Ijubomir borojevi

duan samardija
rade bai
drugo izdanje
.NARODNA KNJIGA", B e o g r a d , 1973.
v
UMJESTO PREDGOVORA
Pred nama je monografija jedne od mnogih naih proslav-
ljenih jedinica Narodnooslobodilake vojske. Autori nam, na jedan
bogato dokumentovan, sa puno smisla i znalaki, a uz to i veoma
objektivan nain donose borbeni put 5. krajike (kozarake) na-
rodnooslobodilake udarne brigade. 5. kozaraka, u njenom, sla-
vom ovjenanom ratnom pohodu, sa rodne joj Kozare, pa preko
Grmea, centralne i istone Bosne, do Srbije i Beograda, kroz
sremski front i Slavoniju, do Slovenije, kazuje kako i zbog ega
je ona, jedna od mnogih kozarakih brigada, postala ne samo ko-
zaraka, nego krajika, bosansko-hercegovaka i jugoslovenska
borbena jedinica oslobodilakog rata.
U narodnooslobodilakom ratu 19411945. sa podruja Ko-
zare bilo je u vojnim jedinicama preko 17.000 boraca, od kojih je
svoje ivote poloilo irom Jugoslavije preko 8.200. U logorima
smrti i pokoljima na Kozari uniteno je oko 30.000 ljudskih ivota.
Ratno podruje Kozare bilo je nepresuni izvor partizanskih
jedinica. Od boraca sa Kozare formirane su: 2. krajiki (kozaraki)
odred; 5, 11, 12. i 20. brigada i nekoliko drugih, manjih i veih
partizanskih odreda. Preko polovine borakog sastava 1. i 2. kra-
jike brigade takoe su bili sa Kozare. Sve ovo pokazuje da je
Kozara bila jedan od snanih bastiona u naoj revoluciji.
Specifika 5. kozarake NOV brigade u odnosu na druge vojne
formacije sa Kozare jeste u tome to je izrasla u kozarskoj epo-
peji vojske i naroda Kozare, u otporu naroda i vojske juna i jula
1942, u poznatoj velikoj ofanzivi njemakih jedinica i njihovih us-
tako-domobransko-etnikih kvislinga. Stoga se nee pretjerati,
niti umanjiti bilo ta od ugleda i slave ostalih vojnih jedinica sa
5
kozarskog podruja, ako se ustvrdi da je ona bila, a i danas u svi-
jesti Kozarana ostala, kao njihova najmilija nada i uzdanica. Ovu
nau tvrdnju potkrepljuju brojne stranice ove monografije.
Ako bi trebalo iz ovog ivotopisa nae 5. kozarake brigade
izdvojiti neki dio, tj. neki dio iz njenog borbenog puta, onda se
ini da je i pored njenog uea u velikoj bici prvoj veoj ope-
raciji partizanske vojske za Biha, novembra 1942. ili u borba-
ma za Banju Luku iz januara 1944, ili u slavnoj bici na Avali u
beogradskoj operaciji novembra 1944, ili pored njenog uea u
etvrtoj ofanzivi ili u borbama na sremskom frontu, ako bi, dakle,
trebalo posebno izdvojiti neku akciju, operaciju ili jedan vremen-
ski period iz njenog borbenog puta, onda bi, bez sumnje, to bio pe-
riod njene b&rbene vojnike i politike aktivnosti na terenu cen-
tralne Bosne u 1943. i 1944. godini.
Aktivnosti 5. kozarake, u sklopu aktivnosti 11. divizije NOV
Jugoslavije, u sadejstvu sa 12. krajikom NOU brigadom, pred-
stavlja jedan od najznaajnijih uspjeha u cjelokupnom sklopu bor-
benog i politikog dejstva ivota i rada 5. i 12. krajike brigade.
Autori, biografi 5. kozarake brigade, u obradi ovog djela za-
sluuju priznanje i hvalu. Stranice monografije, posveene ovom
periodu (kao inae i mnoge druge), ne daju suhoparna razma-
tranja dejstva i borbenog rasporeda brigade, niti se zadravaju
samo i iskljuivo na faktografiji. One ne nose uoptenu vojno-po-
litiku terminologiju, kao to nemaju ni uoptenu frazeologiju o
izdajnikoj i kontrarevolucionarnoj djelatnosti etnika i etnitva
na terenu centralne Bosne. Naprotiv, one vrve bogatstvom inje-
nica i dokumentacije iz koje se vide sve niti i konci, sav sadraj
srastanja etnitva sa okupatorskom silom, kao i sa ustatvom. A,
osim toga, iskrsavaju likovi boraca i rukovodilaca 5. brigade, nji-
hova umjenost, borbenost i odanost partizanskoj liniji u tako
komplikovanom spletu politikih i vojnih okolnosti na terenu cen-
tralne Bosne.
Stoga se nee pretjerati ako se ustvrdi kako je to jedinstven
primjer iz naeg narodnooslobodilakog rata, naime, injenica da
e 11. divizija, tanije njena borbena prethodnica 5. i 12. za nepu-
nu godinu dana razoriti etnitvo u centralnoj Bosni. I ne samo to.
Kad krenu za istonu Bosnu, one e, pored brojnih boraca sa tog
terena, koji e ostati u njihovom sastavu, ostaviti iza sebe novu
diviziju Narodnooslobodilake vojske 53. diviziju, koju e u
pretenom njenom borakom i rukovodeem sastavu initi ljudstvo
, borci sa terena centralne Bosne. Na taj nain 5. brigada se mo-
ti
e svrstati u one jedinice oruanog dijela socijalistike revolucije
naroda Jugoslavije, koje su bile na njenom picu. Taj veliki vojno-
-politiki zadatak u razbijanju i unitavanju etnike kontrarevo-
lucije na terenu centralne Bosne, u razvijanju i uvrivanju brat-
stva, jedinstva i ravnopravnosti jugoslavenskih naroda i narodno-
sti 5. kozaraka izvrila je u cjelini. Zato je ova monografija u tom
pogledu svojevrsno tivo u vaspitanju novih generacija.
Inae, italac e na brojnim i temeljno dokumentovanim
stranicama ove knjige nai mnotvo podataka iz slavnih bitaka i
akcija ne samo 5. kozarake brigade. On e susresti i brojne likove
boraca, politikih komesara i komandanata, koji ostavie svoju
mladost na putevima nae revolucije. italac e, a to je vie nego
sigurno, moi da osjeti ili doara onaj zanos, borbeni polet i duh,
kojim su bili noeni borci Pete, kojeg ponesoe sa rodne im Ko-
zare. Taj duh i borbeno raspoloenje prenosie oni kroz neumorno
kolo kozarako na nove borce bilo da su oni Sremci, Mavani, Su-
madinci, ili sa terena centralne Bosne.
Naa Peta, kao i tolike druge udarne brigade Narodnooslo-
bodilake vojske naroda Jugoslavije, za sve vrijeme njene ratne
vojno-politike borbene aktivnosti asno je ispunila svoje obaveze
i dug na tekom, smru, rtvama i svakovrsnim odricanjima za-
strtom putu nae revolucije. Stoga, svi oni neznani i znani borci
5. kozarake brigade koji ostae u mrtvim strojevima revolucije
zasluuju hvalu i slavu.
Joco MARJANOVIC
Ko god nam doo da ambare izaspe,
i torove da nam pune razaspe,
i krcata da nam ulita
psasne,
i da pogasne
ognjita
a loza mu od kletve ne pomrla
djeca e mu zalud ovud skitati
i za kosti pitati,
Skender KULENOVI
8
UVOD
Kozara je dio Bosanske krajine koji se prostire na
sjever i sjeveroistok od Majdan-planine i planine Behre-
maginice do rijeke Save, zahvatajui prostor izmeu do-
nj i h tokova rijeka Une i Vrbasa do njihovog ua u rijeku
Savu. To je teritorija bivih srezova Prijedor, Bosanska
Dubica, Bosanska Gradika, vei dio teritorije biveg sreza
Bosanski Novi i periferni dio biveg sreza Banj a Luka.
Ovo podruje ima oblik izduenog pravougaonika ve-
liine oko 2500 km
2
(duina zapad istok oko 80 km i
irina sjever jug 25 40 km). Opasano je sa t ri strane
tokovima rijeka Sane, Une, Save i Vrbasa. Sve ove rijeke
u veem periodu godine predstavljaju ozbiljne vodene pre-
preke, a rijeka Sava stalnu. Prostoriju opasuje inae re-
lativno dobra kruna komunikacija Banj a Luka Bosan-
ska Gradika Bosanska Dubica Bosanska Kostajnica
Bosanski Novi Pri j edor Banja Luka, koja na veoj
svojoj duini prolazi neposredno uz tokove pomenutih ri-
jeka, to olakava njihovu kontrolu, a vodene tokove ini
jo tee savladivim.
Unutar prostorije izgraen je mali broj boljih pute-
va, od kojih su najznaajniji: put Bosanska Dubica
Prijedor; Bosanska Dubica Paini Konaci Mrakovica
Kozarac; Bosanska Gradika Gornji Podgradci i put
slabijeg kvaliteta s. Bavani s. Kneica.
Od osobitog znaaja za ovaj kr aj je komunikacijski
pravac (put III reda i eljeznika pruga normalnog kolo-
sijeka) Sunj a Bosanski Novi Prijedor Banj a Luka,
koji omoguava eksploataciju i izvoz eljezne rude iz
rudnika Ljubija, kao i intenzivnu eksploataciju drvne ma-
9
se iz Sansko-grmekog umskog podruja. Do rata, a i u
ratu, to je bila jedina eljeznika veza Banja Luke i Bo-
sanske krajine sa Hrvatskom i Zagrebom.
Sredini poloaj na ovoj prostoriji zauzima planina
Kozara, po kojoj je itav- kraj dobio ime, sa najviim
vrhom Lisina (k. 978), Rudine (k. 910), Mali vis (k. 898),
Javornik (k. 887), Rastovac (k. 876), Brusovac (k. 874) i
Mrakovica (k. 806). Kozara spada u red srednjih planina,
dobro je poumljena i bogata tokovima manjih planinskih
rijeka i potoka (Mljeanica, Motanica, Jablanica, Vrbaka,
Graanica, Rakovica); do rata je imala, naroito u istonom
dijelu, razvijenu mreu pute va i umskih pruga koji su
sluili za eksploataciju drveta.
Pored Kozare, vee umske komplekse na ovom po-
druju predstavljaju: niska i umovita planina Proara,
koja se prostire sjeverno od Kozare i svojim najsjeverni-
jim padinama sputa do desne obale rijeke Save; zatim
Karan, Pastirevo i Balj, koji se u povezanom nizu prostiru
u zapadnom dijelu ovog kraja, dotiui svojim padinama
obale rijeka Sane i Une.
U cjelini uzevi, kozaraki kraj je u reljefnom smislu
tipino niskoplaninsko i breuljkasto zemljite sa izuze-
tkom Kozare, koja spada u red srednjih planina, kao i
polja (Lijeve-polje, Prijedorsko polje, Dubika ravan,
Knepolje i ostala proirenja rijenih dolina) koja ine
ravniasto zemljite. Ova polja i ostala proirenja rjenih
dolina su istovremeno najplodniji rejoni ovog kraja, gusto
su naseljeni i podesni za obradu i uzgoj svih poljoprivre-
dnih kultura. Mada oskudijeva dobrim komunikacijama,
sklop i reljef zemljita omoguavaju vrlo dobru prohod-
nost i upotrebu svih rodova vojske u svako doba godine.
To je sluaj ak i sa veim umskim kompleksima koji su,
mada poumljeni, u veem dijelu prohodni i za vojnu te-
hniku. Izuzimajui nekoliko vrhova na Kozari, prosjena
nadmorska visina zemljita iznosi 300400 m. Kako um-
ski kompleksi, tako i ostalo zemljite, sa izuzetkom pome-
nutih polja, obiluje vegetacijom i raznovrsnim rastinjem,
to prua vrlo dobre uslove za maskiranje. S druge strane,
cio kr aj obiluje raznovrsnim graevinskim materijalom,
to olakava utvrivanje. Zdrave izvorske vode ima do-
voljno na cijeloj prostoriji.
10
Naseljena mjesta su u veini neuorenog, razbijenog
tipa. Izuzetak ine gradovi (Prijedor, Bosanska Gradika,
Bosanska Dubica, Bosanski Novi, varoice Bosanska Ko-
stajnica, Lj ubi j a i Kozarac) i neka sela u rjenim doli-
nama, kja po svom tipu poprimaju obiljeja ravniastih,
uorenih naselja.
Uoi rata, na ovom podruju ivjelo je neto manj e
od 200.000 stanovnika. Ogromnu veinu inio je srpski i-
valj, osobito na selu, dok je po gradovima stanovnitvo iz-
mijeano (srpsko, muslimansko i hrvatsko kao najmalo-
brojnije). Pored ove tri osnovne nacionalne grupe stano-
vnitva, u nekim selima Lijeve-polja, zatim u dubikom
kraj u kao i oko Bosanskog Novog i Prijedora, ivjeli su
pripadnici njemake, ukrajinske i italijanske nacionalnosti,
ukupno oko 4.000 stanovnika, koje je u ove krajeve na-
selila Austrougarska kraj em XIX vijeka.
Do rata, kozaraki kraj je bio izrazito poljoprivredni,
u kome uspijevaju skoro sve ratarske kulture, no preteno
se gaji kukuruz, penica i ovas. Voarstvo je takoe bilo
razvijeno, kao i stoarstvo. Mada je poljoprivreda u cjelini
do rata imala ekstenzivni karakter, ona se, zbog prirodno
datih uslova, bre razvijala nego ostale grane privrede i
u godinama uoi rata snano je zahvaena zakonitostima
trine proizvodnje i uticajima sve razvijenijeg trita po-
ljoprivrednih proizvoda. S druge strane, seljak je, zbog
prilika koje vladaju na tritu, sve vie izloen bezobzirnoj
pljaki i eksploataciji zelenaa i lihvara. U tenji da svoje
gazdinstvo osposobi za veu proizvodnju, on se sve vie za-
duuje i tako postaje ekonomski sve zavisniji. Ovo je slu-
aj sa ogromnom veinom seljaka, jer se samo pojedinci
probi j aj u u redove seoskih gazda i bogataa.
Pored poljoprivrede kao dominantne privredne gra-
ne, na ovom podruju je bilo i nekoliko preduzea i indu-
strijskih objekata: rudnik uglja Ljeljani kod Bosanskog
Novog, pilana i umska manipulacija u Gornjim Podgrad-
cima, ipadova pilana u Dobrljinu, gipsara i preduzee
za preradu eljezne troske u Blagaju, tvornica poljopri-
vrednog alata u Bosanskoj Kostajnici i si. Sva ova pre-
duzea upoljavala su uoi rata oko 6.000 radnika, regruto-
vanih preteno sa sela. Izvjestan broj sezonskih radnika
zapoljavao se i na pruzi.
11
Po gradovima je bilo znatno razvijeno zanatstvo sa
osnovnom orijentacijom izrade alata i ostale robe namije-
nj ene seoskom stanovnitvu.
Znaajno je istai i injenicu da je u ovom kr aj u iz-
meu dva svjetska rata mrea osnovnih kola po selima
bila relativno dobro razvijena, tako da je etrdesetih go-
dina procenat pismenosti seoskog stanovnitva bio znatno
ispred nekih drugih podruja Bosanske krajine. Osobito
je to bio sluaj sa omladinom, preteno mukom, a u go-
dinama uoi II svjetskog rat a zapaa se sve vie i enske
djece u osnovnim kolama. U gradovima (Bosanskoj Gra-
dici, Bosanskoj Dubici i Bosanskom Novom) postojale su,
pored osnovnih kola, jo i nie realne gimnazije ili nj i ma
ravne kole, a u Prijedoru od 1936. puna gimnazija.
Blizina Banje Luke, kao jakog kulturno-politikog i
privrednog centra Bosanske krajine, imala je snaan uti-
caj na ovo podruje.
U godinama uoi rata, izvjestan dio omladine odlazi
na zanate van ovog podruja a i u okolne gradove, a jedan
dio i u srednje kole, pa i na fakultete. Poslije aprilskog
rata 1941. svi su se oni, manje-vie, nali na ovom podru-
ju, to je doprinijelo brem politikom aktiviranju omla-
dine. U pripremama ustanka i kasnije njegovim razvojem,
ovi omladinci bili su dobar oslonac KPJ, u okupl j anj u i
irenju politike Part i j e meu seoskom omladinom.
Politike prilike na ovom podruju, kao uostalom i u
cijeloj Bosanskoj krajini, izmeu dva rat a bile su jako
sloene. Tu ivi izmijean srpski, muslimanski i hrvatski
ivalj. Mada nijedna graanska politika part i j a ni j e imala
svojih ozbiljnijih pristalica na selu, stranake borbe oko
izbora unosile su svjesno i sistematski razdor u narod i
stalno podgrejavale ovinistike strasti, produbljujui tako
postojee vjerske i nacionalne antagonizme. Kao rezultat
takve politike, esto je dolazilo do ovinistikih ispada
pojedinaca, pa i veih sukoba i tua na zborovima i va-
arima.
Meutim, treba rei da veina stanovnitva svih na-
cionalnosti nije odobravala takvu politiku, javno ju je osu-
ivala i sve jasnije sagledavala, ko iza nj e stoji. Zasluge
za to, neosporno, pripadaju naprednim uiteljima, radnici-
ma, studentima i srednjokolcima, kao i naprednijim se-
12
ljacima iz redova svih nacionalnosti i vjerskih grupa, koji
su se u svom politikom djelovanju uporno zalagali za
politiku bratstva i saradnje svih nacionalnosti. U tom po-
gledu znaajna uloga pripadala je Radnikom kulturno-
-umjetnikom drutvu Pelagi, KAB i sportskom dru-
tvu Borac iz Banje Luke, zatim kulturno-prosvjetnom
drutvu Zmijanje i srednjokolskoj literarnoj druini
Petar Koi iz Prijedora, koji su okupljali naj napredni j e
radnike, studente i dake. Sva ova drutva mnogim kultur-
nim i sportskim priredbama sa' uspj ehom unose u mase
napredne ideje i nova politika saznanja.
U naoj ranijoj istoriji, ovaj kr aj se nalazio na granici
dva osvajaka carstva, tako da su se njegovi stanovnici
vjekovima borili za goli opstanak, stiui tako mentalitet
borbenih, ponositih i prkosnih ljudi, koji nikada nisu
trpjeli ropstvo i okove. Tu je i danas snano prisutno pre-
danj e o narodnim bunama i otporu stranom zavojevau
iz davnih vremena.
1
Te slobodarske tradicije i tenja ka
1
Bune i ustanci u BiH u XI X vijeku izd. VII, Beograd 1952.
godine; Vaso Pelagi Istorija Bosansko Hercegovake bune
Izdanj e Svjetlost Sarajevo 1953. godine.
Kraj em XVIII i poetkom XIX vijeka na podruju Kozare,
operie nekoliko hajdukih eta, od kojih je najpoznatija eta ha-
rambae Rendia. Za vri j eme I srpskog ustanka pojedine hajduke
ete prebacuju se u Bosnu iz Srbije i vode borbu protiv TMraka.
Neke od nj i h dopiru na zapad sve do Kozare, a pojedine har am-
bae bosanskih eta odlaze u Srbiju i otuda se vraaj u sa instruk-
cijama za voenje borbe.
Prva znaajnija buna protiv Turaka u XIX vijeku, na pod-
ruju Kozare, podignuta je septembra 1809. godine. To je tzv. Jan-
ieva ili prva maika buna. Bunom su bili zahvaeni dubiki,
novski, prijedorski, banjaluki, gradiki srez i podruja oko pla-
nine Motajice. Najvee borbe voene su na Kozari. Buna je ugu-
ena kraj em iste godine, ali su se pojedine ete povukle u Kozaru
i nastavile borbu.
Slino ovoj prvoj, ve u samom zaetku uguena je i druga
maika buna koja je izbila mart a 1834. godine.
Znatno vee razmj ere od ove prve dvije, imala je prva Pe-
cijina buna, koja je u potkozarju izbila juna mjeseca 1858. godine.
Ime je dobila po legendarnom haj duku Pet ru Petroviu Peciji.
Znaajno je istai, da u ovoj buni zajedno uestvuju i Srbi i Hrvat i
i Muslimani. Jedno od glavnih arita i centara bune je selo I vanj -
ska nedaleko od Prijedora. Kolike je razmjere buna imala, vidi se
i iz injenice da samo na podruju bosansko-novskog sreza u l j e-
13
nacionalnoj i socijalnoj slobodi dolazile su do izraaja i
za vrijeme austrougarske vladavine kroz razne forme
otpora,- pa i oruanim putem. Ovaj kraj je u prvom svjet-
skom ratu dao veliki broj jugoslovenskih dobrovoljaca,
mahom prebjeglih iz austrougarske vojske, dok je manji
dio doao iz Amerike, to takoe govon o izraenoj nacio-
nalnoj svijesti, patriotizmu i demokratskim tenjama.
2
to 1858. operiu dva velika uslanika odreda od po 1.000 ustanika,
j edan od veih bojeva voen je u selu Tavija nedaleko od Kostaj-
nice kao i u selu Kuljani. Pored Pecije, kao znaajnije voe u
buni pominju se: haj duk osi, zatim Krsti, Pet ar Garaa, Risto
Jeji i Simo Toi.
Za vrijeme poznatog bosansko-hercegovakog ustanka i na-
rod kozarakog kraj a digao se masovno na ustanak polovinom av-
gusta 1875. godine. Ustanak je znatno organizovaniji od ranijih.
Ve za nekoliko dana borbi, ustanici su oslobodili itavo podruje
od rijeke Une na zapadu pa do Vrbasa na istoku. Oien je zna-
tan dio obale Une, to je imalo velikog znaaja za vezu sa Austri-
jom. Drali su se samo utvreni turski garnizoni Banja Luka, Pri -
jedor, Novi, Gradika, Dubica i Kostajnica. Pet ar Petrovi Peci ja
je opet u Kozari jedan od glavnih voa, pa po tome narod Kozare
ovaj ustanak naziva druga Pecijina buna. Pored Pecije istiu se
jo Pero Babi u prijedorskom kraj u, uveni haj duk Ostoja Kor-
mano u gradikom i oko Kostajnice uveni komandiri eta Mar-
ko Bajalica, Marko enadija i Pet ar Kovaevi aula iz Prijedora.
Mada ustanak kraj em 1875, poslije pogibije Pecije, doivlja-
va krizu na podruju Kozare, u proljee naredne godine borbe e
opet oivjeti i trajae, sa vie ili manj e intenziteta, sve do polovine
1878. kada je Austrougarska okupirala Bosnu i Hercegovinu.
Arhiv VII K-54-A i K-58. Pored masovnog odmetanja voj-
nih obaveznika u tzv. Zeleni kadar i drugih oblika otpora au-
strougarskoj eksploataciji, znaajna je injenica da je za vrijeme
I svjetskog rata sa podruja Kozare bilo 1083 jugoslovenska do-
brovoljca, od ega ih je 703 prelo iz austrougarske vojske, a 400
su doli iz prekomorskih zemalja, preteno iz SAD i Kanade. Po
bivim srezovima to izgleda ovako: Bosanski Novi 305, Prijedor
269, Bosanska Dubica 214, Bosanska Gradika 227 i dio banjalu-
kog sreza 68 dobrovoljaca.
Od ovog broja, prema nepotpunim podacima, u borbi je po-
ginulo i nestalo 77 dobrovoljaca. Veina ih se borila u prvoj jugo-
slovenskoj dobrovoljakoj diviziji i u uvenom dobrovoljakom
odredu Vojin Popovi, dok je manj i broj njih bio rasporeen po
raznim jedinicama srpske vojske. Ovi podaci su nepotpuni, jer za
neke dobrovoljake jedinice ne postoje spiskovi, pa se pretpostav-
lja da je ovaj broj znatno vei.
Isto tako, prema djelimino prikupljenim podacima, sa ko-
zarakog podruja uestvovalo je u oktobarskoj revoluciji 300 l j u-
di, koji su se u Rusiji nali uglavnom kao zarobljeni austrougar-
ski vojnici.
14
Meutim, te tenje nisu bile ostvarene ni st varanj em Ju-
goslavije kao zajednike drave jugoslovenskih naroda
1918. tako da i u novostvorenoj dravi stalno je prisutan
otpor vladajuem reimu. Djelimino se to vidi i iz i-
njenice da je na izborima 1935. i 1938. skoro polovina bi-
raa iz ovog kraj a glasalo za opozicione stranke. Prve
organizacije KPJ u kozarakom kraj u poj avl j uj u se, pre-
teno, po okolnim gradovima i varoicama, nepesredno
pred rat. Uticaj Part i j e na seosko stanovnitvo bio je ne-
znatan, da bi u pripremama ustanka i u samom ustanku
snano porastao, kako u omasovljenju Part i j e novim la-
novima iz redova seljaka, tako i u pri hvat anj u njene po-
litike i borbe i otpora okupatoru. Docniji ratni dogaaji
u ovom kraj u pokazali su da su Kozarani svesrdno pri-
hvatili politiku KPJ i da su joj ostali vj erni i dosljedni
do konane pobjede i pored strahovitih rtava ljudskih
i materijalnih.
3
*
Ustanak na Kozari otpoeo je 30. jula 1941. godine.
Kao i u ostalim dijelovima Bosanske krajine, ustanak na
Kozari je od prvog dana imao masovan, svenarodni ka-
rakter i rezultat je aktivnosti KPJ i nj eni h simpatizera.
U borbu su pokrenute ogromne mase, slabo naoruane i
podlone stihiji. Ve u prvom naletu likvidirane su an-
darmerijske stanice i manj e posade po selima, izvren
upad u Bosansku Kostajnicu, zauzet Dobrljin i rudnik Lj e-
ljani, tako da je ve prvih dana stvorena slobodna teri-
torija od planine Kozare i Prosare na zapad do r. Une,
na sjever do Save i na jug do rijeke Sane. Ustanici su
obrazovali fronto ve prema okolnim neprijateljskim upori-
tima, Bosanskoj Dubici, Bosanskoj Kostajnici, Prijedoru
i Bosanskom Novom.
3
Prema evidenciji Saveza boraca po optinama, kozarako
podruje dalo je tokom rata oko 16.000 boraca u razne jedinice
nae vojske (preteno u 1, 2, 5, 11, 12. i 20. kraj i ku brigadu), od ko-
jih je poginulo oko 7.700. Prema, istoj evidenciji, broj rtava fai-
stikog terora iznosi oko 30.000 (podaci nepotpuni, j er se jo radi
na rekonstrukciji). Samo poslije velike njemako-ustake ofanzive
na Kozaru u ljeto 1942. sa Kozare je odvedeno u logore 68.600 sta-
novnika. Mnogi od njih nikada se nisu vratili.
15
U ovoj fazi ustanka, pored nedostatka oruja, ogromni
problem predstavljala je stihija u redovima ustanika i ni-
zak stepen organizovanosti i discipline. Ovi poetni pro-
blemi i tekoe prevazieni su vrlo brzo, prije svega za-
hvaljujui velikom zalaganju komunista i ostalih svjesnijih
ustanika. Presudan znaaj za dalju organizacionu konsoli-
daciju ustanikih redova imalo je partijsko savjetovanje,
odrano 15. avgusta u selu Kneici, kojem su prisustvovali
svi organizatori i rukovodioci ustanka, kao i vei broj la-
nova Partije, a rukovodio je njime lan Oblasnog komiteta
KPJ za Bosansku krajinu Osman Karabegovi. Pored ana-
lize dotadanjeg rada i rezultata borbe, savjetovanje je
odluilo da treba napustiti frontove i povui se u Kozaru
i Pastirevo i tamo formirati partizanske ete pod jedin-
stvenom komandom. Ubrzo je ta odluka bila i realizovana,
pa su poetkom septembra na Kozari formirane tri ete
(Prva prijedorska, Druga dubika i Trea karan-
ska) jedinstvenog Kozarakog odreda, koji je docnije do-
bio naziv 2. krajiki NOP odred. Tih dana Kozaraki
odred je raspolagao sa 217 puaka i jednim pukomitra-
ljezom.'
1
Najvei dio ovog oruja je zaplijenjen u dotada-
njim jednomjesenim borbama, jer se u ustanak polo sa
neznatnim brojem vojnikih i civilnih puaka i jednim
pukomitralj ezom.
5
Za nepun mjesec, od prve ustanike puke na Kozari,
nikao je partizanski odred, po broju boraca i po naorua-
* B. Bakot, J. Marjanovi i D. Misiraa: Razvitak NOB-e na
Kozari, Ratna sjeanja knjiga II izdanje Kultura Beograd
1961.
5
Prvi ustaniki pukomitraljez na Kozari bio je marke
brno, a nabavio ga je Milo Bajalica iz s. Slabinja poslije ras-
pada bive jugoslovenske vojske u aprilskom rat u i dao na uva-
nj e Vasi Slijepcu, iz s. itluk. Prvi niandija na ovom pukomi-
traljezu bio je Gojko Bajalica iz s. Slabinje.
Milo Bajalica bio je u I svetskom ratu jugoslovenski dobro-
voljac i na solunskom front u odlikovan je Karaorevom zvezdom
i jo nekim odlikovanjima. U godinama pred II svetski rat jedan
je meu prvima u ovom kr aj u koji je postao lan KPJ iz redova
seljaka. Aktivno je uestvovao u pripremama ustanka u Kost aj -
nikom kraj u i bio je komandant tzv. baljskog fronta. Po napu-
t anj u frontova, uhvaen je na prevaru od strane nepri j at el j a i
ubijen na zvjerski nain u Bosanskoj Kostajnici.
Vaso Slijepac je poginuo kao partizan avgusta 1941. godine
(po sj eanj u preivljelih uesnika NOR-a).
16
nj u jedan od manjih u Bosni i Hercegovini. Meutim, od
samog nastanka, t aj mali odred je, u organizacionom po-
gledu i po politikoj svijesti boraca vrsta partizanska j e-
dinica, koja kroz neprekidne akcije iz dana u dan vojniki
jaa i vri snaan politiki uticaj u narodu. Izmeu ostalog,
ete odreda tokom oktobra, novembra i u prvoj polovini
decembra 1941, likvidirale se znaajnija neprijateljska
uporita u Svodnoj, Gornjim Podgradcima, Mrakovici,
Tur jaku, Umetaljki i Drakseniu. Samo u ovih est akcija
zarobljeno je 453 neprijateljskih vojnika i 7 oficira dok ih
je 89 poginulo.
6
Zaplijenjeno je 447 puaka, 28 pukomi-
traljeza, 9 tekih mitraljeza i 4 teka minobacaa. Odred je
za to vrijeme imao 17 poginulih. Najznaajnija pobjeda
kozarakih partizana u 1941. nesumnjivo je akcija na Mra-
kovici 4/5. decembra, kojom prilikom je potpuno razbijena
2. bojna 11. domobranske pukovnije.
Kraj em decembra 1941, od naraslih snaga, u Kozara-
kom odredu, formi raj u se tri bataljona 1, 2. i 3, svaki sa
po tri ete. Odred tada broji oko 1.000 boraca, a ima 845
puaka, 30 pukomitraljeza, 9 tekih mitraljeza i 4 mino-
bacaa.
7
Uporedo sa rastom i jaanjem odreda, na osloboenoj
teritoriji, intenzivno je buj ao i politiki ivot. Stvarani su
narodnooslobodilaki odbori, kao organi nove revolucio-
narne vlasti seoske strae i pozadinske ete, partijske or-
ganizacije i aktivi SKOJ-a, organizacije ena i si. Pot kraj
1941, praktino cjelokupno stanovnitvo osloboene teri-
torije, bilo je na odreen nain obuhvaeno organizaci-
j ama pokreta. Kozara je ve tih dana liila na jedan veliki
vojni logor gdj e se ivjelo i radilo za borbu. Ovako uspje-
an razvoj narodnooslobodilake borbe u Kozari bio je,
neosporno, rezultat predanog i strpljivog rada lanova
KPJ, koji su se od poetka oruane borbe odluno borili
za organizaciono i politiko uvrivanje partizanskih je-
6
Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilakom
rat u jugoslovenskih naroda, tom IV, knjiga 3, dokumenat 3 i 4 (u
dal j em tekstu Zbornik, tom IV, knj . 3, dok. 3 i 4.) Saoptenje taba
2. KNOP odreda o put anj u na slobodu zarobljenih domobrana i
izvjetaj taba 2. KNOP od 1. I 1942. o vanijim borbama i akci j a-
ma u 1941. god.
7
B. Bakot, J. Marjanovi i D. MisiraCa: Razvitak NOB-e na
Kozari, rat na sjeanja, knjiga II, izd. Kultura Beograd 1961. god.
2 Peta krajika (kozaraka) brigada
17
dinica, najenerginije u samom zaetku sprjeavali pl j a-
ku, samovolju i ovinistike ispade pojedinaca. I pored
strahovitog okupatorsko-ustakog terora nad srpskim sta-
novnitvom, ustaka politika meu Hrvatima i Muslima-
nima ovoga kraja, a etnika meu Srbima kroz itav pe-
riod rata i revolucije, ni j e mogla uhvatiti skoro nikakvog
korjena. Pojedini pokuaji unoenja razdora na nacional-
noj i vjerskoj osnovi najenerginije su suzbijani ve u
prvim ustanikim danima.
*
U prvim mjesecima 1942., odred biljei dalji svoj rast,
kako po vojnikoj aktivnosti i prilivu novih boraca, tako
i u pogledu organizacionog uvrivanja svojih jedinica.
Njegove jedinice su u neprekidnoj ofanzivi i danonono
napadaj u neprijateljska uporita i komunikacije. Ve u
poetku januara 1942. temeljito je poruena pruga Banja
Luka Prijedor Bosanski Novi Sunj a i na nj oj je
prestao svaki saobraaj. Pored jedinica odreda, na ruenju
pruge uestvovale su hiljade omladinaca iz pozadinskih
i omladinskih eta, koje su prirunim alatom potpuno de-
montirali kolosijek i ine odnosili i bacali u ri j eku Sanu,
a pragove palili. Uslijed ovoga i efikasnog dejstva eta
odreda, propao je svaki neprijateljski pokuaj opravke
pruge za dui period. Ovakvim dejstvima 2. KNOP odreda,
neprijateljska posada u Prijedoru i rudniku Lj ubi j a nala
se sredinom januara 1942. u vrstoj blokadi. Da bi izvukli
jedan bataljon koji se zatekao u blokiranoj Ljubiji, Nijem-
ci su, 18. februara, otpoeli napad na osloboenu terito-
ri j u pravcem Bosanska Dubica Prijedor. U ovom na-
padu uestvuje ojaan 750. puk 718. njemake divizije,
potpomognut ustako-domobranskim snagama iz Bosanske
Dubice
8
i snano podran artiljerijom. No, i pored toga,
Nijemcima je bilo potrebno blizu mjesec dana da prodru
do Prjjeora, prihvate opkoljeni bataljon i da se ponovo
izvuku u dolinu Sve. Bio je ovo prvi ozbiljniji sudar
kozarakih partizana sa njemakom vojskom. Nae jedini-
ce uspjeno su poloile i ovaj ispit. U danononim borbama
od 18. februara do 9. mart a 1942. du komunikacije Bo-
8
M. Peki i D. urguz Bitka na Kozari, str. 35, izd. Pri j e-
dor 1968. god.
18
sanska Dubica Prijedor, jedinice odreda nanele su
neprijatelju velike gubitke u ivoj sili i zaplijenile zna-
tne koliine oruja i opreme.
9
O stanju na podruju Kozare i u 2. KNOP odredu,
Operativni tab za Bosansku kraj i nu 5. marta 1942. izvje-
tava Glavni tab za BiH o sljedeem:
II krajiki NOP odred (Kozarski) po teritoriji je naj manj i ,
ali vojniki naj akt i vni j i i politiki naj zdr avi j i . . . Ovaj odred za
nepuna dva mjeseca udvostruio je svoje naoruanje. Ovaj odred
je izolovan i izloen jaim koncentrinim napadima neprijatelja.
Osim toga, u tom kr aj u ustanak je bio u rukama naih partijskih
drugova. Meu oruanim ljudstvom, iako jo politiki sirovim, ni-
je prodrla etnika propaganda, j er je od prvog dana povedena
borba protiv etnike politike i u vojsci i ust anku. ., Onemogu-
eno je st varanj e vojno-etnikih formacija, iako su u tome prav-
cu radili izvjesni elementi. Politiki rad bio je savjesno organizo-
van u etama i nj emu se posveivala naroita panja . . .
Kozaraki odred ini pozitivan politiki uticaj na ete IV od-
reda oko Prnj avora i Crnog vrha. Ovaj odred prebacuj e svoje sna-
ge preko pruge oko Jelike, Piskavice, pa prema Bronzanom Maj -
danu. Jedna eta ovoga odreda logoruje ve u Jelikoj i tako ima
direktan dodir sa etama Manjakog bataljona IV odreda. Ovaj
odred takode prua svoje snage preko Miljakovaca i Rasavaca is-
pod Prijedora i vojniki sarauj e sa Sanskim bataljonom.
Vojnici ovoga odreda pri mj er su discipline i pravog partizan-
skog odgoja. Pravilnom politikom u prvim danima ustanka prema
muslimanskim seljacima, pridobili su kozarski partizani musliman-
ski ivalj uza se. Ne samo da je razvijena politika saradnj a izme-
u Muslimana i kozarskih partizana, nego ima sluajeva da i mu-
slimanski seljaci ulaze u partizanske ete (iz Kozarca). Stab ovog
odreda drao se za sve vri j eme borbe pravila partizanskog rat ova-
nja, vrei akcije danonono i ne drei f r o n t . . .
Drugi odred sainjavaju 3 bataljona sa 12 eta . . . Od nao-
ruanja odred ima 1.600 puaka, 50 pukomitraljeza, 11 tekih mi -
traljeza i 4 teka bacaa mina.
10
0
Izmeu ostalog, nae jedinice zaplijenile su 11 njemakih
pukomitraljeza, arac, 110 puaka, 6 automata i 12 pitolja. Prvi
pukomitraljez arac zaplijenio je borac 2. ete 2. bataljona Rade
Gaji Ronjgo, 18. februara 1942. u borbi na Krukovcu, nedaleko od
Bosanske Dubice. Po Gajievom nadimku, kozaraki partizani su
kroz itav period rata ovaj njemaki mitraljez zvali ronjgo kao
uspomenu na svog hrabrog druga. Rade Gaji, je poginuo februara
1943. u Grmeu za vrijeme IV neprijateljske ofanzive kao koman-
dir voda u 2. bataljonu 5. kozarake brigade.
10
Zbornik, tom IV, knj . 3, dok. 93 Izvjetaj Operativnog
taba NOP odreda za Bosansku kraj i nu od 5. 3. 1942. Glavnom t a-
bu NOP i DV za Bosnu i Hercegovinu o razvitku ustanka u Bos.
krajini.
2
* 19
Dvadesetpetog mart a 1942, u tabu odreda ponovo je
odrano vojno-politiko savjetovanje kojem je prisustvo-
vao uro Pucar Stari. Pored ocjene st anj a u odredu i na
terenu, na savjetovanju je donesena odluka da se u okviru
odreda formi raj u jo dva nova bataljona, 4. i Udarni. Ta
odluka je ubrzo i realizovana. Udarni bataljon sainjavale
su dvije ete, koje su brojale 350 ve u borbama istaknutih
boraca, a bio je naoruan sa 300 puaka i 17 pukomitra-
ljeza (od tog 11 njemakih araca). Odmah po formira-
nj u bataljon je bio upuen u centralnu Bosnu u borbu
protiv etnika. To je druga po redu jedinica, koju je do
tog vremena 2. KNOP odred formirao i uputio sa svog
terena.
11
Kozarani su kasnije t aj bataljon nazvali Udarni-
-protivetniki bataljon.
Poslije povlaenja dijelova 718. njemake divizije,
jedinice odreda su ponovo zatvorile obru oko garnizona
Prijedor i Ljubije, a sa glavninom snaga bile u stalnoj
ofanzivi, unitavajui neprijateljska uporita i objekte sao-
braaja u dolinama rijeka Sane, Une, Save, kao i u Li-
jeve polju. Od tih akcija naj znaaj ni j e su: unitenje ne-
prijateljskog garnizona u Kozarcu i osloboenje ovog
mesta, zatim ponovno unitenje posada u Svodnoj, Bla-
gaju, Strini, kao i vie uspjelih napada na neprijatelja u
Lijeve Polju. Jedna od najljepih i naj smj el i j i h akcija
kozarakih partizana iz tog vremena, svakako je diverzija
na eljezniki vijadukt izmeu Kostajnice i Volinje. Udar-
na eta 1. bataljona odreda, predvoena komandantom
bataljona Ivicom Maruiem Ratkom prebacila se preko
Une, nizvodno od Kostajnice i poto je prethodno, u sna-
nom naletu, razbila posadu, koja je uvala objekat u sa-
dejstvu sa Banijskim partizanima poruila je vijadukt.
Ruenjem ovog objekta, bio je prekinut saobraaj na ovoj
komunikaciji puna 4 mjeseca.
Samo u ovih nekoliko akcija tokom mart a i poetkom
aprila 1942. jedinice odreda nanele su gubitke neprijatelju
od 168 poginulih i 732 zarobljena neprijateljska vojnika i
11
Kraj em j anuara 1942. formirana je Kozaraka-proleterska
eta i odmah upuena u centralnu Bosnu u sastav Proleterskog
bataljona Bosanske krajine. Ceta je brojala 118 boraca. Njen prvi
komandir bio je Simo Ivanovi, rudar iz Ljeljana, a politiki ko-
mesar Esad Midi, student iz Prijedora.
20
oficira. U isto vrijeme zaplijenjeno je, izmeu ostalog, 723
puke, 38 pukomitraljeza i 3 teka mitraljeza. Snage od-
reda, u neprestanoj borbi, brojno rastu, a jedinice organi-
zaciono i politiki jaaju. Kraj em aprila, odred broji oko
3.000 boraca (ne raunajui Udarni bataljon), a njegova
etiri bataljona u to vrijeme raspolau sa 2.500 puaka,
58 pukomitraljeza, 24 teka mitraljeza i 4 minobacaa.
12
U tim danima, Kozaraki odred, po naoruanju, unu-
t ranj oj organizaciji, moralno-politikoj vrstini i borbe-
nom iskustvu boraca i starjeina, predstavlja snanu vojnu
jedinicu, sposobnu da izvodi i krupni j a i sloenija borbena
dejstva.
Uporedo sa rastom odreda, razvijali su se na terenu
i organi vlasti i ostale politike organizacije pokreta. Tako,
na podruju Kozare u proljee 1942, dj el uj u 130 seoskih
i 16 optinskih NO odbora sa ukupno 934 odbornika. Par-
tijskih organizacija bilo je 65, sa 16 optinskih i 4 sreska
komiteta KPJ, ijim radom je rukovodio Okruni komitet
za Kozaru. Omladinska organizacija takoe je bila vrlo
broj na i organizaciono jaka. Skoro svako selo je imalo
svoju omladinsku organizaciju i aktiv SKOJ-a. Radom
omladinske organizacije rukovodio je Okruni komitet
SKOJ-a, izabran na okrunoj konferenciji u Podgradcima
7. mart a 1942. godine.
13
Od osobitog znaaja je da je mobilizacija novih bo-
raca vrena iskljuivo na dobrovoljnoj osnovi. Kako je
odziv uvijek bio mnogo vei, nego to je bilo oruja, i kako
su to u ogromnoj veini bili omladinci, koji jo nisu sluili
vojsku, to je na itavom podruju organizovana mrea
vojno-politikih kurseva, kojima su rukovodili iskusniji
vojni i politiki rukovodioci. Na kursevima su omladinci
sticali osnovna vojna i politika znanj a i po zavretku
organizovano rasporeivani u jedinice odreda. Ovakva
forma mobilizacije i obuke dala je izvanredne rezultate.
Iz redova ovih omladinaca ubrzo je nikla itava plejada
12
Zbornik, t. IV, knj . 4, dok. 10 i 76. Izvj et aj taba 2. KNOP
odreda o izvedenim akcijama i politikom radu od 30. j anuara do
9. februara 1942. i od 1. do 15. aprila 1942. god.
B. Bakot, J. Marjanovi i D. Misiraa Razvitak NOB-e na
Kozari, rat na sjeanja, knj i ga II, izd. Kultura Beograd 1961. god.
13
M. Peki i D. Curguz Bitka na Kozari str. 41, izd. Pri -
jedor 1968. god.
21
proslavljenih kozarakih bombaa, pukomitraljezaca i
kurira, a mnogi od njih su vrlo brzo postali komandiri
vodova, politiki delegati, komandiri i politiki komesari
eta i omladinski rukovodioci u jedinicama.
No, radost Kzarana zbog dotadanjih uspjeha i izvo-
jevanih pobjeda nad neprijateljem ipak je bila pomuena.
Upravo tih dana, sredinom aprila 1942, stigla je u Kozaru
vijest da su etnici, 1. aprila 1942. u selu Joavki u central-
noj Bosni, muki pobili grupu ranjenih krajikih prole-
tera, meu kojima i legendarnog dr Mladena Stojanovia,
jednog od organizatora ustanka na Kozari i prvog koman-
danta njenog odreda. Ta tuna vijest munjevito je pro-
strujala itavom Kozarom i zaas doprla u sva sela i do
posljednjeg njenog stanovnika i borca. U sveoptoj naro-
dnoj tuzi i gnjevu, ve prvih dana na Kozari su nikle
mnoge pjesme tubalice, posveene voljenom ovjeku.
Tim povodom, tab odreda 19. aprila 1942. izdao je
naredbu
14
o promjeni naziva odreda:
Drugarskim tabovima bataljona, eta, komandama mjesta,
narodno-oslobodilakim odborima i narodu Kozare!
U znak pri znanj a za st varanj e i podizanje ovoga odreda, kao
odreda, gdj e su se okupili najbolji sinovi svoga naroda i stvorili
pravu narodnu oslobodilaku vojsku, ovaj odred nosie od danas
ime svoga prvoborca i prvog komandanta druga
ML A D E N A S T O J A N O V I A ,
iju e smrt partizani ovoga odreda nemilosrdno svetiti nad svim
narodnim neprijateljima zbog zloina nad nezaboravljenim drugom
i komandantom MLADENOM!
Smrt faizmu Sloboda narodu!
19. april 1942. godine tab II KNOP odreda
u Kozari Mladen Stojanovi
Poslije viemjesene blokade i nakon temeljito izvr-
enih priprema, u noi 15. maj a 1942. otpoeo je napad na
garnizon Prijedor. U napadu su uestvovale cjelokupne
14
Zbornik, t. IV, knj . 4, dok. 82. Naredba taba 2. KNOP
odreda od 19. 4. 1942. o promjeni naziva odreda.
22
snage 2. krajikog odreda, etiri ete 1. krajikog odrda
i Banijska proleterska eta, koja se tog momenta nalazila
na Kozari, na putu za Slavoniju.
15
Posadu Prijedora sainjavale su jedinice iz sastava 11,
10. i 2. domobranskog pjeadijskog puka, dijelovi 8. arti-
ljerijskog diviziona i razne ustako-andarmerijske jedi-
nice, oko 1.500 neprijateljskih vojnika
16
, naoruanih sa
oko 1.000 puaka, oko 45 pukomitraljeza, 14 tekih mi-
traljeza, 5 minobacaa i 2 haubice 105 mm. Odbranom
Prijedora rukovodio je pukovnik Mario Zlobec, koman-
dant 11. pjeadijskog domobranskog puka.
Sve partizanske snage, koje su vrile napad, bile su
pod neposrednom komandom Koste Nada, komandanta
Operativnog taba za Bosansku krajinu.
Odbrana grada imala je kruni karakter, sa teitem
na desnoj obali rijeke Sane. U unutranjosti grada, sve
zgrade od vrstog materijala bile su utvrene za odbranu.
Komanda odbrane sa rezervom bila je smjetena u zgradi
gimnazije.
Osnovna ideja napada bila je da se etiri bataljona 2.
odreda u toku noi u vidu klinova prodre u centar grada,
a potom dejstvom iznutra i spol ja ispresijecaju branioeve
snage i tako slomi njihov otpor. Jedan bataljon 1. odreda
trebalo je da ovlada spoljnom odbranom nepri j at el j a na
liniji Baltine Bare Rizvanovii Biani (na lijevoj
obali rijeke Sane). Ostali dio snaga 1. odreda imao je za-
datak da zasjedama sprijei eventualnu intervenciju ne-
pri j at el j a iz pravca Lj ubi j e i Bosanskog Novog. U rezervi
su se nalazile tri ete (iz 2. odreda i Banijska eta).
Napad je poeo u odreeno vrijeme i po predvienom
planu. Nakon 18-asovne ilave borbe snage branioca su
bile savladane, a grad osloboen. Cjelokupne neprijatelj-
ske snage su zarobljene ili unitene. Zarobljeno je oko
1300 neprijateljskih vojnika i oficira, a zaplijenjeno oko
1000 puaka, 15 pukomitraljeza, 5 bacaa mina, 2 haubice
105 mm, ogromne koliine municije i ostalog ratnog mate-
rijala. Oko 100 neprijateljskih' vojnika i oficira je poginulo,
15
Zbornik, t. IV, knj . 5, dok. 13 Zapovjest operativnog ta-
ba za Bosansku kraj i nu o napadu na Prijedor od 14. 5. 1942. god.
19
R. Bai Ustanak i borbe na Kozari 19411942 str. 128,
izd. Vojnoizdavaki zavod JNA, Beograd 1957. god.
23
meu kojima i komandant odbrane pukovnik Zlobec.
17
Nae jedinice su imale 30 poginulih i 60 ranj eni h boraca
i starjeina.
Ubrzo je osloboena i Ljubija, kao i sva sela u oko-
lini. Snage 1. i 2. krajikog odreda definitivno su se spojile.
Nastala je velika osloboena teritorija u Bosanskoj krajini
od rijeke Une i Save na sjeveru do Drvara i Dinare na
jugu. Pobjeda krajikih partizana na Prijedoru snano je
odjeknula u cijeloj zemlji. Ona je ozbiljno demoralisala
ustaku vlast u Bosanskoj krajini, ija se propaganda mj e-
secima hvalisala da je Prijedor ustaki Alkazar i da ne
smije pasti. Okolne okupatorske i kvislinke garnizone za-
hvatila je neviena panika i sa svih strana je traena po-
mo. Tih dana su se ustakim glaveinama priviale ve-
like koncentracije partizana, ak i tamo gdj e ih uopte
ni j e bilo.
Nau pobjedu jo vie su uveliali nai prvi piloti
Franj o Kluz i Rudi Cajavec, koji su odmah iza osloboe-
nj a Prijedora prebjegli iz neprijateljske vojske i spustili
se na osloboenu teritoriju Kozare. Tako je Kozari pripala
i ta ast i slava da bude, bar i simbolino, kolijevka nae
nove avijacije.
Po odluci Operativnog taba za Bosansku krajinu, 21.
maj a 1942. u selu Lamovita pod Kozarom formirana je 1.
kraj i ka brigada. U sastav ove brigade 2. KNOP odred
Mladen Stojanovi dao je dva kompletna, dobro naoru-
ana bataljona (3. i 4), zatim etu prateih orua, vod za
vezu, zatitni vod taba brigade, sanitet i intendanturu.
18
U brigadu su otili najiskusniji borci i starjeine koji su
za sobom imali viemeseno borbeno iskustvo. Za koman-
danta brigade postavljen je dotadanji komandant 1. bata-
ljona 2. odreda Ivica Marui Ratko.
*
Mada velika njemako-ustaka ofanziva na snage 2.
KNOP odreda Mladen Stojanovi na Kozari zasluuje
17
Zbornik, t. IV, knj . 5, dok. 53 Izvjetaj taba 2. KNOP
odreda za maj 1942. Operativnom tabu za Bos. krajinu.
18
B. Bakot, J. Marjanovi i D. Misiraa, Razvitak NOB-e
na Kozari, rat na sjeanja, knj . II, izd. Kultura Beograd 1961.
god.
24
posebnu obradu, potrebno je da o tim dramatinim doga-
ajima sredinom 1942. istaknemo da ustaka vlast za pro-
teklo vri j eme ne samo da je bila nemona da uniti parti-
zanske snage na tlu tzv. NDH ve je neprekidno trpjela
poraz za porazom, osobito na tlu Bosanske krajine. Kako
se ustanak u proljee 1942. sve vie irio i u ostalim kra-
jevima tzv. NDH Nijemci nisu mogli biti indiferentni pre-
ma ovakvom razvoju dogaaja. Smatrali su da je kraj nj e
vrijeme da preduzmu energine mj ere za spasavanje usta-
ke vlasti u ovom dijelu zemlje.
U to vrijeme podruje 2. KNOP odreda Mladen
Stojanovi zbog svog geografskog poloaja, a i zbog inje-
nice da se na nj emu od prvih ustanikih dana dosljedno
izgraivalo bratstvo i jedinstvo srpskog, hrvatskog i mu-
slimanskog ivlja, predstavljalo je prvorazrednu opasnost
po okupatora i ustae. Pored toga to su Se u redovima
kozarakih partizana borili zajedno Srbi, Muslimani i
Hrvati, do tada je na Kozari bilo zarobljeno na hiljade
domobrana i oficira, sa kojima je lijepo postupano i koji
su puteni kuama. Svaki njihov kontakt sa partizanima
i narodom sa osloboene teritorije inio ih je neupotre-
bljivim u daljim borbama protiv pobunjenika, j er su zara-
eni komunistikom promidbom, konstatovale su ustae
u bezbroj svojih izvjetaja. I pored raznih pokuaja, oku-
pator ovdje nije mogao ni u jednoj sredini stvoriti zna-
aj ni j a uporita. Naprotiv, narod je bio jedinstven i vrsto
je stajao uz svoju vojsku i do kr aj a bio odan ciljevima
narodnooslobodilake borbe.
Odred je ve poetkom godine razvio vrste veze i
borbenu saradnj u sa 1. krajikim odredom u Podgrmeu,
a zatim i sa partizanima u Slavoniji i Baniji.
Sve ovo, bar jednim dijelom, objanjava zbog ega su
se Nijemci sa tako velikim snagama i toliko rjeenosti od-
luili da unite kako snage 2. krajikog odreda, tako i ci-
vilno stanovnitvo na Kozari.
Kraj em maj a neprijatelj je nekoliko puta pokuao da
manj i m snagama prodre na osloboenu teritoriju iz pravca
Banj e Luke i Bosanske Dubice, ali su ti napadi odbijeni.
Jedan od jaih sudara odigrao se sa ustakom crnom le-
gijom (Francetievom), 25. maja, u selu Sreflijama, kojom
prilikom su ustae odbaene ka Bosanskoj Dubici uz velike
25
gubitke. Tom prilikom nae snage su, izmeu ostalog, za-
plijenile i dva ispravna tenka marke hokins.
Poslije temeljito izvrenih priprema, napad neprijate-
lja na Kozaru otpoeo je rano u zoru 10. juna 1942. godine.
U ofanzivi su uestvovale sljedee neprijateljske snage:
Njemake jedinice iz sastava 704, 714, 717. i 718. i Princ Eu-
gen divizije, ukupno 11 pjeadijskih bataljona. Jedan tenkovski,
jedan pionirski i jedan auto-bataljon. Jedan bataljon za vezu, tri
artiljerijska diviziona i razne policijske snage u jaini jednog ba-
taljona.
Ustako-domobranske snage: 1. brdska divizija, 3. i 4. brdska
brigada, dijelovi 5, 11, 12. i 2. ustako-domobranskog puka, dijelovi
3. andarmerijskog puka iz Banj e Luke i jo neke manj e ustako-
-domobranske jedinice iz susjednih garnizona. Ukupne ustako-
-domobranske snage su oko 28 pjeadijskih bataljona i oko dva
diviziona artiljerije-
Prema tome, ukupne snage neprijatelja koje su uzele
aktivnog uea u ofanzivi iznosile su 39 pjeadijskih ba-
taljona, 5 diviziona artiljerije, po jedan tenkovski, pionir-
ski, policijski, auto-bataljon i bataljon za vezu.
19
Ove snage
bile su za itavo vrijeme dejstava svakodnevno snano
podravane avijacijom, kad god su to omoguavali vre-
menski uslovi, bombardujui i mitraljirajui, kako nae
poloaje tako i zbjeg i ostale objekte u Kozari, ukljuu-
jui i bolnice. Sve to se micalo ili davalo bilo kakve znake
prisustva ljudi bilo je izloeno dejstvu avijacije. Korieni
su aerodromi Banja Luka i Zagreb. Njihova blizina omo-
guavala je avijaciji da se za najkrae vrijeme pojavi na
cilju.
Pretpostavlja se da su ove snage brojale oko 50.000
vojnika, objedinjene u borbenu grupu Zapadna Bosna,
pod komandom njemakog generala tala.
Ovim neprijateljskim snagama suprotstavio se 2.
KNOP odred Mladen Stojanovi sa svojih pet bataljona
(1, 2, 3. 4. i udarni).
20
Ako se tome dodaju i dva bataljona
1. krajike brigade, koji su izvan obrua, direktno potpo-
" M. Peki i D. urguz Bitka na Kozari str. 7074 izd.
Pri j edor 1968. god.
20
Ovaj bataljon vratio se iz centralne Bosne na Kozaru i po-
novo uao u sastav odreda koncem maj a 1942. god.
26
magali odbranu odreda, onda nae ukupne snage iznose
sedam bataljona sa ukupno 4051 boraca, naoruanih sa
3486 puaka, 189 pukomitraljeza, 21 tekim mitraljezom
i 7 minobacaa 82 mm.
21
Zamisao njemake komande za akciju na Kozari bila
je da potpuno uniti 2. KNOP odred i da itavo podruje
oisti od civilnog stanovnitva odvoenjem u logore i na
prisilan rad, poto je ono u cjelini bilo ukljueno i pri-
vreno narodnooslobodilakom pokretu. Planovima je ta-
koe bilo predvieno da se operacija izvede u dvije faze,
s tim da se u prvoj brzim prodorom iz pravaca Banja Luka
i Bosanski Novi snage 2. odreda odsijeku od ostale slo-
bodne teritorije Podgrmea, a u drugoj dejstvom sa stvo-
rene krune osnovice (srednji tok rijeke Une, rijeke Sane
i sa komunikacije Prijedor Banja Luka) nae opkoljene
snage na Kozari i Prosari nabace ka dolinama rijeka Save
i Une i tu ih unite. Istovremeno cilj je bio da se istim sna-
gama oisti Kozara i od civilnog stanovnitva.
22
Pretpo-
stavljalo se da se akcija moe izvesti za deset dana, poslije
ega bi ove snage bile upotrijebljene protiv naih jedinica
u Podgrmeu. Plan akcije nosio je ifrovani naziv Ope-
racija Xaver.
Borbe su otpoele 10. juna u zoru pokretom jakih ne-
prijateljskih snaga cestom od Banj e Luke ka Prijedoru i
od Bosanskog Novog ka Ljubiji. Isti dan, jedan neprija-
teljski kombinovani odred (tenkovi i pjeadija) na prepad
je zauzeo Prijedor. Nakon dva dana nepri j at el j je uao i
u Lj ubi j u. etvrti bataljon odreda i dva bataljona 1. kra-
jike brigade pruali su nekoliko dana snaan otpor gla-
vnim neprijateljskim snagama koje su prodirale iz pravca
Banj e Luke i u tri vea protivnapada naneli mu velike
gubitke. Poto je neprijatelj do 14. juna ovladao linijom
Ivanjska Prijedor Lj ubi j a Suhaa Bosanski No-
vi on je realizovao prvu fazu svoga plana i snage 2. odreda
bile su odseene od ostalih jedinica u Bosanskoj krajini.
Istovremeno u napad je prela i 1. brdska divizija sa
ri j eke Une u zahvatu Kostajnica Bosanski Novi, po-
tiskujui prvi bataljon 2. KNOP odreda na istok ka Kozari.
21
Isto kao pod 19 (str. 8388).
22
Isto kao pod 19 (strana 7480).
27
Paralelno sa nast upanj em neprijatelja, civilno stano-
vnitvo naputalo je sela i povlailo se ka Kozari, negdje
spontano i samoinicijativno, a negdje po uputstvima na-
rodnooslobodilakih odbora. Nepregledne mase naroda,
nosei najnuniju imovinu, kao rijeka, kretale su se na
istok ka Kozari, j er je neprijatelj po mj eri svog napre-
dovanja palio sela i ubijao civilno stanovnitvo.
U popodnevnim satima 18. juna, 1. brdska divizija iz-
bila je na sjeverozapadne obronke Kozare u visinu komu-
nikacije Prijedor Bosanska Dubica. Time je bio stvoren
vrst taktiki obru oko Kozare u kome su se nale snage
2. KNOP odreda i zbjeg stanovnitva od oko 80.000 ljudi,
ena i djece. Izvan obrua ostala je 1. krajika brigada,
vei dio 4. bataljona odreda i neki manj i dijelovi 1. ba-
taljona. Ovim poinje drama naroda Kozare i njegovog
odreda.
U nekim poslijeratnim diskusijama vie puta su se
ule neopravdane kritike i primjedbe na raun rada i dr-
anja taba odreda u tim danima. Pri svemu tome gubi se
iz vida sva teina i sloenost uslova u kojima se naao
odred i pod kojim uslovima je radio tab odreda. Odgovor
na pitanje zato je dolo do povlaenja naroda u zbjeg na-
lazi se i u njemakim dokumentima. Iz nj i h se jasno vidi
da je cilj operacije, izmeu ostalog, i u tome da se stano-
vnitvo jednostavno oisti sa tog podruja kako bi se
time definitivno tu onemoguio partizanski pokret. Nepri-
jatelj je vrlo dobro znao gdje lee izvori nae vojske, pa
je zato i iao na fiziko istrebljenje naroda, kad ve do
tada ni j e mogao drukije da se obrauna sa odredom.
Komandant njemake borbene grupe Zapadna Bosna
general Stai nametnuo je partizanima i narodu Kozare
borbu do istrebljenja. U njegovoj zapovjesti
23
koja regulie
postupak prema civilnom stanovnitvu doslovno se kae:
Sva lica zateena u borbi streljati na licu mj est a! Sve mu-
ke stanovnike od 14 godina pa navie hapsiti i sprovoditi u sa-
birne logore.
23
Arhiv VII (u daljem tekstu AVII) reg. br. 1/3/30 K. 44-p
i 1/13/2764 K. 41-e (njemaki fond), zapovjest borbene grupe Za-
padna Bosna.
28
Docnije, u toku borbi, ova zapovjest je dopunjena,
tako to se imala odnositi i na ene, j er je
. . . komanda nj emake oruane sile primijetila da i ene ue-
st vuj u u borbi.
Poueno dotadanjim iskustvom, stanovnitvo je u po-
etku, uglavnom samoinicijativno, naputalo sela i skla-
njalo se u Kozaru. Narodnooslobodilaki odbori, seoski,
optinski pa i neki sreski, poneseni takvim raspoloenjem
naroda i sami su u tom smislu davali uputstva. Formiranje
zbjega izvreno je spontano i po uputstvima pojedinih
NOO-a i terenskih organizacija KPJ. Stab odreda je bio
praktino stavljen pred svren in i on je zbjeg morao
braniti, i po cijenu najveih rtava. To je bila njegova
moralna i ljudska obaveza prema narodu iz koga je po-
nikao i koji ga je godinu dana okruivao l j ubavl j u i pa-
njom, narodu koji je do kraj a bio odan ciljevima naro-
dnooslobodilake borbe i uvijek, do posljednjeg ovjeka,
bio spreman da dijeli njegovu sudbinu. U zbjegu je skoro
svaki borac i starjeina imao porodicu.
Meutim, tab odreda je bio i iznenaen ofanzivom.
Trebalo je da proe preko dvadeset dana da tab odreda
shvati nj ene dimenzije i ciljeve. Dugo je vladala preterana
samouvjerenost da je mogue razbiti neprijateljske snage
i primorati ih da odustanu od prodora u Kozaru, gdje se
nalazio i zbjeg. Bilo je romantizma i iluzija, kako kod sta-
rjeina i boraca, tako i u narodu da je Kozara nepobje-
diva. Prosto se prkosilo realnoj situaciji, koja je, sa vojni-
ke take gledita, bila teka i preteka. Takav mentalitet
i raspoloenje na Kozari bilo je rezultat jednogodinjih
uspjenih borbi odreda, u kojima je on znao samo za po-
bjede. Tome je naroito doprinijela i znaajna pobjeda
izvojevana na Prijedoru sredinom maja, a podgrejavana
je i u vrijeme kad se odred ve naao u obruu, jer su se
i tada njegove snage vrlo uspjeno suprotstavljale nepri-
jatelju, nanosei mu teke gubitke. Ilustracije radi, do-
voljno je navesti samo tri vea protivnapada koje su izveli
1, 2. i Udarni bataljon 18, 20. i 24. juna, na sjeveroza-
padnom dijelu fronta. Samo u tim protivnapadima, do
29
nogu su potuena kompletna etiri bataljona neprijatelja
(2. bojna 2. gorskog zdruga 1. gorske divizije; 1. bojna 1.
zdruga iste divizije; 3. bojna 4. gorskog zdruga i ustaka
bojna imi). Tada je poginulo 310 neprijateljskih voj-
nika i oficira, zarobljeno 409 i nekoliko stotina ranjeno.
Plijen je iznosio 685 puaka, 54 pukomitraljeza, 17 tekih
mitraljeza, 10 minobacaa 82 mm, 12 malih minobacaa,
3 brdska topa i velike koliine municije.
24
Tih dana postojali su jo realni izgledi da se odred i
dobar dio zbjega izvue iz obrua, jer je poslije svakog od
ovih protivnapada nastajala brea u neprijateljskom obru-
u od nekoliko kilometara, koju neprijatelj ni j e uspijevao
zatvoriti i po nekoliko dana. Meutim, ta prilika je propu-
tena, jer se tab odreda jo zanosio iluzijama o razbijanju
ofanzive.
U vremenu najeih okraja na Kozari, ostale nae
snage u Bosanskoj krajini, u prvom redu 1. krajika bri-
gada i 1. KNOP odred izveli su niz ofanzivnih akcija na
neprijateljske garnizone i komunikacijske objekte, sa ci-
ljem rastereenja pritiska na Kozaru. Osloboena je Bo-
sanska Krupa, napadnuti Sanski Most, uniten jedan
bataljon u Dobrljinu i si., ali to nije dalo eljenih rezul-
tata. Sa Kozare nije bila povuena nijedna neprijateljska
jedinica. Njemaka komanda, borbene grupe Zapadna
Bosna, bila je do kraj a rijeena da se obrauna sa odre-
dom i narodom Kozare, ne obzirui se na dogaaje na i-
rem krajikom podruju.
Prvi proboj iz obrua preduzet je u noi 3/4. jula,
kojom prilikom su se probili samo 1. i Udarni bataljon.
Ostale snage ponovile su napad na istom mjestu sljedee
noi, ali je on dao slabije rezultate, mada je estina borbe
dostigla kulminaciju. Drugi, 3. i 4. bataljon pretrpjeli su
strahovite gubitke i u j ut arnj i m asovima 5. jula bili su
odbaeni nazad u Kozaru. Njihov sastav je vie nego pre-
polovljen. Istog dana neprijatelj se doepao oko 500 ranje-
nika u dolini rijeke Mljeanice i nad nj i ma izvrio gro-
zan masakr. Preostale snage odreda razbile su se na manj e
24
M. Peki i D. urguz Bitka na Kozari str. 100112, izd.
Prijedor 1968. god.
30
grupe i tako preivjele poznato ienje Kozare i Pro-
sare. Narod u zbjegu doivio je takoe stranu sudbinu.
Oko 68.000 ljudi, ena i djece odvedeno je u logore, oda-
kle se mnogi nikada nisu vratili, a na hiljade ih je po-
bijeno na licu mjesta.
25
Neprijatelj je pretresao Kozaru i Prosaru sve do 18.
jula 1942, a potom se veim dijelom snaga, sa komunika-
cije Pri j edor Bosanska Dubica, okrenuo na zapad da
bi isto tako temeljito pretresao teritoriju izmeu ove
komunikacije i r. Une. Ove snage izbile su na srednji tok
Une izmeu Bosanskog Novog i Kostajnice 30. jula 1942.
godine. Time je i bitka na Kozari bila zavrena. Tek tada,
poslije 53 dana borbi i okraja, jedinice borbene grupe
Zapadna Bosna, mogle su biti upotrijebljene za druge
zadatke.
