Eyll 2010 Cilt:18 No:3 Kastamonu Eitim Dergisi 991-996

September 2010 Vol:18 No:3 Kastamonu Education Journal

ARNAVUTA TRKE DL LKLER
Adriatik DERJAJ
Tiran niversitesi Yabanc Diller Fakltesi
zet
Trkenin Balkan dillerine ve zellikle bu blgenin en eski dillerinden olan Arnavuta
zerine etkisi, birok almann ana konusu olmutur. nl dilbilimciler, getiimiz on yllarda,
Trkenin bu dillerin zerindeki sesbilisel, biimbilimsel, szdizimsel ve anlambilimsel etkisini
en nemli almalarnda ele almlardr. Bu almada ise, akraba olmayan iki dil arasndaki
Dil Balants olgusunun belirtileri aklanmakta ve dil ii, dil d dnce olarak adlandrlan
konu zerinde, Arnavutadaki Trkenin deyimlerine dayanarak tartlmaktadr.
Anahtar szckler: isel, dsal, deyim, alnt, verinti, etki, Trke, Arnavuta.
LINGUAL RELATIONSHIPS BETWEEN TURKISH AND
ALBANIAN
Abstract
The infuence of Turkish on the Balkans languages and specially on the oldest language
of this region Albanian, has been the subject of numerous studies. Famous linguists, over the
past several decades discus covering all aspects of the infuence of Turkish on the phonology,
morphology, syntax and semantics of Balkan languages, in particular Albanian. This present
study will explore the effects of Language Contact phenomena between two languages
of different families and will discus the so called internal and external thought and drift in
language based on Turkish idioms in Albanian.
Key words: internal, external, idioms, loan, calques, infuence, Turkish, Albanian.
1. GR
Trkenin Balkan Dilleri ile ilikisi ve zellikle Balkan corafyasnda en
eski dillerden saylan Arnavuta ile ilikisi, bundan dolay da etkileimi ve
balants, yabanc ve yerli dilcilerin on yllardr ilgisini ekmitir ve ekme-
ye de devam etmektedir.
Topluluklar arasndaki dil ilikileri, en nl bilim adamlarnn aratrma
konusu olmutur. Bunlarn en nlleri Humboldt, Haugen, Uriel dir. Bu olgu,
yeni bir bilim dal olan Language Contact Dil Temaslar alannn inceleme
Adriatik DERJAJ... 992
Eyll 2010 Cilt:18 No:3 Kastamonu Eitim Dergisi
konusudur. Sz konusu aratrmalarda Tarihsel Dilbilim, Ruhdilbilim ve Top-
lumsal Dilbilimin ilke ve yntemleri, dillerin kendi kkn, gemiini ve ge-
liimini incelemek ve tespit etmek iin nemli bir alandr.
Hunlarn, Avarlarn, Peeneklerin, Bulgarlarn, Kumanlarn ve en son Os-
manl Trklerinin, Balkan Yarmadasndaki geli-geiini inceleyen tarihiler-
den elde edilen dilsel veriler, onlardan bu blgelerde kalan yer ve kii adlar,
konu iin bata gelen nemli unsurlardandr. Kuman ve dman szckleri-
nin de Kuman Trkesinden Balkanlara girdii iddia edilmekte ve gnmz-
de Makedonya snrlarnda bulunan Kumanova kenti, Romanyada Komana-
Komaneti adlar, Voyvodinada Kumane ky ve Balkan Yarmadasnn ba-
tsnda bulunan Arnavutlukta ise, Puka blgesinde Dshman ky, ve yine
Arnavutlukta Koman adl blge, dilcilerin tespit ettii en belirgin rnekler-
dendir. Ama, ilk olarak, unu vurgulamak gerekir ki, tarih iinde, Balkan Ya-
rmadasnn ilk ve z sakinleri olan, lirlerin torunlar Arnavutlar ve Helenle-
rin miraslar Yunanllar dnda, btn dier milletler geldikleri blgelerden
temasta olduklar Trk topluluklardan belirli szck ve dilsel yaplar da bera-
berinde getirmiler ve bu diller zerinden de Arnavutaya birok yer ve kii
adlar girmitir.
Trkler Arnavutlarla uzun bir sre iinde temasta olduklarndan dolay,
sadece iktisadi ve kltrel ilikilerde kalmamlar, szck ve dilbilgisi al-
veriinde de bulunmulardr. zellikle XIV yy. sonlarnda ve XV. yy. balarn-
da, Trkler Balkan corafyasna yeni devlet idaresi, yeni kurumlar, yeni sos-
yal dzen ve yeni anlambilimsel deerleri tayan, Balkan halklarnn yeni ta-
nt bir din, slam dinini de getirmilerdir.
