1

11. HAFTA
SREKL DPLOMASYE GE


NERLEN OKUMALAR:
-Sander- 4. Blm. Dileri Bakanl altbal.
-Kemal Girgin, Osmanl ve Cumhuriyet Dnemi Hariciye Tarihimiz, Ankara, TTK, 1994,
s.13-70.
-Findley, Padiahln Gcnn Yeniden Tesisi ve Sivil Brokrasinin Kurulmas, Osmanl
Devletinde Brokratik Reform, s.97128.
-Akyldz, Ali, Tanzimat Dnemi Osmanl Merkez Tekilatnda Reform, stanbul, Eren
Yay., 1993, s. 65-91.
-Hurewitz, J. C., The Europenization of Ottoman Diplomacy: The Conversion from
Unilateralism to Reciprocity in the Nineteeenth Century, Belleten, C. 25, S. 99.,
(1961).



BU HAFTA RENECEKLERMZ:
-Osmanl Devletinin ne zaman, hangi nedenlerle ve ne ekilde srekli diplomasiye getii ele
alnacaktr.
-lk Osmanl daimi eliliklerinin nerelerde kurulduu, Osmanl diplomatlarndan beklentiler
ve ilk dnemde yaanan hayal krklklarnn sebepleri anlatlacaktr.
-Osmanl Dileri Bakanlnn (Hariciye Nezareti) kuruluu ve yaps zerinde durulacaktr.

XVIII. ve XIX. yzyllarda Osmanl Devletinin d ilikilerinde, ou zaman Osmanl
Devletinin Avrupa gleri karsnda pozisyon kaybetmesi olarak deerlendirilebilecek
gelimeler yaanrken, Osmanl diplomasisinde de, ad hoc uygulamalardan, srekli
diplomasiye gei iin ciddi almalar yrtld. Avrupada meydana gelen siyasi
deiiklikleri ehzadeliinden itibaren yakndan takip etmekte olan III. Selim, devletin iinde
bulunduu durumdan kurtulabilmesi iin reformlar yaplmas gerektiini dnyordu.
1789da tahta kmasn takiben bu reformlar Nizam- Cedit (yeni dzen) adyla
uygulamaya soktu.

Yaygn kanaatin aksine, aksine Nizam- Cedit sadece askeri alanda yaplan yeniliklerden
ibaret deildir. III. Selim dneminde eitim, ynetim, iktisat gibi alanlarda da dzenlemelere
gidilmitir. Bu erevede Osmanl tarihinde ilk kez srekli diplomasiye gei III. Selim
dneminde olmutur. nk Osmanl Devletinin, eski diplomasi anlayn devam ettirerek
Avrupada etkili olamayaca ve mevcut durumunu bile muhafaza edemeyecei grlyordu.
zellikle Fransz Devrimiyle balayan yeni dnemde, Avrupa krallklar Fransayla bir
mcadele yrtrlerken, stanbulun Avrupada olup bitenlerden, daha ayrntl biimde
2
haberdar olmas ve bu bilgilere dayanarak siyaset alternatifleri retmesi gerekiyordu. Bu da
ancak, Avrupa bakentlerinde srekli elilikler almas yoluyla olabilirdi. Ayrca, Osmanl
Devleti d ilikilerinde iine dt zor durumdan kurtulabilmek iin, gemi yzyllarda
nadiren bavurduu bir yntem olan, ittifaklara girmeye muhta hale gelmiti. Byle ittifak
yollarnn aratrlmas da ancak daimi eliliklerle olabilirdi. Son olarak, III. Selim kiisel
olarak da, Avrupada olup bitenlerle yakndan ilgileniyordu.

III. Selim, ilk Osmanl eliliinin alaca yer olarak nce Parisi dnmt. Fakat Fransz
Devrimi dolaysyla lkede byk bir istikrarszlk ortam hakimdi. Bu nedenle ilk elilik
1793de Londrada ald. Yusuf Agah Efendi (Kalyonlar Katibi) Sefir-i Kebir (Bykeli)
rtbesiyle Londraya yolland. Maiyetinde bir sekreter, iki memur ve 2 Rum asll tercman
vard.

Londrann ardndan birka yl iinde Paris, Viyana ve Berlinde de elilikler ald.
Eliliklerin yannda, 1725de Nevehirli Damat brahim Paann sadrazaml srasnda ilk
kez alan konsolosluklarn says da artrld.