U istoriji nae narodnooslobodilake borbe ostae kao
sveti pri mj er kako je jedan partizanski odred od oko
3.500 boraca, naoruan uglavnom lakim pjeadijskim nao-
ruanjem, puna 53 dana vezao za sebe tako jake nepri j a-
teljske snage. Neosporno je da je odred u ovim borbama
pretrpio velike gubitke. Polovina njegovog borakog i sta-
rjeinskog sastava pala je u neprekidnim, natovjeanskim
borbama, branei zbjeg i ranjenike. Tih dana, pala je i-
tava plejada znanih i neznanih kozarakih junaka, pro-
slavljenih bombaa, pukomitraljezaca i starjeina, komu-
nista i vanpartijaca na rovovima Patrije, Jugovievog
brijega, Ravnog gaja, na dubikoj cesti i irom Kozare.
Mnogi od njih su umrli utke, nezapaeno, na prvim i-
votnim koracima.
Nema preciznih podataka o neprijateljskim gubicima,
no oni su svakako bili veliki kako u ljudstvu, tako i u bor-
benoj tehnici. Prema nekim procjenama bilo je oko 7.000
poginulih, zarobljenih i ranj eni h neprijateljskih vojnika i
oficira. No, daleko znaajhija injenica od toga jeste ta da
su ilavom i dugotrajnom odbranom kozarakih partizana
bili radikalno poremeeni planovi nepri j at el j a u ovom
dijelu zemlje. U 1942, okupator i ustae nisu mogli izvesti
ni jedan ozbiljniji napad na osloboenu teritoriju Bosan-
25
Isto kao pod 24, (str. 160).
31
ske krajine, kako je to bilo zamiljeno. Sve je to imalo
dalekosene posljedice, s obzirom na to to je upravo u j e-
ku bitke na Kozari grupa proleterskih brigada na elu sa
Vrhovnim tabom otpoela svoj istorijski mar ka Bosan-
skoj krajini, gdje e se ubrzo stvoriti novo veliko usta-
niko arite optejugoslovenskog znaaja, gdj e e doi do
stvaranja prvih naih divizija, a ubrzo e tu biti odrano
i prvo zasjedanje AVNOJ-a. Praktian doprinos bitke na
Kozari tim znaajnim uspjesima narodnooslobodilakog
pokreta u irem smislu neosporno je veliki.
O tome Operativni tab za Bosansku kraj i nu u svom
pismu od 11. avgusta 1942. kae:
Sto se tie svih dogaaja i borbi na Kozari, mi mislimo da
je ta borba imala ogroman znaaj i da pored svih tih rtava, gle-
dajui je obzirom na interese itave Krajine, kao i itave zemlje,
ona ima ogroman politiki i vojniki znaaj. Ima pogreaka da
se nisu pravovremeno uviale nepri j at el j ske snage i nastojalo se
iz obrua povremeno izvlaiti i u samom poetku, tukui nepri-
j at el j a iza lea to je stajalo u naim nareenj i ma koja vj e-
rovatno nisu stizala do vas kao i to da se stanovnitvo u veem
broju trebalo prebacivati na teren I Krajikog odreda- Kada je ve
dolo do situacije i takve borbe, onda je bilo pravilno, pa makar
i uz ogromne gubitke, pruiti onakav otpor u cilju odbrane naroda,
kakav ste vi pruili. Vaa borba imala je ogroman odjek u svetskoj
tampi, u Rusiji i Engleskoj. Vaa borba dala je potstreka i mo-
gunosti za akcije itavim snagama partizanskim u zemlji. Vaa
borba pokolebala je etnike redove. Vaa borba raskrinkala je
podlu politiku okupatora i vi ste ga nat j eral i da ot kri j e svoje karte.
Takvo je nae gledite, a takvo je gledite i Vrhovnog taba nae
partizanske i dobrovoljake vojske, bez obzira na sve druge okol-
nosti. Osim toga, miljenje je i Vrhovnog taba da vi morate dati
na znanj e neprijatelju kao i javnosti da kozaraki partizani nijesu
uniteni i da morate prei u akcije na pomenutom terenu i to smi-
ljeno i dobro pripremljeno
11
'
U najdramatinijim asovima i narod i borci ostali su
dosljedni sami sebi i svom opredjeljenju, stojiki podno-
sei sve nedae i gubitk^, uvjereni da e na kraj u pobjeda
ipak biti naa. Narod se na svoje oi uvjerio da je njegova
vojska dala sve od sebe da spasi to se spasiti moglo. To je
26
Arhiv VII k. 161-A-/17/4. Iz pisma Operativnog taba za
Bosansku kraj i nu upuenog tabu 2. KNOP odreda Mladen Stoja-
novi 11. 8. 1942. god.
32
sa moralno-politikog stanovita bilo ravno uspjehu. Upra-
vo u tome lei obj anj enj e injenice da narod Kozare i po-
red strane tragedije nije pokleknuo. Docniji ratni doga-
aji na Kozari pokazae da je narod ovoga kraj a ostao ne-
pokolebljiv i vjeran idejama narodnooslobodilake borbe i
Komunistikoj partiji Jugoslavije. Osvetnike puke ko-
zarakih boraca plamtjele su na Kozari i irom zemlje do
konane pobjede.
Eto, ukratko to je zaviaj Pete krajike (Kozarake)
brigade! Ona je iznikla iz jednogodinjih pobjeda parti-
zana Kozare iz poara i pepela njenih sela i u danima svog
nastanka predstavljae simbol krajikog vjekovnog prkosa
i ivi dokaz neunitivosti naroda koji se bori za slobodu.
3 Peta krajika (kozaraka) brigada
33
Gl a v a I
FORMIRANJE BRIGADE
Poslije naeg neuspjelog pokuaja proboja iz obrua
4/5. jula, lanovi taba odreda, koji su ostali u Kozari, do-
nijeli su 6. jula odluku da se preostale snage (2, 3. i dije-
lovi 4. bataljona, kao i vei dio 4. bataljona 1. krajike bri-
gade) rasture na udarne grupe i pokuaju proboj kroz ne-
prijateljski borbeni raspored i tako izbjegnu unitenje.
Ve 17. jula, dok se neprijatelj jo nalazio u Kozari, oku-
pilo se oko 300 boraca i starjeina iz 2. i 3. bataljona.
27
Okupl j anj e boraca t raj ae sve do druge polovine avgusta,
tada e se prii ponovnoj organizaciji ovih bataljona, sem
1. i Udarnog koji su ostali kao jedinice kompaktni. Po-
etkom avgusta glavnina Udarnog i 4. bataljona 2. odreda
ula je u sastav novoformirane 2. krajike brigade, pa je
od dijelova ovih dvaju bataljona, koji su ostali u Kozari,
nanovo formiran 4. bataljon. Kraj em jula 1. bataljon i
jedna eta Udarnog bataljona probili su se nazad u Ko-
zaru, a 2. i 3. bataljon obnovljeni su i popunjeni borcima
i starjeinama koji su ofanzivu preivjeli u Kozari.
U tom sastavu, 19. i 20. avgusta 1942, u Kozari je na
kosi Pale odrana smotra obnovljenog i reorganizovanog
2. KNOP odreda Mladen Stojanovi.
28
U stroju se nalo
oko 900 boraca i starjeina, svrstanih u etiri bataljona,
naoruanih sa 800 puaka i 40 pukomitraljeza. Smotri je
27
Arhiv VII, k. 1. 703, reg. broj 262. Pismo sekretara OK
KPJ za Kozaru Operativnom tabu za Bosansku kraj i nu od 18. 6.
1942. god.
28
Zbornik, t. IV, knj . 6. dok. 104 Zapovjest taba 2 KNOP
odreda Mladen Stojanovi od 17. 8. 1942. god.
34
Josip Maar Soa, prvi ko-
mandant 5. kozarake briga-
de, narodni heroj, poginuo na
Travniku, oktobra 1944.
prisustvovalo i nekoliko stotina stanovnika potkozarskih
sela, koji su izbjegli odvoenje u logor. Bio je to najzna-
ajniji dogaaj poslije ofanzive. Smotra je imala snaan
odjek u pogledu uvrivanja morala, kako kod boraca,
tako i preostalog naroda. Pred postrojenim borcima, Sken-
der Kulenovi je recitovao svoju poznatu, uoi tog dana
zavrenu, poemu Stojanka-Majka Kneopoljka. Svaka
pjesnikova rije nalazila je mjesta u srcima boraca, a na
ogrubjelim i preplanulim licima prekaljenih ratnika vidje-
la se i poneka suza.
Istovremeno je i jedan primjerak knjige Kozara-
-grob partizana, koju je tih dana izdala ustaka propa-
ganda i rasturala po okolnim gradovima, kruio od ruke
do ruke meu postrojenim borcima. U nj oj ustae piu da
nema vie Kozare i nj eni h partizana, kao da time ele
ohrabriti sebe i svoje demoralisane jedinice.
Poslije povlaenja glavnih snaga, koje su uestvovale
u ofanzivi, neprijatelj je na teritoriji Kozare ostavio jake
posadne snage, locirajui ih ak i u onim selima, gdj e ih
3*
35
nikada pri j e ni j e bilo. Raspored ovih snaga bio je sljedei:
na Mrakovici 500 Nijemaca, u Kozarcu 20 Nijemaca i je-
dna eta domobrana, u Omarskoj dvije ete domobrana, u
Simiima jedna eta domae ustake legije, Podgradcima
oko 400 ustaa, Orahovu dvije ete ustaa, u Pucarima
dvije ete ustaa i jedan bataljon domobrana, u s. Murati
jedna eta domobrana, Kneici 60 domobrana i 40 andar-
ma, Gornjem Jelovcu jedna eta ustaa i jedna eta Nije-
maca, Slabinji jedna eta domobrana, a u veem broju
sela andarmerijske stanice od po 25 do 50 ljudi.
29
Sem
toga, u nekim muslimanskim selima okupator je pristupio
organizovanju tzv. ustake milicije, ali je odziv bio slab.
Regrutovano je svega 375 ljudi i bili su svrstani u devet
eta. Sve u svemu, neprijateljske snage na podruju
Kozare i po okolnim garnizonima i neposredno na terenu
(ne raunajui vrlo jak banjaluki garnizon), brojale su
u avgustu oko 11.000 vojnika. O ulozi tih posada u opera-
cijskom dnevniku banjaluke brdske brigade za 18. juli
1942. kae se sljedee:
Ovoga dana je uglavnom zavrena akcija ienja Kozare
planine. Komunistike bandfe su razbijene, a pojedini manj i odjeli,
koji su se zadrali jo na tom podruju, bit e istrijebljeni akci-
jama posada koje su ostale na oienoj prostoriji.
ete, koje su uestvovale u akciji na Kozari, vre ponovo pri-
kupl j anj e za akciju koja e se. poduzeti na podruju od crte Pri -
jedor Bosanska Dubica na zapad ka luku Sane i Une.
30
Pomou ovih snaga, kao i upotrebom svojih radnih
jedinica, logoraa i mobilisanog stanovnitva iz okolnih
gradova, neprijatelj je otpoeo bezobzirnu pljaku opu-
stoenih sela Potkozarja i Knepolja. Koliko su ustae vj e-
rovale da su kozaraki partizani stvarno uniteni, poka-
zuje i injenica da su poetkom avgusta poeli naseljavati
neka sela u dubikom kraj u svojim kolonistima dovede-
nim iz Hercegovine.
Uslijed svega ovoga, pred obnovljenim odredom sta-
jao je prvorazredan zadatak da, pored sreivanja svojih
29
Zbornik, t. IV, knj . 7 dok 64 Izvj et aj taba 2. KNOP
odreda Mladen Stojanovi Operativnom tabu za Bosansku kra-
jinu od 25. 9. 1942.
30
Zbornik, t. IV, knj . 6 dok. 162 Izvjetaj banjalukog do-
mobranskog zdruga od 18. 7. 1942.
36
jedinica, to prije pree ponovo u akcije i sprijei pljaku
narodne imovine, a nepri j at el j u ne dozvoli vrl j anj e po
naim selima.
Mada je ve i u prvoj polovini avgusta bilo manjih
sukoba, poslije odrane smotre na Paleu, sve jedinice od-
reda prele su u akciju na itavom podruju izmeu Save,
Une i Sane. Samo u septembru i u prvim danima oktobra,
jedinice su izvele 27 akcija, iji je rezultat bio: zarobljenih
138 vojnika i oficira, oko 130 poginulih i 20 ranjenih. Za-
plijenjeno je 128 puaka, 5 pukomitraljeza, 2 automata,
oko 10.000 metaka, 20 bombi i uniteno 5 kamiona. Isto-
vremeno od neprijatelja je oteto hiljade grla stoke, koju
je ovaj opljakao po selima, i stotine zaprenih kola sa ko-
nj i ma i volovima, kojima su pljakai odvozili opljakanu
imovinu i ito. U tim akcijama nai gubici bili su: 7 pogi-
nulih i 6 ranjenih.
31
Mada ove akcije po svojim vojnikim
rezultatima nisu bile na nivou akcija kozarakih partizana
pri j e of anzi ve, one su imale veliki politiki znaaj jer su
vraale samopouzdanje kod boraca i naroda, a kod nepri-
j at el j a su unosile demoralizaciju i najefikasnije demanto-
vale njegove t vrdnj e o unitenju partizana. U ovom pe-
riodu najaktivniji je bio 1. bataljon, koji je sredinom sep-
tembra samo u tri akcije zarobio 102 vojnika i 2 oficira,
a zaplijenio 94 puke, 4 pukomitraljeza i 5.800 metaka.
Ovom prilikom razbijena je i veim dijelom zarobljena
jedna kompletna domobranska eta. Odnos prema zarob-
ljenim neprijateljskim vojnicima bio je uvijek pravilan
to se vidi iz izvjetaja taba odreda.
32
J1
Zbornik, t IV, knj . 7, dok. 64 i 119 Izvjetaj taba 2.
KNOP odreda Mladen Stojanovi od 25. 9. 1942. i od 10. 1942.
Operativnom tabu za Bosansku krajinu
32
U izvetaju taba odreda, upuenom operativnom tabu za
Bosansku krajinu, o tome se kae: Svi zarobljenici su poslije
istrage i sasluanja, osim 2 koji su ostali, te politikog obavje-
tenja, puteni kui, dok se dva zarobljena domobranska oficira
(natporunici) nalaze kod taba u zarobljenitvu. Odluili smo ih
pustiti poslije kraeg politikog rada radi agitacije.
U istom dokumentu, piui o nonoj akciji jedne nae dese-
tine kod Bosanske Dubice, kae se: . . . Iste noi (po izvrenoj
akciji) ova desetina je sakupila sve naseljenike iz Hercegovine,
upoznala ih sa naom borbom i opomenula ih na lijep nain da
napuste naa sela, to su isti i prihvatili. Po njihovom dolasku u
ubicu priali su lijepo o partizanima.
37
Mjesec dana poslije smotre na Paleu snage odreda
narasle su za 200 boraca i oni su odmah naoruani.
Za dalje moralno, politiko i organizaciono uvri-
vanj e jedinica odreda, veliki znaaj ima savjetovanje or-
ganizacije KPJ za Kozaru, odrano 20. i 21. septembra
1942. godine. Na nj emu je izvrena temeljita kritika
analiza naih postupaka tokom minule ofanzive, sagledane
greke i propusti i analizirana detaljno situacija nastala
poslije toga.
33
Proces obnavljanja 2. KNOP odreda poinje sredinom
jula i zavrava se 19. avgusta 1942. smotrom na Paleu,
poslije ega otpoinju njegove intenzivnije akcije. Od te
smotre odred u stvari ivi i dej st vuj e kao partizanska bri-
gada, j er njegovi bataljoni nisu vie vezani za odreenu
teritoriju, kao to je to bio sluaj pri j e ofanzive.
Prvi dokument koji spominje formi ranj e Pet e bri-
gade je nareenj e Vrhovnog komandanta od 7. septembra
1942, upueno Glavnom tabu Hrvatske, u kome se, po-
red ostalog, kae:
Krajinici su ve formirali etiri partizanske udarne brigade.
Od ljudstva sa Kozare i 1. odreda da e formirati i Pet u brigadu.
34
Tri dana docnije, 10. septembra 1942, Vrhovni tab,
obavjetavajui Glavni tab Hrvatske o situaciji u Bosan-
skoj krajini, pored ostalog, pie:
. . . Uhvaena je veza izmeu slavonskih i kozarskih parti-
zana. Na Kozari e formirati jednu udarnu brigadu. To bi bila
Peta kraj i ka udarna brigada.
35
Operativni tab za Bosansku kraj i nu u svom pismu
od 9. septembra 1942, upuenom 2. KNOP odredu Mla-
den Stojanovi, pie:
. . . Stoga smo mi miljenja da ste vi stvarno sadanj om svo-
jom vojnom organizacijom, koncentrisanom vojskom u bataljonima
33
Arhiv VII, reg. br. 28-1/9, kut. 162-A Zapisnik sa savje-
tovanja.
34
Zbornik, t. II, knj . 6, dok. 16 Nareenj e Vrhovnog taba
NOV i POJ od 7. 9. 1942. Glavnom tabu Hrvatske.
85
Arhiv VII, kut. 102, fase. 1, dok. 31 Obavjetenje Vrho-
vnog taba NOV i POJ od 10. 9. 1942. god. Glavnom tabu Hrvatske.
38
i nevezariou za front mobilna jedinica i da se vi t rebat e poli-
tiki i vojniki organizovati kao udarna kozarska brigada, koja
e za izvesno vrijeme imati izgraen plan i djelovati u vezi s?
akcijama svih naih brigada . . .
Sve u svemu nae je gledite ovo: Vi vrite manje, a po mo-
gunosti i vee akcije. Ujedno spremaj t e t eren i vrite vojnike i
politike pripreme za obrazovanje kozarske brigade.
3

Vrhovni tab NOV i POJ svojim pismom od 10. sep-
t embra 1942, upuenom operativnom tabu za Bosansku
kraj i nu, saglasio se sa odlukom o formi ranj u brigade na
Kozari. U ovom dokumentu pod takom 4, stoji:
. . . Odluka o formi ranj u brigade na Kozari sasvim je pr a-
vilna. Tako stvaramo pokret nu vojsku i uimo se organizovati po-
zadinu Komande podruja, Komande mjesta i partizanske st ra-
e . . . Tako ete vi imati pet brigada, kojima e komandovati Ope-
rat i vni tab za Bosansku krajinu.
87
Meutim, nije razjanjeno kada i u kojoj formi je
operativni tab za Bosansku kraj i nu saoptio tabu 2.
KNOP odreda Mladen Stojanovi odluku o prerast anj u
odreda u brigadu. No, iz pisma koje je iz Kozare upueno
Operativnom tabu za Bosansku kraj i nu 25. septembra
194 2.
38
na posredan nain, moe se zakljuiti da je takva
odluka ve stigla na Kozaru.
Prvi dokument koji je naslovljen na tab 5. kraijke
NOP udarne brigade (pismo Operativnog taba za Bosan-
sku krajinu) nosi datum 8. oktobra 1942. godine.
39
Devetnaestog oktobra 1942. upuen je prvi dokument
iz Kozare tabu III operativne zone u Slavoniji sa pea-
tom 5. krajike (Kozarske) brigade i u nj emu se kae:
s
Zbornik, t. IV, knj . 7 dok. 21. Pismo operativnog taba
za Bosansku kraj i nu od 9. 9. 1942. tabu 2. KNOP odreda Mla-
den Stojanovi.
57
Arhiv VII, kut. 162, fase. 2, dok. 5 Pismo Vrhovnog taba
NOV i POJ od 10. 10. 1942. Operativnom tabu za Bosansku kr a-
jinu.
38
Isto kao pod 32.
38
Zbornik, t. IV, knj . 7, dok. 111 Pismo Operativnog taba
za Bosansku kraj i nu od 8. 10. 1942. tabu 5. kraj i ke (Kozarske)
NOU brigade.
39
Mi smo naredbom Operativnog taba za Bosansku kraj i nu u
saglasnosti sa Vrhovnim tabom pretvoreni u 5. kraj i ku (kozara-
ku) narodno-oslobodilaku brigadu, te nas ubudue tako oslo-
vljavajte.
40
Iz izloenog se moe zakljuiti, bez obzira to o tome
ne postoji izvorni dokument, da je operativni tab za Bo-'
sansku kraj i nu uz saglasnost Vrhovnog taba, 22. septem-
bra 1942, 2. KNOP odred Mladen Stojanovi, preime-
novao u Pet u krajiku (kozarsku) NOP udarnu brigadu.
41
Meutim, treba napomenuti da mnogi preivjeli bor-
ci i rukovodioci 5. brigade smotru 2. KNOP odreda Mla-
den Stojanovi, odranu 19. i 20. avgusta 1942, poistove-
uj u sa formi ranj em brigade. Ovo je razumljivo ako se
ima u vidu injenica da je ova smotra prvi znaajniji do-
gaaj u Kozari poslije zavretka neprijateljske ofanzive.
Interesantno je napomenuti da je nepoznati borac na
svojevrstan nain obeleio dan i mjesto formi ranj a briga-
de, usjekavi noem na stoljetno stablo na Paleu tekst:
Ovdje je 22. IX 1942. formirana V kozarska brigada.
*
Na dan formi ranj a 22. septembra 1942, brigada je
imala etiri bataljona, zatitni vod i tab brigade. Prvi ba-
taljon je u svom sastavu imao 5 eta, 2. i 3. po tri ete, a
4. dvije ete.
Ukupno brojno st anj e iznosilo je 1.100 boraca, nao-
ruanih sa 940 puaka i 45 pukomitraljeza. Od toga bro-
ja 201 borac i starjeina bili su lanovi KPJ, 119 kandi-
dati i 249 lanovi SKOJ-a.
42
Dakle, vie od polovine bo-
raca brigade bili su organizovani.
40
Zbornik, t. IV. knj . 7, dok. 147 Pismo taba 5. kraj i ke
(Kozarske) NOU brigade od 19. 10. 1942. tabu III operativne zone
NOP odreda Hrvatske.
41
Tu tezu pot vruj e i Duan Misiraa, docniji pomonik po-
litikog komesara 5. brigade. On se sredinom septembra 1942. na-
lazio u 2. krajikoj brigadi na Manjai, na dunosti pomonika po-
litikog komesara brigade. Na osnovu jednog razgovora sa Osma-
nom Karabegoviem, politikim komesarom Operativnog taba za
Bosansku krajinu, Misiraa je upisao u svoj rat ni blok da je na
Kozari formirana 5. kraj i ka (Kozarska) brigada.
42
Arhiv VII, reg. br. 28-179, k. 162 Zapisnik sa savjetova-
nj a Okrunog komiteta KPJ za Kozaru od 20 i 21. 9. 1942.
40
Prvi tab 5. brigade sainjavali su: komandant Josip
Maar Soa
43
, zamjenik komandanta Milo Siljegovi
44
,
politiki komesar Boko Siljegovi, naelnik taba Ratko
Vujovi oe, referent saniteta dr Alfred Reak
45
i inten-
dant brigade Stevo Trtica
46
. Nakon mjesec dana na du-
nost zamjenika politikog komesara odreen je Duan Mi-
siraa.
Komandni kadar po bataljonima izgledao je ovako:
Prvi bataljon: komandant arko Zgonjanin,
46a
zamje-
nik komandanta Veljko Stojakovi, politiki komesar Dra-
gan Marin. 1. eta: komandir Dragan Pilipovi
47
, politiki
komesar Gojko Bjelajac; 2. eta: komandir Lazo Banjac
48
,
politiki komesar Stojan Bajalica
49
; 3. eta: komandir Ste-
van Janjetovi, politiki komesar Dragan Kneevi; 4. e-
ta: komandir Mirko Maak
50
, politiki komesar Milan Ka-
lini; 5. eta: komandir Ostoja Miljakovi
31
, politiki ko-
mesar Pavao Marin.
Drugi bataljon: komandant Mirko Peki, zamjenik
komandanta Dragutin Curguz Crni, politiki komesar Pe-
ro urguz, zamjenik politikog komesara Duan Utjeino-
vi. 1. eta: komandir Sreto enadija
32
, politiki komesar
Milan Budimir; 2. eta: komandir Mirko iljak, politiki
43
Josip Maar Soa, pukovnik, narodni heroj, poginuo 20. 10.
1944. na Travniku, na dunosti naelnika operativnog odeljenja 5.
korpusa.
44
Milo Siljegovi, general-major, umro poslije rata.
45
Dr Alfred Reak, pukovnik, umro poslije rata.
43
Stevo Trtica, poginuo j anuara 1944. na dunosti intendanta
11, kraj i ke divizije.
46
* arko Zgonjanin, general-potpukovnik, umro 1970.
47
Dragan Pilipovi, poginuo februara 1943. u Grmeu na du-
nosti zamjenika komandanta 1. bataljona 5. brigade.
48
Lazo Banjac, teko ranj en februara 1943. za vrijeme etvrte
neprijateljske ofanzive, umro.
49
Stojan Bajalica, poginuo za vri j eme etvrte ofanzive fe-
bruara 1943, na dunosti zamjenika politikog komesara 1. bat a-
ljona 5. brigade.
50
Mirko Maak, poginuo 4. 10. 1943, u centralnoj Bosni na
dunosti komandira 2. ete, 3. bataljona, 5. brigade.
51
Ostoja Miljakovi, teko ranj en februara 1943. na planini
ator i umro.
51
Sreto enadija, potpukovnik JNA umro poslije rat a u Niu.
41
komesar Duan Rajili
53
; 3. eta: komandir ore Vueno-
vi, politiki komesar Vaso Petrovi
54
.
Trei bataljon: komandant Pet ar Meava
55
, zamjenik
komandanta Rade eki, politiki komesar Joco Marj a-
novi, zamjenik politikog komesara Milan Egi
56
. 1. eta:
komandir uro Milinovi, politiki komesar Rade Rani-
lovi; 2. eta: komandir Tomica panovi
57
, politiki ko-
mesar Brane Kovaevi; 3. eta: komandir Branko Vignje-
vi, politiki komesar Kota Semiz.
58
etvrti bataljon: komandant Rade Kondi
59
, zamje-
nik komandanta Mihajlo Gai
59a
, politiki komesar Duko
Bojani, zamjenik politikog komesara Rade Bai. 1. eta:
komandir Milan ukanovi, politiki komesar Vid uka-
novi;
60
2. eta: komandir Mlado Stani, politiki komesar
Gojko Siljegovi.
60
*
54
Duan Rajili, umro od tifusa mart a 1943. u s. Koia.
54
Vaso Petrovi, pukovnik JNA, umro poslije rata u Beo-
gradu.
M
Pet ar Meava, narodni heroj, ppukovnik, poginuo oktobra
1944. na Travniku, na dunosti zamjenika komandanta 10. kr aj i -
ke divizije.
s
* Milan Egi, narodni heroj, poginuo avgusta 1943. kod Ko-
tor-Varoa, na dunosti komandanta bataljona u 12. kraj i koj bri -
gadi.
57
Tomica panovi, narodni heroj, poginuo novembra 1942,
na dunosti komandira ete u 3. bataljonu 5. brigade.
58
Kota Semiz, poginuo maj a 1944. u centralnoj Bosni na du-
nosti zamjenika komandanta bataljona.
59
Rade Kondi, narodni heroj, major, poginuo 31. jula 1944.
na Maknjai kod Zepa na dunosti komandanta 5. brigade.
59a
Mihajlo Gai, pukovnik JNA, umro u Rijeci 1971. godine-
40
Vid ukanovi, poginuo decembra 1942, na Martin-brdu, na
dunosti politikog komesara ete u 4. bat al j onu, 5. brigade.
Ma
Gojko Siljegovi, pukovnik JNA, umro u Beogradu, 1971.
godine.
42
Gl a v a I I
DEJSTVA BRIGADE NA PODRUJU
BOSANSKE KRAJINE
Tokom septembra i u oktobru 1942, 5. krajika (Ko-
zarska) brigada nastavila je konsolidaciju i organizaciono
uvrivanje svojih jedinica, uz stalno izvoenje akcija.
Pouen iskustvom iz ofanzive, tab brigade naroitu pa-
nj u posveuje izviakoj djelatnosti i organizaciji obavje-
t aj ne slube. Pored redovne kurirske veze sa Operativnim
tabom za Bosansku krajinu, pod ijom komandom se na-
lazila, brigada uspostavlja vezu i sa III operativnom zo-
nom u Slavoniji, kao i sa ilegalnim organizacijama NOP-a
u okolnim gradovima. Na ovaj nain, tab brigade je bio
blagovremeno obavjetavan o snagama i namj erama ne-
pri j at el j a na podruju svojih dejstava.
Poseban znaaj imala je redovna veza taba brigade
sa III operativnom zonom u Slavoniji, kako u pogledu
uzaj amne izmjene obavjetenja o neprijatelju, tako i zbog
kontakata sa narodom Kozare i Potkozarja, koji je poslije
ofanzive interniran u Slavoniju. Narod Slavonije i njeni
partizani uloili su maksimum napora u zbrinjavanju pro-
gnanog kozarakog ivlja. Zahvaljujui bratskoj brizi i
ljubavi srpskog i hrvatskog stanovnitva iz Slavonije, de-
setine hiljada stanovnika Kozare spaseno je sigurne
smrti i docnije vraeno svojim domovima. Ovo je ostavilo
t raj an peat nerazruivog jedinstva kozarakog i slavon-
skog ivlja. O tome se u pismu taba brigade tabu III
operativne zone od 19. oktobra 1942, pored ostalog, kae:
43
. . . to se tie nae pozadine (misli se na internirani narod
pr. A) kod vas, mi vam se zahvaljujemo na velikoj panji koju
ste ukazali naim izbjeglicama. Neto je te pozadine ve stiglo sa
vaih terena k nama i u ogromnoj veini oni su neobino zahvalni
na prijemu na koji su naili u vaim krajevima.
Ima sluajeva da se pozadina politiki vratila iskovanija nego
to je otila, jer je vidjela da ima i Hrvata partizana, to je za nas
od neocjenjive vanosti.
to se tie vaeg predloga o nainu prebacivanja, mi stojimo
na stanovitu da se ta pozadina uputi nama to hitnije, dok je jo
j e s e n. . .
U naim etama nalazi se neto vae pozadine (ene i dj e-
vojke) ima ih oko 50, koja je iz partizanskih porodica oko Fruke
Gore, a osloboena iz ustakih radnih logora i bataljona na naim
poljima akcijama. Oni isto izraavaju elju da se vrat e kuama,
pa emo ih po grupama upuivati. To je neobino vrijedan i po-
uzdan elemenat, a kod nas su ve preko mjesec dana, pa im osi-
guraj t e na vaem terenu put i vezu do kue.
61
Spaavanje naeg ivlja u Slavoniji i njegovo vraa-
nj e u svoja sela imalo je veliki politiki znaaj, a i prak-
tine koristi u pogledu oivljavanja privrednog ivota u
ovom kraj u. Istovremeno, to je snano uticalo na moral i
borbenost boraca brigade. Na ovaj nain je djelimino
osujeena okupatorsko-ustaka namj era da fiziki potpuno
istrijebi stanovnitvo Kozare.
Koncem septembra i tokom oktobra 1942, jedinice
brigade su stalno u akcijama u kojima su neprijatelju na-
nele gubitke od 76 poginulih vojnika i 1 oficira. Istovre-
meno zarobljeno je 22 vojnika i 1 oficir, zaplijenjeno 25
puaka, 1 pukomitraljez, 2 automata i 2 pitolja, a unite-
no 5 kamiona. Poseban znaaj imala je akcija ruenja
pruge Prijedor Bosanski Novi, izvedena 12. oktobra,
ime je nekoliko dana bio prekinut saobraaj.
62
Rezultat svih akcija, koje je izvodio obnovljeni 2. od-
red, kasnije formirana 5. brigada, tokom avgusta, septem-
bra i oktobra 1942, povratio je samopouzdanje kod naro-
da i boraca. Skoro sva teritorija biveg odreda bila je po-
01
Isto kao pod 40.
62
Zbornik, t. IV, knj . 7, dok. 64 i 119 Izvj et aj taba 2.
KNOP odreda Mladen Stojanovi od 25. 9. i 10. 10. 1942. Opera-
tivnom tabu za Bosansku kraj i nu.
Zbornik, t. IV, knj . 8, dok. 29 Izvj et aj taba 5. krajike
(Kozarske) brigade od 11. 11. 194*2. Operativnom tabu za Bosansku
kraj i nu.
44
novo slobodna, mnogi NOO-i kao i organizacije KPJ i om-
ladine obnovile su svoj rad i aktivnost. ivot se polako
ponovo vraao u potkozarska sela.
Na osnovu ovoga i neprijatelj uvia da ni j e postigao
svoj cilj u minuloj ljetnoj ^ofanzivi. Zbog toga se u obavje-
tajnom biltenu 714. njemake divizije od 17. septembra
1942. konstatuje da su se u Kozari u vie navrata poja-
vili manj i odredi partizana, naroito u s/z dijelu. Treba,
navodno, da su pod komandom Soe. Isti bilten 23. sep-
t embra 1942. registrovao je i dvije uspjele akcije 1. ba-
taljona (likvidaciju andarmerijske stanice u s. Ljeljani-
ma i zarobljavanje jedne kompletne ete domobrana u s.
Kriva Rijeka). Panj u njemakog taba u Banji Luci pri-
vukle su i ostale akcije i aktivnost jedinica tek osnovane
5. brigade. Trinaestog oktobra 1942. Nijemci su procjenji-
vali da u prostoru izmeu r. Une i pl. Kozare ima oko 1000
partizana i da izvode brojne napade na andarmerijske
strae i jedinice ustako-domobranske vojske, da rue pu-
teve i pruge, to sve naruava ugled hrvatske drave.
Interesantno je da je obavjetajna sluba 714. njemake
divizije saznala i za formi ranj e 5. krajike brigade, ali je
u zabludi oko toga koje jedinice predstavljaju brigadu.
Naime, Nijemci su sredinom oktobra 1942. raspolagali po-
dacima da je 5. brigada formirana od 1. bataljona 2. KNOP
odreda Mladen Stojanovi, da je nj ena jaina 600800
ljudi i da operie izmeu r. Une i komunikacije Prijedor
Bosanska Dubica. Za nae ostale snage koje su se na-
lazile u jaini od oko 500600 boraca smatrali su da i da-
l j e ine 2. KNOP odred Mladen Stojanovi, pod koman-
dom oe.
Na osnovu ovakve procjene, tab 714. njemake di-
vizije 19: oktobra 1942. otpoinje novu ofanzivu na Koza-
ru sa nagama od oko 25.000 vojnika.
63
Zahvaljujui dobro organizovanoj obavjetajnoj slu-
bi, tab brigade je blagovremeno saznao podatke o snaga-
ma i namj erama neprijatelja. Kako je ve postojalo na-
S3
Arhiv VII, kut. 9, fase. 8, dok. 6, 7, 10 i 11. Obavjetajni
bilten 714. nj emake divizije br. 110, septembar oktobar 1942.
god.
45
reenje
64
Operativnog taba za Bosansku kraj i nu da u
sluaju ofanzive veih razmj era na ovo podruje brigada
ne prihvata iscrpljujue borbe, ve da se probije na slo-
bodnu teritoriju Podgrmea, to tab brigade 20. oktobra
1942. i donosi takvu odluku. U momentu otpoinjanja
ofanzive tab brigade sa 2, 3. i 4. bataljonom nalazio se u
Kozari. Ove snage izvrile su proboj u Podgrme pravcem:
Kozara G. Garevci D. Garevci ela Miljakov-
ci Otra Luka Brdari i 22. oktobra 1942. stigle su u
s. Suhaa kod San. Mosta. Pri prelazu ceste i pruge Pri j e-
dor Banja Luka likvidirale su nekoliko neprijateljskih
utvrenja, zarobivi 9 neprijateljskih vojnika sa orujem
i opremom. Prvi bataljon nalazio se na prostoriji Karan
Pastirevo Balj. Po nareenj u taba brigade izvrio je
proboj na slobodnu teritoriju pravcem: Karan Svodna
(preao cestu i prugu Prijedor Bosanski Novi i r. Sanu)
s. Radomirovac s. Suhaa. U svitanje 24. oktobra lik-
vidirao je nekoliko otpornih taaka neprijatelja prema Bo-
sanskom Novom i Lj ubi j i i istog dana stigao u sastav bri-
gade. Prilikom proboja na Suhai, bataljon je zarobio 30
neprijateljskih vojnika, a 6 vojnika i 1 oficir su poginuli.
Zaplijenjeno je 3 pukomitraljeza i 20 puaka.
65
Gubici
brigade pri proboju bili su 3 poginula i 4 ranjena. Tom
prilikom poginuo je komandir voda i lan KPJ Stojan Ko-
sti iz 1. bataljona.
Zahvaljujui dobro izvrenim politikim i vojnim pri-
premama, brigada je izvrila proboj uz minimalne gubit-
ke. Iako je to, za mnoge borce, bilo prvo naputanje svog
ueg zaviaja, oni su borbeni zadatak dobro izvrili i mo-
ral brigade, po dolasku u Podgrme, bio je odlian. Na sve
borce i starjeine, snaan utisak je ostavio neobino topao
i srdaan doek koji je prireen brigadi od naroda u se-
lirna Podgrmea, pa je i to dobrim dijelom doprinijelo do-
brom borbenom raspoloenju.
Kako je nekoliko stotina novih boraca imalo vrlo sla-
bu obuu, to je zalaganjem narodnooslobodilakih odbora,
omladinskih organizacija i organizacija AFZ-a, za sve ove
64
Zbornik, t. IV, knj . 7, dok. 21 Pismo Operativnog taba
za Bosansku kraj i nu od 9. 9. 1942. tabu 2. KNOP odreda Mladen
Stojanovi.
46
borce nabavljena obua i arape. Tom prilikom brigada je
dobila oko 600 pari obue i arapa.
Poslije nekoliko dana odmora i sreivanja jedinica,
odrana je smotra itave brigade u s. Mala Rujika. Bri-
gada je tada brojala 1401 borac, a naoruana je bila sa
1106 puaka, 53 pukomitraljeza, 2 teka mitraljeza, 10
automata, 109 pitolja i 72.800 metaka za puke i mitra-
Proboj 5. brigade iz Kozare u Podgrme, oktobra 1942;
ljeze.
66
Iako je prolo tek mjesec dana od njenog formi-
ranj a, brigada po broju boraca, naoruanju i borbenom is-
kustvu boraca i rukovodilaca, spada u red jaih brigada
NOV u Bosanskoj krajini. Jer je ogromna veina njenih
boraca i sav komandni kadar ve do tada proao slavan
65
Zbornik, t. IV, knj . 7, dok. 158 Izvj et aj Operativnog
taba za Bosansku kr aj i nu Vrhovnom tabu NOV i POJ od 26. 10.
1942. god.
46
Zbornik, t. IV, knj . 8, dok. 3 Pregled brojnog stanja l j ud-
stva i naoruanja jedinica pod komandom Operativnog taba za
Bosansku kr aj i nu sainjen 1. 11. 1942.
47
put 2. krajikog odreda i imao iza sebe jednogodinje rat -
no iskustvo. Nju su u veini sainjavali isti oni kozaraki
partizani koji su vie od mjesec i po dana odoljevali dva-
deset puta jaem nepri j at el j u i unitavali itave bojne i
zdrugove u ofanzivi na Kozari.
Istovremeno su i pripreme za bihaku operaciju bile
u zavrnoj fazi. Operativni tab za Bosansku kraj i nu pla-
nirao je da u ovoj operaciji, zajedno sa ostalim krajikim
i hrvatskim brigadama, uzme uea i 5. brigada. U svim
jedinicama otpoele su intenzivne pripreme za izvravanje
predstojeeg zadatka, koji je za 5. brigadu imao neobino
veliki znaaj, j er je ona prvi put uestvovala u tako za-
manoj operaciji zajedno sa ostalim naim jedinicama.
Zato se pred svakog borca i starjeinu oi t anj e uspjeha u
ovoj akciji postavljalo i kao pitanje asti i ponosa. Treba-
lo je i u ovoj borbi opravdati i sauvati ugled, koji su bor-
ci Kozare ve uivali kod naroda Bosanske kraj i ne i osta-
lih naih jedinica. U tom smislu tekle su i politike pri-
preme po etama. Odrani su sastanci organizacije KPJ,
skojevskih aktiva kao i etne konferencije.
Svim borcima proitana je zapovjest Operativnog ta-
ba za Bosansku kraj i nu koja glasi:
Vrhovni tab narodno-oslobodilake partizanske i dobrovo-
ljake vojske Jugoslavije, stavio nam je u zadatak da likvidiramo
neprijateljsko uporite u Bihau i da oslobodimo grad Biha i nj e-
govu okolinu.
Pri izvrenju povjerenog nam zadataka vi, junaki borci kr a-
jikih i hrvatskih brigada, morat e se osjetiti ponosnim i srenim
kada je doao as da se osvetite za sva strana zlodjela, za sva
ubistva i paljevine, koje izvrie ustaki krvoloci nad naim naro-
dom. Unitenjem ustakih zvjerova i razbi j anj em Bihakog garni -
zona, nestalo bi jo jednog zloinakog centra ustake bihake
upanije, koja je bila, a i danas je glavni podstrekava i organi-
zator svih nasilja u itavom ovom podruju. Vi treba da snagom
svojih puaka, mitraljeza i topova izreete zaslunu kaznu dela-
tima, koji jo i danas pale, pl j akaj u i ubi j aj u po Lici, Bosni i
Baniji. Taj va junaki podvig bio bi najvelianstveniji i naj do-
sledniji pozdrav naem junakom Vrhovnom tabu, bio bi naj di -
nije pruanj e bratske ruke herojima Staljingrada i svim borcima
j unake Crvene armi j e na veliki dan 25-godinjice Oktobarske re-
volucije. Taj veliki dan slavlja Oktobarske revolucije, koji se po-
dudara sa junakim otporom Staljingradskih heroja, neka proe i
u naoj Kraj i ni i Hrvatskoj u znaku borbe svih naih oruanih
snaga i zajednike borbe partizana Hrvatske i Krajine. Neka nas
napad na Biha kosturnicu nebrojenih rt ava napoji naro-
48
dnim gnjevom prema tuinu i njegovim ustakim i etnikim slu-
gama. Neka to bude jo jedan snaan i gromoglasan odgovor, vas,
hrabri h junaka Kraj i ne i Hrvatske, laljivcima u Londonu koji po-
kuavaj u da vaa junaka djela na Prijedoru, Krupi, Glamou,
Mrkonji Gradu i Jaj cu veu za svoje izdajniko etniko ime i
prisvoje sebi. Budite ponosni da stojite u prvim redovima borbe
za slobodu, da se zajedniki sa velikom i junakom Crvenom armi -
jom borite za slobodu i bolji ivot, da istite nau zemlju od t u-
ina i njegovih slugu. Sav na narod obgrlie vas svojom velikom
ljubavlju, istorija e zabiljeiti vaa junaka djela, a nai mladi
uie se na svemu ovome kako se je branila i kako se oslobaala
svaka stopa nae zemlje.
67
U ovoj operaciji uestvovale su 1, 2, 3, 5. i 6. krajika
i 2. i 8. hrvatska brigada. Plan je predviao istovremen
napad na neprijateljski garnizon Biha i sva uporita u
unskoj dolini oko Bihaa. Osobito je vano podvui da su
izvrene solidne vojnike pripreme, meu kojima i koman-
dantsko izvianje. Dan uoi napada, sav komandni kadar
zakljuno sa komandama eta i komandirima vodova,
detaljno su se, na zemljitu, upoznali sa zadacima svojih
jedinica i osmotrili raspored neprijatelja. U popodnevnim
asovima 2. novembra 1942. sve jedinice su zauzele pola-
zne poloaje za napad. Bile su preduzete opsene mj ere
maski ranj a i borbenog obezbjeenja. U fazi podilaenja
neprijateljskim poloajima, sve brigade su civilno stano-
vnitvo na koje su naile zadravale do otpoinjanja na-
pada. Zahvaljujui ovim mjerama, neprijatelj je bio pot-
puno iznenaen.
Zadatak 5. brigade bio je da likvidira neprijateljska
uporita Ostroac, Brkie, Kurtovo Selo, Srbljane, Jezero
i Spahie, sve u dolini r. Une, nizvodno od Bihaa; zatim
da zauzme drveni most na Uni kod Ostroca i dri ga, a u
sluaju potrebe da ga porui. Sa jednim bataljonom, u sa-
dejstvu sa dijelovima 6. krajike brigade trebalo je da pre-
sijee komunikaciju Krupa Biha i sprijei eventu-
alnu interevenciju neprijatelja iz tog pravca.
68
Napad je otpoeo 2. novembra 1942. u 21.30 asova.
Ve poslije jedan sat borbe, 1. i 3. bataljon na juri
su zauzeli uporita Brkie, Jezero, Kurtovo Selo, Srbljane

7
Zbornik, t. IV, knj . 7, dok. 170 Zapovjest Operativnog
taba za Bosansku kraj i nu od 31. 10. 1942. za napad na Biha.
88
Isto kao pod 67.
4 Peta krajika (kozarafka) brigada
49
i Spahie, a posade unitili. Naroito ogorene borbe vo-
dio je 2. bataljon 3. novembra oko kule Ostroac i na putu
Ostroac Cazin, odakle je neprijatelj vrio stalne pro-
ti vnapade, kao i sa snagama koje su predvee tog dana
pokuale da se probiju iz Bihaa ka Cazinu. Borbe 2. i 3.
novembra odlikovale su se velikom estinom. Takoe je i
4. bataljon 3. novembra imao nekoliko sukoba sa nepri j a-
teljem koji je odbaen ka Krupi. U popodnevnim satima
3. novembra, svi bataljoni brigade izvrili su svoje zada-
tke. Gubici neprijatelja su iznosili oko 190 poginulih voj -
nika, veinom ustaa, a 54 ih je zarobljeno. Zaplijenjeno
je 133 puke, 12 pukomitraljeza, 1 teki mitraljez, 2 mino-
bacaa, 1 brdski top, 21.000 metaka i druga oprema.
69
99
Zbornik, t. IV, knj. 8, dok. 29 Izvjetaj taba 5. kraj i ke
(kozarske) NOU brigade od 11. 11. 1942. Operativnom tabu za Bo-
sansku kraj i nu.
50
Nae jedinice takoe su pret rpj el e osjetne gubitke.
Poginulo je 11 boraca, a 18 ranjeno. Poginuli su Mihajlo
Marin, Gojko Starevi, Rado je Kos, Mirko Dali, Mar j an
Karan, Sava Petrovi, Duan Radulovi, Branko Meed,
Dragomir Toroman i Milan uman.
etvrtog novembra, oko 16.00 asova, poslije 42 asa
ilave borbe, optor neprijatelja u Bihau i okolini bio je
slomljen. Bihaki garnizon potpuno je uniten, a gcad
Biha i oko 50 sela u njegovoj okolini osloboeni.
Pobjeda izvojevana na Bihau imala je veliki znaaj
za dalji razvoj narodnooslobodilake borbe u cjelini. To je
do tada najvea operacija koju su izvele jedinice NOV,
kako po broju angaovanih jedinica, tako i po rezultatima
i vojno-politikom znaaju. Poslije zauzimanja Bihaa
stvorena je velika osloboena teritorija od rijeke Neretve
i Rame na jugoistoku, pa do rijeke Kupe i Karlovca na
sjeverozapadu sa mnogim osloboenim gradovima (Biha,
Jajce, Drvar, Krupa, Bosanski Petrovac, Klju, Mrkonji-
-Grad, Cazin, Kladua, Slunj, Vojni, Vrginmost i Bosan-
sko Grahovo). Biha je postao centar intenzivne politike
aktivnosti. Tu je koncem novembra odrano Prvo zasje-
danj e AVNOJ-a i Prvi kongres omladine Jugoslavije. Do-
lo je i do formi ranj a divizija i korpusa. Razbijanjem oku-
patorsko-ustake vlasti u tom dijelu Krajine, stvoreni su
uslovi da se u borbu pokrenu velike mase muslimanskog
ivlja, od kojih je ubrzo formirana 8. krajika brigada.
Jezgro za nj eno formi ranj e bio je 3. bataljon 6. krajike
brigade.
Svemu tome dali su svoj doprinos i borci 5. kozarake
brigade. Naredbom vrhovnog komandanta druga Tita od
6. novembra 1942. pohvaljene su sve jedinice koje su ue-
stvovale u bihakoj operaciji, meu kojima i 5. kozaraka
brigada.
70
Jo dok su se vodile borbe oko Spahi i Ostroca, 3.
novembra, izvuen je 3. bataljon nae brigade i usiljenim
marem upuen pravcem V. i M. Radi Benakovac
Luci Palanka Lipnik, sa zadatkom da ojaa dijelove
6. krajike brigade, to su davali otpor neprijatelju, koji
70
Zbornik, t. II, str. 221 Naredba Vrhovnog taba NOV i
POJ od 6. 11. 1942. o pohvali 1, 2, 3, 5. i 6. kraj i ke i 8. hrvat ske
brigade, Bilten Vrhovnog taba br. 202122.
4
51
je u jeku borbe za Biha preduzeo napad jaim snagama
iz pravaca Sanski Most, Lj ubi j a i Suhaa. etvrtog no-
vembra na ovaj pravac prebaen je i 1. bataljon, a dva
dana docnije i ostale jedinice 5. brigade. Pri j e toga, 4.
bataljon je sa dijelovima 2. krajike brigade 6. novembra
oslobodio Bosansku Krupu, odakle se neprijatelj poslije
slabijeg otpora povukao.
71
Na liniji Lipnik Budimli-Japra Rujika, briga-
da je, u zajednici sa dijelovima 6. krajike brigade, vodila
borbe 5. i 6. novembra sa neprijateljem, koji je pokuavao
da prodre na osloboenu teritoriju i odbacila ga uz vee
gubitke u polazna uporita. Naroito estok okraj sa ovim
snagama imao je 3. bataljon, 5. i 6. novembra, na pravcu
Lipnik Kamengrad i Lipink Podvidaa. U ovim bor-
bama poginuo je Petar Borojevi, lan KPJ i zamjenik ko-
mandira 1. ete ovog bataljona, a ranj ena su 4 borca.
Na ovim poloajima, brigada je ostala do 17. novem-
bra 1942. godine. Kako veih sukoba sa neprijateljem
ni j e bilo, ovo je vrijeme iskorieno za odmor, sreivanje
jedinica i politiki rad u etama. Tih dana prvi put u bri-
gadi su upotrijebljena burad za dezinfekciju odijela. Ova
naprava, iako vrlo prosta i laka za prenos, pokazala se
praktina i efikasna.
Tih dana brigada je dobila iz zaplijenjenih zaliha iz
osloboenog Bihaa oko 400 pari vojnikih cipela, tako da
su se konano obuli i preostali borci koji su jo bili bez
obue.
Naredbom Vrhovnog taba br. 93 od 9. novembra
1942. formirana je 4. krajika divizija
72
, u iji sastav je,
pored 2. i 6. krajike brigade, ula i 5. kozaraka brigada.
Kako je dotadanji komandant 5. brigade Josip Maar
Soa postavljen za komandanta divizije, a politiki kome-
sar Boko Siljegovi otiao na novu dunost, to su u tabu
brigade izvrene odgovarajue kadrovske promene. Za ko-
mandanta brigade postavljen je Milo Siljegovi, za poli-
tikog komesara arko Zgonjanin, za zamjenika koman-
71
Zbornik, t. IV, knj . 8, dok. 24. Saoptenje Operativnog
taba za Bosansku kraj i nu od 7. 11. 1942. o osloboenju Bihaa i
okoline.
72
Zbornik, t. II, str. 199 Naredba br. 93 Vrhovnog taba
NOV i POJ od 9. 11. 1942. Bilten br. 202122.
52
danta Ratko Vujovi oe, a za obavjetajca Drago Ma-
ar. Dunost komandanta 1. bataljona primio je Veljko
Stojakovi.
73
U momentu ulaska u sastav 4. divizije, brigada broji
1307 boraca, a naoruana je sa 1150 puaka 78 pukomi-
traljeza, 7 tekih mitraljeza, 4 teka i 3 laka minobacaa
i jednim protivoklopnim topom. Sem toga, jedinice brigade
raspolagale su sa. 619 runih bombi i dovoljnim koliina-
ma municije za sve vrste naoruanja.
74
U brigadi je for-
mirana pratea eta (4 minobacaa i jedan protivoklopni
top), a po bataljonima mitraljeski vodovi.
Brigada je za nepuna dva mjeseca svog postojanja,
vie nego udvostruila svoju vatrenu mo. Ueem u bi-
hakoj operaciji, nj eni borci i rukovodioci stekli su nova
borbena iskustva, a u dodiru sa drugim naim jedinicama
i narodom izvan svog ueg podruja proirili horizont sa-
znanja o snazi nae NOV i narodnooslobodilakog pokreta.
Sve jedinice privikle su se i osposobile za dugotrajnije po-
krete i mareve. Sve je to pozitivno uticalo na moral bo-
raca i udarnu sposobnost brigade. Ve tada je u brigadi
bio prevazien odredski mentalitet, koji je u prvim
danima nastanka bio prisutan i kod boraca i kod dijela
komandnog kadra. Tome je svakako doprinio i ulazak bri-
gade u sastav novoformirane 4. divizije.
*
Jo polovinom 1942. u jeku ofanzive na Kozaru nepri-
jatelj je pristupio izgradnji utvrene linije izmeu Bo-
sanskog Novog i Ljubije, koja se protezala pravcem Vje-
ala k. 338 s. Dolovljani s. Suhaa s. Hozii
s. Mika Glava urkovac Ljubija. Docnije je ova
linija produena od Lj ubi j e do Sanskog mosta (Ljubija
Tromea (k. 505) St. Rijeka Rukovac (k. 562)
Kamengrad Djedovaa (k. 444). Protezanje linije bilo
je uvjetovano reljefom zemljita i injenicom da se tu na-
lazi pojas sela, iji su stanovnici u veini bili nastrojeni
73
Zbornik, t. VI, knj . 8, dok. 38 Naredba taba 1. bosanskog
NOU korpusa od 16. 11. 1942. god.
74
Zbornik, t. IV, knj . 8, dok. 111. Pregled stanja ubojne
opreme 4. divizije 1. bosanskog korpusa na dan 1. 12. 1942.
53
proustaki. U fortifikacijskom smislu, ovi poloaji bili su
vrlo dobro ureeni, naroito na odsjeku Suhaa urko-
vac, gdj e su izgraene tri linije rovova sa zaklonima i po-
krivenim zemljanim objektima prilagoenim za borbu i
stanovanje trupa u zimskim uslovima.
75
Procijenjeno je da je na itavoj utvrenoj liniji posto-
jalo oko 1.000 bunkera. Na odsjeku Lj ubi j a Sanski
Most bili su izgraeni objekti za izvoenje odbrane po
grupnom sistemu dok su meuprostori kontrolisani vatrom
i patrolama.
Po zamisli ustako-domobranske glavne komande, ova
linija, nazvana Postav Jugozapad
76
sa komandom u Lj u-
biji, trebalo je da t raj ni j e izoluje kozarako podruje od
ostalog dijela osloboene teritorije Bosanske krajine, od-
nosno da po izvrenom ienju Kozare sprijei upade
naih snaga iz Podgrmea na komunikacije u dolinama
ri j eka Sane i Une i na druge vitalne objekte u ovom po-
druju. Ova linija bila je stalno posjednuta mjesnim usta-
ko-legionarskim formacijama, koje su bile brojne i fana-
tino se borile protiv naih jedinica, a i regularnim for-
macijama NDH. Poslije osloboenja Bihaa, poetkom no-
vembra, ona je i ojaana sljedeim neprijateljskim jedini-
cama: banjaluki zdrug (brigada) sastava 10. pjeadijski
puk (bez jednog bataljona), 1. jurini bataljon, 1. bata-
ljon 1. pjeadijskog puka, 2. bataljon 5. pjeadijskog puka,
1. bataljon Petrinjske brigade, Domdo bataljon Banja
Luka, Domdo bataljon Sanski most
77
, 1. eta usta-
kog pripremnog bataljona Banja Luka, dijelovi 8. i 18.
ustakog bataljona, 3. baterija 8. artiljerijskog diviziona
i 2. baterija 4. artiljerijskog diviziona, kao i kompletan 3.
gorski zdrug (brdska brigada), sastava etiri pjeadijska
bataljona, dvije brdske baterije sa ostalim sredstvima oja-
75
Zbornik, t. IV, knj . 8, dok. 52 Izvjetaj taba 5. krajike
(Kozarske) NOU brigade od 18. 11. 1942. tabu 1. bosanskog NOU
korpusa.
78
Zbornik, t. IV, knj . 8, dok. 243 Opta bojna relacija za
novembar 1942. banjalukog domobranskog zdruga (brigade) upu-
ena 18. 12. 1942. zapovjednitvu 2. domobranskog zbora (korpusa).
77
Domdo bojna je bataljon mjesne ustake milicije. Naziv
Domdo je kovanica izvedena od rijei dom i do, t j . kua i njiva,
j er su pripadnici tih formacija u vrijeme kada nisu u borbi obra-
ivali zemlju.
54
anja.
78
Ukupno na front u Bosanski Novi Sanski Most
bilo je oko 15 ustako-domobranskih bataljona i 56 ba-
terija artiljerije, ije se brojno st anj e kretalo oko 8.000
vojnika.
Osloboenjem Bihaa, otpoela je of anzi va naih je-
dinica u Bosanskoj kraj i ni i jugozapadnom dijelu Hrvat-
ske. U okviru ovih borbi, po odluci taba 1. bosanskog
korpusa
79
od 14. novembra 1942. 4. krajika divizija do-
bila je zadatak da likvidira utvrenu neprijateljsku liniju
na odsjeku Bosanski Novi Ljubija. To je bio prvi za-
datak divizije, kao kompaktne jedinice, a predstavljao je
uvod u borbe za Bosanski Novi i Dvor na Uni, koje su
vodile krajike i hrvatske brigade u drugoj polovini no-
vembra 1942. godine.
Peta brigada dobila je zadatak da napada odsjek fron-
ta s. Suhaa Pinvnica (k. 292) s. Hozii Tabla (k.
315) Mika Glava. Na lijevom krilu napadala je 6. kra-
jika, a na desnom 2. krajika brigada.
Napad je otpoeo 18. novembra u 02.00 asa. Zahva-
l j uj ui temeljitim pripremama, dobrom poznavanju terena
i rasporeda neprijateljskih utvrenja, kao i loim vremen-
skim prilikama, postignuto je potpuno iznenaenje. Prvi
bataljon je uspio da neopaeno proe kroz neprijateljske
linije (to mu je i bio zadatak) i izvri napad sa sjevera,
odakle ga neprijatelj uopte nije oekivao.
Do svitanja svi bataljoni brigade uglavnom su izvrili
svoje zadatke. Likvidirana su uporita Suhaa, Pivnica,
Tabla i s. Hozii, dok je tokom cijelog dana (18. novem-
bra) 6. ustaka bojna (bataljon), potpomognuta domaim
ustaama, pruala ogoren otpor na Hozia kamenu (k.
251). Iako opkoljeni i izloeni jakoj minobacakoj vatri,
ustae su davale otpor sve do pada mraka, kada su i po-
sljednji dijelovi ove jedinice bili praktino uniteni.
Isto kao pod 76.
79
Zbornik, t. IV, knj . 8, dok. 33 Pismo naelnika Opera-
tivnog taba Branka Poljanca od 14. 11. 1942. Operativnom tabu
za Bosansku krajinu.
U dokumentu je pogreno upotrebljen naziv, j er od 9. 11.
1942. kada je formiran 1. bosanski NOU korpus ne postoji vie
Operativni tab 7.a Bosansku krajinu.
55
Prema izvjetaju taba 5. brigade, od 18 novembra
80
,
rezultat dejstva 1, 2. i 4. bataljona bio je: oko 200 ustaa,
poginulih i zarobljenih 467 vojnika i 6 oficira, a zaplijenje-
no je 420 puaka, 20 pukomitraljeza, 3 teka mitraljeza,
2 minobacaa, nekoliko desetina hiljada metaka i puno
druge vojne opreme. Nai gubici bili su 5 poginulih i 17
Razbijanje utvrenog neprijateljskog fronta na odseku Bosanski
Novi Ljubija, od strane jedinica 4. krajike divizije, koncem
novembra 1942;
ranjenih. Trei bataljon, na desnom krilu, takoe je iz-
vrio svoj dio zadatka, nakon ega se rokirao udesno i
pristupio sadejstvu snagama 2. krajike brigade koje su
nastupale ka Surkovcu i Ljubiji. Poto tab brigade sa
80
Zbornik, t. knj . 8, dok. 52 Izvj et aj taba 5. kraj i ke
(Kozarske) NOU brigade od 18. 11. 1942. tabu 1. bosanskog NOU
korpusa.
56
nj i m ni j e imao vezu dui dio dana, to pomenuti izvjetaj
ni j e obuhvatio i rezultate njegovih dejstava, kao i njegove
gubitke.
O ovim borbama u optoj bojnoj relaciji banjalukog
zdruga (brigade) za novembar 1942, izmeu ostalog, se
kae:
. . . 18. studenog 1942. godine Postav Jugozapad: U 02.50 sati,
jake snage partizana izvrile su napadaj na postav Jugozapad kod
sela Mijska Glava i uspjeli su da probiju postav 1. sata ustake
pripremne bojne Prijedor. Po izvrenom proboju, partizani su u
brzom zamahu napali s lea VI ustaku bojnu, 18. sat 10 p. p. 1.
bojnu 1. pjeake pukovnije i za krat ko vri j eme uspjeli su da ih
potpuno raspre . . .
U toku borbe 18. studenog nai su gubici: 8 poginulih, 2 te-
ko i 8 lake ranj eni h (koji su doneeni sa postava). Osim toga,
potpuno su rasprene: 1. bojna 1. pjeake pukovnije (veim dj e-
lom zarobljeni od koje se je slijedeih dana u Prijedoru prikupilo
svega 1 astnik (opskrbnik) i oko 100 domobrana, VI. ustaka bojna,
1 sat pri premane ustake bojne i 18. sat 10. pjeake pukovnije.
Gubici partizana nepoznati
81
U istom dokumentu o taktici dejstava naih jedinica
kae se i ovo:
Partizani raspolau jakim snagama i dobro su naoruani.
Imaj u topove i bacae, a naroito je zapaeno da imaju dosta
automatskog naoruanja. Strijeljiva takoer i maj u dosta, j er ga
prilikom napadaj a ne tede.
Napadaj e uvijek vre u jakim skupinama i na uem frontu,
sa ciljem izvrenja proboja, a tek zatim se ire, napadaj ui ostale
dijelove postave sa lea. Kako napadaj e vre uglavnom nou sko-
ro uvi j ek uspj evaj u da bez velikih gubitaka postignu cilj.
Vrhovni tab je visoko ocijenio uspjehe krajikih bri-
gada u ovim borbama, meu kojima i nae brigade. U Bil-
tenu Vrhovnog taba broj 20, 21 i 22 o tome se kae:
Divizije I. bosanskog korpusa u svom nast upanj u ka sje-
veru razbile su nepri j at el j ske snage na poloaju Suhaa Sur-
kovac Ljubija, na lijevoj obali rijeke Sane. Tom prilikom za-
robljeno je: jedna cijela domobranska bojna od 500 domobrana,
20 ustaa, 16 legionara i 6 oficira. Potpuno je razbijena jedna
ustaka bojna koja je ostavila na bojitu 200 mrtvih vojnika. Za-
plijenjeno je: 600 puaka, 30 pukcjmitraljeza, 10 tekih mi t ra-
ljeza, jedan teki baca, 4 laka bacaa, velika koliina municije
i ostale rat ne opreme. U ovoj estokoj borbi u kojoj je trebalo
81
Zbornik, t. IV, knj . 8, dok. 243 Opta bojna relacija ba-
njalukog domobranskog zdruga (brigade) za novembar 1942. za-
povjednitvu 2. domobranskog zbora (korpusa).
likvidirati 1.000 bunkera i rovova, partizani su imali 30 mrtvih i
70 ranjenih. Naroito se istakla V. Kozarska brigada, koja je ne-
prijatelju zadala najtee gubitke, ona ista brigada koju je Pa-
veli unitio u svojoj ljetnoj ofanzivi na Kozari
82
.
Ovo visoko priznanje koje je Vrhovni tab odao naoj
brigadi posluilo je kao podstrek njenim borcima i ruko-
vodiocima da u narednim borbama uloe jo vee napore.
Narednih dana teite dejstva 4. divizije preneseno je
na krila, ka Novskoj planini (Vjeala) i oko Ljubije, gdj e
su 2. i 5. krajika vodile otre borbe sa ustako-njema-
kim svjeim snagama koje su dovedene na t aj sektor kao
pojaanje.Utvreni neprijateljski front na odsjeku od Nov-
ske planine do Lj ubi j e bio je razbijen, a jedinice koje
su ga posjedale do nogu potuene.
Meutim, neprijatelj se nije pomirio sa gubitkom
utvrene linije Suhaa Ljubija, te nastoji da po svaku
cenu povrati ove poloaje. Organizujui protivnapad iz
Prijedora u rejon Ljubije, dovlai pojaanja, jaine tri
bataljona, od ega jedan bataljon Nijemaca, a iz Bosan-
skog Novog ka Suhai nastupa sa dvije bojne 3. gorskog
zdruga i dijelovima 12. pjeadijskog puka.
Istovremeno, od 19. do 23. novembra, dijelovi 5. i 2.
kraj i ke brigade vre nekoliko uzastopnih napada na r u-
dnik Ljubiju, Donju Lj ubi j u i preostala uporita oko ovih
mjesta. Mada su se ove borbe odlikovale velikom esti-
nom, ovi napadi su dali samo djelimine rezultate. Nae su
snage likvidirale neka uporita, ukljuujui i Donju Lj u-
biju, te poruile prugu ka Prijedoru, ali nisu uspjele da
zauzmu rudnik Ljubiju. Ovo zbog toga to je neprijatelj,
pored ostataka banjaluke brigade i drugih posada sa
razbijenog fronta, na ovom pravcu intervenisao i svjeim
snagama iz Prijedora, potpomognutim tenkovima (jedan
bataljon Nijemaca iz sastava 714. divizije, te 2. i 4. bojna
3. gorskog zdruga koje je ovamo vratio, kad je 18. no-
vembra otpoeo na napad na utvrenu liniju).
83
M
Zbornik, t. II, str. 216 i'217 Saoptenje Vrhovnog taba
o borbama i akcijama NOV i POJ u Bosanskoj krajini, Bilten br.
202122.
83
Zbornik, t- IV, knj . 8, dok. 240 i 243. Izvjetaj 3. gorskog
domobranskog zdruga (brigade) od 7. 12. 1942. upuen ministarstvu
domobranstva; Citirana bojna relacija banjalukog domobranskog
zdruga (brigade).
58
Jo pri j e napada snaga 4. krajike divizije na utvrenu
neprijateljsku liniju Bosanski Novi Ljubija, u tabu 1.
bosanskog korpusa otpoele su pripreme za napad na Bo-
sanski Novi. Pripreme su vrene zajedno sa predstavni-
cima Glavnog taba Hrvatske, j er je bilo predvieno da
u napadu uestvuju i njihove snage.
Po zavrenim pripremama za napad najvei deo snaga
4. divizije bio je ve orijentisan ka Bosanskom Novom,
a na poloajima prema Lj ubi j i i Prijedoru ostali su samo
dijelovi 6. brigade. Svi bataljoni 5. brigade prebaeni su
do 24. novembra na pravac Suhaa Dolovljani Bla-
gaj radi sudjelovanja u napadu na Bosanski Novi i okolna
uporita. Zadatak 5. brigade bio je da sa dijelom snaga
(1. i 4. bataljon) likvidira uporite Kulsko brdo, sjeverno
od Bosanskog Novog i porui prugu i cestu Bosanski Novi
Prijedor i Bosanski Novi Volinja i tako sprijei even-
tualnu intervenciju iz tih pravaca ka Bosanskom Novom.
Ostali dio snaga, 2. i 3. bataljon u sadejstvu sa dijelovima
6. krajike brigade, imao je zadatak da oisti neprijatelj-
ska uporita na lijevoj obali Sane, Blagaj Japru i Bu-
linu glavicu, a zatim da sadejstvuje glavnim snagama (1. i
2. krajika brigada), koje preko Novske planine direktno
napadaju Bosanski Novi.