Arnavuta ve Trke dil ilikilerinin 1385 1912 tarihleri arasnda snr-
landn syleyebiliriz1. Bu tarihler Osmanl Trklerinin Arnavutluk snrla-
rnda hakim olduu tarihlerdir.Trke ve Arnavuta akraba olmayan iki dildi
ve bilindii zere iki ayr dil ailesine aittir. Arnavuta Hint Avrupa , Trke
ise Altay Grubu dillerindendir. Arnavutann geleneksel olarak cmle yaps
zne yklem nesne iken, Trkenin ise zne nesne yklemdir.
Diller iki ana faktrden geliir; birincisi dil ii geliim faktrleri veya dil-
bilimcilerin belirttii gibi dilin isel dncesi veya gdm. Bununla, bir dil-
de yeni eya ve kavram belirten edeer szlksel birimlerin olmayna bal
olarak sz konusu dilde ortaya kan eitli szcklerin ve dier dil-kullanm
gerekelerinin dilbilimsel ve e grnml olarak giderilmesini anlyoruz.
1 E. abej, Pr nj shtreszim kronologjik t turqizmave n shqipen,SF 1975, No.4.
Arnavuta Trke Dil likileri... 993
September 2010 Vol:18 No:3 Kastamonu Education Journal
kincisi ise dil d faktrlerdir; bunlar ise, dilin tarihi ve ada dnem-
lerindeki nemli dil ii nedenlerle balantl, baka dillerle balantda bulu-
nup, o dillerden szck ve szlksel kalplar alnarak yeni dilbilimsel birimle-
rin ifade edilmesi veya var olan kavramlar birbirinden ayrt etmek ve adlan-
drmak iin baka dillerin kelime hazinesinden yararlanlmas, bir dilin die-
rinden temel ve yardmc biimbirimleri alarak kullanmasdr.
Trke, Arnavutann sesbiliminde, biimbiliminde, sdiziminde ve an-
lambilimde, yani dilbigisinin her dalnda ok belirgin ekilde etkili olmutur.2
Bu dmende Trklerde ok mehur olan Yunus Emre, Ahmet Yasevi vb. gibi
airler oktan beri eserlerini dnyaya tantm3 olmalarna karlk, Arnavut-
ann ilk yazl eserini ise ancak 15554 ylnda gryoruz,. Bu manzara bize
dilsel etkinin kanlmazln ifade ediyor ve (Haugen 1950, ) edebiyatyla,
idari, iktisadi ve askeri terimleriyle daha gelimi olan Trkenin veren dil,
Arnavutann ise alan dil durumunda olduunu grmekteyiz.
Bylece Trkenin Arnavutaya aktard szcklere ve dilsel birimlere
bundan sonra verinti ve Arnavutada yerleen btn Trke dilsel birimleri
ise alnt olarak adlandracaz5. Trke bu asrlarda ayn zamanda sadece Ar-
navuta iin deil, Balkan corafyasndaki btn diller iin de Lingua Franca
yani Prestijli Dil idi. Uzun bir zaman kapsayan Arnavut-Trk ilikisinin (yak-
lak 500 yl) getirdii yeni dilsel deerler Arnavutay gelitirmi, yeni yap-
sal ve anlamsal birimler kazandrmtr. Hemen vurgulamak gerekir ki, Trke
kendisi komu olduu ve ok etkilendii Arapa ve Farsann szlkbilimsel
ve dier dilsel unsurlarn Balkan blgesine, bylelike Arnavutaya da oka
aktarmtr. Arnavutadaki Trke verintilerini Turkizm6 olarak adlandrd-
mz nceki almalarmzda, bu kalp ierisine Arapa ve Farsa zerinden
Trkeye giren szckleri de yerletirdik.