Yabanc bakentlerde grevlendirilen Osmanl elilerinin grev tanmlar, yaadklar
dnemde grev yapan Avrupal diplomatlarnkinden ok farkl deildi. Osmanl elilerinin
bulunduklar lkelerde siyasi gzlem yaparak, olup bitenleri dzenli raporlarla stanbula
aktarmalar bekleniyordu. Ayrca, bulunduklar lke ile Osmanl Devleti arasnda bir ittifak
kurulup, kurulamayaca; o lkeden askeri yardn alnp alnamayaca gibi konularda da
aratrma yapmalar istenmekteydi. Bu dnemde, basnn giderek Avrupa lkelerinin d
politikalarnn olumasnda etkili bir unsura dnmeye baladndan hareketle, Osmanl
elilerinin Avrupal gazetecilerin Osmanl Devleti aleyhine haberler yaynlamasnn nne
gemek ve mmkn mertebe Osmanl lehine bir tutum taknmalarn salamak gibi grevleri
de vard.
Bu grevlerin baaryla yerine getirilebilmesi, srekli diplomasinin henz bu ilk yllarnda son
derece gt. Gzlem ve haber toplama grevini bile tam anlamyla yerine getirememelerinin
en arpc rnei 1797de Paris bykelisi olan Seyid Ali Efendinin, Napolyonun Msr
seferi hazrlklarn yanl yorumlamas ve kesinlikle Msra saldrmak gibi bir niyet
tamadn ifade ettii bir raporu stanbula gndermesidir. Bu rapor stanbula ulatnda,
Fransz askerleri skenderiyeye oktan kmlard.

3
Dolaysyla, henz diplomasi tecrbesinden ve gl yardmc kadrolardan yoksun olan ilk
dnem Osmanl elilerinin, yabanc basn tercmelerini stanbula yollamak ve nadiren d
gelimelerle ilgili tahliller yapmak dnda nemli bir grev yerine getirdikleri sylenemez.
Ayrca, Osmanl elilerinin Avrupa bakentlerinde grev yapmalarn gletiren baz
faktrler de sz konusuydu. Bunlarn banda dil sorunu gelmekteydi. Eliliklerde altrlan
tercmanlar gayrimslimlerden seiliyordu. nk Osmanl brokrasisinde grev alan
Mslmanlar arasnda, Avrupa dillerini bilenler az saydayd. Milliyeti fikirlerin hzla
yayld bir ortamda, Avrupa devletlerin etkisine ak olduu dnlen gayrimslim
tercmanlarn, stanbul asndan gvenilirlii pheliydi. Bu ise ister istemez bir gven
bunalm yaratyordu.
Osmanl elilerinin grevini zorlatran dier bir faktr ise, grev yaplan bakentlerin
stanbula uzak olmasyd. Telgrafn henz icad edilmedii bir dnemde haberlemede
aksaklklar kyor; nemli bir mesajn stanbula ulatrlmasnda bazen ok ge
kalnabiliyordu. Haberlemeyi kolaylatrmak iin, Viyana elilii, Avrupadaki tm Osmanl
elilikleriyle yaplan yazmalarn toplanp, alcsna gnderildii merkez haline geldi. Fakat,
haberlemedeki yavalk giderilemedi. Diplomasi gibi ani karar vermeyi gerektiren bir ite
yava kalmak, elilikleri ilevsizletiriyordu. Batl devletlerin ounun stanbul ile dorudan
denizyolu tamacl yapan gemileri vard. Diplomatik yazmalar bunlarla hzl ve gvenilir
olarak tanabiliyordu. Osmanl elileri ise yazmalarn tanmasnda yabanclara hakl olarak
gvenmiyorlard. Zira, posta hizmetleri srasnda, gizlilik ieren diplomatik yazmalarn
ieriinin, yabanc lke grevlileri tarafndan okunmas ve evran kopyalanmas, o dnemde
ok iyi bilinen bir casusluk tryd.

Son olarak, yabanc bir lkede elilik amak ve yurt dnda memur grevlendirmek mali
adan da Osmanl Devletine yk olmaktayd. Elilik kiras, memur maalar, balo-davet-
ziyafet gibi masraflar, gazete abonelikleri, bykelilerin stanbuldaki ailelerine denen
tahsisat byk bir mebla tutuyordu. Bu masraflar, eliliklerden beklenen getiriyle
rtmeyince 1811de 4 bakentteki elilikler maslahatgzarlk dzeyine indirildi.
Maslahatgzarlara elilerden daha az maa denmekteydi. Yunan syannn 1821de
balamasyla bunlar da tamamen kapatld.

Yunan syannn Osmanl diplomasisi zerinde ok nemli bir dorudan etkisi oldu. ou,
soylu Fenerli ailelerden gelen Rum brokratlarn, Osmanl dileri tekilatndan, tercmanlk
kadrolarndan uzaklatrlmalar, diplomatik alanda nemli bir boluun ortaya kmasna yol
4
at. Bu boluk, Ermenilerin Rumlarn yerini almas ve Babiali iinde Mslmanlarn dil
renmeleri amacyla Tercme odas adl bir birimin kurulmasyla doldurulacaktr.