Napad na Bosanski Novi otpoeo je 26. novembra
1942, u 23.00 asa, prodorom 1. i 2. krajike brigade
preko planine Novske (Vjeala). Istovremeno, 2. i 3. ba-
taljon 5. brigade nast avl j aj u borbe za Blagaj-Japru, Bu-
linu glavu i ostala uporita na lijevoj obali rijeke Sane
(5. brigada vodi neprekidne borbe na ovim poloajima
od 20. novembra). U noi 26/27. novembra 1942. razbijen
je 12. pjeadijski puk na pravcu napada 2. krajike bri-
gade, kao i 1. bojna (bataljon) 3. gorskog zdruga na po-
loajima k. 331313 r. Japra (jugozapadno od s. Bla-
gaj -J apra) od dijelova 5. i 6. krajike brigade. O ovoj borbi
u izvjetaju 3. gorskog zdruga za 26. i 27. novembar 1942.
pored ostalog se kae:
. . . Oko 23.39 sati zapovjednik 1. bojne izvjetava o sna-
nom neprijateljskom napadu na postave 1. bojne i 12. pjeadijske
pukovnije. 27. studeni. U 00.30 sati zapovjednik 1. bojne sa k. 313
izvjetava da su postave 1. bojne razbijene, da se neprijatelj po-
javio ak i u pozadini i da dijelovi bojne u neredu odstupaju di-
jelom ka Bos. Novom, dijelom ka Blagaju a dijelom preko Japr e. . .
59
Do 05.00 sati zapovjednik 1. bojne uspio je da na k. 257 pri-
kupi svega 80 momaka od svoje boj ne. . ,
84
Ostaci 1. i 3. bojne 3. gorskog zdruga, u prepodnevnim
asovima 27. novembra, odstupili su na liniju: k. 257
Bulina glava (k. 307) k. 200 na rijeci Sani, obrazujui
mostobran za odbranu s. Blagaj-Japre. Dijelovi 5. i 6. kra-
jike brigade produili su napad i u popodnevnim aso-
vima prinudili neprijatelja na odstupanje ka Bosanskom
Novom. Progonjene naim snagama, koje su vrile dire-
ktan napad sa front a i tuene jakom bonom vatrom 1.
bataljona 5. brigade sa desne obale Sane, ovi dijelovi 3.
gorskog zdruga su kod Sua dola potpuno razbijeni. U
istom izvjetaju 3. gorskog zdruga o tome se kae:
. . . Do visine Sua Dola i pored jakog otpora od strane ne-
prijatelja, zdrug je stigao u potpunom redu, sa vrlo malim gubi-
cima.
Na ovoj liniji izvrio je nepri j at el j snaan napadaj sa pravca
k. 313, i sa pravca Vjeala (k. 388) i nabacio je 3. bojnu i dijelove
1. bojne na Sanu. Poslije toga poeli su se dijelovi u neredu dalje
probijati ka Bos. Novom. Istodobno izvren je pritisak neprijatelja
sa pravca Japr e i sa vrhova sev. od Sa ne . . .
Pod ovim okolnostima zdrug je stigao oko 15 sati u Bos. Novi,
gdje je u samom gradu ponovo upao u estoku nepri j at el j sku va-
tru bacaa i haubike bitnice i opet pretrpeo velike gubi t ke. . .
Od 27. XI 00.00 sati, po razbi j anj u postava 1. bojne za vri-
jeme probi j anj a od Blagaja do Bos. Novog, u Bos. Novom i u po-
stavama pri odbrani Bos. Novog do 24.00 sati istoga dana zdrug
je imao sledee gubitke:
9 mrtvih, (od ovih p. pukov. Lanka Josip, poginuo je od
bacaa u Bos. Novom (37 ranjenih) od ovih por. Katineli Art ur
zapovjednik voda u 3. bojni i por. Fridl Zvonimir, zapovjednik
opkoparskog voda zdruga, ranj eni od bacaa u Bos. Novom).
Oko 480 nestalih (od kojih satnik Plii Stjepan, zapovjednik
sata 1. bojne, Satnik Hoevar Konrad, zapovjednik 3. sata 3.
bojna, natporunik Beni dr. Ivan lijenik 1. bojne, por. Mandi
Vitomir, zapovjednik voda 1. sata 3. bojne, por. Grozaj Zvonimir,
zapovjednik voda 3. sata 3. bojne, por. Volk Franj o, zamenik zapo-
vjednika stoernog sata 3. bojne i zastavnik Matovina Lovro, za-
povjednik voda 1. sata 1. bojne).
Pored ljudstva od tvoriva palo nepri j at el j u u ruke, odnosno
onesposobljeno, j er se nije moglo izvui:
2 topa 75. bez streljiva (1 top onesposobljen).
7 strojnica bez streljiva, skoro sve onesposobljene, odnosno
izgubljene sa nestalom momadi.
84
Isto kao pod 83 (dok. br. 240).
60
24 stroj opuke, izgubljeno sa nestalom momadi.
Oko 80 konja, dijelom izgubljenih sa nestalom momadi, a di-
jelom pobijenih.
Tani gubici u ljudstvu i tvorivu poslat e se naknadno kad
se srede relacije.
85
Poslije razbi j anj a ova dva bataljona 3. gorskog zdru-
ga, nae snage vrsto su gospodarile i lijevom i desnom
obalom Sane. Istovremeno sa napadom na Bosanski Novi,
odnosno na Kulsko brdo, snage 5. brigade, koje su prele
na desnu obalu rijeke Sane, napale su u noi 26/27. no-
vembra neprijateljske posade za obezbjeenje pruge izme-
u Bosanskog Novog i Prijedora i Bosanskog Novog i
Dobrljina. Likvidirano je nekoliko desetina bunkera uz
prugu, posade zarobljene ili razbijene, a bunkeri popa-
ljeni. Izmeu stanica Svodna i Breziani prekopana je ce-
sta, sruena su dva manj a eljeznika mosta, a pruga raz-
valjena na vie mjesta. Narednih dana jedinice 5. brigade,
uz pomo civilnog stanovnitva, izvrile su ruenje pruge
izmeu Bosanskog Novog i stanice Svodna u duini od
5 km (ine demontirane
r
i dijelom baene u rijeku Sanu,
a pragovi sasjeeni i popaljeni) a cestu prekopali na vie
mjesta. Zahvaljujui tome, sprijeena je intervencija nj e-
makih tenkova iz Prijedora 27. novembra.
86
Na odsjeku
pruge izmeu Bosanskog Novog i Volinje, takoe su raz-
bijene posadne jedinice za obezbjeenje pruge, zapaljena
podloga eljeznikog mosta na rjeici Strini i pruga pre-
kinuta na vie mjesta. Razbijeno je i obezbjeenje mosta
na Uni blizu Volinje, ali most ni j e sruen j er 5. brigada
ni j e imala eksploziv.
87
Dijelovi 1. bataljona 5. brigade, koji su napadali na
Kulsko brdo, nisu zauzeli ovo uporite i pored toga to je
napad bio ponovljen, j er je neprijatelj ovo uporite dobro
85
Isto kao pod 83 (dok. br. 240).
88
Zbornik, t. IV, knj . 8, dok. 127 Ivj et aj taba 4. kra-
jike NOU divizije 2. 12. 1942. tabu 1. bosanskog NOU korpusa.
Zbornik, t. IV, knj . 8, dok. 239 Izvjetaj zapovjednitva osi-
guranj a pruge SunjaBos. NoviSvodna od 4. 12. 1942. zapovje-
dnitvu 1. domobranskog zbora.
87
Isto, kao pod 86 (dok. 127).
Zbornik, t. IV, knj . 8, dok. 243 Citirana boj na' rel aci j a ba-
njalukog domobranskog zdruga (brigade).
61
utvrdio i posjeo jakim snagama. Reljef zemljita ni j e omo-
guavao naim snagama da se potpuno razviju i objekat
napada odsjeku od garnizona Bosanski Novi.
Borbe za Bosanski Novi i okolna manj a uporita, t ra-
jale su neprekidno od 26. do 29. novembra 1942, kada su
nae jedinice prestale sa daljim napadima na grad. Mada
nae jedinice ovog puta nisu zauzele grad (zbog vrlo sna-
no ispoljenog otpora, kao i zbog neefikasno organizo-
vanog sadejstva krajikih i hrvatskih snaga), ipak su ne-
pri j at el j u u ovim etvorodnevnim borbama naneseni veliki
gubici. Samo 4. divizija i 1. brigada iz sastava 5. krajike
divizije zarobile su 850 neprijateljskih vojnika i oficira.
Zaplijenjeno je, izmeu ostalog, 6 topova, od ega 4 hau-
bice 105 mm, 100 mitraljeza i pukomitraljeza, oko 800
puaka i velike koliine municije.
88
Sem toga, oko 20 dana
bio je paralisan svaki saobraaj u dolini Sane i Une uslijed
ruenj a komunikacija.
Tih dana u svim jedinicama 4. i 5. krajike divizije,
koje su se borile oko Bosanskog Novog, proitana je de-
pea taba 2. proleterske divizije:
U ime boraca, komandira, komandanata i politikih kome-
sara, aljemo, vama herojskim borcima nae Bosanske Krajine,
borcima sa Kozare, Bihaa, Jajca, nae plamene proleterske po-
zdrave. Borci, komandiri i politiki komesari nae divizije pono-
sni su na heroje krajikih brigada, koji ine uda od junatva u
Bos. Novom. Mi emo vam uskoro pomoi i dati sve od sebe da
unitimo isto tako veliki broj faistikih okupatorskih vojnika i
njegovih slugu. Uime boraca, komandira i pol. komesara 2. pro-
leterske divizije, komandant Peko, pol. komesar Mitar.
89
Prvog decembra 1942, 5. brigada smijenila je na po-
loajima oko Bosanskog Novog 1. i 2. krajiku brigadu,
koje su otile na nove zadatke. Raspored jedinica brigade
^ Zbornik, t. IV,. knj . 8, dok. 91, 97, 101 i 240 Izvjetaj
taba 1. bosanskog NOU korpusa od 27. 11. 1942. Vrhovnom tabu
NOV i POJ; nareenj e taba 1. bosanskog NOU korpusa od 28. 11.
1942. tabu 5. krajike (Kozarske) NOU brigade; izvjetaj taba 1.
bosanskog NOU korpusa od 29. 11. 1942. Vrhovnom tabu NOV i
POJ; izvjetaj 3. gorskog domobranskog zdruga (brigade) od 7. 12.
1942. upuen ministarstvu domobranstva.
89
Zbornik, t. IV, knj . 8, dok. 144 Depea taba 2. proleter-
ske divizije od 4. 12. 1942, upuena preko taba 1. bosanskog NOU
' korpusa borcima i rukovodiocima 4. i 5. kraj i ke divizije.
63
bio je sljedei: 2, 3. i 4. bataljon posjeli su poloaje desna
obala r. Une Vjeala (k. 338) kosa Utisnovac (k. 257)
lijeva obala r. Sane (k. 122), a 1. bataljon na desnoj
obali r. Sane prema Bosanskom Novom i Kulskom brdu.
90
Tokom decembra 1942, 5. brigada je ostala na pome-
nutom podruju sa dva osnovna zadatka: prvo, da spre-
ava neprijateljske ispade iz Bosanskog Novog na slobo-
dnu teritoriju i, drugo, da sistematski izvodi napade na
uporita i komunikacije u dolini r. Sane i Une. Istovre-
meno, intenzivno se radilo na popuni jedinica novim bor-
cima, s obzirom na to da je brigada, od osloboenja
Bihaa, nalazei se u neprekidnim borbama, pretrpjela
znatne gubitke.
Na ovim poloajima jedinice 5. brigade vodile su slje-
dee znaajnije borbe.
etrnaestog decembra jae neprijateljske snage poku-
ale su ispad iz Bosanskog Novog ka slobodnoj teritoriji.
Neprijatelj je doekan na poloajima Vjeala (k. 338)
s. Blagaj i poslije vieasovne borbe odbaen u Bosanski
Novi uz vee gubitke.
91
U noi 26/27. decembra 5. brigada vri istovremen
napad na eljezniku stanicu Blagaj, na desnoj obali r.
Sana i uporita Martin-brdo, i Dragotinju. Napadi na Bla-
gaj i Martin-brdo nisu uspjeli. Uporite Drago tinja je
likvidirano i tom prilikom zarobljeno 19 neprijateljskih
vojnika sa orujem i opremom.
U noi 27/28. decembra ponovljen je napad na Blagaj
i poslije petoasovne borbe uporite je likvidirano. U ovoj
borbi zarobljena je kompletna posada od 1 oficira, 8 podo-
ficir^ i 129 vojnika, a bio je i vei broj poginulih i ranj e-
nih. Zaplijenjeni s 3 teka mitraljeza, 7 pukomitraljeza,
132 puke i ostala oprema. Iste veeri porueno je 5 km
pruge na deonici Blagaj Svodna. Nai gubici bili su 4
eo
Zbornik, t. IV, knj . 8, dok. 127 Izvj et aj taba 4. kraj i ke
NOU divizije od 2. 12. 1942. tabu 1. bosanskog NOU korpusa.
91
Zbornik, t. IV, knj . 8, dok 188 Izvj et aj taba 1. bosan-
skog korpusa od 16. 12. 1942. Vrhovnom tabu NOP i POJ.
64
mrtva i 5 ranjenih.
92
Ovo uporite je branila 1. eta 1.
bataljona 11. pjeadijskog domobranskog puka.
30. decembra 1942. 1. bataljon 5. brigade izvrio je
napad na uporite Strina (na pruzi Bosanski Novi
Volinja) i likvidirao ga. Zarobljeno je 3 podoficira i 50
vojnika, a zaplijenjeno 7 pukomitraljeza i 46 puaka.
Poginuo je 1 oficir i 1 podoficir.
93
Nae jedinice nisu imale
gubitaka.
Veina vojnika u ovom uporitu bila je naklonjena
NOB-u, to su nam na odreen nain, preko civilnog sta-
novnitva, stavili do znanja, izjavivi da ne bi pruali
otpor ukoliko bi dolo do napada. Stab bataljona u pri-
premi akcije imao je u vidu ovaj momenat. Od zaroblje-
nih, nekolicina ih je ostala u naim jedinicama, meu
kojima i Slavko Martin, radnik, rodom iz Hrvatskog Za-
gorja. U 5. brigadi Slavko je ubrzo postao politiki ko-
mesar ete, a kasnije i politiki komesar bataljona.
Iste noi poruena su dva eljeznika mosta na r j e-
ici Strini i uria-jarku, nedaleko od Volinje, zatim
telefonsko-telegrafska linija u duini od 3 km i prekinuta
pruga izmeu Bosanskog Novog i eljeznike stanice Ra-
vnice. U Strini su spaljena 3 eljeznika vagona.
Bila je to posljednja akcija 5. brigade u 1942. godini.
Rezultat njezinih borbenih dejstava, od formi ranj a do
kr aj a 1942, bio je: zarobljeno je 1678, a poginulo oko 550
neprijateljskih vojnika i oficira. Zaplijenjeno je 1196 pu-
aka, 94 pukomitraljeza, 14 tekih mitraljeza, 4 minoba-
caa, 3 topa, 15 automata i oko 100.000 metaka. Uniteno
je 5 kamiona, a porueno 4 eljeznika mosta, oko 20 km
eljeznike pruge i nekoliko stotina bunkera. U istom vre-
menu gubici brigade bili su 29 poginulih i 77 ranjenih bo-
raca i rukovodilaca.
92
Zbornik, t. IV. knj . 8. dok 249 Depea zapovjednitva 2.
domobranskog zbora (korpusa) od 27. 12. 1942. glavnom tabu do-
mobranst va; Zbornik, t. IV, knj . 8, dok. 254 Bojna relacija za-
povjednitva osiguranja elj. pruge Sunja Bosanski Novi Svo-
dna za decembar 1942; Zbornik, t. IV knj . 9. dok 7 Izvjetaj taba
4. kraj i ke NOU divizije od 1. 2. 1943. tabu 1. bosanskog NOU
korpusa.
93
Zbornik, t. IV, knj . 9, dok. 8 Izvjetaj taba 4. kraj i ke
NOU divizije od 1. 1. 1943. tabu 1. bosanskog korpusa o napadu 5.
brigade na strianski most.
5 Peta krajika (kozaraka) brigada
65
Poetkom 1943. 5. brigada je i dalje na istoj prostoriji.
Kako su sve jedinice brigade u viemesenim nepre-
kidnim borbama kraj em 1942. pretrpjele znaajne gubitke,
to su poetkom januara 1943. preduzete opsene mj ere
na terenu sa ciljem popune jedinica novim borcima. Za-
jednikom akcijom taba brigade i divizije i partijskih
komiteta, odnosno NOO-a na terenu, brigada je popunjena
u ovom vremenu sa nekoliko stotina boraca.
Treeg januara 1943. odrano je savjetovanje politi-
kih komesara i njihovih zamjenika u s. aavici. Na
savjetovanju je, na osnovu izvjetaja politikih komesara
bataljona i diskusije, data iscrpna ocjena st anj a u brigadi
i na osnovu toga su postavljeni zadaci za politiko-partijski
rad u narednom periodu.
Uesnici savjetovanja bili su jedinstveni u ocjeni da
je brigada u vojnikom i moralno-politikom pogledu vrst
i homogen borbeni kolektiv, sposoban da se bori u svim
situacijama i protiv svakog neprijatelja. Posebno je kon-
statovano da brigada uiva veliki ugled kako u narodu,
tako i kod drugih naih jedinica, da su meusobni odnosi
dobri, da nema pojava pljake, niti neprijateljskog uticaja
na borce.
Meutim, uoene su i neke pojave koje u buduem
radu treba energino suzbijati, kao to je nepravilan odnos
starijih prema mlaim borcima i njihov nedovoljan po-
litiki uticaj na novomobilisane. Posebno je skrenuta pa-
nj a da sav rukovodei kadar ubudue mora posvetiti vie
brige uvanju ljudstva u borbi, jer je bilo pojava nepotre-
bnih gubitaka. Uzrok ovome je viestruk, a meu najgla-
vnijima se istie slaba vojnika obuenost boraca za pro-
ti vtenkovsku borbu, slabo organizovano sadejstvo u borbi
izmeu jedinica, pogreno shvatanje hrabrosti, odnosno
kukaviluka i drugo. Kod boraca i starjeina uvrijeilo se
shvat anj e da je kukaviluk sklanjati se od aviona i artilje-
rijske vatre. Borci su se teko odluivali na ukopavanje
i pravl j enj e zaklona u borbenim situacijama kada je to
nuno. Zato je otro kritikovano shvatanje da je noenje
aova i pravl j enj e zaklona znak kukaviluka. Kao opti
zakljuak istaknuta je potreba intenzivnijeg politikog
66
rada, naroito sa novim borcima i potreba da se stariji
borci osposobljavaju za rukovodee dunosti.
94
Znaaj ovog savjetovanja je utoliko vei, to je ono
prvi put od formi ranj a brigade iscrpnije analiziralo situ-
aciju u jedinicama.
Istovremeno je i politodjel
95
5. brigade 3. januara
1943. poslao CK KPJ svoj izvjetaj o st anj u u brigadi.
Kako se ocjena politodjela znatno razlikuje (u cjelini je ne-
gativna) od ocjene koju je dalo savjetovanje politikih
komesara, to u irim izvodima citiramo t aj izvjetaj:
Kao to znate, odskora smo na radu u 5. KK brigadi. Sma-
tramo da vam nijesmo trebali rani j e slati izvjetaj zato to bi on
bio nepotpun. Danas, meutim, mi smo u mogunosti da vam iz-
nesemo to potpuniju sliku o brigadi i da vam omoguimo da nam
date eventualna uputstva za dalji rad, mada ne postoji nijedan
problem niti u part i j i niti u brigadi ijem rj eavanj u ne moemo
pristupiti. Podnosei vam izvjetaj o st anj u nae brigade, mi emo
vas istovremeno obavjestiti o tome ta smo preduzeli da bi se ne-
dostaci i greke, u prvom redu u part i j skoj organizaciji, otklonile i
da bi rad tekao pravilno.
1. Rad part i j e u brigadi skoro se ni j e osjeao. Ona nije ni
postojala u pravom smislu rijei kao organizacija oko koje se
odvija itav politiki ivot u brigadi. O nj enoj rukovodeoj ulozi
ni j e moglo, a jo ni danas ne moe biti rijei. Part i j a ni j e posto-
jala kao iv organizam kao motorna sila u vojsci od ijeg pravi l -
nog rada zavisi uspj eh nae borbe. Naprotiv, ona je postojala kao
sekta, kao grupa, odvojena od svakodnevnog ivota i rada u eti,
bataljonu itd. Naj grubl j a i naj krupni j a greka koju mi, istiemo
jeste sektatvo koje je tako duboko zavrijeilo da treba zaista
istrajno, neumorno raditi da bi pomenuta opasnost bila prebro-
ena. Kao eklantantan pri mj er sektakog rada part i j e navaamo
to da u jednoj eti koja broji preko 100 boraca ima svega 7 la-
nova partije, a u itavom bataljonu od oko 500 boraca ima svega
40 lanova partije! (U posljednje vrijeme broj je neto povean).
Uzgred budi reeno, ogromna veina boraca je vj erna i borbena,
a meu borcima, nelanovima partije, ima boljih od onih koji su
lanovi partije. Pored ove osnovne greke ima i drugih.
a) Birokratski duh je ovladao part i j ski m jedinicama. Sami
drugovi koji rukovode radom part i j e unijeli su t aj duh birokra-
tizma . . . *
84
Arhiv VII, kut. 869/3-4 i Arhiv CK KPJ reg. br. 672/1942.
Zapisnik sa savjetovanja politikih komesara i njihovih zamj e-
nika iz 5. kraj i ke (Kozarske) brigade 3. 1. 1943.
85
Politdjel u sastavu: Neda Boinovi, Jovan Marinovi i
Mirko Kalezi, doao je u 5. kraj i ku (Kozarsku) brigadu polovi-
nom decembra 1942. god.
5
* 67
b) Zamjenici politkomesara kao istovremeno i partijski r u-
kovodioci nijesu shvatili svoju dunost. Naime, oni su sebe sma-
trali zamenicima politkomesara, pomagali ovima u radu i u nj i -
hovom odsustvu vrili poslove politkomesara, a glavna dunost
nj i hova: da rukovode partijskim radom zapostavljena je.
c) Konsekventno nepravilnoj partijskoj politici, stav prema
kandidatima part i j e j e takoe nepravilan . . .
d) Lina odgovornost drugova pred svojom partijskom jedi-
nicom ne postoji. Preko greaka, esto vrlo tekih, prelazi se olako,
ne rj eavaj u se na vrijeme, ne izriu se potrebne kazne kao va-
spitna mjera, to kod boraca, ini nam se, izaziva nepovjerenje
i sumnj u da su partijci povlateni pred ostalim bor ci ma. . .
2) Samim tim to je part i j a jo uvijek slaba, to jo nije
uspjela da na djelu, u radu, obezbjedi sebi onu ulogu koja joj pri-
pada, rad i po ostalim sektorima ne zadovoljava.
a) Politiki komesari nijesu jo uspjeli da postanu nosioci
politikog ivota vojne jedinice koju predst avl j aj u. Mnogi od
nj i h nijesu dorasli da pravilno razjasne one aktuelne politike
probleme koji danas itekako interesuju nau vojsku. Oni esto ne
umej u da populariu nau literaturu meu borcima, da razviju inte-
resovanje kod njih za itanje te literature, da izazovu diskusiju
kod boraca, da ukau na naj vani j e nae lanke koje treba pro-
itati i t d . . .
b) Politiki komesari nijesu uspjeli da se saive sa borcima,
da ih borci zavole i da ba njima, svojim politikim predstavnici-
ma, borci iznesu to osjeaju, to ele i da u prvom redu od polit-
komesara trae savjete, uputstva itd . . .
c) itav komandni kadar nema ponekad pravilan stav prema
borcima.
d) Moral u brigadi je na visini, neprijateljskog, prvenstveno
etnikog uticaja nema, ali se primeuje da borbenost popu t a. . .
e) Kulturni ivot se u brigadi teko i sporo razvija, u prvom
redu zbog socijalnog sastava. Vrlo mali broj drugova je koji znaju
da pomognu u tom poslu.
Uoivi, po naem miljenju, na vrijeme glavne nedostatke u
politikom radu u brigadi, mi smo poduzeli sve to treba da se po-
litiki ivot razvija pravilno . . .
Na rad je u mnogome olakan pravilnim dranjem u radu
svih partijskih rukovodilaca i tabova, poev od komandi eta do
taba brigade. Svi drugovi zaista uviaju nedostatke u brigadi i
ine sve to mogu da se oni, uz nau pomo, otklone. Odnosi iz-
meu nas i taba brigade su pravilni.
95
Nemamo namj eru da polemiemo sa politodjelom, niti
da opovrgavamo njegove, najblae reeno, prestroge ocje-
ne i partijske organizacije i politikog stanja u brigadi.
Peta brigada je na svakom koraku svojom vojnikom i
98
Arhiv CK SKJ, r
e
g. br. 5661/5, 2-108 Pismo politodjela
5. kraj i ke (Kozarske) NOU brigade od 3. 1. 1943. CK KPJ.
68
politikom aktivnou demantovala takve ocjene. A to
se sektatva tie iznijeli bismo samo ovaj podatak: u to
vrijeme brigada broji 1307 boraca, od kojih je 341 lan
KPJ, 95 kandidata KPJ i 359 lanova SKOJ-a ili ukupno
795 organizovanih boraca i starjeina.
97
Poslije uspjeno zavrene ofanzive krajikih brigada u
dolini rijeka Une i Sane, 7. januara 1943, odrana je smo-
tra 4. krajike divizije u Srpskoj Jasenici pod Grmeom.
98
Za sve jedinice divizije, pa i za 5. brigadu, ova smotra
imala je veliki znaaj. Divizija je, poslije formiranja i na-
kon neprekidnih tromjesenih borbi, prvi put na okupu.
Smotru divizije izvrio je vrhovni komandant drug Tito,
poslije ega je odran defile jedinica. Bila je to impre-
sivna slika, koja je ostavila snaan utisak i na borce i na
narod ovog kraja. Divizija je tada brojala preko 4700 bo-
raca, a bila je naoruana, pored ostalog, sa 6 topova, 18
minobacaa, 22 teka mitraljeza i 202 pukomitraljeza i
3307 puaka.
99
Za borce 5. brigade bio je to posebno sve-
an trenutak j er su tada prvi put vidjeli druga Tita, sluali
njegov govor i igrali sa nj i m kozarako kolo.
Ve sutradan po odranoj smotri, 8. januara 1943, 2.
i 5. brigada krenule su na novi zadatak.
Stab 1. bosanskog korpusa raspolagao je podacima
100
0 koncentraciji jaih neprijateljskih snaga u garnizonima:
Dubica, Kostajnica, Bosanski Novi, Prijedor, Sanski Most
1 Banj a Luka, iz ega je zakljuivao da predstoji nepri-
jateljska of anzi va veih razmjera. U vezi s tim, 2. i 5. bri-
gada 4. divizije dobile su zadatak
101
da krenu na podruje
87
Arhiv CK SKJ, reg. br. 72/1943. Zapisnik sa prvog sa-
stanka partijskih komiteta 4. kraj i ke NOU divizije, odran 1. 2.
1943. u s. V. Ruika.
88
Zbornik, t. IV, knj . 9, dok. 20 Obavjetenje taba 1. bo-
sanskog korpusa od 4. 1. 1943. o odravanju smotre 4. kraj i ke divi-
zije upuene Vrhovnom tabu NOV i POJ.
89
Zbornik, t. IV, knj . 9, dok. 2 Pregled brojnog stanja i na-
oruanja 1. bosanskog korpusa na dan 1. 1. 1943.
100
Zbornik, t. IV, knj . 9, dok. 93 Izvjetaj obavjetajnog
centra taba 1. bosanskog korpusa od 20 1. 1943.
101
Zbornik, t. IV, knj . 9, d
0
k. 20 Obavj et enj e taba 1. bo-
sanskog korpusa od 4. 1. 1943. o odravanju smotre 4. krajike di-
vizije upueno Vrhovnom tabu NOV i POJ;
Zbornik, t. IV, knj . 9, dok. 89 Zapovjest taba 4. kraj i ke
divizije od 19. I 1943 za dejstvo 2. i 5. kraj i ke brigade na terenu
Kozare, Lijeve Polja i Karana;
69
Smotra 4. krajike divizije 7. januara 1943. u Jasenici. Na tribini
Vrhovni komandant NQV i POJ drug Tito sa lanovima 1. bosan-
skog korpusa. Postrojenim borcima i narodu govori dr Ivan Ribar
Prema zamisli taba 1. bosanskog korpusa u to vrijeme, dej -
stva 2. i 5. kraj i ke brigade na podruju Kozare, trebalo je da, iz-
meu ostalog, omogue mobilizaciju novih boraca u Lijeve Pol j u i
70
Peta kozaratka brigada na smotri 4. krajike divizije 7. januara
1943. u Jasenici pod Grmeom
Kozare i Lijeve-Polja i da razviju dejstva na komunika-
cijama: Banja Luka Prijedor Bosanski Novi Vo-
linja; Banja Luka Bosanska Gradika; Prijedor Bo-
sanska Dubica i Bosanska Dubica Kostajnica sa ciljem
ometanja neprijateljskih koncentracija i vezivanja njego-
vih snaga za ovo podruje.
U noi 12/13. j anuara 1943, obje brigade prele su na
desnu obalu Sane, razbile nekoliko manj i h posada koje su
vrile obezbjeenje komunikacija i poruile prugu Prijedor
Bosanski Novi u duini od nekoliko kilometara.
Prvi bataljon 5. brigade zadran je na prostoru Ka-
rana (zapadno od komunikacije Prijedor Bosanska Du-
bica) sa zadatkom da titi prelaze na rijeci Sani i istovre-
meno rui prugu Bosanski Novi Prijedor. Ostala tri
bataljona, sa tabom brigade, po prelasku rijeke Sane,
da se time ubrza f or mi r anj e 9. kraj i ke (Kozarske) brigade na tlu
Kozare, ije je jezgro t amo ve postojalo. Meutim, uslijed otpo-
i nj anj a ofanzive i hitnog povratka ovih brigada na Grme, do
ovoga ni j e dolo. 9. kraj i ka brigada formirana je 22. 1. 1943, ali
ne na Kozari ve od jedinica 3. krajikog odreda Simo Solaja
71
produili su zajedno sa 2. krajikom brigadom pokret na
istok. Dijelovi 5. brigade, u pokretu ka Lijeve-polju,
napali su 13. januara neprijateljsko uporite Kneica pod
Kozarom (na komunikaciji Bosanska Dubica Prijedor).
Ovaj napad nije uspio, j er nije bio dobro pripremljen, pa
ni j e postignuto iznenaenje. Nae jedinice imale su 2
mrtva i 6 ranjenih. Sutradan posada ovog uporita povu-
kla se u sastav posade G. Jelovac.
102
Prema prvobitnoj zamisli taba 4. divizije
103
, ove dvije
brigade (bez 1. bataljona 5. brigade) trebalo je da izvre
prodor u Lijeve-polje, likvidiraju mnogobrojne neprija-
teljske posade i porue komunikaciju Banj a Luka Bo-
sanska Gradika. Istovremeno da mobiliu nove borce i
pri kupl j aj u hranu za ostale nae snage u Podgrmeu.
Meutim, kako je IV neprijateljska ofanziva otpoela 20.
januara i kako je situacija, nastala u Podgrmeu, zahtije-
vala prisustvo i ovih brigada, tab 1. bosanskog korpusa
naredio je
101
ovim brigadama da se usiljenim marem
vrate na prostoriju Luci Palanka Slatina Kamen-
grad Eminovci i da na toj prostoriji poslue kao kor-
pusna rezerva za protivnapade na neprijateljske snage
koje su nastupale iz pravaca Bosanski Novi, Prijedor i
Sanski Most.
Uslijed novonastale situacije, prvobitna zamisao taba
4. divizije za dejstva na Kozari i Lijeve-Polju ni j e mogla
biti realizovana do kraj a. Umjesto dugotrajnog boravka i
dejstava u Lijeve-polju, 2. i 5. brigada su ovdje provele
samo nekoliko dana, za koje vrijeme su bataljoni 5. bri-
gade likvidirali dvije andarmerijske stanice i uporite
Klanice (15 km sjeverno od Banje Luke). U ovim bor-
bama poginulo je oko 100 neprijateljskih vojnika i zaro-
bljena kompletna eta domobrana koji su razoruani i
m
Zbornik, t. IV, knj . 9, dok. 88 Izvjetaj taba 4. divizije
od 19. 1. 1943. tabu 1. bosanskog korpusa o dejstvima 5. kraj i ke
(Kozarske) brigade;
Zbornik, t. IV, knj . 9, dok. 96 Izvjetaj komandanta 4. di-
vizije od 20. 1. 1943. tabu 1. bosanskog korpusa o dejstvima na t e-
renu Karana i Kozare.
103
Zbornik, t. IV, knj . 9, dok. 89 Zapovjest taba 4 krajike
divizije od 19. 1. 1943. godine za dejstva 2. i 5. kraj i ke brigade
na terenu Karana i Kozare.
104
Zbornik, t. IV, knj . 9, dok. 99 Nareenj e taba 1- bosan-
skog korpusa od 21. 1. 1943. tabu 5. kraj i ke divizije-
72
puteni.
105
Zaplijenjeno je, izmeu ostalog, 2 topa, 150 pu-
aka i 2 teka mitraljeza. Unitena su 4 kamiona. Nai
gubici su bili 4 poginula i 10 ranjenih.
Dvadeset treeg januara 5. i 2. krajika brigada otpo-
ele su usiljeni mar na prostoriju koju im je ranije odre-
dio tab 1. bosanskog korpusa i to pravcem: Lijeve-Polje
Kneica ; Karan, prele r. Sanu izmeu Blagaja i
Svodne i 27. januara stigle na osloboenu teritoriju Pod-
grmea. Sutradan, 28. januara, raspored 5. brigade bio je
sljedei:
106
2. i 4. bataljon zatvaraju pravce od Bosanskog
Novog, odnosno Lj ubi j e i Prijedora; 1. i 3. bataljon za-
jedno sa 2. i 6. brigadom napadaju opkoljenu njemaku
jedinicu (737. puk 717. njemake divizije)
107
u rejonu Be-
nakovca (na cesti Sanski Most Krupa), s ciljem njihovog
unitenja.
Brigada zajedno sa 2. i 6. krajikom brigadom napada
danonono ovu njemaku jedinicu sve do 4. februara 1943,
kada su napadi morali biti obustavljeni zbog novostvo-
rene situacije na drugim pravcima. I pored toga to
su se ove borbe odlikovale velikom estinom i to su ovoj
njemakoj jedinici bili naneseni veliki gubici, njihovo pot-
puno unitenje ni j e moglo biti ostvareno, zbog snanog
otpora koji su pruali opkoljeni, kao i intenzivnog dejstva
neprijateljske avijacije i jakog pritiska neprijatelja u po-
zadini i na bokove naih jedinica (od Bosanske Krupe i
Sanskog Mosta). Neprijateljska avijacija je, koristei po-
voljne vremenske uslove, intenzivno snabdijevala opko-
ljenu jedinicu iz vazduha i dejstvovala po naim snagama.
4. februara, 370. puk 369. njemake divizije uspio je da
izvri prodor pravcem Srpska Jasenica Benakovac i da
1(15
Zbornik, t. IV, knj . 9, dok. 193 Izvjetaj Kotarske oblasti
u Banj a Luci od 25. 1. 1943. o napadu jedinica NOU na selo Kla-
nice.
109
Zbornik, t. IV, 2. knj . 9, dok. 151 Izvjetaj taba 4. kr a-
jike divizije od 29. 1. 1943. tabu 1. bosanskog NOU korpusa o si-
tuaciji na sektoru divizije.
Zbornik, t. IV, knj . 10, dok. 4 Nareenje taba 4. krajike
NOU divizije od 1. 2. 1943. tabovima 2, 5., 6. i 8. kraj i ke brigade i
Banijskom partizanskom odredu za posedanje novih poloaja.
107
Zbornik, t- IV, knj . 9, dok. 244 Dnevni izvjetaj italijan-
skog oficira za vezu pri komandi njemakih t rupa u Hrvatskoj od
31. 1. 1943. o borbama protiv jedinica NOV u Bosanskoj krajini.
73
se spoji sa opkoljenim 737. pukom 717. divizije
108
. Istovre-
meno, u rejon Benakovac pristigle su i jake neprijateljske
snage iz Sanskog Mosta. Sutradan, 5. februara, jedinice 5.
brigade posele su nove poloaje ispod Grmea od Gorinja
do Luci-Palanke, paralelno sa komunikacijom Bosanska
Krupa Sanski Most sa zadatkom zatvaranja pravaca
koji sa ove komunikacije izvode na Grme
109
i omogua-
vanj a evakuacije civilnog stanovnitva i naih pozadinskih
institucija, u prvom redu bolnica. Lijevo od 5. brigade
nalazila se 2. krajika, a desno 6. krajika brigada, sa istim
zadatkom.
Meutim, kako su neprijateljske jedinice (dijelovi 369
i 187 njemake divizije i 3. ustako-domobranska briga-
da
110
5/6. februara uspjele da izvre prodor komunikaci-
jom Bosanska Krupa Risovac Bosanski Petrovac,
to su se 2. i 5. kraj i ka brigada praktino nale u okru-
enju na Grmeu. Time je bila prekinuta svaka veza sa
tabom 4. divizije, koji je odstupao na jugoistok ka Driniu
i Bravskom. Iz sastava 5. brigade odstupio je sa tabom
divizije 3. bataljon i pratea eta 1. bataljona.
U ovakvoj situaciji, 1, 2. i 4. bataljon sa tabom 5.
brigade vodili su u Grmeu 7, 8, 9. i 10. februara 1943.
mnogobrojne estoke borbe, sa 370. pukom 369. nj ema-
ke divizije i 3. ustako-domobranskom brigadom
111
. Te
borbe karakterisale su se kratkotrajnim, ali estokim su-
darima iz pokreta uz obostrano slabo poznavanje situacije
108
Zbornik, t. IV, knj . 10, dok. 187 Dnevni izvjetaj itali-
janskog oficira za vezu pri komandi njemakih t rupa u Hrvatskoj
od 4. 2. 1943. o borbama protiv jedinica NOV u Bosanskoj krajini.
109
Zbornik, t. IV, knj . 10, dok. 28 Nareenj e taba 4. kr a-
jike NOU divizije od 5. 2. 1943. tabovima 2, 5, 6. i 8. kraj i ke bri -
gade za novi raspored jedinica.
110
Zbornik, t. IV, knj . 10, dok. 191 Dnevni izvjetaj itali-
janskog oficira za vezu pri komandi njemakih t rupa u Hrvatskoj
od 6. 2. 1943. o borbama protiv jedinica NOV u Bosanskoj krajini.
111
Zbornik, t. IV, knj . 10, dok. 193, 199 i 201 Dnevni izvje-
t aj italijanskog oficira za vezu pri komandi njemakih t rupa u
Hrvatskoj od 7, 9. i 10. 2. 1943. o borbama protiv jedinica NOV u
Bosanskoj krajini'; Zbornik, t. IV, knj . 10, dok. 195 Dnevni iz-
vj et aj njemakog taba za vezu pri vioj komandi oruanih snaga
Slovenija Dalmacija od 8. 2. 1943. o borbama protiv jedinica
NOV u Bosanskoj krajini.
74
Ranko Sipka, komandant 5.
kozarake brigade, narodni
heroj, poginuo oktobra 1944.
kod Travnika, na dunosti
zamjenika komandanta 4. kra-
jike divizije
i uz obostrane velike gubitke. Situacija za nae jedinice i
tabove bila je kr aj nj e nejasna i neizvjesna, poto, i pored
mnogobrojnih pokuaja, veza sa tabom divizije nije mo-
gla biti uspostavljena. Situaciju je oteavala i injenica da
se uz ove nae jedinice naao i zbijeg od oko 15.000 sta-
novnika iz podgrmekih sela. Uslijed neprekidnih borbi
i pokreta, jake hladnoe i nespavanja,
112
zavladala je to-
talna glad i kr aj nj a iscrpljenost ljudstva. Sve ovo uslovilo
je masovnu pojavu halucinacija kod boraca i starjeina,
to se negativno odraavalo i na donoenje odluka od
strane komandi. Kako su se jedinice stalno osipale, uslijed
gubitaka u borbi i promrzavanja (brigada je za ovih ne-
koliko dana imala oko 200, promrzlih boraca) donesena je
odluka da se izvri proboj na sjever u podgrmeka sela.
Zahvaljujui sauvanoj prisebnosti pojedinih starjeina,
priprema za proboj i sam proboj izvreni su uspjeno. Za
112
Zbornik, t. IV, knj . 11, dok. 22 Izvj et aj taba 4. kra-
j i ke NOU divizije od 3. 3. 1943. tabu 1. bosanskog NOU korpusa
0 borbama 5. i 6 kraj i ke brigade protiv neprijatelja na Grmeu
1 Kozari.
75
izvrenje proboja grupisano je 50 pukomitraljeza u udar-
nu grupu koja je, predvoena komandantom brigade ipka
Rankom, poslije snanog vatrenog prepada, izvrila juri
i razbila neprijateljske dijelove na cesti Bosanska Krupa
Barake jaine jedne ete Nijemaca. Poslije ovoga su
i ostale jedinice brigade prele komunikaciju. Ovom pri-
likom uniteno je i nekoliko vozila.
113
U svitanje, 11. fe-
bruara 1943, brigada se nala u rejonu s. Benakovac
s. Jasenica.
Nakon jednodnevnog zadravanja u irem rejonu s.
Potkalinja, brigada je produila na sjever i 15. i 16 fe-
bruara u rejonu V. Rujika Alibegov Dubovik razbila
dijelove 969. puka 369. njemake divizije,
114
koji su se na-
lazili na osiguranju komunikacija u dolini rijeka Sane i
Une. Nou 16. februara 1943.
115
brigada je prela na desnu
obalu Sane, na podruje Karana i Kozare.
Trei bataljon i pratea eta 1. bataljona 5. brigade
koji su odstupali juno od komunikacije Bosanski Petro-
vac Klju, od 6. februara 1943. nalazili su se pod nepo-
srednom komandom taba 4. divizije. Osmog februara ove
jedinice posjele su poloaj na liniji Lerkovac (k. 1112)
Krstasti vrh (k. 1099) Kukerda (k. 1043), sa zadatkom
da, sadejstvujui ostalim jedinicama 4. krajike divizije,
sprjeavaju prodiranje njemakih jedinica od Bosanskog
Petrovca ka jugoistoku.
116
Devetog februara 1943. 3. ba-
113
Zbornik, t. IV, knj . 10, dok. 210 Dnevni izvjetaj i t al i j an-
skog oficira za vezu pri komandi njemakih trupa u Hrvatskoj od
12. 2. 1943. godine.
114
Zbornik, t. IV, knj . 10, dok. 217 i 223 Dnevni izvjetaj
italijanskog oficira za vezu pri komandi njemakih trupa u Hrvat -
skoj od 15. i 16. 2. 1943. o borbama protiv jedinica NOV u Bosan-
skoj krajini.
115
Arhiv Instituta za radniki pokret BiH kat. br. 1347 Iz-
vj et aj Okrunog komiteta KPJ za Kozaru od 6. 3. 1943 Obla-
snom komitetu KPJ za Bosansku kraj i nu.
116
Zbornik, t. IV, knj . 10, dok. 42 Izvjetaj taba 4. kraj i -
ke NOU divizije od 8. 2. 1943. tabu 1. bosanskog korpusa o dej -
stvima 3. bataljona 5. krajike (Kozarske) NOU brigade.
Zbornik, t. IV, knj . 10, dok. 46 Izvjetaj taba 3. bataljona
5. kraj i ke NOU brigade od 8. 2. 1943. tabu 1. bosanskog korpusa
o uspostavljanju veze sa tabom 4. kraj i ke divizije.
Zbornik, t. IV, knj . 10, dok, 52 Nareenje taba 4. kraj i ke
NOU divizije potinjenim jedinicama od 9. 2. 1943. za posjedanje
poloaja Koluni-Drini-Bravski Vaganac Srnetica.
76
taljon 5. brigade sa 2. bataljonom 8. krajike brigade do-
ekao je u zasjedi kod Bravskog Vaganca 1. bataljon 7. SS
Princ Eugen divizije i nakon krat kot raj ne vatre izvrio
juri i tom prilikom naneo ovoj njemakoj jedinici teke
gubitke. Poginulo je 60 njemakih vojnika, izvjestan broj
nj i h je ranj en i 20 zarobljeno. Zaplijenjeni su 1 teki mi-
nobaca, 1 teki mitraljez, 1 pukomitraljez, 30 puaka, 1
radio-stanica, 22 konja, 10.000 metaka i izvjesna koliina
minobacakih granata.
117
Za uspjeh u ovoj borbi, ova 2
bataljona pohvaljena su od Vrhovnog taba.
118
Po odluci taba 4. krajike divizije, a u saglasnosti sa
tabom 1. bosanskog korpusa, od 20. februara 1943.
119
u
s. Driniu, nedaleko od Bosanskog Petrovca, formirana je
12. krajika brigada. Kao jezgro za formi ranj e ove briga-
de posluio je 3. bataljon i pratea eta 1. bataljona 5. bri-
gade. Osim toga, u sastav ove brigade ule su po jedna
eta iz 2. i 6. krajike brigade. Takode su u nj u ukljueni
i svi oni pojedinci iz raznih brigada 4. kraj i ke divizije,
koji su u toku borbi izgubili vezu sa svojim matinim je-
dinicama ili su kao prezdraveli ranjenici i bolesnici na-
pustili bolnicu. U momentu formiranja, brigada je imala
dva bataljona i etu prateih oruja, a brojala je oko 600
boraca. Nj en prvi tab sainjavali su: komandant Petar
Meava, politiki komesar Joco Marjanovi, dotadanji
komandant i politiki komesar 3. bataljona 5. krajike bri-
gade.
Bila je to, do tog vremena, etvrta po redu krajika
brigada, iji sastav su u veini sainjavali borci sa Kozare.
*
Od ovog vremena pa do juna 1943, 5. brigadu sainja-
vaj u tri bataljona i brigadna pratea eta. U meuvreme-
117
Zbornik, t. IV, knj . 10, dok. 51 Izvjetaj taba 4. krajike
NOU divizije od 9. 2. 1943. tabu 1. bosanskog korpusa o borbama
jedinica 5. i 8. kraj i ke brigade.
Zbornik, t- IV, knj. 10, dok. 56 Izvjetaj taba 1. bosanskog
korpusa od 10. 2. 1943. Vrhovnom tabu NOV i POJ o borbama 5. i
8. kraj i ke brigade.
118
Po sj eanj u Joce Marjanovia, tadanjeg politikog kome-
sara 3. bataljona 5. brigade.
119
Zbornik, t. IV, knj . 10, dok. 116 Nareenje tabu 4. kra-
jike NOU divizije od 20. 2. 1943. o formi ranj u 12. kraj i ke brigade.
77
Na Karanu, marta 1943. Slijeva na desno: Duan Misiraa, pomo-
nik politikog komesara, arko Zgonjanin, politiki komesar i
Ranko Sipka, komandant 5. brigade
nu, sredinom januara 1943, dotadanji komandant brigade
Milo Siljegovi razboleo se, a na njegovo mjesto je po-
stavljen Ranko Sipka, dotadanji zamjenik komandanta 5.
brigade.
U IV neprijateljskoj ofanzivi, 5. brigada se nala u
izuzetno tekoj situaciji, j er je do tada skoro puna dva
mjeseca vodila danonone iscrpljujue borbe uz duge i
naporne mareve, tako da je ljudstvo brigade ve na po-
etku ove ofanzive bilo premoreno i iscrpljeno. I pored
toga, ona je u osnovi izvrila svoj zadatak, iako se nala
u surovim"uslovima zime, odsjeena od glavnine i pod
stalnim pritiskom nadmonijih neprijateljskih snaga. Bila
je to najtea situacija u kojoj se brigada nala od svog na-
stanka, tim prije to su nj eni gubici tokom ofanzive i ra-
ni j e bili veliki, osobito kod starijeg borakog i iskusnijeg
komandnog kadra. Izmeu ostalih, u borbama pred ofan-
zivu i u samoj ofanzivi pali su: Stojan Bajalica, zamjenik
politikog komesara 1. bataljona, Dragan Pilipovi, zam-
78
Maj 1943. na Kozari. Komandant 5. brigade Ranko Sipka sa gru-
pom stareina
jenik komandanta 1. bataljona, komandiri eta: Nikola
Kneevi, Ostoja Miljakovi, Lazo Banjac, Tomica Spano-
vi, politiki komesari eta: Vid Bukanovi, Vaso Jovan-
kovi, Marko Garaa, Cedomir Krneta, Mihajlo Peanac,
obavjetajac bataljona, Duan Culum, zamjenik politikog
komesara ete, komandiri vodova: Rade Gaji Ronjgo, Mi-
o Bjelajac, Petar Vojvodi, Mirko Vukovi, Mladen Vu-
kovi, Mladen Paukovi, Ljuban Trnini, i mnogi drugi
prekaljeni borci, desetari, pukomitr al jeci i bombai. Po-
red poginulih bilo je i oko 200 boraca i starjeina privre-
meno izbaenih iz stroja, zbog rana, promrzlina i bolesti
od pjegavog tifusa.
Kraj em februara 1943. brigada se nala na podruju
Kozare gdje ostaje oko tri mjeseca, sve do odlaska u cen-
t ral nu Bosnu, kraj em maj a 1943. godine.
Tokom itavog ovog perioda, pored izvoenja borbe-
nih dejstava, pred brigadom su stajali i zadaci zbrinjava-
nj a i lijeenja ranj eni ka i bolesnika, mobilizacija novih
79
boraca i popuna jedinica,
120
organizaciono sreivanje i
uvrivanje jedinica i konsolidacija prilika na terenu u
zajednici sa organima narodne vlasti i partijskom orga-
nizacijom.
Zahvaljujui svestranom zalaganju i brizi preostalog
stanovnitva i organa vlasti, lijeenje i zbri nj avanj e ra-
njenika i bolesnika bilo je organizovano vrlo dobro, to je
omoguilo da se tab brigade i ostale komande posvete
rj eavanj u drugih zadataka. Prema izvjetaju Oblasnog
komiteta KPJ za Bosansku krajinu, od 14. mart a 1943,
upuenog CK KPJ, prilike na podruju Kozare bile su jo
uvijek teke, iako su uloeni veliki napori da se pobolja
situacija poslije ofanzive. U izvjetaju se, izmeu ostalog,
kae:
. . . Pri j e ofanzive na Kozaru, OK pokazao je velike uspjehe
u radu. isto seljaki teren Kozare postao je najvrim naim
uporitem... Povratkom naroda iz logora mi smo formirali Okru-
no rukovodstvo od novih l j udi . . . To novo rukovodstvo i danas
ivi na terenu Kozare, iako pod dosta tekim uslovima. Njihov r ad
je dosta uspjean, to se vidi i po broju lanstva (oko 220 lanova
KPJ i 500 SKOJ-evaca). Narod Kozare, ono malo to ga ima (vei-
nom ene), ostao je vrsto uz nas .. ,
m
U ovo vrijeme na terenu Kozare, bilo je nekoliko voj-
nopolitikih rukovodstava, Okruni komitet KPJ, tab bri-
gade, kao i NOO-i od seoskih i optinskih do sreskih. Ka-
ko izmeu nj i h nisu bile usaglaene nadlenosti, to je
oteavalo konsolidaciju prilika na terenu i popunu briga-
de, to su tab brigade i sreski NOO za Kozaru poetkom
mart a izdali zajedniko uputstvo
122
svim vojnim koman-
dama i organima vlasti kojim je regulisana meusobna
nadlenost i odnosi, nain i nadlenosti za mobilizaciju no-
120
Zbornik, IV, knj . 11, dok. 64: Izvj et aj 1. bosanskog kor-
pusa od 12. 3. 1943. Vrhovnom tabu NOV i POJ o borbama i gu-
bicima u tok IV neprijateljske ofanzive; Zbornik, t. IV, knj . 11,
dok. 136 Direktiva taba 4. kraj i ke divizije potinjenim jedini-
cama od 27. mart a 1943. o sreivanju i popuni jedinica.
121
Arhiv CK SKJ, reg. br. 176-a/1943. Izvjetaj Oblasnog
komiteta KPJ za Bosansku kraj i nu od 14. 3. 1943. Centralnom ko-
mitetu KPJ.
122
Arhiv VII, kut. br. 868/9-2 Zajedniko uputstvo taba 5.
krajike NOU brigade i Sreskog narodnooslobodilakog odbora za
Kozaru (bez datuma).
80
vih boraca, nain snabdevanja jedinica, organizacija oba-
vj et aj ne slube, politiko-propogandni i kulturni rad i si.
Zahvaljujui dobroj saradnji vojske, organa vlasti i
partijskih organizacija, kao i svestranom politikom.radu,
u brigadu se javilo nekoliko stotina novih boraca, prven-
stveno omladinaca i omladinki, kako sa ueg kozarakog
podruja, tako i iz Lijeve-polja. Istovremeno, po odluci
OK za Kozaru, tih dana je stupio u brigadu i vei broj
dotadanjih partjiskih i omladinskih radnika sa terena.
Neki od nj i h su, st upanj em u brigadu, odmah postavljeni
na rukovodee dunosti, uglavnom politiko-partijske.
I za ovaj period politodjel brigade, u izvjetaju upu-
enom CK KPJ 22. aprila 1943, daj e negativnu ocjenu o
st anj u u brigadi. U nj emu se pored ostalog kae:
. . . B) Zbog gubitaka, privremenih uspj eha neprijatelja u
borbama i posledica do kojih su one dovele, moral i borbenost u
naoj brigadi su naglo popustili, tako da se dogaaju pojave de-
zerterstva, simuliranja, izbjegavanje borbe i si.
c) Navedeno pod a) i b) uticalo je i na sam komandni kadar,
na sve tabove bataljona i komande eta, tako da i on tolerira po-
stojee st anj e i nema dovoljno odlunosti i smisla da se bori protiv
svih nezdravih pojava kod nas . . .
3) Obzirom da je komandni kadar u ovoj brigadi, a po naem
miljenju i u ostalim krajikim brigadama nedovoljno zreo i sklon
samovoljnim istupima, sa vrlo malo partijnosti, a i sam zamjenik
polit. kom. brigade ne zadovoljava bez vrlo aktivne pomoi polit-
odjela, u ovakvom sastavu treba da ost ane. . ,
123
Kako je politodjel dao subjektivnu ocjenu st anj a 5.
brigade to je doao u ozbiljan sukob sa tabom 5. brigade
i Oblasnim komitetom KPJ za Bosansku krajinu.
124
Uporedo sa sreivanjem i popunom jedinica, brigada
je ve od samog prelaska na podruje Kozare izvodila stal-
na borbena dejstva, napadajui prvenstveno komunikacije
123
Arhiv CK KPJ, reg. br. 325/1943.. Izvj et aj Politodjela
5. kraj i ke (kozarske) brigade od 22. 4. 1943. CK KPJ.
124
Arhiv CK SKJ, reg. br. 176-a Izvj et aj Oblasnog komi-
teta KPJ za Bosansku kraj i nu od 14. 3. 1943. CK KPJ 1943. godine;
Arhiv CK SKJ, reg. br. 224/B-1943 Pismo CK KPJ od 3.
9. 1943. godine Oblasnom komitetu KPJ za Bosansku kraj i nu;
CK SKJ nije odobrio ovakav rad politodjela niti je usvojio
ocjenu st anj a u 5. brigadi, ve je svojom odlukom od 3. 9. 1943.,
povukao politodjel iz brigade.
6 Peta krajika (kozaraka) brigada
81
u dolinama rijeka Sane i Une. Raspored bataljona bio je:
1. zapadno od komunikacije Prijedor Bosanska Dubica
do rijeka Sane i Une, 2. izmeu Bosanske Dubice i Bosan-
ske Gradike i 4. kod Prijedora. Poto su jedinice brigade
odmah po prelasku Sane otpocle sa borbenim dejstvima,
to je i neprijatelj vrlo brzo uoio da se radi o naim jaim
snagama, pa je preduzeo odgovarajue protivmjere. Tako
se u optoj bojnoj relaciji banjaluke domobranske briga-
de za februar 1943, pored ostalog, kae:
. . . 25. veljaa 1943. godine Prijedor: u toku ovog dana podu-
zele su njemake i nae ete pothvat ka selu Marini i Kriva Rijeka,
gdj e se nedavno prikupila jedna brigada komunista. Kod sela Ma-
rina dolo je do sukoba sa jaim komunistikim snagama, koje su
se povukle ka Pastirevu. U toku borbe ovog dana gubici naih eta
bili su 1 domobran ranj en, a 1 astnik sa 19 domobrana nes t ao. .
U ovoj borbi zarobljeno je 20 vojnika i 1 oficir ko-
mandir ete. Zaplijenjeno je 17 puaka, 2 pukomitralje-
za i 2 strojnice. Nai gubici bili su 9 mrtvih i 14 r anj e-
nih.
126
Narednih dana, neprijatelj je jaim snagama (tri
bataljona Nijemaca, banjaluka domobranska brigada i
posade okolnih garnizona i uporita), preduzimao akcije
ienja ka podruju rasporeda snaga brigade. Nae
snage su manevrima izbjegavale vee front al ne sudare, vr-
ei istovremeno napade na one njegove objekte, gdj e to
neprijatelj nije oekivao.
Tako je 2. bataljon koncem februara 1943, na komu-
nikaciji Bosanska Dubica Prijedor, kod Krukovca, po-
stavio zasjedu i napao jednu manj u njemaku kolonu, ko-
jom prilikom su zapaljena 3 kamiona, a zarobljeno 30 nj e-
makih vojnika sa opremom.
Isti bataljon, 5. marta, izvrio je napad na divje e-
ljeznike kompozicije uskotrane pruge Bosanska Gradi-
ka Podgradci. Zarobljeno je 15 domobrana. Poginulo
2 i ranj eno 15 ustaa. Kompozicije su unitene, a zaplije-
nj eno 18 puaka i 2 pukomitraljeza.
125
Zbornik, t. IV knj . 11, dok. 324 Opta bojna relacija do-
mobranskog banjalukog zdruga (brigade) za f ebr uar 1943.
128
Arhiv VII, kut. 766A. reg. br. 17-1 Operacijski dnevnik
4. kraj i ke NOU divizije.
82
Dvanaestog mart a 1. bataljon poruio je prugu Pri j e-
dor Bosanski Novi na 17 mj est a i zapalio optinsku
zgradu u selu Brezianima. U noi 14/15. marta 1. bataljon
napao je neprijateljska uporita Dobrljin i Strianski
most. Tom prilikom zarobljeno je 85 neprijateljskih voj-
nika, 3 oficira i 1 podoficir. Zaplijenjen je i 1 minobaca,
1 teki mitraljez, 5 pukomitraljeza, 70 puaka, 12 sandu-
ka runih bombi i 4 sanduka minobacakih granata. Isto-
vremeno je izvreno i ruenje pruge. Nai gubici bili su:
1 mrt av i 4 ranjena. Dvadeset petog mart a 1. bataljon je
ponovo napao jednu kompoziciju voza na pruzi Prijedor
Bosanski Novi, kojom prilikom je neprijatelj imao gu-
bitke od 11 poginulih.
Zasjeda 4. bataljona na cesti Prijedor Bosanska
Dubica, 2. aprila, unitila je jedan kamion i ubila 2 nj e-
maka vojnika. Istog dana 4. bataljon je odbio napad j a-
ih neprijateljskih snaga iz Prijedora i Jelovca uz vee gu-
bitke po neprijatelja. Sutradan je neprijatelj ponovio na-
pad, ali je ponovo odbijen uz znatne gubitke. Ovog puta
neprijateljski ispad je bio podravan i avijacijom koja je
bombardovala i mitraljirala poloaje 4. bataljona i okolna
sela.
Dana 19/20. aprila 1943. 1. bataljon je izvrio jedno-
vremen napad na Dobrljin, Poljavnice i prugu Prijedor
Bosanski Novi kod Dragotinje. Ovom prilikom zarob-
ljeno je 60 neprijateljskih vojnika i 1 oficir, a 8 ih je po-
ginulo. Zaplijenjeno je 56 puaka, 2 pukomitraljeza i 2
strojnice. Pruga je poruena na vie mjesta.
U noi, 24/25. aprila, 14 boraca iz 4. bataljona na elu
sa komandirom voda Aleksom Jelisavcem izvela je jednu
od najsmelijih akcija. Grupa je upala u Prijedor i, poto
je likvidirala strau (2 Nijemca i 10 andarma), oslobodila
je 120 zatvorenika, uglavnom zarobljenih partizana i po-
zadinskih radnika. Od osloboenih zatvorenika, 64 su stu-
pili u brigadu, dok su ostali upueni na lijeenje zbog is-
crpljenosti. U ovoj akciji poginuo je voa ove grupe, ko-
mandir voda Aleksa Jelisavac, inae borac koji je bio po-
znat po hrabrosti u cijeloj brigadi. On je iao na elu gru-
pe i na samoj kapiji logora uspio je bajonetom likvidirati
neprijateljskog straara, ali je poslije i sam pao pogoen
metkom.
* 83
Dok je udarna grupa prodirala u logor i evakuisala
osloboene zatvorenike, ostale jedinice 4. bataljona titile
su njeno dejstvo, napadajui spoljna uporita neprijatelja
oko grada.
Koncem aprila 1943. brigada je izvrila ienje ne-
prijateljskih uporita u s. imii i Miije na istonim pa-
dinama Kozare. Uporita su unitena, a domaa ustaka
legija razbijena. Narodu je vraena sva imovina, koju su
ustae iz ovih mjesta opljakale u partizanskim selima
Kozare za vrijeme ofanzive u ljeto 1942. godine.
127
Jedna eta 2. bataljona, sredinom maj a 1943, izvrila
je po danu prepad na jednu ustaku strau u neposred-
noj blizini Bosanske Dubice i tom prilikom otela od usta-
a nekoliko stotina grla stoke, koju su ustae opljakale po
selima ispod Kozare ujesen 1942. poslije ofanzive. Stoka
je podjeljena narodu.
Osamnaestog maj a 1. bataljon je, u popodnevnim a-
sovima, saekao u zasjedi jednu kompoziciju voza na pru-
zi Bosanski Novi Prijedor, izmeu stanica Drago tinja
Breziani. Akcija je dobro pripremljena i potpuno je
uspjela. Kompozicija voza, od 20 vagona i 2 lokomotive je
potpuno unitena, a pruga poruena. Poginulo je 40 nj e-
makih vojnika i 5 viih oficira, a zarobljeno 16 Nijema-
127
Zbornik, t. IV, knj . 11, dok. 22 Izvj et aj taba 4. kr a-
jike NOU divizije od 4. 3. 1943. tabu 1. bosanskog korpusa o bor-
bama 5. i 6. kraj i ke brigade protiv nepri j at el j a na Grmeu i
Kozari ;
Zbornik, t. IV, knj . 11, dok. 157 Izvj et aj taba 4. kraj i ke
NOU divizije od 31. 3. 1943. tabu 1. bosanskog korpusa o borbama
i zdravstvenom st anj u boraca;
Zbornik, t. IV, knj . 11,*dok. 189, 218 i 234 Dn
e
vni izvjetaj
njemakog taba za vezu pri vioj komandi oruanih snaga Slo-
venijaDalmacija od 5, 12. i 16. 3. 1943. o borbama protiv jedinica
NOU u Zapadnoj Bosni.
Zbornik, t. IV, knj . 12, dok 45 Izvjetaj taba 4. kraj i ke
NOU divizije od 8. 4. 1943. tabu 1. bosanskog korpusa o borbama
voenim na terenu Kozare.
Zbornik, t. IV, knj . 13, dok. 89 Izvjetaj taba 4. kraj i ke NOU
divizije od 17. 5. 1943, tabu 1. bosanskog korpusa o borbama u
vremenu od 19. 4. do 17. 5. 1943. g., i
Zbornik, t. IV, knj . 16, dok. 67 Izvjetaj taba 1. bosanskog
korpusa o borbama voenim od maj a do 23. avgusta 1943. Vrho-
vnom tabu NOV i POJ.
84
ca, 35 domobrana i 3 gestapovca. Nijemci su pripadali 114.
njemakoj lovakoj diviziji, a vraali su se iz Njemake
sa odsustva u Banj u Luku. Zaplijenjen je 1 pukomitra-
ljez, 5 pitolja, 3 automata, 25 puaka, 10.000 metaka i ve-
like koliine raznog materijala. Nai gubici: jedan borac
poginuo i 3 ranjena.
O ovoj borbi, u depei komandanta njemakih trupa
u Hrvatskoj, od 20. maj a 1943. kae se:
. . . 114. lovaka divizija: z. od Breziana (s/z Priedor) prepad
na putniki voz poslije mi ni ranj a. estoka mitraljeska vatra (810
lakih mitraljeza) i rune bombe na vagone. 15 njemakih vojnika
mrtvih, 20 njemakih vojnika nestalo. Slubena i vojna pota opl j a-
kana. Potjera, ukl anj anj e i opravka u t oku. . .
12e
Ovo su samo znaajnije borbe koje je brigada vodila
u ovom vremenu. O aktivnosti 5. brigade na ovom pod-
ruj u tih dana govorila je i radio-stanica Slobodna J u-
goslavija. U jednoj emisiji koncem aprila 1943, pored os-
talog kae se:
Kozara je najsvetliji simbol narodno-oslobodilake borbe.
Kozara je kula svetilja o koju e se razbiti svi faistiki poduhvati.
Poslednja neprijateljska ofanziva je pokazala da je gospodar na
Kozari bila i ostala junaka V kozarska brigada.
113
U ovom tromjesenom periodu, brigada je izvrila po-
punu jedinica novim i prezdravelim borcima, konsolido-
vala svoje redove i u stalnim borbama prekalila nove bor-
ce i dola do znatnog plijena u oruju i municiji. Poet-
kom maj a 1943. 5. brigada ima 1270 boraca svrstanih u tri
bataljona, s tim to 1. i 2. bataljon i maj u po etiri ete i
vodove prateih orua, a 4. bataljon 3 ete i vod prate-
ih orua. Pri tabu brigade bili su sanitet, vod za vezu,
zatitni vod i udarna grupa jaine voda.
Partijska organizacija u brigadi u ovo vrijeme ima
lanova KPJ 314, kandidata 74 i lanova SKOJ-a 326,
128
Zbornik, t. IV, knj . 13, dok. 235 Dnevni izvjetaj koman-
danta njemakih t rupa u Hrvatskoj od 20. 5. 1943. o borbama pro-
tiv jedinica NOV u Bosni.
128
Arhiv VII, reg. br. 1/2 k. 41. List 5. brigade Kozara
br. 1 od 1. maj a 1943. godine.
85
Smotra 5. brigade 1. maja 1943. u Motanici pod Kozarom
ukupno 714 organizovanih.
130
Komandni kadar u jedinica-
ma brigade uslijed gubitaka i odlaska na nove dunosti
znatno je izmijenjen, pogotovu u etama, a djelomino i u
tabovima bataljona i tabu brigade. Sastav komandnog
kadra brigade u maj u 1943. bio je sljedei:
Stab brigade: komandant Ranko Sipka, zamjenik ko-
mandanta Mirko Peki, politiki komesar arko Zgonja-
nin, zamjenik politikog komesara Duan Misiraa, obav-
j et aj ni oficir Drago Maar, referent saniteta dr Danica
Perovi, intendant Stevo Trtica.
Prvi bataljon: komandant Veljko Stojakovi, zamje-
nik komandanta Duan Bojani, politiki komesar bata-
ljona Lazo Lazi, zamjenik politikog komesara Ostoja
eelj. 1. eta: komandir Dragan Milain, politiki kome-
sar Lj uban Sevi; 2. eta: komandir Gojko Marinkovi,
politiki komesar Milan Gaji; 3. eta: komandir Drago-
150
Arhiv Instituta za radniki pokret BiH, kat. br. 1389 Iz-
vj et aj zamjenika politikog komesara 5. kraj i ke brigade od 21. 4.
1943. Oblasnom komitetu KPJ za Bosansku kraj i nu.
86
l j ub Resan Ciko, politiki komesar Dragan Kneevi; 4.
eta: komandir Branko Bogi, politiki komesar Mirko Sta-
ni.