Zamann aydn Arnavutlar nl kahramanmz skender Bey, kardele-
ri ve akrabalar, Arnavut Kprl ailesi vb. eitimlerini Osmanl Trkesi
ile aldlar. lk nvanlar da bey, aga, efendi, bimba7 gibi, Trke kelime-
2 Bu konu zerinde yabanc dilbilimciler (Norbert Boretzky 1976, A.V. Desnickaja 1968,
Kostas Kazazis 1972, Kr. Sandfeld 1930) ve Arnavut dilbilimciler (Eqrem abej 1976, Androk-
li Kostalari 1980, Tahir Dizdari 2008)
3 Ahmet B. Ercilasu, Trk Dili Tarihi, Aka Yaynlar, 2.bask, 2005.
4 Meari i Gjon Buzukut 1555.
5 Gjovalin Shkurtaj, Sociolingustik e Shqipes, Tiran 2009
6 Adriatik Derjaj, Rreth drejtshkrimit t turqizmave dhe emrave vetjak me origjin turke,
Konferenca; Konsulta Gjuhesore e Prishtins, Permbledhje, Prishtin 2008
7 Bu szcklere eskimi denir ve sadece anlambilimsel deerleri vardr.
Adriatik DERJAJ... 994
Eyll 2010 Cilt:18 No:3 Kastamonu Eitim Dergisi
ler idi. Bu verintiler o tarihten beri Arnavutlar tarafndan kullanlmaktadr.
Trke ile ilk temaslarda bile ilk Trk kii adlarnn ve soyadlarnn da gir-
diini gryoruz. Bunlarn en nde gelenleri Trk slam kltrnn sim-
gesi olan adlardr 8. Ama, bunun da tesinde, Arnavut edebiyatnda ayr bir
yeri olan Muji dhe Halili adl destanmzda Trk dnyas iin de nemli olan
iki insan adna rastlyoruz Muji Muhammed adnn ksaltlm ekli ve Ha-
lili - Halil9in Arnavutada kullnlan eklidir. Yaklak bir buuk asr son-
ra Katolik rahip Pjetr Bogdani eta E Profetve adl hristiyan kitleye hi-
tap eden nl eserini yazar. Peygamberlerin etesi anlamna gelen bu balk-
ta, ete (bek, grup, topluluk) anlamna gelen Trke verintiyi grmekteyiz.
Bu verinti ile Arnavutlukta, Kavaja blgesinde et ky adnda yerleim
admz da vardr.
Geni ve yeni bir askeri yapya sahip olan Osmanl ordusu yerletii bl-
gelerde kendine ait yeni yerleim yerleri ve idari birimler kazandrd. te, da-
vul, boru, top, bak, ftil, pitar, bayrak gibi askeri yaplarla alakal olan sz-
ckler o zamana ait olup gnmzde bile kullanlmakta ve Arnavutann sz-
lnde de yer almaktadr. Osmanl Trklerinin 1912 ylnda Arnavutluktan
ayrlmasyla, birok askeri ve idari szck ve terimler birden bire kullanmdan
kalkt. Bu szcklerden, kad-kadi, nizam-nizam, yenieri-jenier gibi, tarihi
terimler olarak saklanmaktadr10.
Tepe, kala, il, gibi szckler yerleim adlarnn kurulduu verintilerdir.
Bunlardan Arnavutlukta, Tepelen ehri11 , Kodrat e Tepes, Elbasan veya
dilcilerin akladklar gibi lbasan kentimiz rnek olarak verilebilir. Kala sz-
c ise Trkenin etkisini gnmzde bile canl tutan ve eskiyi her zaman
andran verintilerindendir. Byk Roma mparatorluunun Arnavutluk co-
rafyasnda onlarca kale braktn ve adlarnn Kshtjella Kastello, Cas-
tell olarak adlandrldn biliyoruz. Osmanl Trklerinin blgeye girmesiy-
le bu adn kale olarak deitirilmesi dilcilerin vurgulad nemli rnekler-
dendir. Bu verinti ile Kalaja e Prezs, Kalaja e Dods gibi yerleim adlarmz
da vardr.
Tarihsel dilbilim iin olduka nemli olan bu verilerden sonra, Trkenin
Arnavutaya dilbilgisel etkisine de deinmek istiyorum. Trke eklemeli dil-
lerin en nde gelenlerindendir. Bylece, Arnavutaya olan etkisi, ek verme-
8 Bu konuda nl dilcimiz Eqrem abejin almalar baklsn.
9 Eposi i Kreshnikve, Arnavutluk Destanlar.
10 A. V. Desnickaja, Mbi Funksionin Stilistik t turqizmave n poezin shqipe, Perla, 2006
Nr. 4
11 Tepedenli Ali Paann doum blgesi.
Arnavuta Trke Dil likileri... 995
September 2010 Vol:18 No:3 Kastamonu Education Journal
den olamazd. Bunlarn en belirginleri c,(ci,cu,c), lk, (lik,luk,lk), l,
(li,lu,l) ve ce,(ca,e,a)12 yapm ekleri ve lar,ler oul ekidir. Trkede
olduu gibi, Arnavutada da bu ekler isimlerden ve sfatlardan isim yaparlar.