Tercme odas bir lde, Hariciye Nezaretinin (Osmanl Dileri Bakanl) nvesini
oluturmutur. leride sadrazamlk ve hariciye nazrl makamna gelecek birok Osmanl
devlet adam tercme odasndan yetimitir. Mustafa Reit, li, Fuad, Safvet ve Ahmed Vefik
Efendiler (ileride paa) bu Odann talebeleriydiler. Tercme Odas ,Yunan syan ve onu
takip eden Mehmet Ali Paa syan srasnda nemini hzla artrmtr. 1832de Viyanaya bir
maslahatgzar atanm ve 1834den itibaren Avrupa bakentlerinde tekrar bykelilikler
almaya balanmtr.

Ayn yllar Osmanl Devletinde II. Mahmud tarafndan, Fransa modelinden esinlenerek
yaplan geni apl bir idari yenilenme abasyla rtr. II. Mahmud nce bir Bavekil
(Babakan) atadysa da, daha sonra bundan vaz geerek, Sadrazamlk modeline geri
dnecektir. Sadrazam dahiliye nazrl (ileri Bakanl) grevini de uhdesinde
bulunduruyordu.

Mart 1836da d ilikilerin boyutlarnn art ve ayr bir birimin oluturulmas gerektii
dncesiyle, Reis-l Kttaplk yerine Umur-u Hariciye Nezareti (Dileri Bakanl)
kuruldu. Yozgatl Akif Efendi Mir rtbesiyle ilk Hariciye Nazr olarak atand.

Kurulu nizamnamesine gre Hariciye Nezareti bnyesinde u birimler bulunuyordu:

-Hariciye Mstearl: Bakann ba yardmcs. Yazmalar, bakann onayna sunulmadan
nce gzden geirip, parafe ediyor.
-Mstear Yardmclar: (Mstearlk Muavenesi)
Birinci Yardmc: Yabanc eliliklerle yazmalardan sorumlu.
kinci Yardmc: Osmanl elilikleriyle yazmalardan sorumlu.
-Birinci Daire (Daire-i Evvel): Siyaset planlama dairesi gibi almaktayd. Anlamalarn
uygulanmasn, uluslararas ilikilerin gidiatn, snr sorunlarn deerlendirmekle
sorumluydu.
Bal kalemler:
a. Tahrirat kalemi (i yazmalar, yabanc hkmdarlarla yazmalar)
b. Tercme kalemi
5
c. Tahrirat- Ecnebiye kalemi (yabanc elilerle ve Osmanl Elileriyle
yazmalar)
d. Telgrafname kalemi (ifre-kripto ileri)
-kinci Daire (Daire-i Saniye): Hukuk ileri ve konsolosluk ilerinden sorumluydu.
Bal kalemler:
e. Tahrirat kalemi
f. Tercme kalemi
g. Tahrirat- Ecnebiye kalemi
h. Havalat kalemi (Havaleler, dilekelerin gerei iin dier kalemlere
havalele edilmesi ve pasaportlarn verilmesi)
-nc Daire (Daire-i Selase): Terifat yani protokol ilerinden sorumluydu.
-Evrak Mdrl
-Matbuat Mdrl: Osmanl topraklarnda, yabanc dillerde baslan gazetelerin
denetiminden sorumluydu.

D grevlere atanan diplomatlara sefir (eli) veya sefir-i kebir (bykeli) rtbeleri
veriliyordu. Konsolosluk grevlileri ise, ehbender, baehbender veya ehbender vekili
olarak rtbelendiriliyordu.

XIX. yzyl boyunca Hariciye Nezaretinin yapsnda nemli gelimeler yaanm, gerek
dairelerin saysnda gerekse alanlarn saysnda art olmutur. Tanzimatla birlikte d
temsilciliklerin says da artrlmtr. 1850lerde Osmanl Devletinin Pariste Bykelilii,
Berlin ve Londrada ise Orta Elilii vard. 1886da ise, Berlin, Londra, Paris, Roma ve
St.Petersburgta Osmanl bykelilikleri; Atina, Brksel, Bkre, Belgrad, etine (Karada),
Madrid, Washington, Lahey ve Stokholmde orta elilikler almt. Osmanl Devletinin,
hangi yl, hangi lkede ne ekilde temsil edildiini, ayn ekilde, hangi lkenin stanbulda
hangi dzeyde diplomatik temsilcilie sahip olduunu aratrmak iin en salkl kaynak,
Devlet yllklardr (salnameler).