Drugi bataljon: komandant Dragutin urguz Crni,
zamjenik komandanta bataljona Rade eki, politiki ko-
mesar Pero Curguz, zamjenik politikog komesara Milan
Budimir. 1. eta: komandir Sretko enadija, politiki ko-
mesar Marinko Krnj aj i ; 2. eta: komandir Mirko iljak,
politiki komesar Boro Gaea; 3. eta: komandir ore
Vuenovi, politiki komesar Milan Kneevi; 4. eta: ko-
mandir Duan Bai, politiki komesar Florijan Vidovi.
etvrti bataljon: komandant Rade Kondi, zamjenik
komandanta bataljona Mihajlo Gai, politiki komesar
Rade Bai, zamjenik politikog komesara Gojko Siljego-
vi. 1. eta: komandir Mitar Stojanovi, politiki komesar
Drago udi; 2. eta: komandir Slavko Peki, politiki
komesar Radoje Tadi; 3. eta: komandir uro Goji, po-
litiki komesar Mile Puzigaa.
Prvi maj 1943. 5. brigada je sveano proslavila.
131
Ba-
taljoni su bili postrojeni na jednoj zaravni kod manastira
Motanice, nedaleko od spomenika proslavljenog junaka
protiv Turaka u XIX vijeku, Pet ra Petrovia Pecije. Smo-
tra na ovom istorijskom mjestu simbolizirala je na odre-
en nain neunitivost naroda Kozare. Komandant briga-
de, Ranko Sipka primio je stroj, a zatim su bataljoni pro-
defilovali ispred taba brigade. Tri mjeseca boravka na te-
renu Kozare mnogo je znailo za konsolidovanje brigade
poslije IV ofanzive. Vei broj ranjenih boi-aca i rekonva-
lescenata poslije preleanog tifusa nalazio se ponovo u
stroju. Bila je to veoma impozantna smotra. Bataljoni, po-
punjeni i okrijepljeni boravkom na ovom terenu, ve po
svom izgledu ulijevali su veliko povjerenje okupljenom
narodu. Za sve uesnike bila je to nezaboravna i veoma
upeatljiva sveanost. Narod dubikog i gradikog sreza
doao je da vidi brigadu i donio borcima darove. Iako su
potkozarska sela vie puta temeljito opljakana i paljena,
narod je ipak pronaao mogunost da doe na vienje sa
131
Arhiv VII, kut- 766-A, reg. br. 19-1 Izvjetaj taba 5.
kraj i ke brigade od 16. 5. 1943. tabu 4. kraj i ke divizije o borbama
na Kozari i pripremama brigade za prelaz u centralnu Bosnu.
07
partizanima, donosei im razne darove. Bila je to dirljiva
slika plemenitosti naroda Kozare i njegove vjernosti po-
kretu.
Pored vojnikog dijela smotre, borci brigade i omla-
dina sa terena izveli su zajedniki kulturno-umjetniki i
sportski program. Narodno veselje t raj al o je cijeli dan.
Bio je to istovremeno oprotaj boraca nae brigade
sa narodom Kozare, j er su ve tada bile u toku intenzivne
pripreme za odlazak brigade u nove kraj eve i na nove za->
datke, da bi se u Kozaru vratila tek po zavretku rata. Za
mnoge nj ene borce i starjeine to je bilo posljednje vide*
nj e i oprotaj sa svojim uim zaviajem, j er su uzidali
svoje ivote u dal j nj i borbeni put brigade.
88
G l a v a III
PRILIKE U CENTRALNOJ BOSNI PRIJE
DOLASKA 5. KOZARAKE BRIGADE I
OSTALIH JEDINICA 11. DIVIZIJE NA
TAJ TEREN
Na podruju centralne Bosne djelovao je 4. krajiki
odred, koji je uslijed razornog djelovanja etnikih age-
nata i etnikih pueva doivio teku sudbinu. Jo na
skendervakufskoj partijskoj konferenciji, koja je odrana
februara 1942, ocijenjeno je da je stanje u jedinicama
ovoga odreda zabrinjavajue. Stoga je donoena odluka da
naelnik Operativnog taba za Bosansku kraj i nu dr Mla-
den Stojanovi sa kozarskom proleterskom etom krene
na teren centralne Bosne sa osnovnim zadatkom vojni-
kog sreivanja eta 4. odreda i uvrivanja moralno-po-
litikog stanja u njima. Meutim, politika vrstina u je-
dinicama ovog odreda bila je ozbiljno potkopana zavjere-
nikom aktivnou i neprijateljskom etnikom propagan-
dom. Borbenost eta i spremnost ljudstva za odlunu bor-
bu protiv ustaa i okupatora bila je vrlo slaba. Nediscipli-
na i osipanje boraca iz jedinica bile su svakodnevna po-
java i problem sa kojima je rukovodstvo 4. odreda imalo
mnogo posla. Poeli su etniki puevi unutar jedinica.
Preko noi borci pojedinih eta su bacali partizanske oz-
nake, stavljali kokarde, ubijali politike komesare i osta-
le lanove Part i j e i SKOJ-a i proglaavali se etnicima.
Prvu mj eru koju je dr Mladen Stojanovi preduzeo
na ovom terenu bio je pokuaj da se nesporazumi prevazi-
u putem razgovora, na miran nain i tako sauva jedin-
stvo odreda. Meutim, ovaj pokuaj se zavrio oruanim
89
sukobom. Naime, jedna eta proletera sa dr Mladenom
Stojanoviem krenula je u selo Lipovac da bi sa tamo-
nj i m komandirom ete Lazom Teanoviem na miran na-
in raspravili neslaganja i otklonili nesporazume, i tim
putem ga pridobili za borbu protiv okupatora. Ali, do raz-
govora nije dolo, poto je Teanovi sa svojom etom or-
ganizovao zasjedu i doekao proletere smrtonosnim rafa-
lima. U ovoj borbi poginulo je 12 proletera, a teko je ra-
nj en i sam dr Mladen Stojanovi.
Ovaj iznenadni, podmukli izdajniki napad na pro-
letere koji nisu oekivali borbu nego razgovore i spora-
zumijevanje, izazvao je duboko ogorenje u narodu cijele
Bosanske krajine.
Krajinike je posebno ogorilo ranj avanj e dr Mlade-
na Stojanovia, ija je slava kao komandanta kozarskih
partizana bila iroko poznata. Meutim, ovaj prvi oruani
sukob pokazao je da se sa etnicima nee moi pregovara-
ti. To su uskoro pokazali i dogaaji koji su slijedili. Da-
nas se moe sa sigurnou zakljuiti da je etniko rova-
r enj e i ilegalni rad u partizanskim etama 4. odreda bio
mnogo ozbiljniji, iri i smiljeniji nego to se to tada mi-
slilo. Draini agenti, bivi oficiri, podoficiri i kraljevi an-
darmi sve ee su stizali iz Srbije i povezivali se sa pro-
etnikim elementima, stvarali zavjere i pripremali udar.
Draini agenti su nailazili na relativno pogodno tie, poto
j u iroj okolini Banj e Luke, stvaranjem kraljevine Ju-
goslavije, bila stvorena i etnika organizacija, ija je ak-
tivnost zapaena tek 1934. i poslije kada se j avl j a i ot-
poinje sa ovinistikom aktivnou, kriarska organi-
zacija hrvatskih nacionalista. Ovo je potrebno istai da bi
se potpunije shvatila politika situacija u centralnoj Bo-
sni u ovo vrijeme.
132
332
Postojale su t ri etnike organizacije na banjalukom sre-
zu: u gradu i u selima Pavlovcu i Celincu. Njihovi lanovi bili su
velikoposjednici, trgovci i kulaci. Njihova aktivnost se ispoljava u
organizovanju ovinistikih i velikosrpskih manifestacija prigodom
nacionalnih i vjerskih praznika. Mada je okupacijom etnika orga-
nizacija bila obezglavljena, jer se lanstvo dijelom nalo u zaro-
bljenitvu, dijelom je pobijeno od ustaa, a dijelom pobjeglo u
Srbiju, ipak se njeni preostali lanovi meusobno sastaju i dogo-
varaj u o nastaloj situaciji.
90
Razvoj etnike organizacije u centralnoj Bosni ubrzan je do-
laskom na ovaj teren Nikole Forkape, biveg podoficira kraljeve
garde, sa jo nekoliko aktivnih oficira Drae Mihailovia, kao i
dolazak Laze Teanovia, uitelja i lana etnike organizacije na
teren Kotor-Varoa. Na teren Manjae stie Vukain Mareti,
bivi porunik jugoslovenske vojske rodom iz sela Sljivne (Manja-
a). On je bio zarobljen od Talijana, ali su ga oni oslobodili i po-
slali u Manjau sa zadatkom da u pogodnom t renut ku istupi kao
etnik. On se povezao sa Uroem Drenoviem, koji dj el uj e kao
etnik na terenu Mrkonji-Grada. Taktika im je bila, prvih dana
ustanka, da u borbi protiv Nijemaca i ustaa nast upaj u zajedno
sa komunistima i ostalim patriotski raspoloenim elementima, kako
u tim danima naj bj enj eg terora i masovnih ubistava i istreblje-
nj a srpskog ivlja od strane ustaa ne bi doivjeli potpunu izola-
ciju i prezir.
im su stvorene brojne i relativno dobro naoruane
vojne jedinice na teritoriji cijele Bosanske krajine, pa i u
Manjai i centralnoj Bosni, i rukovodstvo pokreta odlu-
no postavilo pred sve odrede zadatke da neprekidnom
vojnikom i politikom aktivnou ire i uvruju oslo-
boenu teritoriju, etniki agenti su pojaali svoj zavje-
reniki rad. Saobtirali su borbu i izbjegavali sukobe sa
okupatorom i ustaama, opravdavajui to nezrelou us-
lova i nespremnou masa da prihvate tako odlunu i
beskompromisnu borbu. Draini agenti na poetku sabo-
t i raj u borbu uvijeno i rade prikriveno, da bi kasnije istu-
pali sve otvorenije. Pri tome oni stalno rade na priprema-
nj u pueva u jedinicama i povezuju se sa svim koleblji-
vim i politiki najzaostalijim elementima.
Dok u ostalim dijelovima Bosanske kraj i ne (Kozara,
Podgrme i Drvar) pokret jaa i u proljee 1942. doiv-
l j ava snaan polet, u centralnoj Bosni i Manjai on ve
u zimu 1941/1942. zapada u teku krizu. Rukovodstvo na
vri j eme uvia teinu situacije na ovim podrujima i in-
tervenie naj pri j e 1. krajikim proleterskim bataljonom,
a docnije i sa dva udarna bataljona. Meutim, sve to ni j e
bilo dovoljno da se snage 4. odreda odre kao partizanske.
Otkazivanje poslunosti jednog voda Ponirske ete, iji je
komandir bio Karlo Roje, sabotaa Teanovieve ete u
napadu na Kotor-Varo januara 1942, bili su signali koji
su navodili na zakljuak da je skori rascijep neizbjean.
Februar i mart 1942. bili su presudni i kobni za sud-
binu 4. odreda. U aprilu iste godine, osim Crnovrke ete
91
(bolje reeno njenog jezgra, koje su sainjavali komunisti,
preteno iz Banj a Luke) i dijela Prnjavorskog bataljona,
sve ostale ete odreda su se raspale ili prele na stranu
etnika. tab odreda i Okruni komitet, oslanjajui se
uglavnom na Krajiki proleterski bataljon, pokuavali su
velikom upornou da spasu to se moe spasiti. Meutim,
u tom nast oj anj u pri mj enj i vana je pogrena taktika. Ra-
nije, dok su ete odreda makar i formalno priznavale tab
odreda, rukovodstvo odreda je u nj i h slalo grupe prole-
tera, najvie do desetine boraca, u tenji da uvrsti mo-
ralno politiko st anj e tih jedinica. Proleteri su tu preuzi-
mali uglavnom politike funkci j e i postajali komesari eta
i vodni delegati, stvarali partijske elije i nastojali da raz-
vi j u politiki rad radi suzbijanja etnike propagande i
zaustavljanja osipanja i pueva. Meutim, puevi time ni-
su prestali, nego su naprotiv uestali, a sudbina proletera
dodijeljenih u ove ete bila je takva da su veinom mu-
ki i na spavanju pobijeni.
133
Dakle, pojedinci ili grupe pro-
letera, razasuti po etama odreda, nisu mogli bitno izmije-
niti stanje, a ni zaustaviti pueve i lino su veinom t ra-
gino zavravali. Na drugoj strani Krajiki proleterski ba-
taljon stalno je brojno slabio, a njegova udarna snaga
konstantno opadala.
Krajiki proleterski bataljon je zadran na terenu
centralne Bosne sa zadatkom da vojnikom i politikom
aktivnou i borbom, kako protiv okupatora i ustakih
formacija tako i protiv etnike izdaje, doprinese konsoli-
daciji prilika na ovom terenu. Odluka o privremenom
zadravanju ove jedinice na terenu centralne Bosne bila
je sasvim opravdana, ali je upotreba ove jedinice bila tak-
tiki pogrena.
Pored Kozarske proleterske ete, koja se prva suko-
bila sa etnicima u centralnoj Bosni, 2. KNOP odred iz-
dvojio je iz svog sastava, mart a 1942, kompletan bataljon
(oko 350 dobro naoruanih boraca), koji je dva i po mj e-
seca vodio borbu protiv etnika, naj pri j e na Manjai, a za-
tim zajedno sa Krajikim' proleterskim bataljonom u cen-
tralnoj Bosni.
135
Radmilu Stefanoviu, proleteru koji je dodijeljen Buleti-
koj eti i u nj oj neko vrijeme vrio dunost komesara ete, etnici
su sjekirom glavu odsjekli.
92
Ovaj bataljon je bio veoma popularan u narodu Ko-
zare, ba zato to je u borbama protiv etnika pokazao ju-
natvo i politiku vrstinu. U narodu je bio poznat kao
udarni protivetniki bataljon i po povratku u Kozaru
dejstvovao je kao samostalna i pokretna jedinica pod ko-
mandom taba 2. odreda. Uestvovao je i u borbama u
ofanzivi, a poslije ofanzive neki njegovi dijelovi posluili
su kao jezgro za formi ranj e 4. bataljona 5. kozarske bri-
gade. Ovaj podatak nije bez znaaja, j er je, pored Kozar-
ske proleterske ete, i Udarni bataljon sa Kozare u direkt-
noj borbi sa etnicima od prvog dana njihove izdaje. Uti-
caj ovih boraca na ostale partizane Kozare i na itavu sre-
dinu, bio je bez sumnj e znaajan za blagovremeno i pot-
puno razumijevanje datih politikih prilika i posebno et-
nike izdaje. 5. kozarska brigada, prelaskom u centralnu
Bosnu, nastavljala je tradiciju proleterske ete i Udarnog
bataljona. Ona je u svojim redovima imala desetine bo-
raca iz pomenutih jedinica, ije je iskustvo u borbi protiv
etnika korisno posluilo i u vojnikom i u politikom po-
gledu.
I sama injenica da su etnici 1. aprila 1942. na zvjer-
ski nain ubili dr Mladena Stojanovia, legendarnog ko-
mandanta kozarskih partizana, iji su se mnogobrojni rat -
ni drugovi sada nalazili u redovima 5. brigade, pojaavala
je mrnj u boraca prema etnikoj izdaji i odlunost u
borbi protiv etnika.
*
U toku prve polovine 1942, etnike voe jedan za
drugim ozakonjuju izdaju i sklapanjem sporazuma sa
predstavnicima ustaa i Nijemaca. 27. aprila 1942. u Mr-
konji-Gradu, Uro Drenovi, komandant etnikog ba-
taljona Petar Koi, potpisao je sporazum sa predstav-
nicima ustake vlasti. Sa ustake strane sporazum su pot-
pisali: Marko Jungi, kotarski predstojnik, Konstantin
Uremovi, predstojnik kotarskog suda i Emil Rat aj zapo-
vjednik garnizona Bojnik.
134
Trinaestog maj a 1942. etni-
134
Arhiv VII, reg. b
r
. 2/2, kut. br. 234 (etniki fond) Ugo-
vor o saradnji etnikog komandanta Uroa Drenovia i vlasti NDH
u Mrknji-Gradu od 27. 4. 1942. godine.
93
ki komandanti izmeu gornjeg toka rijeka Sane i Vrbasa
posjetili su zapovjednika banjalukog zdruga u Banji Luci
i dali pismenu izjavu kojom priznaju NDH.
135
Petnaestog
maj a 1942. Vukain Mareti, komandant etnikog odre-
da Manjaa, i Jovan Mii potpisali su sporazum o sa-
radnj i protiv NOV sa ustakim velikim upanom Gvozdi-
em i potpukovnikom Brozoviem u Banji Luci.
130
Dvade-
set petog maj a 1942. Lazo Teanovi, Cvetko Aleksi, Gos-
timir Stankovi i Maksim Tei s etnike strane a dr Pe-
t ar Gvozdi, Ivan Brozovi i Mirko Belan s ustake strane
potpisali su sporazum o zajednikoj borbi protiv parti-
zana.
137
Sedmog juna 1942. u selu Javoranima odrana je kon-
ferencija etnikih komandanata na kojoj je glavno pita-
nj e bilo saradnja etnika sa ustaama i okupatorom. Na
konferenciji su odobreni dotadanji sporazumi i preporu-
eno je da tako postupe i ostali etniki komandanti.
138
Samo dva dana poslije ove konferencije u Javorani-
ma, t j . 9. j una 1942. Rade Radi, komandant etnikog od-
reda Borje potpisao je sporazum sa ustakim predstav-
nicima u Banji Luci o zajednikoj borbi protiv partiza-
na.
139
Odmah poslije otvorenog st avl j anj a na stranu okupa-
tora etnici su razvili jaku propagandu u narodu radi op-
ravdavanja saradnje sa ustaama. Glavni argumenti su im
bili spasavanje srpskog naroda od ustakog terora i ko-
rist koju e neposredno izvui (dobijanje oruja i munici-
je). Ovakva politika odgovarala je u datom trenutku jed-
135
Vojnoistorijski glasnik broj 5/1966. godine P. Kaavenda:
Saradnja etnika i ustaa u Bosni 1942. godine.
136
Arhiv VII, reg. br- 3/2, kut. br. 234 (etniki fond) Ugo-
vor o saradnj i u borbi protiv NOV potpisan u Banj i Luci 15. maj a
1942. izmeu predstavnika etnikog puka Manjaa Vukaina
Maretia, Jovana Miia i Pet ra Savanovia, s jedne, i velikog
upana dr Pet ra Gvozdia, pukovnika Ivana Brozovia i Marka Be-
lana, druge strane.
137
Vojnoistorijski glasnik br. 5/1966. godine P. Kaavenda
Saradnja etnika i ustaa u Bosni 1942. godine.
na
A V I I ( r e g
br. 1/8, kut. br. 233 (eto. fond) Zapisnik sa
konferencije.
139
Arhiv VII, reg. br. 5/8, kut. br. 233 (etniki fond) Tekst
sporazuma o saradnj i u borbi protiv NOV potpisan 9. 6. 1942. go-
dine u Banj i Luci izmeu Rade Radia, etnikog komandanta i
organa NDH.
94
ncm dijelu najzaostalijih masa u Manjai i centralnoj Bo-
sni, ali se ve na prvom koraku pojavio i otpor takvoj iz-
dajnikoj politici radi ega etniki komandanti pokua-
vaj u da prikriju sutinu sporazuma.
Raspisom glavnog stana poglavnika NDH od 24. j una
1942. izvreno je razgraniavanje teritorije i vlasti izmeu
etnikih odreda i ustako-domobranskih snaga,
140
to je
omoguilo etnicima da na velikom prostoru ojaaju svo-
ju organizaciju, a ustakoj vlasti garantovalo smirivanje
na tom terenu, a time i mogunost da sve raspoloive sna-
ge angauju u borbi protiv NOV. I jedni i drugi imali su i
druge koristi, jer je saradnja u isto vri j eme znaila i spo-
razum o podjeli pljake.
Prodor 1. proleterske divizije na teren centralne Bos-
ne, novembra 1942, bio je znaajan za raskrinkavanje et-
nike izdaje i ubrzavanje procesa demoralizacije u etni-
kim redovima. Na konferenciji predstavnika etnikih od-
reda odranoj u Kulaima 1. decembra 1942. vidno se is-
poljila kriza u koju je zapala etnika organizacija, to je
nesumnjivo bila posljedica velikih vojnikih i politikih
pobjeda NOV i teke kompromitacije etnikih voa zbog
saradnje sa okupatorom i ustaama.
141
Do kraj a 1942. najvaniji dogaaji na terenu central-
ne Bosne su prodor 1. i 3. proleterske divizije na ovaj te-
ren i njihova aktivna dejstva, kako protiv etnika, tako i
uspjene borbe protiv Nijemaca i ustaa.
Uskoro poslije sporazuma etnikih komandanata sa
ustaama i Nijemcima o zajednikoj borbi protiv parti-
zana, uslijedila je pri mj ena tih sporazuma i praktino sa-
dejstvo etnika sa jedinicama ustaa i Nijemaca. Ilustra-
cije radi, navodi se samo nekoliko dokumenata.
Iz pisma banjalukog zdruga Vukainu Maretiu, od
17. avgusta 1942, vidi se da njemaki maj or Putlic, direkt-
no izdaje nareenje etnicima Azaria i trai municiju od
140
Isto kao pod 139.
141
Arhiv VII, reg. b
r
. 22/9, kut. br. 226 (etniki fond) Za-
pisnik sa meuodredske konferencije bosanskih etnikih odreda
odrane u s. Kulaima 1. 12. 1942. godine.
Tako u svojoj diskusiji Stevan Boti, predstavnik etnikog
odreda Trebava, pored ostalog, kae: . . . Mi etnici demoralisani
smo kao saveznici ustaa i Nemaca i to tako da i sam London
fali partizane, a ne nas et ni ke. . .
95
banjalukog zdruga za etnike. U istom pismu govori se i
o sadejstvu etnika Drenovia i Teanovia na liniji Sit-
nica Dubrava u borbi protiv partizana.
142
Dvadeset sedmog avgusta 1942, Rade Radi pie svo-
me naelniku taba, poruniku Vukainu Maretiu, slje-
dee pismo:
143
Ova komanda stavila ti je u dunost da odmah stupi u vezu
sa nj emaki m vojnim vlastima u Banj oj Luci povodom oduzima-
nj a Mrkonji Grada od strane komunista i -njihovim daljim na-
di ranj em ka Manjai, a u cilju organizovanja zajednike akcije
protiv komunista.
Kako iz primljenog izvjetaja ne vidimo ta si po ovome do
sada uinio, nareuj e ti se da se odmah vrati u Banj a Luku da
stupi u vezu sa komandantom njemakih t rupa radi izvrenja za-
datka koji ti je stavljen u dunost.
Komandantu nj emake vojske izloi pravo stanje, a naroito
ga upozori da u sadanjim borbama izmeu komunista i hrvat ske
vojske, Hrvati se redovno predaj u sa naoruanjem, bez otpora. Ova-
kvi sluajevi desili su se ve u Istonoj Bosni nekoliko puta, za-
tim u Kljuu, Lijevnu, Glamou i sada Mrkonji-Gradu. Nj ema-
kog komandanta isto tako upozori na injenicu da se danas u
Bosanskoj kraj i ni nalaze komunisti itd . . .
Trideset prvog avgusta 1942, Rade Radi obavjetava
svoj tab o sljedeem:
General Brozovi poslao je pismo po dva njemaka oficira
njemakom komandantu u Kadijnoj Vodi da nam se ne da muni-
cija poto smo dobili ogromne koliine i da mi traenjem municije
stvaramo samo sebi rezervu.
Ipak uspeli smo i Hrvati e morati da poalju municiju. Ra-
zumije se, da nam sada Njemci momentalno pokl anj aj u vie pa-
nj e nego Hrvatima.
144
Dvadeset devetog oktobra 1942, njemaka komanda iz
Banj e Luke pie Radi Radiu:
142
Arhiv VII, reg. br. 27/8, kut. br. 233 (etniki fond) Pi -
smo banjalukog zdruga (brigade) od 17. 8. 1942. etnikom koman-
dant u Vukainu Maretiu.
14S
Arhiv, reg. br. 28/8, kut. br. 233 (etniki fond) Naree-
nj e Rade Radia, komandanta etnika zap. Bosni, naelniku taba
iste komande od 27. 8. 1942. godine.
144
Arhiv VII, reg. br. 30/8, kut br. 233 (etniki fond) Pi -
smo Rade Radia, komandanta etnika, 31. 8. 1942. svom tabu.
96
Njemakoj komandi javljeno je da su dne 21. ovog mjeseca
350 etnika pod vaim vodstvom u selu Podbre vikali: ivio kral j
Pet ar Drugi, kraljica Marija i London.
Klicati ivio neprijateljima nj emake drave je zabranjeno.
Upozoravam vas na to, te vas molim da razjasnite to vaim l j u-
dima. Ovakvi sluajevi mogli bi pomutiti dosadanje dobre odnose
izmeu vas i njemakih oruanih snaga.
145
U jesen 1942, etniki starjeina iz Manjae, Slavoljub
Makivi, pie sljedei dopis:
146
Njemakoj ambulanti Sitnica.
Upuuj u se na l j ekarski pregled etnici: Ostoji Tedo, Tubok Sto-
jan, Milojevi Boo, uri ore, Zobi Milan i Savo Savi.
Molim da se za Zobia napie ta mu je i da li je sposoban
za .dalji pokret.
Zastupa komandanta
Slav. Makivi
Trinaestog j anuara 1943, komanda bosanskih etni-
kih odreda alje trebovanje banjalukom zdrugu za:
147
34.000 puanih metaka, 500 metaka za majser, 250 ru-
nih bombi, 200 mina za baca i 200 metaka za signalni
pitolj.
Sedmog septembra 1942, Luka Radi, komandant po-
zadine u tabu bosanskih etnikih odreda, pie koman-
dantu banjalukog zdruga:
148
Dok nae etnike jedinice vode borbu protiv komunista koji
nadiru od Mrkonji-Grada, koji je vaa vojska predala komuni-
stima u ruke bez ozbiljne borbe, kako smo obavjeteni hrvat ske
vlasti poslale su hrvat sku andarmeriju u Kar anovac. . . i dal j e:
Slanje andarma u Karanovac smatramo najobinijim i naj pro-
stijim izazivanjem i svakako jednim gestom koji treba da poslui
komunistima kao zgodna propaganda protiv nas etnika. Stoga
145
Arhiv VII, reg. br. 11/9, kut. br. 233 (etniki fond) Do-
pis nj emake komande (odjel I-c) iz Banj e Luke od 29. 10. 1942.
Radi Radiu, komandantu etnika.
146
Arhiv VII, reg. br. 25/9, kut. br. 233 (etniki fond) Do-
pis etnikog starjeine iz Manjae Slavoljuba Makivia (ujesen
1942. godine bez datuma) njemakoj ambulanti u Sitnici.
147
Arhiv VII, reg. br. 2/10, kut. br. 233 (etniki fond) Tre-
bovanj e komande bosanskih etnikih odreda od 13. 1. 1943. upu-
eno banjalukom domobranskom zdrugu (brigadi) u Banji Luci.
148
Arhiv VII, reg. br. 35/8, kut. br. 233 (etniki fond). Pismo
Luke Radia, etnikog komandanta pozadine za zapadnu Bosnu od
7. 9. 1942. banjalukom domobranskom zdrugu (brigade).
7 Peta krajika (kozaraka) brigada
97
traim da se hrvatska andarmeri j a odmah povue sa Karanovca,
j er u protivnom sluaju mi emo biti prisiljeni da je uklonimo oru-
anom silom, a u ponovljenom sluaju mi emo obustaviti borbu
protiv komunista i vi ete isto tako morati da im predate Banj a
Luku kao to ste predali i Mrkonji-Grad. Prepis ovog dopisa do-
stavili smo nj emakoj vojnoj komandi u Banj oj Luci radi znanja
i r avnj anj a.
Po nareenj u komandanta
Clan taba
Luka Radi
Smatramo da je ovo nekoliko dokumenata dovoljno
da pokae s kim su se etnici sporazumijevali i protiv koga
su vodili borbu. Nuno je, meutim, da se ima u vidu da
oni iz sasvim razumljivih razloga ove sporazume nisu ob-
jelodanili i da su ih krili od naroda, kako bi time sakrili
i svoje izdajniko lice. Iskoristivi sporazume sa ustaa-
ma, etnici ne samo to su se obezbj edili od napada s te
strane nego su doli i do stalnog izvora naoruanja. Pe-
riod od j una 1942. do maj a 1943, do dolaska 5. brigade na
ovaj teren, protekao je za etnike relativno mirno. Oni su
to vri j eme iskoristili za uvrivanje svoje organizacije,
svog uticaja i vlasti, za nesmetanu pljaku i lino boga-
enje. Pored 1. i 3. proleterske divizije, koje su u jesen
1942. operisale na prostoriji Tesli Prnj avor u prolje-
e 1943. i 1. krajika brigada je krae vri j eme boravila na
prostoru Travnik Skender-Vakuf Kotor-Varo. Na
pojavu ovako jakih snaga etnici su panino bjeali i
sklanjali se kod svojih saveznika, ustaa i Nijemaca. Ali,
kako su se pomenute jedinice kratko vrijeme zadravale
na ovom terenu, etnici su, po njihovom odlasku, ponovo
zauzimali stare poloaje i preuzimali kontrolu velikog di-
jela centralne Bosne. Bilo je jasno da je za obraun sa
ovim etnicima nuno odvojiti jae snage, koje bi zaposje-
le ovaj teren i pristupile njihovom sistematskom unita-
vanj u. Isto tako, bilo je jasno da je jedino borbom mogue
raskrinkati etnike kao izdajnike i odvojiti narodne mase
od njihovog uticaja. U tom cilju je i upuena 12. divizija
na ovaj teren, a u nj enom sastavu i 5. brigada.
98
Gl a v a I V
PRELAZAK 5. KRAJIKE (KOZARAKE)
BRIGADE PREKO R. VRBASA I BORBE
U CENTRALNOJ BOSNI
Koncem aprila i poetkom maj a 1943. otpoele su in-
tenzivne pripreme za prelazak 5. brigade u centralnu Bo-
snu. Na tome je radio kako tab brigade tako i tab 4. kra-
jike divizije. Te pripreme bile su, meutim, privremeno
ometane novom ofanzivom na Kozaru. Ofanzivu su izvo-
dile uglavnom ustako-domobranske snage iz garnizona
Kostajnica, Bosanski Novi, Prijedor, Bosanska Gradika,
Bosanska Dubica, ukupno oko deset bataljona.
149
Napad
je poeo istovremeno iz svih pravaca 7. maj a 1943. godine.
Mada je neprijatelj otpoeo pokrete nou, to je bilo neu-
obiajeno u njihovoj dotadanjoj praksi, zahvaljujui do-
bro organizovanoj obavjetajnoj slubi, ni jedna jedinica
5. brigade nije bila iznenaena. Ocijenivi da se radi o is-
padu lokalnog karaktera, tab brigade odluio je da ne
prihvata dugot raj ni j e iscrpljujue borbe, ve da jedi-
nice, maksimalno koristei manevar, vre ubacivanje u ne-
prijateljsku pozadinu. Borbu da pri hvat aj u u kr aj nj oj nu-
di.
150
149
Arhiv VII, kut. 766, reg. br. 19-1 Izvj et aj taba 5. kra-
jike NOU brigade od 16. 5. 1943. tabu 4. kraj i ke divizije.
150 prvi
p u t u r a t u
neprijateljski vojnici nisu uznemiravali
malobrojne stanovnike, uglavnom ene i djecu, u selima Kozare.
Bilo je ak sluajeva i korektnog ponaanja. No i pored toga na-
rod je ostao nepovjerljiv prema neprijatelju. Interesantno ie da
su ene i djeca krali oruje i municiju neprijateljskim vojnicima,
redovno obavjetavali nae jedinice o pokretima neprijatelja, a nj e-
99
Neprijatelj je prokrstario slobodnom teritorij om i do
15. maj a 1943. njegove jedinice su se vratile u svoje gar-
nizone. tab 5. brigade nastavio je sa pripremama za od-
lazak u centralnu Bosnu. Osnovno pitanje, koje je trebalo
rijeiti, bilo je izbor najpogodnijeg pravca, kojim bi se
brigada prebacila u centralnu Bosnu. U meusobnoj pre-
pisci, tab brigade i tab 4. krajike divizije razmatrali su
tri osnovne varijante. tab 4. divizije bio je za to da se 5.
brigada prije svega prebaci u Podgrme i da odatle zajed-
no sa ostalim naim snagama izvri ienje terena Janj a
od etnika, a potom, da se u gornjem toku r. Vrbas, pre-
baci u centralnu Bosnu.
151
Meutim, poto je neprijatelj
poetkom maj a 1943. ponovo otpoeo sa utvrivanjem i
posjedanjem linije Bosanski Novi Suhaa Ljubija,
tab 5. brigade je procjenjivao da bi t aj pravac iziskivao
velike gubitke i gubl j enj e vremena. Zato je pristupio iz-
vianju r. Save s namj erom da se sa brigadom prebaci u
Slavoniju,
152
a potom sa te prostorije u centralnu Bosnu
u rejon planine Motajice. Kako je i ovaj pravac bio teak
i obilazan (trebalo je dva puta savladati reku Savu), tab
4. divizije nije se sloio sa ovim predlogom, ali je ostavio
tabu brigade slobodu odluivanja.
U meuvremenu, odlukom Vrhovnog taba poetKom
maj a 1943, formirana je 12. krajika divizija,
153
u iji sa-
stav su ule: 5. i 12. krajika brigada, te Banjaluki i Ko-
zaraki partizanski odred. Sve snage novoformirane divi-
ga dezinformisali. Tako su ene u selu Vojskova na pi t anj e nepri-
jateljskih oficira, ima li partizana i gdj e su, odgovorile: Prolo ih
je ovuda oko 3000 i svaki nosi po dvije tikve, ne znamo kuda e.
151
Zbornik t. IV knj . 13, dok. br. 52 Nareenje taba 4. kra-
jike NOU divizije od 10. 5. 1943. tabu 5. kraj i ke brigade o pre-
lasku u centralnu Bosnu.
152
Zbornik, t. IV, knj . 13, dok. br. 89 Izvjetaj taba 4. kra-
jike NOU divizije od 17. 5. 1943. tabu 1. bosanskog korpusa o ak-
cijama od 19. aprila 15. 5. 1943. godine.
153
Zbornik, t. IV knj . 13, dok. br. 49 Izvjetaj taba 1.
bosanskog NOU korpusa od 10. maj a 1943. Vrhovnom tabu NOV i
POJ o rasporedu i jaini potinjenih jedinica;
Zbornik, t. IV, knj . 13, dok. br. 60 Obavetenje taba 1. bo-
sanskog korpusa od 14. 5. 1943. potinjenim jedinicama o odluci
Vrhovnog taba NOV i POJ da se formira 2. bosanski NOV korpus;
Zbornik, t. IV, knj . 16, dok. br. 47 Naredbom Vrhovnog ta-
ba NOV i POJ od 19. 8. 1943. 12. divizija preimenovana je u 11. kra-
jiku diviziju.
100
zije, sem Kozarakog partizanskog odreda (koji e ubrzo
izii iz njenog sastava), trebalo je to prije da se koncen-
triu u centralnoj Bosni i da otponu dejstva na tom te-
renu.
Oslobodivi se, sredinom maja, pritiska ustako-do-
mobranskih snaga, koje su izvodile ofanzivu, tab briga-
de je pristupio ispitivanju pravca prelaza preko Lijeve-
-polja i r. Vrbasa. U odnosu na dva prethodno pomenuta,
preko Podgrmea i Janj a, odnosno preko Slavonije, ovaj
pravac je bio znatno krai i omoguavao je da se brigada
relativno brzo nae na novoj prostoriji, ali je on istovre-
meno bio i najopasniji, jer ga je brigada izvodila preko
podruja, gdje je neprijatelj mogao brzo intervenisati ja-
kim snagama (blizina Banj e Luke i aerodroma Zaluani,
Bosanske Gradike i Topole, gdje je neprijatelj stalno dr-
ao jake posade). Ova opasnost je bila utoliko vea to je
brigada, vrei pokret ovim pravcem, izvravala zadatak
samostalno, bez veze i sadejstva sa ostalim naim snaga-
ma. No, i pored toga tab 5. brigade odluio se upravo za
ovu varijantu. U tome su veliku ulogu odigrali obavetajni
organi, koji su tabu brigade prikupili solidne i iscrpne
podatke o rasporedu neprijateljskih snaga u Lijeve-po-
Iju, o svim gazovima na r. Vrbasu, i o rasporedu etnika
na desnoj obali Vrbasa
154
.
154
Ove podatke prikupio je tadanji obavjetajni oficir 5. bri-
gade Drago Maar preko ilegalne organizacije NOP-a u Lijeve-
-Polju. Prema sjeanju ura Pavia, koji se tada nalazio u tom
kraj u kao ilegalni partijski radnik, Maar se sa nj i m sastao poet-
kom maj a 1943. u s. Karaizovci i traio od njega da se za potrebe
5. brigade prikupe detaljni podaci o rasporedu neprijateljskih sna-
ga na liniji Banja Luka Bosanska Gradika, o snazi etnika na
desnoj obali Vrbasa i o gazovima na Vrbasu. Za nekoliko dana ovi
podaci su prikupljeni. Naroito su bili iscrpni i pouzdani podaci o
neprijateljskim jedinicama na relaciji Banj a Luka Gradika, jer
su poticali od Ledinek Miloa koji je u to vri j eme bio domobran-
ski oficir na slubi u Klanicama. Ledinek je kao Slovenac prot j e-
ran od Nijemaca i 1941. nastanio se u s. Razboj u Lijeve-Polju,
gdje je radio kao uitelj. Jo tada se povezao sa aktivistima KPJ i
aktivno radio za NOP, a kada je kao rezervni oficir pozvan u do-
mobranstvo zatraio je da ide u partizane. Meutim, po odluci par-
tijske organizacije otiao je u domobranstvo i nastavio sa radom
za NOP kao oficir. Zahvaljujui ovoj injenici, Ledinek je kao za-
101
Paralelno sa izvianjem i pri kupl j anj em podataka o
neprijatelju u dolini Vrbasa vrene su i ostale pripreme
jedinica za predstojei pokret. Dotadanji 5. bataljon
155
(koji je samo privremeno bio u sastavu brigade) izdvojen
je i prerastao u Kozaraki odred. Iz ostalih bataljona izd-
vojeno je oko 100 boraca i starjeina, uglavnom onih koji
jo nisu bili sposobni za vee napore i mareve i ostavljeni
u odredu.
Po izvrenom pri kupl j anj u jedinica, 25. maj a 1943,
156
otpoeo je pokret brigade ka rijeci Vrbas iz rejona s. Ko-
turovi s. Vojskova s. Rakovica (sjeverni obronci pla-
nine Kozare). Kako je od presudnog znaaja za uspjean
prelaz preko r. Vrbasa bila tajnost, pokret je vren uglav-
nom nou pravcem s. Kotur ovi s. Rakovica s. G.
Podgradci s. Tur jak, t j . sjevernim i sjeveroistonim pa-
dinama Kozare. Dvadesetdevetog maj a jedinice su preda-
nile u umi sjeverno od s. Tur jak, da bi po padu mraka
usiljenim marem, nou 29/30. maja, prele oko 30 km i
stigle u iri rej on s. Bakinici, na domak Klanica. Ovaj
dan brigada je predanila u rejonu Zmajevac (k. 212)
Mali Vis (k. 421) Vilenik (k. 307) Cerika kosa (k.
povjednik uporita Klanice i Laktai ne samo bio u situaciji da pr i -
kupi i prui iscrpne podatke o rasporedu neprijatelja ve je, i sam
uticao na t aj raspored. On je u dogovoru sa naim obavjetajcima
cjelokupnu posadu iz Klanica poslao u Banja Luku na Smjenu",
to je olakalo prelaz 5. brigade preko Vrbasa.
155 Arhiv instituta za radniki pokret BiH Sarajevo, kat. br.
1446 Izvjetaj Okrunog komiteta KPJ za Kozaru od 20. 6.
1943. Oblasnom komitetu KPJ za Bosansku kraj i nu.
Po odlasku 5. brigade na teren Podgrmea oktobra 1942. na
Kozari je ostavljena grupa boraca jaine voda koja je logorovala
u rejonu Bukovice. Njen zadatak je bio da uva grupu ranj eni ka
koji su bili sklonjeni u podzemna sklonita. Koncem oktobra iz
Ruj i ke je na Kozaru i Karan vraena jo jedna jaa patrola, kao
i grupa terenskih partijskih radnika. Ubrzo su ove partizanske
grupe narasle na dvije jake samostalne ete jedna na Kozari, a
druga na Karanu. Poetkom 1943. godine, od ovih snaga formi ran
je samostalni bataljon koji je privremeno stavljen pod komandu
taba 5. brigade kao nj en 5. bataljon, ali on nije naputao podruje
Kozare ve je dejstvovao po principu partizanskog odreda.
Po odlasku 5. brigade u centralnu Bosnu ovaj bataljon je pre-
rastao u Kozaraki odred. U stalnim borbama odred je vrlo brzo
jaao, tako da ve sredinom juna 1943. ima tri bataljona. Od na-
raslih snaga odreda 8. 9. 1943. formirana je 11. kraj i ka brigada,
koj a u momentu formi ranj a ima 1260 boraca.
154
Isto kao pod 155.
102
Prelaz 5. krajike-kozarake brigada preko r. Vrbasa, koncem
maja 1943. i prve borbe u centralnoj Bosni;
266). Ova brda, gdj e je brigada bila razmjetena na pre-
danak, pokrivena su niskim rast i nj em (ikarom), te nisu
pruala siguran zaklon od izvianja iz vazduha i sa zem-
lje. Zato je po svitanju dana bilo zabranjeno svako kreta-
nje. Isturena su samo neposredna osiguranja i osmatrai.
Komandama bataljona i eta saopten je postupak u slu-
aju da nas neprijatelj otkrije. Brigada je bila koncentri-
sana na malom prostoru, udaljena od Klanica i komuni-
kacije Bosanska Gradika Banj a Luka 1,5 2 kilome-
tra, a od Banje Luke, svega 12 km. U neposrednoj blizini
razmj et aj a jedinica, seljaci iz oblinjih sela, izvodili su
poljske radove. Cestom Banj a Luka Bosanska Gradi-
ka, neprijatelj je obavljao vrlo iv saobraaj.
Meutim, i pored svih mj era predostronosti, u po-
podnevnim asovima ka prostoru razmjetaja jedinica bri-
gade krenule su iz okolnih sela grupe ena i omladine, no-
sei hranu borcima. Poslije kontakta sa prvim grupama,
ispostavilo se da mjetani ve cio dan znaju za ns. la-
novi taba brigade bili su preneraeni ovom injenicom,
ali se vie nije moglo nita preduzeti. Za svakog borca bri-
gade bio je ovo dirljiv i nezaboravan trenutak.
U sumrak, 30. maja, brigada je produila pokret ka
Vrbasu. Prelaz je izvren poto je prethodno razoruana
manj a andarmerijska posada preko mosta u Klanicama.
Za obezbjeenje prelaza bila su isturena osiguranja pre-
ma garnizonima Banje Luke i Bosanske Gradike. Po iz-
vrenom prelazu most je sruen.
U ranim j ut arnj i m asovima 31. maj a 1943.
157
brigada
je bila u pokretu od Klanica ka s. Devetine, na desnoj
obali Vrbasa. Usput je bez borbe razoruala nekoliko et-
nikih patrola. U s. Devetine, istoga dana, zarobljeno je
oko 30 etnika, meu kojima je bio i Luka Radi, etni-
ki komandant pozadine za zapadnu Bosnu.
Time se brigada vrsto dohvatila prvih terena u cen-
tralnoj Bosni, odmakavi iz doline Vrbasa na istok oko 15
km. Prva faza zadatka izvrena je u potpunosti i to bez
gubitaka. Pojava 5. brigade u ovom dijelu centralne Bo-
sne, koju su etnici smatrali svojom sigurnom teritorij om
157
Arhiv VII, reg. br. 5/5, kut. br. 213 (etniki fond) Ras-
pis komande etnikog odreda Borija od 19. 6. 1943. predsednici-
ma optina.
103
i pozadinom, izazvalo je kod njihovih jedinica veliku za-
bunu i iznenaenje. Meutim, i 5. brigada je bila u neza-
vidnoj situaciji. Borci su bili kr aj nj e premoreni od vie-
dnevnih mareva i nespavanja. Jedinica se nala na nepo-
znatom terenu, bez jasnih podataka o snazi i rasporedu
neprijatelja i bez bilo kakve veze sa ostalim naim snaga-
ma i pretpostavljenom komandom.
Poslije prvog iznenaenja etnici su se brzo snali.
Ve oko 12 asova, istoga dana, poeo je njihov organizo-
van napad na sve jedinice brigade i to iz pravca Klanica,
iz doline rjeice Turjanica i s. Joavke i sa sjevera od s.
Dragovi i Milosavci. etnikom napadu, prethodilo je i
dejstvo avijacije iz Banje Luke, ali bez nekog naroitog
efekta. Pored etnika napadala je i vea masa mobilisa-
nih civila na konjima i pjeke uz veliku viku i galamu. I
pored velikih gubitaka, etnici su bjesomuno juriali na
nae poloaje uz pjesmu, t rube i sa zastavama, ali su bili
odbijeni. Borci nae brigade prvi put u rat u sreli su se sa
ovom vrstom neprijatelja. Uz stalno odbijanje etnikih
napada, brigada se, postavljena kruno, poput vatrenog
jea, postepeno pomjerala na istok ka s. Kokori.
Istoga dana intervenisale su i jae njemake snage iz
Banj e Luke (741. i dijelovi 721. puka 114. lovake divi-
zije)
158
. Predvee 31. maj a 1943. dok je jo t raj ao pritisak
etnika, prvi nai dijelovi sukobili su se i sa njemakim
jedinicama u selu Kokori. U napad na Kokore preao je
itav 1. bataljon, no kako je dobio vat ru i u lea, iz prav-
ca s. Laevci i Breziani, na napad je uz znatne gubitke
bio odbijen. Nijemci su imali 2 poginula (od kojih 1 ofi-
cir) i 7 ranjenih
159
. U ovoj borbi sa etnicima i sa Nijem-
cima brigada je imala 6 poginulih i 15 ranj eni h boraca.
Poginuli su: Ostoja 2eelj, pomonik politikog komesara
1. bataljona, Mladen Duri, komandir voda, Vukain Bera.
desetar, Krsto Gvozden, Dragoljub Toroman, i Lj uban
kpnri, borci.
100
1:8
Zbornik, t. IV, knj . 14, dok. 111, 117, 123 i 127 Dnevni
izvjetaj njemakog opunomoenog generala u Hrvatskoj od 1, 2,
3. i 5. 6. 1943. o borbama protiv jedinica NOV u Bosni.
150
Isto, kao pod 158, dok. br. 117.
"o Arhiv VII, RPK 15 t-1 i RPK 161/6 Spisak poginulih
boraca i starjeina 5. kraj i ke NOU brigade.
104
Po padu mraka, jedinice su izvuene iz borbe i nasta-
vljen je pokret pravcem s. Crkvina s. Vrani s.
arinci. U svitanje 1. juna, brigada je stigla u s. Vijaane
ispod sjeverozapadnih obronaka planine Ljubi.
Poslije kraeg odmora odrana je po jedinicama kra-
tka i skromna sveanost. Ponovo je u 5. brigadi formiran
3. bataljon, u iji sastav su ule dotadanja 3. eta 1. bata-
ljona i 4. eta 2. bataljona. Stab bataljona sainjavali su:
komandant Mlado Obradovi, zamjenik komandanta Sreto
enadija, politiki komesar Borde Vuenovi i zamjenik
politikog komesara Zdravko Sanianin Braco. Komandir
1. ete bio je Dragoljub Resan Ciko, politiki komesar
Dragan Kneevi. Komandir 2. ete Duan Bai, a politi-
ki komesar Florijan Vidovi.
Poslije borbe na Devetinama i Kokorima, sutradan 1.
juna, neprijatelj je prema pravcu naeg nastupanja uveo
u borbu 2. bataljon 1. domobranskog lovakog puka iz
Prnjavora, ojaan baterijom topova.
161

Sa ovom neprijateljskom jedinicom sukobio se 4. ba-
taljon, oko 12 asova u rejonu Lavovo brdo (k. 363)
juni dio sela Vijaani, a potom je u borbu uveden i tek
formirani 3. bataljon. Oita namj era ove neprijateljske
jedinice bila je da presjee parvac nastupanja 5. brigade
ka planini Ljubi. Istovremeno su i njemake snage bile
u pokretu od s. Kokora na istok za brigadom.
Poslije troasovne estoke borbe (neprijateljska arti-
l j eri j a je tukla karteom jednu etu 4. bataljona pri nje-
nom juriu na topove), ova neprijateljska jedinica je
potpuno razbijena. Gubici neprijatelja bili su 38 poginulih
i 66 zarobljenih. Zaplijenjene su 3 haubice, 105 mm sa 600
granata, 3 teka mitraljeza, 8 pukomitraljeza, 1 mali ba-
ca, 25.000 metaka, 30 konja, 1 radio-stanica i vie kola
raznog materijala. Gubici 5. brigade bili su: 2 poginula i
3 ranj ena borca.
162
Poginuli su borci Radovan Boiki i
Boko Batinac.
161
Zbornik, t. IV, knj . 14, dok. 117 Dnevni izvjetaj ko-
mandanta njemakih trupa u Hrvatskoj od 2. 6. 1943. o borbama
protiv jedinica NOV u Bosni.
, s i
Zbornik, t. IV, knj. 16, dok. 67 Izvjetaj taba 1. bosan-
skog korpusa Vrhovnom tabu NOV i POJ o borbama u central-
noj Bosni, voenim od maj a do avgusta 1943. godine.
109
O ovoj borbi u dnevnom izvjetaju njemakog opu-
nomoenog generala u Hrvatskoj za 2. juni 1943. kae se:
. . . ojaan 2. bataljon prvog lovakog hrvatskog puka, an-
gaovan od Prnj avora u pravcu oblasti k. 320 281 j. i jz. 12 km
od Prnj avora razbijen od komunistike grupe, koja se povlai pred
Njemcima. Ostaci bataljona povukli se ka Prnj avoru. Razbijena je
njemaka radio stanica koja je bila pridata radi veze. 3 Nijemca
su poginula, a 5 su ranjeni.
163
U dnevnom izvjetaju 4. pjeadijske domobranske di-
vizije za 5. juni 1943. o ovoj borbi, izmeu ostalog, stoji
. . . partizani koji su 1. VI 1943. godine rasprili kod La-
vovog Brda 2. bojnu 1. lov. puka uzmakli su u Ljubi
planinu.
104
Po zavrenoj borbi, komandant 4. bataljona 5. brigade,
Rade Kondi, sakupio je sve artiljerce iz brigade, impro-
vizovao posade i okrenuo cijevi zaplijenjenih topova u
pravcu Prnj avora i ceste, koja iz ovog gradia vodi ka
Derventi. Sve dok je t raj al o granata, topovi su tukli brzom
paljbom. Artiljerci nisu vodili rauna o reimu vatre.
Kad je nestalo granata, topovi su uniteni. Poslije toga,
jedinice brigade nastavile su pokret ka Ljubi-planini.
Mada nam ovog puta ni j e bio cilj napada Prnjavor, nepri-
jateljska posada i okupatorsko-kvislinka vlast pobjegli su
iz Prnj avora na sjever. Tako je Prnj avor bio tri dana bez
iije vlasti i vojske.
Za dva dana boravka u centralnoj Bosni brigada je
bila u vrlo tekoj, pa ak i u kritinoj situaciji. Danonono
rvanj e sa etnicima, mobilisanim stanovnitvom, usta-
ko-domobranskim jedinicama i Nijemcima, impresioni-
ralo je stanovnitvo ovog kraj a. Rezultat ove pobjede bio
je da su se mjesecima u ovom kraj u meu stanovnitvom
i etnicima o 5. brigadi pronosile nevjerovatne prie.
Narednih deset dana 5. brigada dejstvovala je na ovom
terenu samostalno bez veze sa tabom 12. divizije, u ijem
sastavu je sada bila. Po uspostavljanju kontakta sa tabom
163
Zbornik, t. IV, knj . 14, dok. 117 Dnevni izvjetaj ko-
mandanta njemakih t rupa u Hrvatskoj od 2. 6. 1943. o borbama
protiv jedinica NOV u Bosni.
164
Zbornik, t. IV, knj . 14, dok. 130 Dnevni izvjetaj 4. pj e-
adijske domobranske divizije od 5. 6. 1943. o borbama protiv je-
dinica NOV u Bosni.
106
divizije, 10. juna 1943. brigada je dobila zadatak
165
da za-
posjedne prostoriju njegotina Dubrave Braneci
Vi jaani. Sa te prostorije, brigada je pristupila energinom
ienju etnika na sektoru Liplje-Uzlomac-Joavka, obu-
hvatajui svojim dejstvom sela juno i ona sjeverno od
komunikacije Klanice-Prnjavor. Peta brigada je odra-
vala vezu sa 2. krajikom brigadom (koja je u to vrijeme
samo privremeno u centralnoj Bosni) preko prnjavorskog
partizanskog odreda, a sa 12. krajikom brigadom dire-
ktno, patrolama na Uzlomcu.
Prelaskom na novi teren 5. brigada je u svakodne-
vnom kontaktu i borbama sa njemakim, ustako-domo-
branskim i etnikim snagama.
Prema zapovjesti taba
166
12. divizije od 19. juna 1943.
5. brigada u sadejstvu sa 12. brigadom i banjalukim
odredom dobili su zadatak da likvidiraju etnike jedi-
nice Laze Teanovia na terenu Kotor-Varoa. Meutim,
znaajniji uspjeh ni j e postignut, poto su etnici izbjega-
vali sukobe i bjeali u ustake garnizone.
167
Oni su napa-
dali samo nae patrole i kurire. Tako su poginula dva
kuri ra iz 1. bataljona 5. brigade. Iz Kotor-Varoa je je-
dnom prilikom sa etnicima izvrila ispad jedna eta Ni-
jemaca i u s. Vievica iznenadila tab 1. bataljona. 4. ba-
taljon pritekao je u pomo tabu 1. bataljona i prisilio Ni-
jemce na povlaenje u Kotor-Varo.
Prilikom pretresa sela na ovoj prostoriji uniteni su
samo neki manj i dijelovi etnika. Pojava 5. brigade i osta-
lih snaga 12. divizije na ovom terenu i kontakti, kao i
pravilan odnos prema stanovnitvu, djelovali su demora-
lizirajue na etnike. injenica da su morali da bjee
ispred jakih partizanskih snaga, da naputaju svoja sela i
svoje domove, ubrzavala je raslojavanje u njihovim re-
dovima i pospjeila osipanje kolebljivih elemenata. Pretres
165
Zbornik, t. IV, knj . 14 dok. 20 Nareenje taba 12. NOU
divizije od 10. 6. 1943. potinjenim jedinicama za posjedanje novih
prostorija i sreivanje st anj a u jedinicama.
166
Zbornik, t. IV, knj . 14, dok. 50. Zapovjest taba 12. divi-
zije potinjenim jedinicama od 19. 6. 1943. za napad na etnike na
sektoru Zivinice, Radici, Javorani, Bokani i Mokri Lug.
187
Zbornik, t. IV, knj . 14,- dok. 66 Izvjetaj taba 12. divi-
zije od 23. 6. tabu 1. bosanskog korpusa o borbama protiv nepri-
jatelja, voenim izmeu r. Vrbasa i Vrbanje.
107
ovih sela t raj ao je od 20. do 30. juna 1943. Prvog jula
odrano je savjetovanje tabova brigada u tabu divizije.
168
Prvih dana jula 1943, 5. brigada je u duhu prethodne
zamisli taba 12. divizije bila u stalnom pokretu. Sa pro-
stora Maslovare Garii prebacila se na prostoriju Lipje-
Klupe-Pribini-Buleti, sa ove prostorije 8. jula na Lj u-
bi.
169
9. jula 1943. brigada je dobila zadatak da u sadej-
stvu sa dijelom snaga 2. krajike brigade i prnjavorskim
partizanskim odredom izvri napad na ustako-domobran-
ski garnizon Prnj avor i okolna etnika uporita. Nakon
slabijeg otpora, u noi 9/10. jula, Prnj avor je osloboen.
O rezultatima akcija u prvih deset dana jula, u iz-
vj et aj u taba 12. divizije, tabovima 1. i 2. bosanskog
korpusa od 11. jula 1943. stoji:
170
Poslije zavrene akcije na etniki sektor Javorana, gde su
neprijatelju naneseni gubici od oko 40 mrtvih, ranj eni h i zaroblje-
nih, sa djelovima divizije krenuli smo na sektor Prnj avora i u po-
kretu bataljon 5. brigade naiao "je na Uzlomcu na etniki bat a-
ljon Rade Radia, koji je u naletu razbio. Tom prilikom ubijeno je
pet, a ranj ena su etiri etnika.
U noi 9/10. jula u 23 asa napadnut je ustako-domobranski
garnizon jaine jedne bojne u Prnj avoru, kao i etniki poloaji
na Ceru, Vujaku i Glogovcu, koji su sainjavali vanj sku odbranu
Prnj avora. Napad smo izvrili prema priloenom planu i odbrana
garnizona je likvidirana nakon kratke, ali estoke borbe na 20 mi -
nuta. Tom prilikom ubijeno je 10 neprijateljskih vojnika, zarob-
ljeno 6 domobrana i 10 etnika. Zaplijenjeno je neto puaka, pu-
ane i mitraljeske muni ci j e. . .
Narednih deset dana brigada se nalazi u irem rejonu
osloboenog Prnjavora, zatvara pravce Derventa Pr nj a-
vor i Klamce Prnj avor i sa uspjehom odbija napade
udruenih snaga neprijatelja iz Dervente i Banj e Luke,
koje pokuavaju da povrate Prnj avor.
108
Zbornik, t. IV, knj . 14, dok. 107 Nareenje taba 12
divizije od 30. 6. 1943. tabovima brigada o odlaganju sastanaka u
tabu divizije i novom razmj et aj u 5. brigade.
169
Zbornik, t. IV, knj . 15 dok. 46 Nareenj e t aba 5. kr a-
jike brigade od 8. 7. 1943. potinjenim jedinicama za pokret ka
Ljubiu.
"o Zbornik, t. IV, knj . 15, dok. 55 Izvj et aj taba 12. divi-
zije od 11. 7. 1943. tabu 1. i 2. bosanskog korpusa o osloboenju
Prnjavora.
112
U ovim borbama je zarobljeno 60 neprijateljskih voj-
nika, od kojih je 10 dobrovoljno ostalo u naim jedini-
cama. Zaplijenjeno je 50 puaka i 6 sanduka municije.
171
Poslije ovih borbi 5. brigada je dobila zadatak upada
u upu sa ciljem razbijanja etnike grupacije na prostoru
Careva gora Motajica Srbac. etnici kao i Nijemci
iz Banj e Luke i legionari iz Dervente, koncentrinim na-
padom na nae snage, pokuali su da prue pomo etni-
cima. sa ovog terena i povrate Prnjavor, ali brim i ener-
ginim dejstvom tri bataljona 5. brigade njihov je pokuaj
bio osujeen. Bataljoni 5. brigade prokrstarili su sva sela
upe, nailazei usput na veoma dobar prijem kod naroda.
etnika grupa, pod komandom Nikole Forkape, potpuno
je razbijena, a on se spasao u zadnji as bjekstvom. Pohod
5. brigade u upi (podruje sjeverno od Prnjavora), pored
toga to je za rezultat imao razbi j anj e etnike koncen-
tracije, odjeknuo je i izvanredno politiki u narodu. U
borbama od 13. do 20. jula 1943. znaajno je da su etnici
pretrpjeli osjetne gubitke. Ubijeno je preko 50 etnika,
zarobljena su 23, dok ih se 85 predalo a potom stupilo u
5. brigadu. Meu etnicima koji su se predali bio je i j e-
dan zamjenik komandanta bataljona i jedan komandir
ete. Zaplijenjeno je 90 puaka i 1 pukomitraljez, zatim
vee koliine ita, koje su etnici opljakali od naroda, i
koje je odmah podijeljeno siromanom stanovnitvu.
172
Boravak jedinica 12. divizije na ovom terenu u t ra-
j anj u vie od mjesec dana, uz stalne borbe sa Nijemcima,
ustaama i etnicima, snano se odrazilo na narod i dao
je dobre politike rezultate. Za ovo iako kratko vri j eme
u jedinice 12. divizije stupilo je oko 250 boraca sa ovog
terena.
Dok su 1, 2. i 4. bataljon 5. brigade boravili u upi i
vodili borbe sa pomenutim neprijateljskim snagama, dotle
je 3. bataljon 13, 14. i 15. jula vodio borbe sa etnicima na
liniji Previja-Reljevac-Novo Brdo Braneka crkva.
173
171
Zbornik, t. IV, knj . 15, dok. 129 Izvjetaj taba 12. divi-
zije tabu 1. i 2. bosanskog korpusa o akcijama izvedenim u vr e-
menu od 1. do 20. 7. 1943. godine.
172
Isto kao pod 171.
173
Zbornik, t. IV, knj . 15, dok. 159 Izvjetaj taba 5. kr aj i -
ke NOU brigade tabu 12. divizije o izvedenim akcijama od 13.
do 29. 7. 1943.
109
Na ove poloaje napadalo je oko 400 etnika, koje je po-
dravala jaka minobacaka i artiljerijska vatra. Drugog
dana borbe etnici su uspjeli da potisnu 3. bataljon sa
pomenute linije, ali poslije preduzetog protivnapada, on
je uspio da ponovo uspostavi stare poloaje. U ovim bor-
bama etnici su imali 15 poginulih i 18 ranjenih. Nai
gubici bili su 1 poginuo (komandir voda Milo Marjanovi)
i 3 ranjena.
Petnaestog jula 5. brigada se nalazila na prostoriji
Vijaani Braneci Cer Maino Brdo Kara
Glogovac Vujak Popovii sa zadatkom ienja
ovih sela od etnika i odbrane Prnjavora.
174
esnaestog jula 5. brigada je na istim poloajima s
tim to je 3. bataljon, sa jednom etom 2. bataljona, izvr-
io pokret na prostoriju Kokori-Breziani-Dubrave
Braneci, s ciljem razbijanja nekih etnikih jedinica. Me-
utim, etnici nisu primili borbu, nego su odstupili prema
Joavci. Zarobljen je 1 etnik, a 1 ranj en. Zaplijenjen je
1 karabin, 1 konj i vojnika kuhinja. Po izvrenom za-
datku, jedinice su se vratile na svoje rani j e poloaje.
175
Sedamnaestog jula 5. brigada je ostala na istom po-
loaju.
176
Osamnaestog jula raspored jedinica mi j enj a se uto-
liko to snage Prnjavorsko-partizanskog odreda preuzi-
maj u sektor Vijaani Vrani, a 5. brigada rasporeuje
se na poloajima Gusak-Linja-Cer-Maino Brdo-Glogo-
vac-Vujak-Popovii.
177
Devetnaestog i 20. jula brigada ostaje na istom po-
loaju.
178
Dvadeset prvog jula 3. i 4. bataljon, ostali su na po-
loaju Linja-Cer-Maino Brdo-Glogovac s ciljem zatva-
ranj a pravaca prema Klanicama i prema Derventi. Sa
ovim bataljonima ostali su zamjenik komandanta i za-
mjenik politikog komesara brigade, dok su komandant i
politiki komesar brigade sa 1. i 2. bataljonom izvrili po-
kret preko Krnj i na i Pojezine do Stanara. U Stanarima su
174
Isto, kao pod 173.
175
Isto kao pod 173.
176
Isto kao p
0
d 173.
177
Isto kao pod 173.
179
Isto kao pod 173.
110
bili doekani od manj i h etnikih grupa, koje su nakon
krae borbe bile prot j erane u Bukovicu. Tom prilikom za-
robljen je jedan etnik i zaplijenjena 1 puka sa 40 me-
taka.
179
Dvadeset drugog jula 1. i 2. bataljon vre pokret iz
Stanara za Ljeskove Vode, gdje su stigli oko podne i
sukobili se sa oko 150 etnika i veim brojem mobilisanih
civila. Poslije krat ke ali otre borbe neprijatelj je prot j e-
ran. Njegovi gubici su nepoznati. Mi smo imali tee ra-
njenog borca.
180
Nou 22/23. jula 3. i 4. bataljon ostavili su po jedan
vod za zatvaranje pravaca prema Klanicama i Derventi
a sa glavninom snaga napadali su etnike grupe na pro-
storiji Grabik-Kalabe-Sereg-Smrtii-Sibovska-Tabak-Ilo-
va. Neprijatelj je pobjegao. Neto otrija borba, u t r aj anj u
od 15 minuta, voena je u Smrtiu. Neprijatelj je razbijen
i pretrpjeo je osjetne gubitke. Zarobljeno je 13, a pogi-
nulo je 7 etnika. Zaplijenjeno je 9 puaka, 2.000 metaka,
6 mina za mali baca, 3 pitolja, tri konja, dva sedla i osta-
la ratna oprema.
181
Dvadeset treeg jula 1943. 3. i 4. bataljon nalazili su
se na ranijim poloajima. Prvi bataljon stigao je iz Lije-
skovih Voda u Cerovicu, a 2. u Vitkovce.
182
Nou 24/25..jula 1943. 3. bataljon i 2 ete 4. bataljona
sa snagama prnjavorskog partizanskog odreda izvrili su
pokret sa ciljem da napadnu i razbiju etnike joavake
brigade, koji su se nalazili na prostoriji Dubrave-Braneci-
-Kokori-Laevci-Breziani. tab brigade raspolagao je
podacima o snagama i rasporedu joavakih etnika i na-
mjeravao je da ih obuhvatnim manevrom okrui i razbije.
Meutim, vjerovatno obavjeteni o pokretu jedinica 5. bri-
gade, promijenili su svoj prvobitni poloaj i utvrdili se
na visovima, na lijevoj obali rjeice Turjanice. Jedinice
brigade bile su prinuene da pristupe frontalnom nastu-
panju, pri emu su naile na krai otpor na Turjanici i
na Divanu, a zatim na liniji Kozja glava Breziani. Po-
slije slabijeg otpora etnici su se povukli u Joavku. Za-
170
Isto kao pod 173.
180
Isto kao pod 173.
181
Isto kao pod 173.
182
Isto kao pod 173.
111
robljen je 1, a poginuo 1 etnik. Zaplijenjene su 4 puke,
neto municije i ostala ratna oprema.
183
Dvadeset petog jula uvee, 1. bataljon izvrio je pokret
ka eljeznikoj stanici Teanjka da bi uestvovao u na-
padu na grad Teanj. Jednovremeno 2. bataljon bez 1
ete krenuo je u-napad na neprijateljsko uporite Jelah.
Trei i 4. bataljon ostali su na starim poloajima.
184
Nou 25/26. jula 1943. u jedan sat poslije ponoi 1.
bataljon sa dvije ete uspeo je da likvidira uporite u
eljeznikoj stanici Teanjka nakon borbe koja je t raj al a
jedan sat. Zarobljena su 4 domobrana, a zoplijenjene tri
puke, 500 metaka i ostala ratna oprema. Jedna eta 1.
bataljona, sa 2. krajikom brigadom, uestvovala je u na-
padu na grad Teanj, i uspjela da prodre u centar grada.
U isto vrijeme, dvije ete 2. bataljona vodile su borbu na
uporitu Jelah, ali nisu uspjele da ga likvidiraju. Neprija-
telj se ilavo branio iz tvrdih zgrada (kole i andarmerij-
ske kasarne) automatskim orujem i bombama. Zarobljena
su 2. domobrana i zaplijenjene 2 puke. Jedna eta 2.
bataljona, koja je uestvovala u napadu na grad Teanj
ni j e imala rezultata. Uporite ni j e zauzeto, jer se nepri-
j at el j drao u Kuli sve do stizanja pojaanja, kada su se
nae snage povukle. Treba dodati da su jedinice 1. i 2.
bataljona u toku ove noi poruile oko tri kilometra pruge
i minirale dva mosta preko kojih vode eljeznika i putna
komunikacija.