Bu zellii daha ok Trke verintilerde grmekteyiz; boya-c, pare-li (trk-
esi paral) v.b 13. Bunlarla beraber dilimize birok eylem de girmitir, fakat,
bu verintiler standart Arnavutada deil, Arnavutann lehelerinde kullanl-
maktadr14.
Trke verintilerin Arnavutann anlambiliminde pahabiilmez deerle-
ri vardr. Yeni tantklar dinin, yani mslmanln, szckleri olan iman-
iman, cami-xhami, sevap-thevap, haram-haram, helal-hallall, cennet-xhenet,
cehennem-xhehenem, trbe-tyrbe, mederese-medres, vb. verintiler, edebi
eserlerimizde mecaz gibi stilistik gc fazla olan unsurlar olarak yer almak-
talar.
Bu szcklerle oluturduumuz deyim ve ifadelerimizin yerini alacak hi
bir dilsel yapmz yoktur. Bunu yukarda da deindiimiz dil ii dnce ile
balarsak, aka sylemek gerekir ki, Trke Arnavutann i anlamsal de-
erlerini de etkilemitir; helal et - ma bj hallall, haram olsun t qoft ha-
ram, ak oldu ra n sevda, haber almak marr haberin, gibi deyimlerimiz
bunun en ak kantdr.
Folklorumuz, dil ve edebiyatmz, gnlk hayatmz, arkadalk ve akraba-
lk ilikilerimiz, doa ile birlikte yaammz, tarla ve hayvanclk uramz,
i ve d dncemiz, yani ruhsal yapmz bile bin yln yarsn geen i ie
olan Trke ve Arnavuta dil ilikisinin etkisinde kalmtr ve kalmaya da de-
vam edecektir.
12 Lindita Latif, Mbi huazimet turke n gjuhn shqipe krahasuar me gjuht e tjera t ball-
kanit, Tiran, 2006 almasnda trke verinti eklerini detayl olarak sunmutur.
13 Dilcilerimizin en byk tartmas bu eklerin, veya bu eklerle tretilen szcklerin dil
normunda, yani milli szlkte yer alp almamalar olmutur. Bu soruya en nemli cevap nl
balkan dibilimcisi E.abej vermitir. Trke verintiler, dilimizin (Arnavutann) eti ve kemii
olmutur diye belirterek, dilbilgisimizin inceleme konusu olmutur. Bu konuda ayn zamanda
A.Derjaj 2007, Pritina, Arnavuta mla Kongresi alsmamzda da deindik.
14 Baz dilciler Tre verintilerden harcamak, elmek, bittirmek, kapmak, amak arnavut-
as harxhoj, el, bitiris, kap, shashtisem gibi eylemleri Arnavutann normunda yer verilmesi-
ne uygun grmediklerini halen iddia etmekteler.
Adriatik DERJAJ... 996
Eyll 2010 Cilt:18 No:3 Kastamonu Eitim Dergisi
2. KAYNAKA
1. abej, E. Pr nj shtresim kronologjik t huazimeve turke t shqipes, SF 4, 1975.
2. Derjaj, A. Rreth drejtshkrimit t turqizmave dhe emrave vetjak me origjin turke, , Kon-
ferenca; Konsulta Gjuhesore e Prishtins, Permbledhje, Prishtin 2008
3. Doan, L. ada Trk Leheleri El Kitab, Istanbul 2008
4. Gjinari, J. dhe Shkurtaj, GJ. Dialektologjia, SHBLU, Tiran, 2003
5. Ismajli, R. Pr zhvillimet n fushn e gjuhs standarte, Landskrona, Suedi, 2005
6. Kalesi, H. Die Turzismen im Serbo-kroatischen, UAJ 30 1967
7. Latif, L. Mbi huazimet turke n gjuhn shqipe krahasuar me gjuht e tjera t ballkanit,
Tiran, 2007
8. Meyer, G. Etymologisches Wrterbuch der albanicshes Sprache, Strassburg, 1891.
9. Shkurtaj, GJ. Sociolinguistik e shqipes, Tiran 2009
10. Shkurtaj, GJ. Si t shkruajm shqip, Tiran, 2008