185
Nai gubici u ovoj akciji bili su 1 poginuo i 3 ranjena.
Takoe su nestala 2 borca iz 2. bataljona.
U toku 26. jula, na povratku iz akcije 1. i 2. bataljon
5. brigade, napadnuti su od nekoliko neprijateljskih avi-
ona. Tom prilikom 1 borac je poginuo, a 1 tee ranjen.
Predvee je 1. bataljon stigao u s. Vukovo, a 2. bataljon
u Miljanovce. Trei i 4. bataljon, zadrali su se na istim
poloajima. Kod nj i h je vladala aktivnost patrola. Jedna
patrola 4. batljona sukobila se sa etnikom patrolom u
s. Linja. Tom prilikom poginuo je 1, a ranj ena 2 e-
tnika.
186
Isto kao pod 173.
181
Isto kao pod 173.
185
Isto kao pod 173.
188
Isto kao pod 173.
112
Dvadeset sedmog jula 1943. 1. bataljon je izvrio po-
kret u s. Gojakovac i usput uhvatio 1 etnika (komandira
Gojakovake etnike ete). Zaplijenjena je 1 puka, 120
metaka, 1 bomba i 1 pitolj. Drugi bataljon nalazio se toga
dana na liniji Miljakovci-Gerovica i vodio borbu sa usta-
kom milicijom. Nou 27/28. jula 1943. ovi bataljoni izvr-
ili su napad na neprijateljska uporita Lonari i Kri.
Poto su uporita zauzeta, izvren je pretres sela- oko njih.
Neprijatelj je imao 5 mrtvih i 1 zarobljenog. Zaplijenjeno
je 7 puaka, 1200 metaka, 5 poljskih kazana, 7 pari cipela,
telefonska centrala sa dva kilometra kabla i druga oprema.
Nai bez gubitaka. 3. i 4. bataljon i dalje su na istim po-
loajima.
1
"
Dvadeset osmog jula 1943. 1. i 2. bataljon nalazili su
se na liniji Gojakovac Gerovica Kri. 3. i 4. na rani-
jim poloajima. Toga dana uvee, oko 150 etnika, zauzeli
su liniju Braneka crkva Lavovo brdo Reljevac. 2.
eta 3. bataljona, poslije krae borbe protjerala je etnike
i ovladala ovim poloajima.
188
Nou 28/29. jula 1943, 3. i 4. bataljon izvrili su na-
pad na etnike koji su vrili pri kupl j anj e na prosto-
riji, Gusak-Potoani-Jasik-Oraje-Mraaj-Mujinci-orle-
-Careva gora, sa namj erom da sutradan, uz podrku nj e-
make avijacije, povrate grad Prnj avor. Bataljoni su izvr-
ili zadatak i protjerali etnike sa navedene prostorije.
Neprijatelj je dao neto jai otpor na Jasiku, ali je poslije
krae borbe potisnut i nat j eran u bijeg. U ovoj akciji za-
robljeno je 5 etnika i 2 etnika andarma. Zaplijenjene
su 4 puke i neto municije. Nai gubici 2 lake ranjena.
Ovom akcijom su 3. i 4. bataljon preduhitrili neprijatelja
i osujetili njegove namj ere da povrati grad Prnjavor.
189
itavog jula jedinice brigade su danonono u stalnom
pokretu i borbi na relativno velikoj prostoriji. as su na
sektoru Kotor-Varoa, as na sektoru Tenja i Teslia, ali
najvie su se zadravale u irem rejonu Prnjavora, naro-
ito poslije njegovog osloboenja. Kako se radi o prvim
mjesecima boravka na ovom terenu, brigada ga jo ni j e
18
' Isto kao pod 173.
188
Isto kao pod 173.
189
Isto kao pod 173.
8 Peta krajika (kozaraka) brigada
113
dovoljno upoznala, ni j e se iz vie objektivnih razloga do-
voljno povezala sa narodom i ni j e stvorila, razvila i uvr-
stila svoju obavjetajnu i izviaku delatnost. Nije jo
uvijek u dovoljnoj mj eri upoznala taktiku i sve metode
borbe neprijatelja. etnici jo nisu bili razbijeni kao voj-
nika organizacija, oni su povremeno vrili koncentracije
veeg broja jedinica i preduzimali i ofanzivne akcije na
pojedinim pravcima. Ali, stalna ofanzivnost jedinica 5.
brigade, kao i ostalih jedinica 12. divizije, njihova mane-
varska sposobnost, optimizam i hrabrost Kozarana, po-
litika svijest i odanost borbi, koju oni ispoljavaju na
svakom koraku, izdrljivost i upornost koju pokazuju u
neprekidnim borbama i pokretima, iz temelja su poljuljali
moral etnika i otvorili proces diferencijacije u narodnim
masama ovog kraj a. Ovome je naj znaaj ni j a potvrda oko
250 novih boraca sa ovog terena u naim jedinicama, i
uopte sve bolji i srdaniji odnos stanovnitva prema par-
tizanima. Svojim prisustvom, dranjem, vojnikom i poli-
tikom aktivnou, nae jedinice neposredno i na najoi-
gledniji nain pokazuju ko su istinski borci za slobodu, a
ko sluge okupatora. Budui da su pod stalnim pritiskom
naih jedinica, etnike voe su prisiljene da se skl anj aj u
pod okrilje ustakih i njemakih jedinica. Prisiljeni su da
izvode operacije zajedno sa ustaama i Nijemcima, otkri-
vajui na t aj nain do kr aj a svoje izdajniko lice. Ovo je
potrebno istai i zbog toga to je meu zavedenim i lako-
vj erni m seljacima ovoga kraj a bilo nemalo onih koji su
vjerovali da etnici nisu u savezu sa Nijemcima i usta-
ama, i da je to samo komunistika propaganda. U mno-
gim akcijama protiv etnika tokom jula 1943. 5. brigada
im je u svakoj od nj i h nanosila manj e ili vee gubitke.
Masovnijeg zarobljavanja i predaj e etnika jo nije bilo.
Ali, pogreno bi bilo cijeniti znaaj ovih akcija samo po
gubicima koje su etnici trpjeli. Uslijed ovakve aktivno-
sti, etnici su bili prisiljeni na stalno bjeanje, stalno do-
ivljavaju iznenaenja i t rpe poraz za porazom. U njihove
redove definitivno se useljava nesigurnost i demoraliza-
cija. Njihove jedinice poinju da se osipaju i t aj proces
se niim vie ni j e mogao zaustaviti. Ovome doprinosi i
njihova vezanost za teritoriju na kojoj su formirani, pa
se nerado udaljavaju od svojih kua i porodica, uslijed
114
ega se esto j avl j aj u sluajevi dezerterstva i ostajanja
kod kua sa orujem, to je slabilo njihove jedinice.
I moralno-politiki efekat ovih naih akcija bio je
nesumnjivo velik. Njegovi puni rezultati tek su se ka-
snije pokazali i izrazili se u vojnikom i politikom osva-
j anj u ovog terena.
Poetkom avgusta 1943. jedinice 5. brigade nalazile
su se i dalje na poloajima oko Prnjavora, sa osnovnim
zadatkom zatvaranja pravaca, koji prema Prnj avora vode
od Dervente i Klanica.
100
U rasporedu bataljona vrena
su stalno pomjeranja, pri emu tab brigade nastoji da
jedinice ostanu u stalnom borbenom kontaktu sa etnici-
ma. Inicijativa je uglavnom bila u rukama naih jedinica
i etnici su se na itavom prostoru centralne Bosne osje-
ali ugroeni i nesigurni. Meutim, prvih dana avgusta
oni su pokuali da se oslobode pritiska 5. brigade i povrate
grad Prnjavor. U tom cilju koncentriu vei broj svojih
jedinica i 4. avgusta 1943. u 4 sata izjutra napadaju po-
loaje 3. i 4. bataljona. Iako napad nije uslijedio sinhro-
nizovano i jednovremeno na sve poloaje, tab brigade je
konstatovao da je ovaj etniki poduhvat i pokuaj pre-
uzimanja inicijative bio neto organizovaniji od njihovih
ranijih napada. etnici su pokazali neubiajenu upornost
u borbi i pokuavali su da se udarnim grupama od po 40
do 50 vojnika ubace u pozadinu naih bataljona i iz poza-
dine ugroze nae poloaje. Jedna grupa etnika izvrila je
direktan napad na tab 3. bataljona. Ali, bataljoni su se
snali i preli u protivnapad u kome su uspjeli da razbiju
etnike jedinice i vrate ih na polazne poloaje. U napadu
je uestvovalo oko 1000 naoruanih i vie stotina nenaoru-
anih etnika. U ovoj borbi do izraaja je dola efikasna
vatra naeg tekog naoruanja (bacaa, tekih mitraljeza
i protivkolskog topa). etnici su imali 15 poginulih i 1
ranjenog. Nai gubici bili su 5 ranjenih od kojih jedan
tee.
191
11,0
Zbornik, t. IV, knj . 16, dok. 3 Nareenje taba 5. kra-
jike NOU brigade od 1. 8. 1943. potinjenim jedinicama za novi
raspored i zadatke.
181
Zbornik, t. IV, knj . 16, dok. 12 Izvjetaj taba 5. kr aj i -
ke NOU brigade od 5. 8. 1943. tabu 12. divizije o odbi j anj u et-
nikog napada na Prnjavor.
8
115
estog avgusta 1943. 1. bataljon sa Prnjavorskim
partizanskim odredom i jednim bataljonom 2. krajike
brigade dobili su zadatak da prokrstare prostorijom izme-
u Doboja i Dervente i da izbiju na liniju Velika Soanica
Mala Soanica Tisovac. Cilj je bio pronalaenje
engleskih padobranaca koji su se dan pri j e prinudno spu-
stili na tu teritoriju.
192
Prvi bataljon dospio je bez borbe
do Male Soanice i Malog Prnjavora, gdje se nalazila usta-
ka milicija. Oko sela su bili podignuti bunkeri. U 7 a-
sova 1. bataljon je izvrio napad i poslije krae i estoke
borbe uspio da ih prot j era do pruge Doboj-Derventa. Oko
9 asova poslije pretresa kua, 1. bataljon je poseo poloaj
na Crni. Izvlaenje na ovaj poloaj uslijedilo je zbog toga
to sadejstvujue jedinice (Prnjavorski partizanski odred
i bataljon 2. brigade) nisu bile stigle do ugovorenog vre-
mena na odreene poloaje. Neprijatelj je iz Male i Velike
Soanice dobio pomo iz okolnih, ustaki raspoloenih sela
i pokuao protivnapad, ali je koncentrinom vatrom 1.
bataljona odbijen i vraen nazad uz gubitke. Neprijatelj
je imao 9 mrtvih i vie ranjenih. Zaplijenjene su 2 puke,
350 metaka, jedan pitolj i neto opreme. U toku ove akcije
u 1. bataljon je stupilo nekoliko dobrovoljaca mjetana.
195
Osmog avgusta 1943. tab 5. brigade koncenstrisao je
brigadu u rejonu jugozapadno od Prnj avora sa zadatkom
ienja od etnika prostorije s obje strane komunikacije
Klanice Prnjavor. Devetog avgusta do 9 asova bri-
gada je izbila na liniju Dubrave Braneci Kokori
Devetine Dragovi Milosavci. U Milosavcima je zaro-
bljen 1 etnik, koji je razoruan i puten kui. Zarobljen
je i Luka Vrhovac, etniki vodnik, koji je kao poznati
zloinac strijeljan. Istoga dana u pet sati po podne otpo-
eo je pokret svih bataljona radi napada na etniko upo-
rite Joavku. U pokretu ka ovom etnikom gnijezdu 1.
i 4. bataljon, nou 9/10. avgusta, na liniji Kara Joa-
vka, susreli su se sa jedinicama 1. proleterske brigade.
Ovaj susret bio je neoekivan i iznenadan i samo zahva-
l j uj ui prisebnosti bataljonskih rukovodstava i jedne i
192
Zbornik, t. IV, knj . 16, dok. 43 Petnaestodnevni izvje-
t aj taba 5. kraj i ke NOU brigade tabu 12. divizije o akcijama
od 29. 7. do 14. 8. 1943. godine.
195
Isto kao pod 192.
116
druge brigade nije dolo do meusobnog sukoba. Umjesto
meusobne borbe, poto su se prepoznali, proleteri i Ko-
zarani su se izgrlili i izljubili, a zatim nastavili zajedni-
ka dejstva protiv etnika.
194
U izvjetaju taba 1. proleterske brigade za ovu akciju
se kae:
195
. . . Oko 2 asa izvren je napad, ali su se etnici na vreme
izvukli bez borbe, preko Skatavice za Javorane. Jednovremeno je
5 kozarska brigada vrila napad na Joavku sa severa od Brezi-
ana i Laevaca . . .
U toku ovog pokreta samo je 4. bataljon imao krai
sukob sa etnicima u Joavci, jer su se oni blagovremeno
povukli prema Kotor-Varou, Banjoj Luci i Klanicama.
Desetog avgusta 1943. bataljoni su ostali na liniji Kara
Tromea Joavka Radovii trbe. Istog dana
predvee oko 6 sati 3 neprijateljska aviona bombardovala
su poloaje 3. bataljona 5. brigade. Tom prilikom poginuo
je Duan Bai, komandir 2. ete ovog bataljona, a neko-
liko boraca je ranjeno. Takode je izvren detaljan pretres
kua u Joavci i pronaeno neto municije i bombi.
196
Trinaestog avgusta 1943. brigada je izvrila pokret
preko Snjegotine, Liplja i Uzlomca da bi posjela nove
poloaje na liniji Rastua Ukrinjica Pribini Bu-
leti Maslovare Obodnik, sa zadatkom zatvaranja
pravca od Teslia i Kotor-Varoa i razbi j anj a manj i h e-
tnikih grupa na tom podruju.
197
etrnaestog avgusta u
12 sati brigada je bila na novim poloajima.
U drugoj polovini avgusta 1943. 3. i 4. bataljon ugla-
vnom su na zatvaranju pravca prema Kotor-Varou i Te-
sliu. 1. i 2. bataljon preteno su u pokretu i dosta anga-
ovani u borbama sa neprijateljem oko Dervente. Evo
kako izgleda aktivnost bataljona po danima:
198
194
Isto kao pod 192.
195
Zbornik, t. IV, knj. 16, dok. 20 Izvj et aj taba 1. prole-
terske brigade tabu 1. divizije.
198
Isto kao pod 192.
K7
Isto kao pod 192.
198
Zbornik, t. IV, knj. 16, dok. 115 petnaestodnevni izvje-
t aj taba 5. krajike NOU brigade tabu 12. divizije o akcijama
od 15. do 31. avgusta 1943. godine. Zbornik, t. IV, knj. 16. dok. 47-
Naredbom VS NOV i POJ od 19. 8. 1943. 12. divizija preimenovana
je u 11. krajiku diviziju.
117
Jesen 1943. u Centralnoj Bosni. Komandant 11. divizije Josip Maar
oa i njegov kurir urica Pavi sa grupom boraca
Petnaestog avgusta 1. i 3. bataljon nalazili su se na
liniji Ukrinjica Rastua sa zadatkom zatvaranja pravca
od Tenja. Toga dana jedna eta 3. bataljona sukobila se
sa etnikom patrolom jaine 10 ljudi. U sukobu je po-
ginuo jedan etnik. Zaplijenjena je 1 puka i 50 metaka.
118
I
etvrti bataljon je zatvarao pravac od Kotor-Varoa, dok
se 2. bataljon nalazio na liniji Klupe Pribini Buleti.
esnaestog avgusta kod svih bataljona bez promjene.
Sedamnaestog avgusta 2. i 3. bataljon ostaju na istim
poloajima. etvrti bataljon je sa jednom etom drao za-
sjedu prema s. Vrbanjci, a sa ostalim etama evakuisao
ito iz s. Veii. Neprijatelj je izvrio ispad iz Kotor-Va-
roa, snagama jaine oko dvije satnije, s ciljem da sprijei
ovu evakuaciju. Meutim, poto je doekan jakom vatrom,
on se vratio u garnizon. Prvi bataljon je ovog dana drao
zasjedu na liniji Pivaevii Previja, meutim, neprija-
telj ni j e naiao. Uhvaen je 1 etnik.
Osamnaestog avgusta 3. i 4. bataljon ostaju na istim
poloajima. Prvi bataljon vri pokret za Stanare, a 2. za
eavu.
Devetnaestog avgusta 1. i 2. bataljon na poloajima
Rastua Stanari sukobili su se sa etnicima jaine oko
150 ljudi i zaplijenili 3 puke i jedan pitolj. Na mjestu
borbe neprijatelj je ostavio 1 mrtvog i 4 ranjena. etvrti
bataljon je toga dana vodio odbrambene borbe sa nepri-
jateljem jaine jedne bojne, koji je vrio ispad iz Ko-
tor-Varoa. U napadu su ga podravali 4 aviona i artilje-
rija, ali je odbijen uz gubitke od 7 mrtvih i vie ranjenih.
Dvadesetog i 21. avgusta nije bilo promjena kod ba-
taljona. Predah je korien za politiki rad sa borcima.
Dvadeset drugog avgusta 1. bataljon je u s. Drijen
kod Detlakog groblja opkolio i unitio grupu od 7 etnika,
budui da nisu htjeli da se predaju. Zaplijenjen je 1 pu-
komitraljez, 4 puke i 1 pitolj. Istog dana 3. bataljon je
stigao u Pribini radi zatvaranja pravca prema Tesliu, a
4. bataljon je izvrio pokret iz Maslovara u Vrane. Drugi
bataljon je u meuvremenu vodio borbu sa neprijateljem
oko Dervente i tom prilikom zarobio 1 etnika i 1 domo-
brana, a zaplijenio 2 puke i 50 metaka. Drugi bataljon
je imao 1 tee ranjenog borca, koji je kasnije podlegao
ranama.
Dvadeset treeg avgusta 1. i 2. bataljon 5. brigade
uestvovali su u napadu na neprijateljska uporita oko
Dervente. Prvi bataljon je napadao na Stanie i Noice.
Neprijatelj je napustio Noice bez borbe, dok se u Stani-
ima branio. Borba za ovo uporite t raj al a je oko pola sata,
119
nakon ega je neprijatelj likvidiran. U meuvremenu 2.
bataljon je vodio teke borbe sa neprijateljem koji je pro-
tivnapadima pokuavao da zaustavi nae snage u napre-
dovanju prema Derventi. Meutim, nai bataljoni su us-
pjeli da prodru do periferije grada i zauzmu prve kue.
Predvee je neprijatelju stiglo pojaanje od tri satnije
vojske, dva tenka i jedan oklopni voz. Poslije toga, oko
7 sati uvee bataljoni 5. brigade su se povukli prema Ka-
lenderovcima. U borbama oko Dervente neprijatelj je
imao gubitke od 17 poginulih od kojih i 1 oficir. Zarobljeno
je 19 vojnika. Zaplijenjeno je 20 puaka, 2 pukomitra-
ljeza, 1 automat i 2000 metaka. Istog dana 4. bataljon je
imao krai sukob sa etnicima na Karau, protjerao ih i
produio preko Braneaca pokret da bi uvee istog dana
izbio na poloaje Lavovo brdo Vrani Gusak Li-
nja, i adi zatvaranja pravca Prnj avor Klanice.
Dvadeset etvrtog avgusta 2. bataljon je stigao u Vu-
jak, a 1. u Palakovce.
Dvadeset petog avgusta 2. bataljon je izvrio pokret
do eave, a 1. se prebacio u Sibovsku na odmor.
Dvadeset estog avgusta 3. i 4. bataljon ostaju na istim
poloajima i t aj predah koriste za vojniki i politiki rad.
Prvi bataljon sa Prnjavorskim partizanskim odredom vo-
dio je krau borbu protiv etnika koji su napadali na
ovaj odred. etniki napad je odbijen. U borbi je poginuo
1 a 3 etnika su ranjena. Istog dana 1. bataljon je krenuo
za Glogovac, a 2. iz eave za Maslovare.
Dvadeset sedmog avgusta 2. bataljon se prebacio iz
Maslovara u Kotor-Varo, kojega su u meuvremenu oslo-
bodile snage 12. brigade. Istoga dana, 1. bataljon se pre-
bacio iz Glogovca u Pojezinu, 3. bataljon iz Pribinia u
eavu, a 4. je ostao na ranijim poloajima.
Od 28. avgusta do 5. septembra 1943. 1, 3. i 4. bataljon
uestvuju u veoj akciji ienja etnika na prostoru sje-
verno od komunikacije Prnj avor Klanice, izmeu ri -
jeka Ukrine, Vrbasa i Save.
Prvi i 3. bataljon iz ireg rejona Prnj avora otpoeli
su nastupanje uj ut r u 29. avgusta 1943. godine. Bataljoni
su se kretali u etnim i vodnim kolonama na sjever, preko
s. Velika Ilova i Careva gora ka planini Motajici (na de-
snom krilu kretali su dijelovi 2. krajike brigade). U
120
meuvremenu 4. bataljon je posio poloaje na liniji s.
Prosjek-Otra glava (k. 250) Bijelo brdo (k. 223) r.
Vrbas, sa zadatkom da sprijei izvlaenje etnika iz Mo-
tajice ka Crnom vrhu i Banja Luci.
Na ovom terenu, tih dana, nalazile su se Motajika
i upska etnika brigada, ije je ukupno brojno st anj e
bilo oko 700 etnika. Do 5. septembra 1943. nae jedinice
su pretresle ovo podruje, ukljuujui i planinu Motajicu,
ali do ozbiljnijih sukoba sa etnicima ni j e dolo. Akcija je
uspjela samo djelimino. Zarobljeno je 8 etnika, a pogi-
nulo 11. Zaplijenjeno je 15 puaka, neto municije i je-
dna pisaa maina sa arhivom.
199
Trideset prvog avgusta grupa boraca 1. bataljona, (28
dobrovoljaca plivaa) izvrila je prepad na ustaku po-
sadu u s. Davor na lijevoj obali Save. Prvi su rijeku pre-
li Milo Popovi, zamjenik politikog komesara 2. ete,
Radan Raili i Neo Kukavica, a potom, pod njihovom
zatitom, i ostali. Za prelaz Save koriteno je nekoliko
malih amaca. Mada je akcija izvedena usred dana, po
lijepom i sunanom vremenu, postignuto je potpuno izne-
naenje, jer se neprijatelj ni j e nadao napadu u to vri-
jeme i is tog pravca. Nakon krae borbe, ustaka posada
je razbijena i partizani su uli u selo. U borbi je poginulo
8 ustaa, meu nj i ma i ustaki tabornik, a nekoliko ih je
ranjeno. Zaplijenjeno je 10 puaka, 1 pisaa maina, 1 ra-
dio-aparat i znatna koliina sanitetskog materijala, to je
bilo od osobitog znaaja, j er je sanitet 5. brigade oskudi-
jevao u lijekovima i zavojima. Poto je politiki komesar
1. bataljona, Joco Marjanovi, odrao govor okupljenim
stanovnicima s. Davor, udarna grupa se predvee vratila
1M
Zbornik, t. IV, knj . 17, dok. 75 Petnaestodnevni izvje-
t aj 2. bataljona tabu 5. kraj i ke NOU brigade o pokretima i bor-
bama od 23. 8. do 13. 9. 1943;
Zbornik, t. IV, knj . 17, dok. 90 Petnaestodnevni izvjetaj
4. bataljona tabu 5. kraj i ke NOU brigade o pokretima i akcijama
od 1. do 15. 9. 1943.
Zbornik, t. IV, knj . 17, dok. 92 Petnaestodnevni izvjetaj
taba 5. kraj i ke NOU brigade tabu 11, divizije o izvedenim ak-
cijama od 1 do 16 9 1943
121
na desnu obalu Save, bez ikakvih gubitaka.
200
Iako skro-
mna u pogledu materijalnog i vojnikog efekta, ova akcija
je po nainu i vremenu izvoenja vrlo dobro odjeknula u
narodu. Mjetani s. Davor prvi put su tada u svojoj sredini
vidjeli partizane. Impresionirala ih je odvanost i smje-
lost naih boraca, pa su ih darivali raznim poklonima.
Akcija je ostavila snaan utisak, ak i na stanovnike Srpca
i okolnih sela koji su nas jo primali sa rezervom i po-
dozrenjem. tab brigade je pohvalio ovu grupu boraca i
starjeina.
Tokom avgusta 1943. 5. brigada nije imala krupnijih
akcija, osim neto jaih borbi na uporitima oko Dervente.
Meutim, bataljoni su i dalje u stalnom pokretu i svako-
dnevno u borbenom dodiru sa neprijateljem, naroito sa
etnicima. Manevarska sposobnost bataljona stalno je j a-
ala. etnici vie nisu imali sigurnog kutka u centralnoj
Bosni. Zbog stalnog pritiska naih jedinica, demoralizacija
se u redovima etnika vidno produbljivala. Meutim, vi-
emjesene borbe sa etnicima imale su, na odreen na-
in, i negativnih posljedica na moral i borbenu sposobnost
5. brigade. Stalni pokreti bili su naporni i iscrpljujui.
Redovno izmicanje etnika ispod udara naih jedinica,
stvaralo je kod jednog dijela naih boraca mit o nevidlji-
vosti i neuhvatljivoti etnika. Osim toga, redovno nezna-
tan plijen, do koga se dolazilo u borbama sa etnicima,
izazivao je takoe nezadovoljstvo kod boraca, koji su, pro-
gonei etnike, cijepali odijelo i troili municiju, to se
plijenom od nj i h nije moglo nadoknaditi. Borci su bili
raspoloeni i esto su isticali da se borba protiv etnika
kombinuje sa napadima na jaa uporita, ustako-domo-
branska, kako bi se dolo do veeg plijena, a time i do
sigurnijeg izvora u snabdj evanj u opremom i municijom.
O toj injenici tab brigade je morao ubudue da vodi
rauna.
U avgustu 1943. bio je aktivniji i vojno-politiki rad
u jedinicama. U svim bataljonima Odrana su savjetovanja
sa komandnim kadrom. Pojaan je politiki rad kako sa
200
Zbornik, t. IV, knj . 17, dok. 42 Izvjetaj taba 5. kra-
jike NOU brigade tabu 11. divizije o izvedenim akcijama od 28.
8. do 5. 9. 1943.
122
borcima, tako i sa narodom. Poeli su pristizati i novi borci
sa terena centralne Bosne u sve jedinice 5. brigade, mada
taj proces jo uvijek ni j e bio radikalno otvoren.
*
tab 1. bosanskog korpusa zakljuio je 3. septembra
1943.
201
da bi osloboenje Teslia imalo viestruki znaaj
za nae snage u centralnoj Bosni. Ako bi se u tome uspjelo
to bi snano ojaalo nae pozicije i proirilo osloboenu
teritoriju, ubrzalo mobilizaciju novih boraca i efikasnije
bismo tukli etnike, koji su prilikom svakog naeg napada
nalazili utoite i zatitu u ovom uporitu.
Grad Tesli i neposrednu okolinu branile su u to vri-
jeme ustako-domobranske snage jaine oko 2000 vojnika,
kompletna 4. lovaka pukovnija, dvije Domdo bojne
(bataljona), domaa milicija, dijelovi jedne eljeznike
bojne i izvjesne policijske snage.
202
Spoljnu odbranu grada inilo je jedanaest uporita,
postavljenih na dominantnim takama od 1 do 3 km ispred
periferije grada, posednutih snagama, od jednog voda do
ete. Sva uporita bila su fortifikacijski ureena za kru-
nu odbranu. Glavni zadatak ovih uporita je bio da svojim
otporom blagovremeno alarmiraju posadu grada i da po-
tom dejstvuju u lea onim naim snagama koje bi even-
tualno napadale grad.
Druga linija odbrane izgraena je na ivici grada, ta-
koe dobro fortifikacijski ureena i sa bodljikavom icom
ispred rovova kroz koju je putena st ruj a visokog napona.
Ovo je bila i glavna odbrambena linija. Bila je podijeljena
na tri odsjeka i posjedale su je jedinice 4. lovake pukov-
nije.
Sve vre zgrade u centru grada (pota, apoteka, op-
tina, hrvatski dom i dr.) bile su ureene za odbranu i po-
sjednute. To je istovremeno bila trea i posljednja linija
odbrane.
201
Zbornik, t. IV, knj . 17, dok. 14 Izvjetaj taba 1. bosan-
skog korpusa od 3. 9. 1943. Vrhovnom tabu NOV i POJ o situaciji
u istonoj i centralnoj Bosni.
202
Zbornik, t. IV, knj . 17, dok. 40 Zapovjest taba 11. di-
vizije od 6. 9. 1943. potinjenim jedinicama za napad na Tesli.
123
tab 11. divizije izdao je 6. septembra 1943. zapovjest
za napad na Tesli. U napadu uestvuju 2. krajika i 5.
krajika brigada
203
(ukupno 8 bataljona). Zapovjeu je bi-
lo predvieno uee i jednog bataliona 12. krajike bri-
gade, ali on nije stigao.
Osnovna ideja plana napada sastojala se u sljedeem:
dva bataljona (po jedan iz svake brigade) da likvidi-
raj u tri uporita sjeverno od Teslia, porue prugu i cestu
Tesli Doboj i putem zasjeda sprijee eventualno pri-
stizanje pojaanja i njihovu intervenciju iz pravca Do-
boj a;
ostale snage (6 bataljona) napadaju na grad i to tako
da svaka jedinica na svom pravcu sa 1/3 snaga likvidira
spoljna uporita, a istovremeno glavninom snaga neopa-
eno se provue izmeu spoljnih uporita i napadne glav-
nu liniju odbrane grada. Znai tab divizije je predviao
istovremen napad na spoljnu i glavnu odbrambenu liniju;
Peta brigada sa 1, 3 i 4 bataljonom napada grad sa sje-
vera, zapada i juga na drugi i trei odsjek glavne odbram-
bene linije, koji se nalaze na lijevoj obali rijeke V. Usora
i istovremeno dijelom snaga likvidiraju spoljna uporita
Borii, Brdaci, Kaun (k. 286) i Kri (k. 352). Drugi bata-
ljon 5. brigade dobio je zadatak da likvidira uporita Vre-
la i Straenicu (k. 317), potom da porui prugu i cestu Te-
sli Doboj i postavi se u zasjedu, ka uporitu Jelah radi
spreavanja intervencije iz pravca Doboj a. U izvrenju
zadatka usko sarauje sa 2. bataljonom 2. kraj i ke bri-
gade, koji izvrava zadatak na desnoj obali rijeke V
Usora.
Druga krajika brigada napada grad sa istoka, na de-
snoj obali V. Usore.
Sve jedinice pristupile su izvrenju zadatka prema
dobijenoj zapovjesti. Ve u prvom naletu likvidirana je
veina spoljnih otpornih taaka (sem Kauna i Kria). Is-
tovremeno je otpoeo napad i na glavnu liniju odbrane.
Pojedine jurine grupe, sastavljene od bombaa i boraca,
posebno odreenih za sjetenje elektrizirane ice, uspjele
su stvoriti nekoliko brea u neprijateljskoj glavnoj liniji
odbrane, ali su bile odbaene snanim protivnapadima. Ne-
205
Isto kao pod 202.
124
pri j at el j je pruao estok otpor i u svitanje sve jedinice
prema nareenju taba brigade povuene su iz grada.
Mada nije uspio da likvidira uporita Vrela i Strae-
nica, 2. bataljon je u osnovi izvrio dobijeni zadatak. Ma-
nj i m dijelom snaga, on je blokirao ova uporita, a sa os-
talim dijelom jedinice pristupio ruenj u komunikacija. U
toku noi porueno je oko 3 km eljeznike pruge i jedan
most. U svitanje 9. septembra 1943, neprijatelj je sa 3 ten-
ka i neto pjeadije krenuo iz pravca Jelah ka Tesliu, ali
je bio odbijen od 2. bataljona 5. brigade i bataljona 2. kra-
jike brigade. Zarobljena su 4 vojnika sa opremom i ne-
koliko ih je poginulo.
Nou 9/10. septembra 1943. u 21.00 napad je ponov-
ljen. Zadaci jedinica bili su isti. Poslije pola asa borbe li-
kvidirana su i preostala uporita spoljne odbrane i sve sna-
ge 1, 3. i 4. bataljona 5. brigade izvrile su juri na glavnu
liniju odbrane. I ovog puta neprijatelj je doekao nae je-
dinice snanom streljakom i artiljerijskom vatrom uz in-
tenzivno osvjetljavanje terena. Druga eta 4. bataljona
ipak je uspjela da napravi breu u bodljikavoj ici i pro-
dre na groblje, gdj e su bili topovi, ali je snanim protiv-
napadom odbaena uz velike gubitke. I dijelovi 1. bata-
ljona (dvije grupe bombaa i mitraljezaca) uspjeli su pro-
drijeti u neprijateljski borbeni raspored, ali su u svitanje
takoe bili odbaeni nazad.
Po nareenju taba brigade, 10. septembra 1943. u j u-
t arnj i m asovima, napad je obustavljen i sve su jedinice
izvuene iz grada na oblinje visove. Neprijatelj nije vr-
io nikakve pokrete za naim snagama, sem to je itav
prostor oko grada obilato zasipao artiljerijskom i minoba-
cakom vatrom.
Gubici brigade u borbama za Tesli su veliki, 7 pogi-
nulih i 26 ranjenih. Svi poginuli i ranjeni, sem jednog po-
ginulog borca, izneseni su iz borbe. Najvee gubitke pre-
trpio je 4. bataljon, 6 poginulih i 19 ranj eni h boraca i ru-
kovodilaca. Poginuli su: Milo Bera, iz s. Strigove, Milan
Vranje, iz s. Orlovaca, Nikola Veselinovi, iz s. Miljako-
vaca, Ljubo Gvozden, iz s. Usorci Sanski Most, svi bor-
ci, Radoje Tadi, komandir ete iz s. Saniani, Petar Bur-
125
sa, desetar, iz s. Boici, Perkan Vranje, desetar iz s. Or-
lovci i Stojanovi Mitar, komandir 1. ete, 4. bataljona, iz
V. Palanita.
Plijen naih jedinica bio je skroman, 13 puaka, 1 pu-
komitraljez i izvjesna koliina municije i runih bombi.
Zarobljena su 4 neprijateljska vojnika. Nema podataka o
gubicima neprijatelja. Meutim, karakteristino je da je
komanda 15. njemakog armijskog brdskog korpusa (sa
sjeditem u Banji Luci), depeom od 9. septembra 1943.
izvjestila 2. oklopnu armiju da je Tesli pao. U njoj se ka-
e: Poslije neuspjelog napada nou 8. 9. 1943. godine ne-
prijatelj je nou 9. 9. 1943. godine ponovio napad i zauzeo
grad Tesli.
204
Mada je brigada pretrpjela neuspjeh na
Tesliu, ovaj podatak ukazuje na posredan nain o estini
borbe i osjetnim gubicima kod protivnika.
*
U popodnevnim asovima 10. septembra 1943. svi ba-
taljoni su napustili rejon Teslia i krenuli na nove zadat-
ke. Prvi bataljon u s. Glogovac, 2. se zadrao na poloaji-
ma prema Jelahu i Kriu, gdje je odbio manj i ispad ne-
prijatelja iz Jelaha, 3. u s. Ukrinjicu, a 4. u s. Stanari.
Pri j e pokreta u 4. bataljonu odrana je mala svea-
nost. Od boraca su se oprostili komandant bataljona Rade
Kondi i politiki komesar Rade Bai, koji su otili na
nove dunosti (Kondi na dunost zamjenika komandan-
ta 5. brigade, a Bai na dunost politikog komesara 12.
krajike brigade). Na dunost komandanta 4. bataljona
postavljen je Mihajlo Gai, a za politikog komesara Jovo
Miljenovi Pop.
Jedanaestog septembra 1943. otpoeli su pokret u s.
Stanare i 2. i 3. bataljon. Pri j e toga, 2. bataljon je vodio
jednoasovnu borbu na svojim dotadanjim poloajima sa
neprijateljem jaine oko jedne ete, koji je uz pomo 5
tenkova pokuao da prodre iz Jelaha ka Tesliu. Tenkovi
su uspjeli da se probiju cestom za Tesli, dok je neprija-
teljska pjeadija odbaena u Jelah.
U vezi sa prelaskom 2. krajike brigade preko r. Bo-
sne u istonu Bosnu, 2, 3. i 4. bataljon 5. brigade dobili su
Arhiv VII, mikrofilm, NAV-NT-554/837 Depea 15. nj e-
makog armijskog korpusa od 9. 9. 1943. tabu 2. oklopne armije.
126
zadatak
205
da napadom na eljezniku prugu Derventa
Doboj, na odsjeku izmeu eljeznikih stanica Kotorsko i
Rudanka obezbijede nj en nesmetan prelaz. U vezi s tim,
u popodnevnim asovima 12. septembra 1943, bataljoni su
krenuli na zadatak. Drugi bataljon u pokretu ka r. Bosni
razbio je grupu etnika u s. Ljeskove Vode, protjerao et-
nike iz s. Bukovica i Stanovi i izvrio napad na prugu kod
uporita Rudanka. Pruga je prekinuta na tri mjesta i sru-
ena su dva mosta ali napad na Rudanku nije uspio, j er je
neprijatelj bio dobro utvren i davao jak otpor. Bataljon
je posio poloaje prema Doboju kako bi sprijeio even-
tualnu intervenciju neprijatelja iz tog pravca.
etvrti bataljon je razbio miliciju u s. Mali Prnj avor
i potom napao uporite Kotorsko, obezbjeujui tako pre-
laz 2. brigadi od pravca Derventa. Posada u Kotorskom je
savladana. Zapaljene su zgrade andarmerijske stanice i
eljeznike stanice. Pruga je poruena na tri mjesta, sru-
ena su tri manj a mosta na pruzi i cesti. U eljeznikoj
stanici Kotorsko spaljena je jedna kompozicija voza, u ko-
joj se nalazio, na jednoj platformi, tenk koji je takoe iz-
gorio. Zarobljeno je 11 vojnika, a 10 ih je poginulo. Zapli-
j enj ene su 33 puke, oko 3000 metaka, 100 runih bombi,
100 pari-odijela, 20 pari cipela, 20 injela, 40 fieklija.
206
Iz voza, prije paljenja, evakuisane su vee koliine duva-
na, to je posebno obradovalo puae u brigadi. Izvjesne
koliine zaplijenjenog duvana upuene su i ostalim jedi-
nicama, tabu divizije, 12. brigadi i Prnjavorskom odredu.
U svitanje, 13. septembra 1943, 4. bataljon je, pri po-
vratku sa zadatka, bio napadnut od milicije u s. Mali Pr -
njavor. Poslije kraeg sukoba, milicija je razbijena. Pogi-
nulo je 5 neprijateljskih vojnika. Bataljon je imao 3 ra-
nj ena borca.
205
Zbornik, t. IV, knj . 17, dok. 92 Petnaestodnevni izvje-
t aj 5. kraj i ke NOU brigade tabu 11. divizije o izvedenim akci-
jama od 1. do 16. 9. 1943.
206
Zbornik, t. II, str. 347 Bilten Vrhovnog taba NOV i POJ
br. 32 za septembar 1943. o ovoj borbi kae . . . Na Johovcu ko-
mandir 1. ete 4. bataljona 5. brigade uro Ljubii, sa nekoliko
drugova, sruio je oklopni voz. Zarobljeno je 25 domobrana, za-
plijenjeno 30 puaka, 2 pukomitraljeza, nekoliko etnika je ubi-
jeno i ranj eno . . .
127
Dok su 2. i 4. bataljon obezbjeivali prelaz na boko-
vima, 3. bataljon kretao se sa 2. krajikom brigadom do
r. Bosne obezbjeujui neposredno prelaz na desnu obalu
rijeke. Po izvrenom zadatku, ova tri bataljona vratili su
se u s. Stanare, gdj e su prenoili.
Za ovo vrijeme, 1. bataljon se nalazio u s. Glogovac,
nedaleko od Prnjavora. Predah je korien za odmor bo-
raca (po smjenama), za kulturno-prosvjetni rad i sreiva-
nj e jedinica. Dvanaestog septembra 1943. borci 1. bataljo-
na, sa omladinom sa terena, dali su uspjelu priredbu u Pr -
njavoru, koja je bila vrlo dobro posjeena. Priredbu je,
mimo oekivanja, u velikom broju posjetila i omladina
poljske i ukrajinske nacionalnosti iz Prnj avora i Mainog
Brda.
etnici su ponovo napali Prnj avor 14. septembra 1943.
koga je neposredno obezbjeivao Prnjavorski parti-
zanski odred. etnici su uspjeli da prodru u Prnjavor, ali
po intervenciji 1. bataljona 5. brigade oni su odbijeni.
Predvee su 1. bataljonu i Prnjavorskom odredu stigli u
pomo 3. i 4. bataljon 5. brigade, koji su, kreui se usilje-
nim marem, odmah iz pokreta bili uvedeni u borbu. Na-
im protivnapadom etnici su odbaeni ka Carevoj gori i
Motaj ici.
Od 14. do 23. septembra, bataljoni su rasporeeni na
sljedeim prostorijama: 1. u s. Pojezna, 2. i 3. na prostoru
Careva gora s. Velika Ilova, a 4. u irem rejonu s. Li-
nja. Jedinice nisu imale veih pokreta, mada su, sa ma-
nj i m dijelovima (jae patrole, vodovi, ete), bile u stalnom
borbenom dodiru sa neprijateljem. Za ovo vrijeme pogi-
nulo je 15 etnika (meu kojima 1 komandir etnike ete
i komandant etnike Ljubike brigade, a 8 zarobljeno.
Zaplijenjena je 21 puka, izvjesna koliina municije i ne-
to opreme.
207
Ovaj kratak predah od veih mareva i po-
207
Zbornik, t. IV, knj . 17, dok. 135 Izvjetaj taba 2. bat a-
ljona 5. kraj i ke NOU brigade tabu brigade o pokretima i akci-
jama od 13 do 27. 9. 1943;
Zbornik, t. IV, knj . 17, dok. 140 Izvj et aj taba 1. bat al j o-
na tabu 5. kraj i ke NOU brigade o pokretima i akcijama od 19. do
29. 9. 1943; i
Zbornik, t. IV, knj . 18, dok. 18 Izvj et aj taba 5. brigade
tabu 11. divizije o akcijama od 15. do 19. 9. 1943.
128
kreta, sve jedinice su iskoristile da (po smjenama) operu
rublje, izvre dezinfekciju odijela, kao i za intenzivniji po-
litiki rad i vojniku obuku sa mlaim borcima. Intenziv-
no se radilo i na mobilizaciji uz politiko djelovanje u na-
rodu. Tako je tab 1. bataljona 17. septembra 1943. orga-
nizovao uspio narodni zbor u s. Pojezni, kome je pri-
sustvovalo oko 600 ljudi iz Pojezne, Osinje i drugih sela.
Na zboru je govorio politiki komesar bataljona Joco Mar-
janovi. Potom je odrano narodno veselje omladine sa
terena i boraca. Samo tog dana stupilo je dobrovoljno u 1.
bataljon 15 omladinaca.
Naredbom taba brigade od 19. septembra 1943,
208
umjesto dotadanjih kuhi nj a po etama, formirani su po
batalj onima radni vodovi sa komandirom i politikim de-
legatom voda na elu. Ova mj era uinila je jedinice po-
kretljivijim i efikasnijim u borbi i na maru.
Istom naredbom regulisana su, bolje nego do tada,
neka pitanja saniteta u bataljonima i etama.
Poto je bila zavrena akcija ienja od etnika pro-
stora izmeu komunikacije Prnj avor Klanice i planine
Motajice, po odluci taba 11. divizije 23. septembra 1943.
5. brigada je izbila na desnu obalu r. Vrbasa s ciljem lik-
vidacije uporita Razboj. Po padu mraka 1. i 4. bataljon
krenuli su na zadatak s ciljem da 2. eta 4. i 1. eta 1. ba-
taljona napadnu uporite Razboj (na lijevoj obali r. Vr-
basa), a 1. eta 4. bataljona da obezbjedi akciju zasjeda-
ma prema N. Topoli. Ostale ete 1. bataljona i maj u zada-
tak da poto zauzmu most na Vrbasu, preu na lijevu oba-
lu i obezbjeuju kako most tako i pravac od s. Trnjaani.
Drugi i 3. bataljon zadrani su na desnoj obali Vrbasa,
obezbjeujui eventualno povlaenje jedinica koje su pre-
le u Lijeve-Polje. Napad na Razboj poeo je 24. septem-
bra 1943. u 2 sata po ponoi. andarmi su davali estok
otpor i tek uj ut r u su se predali. U borbi je poginulo 6 an-
darma, a 60 zarobljeno. Zaplijenjena su: 2 pukomitralje-
za, 58 puaka i dva sanduka municije i izvjesne koliine
runih bombi. U ovoj borbi naroito se istakao borac Ma-
ak Gojko iz s. Prusci, rudar, zvani aruga koji je, pod
208
Zbornik, t. IV, knj . 17, dok. 105 Nareenj e taba 5. kr a-
jike NOU brigade od 19. 9. 1943. tabovima bataljona za formi ra-
nj e radnih vodova.
9 Peta krajika (kozaraka) brigada
129
zatitom vatre naih pukomitraljeza, uspio da se probije
do zida kasarne i kroz prozor ubaci eksploziv, poslije ega
se neprijatelj predao.
Istog dana eta 4. bataljona koja je obezbjeivala
pravac od N. Topole imala je po danu kratak ali estok
sukob sa grupom Nijemaca kulturbundovaca (oko 150),
koji su pokuali da iz pravca Nova Topola priteknu u po-
mo napadnutim andarmima u Razboju. U ovom sukobu
poginulo je 9 Nijemaca, od kojih 2 oficira, a zaplijenjen
je 1 teki mitraljez, 1 automat, 3 pitolja i 3 puke. Nepri-
jatelj je odbaen ka Novoj Topoli.
Po zauzimanju Razboja, izjutra 24. septembra 1943. na
lijevu obalu Vrbasa u Lijeve-polje preao je i 3. bata-
ljon. Samo je 2. bataljon zadran na desnoj obali ri j eke
sa zadatkom da sprijei eventualni etniki napad u lea
iz pravca Motaj ice.
Ova tri bataljona 5. brigade (1, 3. i 4.) ostali su u Li-
jeve-Polju tri dana. Skoro sva sela u trouglu koji ine r.
Vrbas r. Sava i komunikacija Bosanska Gradika Ba-
nj a Luka, bila su oiena od neprijatelja. andarmeri j -
ske posade i patrole prot j erane su ka Topoli i Bosanskoj
Gradici, a razoruano je i nekoliko desetina Nijemaca,
kulturbundovaca. Prvi put u ovom dijelu Lijeve-Polja
boravile su jae snage NOV. Narod je nae borce primio
oduevljeno. Za ova tri dana u 5. brigadu je stupilo do-
brovoljno oko 200 novih boraca. To je, uostalom, bio je-
dan od glavnih ciljeva ove akcije. Pored toga, evakuisane
su na desnu obalu Vrbasa znatne koliine ivotnih namir-
nica i raznovrsnog materijala, potrebnih za ivot vojske.
Uj ut ru, 26. septembra 1943. neprijatelj je preao, u
protivnapad jaim snagama iz pravaca Banj a Luka, Nova
Topola i Bosanska Gradika. Podravan je avijacijom, ko-
ja je dejstvovala sa banjalukog aerodroma. Mada nena-
viknuti na borbu u ravnici, nai borci pokazali su visok
stepen borbenog morala i prisebnosti. Glavni teret borbe,
ovog dana, podnio je 1. bataljon. Trea eta ovog bata-
ljona bila je u jednom momentu napadnuta istovremeno
sa fronta od neprijateljske pjeadije i iz pozadine od ne-
koliko tenkova, ali se vjetim manevrom, uz minimalne
gubitke, uspjela izvui.
130
Cio dan su se jedinice odrale u Lijeve-Polju, pru-
ajui estok otpor nepri j at el j u i postepeno se povlaei
ka Vrbasu. Pod zatitom prvog mraka brigada se povukla
na desnu obalu Vrbasa. Tokom ova tri dana najee bor-
be voene su 26. septembra 1943. godine. U ovim borba-
ma brigada je imala 5 poginulih i 34 ranjena. Za ovo vri-
jeme na lijevom krilu nae brigade, takoe u Lijeve-Po-
lju, operisala je i 12. krajika brigada.
O upadu snaga 11. divizije u Lijeve-polje, kotarska
oblast NDH u Bosanskoj Gradici, u svom izvjetaju od
29. septembra 1943. pie:
. . . U noi 24. r uj na 1943. godine napala je V udarna kozar-
ska partizanska brigada u jaini od oko 1500 ljudi iz prnjavorskog
Kotara na oruniku postaju Razboj i ovu postaju savladala. Broj
orunika bio je 65 i borba je t raj al a od 01,30 do 10.00 sati, kada
su se orunici, u pomanj kanj u streljiva, morali predati.
Po savlaivanju ove postaje partizani su zauzeli vie sela ovo-
ga kotara i doli pred selo Windhorst (N. Topola) na 2 km. O ovom
dogaaju obavjetene su nj emake vojne vlasti i vojne vlasti u Ba-
nj a Luci."
8
O istom ovom dogaaju komanda nemakog 15. brd-
skog armijskog korpusa 25. septembra 1943. u svom izvje-
t aj u upuenom 2. oklopnoj armiji kae:
. . . Jake snage partizana prele su sa desne na lijevu obalu
Vrbasa i potisle andarme koji su se uz gubitke povukli ka To-
poli i Gradikoj. Topola ugroena. Iz Banja Luke upuena kombi-
novana borbena motorizovana grupa radi zatite njemakog nase-
lja Topola.
Po povlaenju iz Lijeve-Polja, sve jedinice 5. bri-
gade zadrale su se u dolini Vrbasa na desnoj obali jo tri
dana (27, 28. i 29. septembra 1943), razmjetene u selima
Noiko, Selite i Cukala. Za ovo vrijeme nije bilo zna-
ajnijih sukoba sa neprijateljem, izuzev to su dijelovi 3.
bataljona 27. septembra 1943, u popodnevnim asovima,
209
Zbornik, t. IV, knj . 17, dok. 221 Izvjetaj kotarske obla-
sti u Bos. Gradiki od 29. 9. 1943. o borbama jedinica NOV na teri-
toriji kotara.
210
Arhiv VII, mikrofilm NAV-NT-313, 191/745 1760-1 Dnev-
ni borbeni izvjetaj 15. njemakog brdskog armijskog korpusa od
25. 9. 1943. tabu 2. oklopne armi j e o prodoru partizana u Lijeve-
-Polje.
131
odbili njemake izviake dijelove, koji su pokuali iz Raz-
boja da preko mosta na Vrbasu prodru na desnu obalu.
Ovaj predah iskorien je za odmor i sreivanje jedinica.
Po etama je organizovano pranj e vea i dezinfekcija odi-
jela. Sa novim borcima izvoena je intenzivna vojna obu-
ka, prvenstveno u rukovanju orujem, a na kraj u i gaa-
nje. Uporedo sa ovim, po svim etama odrane su etne
konferencije na kojima su analizirane posljednje borbe i
odrana predavanja o politikoj situaciji kod nas i u svi-
jetu.
211
Na osnovu nareenja taba 11. divizije od 27. septem-
bra 1943.
212
poetkom oktobra su sve snage NOV u cen-
tralnoj Bosni (5. i 12. brigada i postojei odredi) pristupile
intenzivnom pretresanju i ienju terena na prostoru sje-
verno od Crnog vrha i Ljubi-planine do r. Save i Vrba-
sa. Ovim nareenjem 5. brigada je bila podijeljena u dvi-
je borbene grupe. 1. bataljon je predstavljao jednu grupu
ali je privremeno bio pridodat pod komandu 12. brigade,
dok su ostala tri bataljona inili zasebnu borbenu grupu.
Akcija je otpoela 1. oktobra 1943. i sa manj i m prekidima,
radi odmora pojedinih jedinica, trajala je skoro mjesec
dana. Za ovo vrijeme sve jedinice su po nekoliko puta
prokrstarile ovaj prostor i zarobile 35, a ubile 22 etnika.
Zaplijenjeno je 36 puaka, 2 pukomitraljeza, 4 pitolja i
oko 10.000 metaka. Na pruzi Brod Sarajevo 13. okto-
bra 1943. sruen je jedan teretni voz od 26 vagona i jed-
na lokomotiva. Tom prilikom zaplijenjene su i evakuisane
za potrebe naih bolnica vee koliine meda, dok je kom-
pozicija sa ostalim materijalom spaljena.
213
O ovoj akciji u depei 15. njemakog armijskog brd-
skog korpusa, upuenoj 2. oklopnoj armiji, kae se:
211
Zbornik, t. IV, knj . 18, dok. 18 Izvjetaj taba 5. kr aj i -
ke NOU brigade tabu 11. divizije o akcijama od 15. do 29. 9. 1943.
212
Zbornik, t. IV, knj . 17, dok. 129 Nareenje taba 11. di-
vizije od 27. 9. 1943. tabu 5. i 12. brigade za unitenje etnika u
centralnoj Bosni.
213
Arhiv VII, reg. br. 5/5, kut. br. 869 Izvjetaj taba 1.
bataljona 5. brigade tabu 12. brigade o pokretima i akcijama od
8. do 15. 10. 1943.
132
. . . Neprijatelj pojaao svoj pritisak na prugu Derventa Do-
boj. Voz zapaljen. Pruga privremeno pr eki nut a. . . elj. uporite
savladano. 6 Nijemaca i 35 domobrana pobijeno. Nareene su mj e-
re odmazde.
114
U ovom mjesecu jedan od neuspjeha jedinica 5. briga-
de predstavlja slabo pripremljen i propao napad na upo-
rite Kuljanovci,
215
nedaleko od Dervente, koji su izvodili
2. i 3. bataljon, nou 3/4. oktobra 1943. Uslijed nedovoljnog
poznavanja terena dolo je do zamjene zemljinih objeka-
ta, pa su se jedinice razvile za borbu i otvorile vatru sa
velike udaljenosti, otkrivi se prije vremena. Neprijatelj
je ovo iskoristio i nae jedinice saekao snanom minoba-
cakom i mitraljeskom vatrom. Nai gubici bili su veliki,
poginulo je 12, a ranj eno 20 boraca i starjeina. Izmeu
ostalih, u ovoj borbi poginuo je proslavljeni komandir
ete u 5. brigadi Mirko Maak iz s. Prusci kod Bosanskog
Novog.
Sedmog oktobra 1943. u s. Mravia, nedaleko od Pr-
njavora, u 3. bataljonu formirana je trea eta
216
. Od svog
formiranja, 1. juna 1943, pa do sada ovaj bataljon je imao
samo dvije ete. Za komandira ete postavljen je Jovo
Vrani, a za politikog komesara Mirko Burazer.
Drugom polovinom oktobra 1943. dva bataljona 5. bri-
gade (2. i 3.) po nareenju
217
taba 11. divizije operisali su
na prostoru s. Joavka Kotor-Varo elinac Vr-
banja. Prvenstveni zadatak ovih bataljona bio je da svo-
jim dejstvima raiste ovaj teren od etnika i pstalih ne-
prijateljskih snaga i tako omogue prihvat vee grupe ko-
214
Zbornik, t. IV, knj . 18, dok. 176 Dnevni izvjetaj taba
15. njemakog armijskog brdskog korpusa od 13. 10 1943. tabu 2.
oklopne armije.
2, 5
Arhiv VII, reg. br. 9/2, kut. br. 869 Izvjetaj taba 5.
kraj i ke NOU brigade tabu 11. divizije o akcijama od 1. do 15.
10. 1943.
Sl t
Isto kao pod 215.
217
Zbornik, t. IV, knj . 18. dok. 34 Nareenje taba 11. di-
vizije od 6. 10. 1943. tabovima 5. i 12. brigade da formiraju udarne
grupe za dejstva na komunikacijama Doboj-Tesli i Banja Luka-
-Kotor-Varo; Arhiv VII, reg. br. 136, kut. br. 869 Izvjetaj 2.
bataljona tabu 5. kraj i ke brigade o akcijama u vremenu od 13.
do 27. 10. 1943.
133
munista i ostalih simpatizera NOP-a koji su tih dana iza-
li iz Banj e Luke na slobodnu teritoriju i stupili u jedi-
nice 11. divizije. Bataljoni su ovaj zadatak sa uspjehom
izvrili. Pojedine jae patrole i odj el j enj a iz 2. bataljona
silazili su ak u s. Vrbanju, u neposrednoj blizini Banje
Luke i razoruavale manj e neprijateljske grupe.
Poslije petomjesenog boravka snaga 11. divizije na
ovom terenu, situacija se u centralnoj Bosni iz osnova
promijenila u korist NOP-a. Kao rezultat dejstava 11. di-
vizije, kod etnika je nastala duboka kriza i kolebanje. U
jedinicama divizije sredinom oktobra 1943. nalazilo se ve
vie stotina boraca iz ovog kraja. Razbijenim etnikim je-
dinicama i grupama uspijevalo je da se odre, iskljuivo
naslonom na okupatorsko-ustake garnizone. U oima na-
roda ni j e vie moglo biti dileme o etnikoj saradnji sa
okupatorom, to je ubrzavalo niegovo definitivno opredje-
l j enj e za NOP.
Kako Nijemci, tako i vlasti NDH, procijenili su da
etnici na ovom podruju nemaj u vie jaeg uticaja. Zato
upna redarstvena oblast u Banjoj Luci u izvjetaju
218
od
12. septembra 1943. pored ostalog, kae:
. . . Na podruju Kotara Banj a Luka, koje je do sada bilo
iskljuivo etniki sektor, u ovom razdoblju osjetila se partizanska
djelatnost u tolikoj mj eri da je skoro isto podruje postalo part i -
zansko operativno podruje. To se naroito osjea poslije pada Ko-
tor Varoa u partizanske ruke. Partizanske brigade koje su operi-
sale od Jaj ca dre sada vezu kod Kotor Varoi i dalje preko Crnog
Vrha do planine Motajice. Linija na kojoj partizani vre napade
moglo bi se povui ovako: s desne strane Vrbasa preko Crne Ri-
jeke dolinom Vrbasa do ispod Karanovca s. Ponir Celinac
Joavka, gdj e prelazi u prnjavorski kotar, te skoro u pravoj li-
niji na pl. Motaj icu.
Na potezu Kotor-Varo elinac Ponir nalazi se 12. par-
tizanska brigada i Banjaluki odred, ija jaina ni j e poznata. Na
potezu Kotor-Varo Crni vrh Motajica nalazi se V (najjaa)
partizanska brigada i Prnjavorski partizanski odred, ija jaina je
takoe nepoznata . . .
etnici: na podruju kotara Banj a Luka sva etnika dj el at -
nost svodi se uglavnom na pl j akanj e hrvatskog puanst va. . .
118
Zbornik, t. IV, knj . 17, dok. 191 Izvj et aj upne redar-
stvene oblasti u Banj i Luci od 12. 9. 1943. o ras>oredu jedinica
NOV na podruju 2upe.
134
Slinu ocjenu st anj a u centralnoj Bosni daj e i koman-
da 15. njemakog armijskog brdskog korpusa u izvjeta-
ju
219
od 27. septembra 1943. u kome, izmeu ostalog, pie:
. . . situacija u Centralnoj Bosni jako se zaotrila usled do-
laska na t aj teren 12. divizije (12. i 5. kozarake brigade), to zah-
teva pred uziman je opsenijih vojnih mj e r a . . .
Da bi se ubrzao proces raspadanja etnikih formaci-
ja i priliv novih boraca u redove Narodnooslobodilake
vojske sa ovog terena, tab 11. divizije donio je odluku 16.
oktobra 1943. da se u diviziji formira 14. srednjobosanska
udarna brigada.
220
U novoformiranu brigadu uao je naj -
vei dio borakog i starjeinskog sastava Banjalukog i
Prnjavorskog partizanskog odreda, kao i znatan broj bo-
raca i starjeina iz 5. kozarake brigade. Sedamnaestog
oktobra 1943. na Ceru, nedaleko od Prnjavora, odran je
veliki narodni zbor i smotra tek formirane brigade. Ovoj
sveanosti prisustvovala je 12. krajika i dva bataljona 5.
kozarake brigade. Bio je to, od dolaska 11. divizije na
ovaj teren, naj znaaj ni j i vojno-politiki dogaaj u cen-
tralnoj Bosni.
Kraj em oktobra 1943. brigada je bila podijeljena u
dvije grupe bataljona
221
. Prvu grupu sainjavali su 1. i 3.
bataljon, koji su dobili zadatak da dej st vuj u u rejonu Ko-
tor-Varoi, tite divizijsku bolnicu i magacine u ipra-
gama i obezbjeuju karavane na putu Maslovare ipra-
ge Petrovo Pol j e Jajce. Drugu grupu inili su 2. i 4.
bataljon, koji su operisali u dolini r. Bosne i r. Usore. Do-
bili su zadatak da napadaj u eljezniku prugu Brod Sa-
818
Arhiv VII, mikroflim NAV-NT-559/628 Izvjetaj taba
15. njemakog armijskog brdskog korpusa od 27. 9. 1943. tabu 2.
oklopne armi j e o borbama protiv jedinica NOV u Bosni.
220
Zbornik, t. IV, " knj . 18, dok. 71 Nareenje taba 11.
divizije od 15. 10. 1943. tabovima 5. i 12. brigade za smotru jedi-
nica povodom formi ranj a 14. srednjobosanske brigade; Arhiv in-
stituta za prouavanje radnikog pokreta Beograd, reg. br. 5218/V-
-1-3 Nareenje taba 11. divizije od 16. 10. 1943. o formi ranj u
14. srednjobosanske brigade.
221
Arhiv VII, reg. br. 12/2, kut. br. 869 Izvjetaj taba 5.
kraj i ke NOU brigade od 1. 12. 1943. tabu 11. divizije o dejstvima u
drugoj polovini novembra 1943.
135
rajevo i Doboj Tesli sa ciljem njenog ruenja i ome-
t anj a saobraaja. U ovakvom rasporedu brigada je dej -
stvovala do kraj a novembra 1943.
Trei bataljon se nalazio u rejonu Kotor-Varoa jo
od druge polovine oktobra. 1. bataljon je otpoeo pokret
1. novembra 1943. iz s. Novi Martinac, u dolini Vrbasa,
pravcem s. Dragovi s. Srednj a njegotina s. Klupe
planina Borja s. Maslo vare s. Vrbanjci Kotor-
-Varo, gdj e je stigao 5. novembra 1943. godine. Za vri-
jeme ovog mara bataljon je imao nekoliko sukoba sa ne-
prijateljem. Nou 1/2. novembra 1943. tab bataljona sa
dvije ete zanoio je u koli u s. Dragovi, gdje ga je iz-
nenada napala jedna njemaka diverzantska grupa (trup)..
Mada su bile iznenaene, ove ete su se brzo snale i pri -
mile borbu. Sukob je bio kratak, ali estok. Nekoliko Ni-
jemaca je poginulo, a 7 zarobljeno. Zaplijenjen je 1 pu-
komitraljez, 2 automata, 1 puka snaj per i neto mu-
nicije
222
. Naa dva borca su ranjena. Iste noi, jedna eta
ovog bataljona, razbila je kod kole u s. Devetine jednu
grupu etnika. Zarobljeno ih je 5, a nekoliko ranj eno i
poginulo. Zaplijenjeno je 5 puaka.
223
Drugog novembra
1943. u s. Srednja njegotina bataljon je rast j erao jednu
etniku grupu.
26-godinjica Velike oktobarske socijalistike revolu-
cije proslavljena je sveano u Kotor-Varou. Tim povo-
dom, 7. novembra 1943. u 8.00 1. i 3. bataljon bili su po-
strojeni pred Domom kulture. U stroju je bilo oko 600 bo-
raca. Smotru jedinica izvrio je komandant brigade Ran-
ko ipka, a potom je ispred improvizovane tribine odran
defile. Smotra i defile jedinica ostavili su snaan utisak
na graane Kotor-Varoa, koji su u velikom broju izali
na ulicu i toplo pozdravljali vojsku. Na sveanost su doli
u znatnom broju i stanovnici okolnih sela, osobito omla-
222
Arhiv VII, reg. br. 11/2, kut. br. 869 Izvj et aj taba 5.
kraj i ke NOU brigade tabu 11. divizije o dejstvima u prvoj polo-
vini novembra 1943.
Lj. Borojevi: Dnevnik U petoj kozarskoj izd. Prosveta
Beograd 1957. godine (u daljem tekstu Dnevnik Lj. B.).
223
Zbornik, t. IV, knj . 19, dok. 87 Izvj et aj taba 11. divi-
zije od 20. 11. 1943. Vrhovnom tabu NOV i POJ o borbama 5. bri-
gade tokom novembra 1943.
136
Grupa rukovodilaca 1. i 3. bataljona. sa komandantom 5. brigade
7. novembra 1943. u Kotor-Varou
dina. Sveanost je zavrena .mitingom naroda i vojske, a
potom se u centru ovog gradia razvilo veliko kozarako
kolo.
Navee je omladina Kotor-Varoa organizovala kul-
turno-umjetniku priredbu u Domu kul t ure za borce i na-
rod. U izvoenju programa uestvovali su i nai bataljon-
ski horovi, koji su za tu priliku spojeni u jedan.
Osmog novembra 1943. bataljoni su izvrili pokret.
Prvi bataljon ka s. Svinjare s ciljem zatvaranja pravca od
Banje Luke ka Kotor-Varou, a 3. bataljon da obezbjeuje
bolnicu i magacine u ipragama. U ovakvom rasporedu
ovi bataljoni ostali su do 16. novembra 1943. Za to vrije-
me borbe i pokreta nije bilo, izuzev aktivnosti jaih pa-
trola u odreenim pravcima.
Osmog novembra 1943. u Kotor-Varou je odrana
sreska omladinska konferencija, kojoj je prisustvovalo i 10
delegata iz 1. i 3. bataljona kao gosti. Pored izbora omla-
dinskog rukovodstva na konferenciji je glavno pitanje bi-
lo mobilizacija omladine u NOV. Kako je uskoro u Sipra-
137
gama trebalo da otpone sa radom omladinski vojno-poli-
tiki kurs, to se kao jedan od zadataka pred omladinskom
organizacijom postavljalo i pi t anj e agitacije za j avl j anj e
omladine na ovaj kurs.
Tih dana 11. divizija je dobila iz Jaj ca od Vrhovnog
taba 2000 pari odijela i 1000 pari cipela engleskog porije-
kla. Od tih koliina 1. i 3. bataljon dobili su 250 pari odi-
jela i 130 pari cipela. Mada se radilo o skromnim kolii-
nama, ipak je dobrodolo zbog zime koja je uveliko po-
ela. Ovo je bio prvi sluaj da 5. brigada dobije materijal
iz saveznike pomoi.
Rano ujutro, 17. novembra 1943,
224
poto su ih smije-
nile jedinice 12. brigade, i 1. i 3. bataljon 5. brigade izvr-
ili su pokret preko planine Uzlomac i Skatavica prema s.
Joavki, gdj e su se istog dana sukobili sa jaim etnikim
snagama. Poslije jednoasovne borbe, etnici su odstupili
ka Crnom vrhu. Poginuo je 1 etnik i zaplijenjene su 2 pu-
ke sa neto municije. Prvi bataljon je ostao na poloaju
prema Crnom vrhu, a 3. je produio za s. Dubrave na od-
mor. Osamnaestog novembra 1943. jedna jaa etnika
grupa napala je sa pravca Crni vrh 3. etu 1. bataljona.
Napad je odbijen, etnici su na mjestu okraja ostavili 2
mrtva. U ovoj borbi poginuo je desetar iz ove ete uro
Kotur, stari i prekaljeni borac 5. brigade, rodom iz sela
Koturova ispod Kozare.
225
Devetnaestog novembra 1943, 1. i 3. bataljon napali
su i razbili veu etniku grupaciju u s. Bokovii i Deve-
tine. Poginulo je 9 etnika, a vie ih je ranjeno. Pored et-
nika sa ovog terena (upske i Crnovrke etnike brigade),
u ovoj grupaciji, nalazila se i trea etnika brigada Ko-
i iz Drenovievog korpusa sa lijeve obale Vrbasa, a
koja je ovamo dola sredinom 1943. u pomo etnicima
centralne Bosne.
226
Poslije ove borbe, komandant etnike
brigade Koi u pismu komandantu korpusa Dreno-
viu ali se na teko st anj e u svojoj jedinici i na ovom te-
renu uopte da su goli i bosi, da stalno vode borbe sa par-
224
Arhiv VII, reg. br. 12/2, kut. br. 869 Izvj et aj taba 5.
brigade od 1. 12. 1943. tabu 11. divizije.
225
Dnevnik Lj. B.
224
Arhiv VII, reg. br. 39/6, kut. br. 234 (etniki fond) Iz-
vj et aj komandanta 3. etnike brigade o borbama u novembru
1943. sa jedinicama NOV.
138
tizariima, da su moral i disciplina popustili u tolikoj mj eri
da on ne moe nita uiniti, ve trai da lino on, Dreno-
vi, doe i sredi stanje. Naroito se ali na to da ih niko
niim ne snabdijeva, pa je u redovima njegove brigade
zavladala opta pljaka.
227
Od 20. do 25. novembra 1943. ova dva bataljona (1. i
3) provela su na odmru u Prnj avoru. Za to vrijeme izvr-
en je kompletan ljekarski pregled i vakcinacija ljudstva
protiv trbunog tifusa
228
. Organizovano je kupanje, pranj e
rubl j a i dezinfekcija odijela. Dvadeset petog novembra
1943. bataljoni su izvrili pokret ka s. Pojezna, gdj e su se
spojili sa 2. i 4. bataljonom.
Za itavo ovo vrijeme 2. i 4. bataljon nalazili su se u
Pojezni i Jelanjskoj, odakle su izvodili stalne napade na
neprijateljska uporita i ruili prugu Doboj-Derventa. Oni
su tokom novembra 1943. izveli niz uspjenih akcija na
etnike i ostala neprijateljska uporita oko pruge Doboj-
-Derventa, kao i na samu prugu.
229
Sedmog novembra
1943. voena je ogorena borba ova dva bataljona sa udru-
enim snagama Nijemaca, ustaa i etnika u s. Foa (do-
bojska) i Danica. Borba je t raj al a cio dan. Poginulo je 6
Nijemaca i 7 pripadnika ustake milicije. Nai gubici bili
su 3 poginula i 1 ranj en. Osmog novembra bataljoni vre
ienje Vel. Soanice i Crne. Tom prilikom zarobljeno
je 25 etnika sa orujem, a poginula su 2 pripadnika usta-
ke milicije. etnici su razoruani i puteni kuama, to
je u narodu vrlo dobro primljeno. Devetog novembra 1943.
2. bataljon ojaan jednom etom 4. bataljona izvrio je
pretres s. Bukovica i Stanovi. U tim selima nalazili su se
etnici Ljubike brigade Ilije Malia. Zarobljeno je 37 et-
nika sa orujem, od kojih je 30 ostalo u naim jedinica-
ma, a ostali su razoruani i puteni kuama. Sljedee noi
dvije ete 4. bataljona izvrile su ponovni napad na s. Ve-
lika Soanica i Cer. Zarobljeno je 19 etnika iz Ljubike
227
Arhiv VII, reg. br. 34/5, kut. br. 208 (etniki fond) Iz-
vj et aj komandanta 3. etnike brigade Koi od 9. 12. 1943. ko-
mandant u korpusa Urou brenoviu.
228
Arhiv VII, reg. br. 12/2, kut. br. 869 Izvjetaj taba 5.
brigade od 1. 12. 1943. tabu 11. divizije.
229
Arhiv VII, reg. br. 11/2, kut. br. 869 Izvjetaj taba 5.
kraj i ke NOU brigade tabu 11. divizije o dejstvima u prvoj polo-
vini novembra 1943.
139
etnike brigade, a zaplijenjeno je 29 puaka. Poslije ovih
akcija 2. i 4. bataljona cio jedan bataljon etnike brigade
Ilije Malia raspao se. Veina njegovih pripadnika, koji su
u etnike bili silom mobilisam, stupili su u nae redove.
Kod preostalih etnikih grupa zavladala je panika do te
mjere, da su se mnogi od nj i h sami predavali naim bor-
cima, a oni koji to nisu smjeli uiniti slali su naim jedi-
nicama oruje po svojim roacima, a oni i dalje ostajali
sakriveni. to je jo vanije, za ovih nekoliko dana borbi
u 2. i 4. bataljon 5. brigade stupilo je 150 novih boraca,
veinom iz s. Vel. Bukovica, Vel. Soanica i Grabovica.
Desetog, 11. i 12. novembra 1943. bataljoni nisu imali
borbenog dodira sa neprijateljem. Oba bataljona su se od-
marala u s. Pojezna, gdj e je 11. novembra 1943. odrana
sveanost na kojoj su novi borci, u prisustvu nekoliko sto-
tina mjetana, poloili zakletvu.
Bataljoni vre uspjean napad na eljezniku prugu
Doboj-Derventa 13. novembra 1943. na odsjeku s. Foa
s. Mali Prnj avor. Ovom prilikom uniten je 1 teretni voz,
a pruga prekinuta na vie mjesta. Unitene su 2 lokomo-
tive i 22 teretna vagona. Poginulo je 12 pripadnika usta-
ke milicije, a 4 su zarobljena. Zaplijenjeno je 11 puaka.
Iz voza je evakuisano 1300 kg duvana, a ostali materijal
spaljen.
Izmeu 13. i 20. novembra 1943. 2. i 4. bataljon nala-
zili su se u s. Pojezni, odnosno s. Crni, i izvodili i nt en-
zivnu vojnu obuku sa novomobilisanim borcima. Vreni
su lekarski pregledi i sreivanje jedinica. Istovremeno, ja-
im patrolama i odjeljenjima vreno je izvianje i hvat a-
nj e pojedinaca i manjih grupa etnika.
Nou 20/21. novembra 1943. 4. bataljon je izvrio na-
pad na prugu Doboj Derventa kod s. Opsine. Unitena
je 1 lokomotiva i 5 teretnih vagona, poginulo 6, a zarob-
ljen 1 njemaki vojnik. Zaplijenjeno je 6 puaka, oko
12.000 metaka, vea koliina opreme i neto stoke.
U noi 25/26. novembra svi bataljoni 5. brigade izvode
napad na prugu Doboj Derventa, ali bez nekog naroi-
tog uspjeha. itavu no padala je jaka kia i duvao vj e-
tar. Na pravcu kret anj a jedinica neki potoci i rjeice bili
su nadoli do te mj ere da su ih jedinice savladavale uz ve-
like napore. Usled toga, neke jedinice zakasnile su sa na-
140
padom, pa je akcija uspjela samo djelimino. Na nekoliko
mj est a oteena je pruga, zarobljeno je 7, a poginulo 9 ne-
prijateljskih vojnika.
230
Nae jedinice imale su 2 poginula
i 3 ranj ena borca. Poginuli su desetari iz 3. ete 1. bata-
ljona Mirko Mireti i Kojo Borojevi. Mirko Mireti je
mitraljezom titio odstupanje svog voda i pao je pokoen
rafalom u momentu kad je pokuao da se prebaci u drugi
zaklon. Kojo Borojevi je pokuao da izvue poginulog
druga i njegovo oruje, ali je i on na istom mjestu smrtno
pogoen.
Poslije ove borbe, 1, 2. i 4. bataljon prebaeni su u do-
linu r. Usore na nove zadatke, a 3. bataljon upuen u i-
prage na obezbjeenje divizijske bolnice.
Drugog decembra 1943. 2. i 4. bataljon unitili su nj e-
maki oklopni voz
231
na pruzi Brod Sarajevo, izmeu
eljeznikih stanica Zavidovi Maglaj. Zarobljeno je i
poginulo 20 neprijateljskih vojnika, veinom Nijemaca.
Dok je 4. bataljon izvodio napad na voz, 2. bataljon je
obezbeivao akciju. Saobraaj na pruzi Brod Sarajevo
bio je prekinut tri dana. Poslije ove akcije 4. bataljon je
upuen u Maslovare i iprage, gdj e se ve nalazio 3. ba-
taljon, a 1. i 2. zadrani su u rejonu s. Kulai, Poiezna,
Stanari, odakle su vrili manj e akcije na prugu Doboj
Tesli. Uporedo sa izvravanjem borbenih zadataka, u
jedinicama je izvoena vojna obuka i politika nastava. U
banj i Kulai za 1. i 2. bataljon organizovano je kupanje,
pranj e rublja i dezinfekcija odijela.
Osmog decembra 1943. odrano je u s. Kulai vojno-
politiko savjetovanje rukovodeeg kadra 1. i 2. bataljona.
Prethodno su po bataljonima odrani sastanci lanova
KPJ i kandidata. Neposredan povod ovom savjetovanju
bio je to su koncem novembra 1943. jedna vea grupa
starih boraca, Kozarana, iz 2. i nekolicina iz 1. bataljona
samovoljno napustili jedinice i otili u Kozaru.
232
Meu
230
Arhiv VII, reg. br. 12/2, kut. br. 869 Izvj et aj taba 5.
kraj i ke NOU brigade od 1. 12. 1943. tabu 11. divizije.
231
Arhiv VII filmoteka, film br. 4 dok. br. 34, 35, 41 i 44
Dnevni izvjetaj MNO Zagreb br. 338 od 4. 12. 1943. godine.
232
Arhiv VII, reg. br. 13/2, kut. br. 869 Izvjetaj taba 5.
kraj i ke NOU brigade tabu 11. divizije o akcijama u vremenu od
29. 11. do 14. 12. 1943. Dnevnik Lj. B.
141
nj i ma je bilo i nekoliko niih starjeina i lanova KPJ.
Savjetovanjem je rukovodio komandant brigade Ranko
ipka.
Detaljno je analizirana situacija u jedinicama, sagle-
dan uzrok ovoj pojvi, analizirane nae posljednje akcije
i propusti u njima. Iznesen je podatak da je od prelaska
brigade u centralnu Bosnu do sada samovoljno napustilo
jedinice i vratilo se u Kozaru 64 borca, meu kojima i 22
lana KPJ.
233
Uesnici savjetovanja su jednoduno osudili
ovu pojavu koja je ozbiljno naruavala ugled brigade.
Kako bi se ovome odluno stalo na put, zakljueno je da
tab brigade uputi u Kozaru jednu patrolu sa zadatkom
da u tamonjim jedinicama pokupi sve pripadnike nae
brigade koji su samovoljno napustili jedinicu i vrate ih
nazad.
234
Ove pojave su nalagale da se bolje osvijetli politiki
profil 5. kozarake brigade. Osnovna odlika borakog sa-
stava 5. brigade bila je da su oni duboko vezani za ideje
NOP-a i duboko odani borbi. To se pokazalo i u danono-
nim i iscrpljujuim borbama brigade na terenu centralne
Bosne. U brigadi je postojala brojna partijska i skojevska
organizacija, koje su svojom aktivnou stalno upot punj a-
vale politika znanja boraca. Teite u politikom radu sa
borcima u tom periodu bilo je na razobliavanju etnike
izdaje i na shvatanju potreba borbe protiv njih. Politiki
komesari, lanovi KPJ i SKOJ-a, brinuli su na svakom
koraku, posebno o odnosu boraca prema narodu. U tom
pogledu pred brigadom, pred svakim nj eni m borcem, sta-
233
Arhiv VII, reg. br. 10/5, kut. br. 865; Spisak dezertera
5. kraj i ke NOU brigade sainjen u tabu 11. divizije 9. 12. 1943.
godine;
Arhiv CK SKJ, reg. br. 301/1943. Izvj et aj politodjela 11.
divizije od 21. 12. 1943. Centralnom komitetu KPJ o st anj u u 5. kra-
jikoj NOU brigadi.
234
Dnevnik Lj. B. Ova patrola pola je u Kozaru odmah
sutradan, 9. 12. 1943. i uspjeno je obavila zadatak. Njen rukovo-
dilac bio je Milo Popovi, zamjenik politikog komesara 2. ete 1.
bataljona. Meutim, interesantno je da se jedan dio ovih drugova
u meuvremenu sam vratio u brigadu, ne ekajui patrolu i ne
znajui za nj u. Svi ovi povratnici, kako smo ih u ali nazivali, a-
sno su se borili u 5. brigadi do kraj a rata, a mnogi od njih su hra-
bro pali na dal j nj em borbenom putu brigade.
Ova pojava se ubudue nikad vie ni j e ponovila ak ni u po-
jedinanom obliku.
142
jao je osjetljiv, delikatan i veoma konkretan politiki za-
datak, koji se u sutini svodio na to da borci svojom hra-
brou u akcijama i svojim postupcima na svakom mj est u
afirmiu lik narodnog borca i time postepeno ukl anj aj u sve
prepreke i sve barijere stvorene dugotrajnom i otvorenom
etnikom propagandom. Peta brigada je imala tada takav
kadar i takve borce da je mogla da primi na sebe ovaj za-
datak.
U izvjetaju Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku
kraj i nu Pokrajinskom komitetu za BiH od 12. novembra
1943. za 5. brigadu se, izmeu ostalog, kae:
235
V kozarska brigada. To je jedna od naj st ari j i h naih brigada
koje su ostale na terenu Kraj i ne (Brigada je u to vrijeme bila na
terenu Centralne Bosne). Ljudstvo u toj brigadi odano je NOB-u i
naoj Partiji, borbeno i dosta iskusno u rat ovanj u.
Partijska organizacija, koju sainjava zdrav elemenat ni j e
uspjela da postane pravi rukovodilac. Part i j ske elije jo ne r j e-
avaju gorue vojne probleme kao to su: akcije, odjelo, obua, is-
hrana itd. Nadalje ni j e se uspjelo u potpunosti prevladati nostal-
gija koja kod tog ljudstva postoji za Kozarom, to nije sluaj u os-
talim naim brigadama. Nadalje u part i j skoj organizaciji osjea se
hababluk, nepravilan odnos komandnog kadra prema borcima i ne-
dovoljno zalaganje da se borci i polit, komesari politiki uzdignu...
U istom izvjetaju daj e se i podatak da u brigadi ima
291 lan KPJ, 67 kandidata i 322 lana SKOJ-a, ukupno
680 organizovanih, to predstavlja preko polovine sastava
brigade.
Izvjesne prolazne slabosti iz rada partijske organiza-
cije, o kojima je rije u navedenom izvjetaju, savladane
su i otklonjene daljim radom u narednom periodu.
Kada se 5. brigada nala na terenu centralne Bosne,
u uslovima stalnog pokreta, napornih mareva i nepreki-
dnih borbi sa etnicima, na terenu gdj e je narod bio za-
trovan etnikom propagandom, zaplaen etnikim tero-
rom, pljakom i pri j et nj ama, borci 5. kozarske, ponosni
na svoj kr aj i opjevano junatvo Kozarana, naviknuti na
podrku naroda Krajine, u svim akcijama koje su rani j e
izvodili, suoili su se sada sa jednom potpuno drugom
sredinom. Doekivani su nijemim pogledima punim nepo-
235
Zbornik, t. IX, knj . 4, dok. 103 Izvjetaj Oblasnog ko-
miteta KPJ za Bosansku krajinu od 12. 11. 1943. Pokrajinskom ko-
mitetu KPJ za BiH o st anj u na terenu i u jedinicama NOV u Bo-
sanskoj krajini.
143
vjerenja, pa i mrnje. I pored politikog rada sa borcima
i razotkrivanja tekih posljedica etnike vladavine i pro-
pagande, i pored ukazivanja na potrebu razumijevanja
svih tih sloenih uslova u kojima se brigada na novom
terenu nala, ipak je dolazilo do pojedinanih dezertira-
nja. Ti postupci se, naravno, ne mogu niim opravdati,
ali je potrebno potraiti obj anj enj e za ovu pojavu. Pri j e
svega, brigada je poslije mjesec-dva boravka na terenu
centralne Bosne imala u svojim redovima ve desetine
novih boraca sa ovog terena. Meu nj i ma je bio i jedan
broj kolebljivih i nesigurnih, koji su obino prilikom po-
kreta bataljona ostajali u svojim selima i krili se kod svo-
jih kua. Bilo je i pojedinaca koji su sa orujem prebjega-
vali etnicima. Kad je rije o novom ljudstvu, to je bilo
donekle razumljivo i takvih pojava je bilo sve do sredine
1944, t j . do odlaska 5. brigade sa ovog terena. Zanimljivo
je napomenuti da se deavalo da i stari borci rodom iz
Kozare samovoljno naput aj u jedinice i odlaze u Kozaru.
Na primjer, sluaj jednog komandira voda koji je u jesen
1943. napustio jedinicu i otiao u Kozaru. U svom selu
Vojskovi ostao je desetak dana, a potom se vratio u bri-
gadu.
Kanjen je tako to je poao u svoju etu za borca,
ali je ipak ubrzo postavljen za komandira ete, da bi na
sremskom front u poginuo kao zamjenik komandanta ba-
taljona. Bilo je slinih sluajeva vie. Ti su se dezerteri,
poslije obilaska porodice i kraeg odmora, ponovo vraali
u brigadu ili su se prikljuivali naim jedinicama na te-
renu Kozare.
Ovo dezerterstvo, koje vie lii na samovolju i ne-
disciplinu pojedinaca, nego na naput anj e borbe i dezer-
t i ranj e sa pozicija borbe protiv neprijatelja, ni j e u po-
etku nailazilo na dovoljno otru osudu u brigadi. Zato se
ova pojava i razvila u svojevrstan problem koji je dobio
i svoje ime: Nostalgija Kozarana za Kozarom.
*
Dvanaestog decembra 1943. u s. Vujak odrana je u
1. bataljonu skromna sveanost. Dotadanji komandant
ovog bataljona, maj or Veljko Stojakovi, otiao je na novu
dunost (za komandanta 9. krajike brigade). Na njegovo
144
mjesto postavljen je porunik Mirko iljak, dotadanji
zamjenik komandanta 2. bataljona. Borci su se toplo opro-
stili od svog komandanta, koji je uspjeno komandovao 1.
bataljonom preko godinu dana.
Sve do 16. decembra 1943. jedinice brigade niu imale
ozbiljnijih borbi sa neprijateljem. Prvi i 2. bataljon na-
lazili su se na terenu s. Pojezna s. Cerani s. Glogo-
vac, odakle su isturali jae patrole i zasjede ka komuni-
kaciji Doboj Derventa. Trei i 4. bataljon su bili u po-
kretu od Maslovara preko planine Borj e ka eavi i Kul a-
ima. Jedna eta 2. bataljona imala je 16. decembra, u s.
Ljeskove Vode, krai sukob sa erkezima
236
. Poslije
krae borbe nepri j at el j je odbijen ka Doboju i Rudanki
uz nepoznate gubitke. Zaplijenjen je 1 pitolj, 1 automat
i neto municije. Neprijateljski vojnici su bjeei pobacali
i 9 injela. Oni su pripadali 2. kozakoj konjikoj briga-
di,
237
koja je u to vri j eme obezbjeivala komunikaciju
Derventa Doboj. Bio je to prvi sukob 5. brigade sa
ovom vrstom neprijatelja. Dva dana docnije, 18. decem-
bra 1943. na istom ovom mj est u odigrao se vei sukob
izmeu snaga 5. brigade i ove neprijateljske jedinice.
Zahvaljujui blagovremeno otkrivenom pokretu nepri j a-
t el j a iz pravca Rudanke i Doboja, 1. i 2. bataljon posta-
vili su zasjedu iznad s. Ljeskove Vode u vidu potkovice.
Neprijatelj je u jaini od oko 300 vojnika upao u zasjedu
i nakon krae ali estoke borbe potpuno razbijen.
238
Na
mj est u sukoba nepri j at el j je ostavio 25 mrtvih vojnika,
dok se nj i h 17 predalo. Zaplijenjena su 3 minobacaa,
233
Radi se o bivim pripadnicima Crvene armi j e koje su Ni-
jemci zarobili i raznim mj erama prinude mobilisali u tzv. kozake
jedinice pod komandom njemakih oficira za borbu protiv NOV.
Ove jedinice nepri j at el j ske vojske, u narodu poznate pod imenom
erkezi, ubrzo su postale po zlu poznate j er su inile mnoge zlo-
ine nad civilnim stanovnitvom, pljake, pokolje i silovanja.
237
Zbornik, t. VI, knj . 20, dok. 197 i 202 Izvj et aj komande
69. njemakog rezervnog korpusa od 3. odnosno 8. 12. 1943. o bor-
bama protiv jedinica NOV oko Doboja i Maj evice.
238
Arhiv VII, reg. br. 14/2, kut. br. 869 Izvjetaj taba 5.
kraj i ke (kozarske) NOU brigade tabu 11. divizije o borbama vo-
enim od 1528. decembra 1943.
10 Peta krajika (kozaraka) brigada
145
5 pukomitraljeza arac, 30 konja sa 28 konih sedala,
3 mazge, dvoja kola razne opreme, 1 radio-stanica, 1 auto-
mat, 2 tromblona, 8 puaka, 9 pitolja, 170 minobacakih
granata i 5000 metaka.
U ovoj borbi poginuo je borac Mladen Bijeljac, a 5
boraca je ranjeno. Svi iz 1. bataljona.
Pored znaajnog plijena, ova borba je imala i veliki
neposredan politiki efekat u narodu. Dok su nai borci
izlazili na poloaj, njima u susret bjeala je vea grupa
mjetana iz s. Ljeskove Vode, nosei naj nuni j e stvari. I
od samog pomena rijei erkez, mjetane je spopadala
panika i strah. Ovog puta oni su nali zatitu iza borbe-
nog poloaja boraca 5. kozarake brigade, a nakon zavr-
ene borbe vratili su se kuama. Poslije ove borbe, stav
mjetana s. Ljeskove Vode iz osnova se promijenio prema
naim borcima. Konano su nas primili kao svoju vojsku.
Toga dana borci 1. i 2. bataljona bili su primljeni i po-
aeni kao u Kozari. Politiki komesari i lanovi Part i j e
nisu propustili da seljacima objasne kako etnici, dok mi
vodimo borbu, dre predstrae u Doboju, Rudanki i dru-
gim okupatorsko-ustakim garnizonima.
Zarobljeni erkezi bili su nemalo iznenaeni. Izja-
vili su da nisu imali pojma protiv koga se bore. Kada je
proao prvi ok, mnogi od njih su i plakali. Veina je
izrazila elju da se dobrovoljno bore u redovima nae
vojske i tko, bar djelimino, speru sramotu koju su, stu-
panj em u njemaku vojsku, nanijeli svojoj zemlji i armiji.
Poslije sprovedene istrage svi oni za koje je ustanovljeno
da nisu vrili zloine odlukom taba 11. divizije primljeni
su u NOV i rasporeeni u jedinice 5. brigade.
239
Na inicijativu Okrunog komiteta KPJ za Banj u Luku,
21. decembra 1943, otpoeo je u Maslovarama sa radom
239 Narednih mjeseci predalo se jedinicama 5. brigade jo ne-
koliko grupa pripadnika ovih neprijateljskih formacija. U jedini-
cama 5. brigade borilo ih se oko 100 sve do decembra 1944. kada
su, na traenje sovjetske vojne misije, povueni iz nae armije i
vraeni u SSSR. Veina njih su se pokazali neobino hrabri u bor-
bi Mnogi od njih izginuli su kao pripadnici 5. brigade, meutim,
malo je ostalo dokumenata o njima u naoj rat noj arhivi. Za ve-
inu njih nisu sauvana ni imena.
146
Boo Zvijerac, jedan od naj-
mlaih boraca, proslavljeni
kurir Pete brigade sa Mirkom
iljkom
nii partijski kurs, na koji je iz 5. brigade upueno 12
lanova Part i j e sa raznih rukovodeih dunosti.
240
Sve jedinice 5. brigade bile su 19. decembra 1943. pri-
kupljene u rejonu Ljeskove Vode Pojezna. Vrene su
pripreme za napad na neprijateljska uporita uz komu-
nikaciju Doboj Derventa. U noi 19/20. decembra 1943.
napadnuta su uporita Rudanka, Bukovica i Stanovi, koja
su branile kozake jedinice, potpomognute etnicima i
ustakom milicijom. itavu no voena je vrlo estoka
borba ali uporita nisu zauzeta. Brigada je pretrpjela gu-
bitke od 9 poginulih i 14 ranjenih.
241
U noi 24/25. de-
cembra 1943. I. i 3. bataljon ponovili su napad na upo-
rita Bukovicu i Stanove, ali bez znaajnijih rezultata.
Jedinice su uspjele likvidirati sve rovove, ali nekoliko
240
Arhiv VII, reg. br. 12/19, kut. br. 877 Spisak polaz-
nika kursa. Kurs je pohaalo 45 drugova i drugarica iz 11. divizije
i sa terena. Uslijed otpoinjanja 6 neprijateljske ofanzive, kurs je
prekinuo rad 5. j anuara 1944. a zavren je u s. eavi od 27. 3. do
18. 4. 1944. u istom sastavu. Rukovodilac kursa i glavni predava
bio je Ljubo Babi.
241
Arhiv VII, reg. br. 14/2, kut. br. 869 Izvjetaj taba 5.
kraj i ke NOU brigade tabu 11. divizije o borbama voenim od 15.
do 28. 12. 1943.
10
147
utvrenih zgrada nisu mogli, jer im je ponestalo bombi.
Sopstveni gubici u ovoj borbi bili su 2 poginula i 13 ra-
njenih.

Kako je predstojao napad na Banj u Luku, brigada je
u popodnevnim asovima 25. decembra 1943. otpoela sa
pokretom ka rejonu s. Kulai s. Dragovi s. Osredak,
gdj e su se dan docnije koncentrisale i ostale snage 11.
divizije. Dvadeset sedmog decembra brigada se pomjerila
u s. Stare Dubrave i Joavku.
Naredna etiri dana jedinice 5. brigade nisu imale
borbenog dodira sa neprijateljem, izuzev sporadinih arki
sa etnicima u rejonu s. Joavke i Crnog vrha. Ovo vri-
jeme iskorieno je za intenzivniji politiko-partijski rad
u jedinicama. Po bataljonima i etama odrane su kon-
ferencije i sastanci partijskih organizacija i aktiva SKOJ-a.
Tih dana brigada je brojala oko 1300 boraca, od kojih je
301 lan KPJ, 22 kandidata i 323 lanovi SKOJ-a.
242
Na
ovim skupovima vrene su temeljite pripreme za izvre-
nj e predstojeeg zadatka. I pored svoje brojnosti, udarnost
brigade u to vrijeme je znatno smanjena uslijed dotada-
njih gubitaka, odlaska veeg broja starih boraca na ru-
kovodee dunosti van brigade i prilivom novih boraca.
Ova injenica uoena je kako od strane taba divizije i
politodjela divizije, tako i od taba brigade, radi ega je
i poklonjena velika panja irim i svestranijim priprema-
ma novih boraca za naredne zadatke. Stab brigade, tabovi
bataljona i komande eta radili su neprekidno. Sreivani
su i prouavani podaci o neprijatelju, prouavana su na
savjetovanjima i sastancima dosadanja iskustva u borbi,
pripremane flae sa zapaljivom smjeom za borbu protiv
tenkova i bunkera, ieno je i dovoeno u ispravnost
oruje i oprema.
Prema zapovjesti
243
taba 5. bosanskog korpusa NOV,
napad na Banja Luku i Bosansku Gradiku imao je za cilj
242
Arhiv CK SKJ, reg. br. 301/1943. Izvjetaj politodjela
11. divizije od 21. 12. 1943. Centralnom komitetu KPJ o st anj u u 5.
kraj i koj NOU brigadi.
245
Zbornik, t. IV, knj . 20, dok. 137 Zapovjest taba 5. kor-
pusa NOV i POJ od 20. 12. 1943. za napad na Banj u Luku i Bosan-
sku Gradiku.
148
da rastereti snage NOV u istonoj Bosni, koje su bile za-
hvaene VI neprijateljskom ofanzivom. U ovom napadu
uestvovale su cjelokupne snage 5. bosanskog korpusa,
ojaane 3. krajikom i 3. likom proleterskom brigadom.
Zadatak 11. divizije bio je da likvidira sva neprijateljska
uporita u Banji Luci i okolini na desnoj obali ri j eke
Vrbas, a zatim da dijelom snaga pree na nekoliko mj est a
na levu obalu i sadejstvuje ostalim snagama korpusa u
definitivnom unitenju neprijateljskog garnizona. Nepo-
sredno u izvravanju divizijskog zadatka uestvovale su
5, 12. i 14. brigada, dok su ostale snage divizije (12. sla-
vonska brigada i grupa srednjobosanskih odreda) bile ra-
sporeene u irem rejonu Prnj avora sa zadatkom da za-
tite slobodne teritorije.
244
tab 5. brigade izdao je zapovjest za napad 31. de-
cembra 1943. godine.
245
Brigada se nalazila u centru di-
vizijskog borbenog poretka sa zadatkom da likvidira upo-
rita na desnoj obali Vrbasa od manastira Trapisti, do
ua r. Vrbanje u Vrbas, te s. Vrbanj u i s. elinac. U vezi
sa ovim bataljoni su dobili sljedee zadatke:
Prvi bataljon, ojaan sa dvije ete 2. bataljona, to-
povskim odj el j enj em i minerskim vodom, napada blok
zgrada samostana Trapisti, zauzima most na Vrbasu i or-
ganizuje mostobran na lijevoj obali rijeke. Uporite je
branilo oko 300 Nijemaca;
Trei bataljon dobio je zadatak da likvidira uporita
u s. Vrbanji i Celincu i da po izbijanju u visinu Rebrovca
obrazuje divizijsku rezervu;
etvrti bataljon imao je zadatak da oisti s. esmu,
zauzme skelu u Kumselima, a potom, koristei skelu i ne-
koliko gumenih amaca, pree na lijevu obalu Vrbasa,
zauzme pilanu i prodre ka predgrau i vojnom logoru u
gradu.
244
Zbornik, t. IV, knj . 20, dok. 149 Nareenje taba 11. di-
vizije od 27. 12. 1943. potinjenim jedinicama za likvidaciju spoljne
odbrane Banj e Luke na desnoj obali Vrbasa.
245
Arhiv VII, reg. br. 28/1, kut. br. 869 Zapovjest taba 5.
kraj i ke NOU brigade od 31. 12. 1943. za napad na Banj u Luku;
Arhiv VII, NAV-NT-314, 558/819-21 mikrofilm (njemaki fond)
Interesantno je da su Nijemci doli do ove zapovjesti tokom borbe
za Banju Luku i 3. 1. 1944. preveli je na njemaki jezik. Radi se o
pri mj erku koji je upuen 1. b a tal j onu.
149
U brigadnoj rezervi nalazila se jedna eta 2. bataljona.
Napad je otpoeo 31. decembra 1943. u 22.00
Snage 1. i 2. bataljona u prvom naletu uspjele su da
prodru u blok zgrada samostana Trapisti.
246
Neprijatelj je,
koristei vrste zidane zgrade, pruao ogoren otpor. Me-
utim, nai borci su, upotrebljavajui rune bombe i flae
sa zapaljivom smjeom, uspjeli da prodru kroz kapiju i
preko samostanskog zida i nastavili sistematsko ienje
zgrada. Najea borba voena je oko parnog mlina i
elektrine centrale u samostanskom krugu. Ove objekte
nai borci su likvidirali palei ih benzinskim flaama.
Borba za ovo uporite t raj al a je skoro itavu no. Neke
zgrade po nekoliko puta prelazile su iz ruku u ruke, borbe
su voene po sobama i hodnicima. U svitanje, 1. januara
1944, bio je oien samostan Trapisti i okolne zgrade.
Ostaci neprijatelja iz ovog uporita uspjeli su da se po-
vuku preko mosta na lijevu obalu r. Vrbasa. Pored znatnog
plijena u oruju i municiji, snagama 1. i 2. bataljona u
Trapistima palo je u ruke i skladite odjee i obue, tako
da su se 1. i 2. bataljon kompletno obukli u nove nj ema-
ke uniforme. Vee koliine opreme izgorjele su u poaru
koji je izazvan tokom borbe.
O estini borbe u samostanu Trapisti govore i nj ema-
ki dokumenti. Tako se u depei
247
15. armijskog brdskog
korpusa, upuenoj 1. januara 1944. u 03.35, tabu 2. oklo-
pne armije, pored ostalog, kae:
. . . U Trapistima samostanu, vode se estoke borbe sa ne-
prijateljem koji je uspio prodrijeti. Sa uporitima Karanovac i Ce-
linac, veza je prekinuta.
U sumarnom borbenom izvjetaju
248
o odbrani Banja
Luke od 4. januara 1944. ista komanda konstatuje:
246
Arhiv VII, reg. br. 11/4, kut. br. 866 Izvjetaj taba 11.
divizije od 15. 1. 1944. tabu 5. korpusa o borbama za Banj u Luku
i o operacijama od 1. do 15. 1. 1944.
217
Arhiv VII, NAV-NT-314, 558/974 (mikrofilm, njemaki fond)
Depea taba 15. njemakog armijskog brdskog korpusa od 1. 1.
1944. u 03. 35 asova tabu 2. oklopne armije.
248
Arhiv VII, NAV-NT-314, 558/805 (mikrofilm, njemaki
fond) Sumarni borbeni izvjetaj taba 15. njemakog armijskog
brdskog korpusa od 4. 1. 1944. tabu 2. oklopne armi j e o odbrani
Banj e Luke.
150
Uee 5. brigade u napadu na neprijateljski garnizon Banja Luka,
31. decembra 1943. do 3. januara 1944;
. . . 1. 1. 1944. godine u samostanu Trapisti razvile su se ogor-
ene berbe. Po gubitku samostana, koji je deo po deo naputen po-
slije estokog otpora, a kojega je branila jedinica maj ora Beklea,
ostaci jedinice pod komandom porunika Kirhnera uspjeli su se
izvui, zaposjesti poloaje iza mosta (na lijevoj obali Vrbasa
P. A.) i zaustaviti prednj e dijelove prot i vni ka. . .
Dok su 1. i dio 2. bataljona vodili borbu u Trapistima,
3. bataljon 5. brigade napao je i razbio veu grupu e-
tnika u s. Vrbanja i zauzeo ovo mjesto. Poginulo je 30
etnika, 5 zarobljeno i vei broj je ranj en. Zaplijenjeno
je 15 puaka, 20 bombi, 1 radio-stanica i izvjesne koliine
odjee i obue.
249
Tako je 3. bataljon jo u toku noi uspjeno izvrio
svoj zadatak bez sopstvenih gubitaka.
Oistivi s. esmu od etnikih grupa, 4. bataljon sa
dvije ete pred svitanje, 1. januara 1944. uspio je prei
na lijevu obalu Vrbasa, poslije ega je produio nadi ranj e
ka pilani i vojnom logoru. Poslije estoke borbe, ete su
uspjele da zauzmu pilanu, nanevi neprijatelju osjetne gu-
bitke. Kako nisu imale veze sa susedima lijevo i desno,
one nisu mogle produiti dalje nadiranje. To je, izgleda,
uoio i neprijatelj, pa ih je energinim protivnapadom
odbacio nazad na desnu obalu Vrbasa. Za to vrijeme eta 4. bataljona, koja je ostala na desnoj obali Vrbasa, odbila
je napad 3. etnike brigade Drenovievog korpusa,
250
koja je pokuala da s lea ugrozi 4. bataljon. U ovom su-
kobu poginulo je 5 etnika, dok su ostali prot j erani preko
r. Vrbanje.
" Arhiv v n , reg. br. 38/2, kut. br. 205 (etniki fond)
Izvj et aj sudskog kapetana Ilije Jevtia etnikoj komandi Za-
padna Bosna o borbama sa partizanima u s. Vrbanj a 31. 12. 1943.
Kapetan Jevti ovu borbu opisuje dramatino i katastrofalno po
etnike, j er je i on sam jedva uspio pobjei, ali je u toj guvi bj e-
ei izgubio puku. Za ovaj poraz okri vl j uj e Nikolu Forkapu koji
me ni j e izvestio da je V kozaraka brigada prela preko Crnog vrha,
pa su etnici u Vrbanj i bili iznenaeni i doiveli katastrofu.
854
Arhiv VII, reg. br. 34/5, kut. br. 208 (etniki fond)
Ovo je bila tzv. 3. etnika brigada Koi iji je komandant bio
Mitar Trjvuni, a nalazila se pod komandom bosansko-krajikog
etnikog korpusa Uroa Drenovia. Ova etnika jedinica je od
sredine 1943. operisala u centralnoj Bosni, pa u nekim naim do-
kumentima pogreno stoje obj anj enj a da se radi o Ljubikoj e-
tnikoj brigadi (vidi izvjetaj komandanta 3. etnike brigade
Koi od 9. 12. 1943. komandant korpusa Urou Drenoviu).
152
Prvog januara 1944. sve jedinice 5. brigade su na de-
snoj obali Vrbasa, koja je u toku noi oiena od nepri-
jatelja. Time je brigada izvrila prvi dio zadatka. Na i-
tavom frontu napada brigade razvile su se ogorene borbe
sa neprijateljem koji je zaposjeo i uporno branio lijevu
obalu Vrbasa, spreavajui prodor naim snagama preko
Vrbasa. Pored snaga neprijatelja, koje su se u svitanje
1. januara 1944. uspjele izvui sa desne na lijevu obalu
Vrbasa, on je u toku dana na pravac napada 5. brigade
uputio kao pojaanje i dijelove 383. puka 373. divizije
251
,
ojaane sa nekoliko tenkova. Najee borbe vodile su
jedinice 1. i 2. bataljona koje su pokuavale da zauzmu
most preko Vrbasa u visini samostana Trapisti. Na most je
preduzeto nekoliko juria pod zatitom vatre automatskog
oruja. Predvee, 1. j anuara 1944, 3. eta 1. bataljona,
uspjela je u juriu prei most, ali je ona protivnapadom
neprijateljskih tenkova odbaena nazad. Sa etom se na-
lazio i komandant brigade maj or Ranko ipka. U ovom
juriu, izmeu ostalih, poginuli su proslavljeni bombai
5. brigade Duan Kolundija, Mirko tekovi i Branko
Bai.
I 4. bataljon je pokuao predvee 1. januara 1944, ko-
ristei improvizovane splavove i gumene amce, da pree
na lijevu obalu Vrbasa, ali je i t aj pokuaj propao. Borbe
su nastavljene i nou 1/2. januara i tokom 2. januara 1944,
ali bez znaajnijih rezultata.
Neprijatelj je ve u prepodnevnim asovima 1. j a-
nuara 1944. uspio privui u Banju Luku znatnija pojaa-
nj a iz Prijedora (dijelove 373. grenadirske divizije)
252
, a
2. januara 1944. oko 13.00 asova iz Bosanske Gradike
251
Arhiv VII, NAV-NT-314, 558/805, 815 i 944 (mikrofilm, nj e-
maki fond) Sumarni borbeni izvjetaj taba 15. njemakog
armijskog korpusa od 4. 1. 1944. tabu 2. oklopne armi j e o od-
brani Banj e Luke. 3. bataljon 383. puka 373. nj emake divizije pro-
bio se iz pravca Prijedora u Banju Luku uj ut ru 1. 1. 1944. U mo-
mentu otpoinjanja napada jedinica NOV na Banj u Luku u gradu
se ve nalazio tab 383. puka iji je komandant bio maj or Ristov.
Ostale snage 373. nj emake divizije bile su rasporeene du ko-
munikacija Sunja Bosanski Novi Prijedor Banj a Luka.
252
Isto kao pod 251.
153
901. oklopno-grenadirski kolski puk koji je odmah uve-
den u borbu. U toku noi 2/3. januara 1944. u Banj u Luku
je stigao i 92. motorizovani njemaki puk.
253
U ovakvoj situaciji, tab 5. korpusa odluio je da se
dalji napad na grad obustavi i da se jedinice izvuku iz
borbe. Na osnovu nareenja taba divizije, 5. brigada je
u noi 2/3. januara 1944. otpoela povlaenje prema Ko-
tor-Varoi.
254
Mada Banja Luka nije bila osloboena ipak su ovim
napadom radikalno poremeeni neprijateljski planovi na
irem podruju, a banjalukom njemako-ustakom garni-
zonu naneseni znatni gubici. Prema izvjetaju 15. nj ema-
kog brdskog armijskog korpusa od 9. januara 1944. (pri-
log br. 4)
255
ukupni gubici njemakih i ustako-domobran-
skih snaga u borbama za odbranu Banje Luke bili su: 129
poginulih, od ega 7 oficira, 319 ranjenih, od ega 20 ofi-
cira i nestalih 420 od ega 8 oficira.
I ovog puta etnici su ostali dosljedni saradnji sa
okupatorom i ustaama. Pored direktnog uea u odbrani
pojedinih uporita oko Banje Luke, oni su redovno oba-
vjetavali njemaku komandu o koncentraciji i pokretima
naih snaga. Ve od 29. decembra 1943. oni u vie navrata
uporno obavjetavaju Nijemce da snage NOV namj eravaj u
napasti grad. Nijemci u prvi mah nisu pridavali ovim
obavjetenjima vei znaaj, smatrajui da etnici u tome
preteruju.
250
U izvjetaju 4. lovake brigade NDH o ue-
u etnika u borbama za odbranu Banj e Luke, kae se:
. . . izvjestan broj etnika doao je u Banj a Luku, uzeo ue-
a u odbrani logora i omoguio zauzimanje Karanovca, odnosno
253
Arhiv VII, NAV-NT-314, 558/901, 913, 914 i 918 (mikrofilm,
njemaki fond) Depea taba 15. njemakog armijskog brdskog
korpusa upuena tabu 2. oklopne armi j e 2. i 3. j anuara 1944.
254
Arhiv VII, reg. br. 11/4, kut. br. 866 Izvjetaj taba
11. divizije od 15. 1. 1944. tabu 5. korpusa o borbama za Banj u
Luku i o operacijama od 1. do 15. 1. 1944.
255
Arhiv VII, NAV-NT-314, 558/816 (mikrofilm, njemaki fond)
Izvjetaj taba 15. njemakog armijskog brdskog korpusa od 9. 1.
1944. tabu 2. oklopne armi j e o odbrni Banj e Luke, prilog broj 4.
258
Arhiv VII, NAV-NT-314, 558/816 (mikrofilm, njemaki
fond) Depee taba 15. njemakog armijskog brdskog korpusa
tabu 2. oklopne armije.
154
odstupanje naih snaga ka Banj a Luci dranjem puta. Osim toga,
etnici su redovno dostavljali izvjetaje o kret anj u neprijatelja.
257
Peta brigada se povlaila uz r. Vrbanj u pravcem Ba-
nj a Luka Kotor-Varo Obodnik iprage; zadr-
avajui u povlaenju nadiranje 901. oklopnog njemakog
puka, ojaanog jednim bataljonom 383. puka.
258
Istovre-
meno i dijelovi njemakih, 1. brdske i 187. divizije,
23
"
nadiru iz suprotnog pravca od Teslia ka Maslovarama
preko pl. Borje, teei da sprijee odstupanje naih je-
dinica ka ipragama i Petrovom polju. Situacija za 11.
diviziju bila je utoliko kritinija, to su se u s. Borci, kod
Maslovara i na Petrovom polju, nedaleko od ipraga, na-
lazile divizije bolnice sa nekoliko stotina ranjenika. Borci
su bili kr aj nj e premoreni i iscrpljeni viednevnim bor-
bama u Banji Luci, a sem toga jedinice su odstupajui
nosile i ranjenike, koji su ranjeni u posljednjim borbama.
Neprijateljsko nastupanje od Teslia ka Maslovarama
bilo je opasnije, j er se na tom pravcu, sem malobrojnog
i slabo naoruanog Tesliko-teanjskog partizanskog od-
reda, nisu nalazile nikakve druge snage, koje bi mogle
sprijeiti njegov prodor. Sem toga, situacija je bila kraj nj e
nejasna i neizvjesna, j er se nije raspolagalo sa dovoljno
podataka o snazi i namj erama neprijatelja.
U takvoj situaciji 5. brigada je dobila zadatak da
sprijei brz prodor neprijateljskih snaga od Banj e Luke
i Teslia kako bi stvorila potrebno vrijeme za evakuaciju
390 ranjenika. Pored ranjenika 11. divizije, u bolnici na
Petrovom polju, nalazilo se i oko 150 ranjenika 1. prole-
terske divizije koje je takoe trebalo evakuisati. Uoava-
jui teinu situacije, tab 5. brigade naredio je tabovima
bataljona da se ovaj zadatak otvoreno saopti svim bor-
257
Arhiv VII, mikroteka, br. 5/12611262 (fond NDH) Izvje-
t aj 4. domobranskog lovakog zdruga (brigade) o borbama za od-
branu Banje Luke u vremenu od 31. 12. 1943. do 2. 1. 1944.
2M
Arhiv VII, NAV-NT-314 558/750 (njemaki fond) Izvje-
t aj taba 15. njemakog armijskog brdskog korpusa od 9. 1. 1944.
tabu 2. oklopne armije.
Zbornik, t. IV, knj . 21, dok. 93 (primedba pod br. 4)
Izvjetaj taba 5. kraj i ke NOTJ brigade tabu 11. divizije o povla-
enje iz Banj e Luke i o borbama u vremenu od 2. do 16. 1. 1944.
155
cima, podvlaei da se on mora izvriti po cijenu i najve-
ih rtava i samoodricanja
260
.
Dok se glavnina 5. brigade (2, 3. i 4. bataljon) povla-
ila ka Kotor-Varou, uz istovremenu borbu sa nj ema-
kim dijelovima koji su se za njom kretali i zapreavanje
komunikacija, dotle je 1. bataljon, 4. januara 1944, usilje-
nim marem produio pokret ka Maslovarama i planini
Borja, sa zadatkom da doprati ranj eni ke do Maslovara, a
potom izbije na prevoj Solile i sprijei prodor nepri j at e-
l j a iz pravca Teslia. Bataljon je predvee stigao u s. Bebe
nedaleko od s. Klupe, prihvatio odstupajue dijelove Te-
sliko-teanjskog partizanskog odreda i zauzeo poloaj ka
s. Klupe. Petog januara 1944. dolo je do sukoba sa ne-
prijateljem. S obzirom na ispresecanost zemljita i dubok
snijeg, neprijatelj se uglavnom kretao komunikacijom,
koju je Tesliko-teanjski partizanski odred uz pomo
mjetana iz oblinjih sela, nekoliko dana rani j e solidno
zapreio obaranjem stabala na cestu.
Razvila se ogorena borba. Prvi bataljon je postepeno
uzmicao ka prevoj u Solila, a u toku dana vrio nekoliko
protivnapada, nanevi neprijatelju ozbiljne gubitke. Iako
je neprijatelj bio viestruko i brojno i tehniki nadmoan
i mada su borci bili iscrpljeni do kr aj nj i h granica, ipak je
1. bataljon izdrao na ovim poloajima itav dan. U prvi
suton 5. januara 1944, 1. bataljon se povukao ka Maslova-
rama i kasno u noi stigao u sastav brigade u s. Borci. Ne-
pri j at el j je, 6. januara 1944. produio pokret ka Maslova-
rama. U borbi na planini Borja 1. bataljon je imao gu-
bitke od 7 poginulih i 8 ranjenih boraca. Izmeu ostalih,
poginuli su Mirko Stani, politiki komesar 3. ete i Milan
Vasi, komandir voda, iz iste ete. Jedan vod iz ovog ba-
taljona bio je odsjeen u toku borbe od ostalih snaga. Me-
utim, zahvaljujui umjenosti komandira Steve Popovia,
uspjeli su se odrati u rejonu s. Oaue i poslije deset
dana doi u sastav bataljona. Za to vrijeme su uspjeli iz-
vesti i nekoliko manjih akcija na etnike.
U svitanje, 6. januara 1944. brigada se nalazila u s.
Borci, sem 4. bataljona koji se nalazi na poloaju kod s.
t eo
Zbornik, t. IV, knj . 21, dok. 32 Nareenje taba 5. kr a-
jike NOU brigade od 6. 1. 1944. potinjenim jedinicama za sprea-
vanj e neprijateljskog prodora ka pl. Borja i odbrani ranjenika.
156
Obodnika sa zadatkom da sprijei prodor neprijatelja od
Maslovara i Kotor-Varoa ka pravcu odstupanja brigade.
Od ovog dana brigada je, pored zadatka da borbom omo-
gui evakuaciju, bila prinuena da sa dijelom snaga i sama
neposredno uestvuje u evakuaciji ranj eni ka i zatiti bol-
nice. Neke jedinice su bile prinuene da neposredno u
toku noenja tekih ranjenika pri hvat aj u borbu sa nepri-
jateljem i po odbijanju napada opet produe noenje. Po-
red ranjenika, brigada je morala da zatiti i evakuie i
veu grupu civila, kao i organe narodne vlasti sa ovog
terena, meu kojima je bila i jedna grupa lanova
AVNOJ-a. Pokret je vren pravcem s. Borci iprage
visoravan Petrovo polje s. Zlovarii s. Koriani
ri j eka Ugar s. Vitovlje Jaj ce.
U noi 6/7. januara 1944. tab brigade, 1, 2. i 3. bata-
ljon, sa divizijskom bolnicom, stigli su u iri rejon s. Zlo-
varii. etvrti bataljon, meutim, koji je bio u zatitnici,
odsjeen je predvee od glavnine i tab brigade nije sa
nj i m imao vezu do 14. januara 1944. Naime, 4. bataljon u
ulozi zatitnice naih snaga uspjeno je 6. januara 1944.
spreavao prodor neprijatelja od Kotor-Varoi ka Obo-
dniku i ipragama i tako omoguio glavnini 11. divizije i
ranjenicima normalno povlaenje. Tog dana, gubici bata-
ljona bili su 1 poginuo i 7 ranjenih. Predvee, bataljon
je otpoeo povlaenje za glavninom brigade, ali se u selu
Stopan nedaleko od ipraga, zaustavio na krai odmor,
poto su borci bili premoreni. Bataljon se na zastanku obe-
zbijedio samo od pravca s. Borci, odakle je jedino oekivao
nailazak neprijatelja i gdj e je t aj dan vodio borbu. Meu-
tim, tab bataljona, kao rii tab brigade, tada nije znao za
izvjesne neprijateljske snage koje su nastupale paralelno
pravcem Tesli Mladikovina Bjelobuje
:
Kuzma-
novii iprage, iji je cilj bio da sadejstvuju svojim
glavnim snagama na pravcu Tesli pl. Borja Maslo-
vare iprage. Ove neprijateljske snage potpuno su iz-
nenadile 4. bataljon u s. Stopan i u borbi koja se tom pri-
likom razvila nanijele mu teke gubitke. Poginulo je 35, a
ranj eno 26 boraca i starjeina.
261
Meu poginulima su bili
Zbornik, t. IV, knj . 21, dok. 93 Izvjetaj taba 5. kraj i ke
NOU brigade tabu 11. divizije o povlaenju iz Banj e Luke i o
borbama u vremenu od 2. do 16. 1. 1943.
157
i svi teki ranjenici bataljona, koji su pali u ruke nepri-
jatelju i koje je on pobio. Naroito je stradao radni vod
bataljona. I pored okolnosti to se bataljon naao odsjeen
od ostalih naih snaga, a borci bili kr aj nj e iscrpljeni u vi-
ednevnim borbama i marevima, ipak tab bataljona snosi
krivicu za ovaj teak poraz jedinice. Teina situacije u
kojoj se bataljon naao nalagala je potrebu jo vee bu-
dnosti i potpunijeg obezbjeenja, to je tab bataljona u
dobroj mj eri zanemario.
Najkritiniji trenuci za brigadu i ranj eni ke nastupili
su u prepodnevnim satima 7. j anuara 1944. na Petrovom
polju. Neprijatelj je nastupao iz vie pravaca ka bolnici
iz koje je trebalo evakuisati jo 80 ranjenika. Prednj i di-
jelovi neprijatelja bili su udaljeni od ranj eni ka svega oko
600 metara.-
62
Kr aj nj i m zalaganjem jedinica, koje su pri-
mile borbu u izuzetno nepovoljnim okolnostima, nepri j a-
telj je odbijen i ranjenici evakuisani.
itav dan, kao i naredna dva dana, brigada (bez 4.
bataljona) vodila je niz uzastopnih zadravajuih borbi sa
neprijateljem sve do u visinu ri j eke Ugar. Ove zadrava-
jue borbe koje su izvodile 5. i 12. brigada 11. divizije
imale su za cilj da, pored spasavanja ranjenika, omogue
blagovremenu i nesmetanu evakuaciju Jaj ca u kojem se
tih dana, pored ostalih ustanova, nalazio i Vrhovni tab
i AVNOJ.
Poto su ranjenici u noi 9/10. j anuara 1944. bezbje-
dno evakuisani na lijevu obalu rijeke Vrbasa (od tada su
brigu o nj i ma preuzele druge nae jedinice), Peta brigada
je 10. januara izvrila pri kupl j anj e na prostoriji s. Boi-
kovac s. Gostilj Ponir i nou 10/11. januara 1944.
izvrila proboj pravcem Ponir s. Vitovlje s. Koriani
i ubacila se neprijatelju za lea. Pri proboju brigada je
pretrpjela gubitke od 3 poginula i 5 ranjenih. Proboj je
izvren u saradnji sa 12. krajikom brigadom 11. divizije
i dijelovima 1. proleterske divizije.
Narednih dana svi bataljoni prikupljeni su u irem
rejonu Maslovare. etrnaestog j anuara 1944. u sastav bri-
gade stigao je i 4. bataljon, koji je bio odsjeen, kao i ostali
dijelovi, koji su tokom ofanzive bili izgubili vezu sa jedi-
nicom.
282
Isto.
158
Tokom ovih desetodnevnih borbi, brigada je uspjeno
izvrila sve postavljene zadatke. Glavni zadatak, zatitu i
evakuaciju ranjenika, 5. brigada je, mada uz ogromne na-
pore, u potpunosti izvrila, zbog ega je od taba 11. divi-
zije dobila zaslueno priznanje.
263
Meutim, iz ovih borbi
brigada je izila znatno oslabljena, a pretrpjela je i zna-
ajne gubitke, 61 poginuo i 83 ranjena.
264
Brojno st anj e
brigade po izlasku iz ofanzive iznosilo je 1161 borac i sta-
reina, naoruani 751 pukom, 71 pukomitraljezom, 3 mi-
nobacaa, 2 protivtenkovske puke, 22 automata, 74 pi-
tolja, 303 rune bombe.
265
Drugu polovinu januara 1944. brigada je provela u
rejonu s. eava s. Ukrinjica s. Rankovii s. Osi-
vica. U ovom periodu jedinice nisu imale ozbiljnijih su-
koba sa neprijateljem, izuzev ienja nekih sela oko Te-
slia, od etnika i ustake milicije. Vreno je sreivanje
i popuna jedinica, dotadanji Tesliko-teanjski partizan-
ski odred rasformiran je a njegovo ljudstvo rasporeeno u
jedinice 5. brigade. Po jedinicama su izvrene i izvjesne
kadrovske promjene.
266
Za komandanta 3. bataljona posta-
vljen je Ljubomir evi namjesto Duana Bojania, koji
je otiao na dunost van brigade. Smijenjeni su sa duno-
sti komandir i politiki komesar 2. ete 3. bataljona zbog
greaka poinjenih tokom ofanzive. Takoe je smijenjen
komandant 4. bataljona ore Vuenovi i upuen na
dunost van brigade, a na njegovo mjesto postavljen Dmi-
t ar Polovina. Po etama i vodovima izvrena je popuna
upranjenih rukovodeih mjesta.
Sa cjelokupnim rukovodeim kadrom brigade izvre-
na je detaljna kritika analiza postupaka i rada tabova
bataljona, komandi eta i niih rukovodstava, i izvueni
263
Arhiv VII, reg. br. 11/4, kut. br. 866 Izvjetaj taba 11.
divizije tabu 5. korpusa od 15. 1. 1944. o borbama za Banj u Luku
i o operacijama od 1. do 15. 1944.
204
Zbornik, t. IV, knj . 21, dok. 93 Izvjetaj taba 5. kr aj i -
ke NOU brigade tabu 11. divizije o povlaenju iz Banj e Luke i
borbama od 2. do 16. 1. 1944.
21)5
Arhiv VII, reg. br. 10/3, kut. br. 870 Dopuna izvjetaja
taba 5. kraj i ke NOU brigade od 15. 2. 1944. tabu 11. divizije o
napadu na Banj u Luku.
260
Arhiv VII, reg. br. 1/5, kut. br. 870 Naredba taba 5,
kraj i ke NOU brigade od 19. 1. 1S44. o postavljenjima komandnog
kadra u potinjenim jedinicama.
159
potrebni zakljuci. Ovom prilikom sagledani su i postupci
nepri j at el j a u odnosu na civilno stanovnitvo. Kako su
Nijemci pri prolasku kroz sela vrili pljake i zloine nad
civilnim stanovnitvom, to je tab brigade naredio
267
da
sve komande, prvenstveno politiki komesari, pri kupl j aj u
podatke o ovome. Zajedno sa njemakim jedinicama ili
su i etnici, kao njihovi vodii. Za stanovnike nekih sela,
ovo je bila prva prilika da se na djelu uvj ere o etnikoj
izdaji i saradnji sa okupatorom. Ova injenica iskoriena
je u politikom radu, kako sa borcima sa ovoga terena
tako i sa stanovnitvom, to je ubrzalo definitivno razo-
bliavanje etnike politike i u oima onih seljaka koji
su im do nedavno jo vjerovali.
Privremeno naput anj e slobodne teritorije od strane
naih jedinica, uslijed angaovanja u banjalukoj opera-
ciji i docnije u estoj ofanzivi, i prisustvo jaih okupator-
skih snaga, etnici su iskoristili da se oporave od poraza,
koje su do tada trpjeli i da prinudnom mobilizacijom po-
pune svoje redove. U ovo vrijeme (januar februar 1944)
snage Srednjobosanskog etnikog korpusa (komandant
Lazo Teanovi) broje oko 3000 ljudi, svrstanih u est
brigada i jedan samostalni bataljon. Naoruani su bih
sa 2841 pukom, 86 pukomi trai jeza, 11 tekih mitraljeza
i sa 1 minobacaem.
268
Za usluge koje su inili Nijemcima
u toku ofanzive etnici su dobili znatne koliine oruja i
municije. Ove okolnosti omoguile su etnikim voama
da donekle omasove svoje jedinice i ponovo dignu glave.
Oni, dodue, ni ovoga puta nisu bili sposobni za ozbilj-
ni j e vojne sukobe sa jedinicama NOV, ve se njihova po-
jaana aktivnost ogledala prije svega u prepadima na nae
kuri re i karavane, ubi j anj u simpatizera i saradnika NOP-a,
terorisanju porodica naih boraca sa ovog terena i bezo-
bzirnoj pljaki naroda. To ih je, meutim, vodilo u sve
veu kompromitaciju, ak i u oima onog dijela seljaka
koji su jo gajili iluzije o njima. U svom cirkularnom pi-
287
Arhiv VII, reg. br. 3/1, kut. br. 870 Nareenje taba 5.
kraj i ke NOU brigade od 17. 1. 1944. tabovima 3. i 4. bataljona za
raspored i dejstvo na prostoriji Pribini Buleti Ukrinjica.
288
Arhiv VII, reg. br. 7/3, kut. br. 205 etniki fond
Izvj et aj etnikog komandanta komande Zapadna Bosna ma-
jora Slavoljuba Vranjeevia Drai Mihailoviu o st anj u u zapadnoj
Bosni (bez datuma) pisan u proljee 1944. godine.
160
smu potinjenim jedinicama komandant etnike komande
Zapadna Bosna i sam priznaje da u ovom kraj u pljaku
nad civilnim stanovnitvom iskljuivo vre etnici.
269
Poslije sreivanja, popune i odmora jedinica, pred 5.
brigadom je stajao zadatak da zajedno sa ostalim snagama
11. divizije nastavi dejstva sa ciljem definitivnog vojni-
kog unitenja etnikih snaga i mobilizacije novih bo-
raca u NOV.
Tokom februara 5. brigada uglavnom operie na irem
podruju Teslia i Dervente, gdj e se zadravaju etnike
grupe iz tzv. Teslike i Ljubike etnike brigade, kao i
jedinice ustake milicije. Ni u ovom mjesecu nema veih
borbi. Meutim, jedinice su u stalnom pokretu. Izvode se
stalni prepadi na etnike i ustaku miliciju sa jaim pa-
trolama i odjeljenjima. U mnogim sukobima poginulo je
12, a zarobljeno 9 neprijateljskih vojnika, uglavnom e-
tnika. Zaplijenjeno je 14 puaka, 1 automat i izvjesna
koliina municije. Nai gubici 1 poginuo.
270
U meuvremenu 3. bataljon je sredinom februara
1944, po nareenju taba 11. divizije, iao u istonu Bo-
snu do Modria, kao zatita jednoj grupi lanova
AVNOJ-a.
271
U ovom mjesecu (pored borbenih dejstava, koja su
izvoena dijelovima jedinica-patrole, desetine, vod i eta),
u brigadi se intenzivno izvodila vojno-struna obuka pod
kontrolom i po posebnom planu
272
taba brigade. Ovim
planom postavljeno je precizno, ta, i u kojem vremenu,
moraju prei iz vojno-strune obuke sve jedinice. Uporedo
s tim, predvien je i sistem kontrole i praenja ta je od
predvienog programa izvreno u svakoj jedinici. Doku-
ment je istovremeno t raj ni j e regulisao mnoga pitanja u
269
Arhiv VII, reg. br. 34/2, kut. br. 205 etniki fond
Naredba komandanta etnike komande Zapadna Bosna maj ora
Slavoljuba Vranjeevia od 28. 2. 1944. potinjenim jedinicama o
suzbijanju pljake.
270
Arhiv VII, reg. br. 16/4, br. 866 Izvjetaj taba 5. kra-
jike NOU brigade tabu 11. divizije o borbama voenim u periodu
od 29. 1. do 14. 2. 1944.
271
Isto kao pod 270.
272
Arhiv VII, reg. br. 4-1/1, kut. br. 870 Nareenje taba
5. kraj i ke NOU brigade od 10. 2. 1944. potinjenim jedinicama o
sprovoenju plana vojnike obuke u brigadi.
11 Peta krajika (kozaraka) brigada
161
jedinici od znaaja za njihov red, disciplinu, kao i bor-
beno obezbjeenje jedinica na odmoru, maru i si.
U ast 26-godinjice stvaranja Crvene armije 23. fe-
bruara 1944. tab 11. divizije izvrio je smotru 5. i 14.
brigade u Prnjavoru.
273
Smotri je prisustvovalo i oko 600
mjetana Prnj avora i okoline. Potom je odran narodni
zbor, na kojem su govorili komandant i politiki kome-
sar 11. divizije i sekretar Okrunog komiteta KPJ. Grupa
boraca omladinaca iz 1. bataljona 5. brigade, pod ru-
kovodstvom zamjenika komandanta Dragana Milaina,
izvela je vjebe sa pukom i bila toplo pozdravljena od
naroda. Navee su borci 5. brigade izveli uspio kulturno-
-umjetniki program. Najljepe su pozdravljene recitacije:
Stojanka-Majka Kneopoljka i Pjesma mrtvih prole-
tera.
Naredbom taba 11. divizije
274
od 25. februara 1944.
222 borca iz 5. brigade proizvedeni su u inove podoficira
(u in starijeg vodnika 53, vodnika 66, mlaeg vodnika
51 i u in desetara 52). Bili su to prvi podoficirski inovi
u 5. brigadi. Stab brigade preduzeo je mj ere da ubudue
sve starjeine nose propisane oznake inova.
Poetkom mart a 1944, 5. brigada je, bez 4. bataljona,
na liniji s. Maino Brdo Cer s. Ostrunja. Za to
vrijeme 4. bataljon je u s. eavi sa zadatakom da titi
brigadnu ambulantu i zatvara pravac koji iz rejona Tesli
izvodi ka slobodnoj teritoriji.
Po nareenj u taba 11. divizije
275
5. brigada, bez 4.
bataljona, sa 12. slavonskom i dijelovima 1. proleterske
brigade, krenula je u noi 5/6. marta u napad na etnike
koji su se prikupili u selima na desnoj obali Vrbasa, od
Srpca do Klanice. Prema prikupljenim podacima, tu su
se nalazile Motajnika, upska i Joavaka etnika bri-
gada.
273
Arhiv VII, reg. br. 20/4, kut. br. 866 Izvjetaj taba 11.
divizije od 4. 3. 1944. tabu 5. korpusa o borbama u vremenu od
16. do 29. 2. 1944.
274
Arhiv VII, reg. br. 1/20, kut. br. 866 Naredba taba 11.
divizije od 25. 2. 1944. o proizvoenju vojnih rukovodilaca u in
podoficira.
275
Arhiv VII, reg. br. 7/1, kut. br. 870 Nareenje taba
11. divizije od 4. 3. 1944. potinjenim jedinicama za napad i uni-
tenje etnika u sjevernom dijelu srednje Bosne.
162
Napad je otpoeo 6. mart a 1944. u svitanje. Pr i j e pre-
laska u napad naih glavnih snaga, 1. bataljon 5. brigade
i jedan bataljon 1. proleterske neopaeno su se provukli
i zauzeli poloaje ispred s. Klanice i s. ardaani sa za-
datkom da etnicima sprijee odstupnicu ka Klanicama i
Banji Luci. Drugi i 3. bataljon 5. brigade napadali su
pravcem s. Otpoivaljka s. Prosjek s. Gumijera
s. Milosavci s. Papaani. etnici su potisnuti i otpo-
elo je gonjenje pri kom su imali gubitke od 11 pogi-
nulih. Zaplijenjeno je 8 puaka i neto municije. Ostaci
razbijenih etnika nat j erani su na rijeku Vrbas, gdj e ih
se vei broj podavio. Prvi bataljon saekao je etnike
koji su odstupali ka Klanicama i u estokom sukobu
nanio im gubitke od 17 poginulih, meu kojima je bio i
komandant jednog njihovog bataljona.
276
Izgleda da je
tom prilikom poginuo ili se udavio u Vrbasu i zloglasni
etniki voa, komandant upske brigade, Ljubo Bun-
dalo, jer mu se od tada gubi svaki trag. Na napad je
potpuno iznenadio etnike, jer je dan rani j e i u toku noi
vladalo veliko nevrijeme, pa nam se nisu nadali.
O st anj u kod etnika, poslije ovog poraza, najrei-
tije govori raspis komandanta etnike komande Zapad-
na Bosna majora Slavoljuba Vranjeevia upuen 21.
mart a 1944. potinjenim jedinicama:
. . . U poslednje vreme po pojedinim korpusima deavaju se
zaista udne stvari, stvari, koje pokazuju, kr aj nj u malodunost
ne kod boraca, nego kod stareina. Ova malodunost kod pojedinih
stareina, verovatno dolazi zbog momentalnog jakog pritiska par -
tizana na sektorima pojedinih jedinica. Ovu svoju malodunost po-
jedine nesavesr.e stareine prenose i na svoje potinjene, te od
nekada najborbenijih jedinica stvorili su straljive jedinice koj e
se potrae beei
277
Sem toga, tih dana u redovima etnikih voa izbi-
j aj u na povrinu svae i meusobna optuivanja za po-
270
Arhiv VII, reg br. 9/2, kut. br. 870 Izvj et aj taba 5.
kraj i ke NOU brigade od 7. 3. 1944. tabu 11. divizije;
Arhiv VII, reg. br. 47/2, kut. br. 870 Izvj et aj taba 5. kr a-
jike NOU brigade tabu 11. divizije o dejstvima od 1. do 14. 3. 1944.
277
Arhiv VII, reg. br. 47/2, kut. br. 205 (etniki fond)
Raspis komandanta etnike komande Zapadna Bosna maj ora
Slavoljuba Vranjeevia od 21.'3. 1944. potinjenim jedinicama.
u*
163
raz. Rade Radi za poraz optuuje oficire i pokuava po-
mou voa iz naroda da se stavi na elo jednom dijelu
etnikih snaga (Joavaka, upska i Motajnika briga-
da). U pismu Radi Radiu (koji tada nema vojne funkci j e
u etnikim redovima, ve je lan etnikog nacionalnog
komiteta) od 22. mart a 1944. maj or Vranjeevi Slavo-
ljub, pored ostalog, kae:
. . . Zato vi iznosite razne lai i klevete za mene, potpuno
je jasno, j er vaa bolesna ambicija, ne moe da mi ruj e i nastojite
svim silama, ne prezajui pri tome sredstvima, da doete do cilja,
tj. da ponovo zauzmete vodei poloaj u etnikim redovima u Bo-
sni. .. Za vas je vanije kupiti raki j u po Potoanima i okolini,
nego voditi borbu protiv neprijatelja .. .
27S
Dok su se etnike voe svaale oko vlasti, mada im
je svima slabio uticaj u narodu, nae snage su nastavile
tokom mart a 1944. unitavanje razbijenih etnikih gru-
pa. Sedmog mart a 1944. 4. bataljon sa brigadnom ambu-
lantom stigao je u sastav brigade, tako da se ovog dana
cjelokupna 5. brigada nalazi na liniji s. Milosavci s.
Papaani s. Krikovci s. ekovci s. Martinac
s. Noiko. U ovom rejonu Zupe brigada je ostala do po-
etka aprila 1944. godine.
279
Osnovni zadatak jedinica, u ovom vremenu, bio je
da, pored likvidacije ostataka etnika, intenzivnim poli-
tikim radom u narodu vre mobilizaciju novih boraca.
U tom cilju svi bataljoni su nou upuivali jae patrole,
odjeljenja, vodove, a ponekad i ete u Lijeve-polje, sa
zadatkom hvat anj a etnika, razoruavanja manjih nepri-
jateljskih posada po selima i mobilizacije novih boraca.
Ove grupe i patrole su u selima Lijeve-polja, uz pomo
terenskih radnika, odravale niz sastanaka i konferencija
sa narodom na kojima su tumaene odluke AVNOJ-a i
ostala vojno-politika zbivanja. Ovaj rad dao je vrlo dob-
278
Arhiv VII, reg. br. 5P/2, kut. br. 205 (etniki fond)
Pismo etnikog komandanta majora Slavoljuba Vranjeevia od
22. 3. 1944. Radi Radiu lanu etnikog nacionalnog komiteta.
279
Arhiv VII, reg. br. 47/2, kut. br. 870 ' Izvjetaj taba 5.
kraj i ke NOU brigade tabu 11. divizije o dejstvima od 1. do 14.
3. 1944.
Arhiv VII, reg. broj 23/4, kut. br. 866 Izvjetaj taba 5.
kraj i ke NOU brigade tabu 11. divizije o dejstvima od 15. do 31.
3. 1944.
164
re rezultate. Samo u prvoj polovini mart a 1944. iz ovih
sela stupilo je u brigadu na dobrovoljnoj osnovi 152 om-
ladinca
280
. Narod Lijeve-polja i ovoga puta je razvio
iroku akciju za pri kupl j anj e odjee, obue i ivotnih na-
mirnica, pa su nae grupe, uz pomo omladine u pov-
ratku prevozile na desnu obalu Vrbasa i ovaj materijal.
Istovremeno, na desnoj obali Vrbasa, u svim jedini-
cama odvijao se intenzivan vojno-politiki rad. Tako tab
brigade o st anj u u brigadi u svom izvjetaju tabu divi-
zije od 14. mart a 1944. pie sljedee:
. . . Od VI ofanzive st anj e u naoj brigadi se popravilo i ono
je danas dobro. Neprekidnim i upornim radom, vojnikim i poli-
tikim, uspjelo se dovesti brigadu u dobro stanje. Disciplina, sa
manj i m izuzecima, je dobra. Ukoliko se poj avl j uj u sluajevi ne-
discipline to je, uglavnom, kod novomobilisanog ljudstva, ali na-
stojimo i t aj problem savladati. Borbenost brigade dobra. Mrnja
prema okupatoru, a specijalno prema etnicima, je velika, to do-
kazuj e naa zadnja akcija .. .
881
Za vrijeme boravka brigade u ovim selima, obnovljeni
su razgovori i politiki kontakti sa predstavnicima poljske
nacionalnosti, koiih je u ovom kraj u tada bilo oko 15.000.
Jo u jesen 1943.
282
bili su uspostavljeni prvi kontakti na-
ih vojno-politikih organa sa predstavnicima organizacije
Savez Poljaka u emigraciji. Jo tada je kod Poljaka
postojala volja da uzmu aktivnog uea u NOB, ali zbog
mnogih okolnosti (odsustva naih jedinica, etnikih re-
presalija, ofanziva i si.) do praktine realizacije nije dolo
ranije. Sada su, razbijanjem etnika i prisustvom naih
snaga, bih stvoreni uslovi i za to. Devetnaestog mart a
1944. u s. Novi Martinac odrana je ira konferencija sa
pripadnicima poljske nacionalnosti, na kojoj su govorili
komandant 5. brigade maj or Ranko ipka, politiki kome-
sar 1. bataljona Joco Marjanovi i njihov predstavnik ui-
t el j Jan Kumu, inae potpredsjednik organizacije Savez
Poljaka u Jugoslaviji.
283
Kao rezultat ovakvog politikog
280
Isto kao pod 279.
281
Isto kao pod 279.
282
Arhiv VII, reg. br. 4/2, kut. br. 865 Izvjetaj taba 11.
divizije od 20. 10. 1943. Vrhovnom tabu NOV i POJ o st anj u u
diviziji i na terenu centralne Bosne.
29S
Arhiv VII, reg. br. 17/3, kut. br. 866 Izvjetaj taba 5.
kraj i ke NOU brigade od 20. 3. 1944. tabu 11. divizije.
165
rada meu Poljacima, ve narednih dana u 5. brigadu je
stupilo nekoliko desetina pripadnika poljske narodnosti.
Sljedei zadatak, na kome se brigada angaovala u
ovom vremenu, bio je skupl j anj e ita i ostalih ivotnih
namirnica za jedinice NOV i stanovnitvo onih krajeva
slobodne teritorije u zapadnoj Bosni koji su bili pasivni
ili opustoeni ratnim "operacijama. Sumirajui rezultate
realizacije ovog zadatka, tab 5. brigade u svom izvje-
taju
284
od 17. mart a 1944, izmeu ostalog, kae:
. . . Pri j e nekoliko dana, poslali smo karavan sa 30 metara
ita, 10 goveda i 10 svinja. Veeras upuujemo karavan sa uku-
pno vagonipo ita i graha, 80 kg. masti i drugo. Napominjemo da
je sve to ito skupila naa intendantura na dobrovoljnom prin-
cipu . . . Kao to vidite mi i sami izvravamo svoje obaveze prema
drugim naim jedinicama i bolnicama, a kao to se vidi prevazili
smo normu predvienu za nau br i gadu. . .
Veliki znaai imala je tih dana i akcija naih sanitet-
skih organa, preduzeta u nekim selima oko r. Vrbasa na
suzbijanju pjegavog tifusa i nekih drugih zaraznih bo-
lesti meu civilnim stanovnitvom. Naime, posljednjih
mjeseci ovdje su boravile etnike jedinice i kako su et-
nici bili puni vaki zarazili su i mj et ane pjegavcem.
285
Kako bi se ova zaraza suzbila, sanitet 5. brigade or-
ganizovao je lijeenje oboljelih, a meu stanovnitvom
razvio iroku kampanj u na higijenskom prosvjeivanju
naroda. Odtampano je i podijeljeno po kuama uputstvo
koje je objanjavalo kako se treba boriti protiv pjegavca
i kako iskorijeniti vake. Na objanjavanju ovih mjera,
pored sanitetskih organa, bih su angaovani i pismeniji
borci. U ovom poslu naroito su se istakle drugarice. One
se nisu sustezale da i same rade na ureenj u seoskih kua,
pa su tako linim primjerom i ivom neposrednom rijeju,
na nj i ma svojstven nain, prve zadobile povjerenje se-
ljanki domaica. Poslije nekoliko dana slonog rada
boraca i mjetana pod parolom Smrt neistoi i vakama,
884
Arhiv VII, reg. br. 6/3, kut. br. 870 Izvj et aj taba 5.
kraj i ke NOU brigade od 17. 3. 1944. tabu 11. divizije o pri ku-
pl j anj u hrane.
285
Arhiv VII, reg. br. 8/1, kut. br. 870 Uputstvo saniteta
3. kraj i ke NOU brigade od 10. 3. 1944. jedinicama i civilnom sta-
novnitvu o borbi protiv pjegavog tifusa.
166
smrt pjegavcu, mnoge kue su blistale. Seljake je im-
presionirala injenica da se sa malo sredstava i truda
moe ovoliko uiniti. Tako su tih dana mnogi borci 5.
brigade, mada i sami sa oskudnim znanjima, silom prilika
postali u ovim selima borci za zdravstveno prosvjeivanje
naroda.
Dvadeset etvrtog marta 1944. 1. bataljon 5. brigade
izvrio je pokret u Maslovare, radi zatite divizijske bol-
nice, dok su ostale jedinice i dalje ostale na prvobitnim
rei onima sa istim zadacima. Istog dana, etnici potpomog-
nut i okupatorsko-ustakim jedinicama iz uporita Klanice,
napali su na poloaje 4. bataljona, ali su, poslije jednoa-
sovne borbe odbijeni. Slinu akciju neprijatelj je podu-
zeo i 28. i 29. marta 1944, ali je oba puta bio odbaen u
Klanice uz nepoznate gubitke.
286
Drugi, 3. i 4. bataljon ostali su na ovim poloajima
do 7. aprila 1944. I dalje su vrili prelaz manj i m djelovima
u Lijeve-Polje, s ciljem mobilizacije novih boraca i hva-
t anj a etnika. Nou, 3. aprila 1944, 2. i 4. bataljon pre-
duzeli su akciju ienja s. unjari i Tabla. Dvije grupe
boraca bombaa, iz ovih bataljona, nj i h 34, predvoene
komandantom brigade, neopaeno su se privukle do dvije
kue u neposrednoj blizini mosta na Vrbasu kod Kla-
nica, gdje se nalazio tab etnikog korpusa. Nai borci su
likvidirali straara i pobacali rune bombe u kue. U ovoj
borbi poginuo je 21 etnik, a 3 su zarobljena.
287
Meu za-
robljenim nalazio se i zloglasni etnik Jovo Cerani, tada
komandant andarmerije etnikog Srednjebosanskog
korpusa. Kako je naim borcima bilo poznato da je Ce-
rani uestvovao u pokolju ranj eni h krajikih proletera
u proljee 1942. u s. Joavka i da je on lino ubio dr.
Mladena Stojanovia, to je osuen na smrt. O ovom pre-
padu na etnike, u izvjetaju zapovjednitva 3. orunike.
pukovnije NDH od 15. aprila 1944. se kae: ... 3. IV 1944.
256
Arhiv VII, reg. br. 23/4, kut. br. 866 Izvjetaj taba 5.
kraj i ke NOU brigade tabu 11. divizije o dejstvima od 15. do 31.
3. 1944.
287
Arhiv VII, reg. br. 18/2, kut. 870 Izvj et aj taba 5. kr a-
jike NOU brigade od 3. 4. 1944. tabu 11. divizije.
167
godine u 01.30 sati na desnoj obali rijeke Vrbasa kod
mosta s. Klanice, partizani su napali etniki tab i razo-
rili ga...
288
Ukupan bilans
289
dejstava brigade na ovom sektoru
tokom mart a i poetkom aprila 1944. bio je: poginulo i
zarobljeno 95 etnika, a zaplijenjeno 75 puaka, 2500 me-
taka, 13 minobacakih granata i izvjesna koliina druge
opreme. U brigadu je stupilo oko 250 novih boraca iz Li-
jeve-polja i upskih sela, meu kojima i znatan broj Po-
ljaka. Sem toga, sakupljeno je i otpremljeno drugim na-
im jedinicama i bolnicama nekoliko vagona ita i drugih
ivotnih namirnica.
Sedmog aprila 1944. nareenjem
290
taba 11. divizije
5. brigada je dobila novi zadatak na osnovu koga 4. ba-
taljon kree u Maslovare i iprage, gdje sa 1 bataljo-
nom treba da pristupi ienju ovog terena od etnika i
da pojaava osiguranja bolnice i drugih objekata. Sem
toga imali su i zadatak da obezbjeuju karavane, koji su
tih dana prenosili ivotne namirnice i ito iz rejona Pr-
njavora ka Jajcu. 2. i 4. bataljon, sa ostalim snagama
11. divizije, orijentiu se ka dolini r. Bosne i Usore i ko-
munikacijama Brod Sarajevo i Doboj Tesli.
U noi 10/11. aprila 1944. 2. bataljon 5. brigade ois-
tio je od ustake milicije sela Omanjsku, Sivu i Alibe-
govce. Poginulo je 5 neprijateljskih vojnika i 1 oficir.
291
Dvanaestog aprila 1944. u svitanje neprijatelj, jaine
oko dva bataljona
292
, napao je iz pravca Tesli poloaje
288
Arhiv VII, reg. br. 56/1-1, kut. br. 149-c (fond NDH)
Izvjetaj zapovjednitva 3. orunike pukovnije od 15. 4. 1944.
289
Arhiv VII, reg. br. 23/4, kut. br. 866 Izvjetaj taba 5.
kraj i ke NOU brigade tabu divizije o dejstvima od 15. do 31. 3.
1944.;
Arhiv VII, reg. br. 6/3, kut. br. 870 Izvjetaj taba 5. kr aj i -
ke NOU brigade tabu 11. divizije o pri kupl j anj u hrane;
Arhiv VII, reg. br. 47/2, kut. br. 870 Izvjetaj taba 5. kr a-
jike NOU brigade tabu 11. divizije o dejstvima od 1. do 14. 3. 1944.
290
Arhiv VII, reg. br. 12/1, kut. br. 870 Nareenje taba 11.
divizije od 7. 4. 1944. potinjenim jedinicama za ruenje eljeznike
pruge Derventa Doboj Tesli i komunikacija elinac
Banj a Luka.
291
Arhiv VII, reg. br. 26/4, kut. br. 866 Izvjetaj taba
11. divizije od 15. 4. 1944. tabu 5. korpusa o borbama u periodu
od 1. do 15. 4. 1944.
292
Isto kao pod 291.
168
4. bataljona 5. brigade u s. Ostrunji. Bataljon je cio dan
vodio borbu i postepeno uzmicao ka s. Osredak. Sutradan
se neprijatelj povukao ka Tesliu. Narednih pet dana 2.
i 4. bataljon zatvaraju pravce koji od Teslia i Jelaha
izvode ka slobodnoj ^teritoriji. Ozbiljnijih sukoba nije bilo.
Za to vrijeme 1. i 3. bataljon su na prostoriji iprage
Petrovo polje, sa zadatkom zatvaranja pravca od Trav-
nika i zatite bolnice. Ni kod ovih bataljona nema sukoba
sa neprijateljem.
U noi 18/19. aprila 1944. 4. bataljon sa jednom e-
tom 2. bataljona postavio je zasjedu na eljezniku prugu
Derventa Doboj, izmeu stanica Rudanka i Kotorsko.
293
Po ve ustaljenom postupku, pruga je minirana a zasjeda
organizovana uz potrebna obezbjeenja na bokovima. U
svitanje 19. aprila naiao je teretni voz sa 14 vagona. Po
pal j enj u mina izvren je juri i prat nj a voza je savladana.
Zarobljeno je 7 neprijateljskih vojnika, a 5 ih je pogi-
nulo (od kojih dva oficira) i 3 ranjeno. Zaplijenjen je
1 pukomitraljez, 7 puaka, 2 automata, 4 pitolja i iz-
vjesna koliina municije. Od odjee i obue zaplijenjeno
je i evakuisano 136 injela, 670 bluza, 770 pantalona, 320
pari vojnikih cipela, 250 koulja i 150 pari arapa. Svi
borci 4. bataljona, 2. ete 2. bataljona i brigadni minerski
vod obukli su se u nova njemaka vojnika odijela. Pored
toga, evakuisana su jo troja kola odjee. Sa evakuacijom
ostalog materijala moralo se prekinuti j er je neprijatelj
intervenisao iz pravca Dervent i Doboj a. Zato su preos-
tali materijal i kompozicija spaljeni. Nae jedinice nisu
imale gubitaka.
Dotadanji politiki komesar brigade Niko Jurini
otiao je na novu dunost, a za novog politikog komesara
19. aprila 1944. postavljen je Mahmud Ibrahimpai Mao.
Narednih pet dana, od 19. do 23. aprila 1944, 5. bri-
gada je imala sljedei raspored: 1. bataljon je i dalje u
ipragama i Petrovom polju, a ostali (2, 3. i 4.) na liniji
Arhiv VII, reg. br. 17/3, kut. br. 866 Izvjetaj taba 5.
kraj i ke NOU brigade od 20. do 4. 1944. tabu 11. divizije o uni -
t enj u neprijateljskog voza na pruzi izmeu Rudanke i Kotorskog.
Arhiv VII, reg. br. 47387389), fond NDH Izvjetaj opera-
tivnog odjela Ministarstva oruanih snaga NDH od 22. 4. 1944.
169
eava Pojezna Glogovac Podgajci, sa zadatkom
zatvaranja pravaca, koji od Teslia i Dervente izvode ka
slobodnoj teritoriji.
294
Dvadeset prvog aprila 1944. pri j e podne neprijatelj je
(Ferizbegovieva bojna i Teslika etnika brigada)
295
izvrio ispad iz Teslia i ugrozio divizijsku prihvatnu bol-
nicu u s. eava. Na ovom pravcu branio se 2. bataljon,
koji je u popodnevnim asovima izvrio protivnapad i ove
neprijateljske snage protjerao ka Tesliu.
Budui da je neprijatelj dan ranije
296
, udruenim
okupatorsko-etpikim snagama, uspio da potisne nae je-
dinice i da ue u Kotor-Varo, tab 11. divizije je, anali-
zirajui i slian ispad iz Tesha, zakljuio
297
da vjerovatno
predstoje ofanzivna dejstva veih razmjera ka ovom delu
slobodne teritorije i vjerovatno iz vie pravaca. Na ova-
kav zakljuak upuivali su jo neki podaci nae obavje-
t aj ne slube u kojima se govorilo o pri kupl j anj u jaih
neprijateljskih snaga u Doboju.
Pouen i iskustvom iz posljednje, este ofanzive, tab
divizije je preduzeo odreene mj ere predostronosti, kako
ne bi bio iznenaen. Odmah su evakuisani ranjenici i vee
koliine ita iz eave ka ipragama. Uporedo s tim izvr-
eno je i pregrupisavanje naih jedinica. Peta brigada je
orijentisana blie ka centralnoj bolnici. S tim u vezi, 2.
bataljon je upuen u iprage u neposrednu zatitu bolnice
i zatvaranje pravca od Travnika. Trei bataljon je dobio
zadatak da zatvori pravac Tesli planina Borja Mas-
lo vare, a 1. i 4. bataljon bili su orijentisani ka Kotor-Va-
rou.
298
294
Arhiv VII, reg. br. 13/1, kut. br. 870 Nareenje taba 5.
kraj i ke NOU brigade od 19. 4. 1944. 2, 3. i 4. bataljonu za raspored
na prostoriji eava
;
Pojezna Cerani Glogovac Podgajci.
195
Arhiv VII, reg. br. 21/2, kut. br. 870 Izvjetaj zamj e-
nika politikog komesara 5. kraj i ke NOU brigade od 21. 4. 1944.
tabu 11. divizije o ispadu nepri j at el j a iz Teslia na poloaje Ukri-
njica eava.
2
" Zbornik, t. IV, knj . 24, dok. 103 Izvj et aj politikog ko-
mesara 11. divizije od 22. 4. 1944. tabu divizije o ulasku nepri j a-
teljskih snaga u Kotor-Varo.
297
Arhiv VII, reg. br. 24/1, kut. br. 876 Nareenje taba
11. divizije od 24. 4. 1944. potinjenim jedinicama za raspored i
dejstvo u sjevernom dijelu srednj e Bosne.
288
Isto kao pod 297.
170
Prvi maj 1944. u Pribini&u kod Teslia judbalski tim 5. brigade
U ovakvom rasporedu uz manj e znaajne izmjene bri-
gada je ostala do druge polovine maj a 1944. godine.
Dvadeset treeg i 25. aprila i 6. maj a 1944, 1. i 4. ba-
taljon 5. brigade vrili su neuspjele napade na nepri j a-
teljsko uporite Kotor-Varo.
298
Mi smo imali gubitke od
2 poginula i 18 ranjenih. Ostala dva bataljona (2. i 3) u
ovom vremenu nisu imala dodira sa neprijateljem, izu-
zev to je neprijatelj bombardovao bolnicu i 2. bataljon
17. maj a 1944. i tom prilikom je ranj eno nekoliko boraca.
U okviru prvomajske proslave 3. bataljon je dao us-
pjelu priredbu u selu Pribini. U drugim jedinicama 5.
brigade odrane su prigodne sveanosti.
300
Sedmog maj a 1944. u s. Novi Martinac formiran je
bataljon, sastavljen od Poljaka sa terena centralne Bosne.
S tim u vezi, a po nareenj u taba 11. divizije, svi borci,
Arhiv Vn, reg. br. 30/4, kut. br. 866 Izvjetaj taba
11. divizije od 19. 5. 1944. tabu 5. korpusa o dejstvima od 1. do
15. 5. 1944.
Dnevnik Lj. B. U napadu na Kotor-Varo 25. 4. 1944. pogi-
nuo je komandir voda iz 1. bataljona 5. brigade Stevo Popovi iz
s. Slabinja kod Bosanske Kostajnice.
so
Isto kao pod 299.
171
Poljaci, koji su se nalazili u 5. brigadi, upueni su u no-
voformirani bataljon. Bataljon je formiran na svean na-
in, u prisustvu predstavnika 11. divizije i politikih pred-
stavnika Poljaka Ignaca Kuneeria, lana ZAVNOBiH-a,
Jana Kumua i Jana Dranga. Stab bataljona sainjavali
su: komandant Ilija Sarevi, zamjenik komandanta Drang
Jan, politiki komesar Milivoj Danilovi i zamjenik po-
litikog komesara Boko Baji. U momentu formi ranj a
bataljon je imao 2 ete i vod za snabdijevanje, a brojao
je 112 boraca. Ubrzo je formirana i 3. eta, a u tabu ba-
taljona su izvrene izmjene, s tim to je za novog koman-
danta postavljen Slavko Zrni, a za politikog komesara
Marinko Krnj aj i .
O ovom dogaaju, u izvjetaju
301
taba 11. divizije,
od 19. maj a 1944., upuenom tabu 5. korpusa kae se:
. . . Dana 7. maj a uz malu sveanost je formiran bataljon od
Poljaka, koji su nastanjeni u prnjavorskom srezu. Bataljon je uao
u sastav 14. brigade kao nj en 5. bataljon. Osnivanje ove jedinice
poveati e izglede za mobilizaciju kod Poljaka u ovom kraj u. Lj ud-
stvo su dale sve jedinice ove divizije, a najvie 5. kozarska kr a-
jika brigada u kojoj se bio prikupio najvei broj Poljaka.
Osamnaestog maj a 1944. 1, 3. i 4. bataljon krenuli su
u pretres sela Gornja Radnja i arkovina. Meutim, et-
nici su se blagovremeno povukli. Isti dan poslije podne,
neprijatelj je (Ferizbegovieva bojna i dijelovi 6. lovake
pukovnije) intervenisao iz Teslia, ali je nakon krae bor-
be odstupio. U noi 18/19. maj a 1944. ovi bataljoni su pos-
tavili zasjedu na pruzi Jelah Tesli, s ciljem ruenja
pruge i miniranja voza. Kako voz ni j e naiao nou, snage
5. brigade zadrane su u zasjedi i preko dana, 19. maja.
Meutim, pri j e nego to je voz naiao, neprijatelj je iz
Teslia napao nae snage, koje su primile borbu i pod
borbom se povukle sa pruge. Jedan borac je poginuo. I
neprijatelj je imao nekoliko mrtvih i ranjenih. Zaplije-
njene su 4 puke i izvjesna koliina municije. I ovog puta
zajedno sa ustaama i domobranima napadah su i etnici.
Poslije ovog do 27. maj a 1944. ni j e bilo veih sukoba
sa neprijateljem. 5. brigada je na prostoriji s. Kulai s.
Ljeskove Vode s. Pojezna, orijentisana ka komunika-
301
Isto kao pod 299.
172
ciji Doboj Derventa. 21. maj a 1944. u sastav brigade
je stigao i 2. bataljon, koji se nalazio u ipragama. Jedi-
nice su isturale patrole ka neprijateljskim uporitima radi
njihovog izvianja i hvat anj a etnika. etnici su imali
gubitke od 7 poginulih. Zaplijenjeno je 6 puaka. Istovre-
meno po jedinicama je izvoena vojno-politika obuka.
Posebna panja posveena je novomobilisanim borcima.
U noi, 26/27. maj a 1944, 1. i 3. bataljon i jedna eta
2. bataljona postavili su zasjedu na pruzi u neposrednoj
blizini Doboja. U svitanje, 27. maja, napadnut je jedan
teretni voz.
302
Naiavi na minu, lokomotiva se prevrnula,
dok je 7 vagona uniteno. Zarobljena su 2 njemaka voj-
nika i 3 domobrana, dok su 2 domobrana poginula. Iz voza
su evakuisane izvjesne koliine vjetakog meda i upu-
ene u bolnicu za ranjenike. Neprijatelj je intervenisao
iz Doboja i Rudanke, teei da odsijee povlaenje naih
snaga sa pruge. Poslije troasovne borbe, nae jedinice su
se povukle u pravcu s. Ljeskove Vode.
Sutradan, 28. maj a 1944, 4. bataljon je otpoeo pokret
pravcem eava pl. Borja Maslovare iprage da
izvri zadatak koji je do tada imao 2. bataljon. Ostala t ri
bataljona su na istim poloajima. U ovo vrijeme jedinice
5. brigade oskudijevale su u municiji. Pokuaj da se na-
padom na voz doe do municije ostao je bez rezultata.
Zato je tab 5. brigade 29. maj a 1944. izdao zapovjest
303
za napad na uporita Johovac, Fou i Komaricu, uz isto-
vremeno miniranje pruge i napada na voz. Meutim, i ova
akcija uspjela je samo djelimino, j er se ni ovoga puta
ni j e dolo do znaajnijeg plijena. Rezultat napada
304
bio
je unitena lokomotiva i 7 vagona, zarobljena 2 domo-
brana i 1 ranjen. Osloboeno je 17 zarobljenih partizana
302
Zbornik, t. IV, knj . 25, dok. 163 Izvjetaj taba 5. kr a-
jike NOU brigade od 31. 5. 1944. tabu 11. divizije o dejstvima od
15. do 31. maj a 1944.
Arhiv VII, reg. br. 21/2-3, kut. br. 149C (fond NDH) I zvj e-
t aj zapovjednitva 4. orunike pukovnije NDH od 10. 6. 1944.
303
Arhiv VII, reg. br. 16/1, kut. br. 870 Zapovjest taba 5.
kraj i ke NOU brigade od 29. 5. 1944. potinjenim jedinicama za
napad na neprijateljska uporita Johovac, Foa i Komarica.
304
Arhiv VII, reg. br. 53/2, kut. 870 Izvj et aj taba 5. kr a-
jike NOU brigade od 31. 5. 1944. tabu 11. divizije o dejstvima od
15. do 31. maj a 1944.
173
i saradnika NOP-a, koji su sprovoeni u logor. Evakui-
sano je oko 150 kg soli. Prvi bataljon imao je 2 poginula
i 2 ranj ena borca. Napad su izvodili 1, 2. i 3. bataljon, s
tim da 1. bataljon napadne uporite Johovac i voz, 2. da
likvidira posadu na eljeznikoj stanici Komarica i obez-
bijedi akciju zasjedom od uporita Cer i 3. bataljon da
likvidira uporite Fou i da dijelom snaga sadejstvuje 1.
bataljonu u likvidaciji uporita Johovac. Meutim, jedi-
nice nisu istovremeno prele u napad, tako da je napad 1.
bataljona na Johovac ostao usamljen.
Poetkom juna 1944. 1, 2. i 3. bataljon nalazili su se
na liniji s. eava s. Ukrinica, s. Gojakovac s. Po-
jezna, a 4. bataljon u ipragama i Petrovom polju. Veih
sukoba sa neprijateljem nije bilo.
U svitanje, 3. j una 1944, 1. bataljon je napao jo j e-
dan voz na pruzi Doboj Tesli. Lokomotiva i 4 vagona
su uniteni, a poginulo je 6 neprijateljskih vojnika. Jedna
jaa izviaka grupa iz 4. bataljona razbila je jednu et-
niku grupu u Vujoj planini i nanela joj gubitke od 10
poginulih. Zaplijenjene su 3 puke. Jedna eta 1. bata-
ljona 8. juna je iznenadila grupu etnika na Kriu i tom
prilikom poginula su 4 etnika i zaplijenjene 4 puke.
Uj ut ru, 8. juna 1944, neprijatelj je preduzeo napad iz
vie pravaca. Iz Teslia su nastupali dijelovi 6. lovake
pukovnije pravcem s. Ukrinjica s. eava, a iz Der-
vente dijelovi 4. lovake pukovnije (oko tri bataljona) i
jedna bojna 4. posadnog zdruga pravcem s. Osinja i Po-
jezna.
305
Sve snage neprijatelja podrane su artiljerijskom
i minobacakom vatrom.
Raspored naih bataljona bio je sljedei: pravac ka
Tesliu zatvarao je 3. bataljon, 1. bataljon drao je polo-
aje na Kriu i s. Rastui, zatvarajui pravce koji izvode
od Jelaha i Teslia, a 2. bataljon je drao poloaje u Po-
jezni i Crni, kontroliui pravac ka Derventi.
Prve su prele u napad neprijateljske jedinice koje
su se kretale iz Dervente. Drugi bataljon je pruio snaan
otpor i nakon jednoasovne borbe povukao se ka s. Poje-
zna. Neprijatelj je, meutim, nastavio obazrivo napredo-
305
Arhiv VII, reg. br. 6/1-3, kut. br. 60 (fond NDH) Opa
bojna relacija 2. zbornog podruja NDH za j un 1944. o borbama
protiv jedinica NOV u srednjoj Bosni.
174
vanje, da bi predvee potpuno stao. Trei bataljon je pru-
ao otpor dijelovima 6. lovake pukovnije, usporavajui
njegovo napredovanje i povlaei se ka s. eava. I ove
neprijateljske jedinice dostigavi predvee s. Ukrinjicu,
stale su i prele na utvrivanje. Osmotrivi njihov raspored
u toku dana, komandant 3. bataljona Ljubomir Sevi sa-
moinicijativno je odluio da nou 8/9. juna izvri protiv-
napad i tako otkloni opasnost, stvorenu ovim prodorom
(u selu eava nalazila se divizijska prihvatna bolnica,
brigadna ambulanta i izvjesna koliina materijala, prim-
ljenog tih dana iz saveznike pomoi). Poto je ostavio
jedan vod, kao i radni vod u s. eavi, sa zadatkom da u
sluaju napada etnika uporno brane bolnicu, izvrio je
solidne pripreme sa komandama eta i jedinicama u cje-
lini i sa tri nepotpune ete krenuo u akciju.
Sve ete prele su u napad u 01.00 asova 9. j una
1944. godine. Poto su bombai bacili bombe, sve su je-
dinice krenule na juri. Mada je neprijatelj u prvi mah
bio iznenaen, brzo se sredio, tako da se razvila ogorena
borba za objekte i grupe rovova. Meutim, sve ete su
produile energino sa napadom i poslije dvoasovne bor-
be, neprijatelj je bio potpuno razbijen. Ostaci neprija-
telja su iskoristili prostor koji nije bio posjednut naim
snagama i odstupili u svitanje ka Tesliu.
U ovoj borbi poginula su 22 neprijateljska vojnika i
oficira (15 vojnika, 2 podoficira i 5 oficira ), a zarobljeno
52 vojnika. Ranjen je 1 oficir i 2 vojnika.
306
Izmeu os-
talih poginuli su: komandant 6. lovake pukovnije pot-
pukovnik-baron Zvonimir Bahori, vojni instruktor, nj e-
maki kapetan Valda, kapetan Benakovi i porunik Ibro
Zvizdi. Zaplijenjena su 2 protivtenkovska topa sa 183
granate, i teki minobaca sa 11 mina, 3 teka mitraljeza,
3 pukomitraljeza, 4 automata, 2 pitolja, 1 radiostanica,
1 motocikl, 30.000 puanih metaka, vie zaprenih kola,
konja i ostala oprema.
307
Nai gubici: 7 poginulih i 9 ra-
308
Arhiv VII, reg. br. 11/1-1 i 13/1-1, kut. br. 39 (fond NDH)
Dnevni izvjetaj operativnog odjela ministarstva oruanih snaga
NDH od 11. i 13. juna 1944. o borbama protiv jedinica NOV u Bosni.
307
Arhiv VII, reg. br. 40/4, kut. br. 866 Izvjetaj taba 11.
divizije od 4. 7. 1944. tabu 5. korpusa o dejstvima u j unu 1944.
175
Protivnapad 3. bataljona 5. brigade na dijelove 6. lovake domobranske pukovnije u s. Ukri-
nici, 9. jula 1944;
U Kulaima 1944. Slijeva na desno: Blao urii, politiki kome-
sar 11. divizije; Savo Orovi, lan Vrhovnog taba NOV i POJ;
Milo Siljegovi, komandant 11. divizije; Milo Pajkovu5, pomonik
politikog komesara 5. brigade; dr Jovan Bjeli, referent sanitet a,
11. divizije; u donjem redu: Ljubomir Sevi, komandant 3. bata-
Ijona 5. brigade; Ranko Sipka, komandant 5. brigade i Rade Kon-
di zamjenik komandanta 5. brigade
njenih. Poginuli su Desimir Basrak, desetar, Duan Boro-
jevi, Mladjen Vila, Nikola Lepir, Ostoja Muti, Jovo
Prosi i Vitomir Skrobonja.
308
Bio je ovo ozbiljan poraz 6. lovake pukovnije, od
kojeg se ona nikada vie ni j e oporavila. tab divizije poh-
valio je 3. bataljon i njegov tab.
Dijelovi 4. lovake pukovnije, koji su napadali od
Dervente, naiavi na jak otpor 2. bataljona, 9. j una su
se vratili na polazne poloaje.
Poraz 2. bojne 6. lovake pukovnije u s. Ukrinjica
znatno je doprinio da u cjelosti propadne neprijateljski
>
8
Arhiv VII, RPK 15 i 16 Spisak poginulih boraca i st arj e-
ina 5. krajike NOU brigade.
12 Peta krajika (kozaraCka) brigada
177
pokuaj dubljeg prodora na slobodnu teritoriju u central-
noj Bosni.
309
Poslije ove borbe 3. bataljon je razmjeten u rejonu
s. Kulai na zasluan odmor, a 1. i 2. bataljon drali su
poloaje na liniji s. Pojezna s. Crna s. Stanari.
Ova dva bataljona isturala su jae patrole ka neprijatelj-
skim uporitima na pruzi Doboj Derventa i ka selima
Ljupljanica, Kalenderovci i Detlak, gdj e su se skrivale
manj e etnike grupe. Samo za deset dana ove patrole
i odj el j enj a nanele su etnicima gubitke od 35 poginulih.
Zaplijenjene su 22 puke. Istovremeno se naim jedini-
cama predalo 16 etnika bez oruja koji su bili prisilno
mobilisani. Nastavljeno je i sa mobilizacijom boraca iz
ovih sela, pa je samo u 1. bataljon za nekoliko dana mobi-
lisano 30 boraca.
310
Nou 17/18. j una 1944. 1. i 2. bataljon napali su upo-
rite Cer, nedaleko od Dervente, koje su branile dio snaga
4. lovake pukovnije. Borba je voena itavu no, no kako
je neprijatelj bio dobro utvren, nae jedinice nisu uspjele
zauzeti ovo uporite. U ovoj borbi 2. bataljon je imao 5
poginulih i 15 ranj eni h boraca.
311
Dvadeset prvog juna 1944. jedna eta 1. bataljona u
s. Soanica iz zasjede je napala i razbila 1 etu 4. lovake
pukovnije. Ovom prilikom poginulo je 18 neprijateljskih
vojnika i 1 oficir, a 11 ih je zarobljeno. Zaplijenjena su
3 pukomitraljeza arca, 2 automata, 4 pitolja, 18 pu-
aka i 4.000 metaka. eta 1. bataljona ni j e imala gubi-
taka.
312
Dan ranije, 20. juna 1944, borci 1. bataljona 5. bri-
gade imali su priliku da se prvi put u rat u sretnu sa savez-
nikim avijatiarima. Toga dana nedaleko od s. Pojezna
sruio se jedan bombarder iz formacije, koja se vraala
sa bombardovanja Ploetija u Rumuniji. Iz oteenog avi-
909
Zbornik, t. IV, knj . 27, dok. 101 Izvj et aj taba 5. kor-
pusa od 23. 6. 1944. Vrhovnom tabu NOV i POJ o borbama u sre-
dnj oj i zapadnoj Bosni.
310 Dnevnik Lj. B.
811
Arhiv VII, reg. br. 40/4, kut. br. 866 Izvjetaj taba 11.
divizije od 4. 6. 1944. tabu 5. korpusa o dejstvima u j unu 1944.
312
Dnevnik Lj. B.
178
Grupa boraca 1. bataljona 5. brigade sa spaenim saveznikim pi-
lotima, 20. juna 1944. u s. Pojezna
ona iskoilo je 5 lanova posade. Nai borci su in prihva-
tili, doveli u tab bataljona, a poslije ruka otpraeni su
u tab 11. divizije u s. Kulai.
313
Borcima 1. i 2. ete 3. bataljona pruila se izuzetna
prilika da, poslije godinu dana boravka u centralnoj Bosni,
opet vide svoj zaviaj nau Kozaru. Oni su sa tabom ba-
taljona dobili zadatak da otprate iz centralne Bosne grupu
viih vojno-politikih funkcionera, meu kojima i koman-
danta 11. divizije i neke lanove AVNOJ-a u Kozaru.
Povratak ovih eta nakon 6 dana nazad u brigadu pretvo-
rio se u pravo slavlje. Tom prilikom skoro svaki pripad-
nik brigade, rodom iz Kozare, dobio je pismo, a neki i
pakete od svojih porodica. Sem toga, sa ovim etama je u
brigadu dola grupa od oko 30 omladinki i omladinaca sa
Kozare, ija je izriita elja bila da se bore u njenim re-
815
Isto kao pod 312. .
179
dovima. Slavlje je bilo tim vee, to se brigada tek bila
vratila iz napada na Derventu, gdj e je zabiljeila zna-
ajan uspjeh.
314
N a p a d n a D e r v e n t u
tab 11. divizije je 27. juna 1944. odluio da izvri
napad na Derventu i okolna uporita. Ovdje su se branile
jedinice 4. lovake pukovnije, dijelovi 6. posadnog zdruga
i domae jedinice ustaa i policije ukupno oko 1.800
vojnika.
Prvobitno je bilo odlueno da na Derventu napadaju
tri brigade, i to 5, 14, 18. istonobosanska i 1. bataljon 12.
brigade. Zadaci jedinicama bili su formulisani na slije-
dei nain:
etrnaesta brigada, sa dva bataljona, napada grad sa
sjevera, izmeu komunikacija Derventa Prnj avor i
Derventa Brod. Sa jednim bataljonom likvidira spoljna
uporita Kuljanovci i Bijelo Brdo, a potom se postavlja
u zasjedu i titi jedinice koje prodiru u grad. Sa jednim
obezbjeuje i zatvara pravac Derventa Brod.
Peta brigada, sa dva bataljona, ojaana jednom etom,
napada grad sa sjeverozapadne strane pravcem Dervent-
ski Lug Omeragii i pravcem Slatina Potoani
centar grada (izmeu brda Kukavica i r. Ukrina). Zadatak
ovih bataljona bio je da neopaeno izmeu spoljnih uporita
prou u grad i istovremeno sa napadom na spoljna upo-
rita otponu likvidaciju otpornih taaka u gradu, a je-
dan bataljon da likvidira uporita Jabukovac, Hep ting i
Oso j ce.
Osamnaesta brigada je dobila zadatak da sa dva ba-
taljona napadne grad sa jugoistone i istone strane, a
jednim bataljonom da oisti uporita unj ar e i Vrhove
i obezbijedi desni bok snagama koje napadaj u grad (iz
pravca Broda).
"
4
Arhiv VII, reg. br. 38/1, kut. br. 876 Zapovjest taba
11. divizije od j una 1944. potinjenim jedinicama za napad na
Derventu.
180
U divizijsku rezervu odreen je jedan bataljon 12.
krajike brigade.
515
Meutim, uslijed nepredvienih okolnosti u napadu
uestvuju samo tri bataljona 5. brigade i 14. srednjobo-
sanska brigada.
Borbeni duh i moral u svim jedinicama 5. brigade,
bio je na visini. Izvrene su solidne pripreme za akciju.
tabovi bataljona odrali su sa komandama eta sastanke
na kojima su svi rukovodioci detaljno upoznati sa zadat-
kom svojih jedinica i o snazi i rasporedu neprijatelja. Naa
obavjetajna sluba pribavila je ak i neprijateljske znake
raspoznavanja, tako da je i to podijeljeno komandirima.
Takoe je izvrena i kraa priprema sa komandirima vo-
dova i desetarima.
Napad je otpoeo 27. j una 1944. u 23.00.
316
Kako se
tab 3. bataljona sa svoje dvije ete jo nije bio vratio sa
Kozare, a njegova 3. eta, po nareenj u taba 11. divizije,
zadrana u s. trpci na posebnom zadatku, to su u napadu
na Derventu uestvovali samo 1, 2. i 4. bataljon 5. bri-
gade.
etvrti bataljon je otpoeo nastupanje u etnim kolo-
nama pravcem Mikovci Derventski lug. Stigavi na
prilaze mostu na r. Ukrini, jedna eta je razoruala jed-
nu neprijateljsku patrolu i produila ka mostu na r. Uk-
rini. Kako su borci raspolagali neprijateljskim znacima
za raspoznavanje, diverzantska grupa brigade, pod koman-
dom Duana Matijaa, uspjela je na mostu razoruati jo
jednu neprijateljsku patrolu. Na desnoj obali r. Ukrine
diverzantska grupa i jedna eta 4. bataljona savladale su
jo jednu posadu bez borbe. Kod nj e je zaplijenjen i je-
dan protivtenkovski top. Ovom akcijom se itav 4. bat a-
ljon naao u gradu i otpoeo likvidaciju unut ranj i h t a-
aka otpora. Neprijatelj je odstupio prema zgradi gimna-
zije i kasarne i odatle davao estok otpor.
Prvi bataljon sa dvije ete prodro je u grad iz pravca
Potoani i nastavio prodiranje ka zgradi gimnazije. Trea
eta ovog bataljona upuena je na brdo Kukavice, sa za-
515
Isto kao pod 314.
" Arhiv VII, reg. br. 24/2, br. 870 Izvjetaj taba 5. kra-
jike NOU brigade od 30. 6. 1944. tabu 11. divizije o napadu na
Derventu.
181
datkom da likvidira uporita Vrhovi i Vrdoljaci, koja su
branile tri satnije 1. bojne 4. lovake pukovnije. Poto
je borba u gradu otpoela prije nego to je 3. eta prela
u napad, ova neprijateljska jedinica dobila je zadatak da
napusti uporita i krene u grad, kako bi ojaala snage u
garnizonu Derventa. Meutim, kako se 3. eta kretala ka
ovim uporitima iz pravca grada, dolo je do susreta i es-
tokog sudara, na otvorenom prostoru i na bliskom odsto-
j anj u, iz koga su ove t ri satnije sa tabom bojne bile pot-
puno razbijene, a nj eni ostaci odstupili na istok. U ovom
sukobu zaplijenjena su 2 brdska topa, 1 teki minobaca,
3 teka mitraljeza, 4 pukomitraljeza, oko 40 puaka i 12
zaprenih kola sa raznovrsnom opremom i municijom.
eta nije imala gubitaka. O ovoj borbi u optoj bojnoj
relaciji 2. zbornog podruja NDH za juni 1944, izmeu os-
talog kae se:
. . . a u isto vrijeme zapovjeeno je uporitu Vrhovi i Vrdo-
ljaci da krenu u pravcu Der vent e. . . Prikupljeni delovi sa Vrdo-
ljaka, kada su napustili bunkere, dobili su snanu vatru iz nepo-
sredne blizine, kojom prilikom je odmah bilo poginulih i r anj e-
nih. Zbog snane vat re ovi dijelovi nisu uspjeli probiti se do Der-
vente, ve su nastavili sa probi j anj em i st ono. . ,
317
Drugi bataljon 5. brigade takoe je ve u poetku na-
pada izvrio svoj deo zadatka. Ve u prvom naletu likvi-
dirana su uporita Jabukovac, Hepting i Osojci, a dije-
lovi neprijateljskih jedinica odstupili su ka gradu. Potom
je 2. bataljon dobio novi zadatak. Sa dvije ete da uspos-
tavi i dri poloaj ka Kamenu i Ljupljanici i tako obezbi-
jedi nae snage koje su prodirale u grad. Jedna eta je
izvuena u brigadnu rezervu.
Tako su sve jedinice 5. brigade, poslije dvoasovne
borbe, izvrile zadatak, predvien divizijskom zapovijeu.
Sva spoljna uporita na njenom pravcu napada bila su
oiena od neprijateljskih snaga. U gradu, su takoe, bila
likvidirana sva arita otpora, a tvrde zgrade iz kojih je
neprijatelj davao otpor zapaljene (eljeznika stanica, an-
darmerijska kasarna, optina, skladita i jo neke zgrade).
317
Arhiv VII, reg. br. 6/1-3, kut. br. 60 (fond NDH) Opta
bojna relacija 2 zbornog podruja NDH za jun 1944.
182
Napad, na Derventu 27. juna 1944;
Kraj juna 1944. u s. Jelah. Grupa boraca diverzantske grupe 5.
brigade sa komandirom Duanom Matijaem
Neprijatelj je pruao otpor jo samo iz zgrade gimnazije
(gdje se bio sklonio i tab 4. lovake pukovnije) i iz vojne
kasarne.
Oko 05.00 28. juna 1944, u gradu su bili 4. bataljon,
dvije ete 1. bataljona i brigadna diverzantska grupa, a
2. bataljon i jedna eta 1. bataljona na poloajima van
grada. Kako je jedna eta 1. bataljona bila angaovana
oko evakuacije ranjenika, poginulih i plijena, to su preos-
tale snage u gradu (4. bataljon i jedna eta 1. bataljona)
bile nedovoljne da dovre likvidaciju preostalih arita
otpora (gimnazija i kasarna). U meuvremenu i jedinice
14. brigade izvrile su zadatke predviene divizijskom za-
povjeu.
Poto je potpuno izostao napad 18. istonobosanske
brigade
318
, neprijatelj je oko 05.00 asova 28. juna uspio
da prikupi dio snaga (2. bojnu 4. lovake pukovnije i dvije
satnije 6. posadnog zdruga i jo neke dijelove sa spoljnih
118
Arhiv VII, reg. br. 47/3, kut. br. 866 Izvjetaj taba
11. divizije tabu 5. korpusa o napadu na Derventu.
184
uporita, koja je trebalo da napadne ova brigada) i da iz-
vri jak protivnapad na jedinice 5. brigade u gradu. Ove
neprijateljske snage i pored estokog otpora, kojega su im
pruili 4. bataljon 5. brigade i dijelovi 14. brigade, oko
06.00 asova uspjele su da se spoje sa braniocima u kasarni
i gimnaziji. Time se situacija za nae jedinice u gradu iz
osnova promijenila. U takvoj situaciji, tab 5. brigade je
odluio da obustavi napad i 1. i 4. bataljon izvue iz
grada.
Mada u napadu na Derventu nije postignut potpun
uspjeh, ipak su neprijatelju naneseni osjetni gubici. Samo
4. lovaka pukovnija imala je 24 poginula, 9 ranjenih i 44
nestala vojnika i oficira.
319
Jedinice 5. brigade zaplijenile
su 3 topa (od kojih 1 protivtenkovski i 2 brdska), 1 teki
minobaca, 3 teka mitraljeza, 6 pukomitraljeza, 60 pu-
aka, 300 topovskih granata i mina za baca, oko 50.000
metaka, 1 radio-stanicu i znatne koliine opreme, odjee
i obue. Sem toga, uniten je 1 brdski top, 2 minobacaa
i 2 teka mitraljeza.
320
Brigada je imala 9. poginulih i 27
ranj eni h boraca i starjeina, od ega 7 tee.
321
Potpun uspjeh napada 11. divizije na Derventu izos-
tao je zbog toga to je tab 18. brigade na svoju ruku, bez
opravdanog razloga, odustao od izvrenja zadatka. O
tome se u izvjetaju taba 11. divizije tabu 5. korpusa
kae:
. . . Brigada je izvrila pokret pravcem Ljeskove Vode
Crnfia Kojii Danica. Uspjela je da se neopaeno provue
izmeu Plehana i unj ar a i da u 01.00 asova 28. juna 1944. go-
dine stigne do Zivinica. Ovde je tab brigade doneo odluku da se
brigada povue jer, navodno, ni j e uo borbu niti je video zapa-
l j ene zgrade u Derventi. Nakon toga su snage ove brigade usilje-
nim marem prele prugu Doboj Derventa i postavile zasjedu
318
Arhiv VII, reg. br. 6/1-3, k u t br. 60 (fond NDH) Opta
bojna relacija 2. zbornog podruja za j un 1944.
Arhiv VII, reg. br. 6/1-20, kut. br. 60 (fond NDH) Izvj et aj
zapovjednitva 1. lovakog zdruga od 2. 7. 1944. o borbama protiv
jedinica 11. divizije NOV na poloajima oko Dervente.
320
Arhiv VII, reg. br. 24/2, kut. br. 870 Izvjetaj taba 5.
kraj i ke NOU brigade od 30. 6. 1944. tabu 11. divizije o napadu na
Derventu.
421
Isto kao pod 320.
185
prema Doboju. tab brigade je priznao da je uinio veliku greku
i da snosi svu odgovornost za samo djelimian uspjeh akcije na
Derventu.
322
Borbe na Derventi odlikovale su se velikom estinom,
smjelim prodorima naih dijelova u centar borbenog ras-
poreda neprijatelja i brzim promjenama situacije. Sadej-
stvo izmeu jedinica u okviru brigade bilo je dobro. Sve
jedinice i svaki pojedinac zaloili su se do maksimuma da
izvre postavljeni zadatak.
I u borbama oko Dervente etnike grupe su uzele
aktivnog uea u borbi zajedno sa ustako-domobranskim
jedinicama. O tome se u optoj
1
bojnoj relaciji 2 zbornog
podruja NDH
;
za juni 1944. kae:
. . . U ovom razvi anj u uestvovale su 1. bojna ojaana sa
5 sati 2. bojne 4. lovake pukovnije, dva gorska topa, 13. sat i
vod haubica kao i etnici Ljubike br i gade. . ,
323
Komanda Srednjobosanskog etnikog korpusa u po-
gledu situacije za j uni juli 1944. o borbama na Der-
venti o tome kae:
. . . 28. juna 1944. godine vrile su partizanske snage 14.
krajika i 18. hrvatska brigada i 1. bataljon 5. kozarake brigade
napad na Derventu. Napad neuspeo. Partizani se povukli uz ve-
like vlastite gubitke. London je objavio da su zauzeli i iste Der-
ventu, doim to nije tano. To je, kao i sve do sada, la komu-
nistikih stratega i oficira.
324
Po izvlaenju iz Dervente, jedinice 5. brigade do 29.
juna 1944. ostale su na poloajima oko grada, a zatim
izvrile pokret pravcem Kalenderovci Cerani Po-
jezna Glogovac. Usput je stanovnitvo ovih sela oduev-
ljeno doekivalo nae jedinice. U selu Osinja bila se isku-
pila velika masa svijeta. Kroz sela kuda su prolazile
321
Arhiv VII, reg. br. 47/3, kut. br. 866 Izvj et aj taba 11.
divizije tabu 5. korpusa o napadu na Derventu.
323
Arhiv VII, reg. br. 6/1-3, kut. br. 60 (fond NDH) Opta
bojna relacija 2. zbornog podruja za j un 1944.
324
Arhiv VII, reg. br. 19/4, kut. br. 214 (etniki fond) Pre-
gled situacije za period od 27. 6. do 8. 7. 1944. koji pie komanda
Srednjobosanskog etnikog korpusa 8. 7. 1944.
186
jedinice, omladinke su cvijeem, pekirima i vezenim
maramicama kitile zaplijenjene topove, to je ostavljalo
snaan utisak na borce.
Naredna tri dana jedinice 5. brigade nalazile su se na
liniji s. Strpci s. Osinja s. Stanari. Za ovo vrijeme
ni j e bilo borbenog dodira sa neprijateljem. Predah je is-
korien za odmor boraca i sreivanje jedinica. U selp
Pojezna odran je veliki narodni zbor.
N a p a d n a T e s l i
U skladu sa nareenj em taba 5. korpusa,
325
11. divi-
zija je produila poetkom jula 1944. ofanzivna dejstva u
dolini r. Bosne i Usore. Teite je bilo na komunikacijama
i uporitima. U sklopu ovih dejstava 5. brigada je 3/4.
jula sa tri bataljona (1, 2. i 4) izvrila napad na uporita
Jelah, Teanjka, Alibegovci, Siva, Vojvode Putnika Brdo
i komunikacije (eljeznika pruga i cesta) Doboj Tesli
sa ciljem likvidacije uporita, temeljitog ruenja komuni-
kacije i izolacije garnizona Tesli.
Trei bataljon 5. brigade ostavljen je u s. Glogovac
i Kulai sa zadatkom da zatvara pravce od Dervente.
326
Ve u prvom naletu, u noi 3/4. jula, 5. brigada je oistila
sva pomenuta uporita. Njih su branile jedinice ustake
milicije i manj i dijelovi 4. lovake pukovnije. Neprijatelj
je naj uporni j e branio uporite Jelah, koje je u svitanje 4.
jula zauzeo 4. bataljon 5. brigade. Po likvidaciji uporita,
sve jedinice 5. brigade pristupile su ruenju eljeznike
pruge Doboj Tesli, tako da je ve u svitanje 4. jula
porueno 10 km pruge, 3 mosta, telegrafsko-telefonska li-
nija i spaljene eljeznike stanice Jelah i Teanjka. Time
je garnizon Tesli bio potpuno odsjeen.
825
Zbornik, t. IV, knj . 27, dok. 101 Izvjetaj taba 5.
korpusa od 23. 7. 1944 Vrhovnom tabu NOV i POJ o borbama u
srednjoj i zapadnoj Bosni.
828
Arhiv VII, reg. br. 42/4, kut. br. 866 Izvjetaj taba 5.
kraj i ke NOU brigade od 5. 8. 1944. tabu 11. divizije o dejstvima
na prostoru PrnjavorTesli Topi Polje u julu 1944.
187
Neprijatelj ovu novonastalu situaciju procenjuje kao
prvorazrednu opasnost po svoje snage u Teslicu, to se
vidi iz izvjetaja operativnog odj el j enj a Ministarstva oru-
anih snaga NDH od 8. jula 1944. u kome se kae:
. . . Nou 3/4. 7. 1944. godine, napali su partizani premonim
snagama mj esne zatite uporita Uljarice i Makljenovac i rasprili
pos ade. . . Tesli je odsjeen i opkoljen, te se oekuje napadaj par -
tizana na mjesto. Prot i vmj ere su u toku.
5
"
Narednih 5 dana sve snage 5. brigade (u meuvre-
menu je na ovaj pravac privuen i 3. bataljon) svakodnev-
no vode borbe na liniji Vojvode Putnika Brdo Alibegovci
Kraevo Lepenica Vukovo, sa jaim ustako-o-
mobranskim i njemakim snagama, koje pokuavaju da
prodru iz Doboj a i Tenja i deblokiraju garnizon u Tes-
licu. Peta brigada je izvodila odbranu kombinujui zas-
jede i protivnapade, uspjeno spreavala prodore ka Tes-
licu, nanosei nepri j at el j u osjetne gubitke. Istovremeno
je, agaovanjem i civilnog stanovnitva, vreno temeljito
ruenje komunikacija Doboj Tesli, bunkera na dota-
danjim neprijateljskim uporitima i ostalih objekata u
dolini r. Usore. Zbog toga je neprijatelj bio prinuen da
svoje snage u Tesliu snabdijeva iz vazduha.
328
U ovakvoj situaciji, tab 11. divizije je odluio
320
da
svim snagama napadne i likvidira garnizon Tesli. Snage
garnizona su sainjavali 6. lovaka pukovnija, dijelovi 6.
posadnog zdruga (Ferizbegovieva bojna) i 60 Nijemaca,
instruktora
330
, ije je ukupno brojno st anj e iznosilo 1166
oficira, podoficira i vojnika. Za razliku od situacije koja
je bila prije godinu dana (septembar 1943, kada nae snage
nisu mogle zauzeti Tesli), ove neprijateljske jedinice bra-
827
Arhiv VII, reg. br. 8/1, kut. br. 40 (fond NDH). Izvj et aj
operativnog odjela MOS NDH od 8. 7. 1944. o borbama protiv j e-
dinica NOV u Bosni.
828
Arhiv VII, reg. br. 9/1, kut. br. 40 (fond NDH) Izvj e-
t aj operativnog odjela MOS NDH od 9. 7. 1944. o borbama pro-
tiv jedinica NOV u Bosni.
329
Arhiv VII, reg. br. 40/1, kut. br. 876 Nareenje taba 11.
divizije od 8. 7. 1944. potinjenim jedinicama za napad na Tesli.
830
Arhiv VII, reg. br. 7/1-78, kut. br. 60 (fond NDH) Iz-
vj et aj biveg zamjenika zapovjednika 6. lovake pukovnije, pot-
pukovnika Antona Iveia od 7. 8. 1944. zapovjednitvu 1. lovakog
zdruga o padu Teslia.
188
nile su se samo na uem gradskom podruju, oslanjajui
se na solidno izgraen sistem rovova i ut vrenj a i inih
prepreka kroz koje je bila putena st ruj a visokog napona.
Divizijskom zapovjeu 5. brigada je dobila sljedei
zadatak:
Prvi i 3. bataljon napadaj u dio garnizona Tesli na
desnoj obali r. V. Usora od s. Doljani, Vrela i banj e Vruice.
Drugi i 4. bataljon zatvaraju i brane pravac Doboj Tes-
li, na poloajima Alibegovci Kraevo, sa zadatkom da
sprijee eventualnu intervenciju neprijatelja iz Doboj a.
Pored 5. brigade, neposredno u napadu uestvovala su
i dva bataljona 12. krajike brigade, koji napadaju Rudnik,
a potom prodiru u grad izmeu rijeka Velika i Mala Usora
sa juga, zatim dva bataljona 14. brigade koji nastupaju
lijevom obalom r. V. Usora iz pravca Kauna. Ostale sna-
ge 11. divizije (dijelovi 12. i 14. brigade, te 18. istonobo-
sanska brigada i odredi) angaovane su na zatiti slobodne
teritorije.
Napadu je prethodila kratka artiljerijska priprema iz
4. brdska topa i nekoliko minobacaa sa Kauna (k. 286).
Sem toga, napad bataljona 5. brigade bio je podravan i
dejstvom 4 minobacaa 82 mm i jednim protivtenkovskim
topom. Ova orua raspolagala su dovoljnim koliinama
granata.
Prema zapovijesti taba 11. divizije, napad je trebalo
otpoeti u 19.30 asova 9. jula 1944. Meutim, dolo je do
zakanjenja od 1 sata i 30 minuta jer su bataljoni 5. bri-
gade to vrijeme izgubili u putu, s obzirom da su nepos-
redno pred napad dovedeni sa poloaja kod Doboja. Na
iznenaenje se nije moglo raunati, poto se neprijatelj,
s obzirom na taktiko-operativnu situaciju, stvorenu zad-
nj i h dana na podruju Doboj Tesli Teanj, nadao
napadu.
Poslije artiljerijske pripreme, koja je dala dobre re-
zultate, otpoeo je napad u 21.00 as. Neprijatelj je pru-
ao estok otpor. Borba je t raj al a itavu no. Tek oko
02.00 asa 10. jula 1944. prve grupe bombaa i pukomitra-
ljezaca iz 5. brigade uspjele su na nekoliko mjesta pro-
drijeti kroz bodljikavu icu i tako stvoriti breu u sistemu
odbrane neprijatelja. Istovremeno je i jedna eta 12. kra-
jike brigade ovladala elektrinom centralom i iskljuila
189
st ruj u. Poslije ovoga kod branioca je nastupila ozbiljna
pometnja. Oko 06.00 asova 10. jula 1944. prestao je svaki
otpor neprijatelja i Tesli je zauzet. Neprijateljske jedi-
nice koje su branile grad potpuno su razbijene, a njihovo
ljudstvo najveim dijelom zarobljeno. Samo su manj e
grupe uspjele da se spasu bjekstvom ka Maglaju i Doboju.
Prema neprijateljskim izvjetajima
331
, u Maglaj je stiglo
5 oficira i 79 domobrana, a u Doboj 7 oficira i 100 domo-
brana, dok.je 14 oficira i oko 960 podoficira i vojnika po-
ginulo ili zarobljeno.
Peta brigada je zarobila 4 oficira, 6 podoficira i 130
domobrana.
332
Pored ostalih zarobljen je i potpukovnik
Ivei Anton, koji je, poslije pogibije potpukovnika Ba-
horia 9. juna 1944. na Ukrinjici, vrio dunost koman-
danta 6. lovake pukovnije. Plijen 5. brigade bio je 56 pu-
aka, 6 pukomi trai jeza, 3 teka minobacaa, 5 tekih mi-
traljeza, 4 automata, 4 pitolja, 150 runih bombi, velika
koliina municije i raznovrsne opreme, odjee i obue.
333
Gubici brigade: 3 poginula i 19 ranjenih, od kojih 3 tee.
Izmeu ostalih, ranj en je i komandant brigade maj or Ran-
ko Sipka.
Veina zarobljenih ostala je u naim jedinicama.
Interesantno je istai da je deistvo naih bombaa i
pukomitraljezaca, koji su smjelo prodrli u sistem odbrane
i napadali sa lea pojedine otporne take, stvorilo kod ne-
prijatelja utisak da je napad na grad spolja kombinovan i
potpomognut napadom civilnog stanovnitva iz grada, to
nije bilo tano. Obrazlaui uzroke pada Teslica, koman-
dant 2. zbornog podruja general Fr anj o Pacak u izvje-
t aj u od 2. avgusta 1944. upuenom Ministarstvu OS NDH
kae:
331
Arhiv VII, reg. br. 43/9-4, kut. br. 149c (fond NDH)
Izvjetaj zapovjednitva 4. orunike pukovnije od 25. 7. 1944.;
Arhiv VII, reg. br. 11/1, kut. br. 40 (fond NDH) Izvj et aj
operativnog odjela MOS NDH od 11. 7. 1944. o borbama protiv je-
dinica NOV na prostoru Tesli Doboj Turbe Bugojno
Livno.
332
Arhiv VII reg. br. 26/2, kut. br. 870 Izvjetaj taba 5.
kraj i ke NOU brigade od 10. 7. 1944. tabu 15. divizije o zauzeu
Teslia.
333
Isto.
190
Napad na Tesli, 9. jula 1944;
. . . Zamjenik zapovjednika 6. lovake pukovnije potpukovnik
Ivei i njemaki natporunik za vezu Stry Josip, koji su za vri -
jeme ovih borbi obilazili odbrambenu crtu, osobno su se osvjedo-
ili da je momad obrane bila na svojim mjestima i hrabro se
borila. Tesli je, po mom strunom mj enj u pao usled velike pre-
moi nepri j at el j a i izdajom iz unutranjosti Teslia.
334
etnici su otkrili koncentraciju naih snaga i pripreme
za napad na Tesli i o tome blagovremeno obavijestili tab
6. lovake pukovnije. Komanda Teslike etnike brigade
3. jula 1944. u 21.30 asova pie:
Zapovjedniku 6. lovake pukovnije Tesli. Ovog asa primili
smo izvetaj od komandira 2. ete 2. bataljona (ukrinjika eta),
kojim javlja, da je u toku dananjeg dana dola u Ukrinicu ve-
lika grupa partizana, koja se tamo koncentrie, hvata sve civile od
reda i blokiraju selo, a civilima su rekli da e u toku noi da na-
padnu na Tesli.
Ovaj izvjetaj donijela je komandiru jedna ena koja se is-
krala iz partizanskog obrua i dola do naeg komandira.
O prednj em Vas izvetavamo radi znanja i r avnj anj a. Zastupa
komandanta, naelnik taba Z. Joti.
335
Ovi uspjesi 11. divizije, postignuti juna i jula 1944,
pored neposrednih rezultata, imali su odraza i na irem
podruju Bosne. O tome se u izvjetaju 5. korpusa od 23.
jula 1944.
s
"
36
upuenog Vrhovnom tabu NOV i POJ kae:
U cilju rastereenja pritiska na X i I proletersku diviziju
nareeno je XI diviziji da pojaa pritisak na liniji Brod Sara-
jevo. U vezi ovog jedinice XI divizije izvrile su uspjean napad
na Derventu i okolna uporita na komunikaciji Brod Sarajevo.
Razbi j anj e garnizona Derventa i okolnih uporita na liniji
Brod Doboj Tesli imalo je za posledicu bre izvlaenje
glavnine neprijateljskih snaga radi obezbeenja pruge Saraj evo
Travnik i ostalih komunikacija . . .
Napadom na osetljive take nepri j at el j je bio prinuen da
intervenie sa dijelom snaga koje su upotrebljene u ofanzivi, po-
to ni j e imao raspoloivih rezervi . . . .
334
Arhiv VII, reg. br. 7/1-55, k u t br. 60 (fond NDH) Iz-
vj et aj zapovjednitva 2. zbornog podruja od 2. 8. 1944. zapovje-
dniku oruanih snaga NDH* o padu Teslia.
335
Arhiv VII, reg. br. 8/6, kut. br. 235 (etniki fond) Do-
pis komande etnike teslike brigade od 3. 7. 1944. zapovjednitvu
6. lovake pukovnije NDH u Tesliu.
336
Zbornik, t. IV, knj . 27, dok. 101 Izvj et aj taba 5. kor-
pusa od 23. 7. 1944. Vrhovnom tabu NOV i POJ o borbama u sre-
dnj oj i zapadnoj Bosni.
192
P r i p r e m e 5 . b r i g a d e z a p o k r e t u i s t o n u
B o s n u i S r b i j u
Po zauzeu Teslia 5. brigada, izuzev jedne ete 1. ba-
taljona, koja je ostavljena kao posada u gradu, orijenti-
sana je na zatvaranje pravaca, koji iz Doboj a i Tenja vode
ka Tesliu. Narednih petnaest dana brigada je bila na po-
loajima Omanjska Vojvode Putnika Brdo Alibe-
govci Lepenica Vukovo i vodila skoro svakodnevno
vrlo otre borbe sa dijelovima 13. SS divizije Handar
i dijelovima 4. lovake pukovnije NDH
337
, koji su uporno
pokuavali da prodru u Tesli. Jedinice brigade uspjeno
su odoljevale ovim napadima, nanosei neprijatelju velike
gubitke. Tokom ovih borbi i gubici 5. brigade bili su ve-
liki 23 poginula i 25 ranjenih.
338
Paralelno sa ovim bor-
bama, iena su sela Omaljska, Siva, Alibegovci, Pi l j u-
ii i dr. od domae ustake milicije i etnika.
Nareenjem Vrhovnog taba NOV i POJ od 17. jula
1944,
339
a u vezi sa planiranim prodorom naih snaga u Sr-
biju 11. divizija je izala iz sastava 5. i ula u sastav 3.
korpusa.
S tim u vezi tab 11. divizije 22. jula 1944 naredio
340
je koncentraciju jedinica divizije u irem rejonu Teslia.
Otada poinju intenzivne pripreme i sreivanje jedinica
za predstojei zadatak. Od ovog dana 11. diviziju sainja-
337
Arhiv VII, reg. br. 43/9-4, kut. br. 149c (fond NDH)
Izvj et aj zapovjednitva 4. orunike pukovnije od 25. 7. 1944.
338
Arhiv iVTI, reg. br. 42/4, kut. br. 866 Izvjetaj taba 5.
kraj i ke NOU brigade od 5. 8. 1944. tabu 11. divizije o dejstvima
na prostoru Prnj avor Tesli Topi Polje u julu 1944.
Arhiv VII, reg. br. 54/3, kut. br. 866 Izvjetaj taba 5. kra-
jike NOU brigade od 13. 7. 1944. tabu 11. divizije o rasporedu je-
dinica na sektoru Teslia i o novim taktikim postupcima nepri-
j at el j a u borbi.
Arhiv VII, reg. br. 25/2, kut. br. 870 Izvjetaj taba 5.
kraj i ke NOU brigade od 14. 7. 1944. tabu 11. divizije o borbama
kod Teanke.
339
Arhiv VII, reg. br. 7/5, kut. br. 461A Knjiga depea
5. korpusa.
Arhiv VII, reg. br. 1/8-1, kut. br. 408A Knjiga depea 3
korpusa.
3<0
Arhiv VII, reg. br. 32/1, kut. br. 866 Nareenje taba
11. divizije od 22. 7. 1944. potinjenim jedinicama za koncentra-
ciju na prostoriji Jel ah Tesli Novi Seher.
13 Peta krajika (kozaraka) brigada
193
vaj u samo 5. kozaraka i 12. krajika brigada, s tim to
je tab 3. korpusa naredio da u istonu Bosnu sa snagama
11. divizije preu i 18. istonobosanska hrvatska brigada
i Posavski partizanski odred (ove jedinice boravile su u
centralnoj Bosni privremeno). Iz sastava 11. divizije izala
je 14. srednjobosanska brigada i svi odredi sa podruja
centralne Bosne. U meuvremenu je formirana i 18. sred-
njobosanska brigada, pa je od ovih snaga, po odlasku 11.
divizije formirana 53. divizija. I ovom prilikom u novo-
formirane jedinice otila je vea grupa boraca i rukovo-
dilaca iz 5. brigade, meu kojima su bili komandant 5. bri-
gade Ranko ipka, komandant 2. bataljona Dragutin u-
guz, politiki komesar 3. bataljona Momir Kapor mnogi
drugi rukovodioci iz komandi eta. Njihova dotadanja
mjesta popunjena su iz redova brigade. Za komandanta
5. brigade postavljen je maj or Rade Koni, dotadanji
zamjenik komandanta. Tih dana u jedinicama 11. divizije
prvi put ustanovljeni su organi OZN-e. Za opunomoenika
OZN-e u brigadi postavljen je Ljubomir Borojevi, do tada
politiki komesar ete u 1. bataljonu.
Nakon 14-mjesenih uspjenih dejstava na ovom te-
renu 5. brigada je napustila centralnu Bosnu. Kada je 11,
divizija u proljee 1943. dola na ovaj teren, etnike for-
macije, koje su brojale nekoliko hiljada ljudi, suvereno su
vladale ovim podrujem. Krai upadi nekih jedinica NOV
na ovu teritoriju nisu mogli bitnije izmijeniti situaciju.
Meutim, 11. divizija, svojim dejstvima i jednogodinjim
bavl j enj em na ovom terenu potpuno je razbila brojne e-
tnike jedinice i dobrim dijelom ih unitila. St anj e etnika
u ovom dijelu zemlje sredinom 1944. najbolje i l ust ruj e
izvjetaj komandanta etnike komande Zapadna Bosna,
upuen Drai Mihailoviu, u kojem se, pored ostalog kae:
to se tie odnosa etnika prema Nemcima, oni su samo
trpeljivi, naa nast oj anj a u vezi nareenj a Vrhovne komande da
se prekinu svaki odnosi nisu uspeli, jer su ti odnosi od rani j e
bili uzeli maha. Moda bi se i uspelo prekinuti ove odnose, ali
bi nae jedinice bile onda nemone boriti se sa svima nepri j at e-
ljima, zata bi naroito nedostajalo municije.
Jednom reju, ovde je apsolutno nemogue vojniki koman-
dovati, nego se sve zasniva na dobroj volji st ar ei na. . . Pod ova-
kvim okolnostima mi se borimo sa partizanima ve gotovo pune
dve godine, te nam zbog toga i ide ovako t ral j avo i' nismo u
194
stanju, da damo ma gde ozbiljan otpor. Ovde svaka brigada ini
zasebno telo, koje ako hoe izvrava, a ako nee ne izvrava do-
bivena nareenja. Nema nita vojnikog u sebi, cela ova orga-
nizacija . . .
Mogu da kaem pfosto, da se nismo oslonili na pojedine
hrvatske garnizone po naoj manevarskoj sposobnosti, partizani bi
nas potpuno ve uni t i l i . .
Ove demoralisane grupe, koje maj or Vranjeevi na-
ziva brigadama, a ije je brojno stanje iznosilo nekoliko
stotina, nalazile su se u ulozi predstraa ispred okupator-
skih garnizona na periferiji slobodne teritorije. Njihova
vojnika aktivnost, svodila se na povremena zalijetanja u
sela, ubistva pojedinih ljudi, pljake, pa i najobinije
krae.
Pored razbi j anj a etnika, to je bio osnovni preduslov
za definitivno opredj el j enj e stanovnitva ovoga kraj a za
NOP, 11. divizija je, odlazei za Srbiju, ostavljala iza sebe
u centralnoj Bosni novu diviziju NOV i veliku osloboenu
teritoriju, na kojoj su funkcionisali organi narodne vlasti
i mnogobrojne ustanove i institucije NOP-a.
Svemu ovome, znaajan doprinos dala je i 5. koza-
ra ka brigada. Ona je za ovu godinu dana mnogo puta
prokrstarila u batalionskim, etnim i vodnim kolonama,
pa i u streljakom stroju s kraj a na kr aj centralne Bosne
od Vrbasa do rijeke Bosne, od Motajice do pl. Vlai,
i za to vrijeme vodila na stotine veih i manjih borbi sa
neprijateljima svih vrsta. Na ovoj etapi borbenog puta
brigade palo je 250 starih i prekaljenih boraca koji su u
njenim redovima bili od dana njenog formiranja. Njihova
mjesta u stroju zauzeli su novi borci iz ovog kraja, a vre-
menom ju je narod prihvatio kao svoju. Proces vojnikog
razbijanja etnika i politikog osvajanja terena iao je
sporo i mukotrpno, esto uz rtve i napore, koji nisu uvi-
jek i odmah davali rezultate.
Politiku ocjenu brigade u cjelini i njenih dejstava
na terenu centralne Bosne dao je politodjel 11. divizije
u svom pismu upuenom CK KPJ 9. juna 1944. U zak-
ljuku pisma, pored ostalog kae se:
341
Arhiv VII, reg. br. 7/3, kut. br. 205 (etniki fond) Iz-
vj et aj etnikog komandanta Zapadna Bosna maj ora Slavoljuba
Vranjeevia Drai Mihailoviu o st anj u u zapadnoj Bosni (bez
datuma, pisan u proljee 1944. godine).
13
195
Peta brigada je, godinu dana boravka na ovom terenu, obe-
leila nizom vojnikih i politikih uspeha, stekla je ime naj j ae i
najborbenije brigade, s divljenjem se govori o njenom junatvu i
njenim junacima, i danas se pria o njenom dolasku ovde i prvim
uspesi ma. . .
Mi
Peta krajika (Kozaraka) brigada, bila je brigada
mladih. Preko 80% njenih boraca i starjeina bi su mla-
dii i djevojke do dvadeset godina starosti. Zato je ona
bila od prvih dana formi ranj a sve do kr aj a rata ponos na-
roda i omladine Kozare. Svaka nj ena akcija, pokret, us-
pjesi i neuspjesi bili su praeni sa posebnim interesova-
nj em u njenom uem zaviaju. Tako je i vijest o njenom
pokretu, za Srbiju, doprla u Potkozarje i Lijeve-polje,
pa je tih dana omladina spjevala pjesmu o brigadi.
Kozara se ponosi sa' laom
Omladina sa Petom brigadom.
Vj et ar piri jablani se viju,
naa peta kree za Srbiju.
Drugarice ' aj mo sve na Drinu,
gdj e nam nai Kozarani ginu.
S4
Arhiv CK SKJ, reg. br. 169/1944. Izvjetaj politodjela
11. divizije od 9. 6. 1944. CK KPJ o st anj u i radu u 5. kraj i koj
NOU brigadi.
196
G l a v a V
U ISTONOJ BOSNI
Na osnovu nareenja
343
taba 3. korpusa za pokret i
tab 11. divizije izdao je svoje nareenje
344
27. jula 1944.,
te su jedinice krenule iz ireg rejona Tesli ka rijeci Bosni
pravcem Osoje Ruevii Rankovii Mladikovina
Blatnica Toletinac Vidovii Kozila (k. 787)
eljezno polje Zobova ravan. Pokret je otpoeo 27. jula
1944. u 20.00 asova, da bi sve jedinice 11. divizije izbile
na domak r. Bosne na odsjeku Topi-polje Begov han
28. jula 1944. godine.
U noi 29/30. i 30/31. jula 1944, 11. divizija je poku-
ala da pree r. Bosnu izmeu Topi-polja i Begovog
hana
1
, ali ti tome nije uspjela jer su i jedna i druga obala
rijeke, kao i eljeziika pruga i cesta, bili posjednuti j a-
im neprijateljskim snagama.
345
Pored snaga NDH, tu su
se nalazili i dijelovi 13. puka 7. SS divizije Princ Eugen
ojaani tenkovima.
346
Arhiv VII, reg. br. 1/8-1, kut. br. 408A Knjiga depee
taba 3. korpusa.
Arhiv VII, reg. br. 15/1, k u t br. 866 Nareenje taba
11. divizije od 27. 7. 1944. potinjenim jedinicama.
Arhiv VII, reg. br. 16/1 kut. br. 866 Nareenje taba 11.
divizije od 28. 7. 1944. potinjenim jedinicama za prelaz preko rije-
ke Bosne na odseku Topi-polje Begov han.
Arhiv VII, reg. br. 2/8-1, kut. br. 408A Knjiga depea
taba 3. korpusa primljenih od 11. divizije.
" Arhiv VII, reg. br. 42/4, kut. br. 866 Izvjetaj taba 5.
krajike NOU brigade od 5. 8. 1944. tabu 11. divizije o dejstvima
na prostoru Prnj avor Tesli Topi-polje u julu 1944.
197
U svitanje, 31. jula 1944, poslije drugog neuspjelog
pokuaja prelaza r. Bosne, snage 11. divizije nalazile su se
na padinama pl. Maknjaa vie Begovog hana i Topi-
-polja u poretku za prelazak rijeke, kakav su imale pret-
hodne noi. Kako je neprijatelj znao za prisustvo i namj eru
naih snaga (na istom mjestu rijeku su prele na nekoliko
dana pri j e jedinice 6. like proleterske divizije)
347
, to je
od 31. jula 1944, oko 08.00 asova, preao u protivnapad
na krilima naih snaga, sa namjerom da ih okrui i uniti.
Nj emu je polo za rukom da zauzme pojedine kote u poza-
dini naih snaga. Istovremeno su preli u napad i iz doline
r. Bosne i na bokove. U takvoj situaciji tab 11. divizije
je odluio da 5. brigadu izvue iz doline r. Bosne i svim
snagama divizije preduzme proboj na zapad, u pravcu s.
Bjelobuje.
Razvila se estoka i ogorena borba u planini. Poje-
dine kote i visovi nekoliko puta su prelazili iz ruku u ruke.
Glavni teret borbe podnijela je 5. brigada i 2. bataljon 12.
krajike brigade.
348
On je, sa dijelovima 1. bataljona 5.
brigade, prvi izbio na vis Jelike i primio borbu sa Nijem-
cima, stvarajui tako potrebno vri j eme ostalim bataljo-
nima 5. brigade za izvlaenje iz doline r. Bosne i njihovo
uvoenje u borbu.
Borba je t raj al a do 13.00 asova 31. jula 1944. kada
su se i posljednji dijelovi uspjeli da izvuku i probiju ka
Kozilima i s. Bjelobuju.
U vezi sa ovim neuspjehom 11. divizije, Vrhovni tab
NOV i POJ naredio je tabu 3. korpusa da povede istragu.
U depei Vrhovnom tabu od 4. avgusta 1944. tab 3. kor-
pusa kae:
U vezi vae nareene istrage, 11. divizija odgovara: Nismo
se prebacili u odreeno vreme radi nedovoljne pripreme i olakog
shvat anj a neprijateljske ofanzive na nae snage. Neprijatelj je sa
jaim snagama divizije Princ Eugen i tenkovima zaposeo mogu-
e prelaze na Bosni, na pravcu naeg prebacivanja. Neprijateljska
Zbornik, t. IV, knj . 27, dok. br. 178 Izvjetaj operativ-
nog odjela MOS NDH od 31. 7. 1944. o borbama protiv jedinica
NOV u Bosni.
848
Arhiv VII, reg. br. 55/3, kut. br. 866 Izvj et aj taba 12.
kraj i ke NOU brigade od 2. 8. 1944. tabu 11. divizije o b o r b a m
pri pokuaju prelaza preko r. Bosne.
198
ofanziva na nae snage od 26. jula omoguila je prebacivanje 6.
divizije. Uprkos takve situacije mi smo 30/31. ov. mj . pokuali pre-
laz, ali i pored veih gubitaka i rtava nismo se uspjeli preba-
citi
349
.
U vri j eme kada je 11. divizija pokuala da izvri pre-
laz r. Bosne, neprijatelju je bilo poznato da je na tom
odsjeku rijeku prije nekoliko dana prela 6. lika prole-
terska divizija. Sem toga, opravdana je pretpostavka da je
neprijatelj i drugim sredstvima saznao za pokret i namj ere
11. divizije,
350
to je omoguilo da izvri blagovremeno
pri kupl j anj e na ovom odsjeku r. Bosne.
Mada su jedinice izbjegle unitenje na pl. Maknjai,
one su ipak pret rpj el e velike gubitke. Samo 5. brigada
imala je 26 poginulih, 81 ranj en (od ega 22 tee) i 49
nestalih.
331
U juriu na Vis zv. Jelike poginuo je i koman-
dant 5. brigade maj or Rade Kondi.
U borbi je izgubljen 1 minobaca sa 86 mina, 1 pu-
komitraljez, 40 puaka i 30 konja.
Poslije dvodnevnog odmora i sreivanja jedinica u re-
jonu s. Bjelobuja, 11. divizija je preduzela pokret prav-
cem s. Buleti s. Pribini s. eava s. Kulai
s. Pojezna s. Crna, bez borbe prela cestu i elezniku
prugu Doboj Derventa i u noi 7/8. avgusta 1944. izvr-
ila prelaz r. Bosne na odsjeku s. Kouhe s. Koprivna.
332
Sa 5. brigadom kretao se i jedan bataljon, koji je privre-
meno formiran od dijelova iz 6. like proleterske divizije,
koji se nisu uspjeli prebaciti u istonu Bosnu sa svojom
divizijom.
349
Arhiv VII, reg. br. 1/8-1, kut. br. 408A Knjiga depea
taba 3. korpusa predatih Vrhovnom tabu NOV i POJ.
350
Zbornik, t. IV, knj . 27, dok. br. 178 Izvjetaj operativ-
nog odjela MOS NDH od 31. 7. 1944. o borbama protiv jedinica
NOV u Bosni.
Ne iskljuuje se mogunost da je neprijatelj pratio radio-sao-
braaj izmeu taba 11. divizije i taba 3. korpusa.
351
Arhiv VII, reg. br. 42/4, kut. br. 866 Izvj et aj taba 5.
kraj i ke NOU brigade od 5. 8. 1944. tabu 11. divizije o dejstvima
na prostoru Prnj avor Tesli Topi-polje u julu 1944.
Veinu nestalih ine domobrani koji su bili zarobljeni u Te-
sliu i poslije toga stupili u 5. brigadu. U ovoj borbi oni su se pre-
dali neprijatelju.
352
Zbornik, t. IV, knj . 28, dok. 29 Nareenje taba 11. di-
vizije od 6. 8. 1944. potinjenim jedinicama za prebacivanje na
prostoriju Pojezna Crna Jelaska.
199
U svitanje, 8. avgusta 1944, 11. divizija je izbila na pl.
Trebavu. 5. brigada u ulozi prethodnice 11. divizije 8. av-
gusta 1944. razbila je trebavske etnike. Gubici etnika
bili su 20 poginulih, a ostali su se razbjeali. O tome se u
izvjetaju Majevikog etnikog korpusa od 10. avgusta
1944. kae:
Primio sam vae depee o napadu crvenih sa Vujaka na
Tr ebavu. . . Njihov plan je vjerovatno da nas napadnu sa vie
st rana i tako da prodru u nau teritoriju. Preduzeo sam sve da se
njihova namj era osujeti i videemo kako e se stvari razvijati.
udi me da su na Trebavi mogli ovako uiniti, te da im dozvole
da preu reku i da prodru skoro bez otpora kroz njihov teren. Dok
god budemo mi ovako radili, ne moemo nita uiniti.
55
*
Od 8. avgusta do 15. septembra 1944. 5. brigada je
provela u istonoj Bosni, marujui zajedno sa ostalim
snagama 11. divizije sa zapadnih obronaka pl. Trebava ka
r. Drini, vodei usput stalne borbe sa ustako-domobran-
skim snagama, etnicima, tzv. zelenim kadrom i dijelo-
vima 13. SS njemake divizije Handar.
Nakon dvodnevnog zadravanja na Trebavi, 11. divi-
zija je u svitanje 10. avgusta 1944. produila pokret ka
jugoistoku. 5. brigada se kretala pravcem Duga Njiva
s. Pavlovii s. Doborovci i istog dana, savladavi otpor
slabijih neprijateljskih snaga, prela komunikaciju Gra-
anica Brko i predvee izbila u selo Dobonica. U
toku noi 10/11. avgusta 1944. izvren je prelaz eleznike
pruge i ceste Tuzla Doboj i rijeke Spree uz ruenj e
ovih komunikacija.
354
Narednog dana sve snage 11. divizije
nastavile su pokret optim pravcem s. Devetak s. Tu-
ri ja Banovii Zivinice vrh Zelemboj na Konj uhu
(k. 1060) s. Jelaka (u dolini r. Krivaje) s. Vijaka -
s. Oevlje s. Dragoradi (juno od Olova) s. Medojevii
515
Zbornik, t. IV, knj . 28, dok. 128, primedba 14 Izvj et aj
komandanta Majevikog etnikog korpusa od 10. 8. 1944. Vrhov-
noj etnikoj komandi.
554
Arhiv VII, reg. br. 23/1, kut. br. 866 Zapovjest taba
11. divizije od 9. 8. 1944. potinjenim jedinicama za prebacivanje
na lijevu obalu r. Spree.
Arhiv VII, reg. br. 58/2, k u t br. 870 Mjeseni operacijski
izvjetaj taba 5. kraj i ke NOU brigade za avgust 1944.
U sukobu na komunikaciji Graanica Brko 3. bataljon
5. brigade unitio je 1 brna kola i 1 kamion, a poginulo je 12 ne-
prijateljskih vojnika.
200
s. Rudine i 24. avgusta 1944. izbile u s. eravica, ne-
daleko od Vlasenice.
355
Za ovih 13. dana jedinice su pre-
valile preko 200 km, vodei usput vie borbi sa neprija-
teljem. Jedan od veih sukoba 5. brigada je imala 13. i 14.
avgusta 1944. na prostoru sjeverne padine Konjuh Zi-
vinice sa dijelovima 13. SS njemake divizije Handar
U borbi, koja je trajala nekoliko asova, u kojoj su uest-
vovali svi bataljoni 5. brigade, poginulo je i zarobljeno
oko 100 neprijateljskih vojnika, a zaplijenjena vea komora
sa municijom i raznom opremom.
350
Kako jo nisu bili stvoreni uslovi za prebacivanje 11
divizije preko Drine u Srbiju, to su po nareenju taba
3. korpusa
357
sve jedinice divizije 31. avgusta 1944. otpo-
ele pokret sa prostorije Vlasenica na sjeverozapad (na
Majevicu i Trebavu), sa ciljem ienja ovog dijela istone
Bosne od neprijatelja. U duhu ovog nareenja, 5. brigada
se kretala pravcem s. Simii s. Matijevii sjeverni
obronci Konjuh Purai s. Ljenobud s. Sladna i
vodila estoke trodnevne borbe sa dijelovima 28. puka 13.
SS divizije i 5. bojnom 10. posadnog ustakog zdruga,
358
u
uporitima G i D Srebrnik. Borbe su se vodile 4, 5. i 6.
septembra 1944. i odlikovale su se velikom estinom. Nae
snage nisu mogle zauzeti ova uporita, mada su jedinice
ulagale kraj nj e napore i nanijele neprijatelju znaajne gu-
bitke.
359
Zaplijenjen je jedan minobaca, 2 pukomitra-
ljeza, 30 puaka. 40 konja i druga oprema. Interesantno
je, da su jedinice sve ove napade na uporita preduzimale
353
Dnevnik Lj. B.
Arhiv VII, reg. br. 30/2, kut. br. 870 Izvjetaj taba 5.
krajike NOU brigade od 15. 8. 1944. tabu 11. divizije o napadu
na Muie i Bjelkie.
Arhiv VII, reg. br. 58/2, kut. br. 870 Mjeseni operacijski
izvjetaj taba 5. kraj i ke NOU brigade za avgust 1944. god.
357
Zbornik, t. IV, knj . 28, dok. 118 Nareenje taba 3. kor-
pusa od 31. 8. 1944. 11. i 38. diviziji za ienje terena Majevice,
Semberije i Posavine od neprijateljskih snaga.
358
Arhiv VII, NAV-NT-311, film 193, dok. 275 i 317 (mikro-
film njemaki fond) Izvjetaj njemake grupe armija F od 7.
1 8. 9. 1944.
Arhiv VII, reg. br. 32/2, kut. br. 60 (fond NDH) Izvjetaj
2 zbornog podruja NDH od 16. 8. 1944.
3:19
Arhiv VII, reg. br. 9/1, kut. br. 42 Dnevni izvjetaj ope-
rativnog odjela MOS NDH od 9. 9. 1944.
201
danju, to je jedan od osnovnih uzroka neuspjeha. Nai
gubici u ovim borbama bili su 12 poginulih i 30 ranjenih.
880
Napadi na Srebrnik obustavljeni su 6. septembra 1944.
u 23.00 asa, a jedinice izvuene u s. Ljenobud. Sut ra-
dan je 5. brigada izvrila pokret u s. Sladna, odnosno s.
Dakule, gdje su jedinice razmjetene na odmor. Pokret
za prebacivanje 11. divizije u Srbiju otpoeo je 10. sep-
tembra 1944.
361
Peta brigada se kretala pravcem s. Murati
Bos. Petrovo Selo
362
s. Omaii s. D. Lukavica
s. Osmaci i u s. Matkovii stigla 15. septembra 1944.
Sutradan, 16. septembra 1944, u 06.00 asova brigada
je izvrila pokret pravcem s. Matkovii s. Snagovo
s. Kamenica s. Kostjerovo i istog dana u 16.00 asova
otpoela prelaz na desnu obalu r. Drine. Jo u toku dana
prelaz su izvrili 2, 3. i 4. bataljon sa tabom brigade i
obrazovali mostobran u s. Budii, dok je 1. bataljon ostao
na lijevoj obali sa zadatkom zatite prelaza ostalih snaga
11. divizije.
363
U toku noi 16/17. septembra 1944. godine,
Drinu su prele sve snage 11. divizije, kao i Mavanski par-
tizanski odred. Prelaz Drine izvren je prirunim sredst-
vima i gaenjem. Prvi dijelovi 5. brigade, u kraoj borbi,
koja je t raj al a oko pola asa, razbili su manj e dijelove et-
nika i nedievaca koji su pripucali sa brda iznad s. Bu-
dii.
U vrijeme prelaska u Srbiju, 5. brigada je brojala 1133
borca i bila naoruana sa 770 puaka, 84 pukomitraljeza,
1 tekim mitraljezom, 10 minobacaa, 3 protivtenkovske
puke, 45 automata, 74 pitolja, 550 runih bombi, 94.000
metaka i 130 minobacakih granata.
364
jeo Arhiv VII, reg. br. 1/3, kut. br. 870 Operacijski izvjetaj
taba 5. krajike NOU brigade za period od 31. 8 do 1. 10. 1944.
361
Arhiv VII, reg. br. 7/5-f, kut. br. 461A Knjiga depea
taba 3. korpusa.
362
Dnevnik Lj. B. U Bosanskom Petrovom Selu 11. 9. 1944.
predalo se 3. bataljonu 5. brigade 10 etnika Ozrenskog etnikog
odreda sa orujem, izmeu ostalog i sa 3 pukomitraljeza.
363
Arhiv VII, reg. br. 39/1, kut. br. 866 Nareenje taba
11. divizije od 15. 9. 1944. potinjenim jedinicama za nast avl j anj e
pokreta ka r. Drini.
Arhiv VII, reg. br. 1/3, kut. br. 870 Operacijski izvjetaj
taba 5. kraj i ke NOU brigade za period od 31. 8. do 1. 10. 1944.
3M
Arhiv VII, reg. br. 1/4-II, kut. br. 866 Pregled brojnog
st anj a naoruanja i opreme 11. divizije na dan 15. 9. 1944.
202
Gl a v a VI
PREKO DRINE U SRBIJU
Uspjean prodor 11. divizije, povezan sa borbama i
ostalih jedinica 12. korpusa, imao je veliki uticaj na slab-
l j enj e neprijateljskog otpora u zapadnoj Srbiji.
Sedamnaestog septembra 1944. 5. brigada je otpoela
pokret na istok preko pl. Jagodnja ka Krupnj u, kojeg je iz
pokreta zauzeo 3. bataljon. Vea grupa ljotievaca i nedi-
evaca izukla se iz varoice i utvrdila u zgradi kole,
odakle je pruala ilav otpor do 22.00 asa, kada su se
predali. Zarobljeno ih je oko 80, a vei broj je poginuo i
ranj en. Zaplijenjene su vee koliine oruja.
365
Bila je to
prva znaajna pobjeda 5. brigade na tlu Srbije. Radost
boraca bila je utoliko vea, to ih je narod slobodarske
Srbije, u svim selima kroz koja su prolazili, oduevljeno
doekivao. Po starom srpskom obiaju, pred svakom ku-
om borce je doekivao domain i njegovi ukuani hljebom
i solju. Naroito su bili dirljivi susreti naih boraca sa sta-
rim ratnicima iz prolih ratova, koji su, okieni odlikova-
njima, ulazili u nae kolone i ljubili oruje i borce. Osam-
naestog septembra 1944. u Krupnj u je odran narodni zbor,
kome je prisustvovalo nekoliko stotina graana Krupnj a i
okoline. Na zboru je govorio politiki komesar 5. brigade
Mahmut Ibrahimpai Mao. Istog dana predvee brigada
je bila napadnuta od jakih udruenih etniko-ljotievskih
i nedievskih jedinica,
366
koje su se povlaile ispred naih
365
Zbornik, t. I, knj . 12, dok. 94 Izvjetaj taba 11. divizije
od 20. 9. 1944. tabu 12. korpusa o borbama etnika i nedievaca
kod Krupnj a i M. Zvornika.
369
Isto. Prema izjavi zarobljenika tu su se nalazila tri etni-
ka korpusa pod komandom Raia, jaine oko 2000 ljudi.
203
Septembar 1944. kod Krupnja u Srbiji. U brigadu se dobrovoljno
javilo oko 100 omladinaca
jedinica to su nastupale od Valjeva. Borba je trajala do
predvee 19. septembra 1944, kada su jedinice 5. brigade
bile prisiljene da napuste Krupanj i izvuku se na visove
zapadno i sjeverozapadno od njega. Jednom dijelu ovih
etnikih snaga uspjelo je da se nou 19/20. septembra
1944, obiavi desno krilo 5. brigade, probije ka Drini i
prebaci u Bosnu. Ostatak ovih snaga odstupio je prema
Iverku i Ceru. 21. septembra 1944. uhvaena je veza sa
ostalim naim jedinicama i od toga dana 11. divizija je u
sastavu 12. korpusa.
367
U trodnevnim borbama oko Krup-
nja, gubici brigade bili su 14 poginulih i 15 ranjenih. Za-
robljeno je 20 etnika, dok ih je veliki broj poginuo.
384
Do 25. septembra 1944. 5. brigada je rasporeena na
iroj prostoriji Krupnja, bez borbenog kontakta sa nepri-
367
Zbornik, t. I, knj . 12, dok. 100 Nareenje taba 12. kor-
pusa od 21. 9. 1944. tabovima divizija za ienje desne obale Dri-
ne i prodiranje u pravcu Ma ve.
368
Zbornik, t. I, knj . 12, dok. 94 Izvj et aj taba 11. divi-
zije od 20. 9. 1944. tabu 12. korpusa o borbama protiv etnika i
nedievaca kod Krupnj a i M. Zvornika.
204
Mobilizacija novih boraca u Mavi, oktobra 1944.
jateijem. U Krupnj u je formirana komanda mj est a i manj i
partizanski odred. Prema nareenj u taba 12. korpusa od
25. septembra 1944.
369
sve jedinice korpusa (11. 16. i 36.
divizija) otpoele su pokret ka Mavi, Ceru i Pocerini, sa
zadatkom razbijanja neprijateljskih snaga i osloboenja
ovog dijela Srbije. Izvravajui svoj dio zadatka, 5. bri-
gada je nastupala pravcem Krupanj Draginac greben
Iverak (k. 426) Kosanin grad (k. 687) s. Petkovica
s. Varna i u s. Vranjska izbila 28. septembra 1944. u popo-
dnevnim asovima.
370
etnici nisu pruili nigdje ozbiljniji

6S
Zbornik, t. I, knj . 12, dok. 139 Nareenje taba 12. kor-
pusa od 25. 9. 1944. tabovima divizija za unitenje etnika na pro-
storiji Lenica Cer Iverak.
870
Zbornik, t. I, knj . 12, dok. br. 153 Nareenje taba 12.
korpusa od 27. 9. 1944. tabovima divizija za osloboenje Mave i
Pocerine.
Zbornik, t. I, knj . 12, dok. 168 Izvj et aj taba 11. divizije
od 28., 9. 1944. tabu 12. korpusa o razbi j anj u etnika u Metkoviu
i Metlicu.
Dnevnik Lj . B.
205
otpor. etnike snage na ovom terenu bile su u raspa-
danju. Veina njih bacala je oruje i razilazila se kuama,
a jedan dio se, poslije kraih sukoba, predavao naim je-
dinicama. Samo 5. brigadi za dva dana na Iverku i Ceru
predalo se oko 200 etnika. Tih dana se, prema prianju
zarobljenih, potpuno raspala i tzv. Kosmajska etnika
brigada od oko 800 etnika.
371
Od 28 septembra do 6. oktobra 1944. 5. brigada je dr-
ala poloaj na liniji Jevremovaka kosa s. Dumaa
Miar, sa zadatkom da sa jedinicama 16. vojvoanske divi-
zije vre blokadu neprijateljskog garnizona Sabac. Bata-
ljoni su samo dijelom snaga drali poloaje, dok su se ostali
odmarali u oblinjim selima.
372
Narod je svuda oduevljeno doekivao nae jedinice.
Ve kraj em septembra 1944, ovaj deo Srbije bio je defi-
nitivno osloboen. Prisustvo brojnih jedinica NOV razvilo
je u narodu oseanje sigurnosti i saznanje da je okupa-
torsko-etnikoj vlasti i teroru doao kraj . Uporedo sa voj-
nikom aktivnou, na terenu se razvio i vrlo iv politiki
rad. U selima su odravani zborovi i konferencije, na ko-
jima su, pored politikih radnika sa terena, istupali i voj-
no-politiki rukovodioci iz jedinica. Poetkom oktobra
1944. u selima Metkovi, Varna, Mala i Velika Vranjska,
Jevremovac i Desii odrani su zborovi kojima je pri-
sustvovalo blizu 1500 mjetana. Osnovna pitanja koja su
objanjavana na ovim skupovima, bila su: tumaenje od-
luka AVNOJ-a, sutina sporazuma Titoubai, o ulozi
narodnooslobodilakih odbora i mobilizacija omladine u
nau vojsku. Paralelno sa ovim, komande jedinica (brigada
i divizija) donosile su akta o ukidanju svih organa okupa-
torsko-kvislinke vlasti, a namjesto nj i h formirale ko-
mande mjesta i druge vojno-teritorijalne organe, koji su
371
Isto, kao pod 370.
372
Zbornik, t. I, knj . 12, dok. 1169 Nareenje taba 11. di-
vizije od 38. 9. 1944. tabovima 5. i 12. brigade za blokadu Sapca i
kontrolisanje severnih padina Cera;
Zbornik, t. I, knj . 12, dok. 178 Nareenje taba 12. korpusa
od 29. 9. 1944. tabovima divizija za ruenje komunikacija koje
vode iz apca ka Obrenovcu, Bogatiu i Loznici; i
Zbornik, t. I, knj . 14, dok. 112 Operacijski izvjetaj taba
5. kraj i ke NOU brigade od 24. 10. 1944. tabu 11. divizije za period
od 1. "do 21. 10. 1944.
206
privremeno, do izbora narodnooslobodilakih odbora, vrili
i civilnu vlast. Svi poslovi i aktivnost vreni su organizo-
vano, na osnovu uputstva taba korpusa
373
i u saradnji sa
politikim radnicima na terenu. Posebnu aktivnost u svemu
ovome pokazali su drugovi iz Mavanskog partizanskog
odreda, koji su doli iz istone Bosne sa 11. divizijom.
Odmah po prelasku Drine, intenzivno se radilo da odred
preraste u Mavansku brigadu, a i u postojee jedinice ot-
poeo je priliv novih boraca. Nakon zauzimanja Krupnj a
i razbi j anj a etnika na Iverku i Ceru u 5. brigadu je stu-
pilo dobrovoljno oko 100 omladinaca. U noi 5/6. oktobra
1944. 3. bataljon 5. brigade je dobio zadatak da u s. Mre-
novac organizuje prebacivanje i prihvat vee grupe omla-
dinaca i omladinki koji su dolazili iz Srema i izraavali
elju da odmah stupe u jedinice NOV. Ove noi prelo ih
je oko 900, od ega ih je 260 rasporeeno u 5. brigadu.
374
Ovi novi borci bili su uglavnom rodom iz Srema, a neto
iz Beograda i Zemuna i drugih neosloboenih mj est a sa
ireg podruja Beograda.
Prema nareenj u taba 12. korpusa
375
sve jedinice 11.
divizije otpoele su 6. oktobra 1944. pokret na istok, ka
Obrenovcu i Beogradu. Peta brigada nastupala je pravcem
Vranjska Vladimirci s. Kouar s. Banjani s.
Ljubini s. Stubline s. Draevac s. Bari s. M.
Motanica Zeleznik Zarkovo Banovo Brdo. U re-
jonu Obrenovac Bari brigada je 9. i 10. oktobra 1944.
vodila usputne borbe sa Nijemcima i postepeno se primi-
cala Beogradu. Marevi i borbe t raj al i su danonono. Jedi-
nice su pravile samo krae zastanke, jednom dnevno, radi
podjele hrane. Mada zapovjeu nije bio saopten cilj po-
kreta i kraj nj i zadatak i tabovima i borcima je bilo jasno
da je otpoela konana bitka za osloboenje Beograda.
Svim putevima, kroz sva sela i zaseoke, ka Beogradu su
373
Zbornik, t. I, knj . 12, dok. 163 Nareenje taba 12. kor-
pusa od 28.10. 1944. tabovima divizija za likvidiranje okupatorske
vlasti na osloboenoj teritoriji i uspostavljanje narodne vlasti.
374
Zbornik, t. I, knj . 14, dok. 112 Operacijski izvjetaj ta-
ba 5. kraj i ke NOU brigade od 24. 10. 1944. tabu 11. divizije za
period od 1. do 21. 10. 1944.
375
Zbornik, t. I, knj . 14, dok. 195 Izvjetaj taba 12. kor-
pusa od 10. 11. 1944. o borbama za osloboenje Obrenovca i Beo-
grada.
207
Borci 5. brigade prelaze Kolubaru oktobra 1944.
tekle nepregledne kolone naih jedinica, koje je narod
oduevljeno pozdravljao. U svakom selu praznik i narodno
veselje. Bio je to velianstven i nezaboravan prizor. U
popodnevnim satima 14. oktobra 1944. borci 5. brigade ugle-
dali su mnotvo krovova velikog grada, koji su plamtjeli
na zracima jesenjeg sunca.
Svaki borac i starjeina osjeao je obavezu koja se na-
metala da se mora opravdati ast i povjerenje, koje je uka-
zano brigadi time to je i ona u stroju jedinica NOV, koje
su dobile zadatak da donesu slobodu glavnom gradu nae
zemlje, napaenom i voljenom Beogradu. Borbeni zanos i
oduevljenje naih boraca bilo je utoliko vee, to smo se
upravo t aj dan, 14. oktobra 1944, sastali i sa jedinicama
Crvene armije.
Zapovjest za napad jedinice su dobile u pokretu. U
20.00 asova 14. oktobra 1944, bataljoni 5. brigade na juri
su zauzeli Zeleznik i produili napredovanje ka Zarkovu.
I pored velikog zalaganja boraca 5. brigada ni j e uspjela da
slomi otpor Nijemaca u Zarkovu, pa je napad nastavljen
208
Ibrahimpai Mahmut Mao (etvrti slijeva u prvom redu), poli-
tiki komesar 5. brigade, narodni heroj sa grupom starjeina. Po-
ginuo u borbama pod Avalom 1944.
15. oktobra u prepodnevnim asovima. Jedinice su t rpj el e
velike gubitke, jer se napad izvodio danju, preko brisanog
prostora, bez sopstvene artiljerijske podrke. Sem toga,
jedinice su bile pod stalnom artiljerijskom vatrom nj ema-
kih baterija sa Beanijske kose.
376
Neprijatelj je u Zarkovu
pruao estok otpor, ali su jedinice nastavile sa energinim
napadom i u popodnevnim asovima njemaki otpor je
slomljen i Zarkovo zauzeto. Manji dijelovi neprijatelja od-
stupili su ka Banovom Brdu. Jedinice su bez zadravanja
produile napad na Banovo Brdo, odakle sp. se branile
njemake snage iz unapred izgraenih jakih fortifikacij-
skih objekata i snano podranih artiljerijom. I pored ila-
vog otpora, predvee 15. oktobra 1944, 5. brigada je zau-
zela i ovo uporite. U borbi za Zarkovo i Banovo Brdo po-
ginulo je 30, a zarobljeno 95 njemakih vojnika, od kojih
je 40 bilo ranjeno. Zaplijenjeno je 6 pa-topova 88 mm, 2
LPA topa, viecjevna, 460 puaka, oko dva vagona granata
576
Isto kao pod 375.
14 Peta krajika (kozaraka) brigada 209
Oktobar 1944. Zaplijenjena njemaka artiljerija na Banovom Brdu
za ove topove, vee koliine puane municije i ostala
oprema. Nai gubici bili su 24 poginula i 32 ranjena. Iz-
meu ostalih, u borbi na Banovom Brdu, poginuo je i naj -
mlai komandir ete u 5. brigadi, 19-godinji Dragoljub
Aleksi Beba, rodom iz s. Gornji Jelovac kod Prijedora.
Istog dana poginula je i njegova sestra uj a Aleksi, refe-
rent saniteta.
Po zauzimanju Banovog Brda, jedinice su orijentisane
ka ukarici, vezujui se na desnom krilu sa dijelovima 6.
like proleterske divizije, a na lijevom sa jedinicama 16.
vojvoanske divizije. Istovremeno, na pravac napada 5.
brigade uveden je jedan bataljon iz 12. krajike brigade.
Poto je 5. brigada, zauzimanjem Banovog Brda, izvrila
zadatak postavljen 11. diviziji, to su nareenj em 12. kor-
pusa
377
od 16. oktobra u 11.05 asova' snage divizije bile
izvuene iz borbe na prostoriju s. Zarkovo Kneevac
radi odmora i sreivanja jedinica. Meutim, istog dana
377
Zbornik, t. I, knj . 14, dok. 2 Zapovjest taba 12. korpu-
sa od 16. 10. 1944. tabovima 11, 16, 28. i 36. divizije za likvidaciju
njemakih uporita na ukarici i u rejonu elj. stanice Beograd i
za smj et aj na prostorijaria Zarkovo Kneevac i Obrenovac
Umka.
210
i
Uee 5. brigade u beogradskoj operaciji, oktobra 1944; borbe
u gradu;
ovo nareenj e je povueno i izdato novo u 17.10 asova,
378
po kome je 5. brigada dobila zadatak da usiljenim marem
izvri pokret u rej on s. Bijeli Potok pod Avalom. Bri-
gada je na sektor Avale stigla u noi 16/17. oktobra 1944.
i odmah posjela poloaj: vrh Avale (k. 511) uplji ka-
men (k. 295) Ripanj Ciganski gaj (k. 252, 303 i 312)
Lj ut a strana.
379
.Na ovim poloajima brigada je do 20.
378
Zbornik, t. I, knj . 14, dok. 3 Zapovjest taba 12. korpusa
od 16. 10. 1944. tabovima divizija za spreavanje prodora Nj ema-
ca od Mladenovca ka Beogradu i za likvidaciju neprijateljskih
uporita u rejonu Cukarice i elj. stanice.
Zbornik, t. I, knj . 14, dok. 12 Nareenj e taba 11. divizije
tabovima brigade od 16. 10. 1944. za spreavanje prodora nj ema-
kih snaga od Mladenovca ka Beogradu na liniji Avala-Ripanj.
879
Zbornik, t. I, knj . 14, dok. 112 Operacijski izvjetaj ta-
ba 5. kraj i ke NOU brigade od 24. 10. 1944. tabu 11. divizije, za
period od 1. do 21. 10. 1944.
14
211
oktobra 1944. vodila danonono estoke borbe sa jakim
njemakim snagama (1. brdska i 117. divizija, puk Bran-
denburg i ostali dijelovi). Ove borbe karakterisale su se
velikom upornou i estinom sa obje strane. Dva dana i
dvije noi, brigada je vodila odbrambene borbe, uspjeno
odbijajui mnogobrojne njemake jurie, koji su uporno,
bez obzira na velike gubitke, pokuavali da se doepaju
vrha Avale. Poloaje na vrhu Avale, oko spomenika Nez-
Vee 5. brigade u beogradskoj operaciji, oktobra 1944; borbe
pod Avalom;
nanom junaku, drao je 4. bataljon 5. brigade. Borbe na
ovom sektoru bile su najee. Borci ovog bataljona naj -
ee su runim bombama odbijali njemake jurie. Na
ostalim poloajima brigade, borbe su takoe bile estoke.
U poetku nae jedinice nisu imale znaajnije podrke u
212
artiljeriji, pa su im zato dobrodola dva LPA topa
380
, za-
plijenjena u prethodnim borbama na Banovom Brdu. S
obzirom na to to su i Nijemci imali vrlo malo artiljerije,
to smo prvi put u rat u bili u situaciji da sa nj i ma vodimo
borbu, u tehnikom pogledu, na ravnopravnoj osnovi. Iz-
meu ostalog, na borbeni moral boraca uticala je i inje-
nica da je starjeinama i borcima bilo poznato (preko pr-
vih zarobljenika) da se tuemo sa zloglasnom 1. brdskom
divizijom, koja je uestvovala u V of anzi vi na Sut jeci i
sa 117. divizijom, sa kojom su Kozarani bili znanci jo
od 1942. iz ofanzive na Kozaru. ak ni ranjenici nisu htjeli
naputati poloaje.
U j ut arnj i m asovima 19. oktobra 1944. jurii Nije-
maca na Avalu malaksali su. Nae jedinice zadrale su po-
loaje i sprijeile prodor Nijemaca preko Avale ka Beo-
gradu. U meuvremenu, na sektor 5. brigade, pristigli su
dijelovi jedne sovjetske jedinice neto artiljerije i ten-
kova. Pri j e podne otpoeo je na napad radi definitivnog
unitenja ove njemake grupacije. Pravac napada 5. bri-
gade bio je A vala eljeznika stanica Ripanj Lj ut a
strana. Na lijevom krilu napadala je 12 krajika, a na des-
nom 6. vojvoanska brigada.
Kozarani i crvenoarmejci, potpomognuti tenkovima
i artiljerijom, juriali su zajedno na ostatke 1. brdske i
117. njemake divizije, svetei Kozaru, Staljingrad i Sut-
jesku. Juri Kozarana bio je nezadriv. U streljakom
stroju nali su se svi pripadnici brigade, od kuvara do ko-
mandanta i politikog komesara brigade. Borci 5. brigade
i crvenoarmejci takmiili su se u juriu.
Prema izvjetaju
381
komandanta 12. korpusa od 10.
novembra 1944. bitka na sektoru Avale spada u nae naj -
velianstvenije bitke po postignutim rezultatima i velikom
zalaganju boraca i itavih jedinica. Ove borbe odlikovale
su se velikom estinom sudara i upornou sa obje strane.
380
Radi se o etvorocijevnim njemakim LPA topovima
flak. Kako je njihovo dejstvo automatsko, zabunom su ova oru-
a u naim dokumentima prikazana kao pa-mitraljezi. Zbog ve-
likog procenta svjetleih metaka, nai borci su ova orua prozvali
ikavci.
381
Zbornik, t. I, knj . 14, dok. 195 Izvj et aj taba 12. kor-
pusa od 10. 11. 1944. o borbama za osloboenje Obrenovca i Beo-
grada.
213
Zarobljeni Nemci pod Avalom oktobra 1944.
Nijemci su, mada u bezizlaznom poloaju, pruali oajniki
otpor, ak i kada je to postalo besmisleno. Otpor su pru-
ali i ranjenici, odbijajui sve pozive na predaju. Meu-
tim, borbeni elan i zanos naih boraca bio je veliki i nita
ih nije moglo zadrati u juriu.
Predvee, 19. oktobra 1944, na pravcu napada 5. bri-
gade, u rejonu brda Lj ut a strana, jedna grupa Nijemaca,
oko 1500, ukopala se i pruala posljednji oajniki otpor.
Jedinice 5. brigade, uz pomo dijelova 12. krajike brigade,
opkolile su ove neprijateljske snage i pristupile njihovom
unitenju, poto su Nijemci odbili poziv na predaju. Na-
kon nekoliko uzastopnih i estokih juria, ova grupacija
je u noi 19/20. oktobra potpuno unitena. U unitenju
ove grupacije naroito se istakao 2. bataljon 5. brigade.
Jedna vea grupa boraca iz ovog bataljona, koju je pred-
vodio zamjenik komandanta bataljona porunik Duan
Kostadinovi,
382
prva je prodrla meu opkoljene Nijemce
382
Zbornik, t. I, knj . 14, dok. 111 Izvj et aj taba 11. divi-
zije od 24. 10. 1944. tabu 12. korpusa o rezultatima borbe za oslo-
boenje Beograda.
214
i runim bombama i mitraljezima unitila i zarobila neko-
liko stotina Nijemaca. Poslije akcije ove grupe iz 2. bata-
ljona, ostatak od oko 700 neprijateljskih vojnika se pre-
dao.
383
U jednom od juria poginuo je i politiki komesar 5.
brigade Mahmut Ibrahimpai Mao,
384
koji je u juriu sa
jednom gruoom boraca bio presjeen mitraljeskim rafa-
lom na domak njemakih rovova. Tako su nam Nijemci
za nepuna tri mjeseca ubili i komandanta brigade Radu
Kondia
385
i politikog komesara, koji su posebno bili omi-
ljeni kod boraca i starjeina.
Ovim je, uglavnom borba pod Avalom bila zavrena.
U toku noi 19/20. i 20. oktobra jedinice 5. brigade pretre-
sale su i istile teren, na kojem su prethodnih dana vo-
ene borbe. Unitavane su grupe Nijemaca, koje su se bile
razbjeale po jarugama i umarcima i sakupljan plijen. U
ovome su nam pomogli i seljaci iz oblinjih sela.
O estini i karakt era borbe pod Avalom Vladimir De-
dijer, tada u svojstvu dopisnika Tanjug-a zapisao je u
svoj Dnevnik, pored ostalog, sljedee:
388
. . . Kad smo doli pred Avalu, u Beli Potok, situacija je
bila kritina. Meci su zujali oko nas. U tabu jedanaeste Krajike
divizije diktirana je telefonom depea od etvrtog bataljona Pete
kraj i ke kozarske brigade: . . . Neprijatelj je izbio pod vrh Avale.
Ispod Spomenika vodi se borba runim gr anat ama. . .
. . . St aj ao sam pored jednog naeg mitraljesca koji je tukao
po Nemcima. Dole kr aj druma ili su na juri Rusi u svojim be-
383
Zbornik, t I, knj . 14, dok. 112 Operacijski izvjetaj t a-
ba 5. kraj i ke NOU brigade od 24. 10. 1944. tabu 11. divizije za
period od 1. do 21. 10. 1944.
384
20. oktobra 1944. Mao Ibrahimpai posmrtno je progla-
en za narodnog heroja.
385
Pri j e juria na Lj ut u st ranu zarobljen je jedan njemaki
major. Njega je zarobio kuri r Boo Zvijerac. Kod njega je pro-
naena fotografija grupe starjeina 5. brigade, na kojoj su, pored
ostalih, bili Ranko Sipkap i Rade Kondi. Snimak je napravljen
sredinom 1943. u Prnj avoru. Tada je Ranko ipka bio komandant
brigade, a Rade Kondi njegov zamjenik. Nijemci su vjerovatno
do ove fotografije doli 31. jula 1944. kada je poginuo Rade Kon-
di na pl. Maknjai, j er on tada nije iznesen iz borbe. Vijest da
je kod njemakog maj ora pronaena fotografija munjevito se pro-
nijela kroz brigadu. I to je, pored ostalog, doprinijelo estini na-
ih juria na ostatke nj emake grupe (Dnevnik B. Lj.)
388
VL. Dedijer, Dnevnik, III dio, izdanje Jugoslovenska
knjiga Beograd 1950, str. 279285.
215
lim uniformama, a pored nj i h nai Kozarani. Doao je praznik i
u nau ulicu. Deca Kozare ispod Avale s crvenoarmejcima j uri -
aj u na Nemce! A kako nam je Paveli bacao letke 1942. godine,
objavljujui da je Kozara poraena: Crvena Armija je daleko
na 2500 km i nikada se s njom neete sresti.
Kroz dolinu prema zapadu, Nemci su beali. Ruska artiljerija
je zasipala. Jedan ruski maj or gleda kroz durbin i dotra do j ed-
nog automatskog protivavionskog topa koji su Kozarani zarobili
dan rani j e od Nemaca:
Davaj oganj!
I na ti Kozaranin raspali. Odjurie svetlei meci u sred
nj emake kolone. Jedan kozarski bataljon ve je izbio na susednu
kosu i otvorio vat ru po Nemcima. Na jednom mestu naslagao
osamdesetoricu. Bitka se sve vie razgorevala. Jedan ruski maj or
prie Peku. Otpoe r azgovor . . .
Ovaj bataljon sa Kozare herojski se bori! ree maj or.
Onaj zamjenik komandanta bataljona zasluio je naziv narodnog
her oj a. . . (radi se o poruniku Kostadinoviu Duanu, zamjeniku
komandanta 2. bataljona 5. brigade, P. A.).
U borbama za Beograd i pod Avalom, 5. brigada je
nanijela neprijatelju gubitke od 1250 poginulih i 953 za-
robljenih njemakih vojnika i oficira. Zaplijenjeno je 6
SPA i 2 LPA topa, 3 brdska topa, 478 puaka, 85 puko-
mitraljeza, 30 automata, 45 pitolja, 250 runih bombi, dva
vagona topovskih pa-granata, 80.000 puanih metaka, 80
konja i vee koliine odjee, obue i ostale rat ne opre-
me.
387
Za slobodu naeg glavnog grada dalo je svoje ivote
119 boraca i starjeina 5. brigade, dok ih je 209 ranjeno.
388
Brigada je, zajedno sa ostalim jedinicama, koje su
uestvovale u beogradskoj operaciji, pohvaljena od strane
Vrhovnog komandanta NOV i POJ, a vei broj boraca i
starjeina je odlikovan.
487
Zbornik, t. I, knj . 14, dok. 111 Izvj et aj taba 11. di vi -
zije od 24. 10. 1944. tabu 12. korpusa o rezultatima borbe za oslo-
boenje Beograda.
888
Isto kao pod 387.
216
Gl a v a VII
NA SREMSKOM FRONTU
U popodnevnim asovima 20. oktobra 1944. po uni-
t enj u neprijateljske grupacije pod Avalom, 5. brigada je
nastavila nastupanje u etnim i bataljonskim kolonama,
pravcem
389
Lj ut a strana s. Nenadovac s. Mei jak
s. Guncati, gdje je zanoila. Usput je zarobljen vei broj
Nijemaca, koji su se poslije poraza pod Avalom razbje-
ali. U hvat anj u i razoruanju Nijemaca uestvovali su i
seljaci iz ovih sela.
Navee 20. oktobra 1944, u selu Guncati, prireeno
je veliko narodno veselje povodom osloboenja Beograda
i ovog dijela Srbije. Kako smo ve tada u brigadi imali
vei broj boraca iz Srbije, ovog puta, pored naeg ko-
zarakog kola i pjesme, borci su igrali i tradicionalno srp-
sko narodno kolo uz poznatu pjesmu:
Igrale se delije
Nasred zemlje Srbije
Sitno kolo do kola
ulo se do Stambola.
Sutradan, 21. oktobra 1944, 5. brigada je nastavila
pokret pravcem s. Guncati s. Vrani Draevac
Jasenak Obrenovac Umka, odakle je predvee 22.
oktobra prela u Srem. Za razliku od ostalih do tada savla-
389
Zbornik, t. I, knj . 14, dok. 63 . Zapovjest taba 12. kor-
pusa od 20. 10. 1944. tabovima divizija za postavljanje na prosto-
ri j u Obrenovac Skela Stubline;
Zbornik, t. I, knj . 14, dok. 162 Izvod iz operacijskog izvje-
t aj a taba 11. divizije za oktobar 1944.
217
Peta brigada prelazi Savu kod Umke, 22. oktobra 1944.
danih reka, koje smo prelazili gazom Savu smo savladali
brodovima, skelama, i amcima.
Po prelasku u Srem, sve jedinice su nastavile pokret
pravcem s. Jakovo s. Surin s. Dobanovci s. Ugri-
novci s. Simanovci s. Mihaljevci s. Prhovo gde su
izbile predvee 23. oktobra 1944. Kroz sva ova sela narod
Srema nas je oduevljeno doekivao. Kolone subilezasipane
cvijeem, a topovi i ostala orua okieni pekirima.
31
"
1
Poslije dvodnevnog odmora u s. Prhovo, 5. brigada je
nastavila pokret predvee 25. oktobra ka Sremskoj Mit-
rovici, pravcem s. Peinci s. Siba s. Buanovci
s. Nikinci s. Hrtkovci s. Jarak s. Sainci, gdje je
stigla u popodnevnim asovima 27. oktobra 1944. Na ovoj
etapi pokreta, jedinice su prevoene zaprenim kolima,
880
Zbornik, t I, knj. 14, dok. 63 Zapovjest taba 12. kor-
pusa od 20. 10. 1944. tabovima divizija za postavljanje na prosto-
riju Obrenovac Skela Stubline;
Zbornik, t. I, knj. 14, dok. 162 Izvod iz operacijskog izvje-
t aj a taba 11. divizije za oktobar 1944.
Dnevnik Lj. B.
218
koja su za tu priliku mobilisali narodnooslobodilaki od-
bori, kako bi se jedinice bre kretale. Nou 27/28. oktobra
1944, prema nareenju-taba 12. korpusa.
391
11. divizija je
napala Sremsku Mitrovicu. 5. brigada je dobila zadatak da
napadne grad sa sjeverne strane. Meutim, prije otpoi-
nj anj a napada ni tab divizije ni tab korpusa nisu ras-
polagali podacima da je neprijatelj jakim snagama posjeo
unapred pripremljene poloaje ispred Sremske Mitrovice.
To je bio kontinuelan front koji se protezao od r. Save,
kanalom ispred Sremske Mitrovice, s. V. Radinci i dalje
ka Frukoj gori.
392
Korpusnom zapovjeu bilo je predvi-
eno da napad otpone 27. oktobra, u 21.00 as, meutim,
kako je nareenj e u 11. diviziji primljeno kasno
393
, napad
je otpoeo 28. oktobra u 04.00 asa. Uslijed nepoznavanja
jaine i rasporeda neprijatelja 5. brigada je naila na es-
tok otpor izvan grada, na kanalu. Iz istih razloga ni arti-
ljerijska priprema nije dala nikakve rezultate. Poslije tro-
asovne estoke borbe na kanalu, 1, 2. i 4. bataljon povukli
su se na polazne ooloaje dok 3. bataljon 5. brigade, koji
je napadao iz pravca Volerovog salaa niz eljezniku
prugu Ruma Sremska Mitrovica, uspio da probije ne-
prijateljsku odbranu, zauzme eljezniku stanicu Sremska
Mitrovica i prodire u grad. Kako ostale snage 11. divizije
nisu postigle znaajnije rezultate, uspjeh ovog bataljona
ne samo da nije iskorien, ve se i on sam naao u izu-
zetno tekoj situaciji. Bataljon je, mada odsjeen od os-
talih snaga, vodio estoke osmoasovne borbe u gradu i
tek u popodnevnim satima izvrio proboj na sjever ka
Frukoj gori. U sastav brigade stigao je tek 30. oktobra
1944. Zahvaljujui snalaljivosti taba
394
, bataljon se iz
M1
Zbornik, t. I, knj . 8, dok. 225 Zapovjest taba 12. kor-
pusa od 27. 10. 1944. tabovima divizija za ovlaivanje linijom
Ilok Sid Raa.
332
Zbornik, t. I, knj. 10, dok. 8 Izvjetaj taba 5. kraj i ke
NOU brigade od 1. 11. 1944. tabu 11. divizije o borbama za oslo-
boenje Sremske Mitrovice.
393
Zbornik, t. I, knj . 8, dok. 229 Izvjetaj taba 11. divizije
od 27. 10. 1944. tabu 12. korpusa o pripremama za napad na Srem-
sku Mitrovicu.
394
Tada je komandant 3. bataljona 5. brigade bio porunik
Duan Kostadinovi, politiki komesar Raj ko Toroman, a zamj e-
ni k politikog komesara bataljona Milo Storebra.
219
ove situacije izvukao bez teih gubitaka, dok je nepri j a-
telju nanio vee gubitke i doao do znatnog plijena, koji
ni j e mogao evakuisati.
Naredne noi, 28/29. oktobra, 5. brigada bez 3. bata-
ljona ponovila je napad na istom pravcu uz krau artilje-
rijsku pripremu. I ovog puta brigada je prodrla u grad
do eljeznike stanice, ali poto ostale jedinice 11. divizije
nisu postigle uspjeh, neprijatelj je uspio protivnapadom
u j ut arnj i m asovima 29. oktobra da odbaci 5. brigadu na
polazne poloaje. Gubici brigade bili su 16. poginulih, 15
nestalih i 30 ranjenih. Izmeu ostalih, poginuli su Ostoja
Balaban aruga, Savo Krneta, zamjenik komandira ete,
Duan Budimir, komandir voda, i Branko Zec, komandir
voda. Tee je ranj en politiki komesar brigade Jovo Mi-
ljenovi Pop, koji je dan kasnije umro od zadobijenih rana
u bolnici u s. ainci.
395
Predvee 30. oktobra 1944, na poloajima ispred
Sremske Mitrovice, 5. brigadu su smijenile jedinice 16.
vojvoanske divizije
396
, a ona bila povuena u Rumu na
odmor, gdj e je istovremeno preuzela i garnizonsku slubu.
Na odmoru u Rumi, 5. brigada je ostala do 11. novem-
bra 1944. godine.
397
Nakon stalnih tromjesenih mareva
i borbi, bio je to prvi dui odmor brigade. Ovo vrijeme is-
,9S
Jovo Miljenovi Pop, roen je 1922, u selu Glavaci, opti-
na Otoac, a odrastao je u okolini Okuana, gdj e mu je porodica
bila kolonizirana. Naprednom omladinskom pokretu pristupio je
jo 1939. godine kao bogoslov, sarajevske bogoslovije gdj e je pri m-
ljen u SKOJ. Sredinom 1941. uhapen je od ustake policije. Sep-
tembra 1942. pobjegao je iz Jasenovakog logora i doao na Koza-
ru. Nakon jednomjesenog oporavka stupio je u 2. bataljon 5. bri -
gade, gdj e je ubrzo primljen u KPJ i postavljen na dunost poli-
tikog komesara ete. Od septembra 1943. do oktobra 1944. bio je
politiki komesar 4. bataljona, a 20. oktobra, poslije pogibije Mah-
muta Ibrahimpaia, postavljen je na dunost politikog komesara
5. brigade. U redovima 5. brigade bio je cijenjen kao neobino
hrabar i plemenit drug.
Zbornik, t. I, knj . 8, dok. 253 Nareenj e taba 11. di -
vizije od 31. 10. 1944. tabovima brigada za pokret i razmj et aj j e-
dinica radi odmora i sreivanja;
Zbornik, t. I, knj . 10, dok. 8 Izvj et aj taba 5. kraj i ke NOU
brigade tabu 11. divizije o borbama za osloboenje Sremske Mi-
trovice.
a97
Zbornik, t. I, knj . 10, dok. 49 Nareenje taba 11. di -
vizije od 10. 11. 1944. tabovima brigada za mar i smj enu 16. di -
vizije.
220
Komandant 11. divizije Milo Siljegovi (peti slijeva) sa grupom
starjeiTia 5. brigade u Rumi 7. novembra 1944.
korieno je za popunu upranjenih komandnih dunosti,
do kojih je dolo zbog gubitaka i premj et aj a. Dotadanji
komandant bragade maj or Duan Egi, postavljen na novu
dunost, a za vrioca dunosti komandanta 5. brigade od-
reen je Mirko iljak. Za politikog komesara brigade
postavljen je Drago Stefanovi, a namjesto premjetenog
Miloa Pajkovia, na dunost zamjenika politikog kome-
sara brigade postavljen je Mirko Vrani. Po tabovima ba-
taljona i komandama eta takoe su popunjena upranjena
rukovodea mjesta.
Tih dana odran je sastanak sa cjelokupnim koman-
dnim kadrom brigade, zakljuno sa komandama eta. Sa-
stanku je prisustvovao i komandant divizije pukovnik Milo
Siljegovi. Pored detaljne analize stanja u brigadi, glavno
pitanje, koje je razmatrano na ovom skupu, bilo je: prela-
zak na frontalni nain ratovanja u ravnici i svi problemi
koji iz toga proistiu za rukovodioce i jedinice. Sadejstvo
sa avijacijom i artiljerijom, odravanje vrstih veza sa
221
susjednim jedinicama, izvianje, savladavanje minskih
polja, ukopavanje, privikavanje boraca i rukovodilaca na
izvoenje borbenih dejstava i danj u i si.
Povodom 27-godinjice oktobarske socijalistike re-
volucije, 7. novembra 1944, izvrena je smotra brigade,
poslije ega je na trgu u Rumi izveden prigodan program
za borce i graane. Na mitingu je govorio politiki kome-
sar 11. divizije i jedan sovjetski vii oficir.
Po nareenj u taba 12. korpusa,
398
11. divizija na
front u ispred Erde vika smijenila je 16 vojvoansku divi-
ziju. S tim u vezi, 5. brigada je izvrila pokret u noi
11/12. novembra 1944, pravcem Ruma Vel. Radinci
Mandjelos Calma Divo Bingula. Ovdje je smi-
jenila 4. brigadu 16. vojvoanske divizije na odsjeku
fronta: Matora uma k. 130 Gornj e Lice k. 103
Konjov mlin (zapadno od s. Bingula). Na ovim poloajima
brigada je ostala do 17. novembra, kada je smijenjena od
32. brigade i povuena u s. Mandjelos u divizijsku rezer-
vu. Za est dana provedenih na ovim poloajima, brigada
ni j e vodila znaajnije borbe, izuzev nekoliko izvedenih de-
monstrativnih napada i nasilnih izvianja. Gubici brigade
bili su 1 poginuo i 8 ranjenih.
399
Istovremeno, ovih dana
11. divizija je izila iz sastava 12. korpusa i ula u sastav
I. proleterskog korpusa.
400
U ulozi divizijske rezerve brigada je ostala do 31. no-
vembra 1944.
401
Pri 11. diviziji formiran je dopunski ba-
taljon i smjeten u s. uljam. Za komandanta bataljona
postavljen je Jovo Vrani, a za politikog komesara Mi-
lo Storebra, obojica iz 5. brigade. Ovo je bila nastavna
jedinica, u kojoj su svi novomobilisani borci sticali os-
SM
Zbornik, t. I, knj . 10, dok. 48 Nareenj e taba 12. kor-
pusa od 10. 11. 1944. tabu 16. divizije za smj enu i mar do pro-
storije Kruedol Marr.ik Beka Kredin.
359
Zbornik, t. I, knj . 10, dok. 64 Petnaestodnevni opera-
tivni izvjetaj taba 5. kraj i ke NOU brigade od 14. 11. 1944. tabu
II. divizije.
400
Zbornik, t. I, knj . 10, dok. 86 Izvj et aj taba 11. divizije
od 25. 11. 1944. tabu 1. proleterskog korpusa o rasporedu nepri j a-
teljskih i svojih snaga.
401
Zbornik, t. I, knj . 10, dok. 101 Izvj et aj taba 11. divi-
zije od 1. 12. 1944. tabu 1. proleterskog korpusa o dejstvima divi-
zije od 15. do 30. 11. 1944.
222
novna vojno-politika znanja i potom rasporeivani u os-
tale jedinice. Iz ovog bataljona, tokom novembra 1944,
rasporeeno je u 5. brigadu 630 boraca.
Za vrijeme boravka u selu Mandjelos, borci brigade
osjeali su se kao pod Kozarom. Ovo osjeanje, kod sta-
rih boraca, bilo je izazvano l j ubavl j u i panjom, kojom su
bili okrueni od mjetana, a na ui zaviaj podsjeala su
ih i zgarita ovog partizanskog sela, koje je neprijatelj
tokom rata nekoliko puta palio.
U to vrijeme u brigadu je stigla i vijest da su u bor-
bama za Travnik koncem oktobra i poetkom novembra
1944. poginula tri poznata kozaraka junaka i komandanta
Josip Maar oa, prvi komandant 5. brigade, Pet ar Me-
ava, komandant 3. bataljona u vrijeme formi ranj a bri-
gade, i Ranko Sipka, koji je preko godinu dana uspjeno
komandovao 5. brigadom. Njihova imena usko su vezana
za borbeni put 5. brigade i za nj ene prve pobjede i us-
pjehe. Sa vijeu o njihovoj pogibiji, do boraca je stigla
i pjesma koja se u Kraj i ni pjevala tih dana:
Plau gore i zelene jele,
Nema oe ni Meave Pere,
Kad je borba na Travniku bila,
Krajina je Sou izgubila.
Kozara se u crno zavila,
Izgubila tri najbolja sina . . .
Koncem novembra 1944. dolo je do privremene sta-
bilizacije fronta u Sremu, koji se protezao od r. Save do
r. Dunava, pravcem s. Martinac s. Erdevik s. Lj uba
Ilok.
402
Na ovom dijelu fronta nalazile su se nepotpune
118. i 264. njemaka divizija, izvjesne njemake policijske
snase i razne ustako-domobranske i dru?e kvislinke je-
dinice.
403
Prema ovom neprijatelju drale su front jedi-
nice 1. proleterskog korpusa (1. proleterska, 5. krajika,
11. krajika i 21. srpska divizija).
402
Zbornik, t. I, knj . 10, dok. 105 Izvjetaj obavjetajnog
odjeljenja taba 1. proleterskog korpusa od 2. 12. 1944.
4U3
Zbornik, t. I, knj . 10, dok. 105 Izvjetaj obavjetajnog
odjeljenja taba 1. proleterskog korpusa od 2. 1944.
Zbornik, t. I, knj . 10, dok. 46 Izvj et aj obavjetajnog cen-
tra taba 11. divizije od 9. 11. 1944. o rasporedu i numeraciji ne-
prijateljskih jedinica.
223
Stab 1. proleterskog korpusa, 1. decembra 1944, odlu-
io je
404
da izvri proboj neprijateljske odbrambene linije.
S tim u vezi, 11. divizija dobila je zadatak da napada na
odsjeku front a: Cerj e pustara (k. 134) Emilijin dvor
(k. 94). U okviru divizije, zadatak 5. brigade bio je da iz-
vri prodor pravcem Stara Bingula Lice pustara
Kalile i da izbije na komunikaciju Erdevik Ljuba, na
prostoru k. 124 i ume Veliki Bakonj. Poto ovlada ovim
zemljinim objektima i presijee komunikaciju Erdevik
Ljuba, glavnim snagama napada Erdevik sa sjeverne i sje-
verozapadne strane, a po likvidaciji Erdevika nastupa
pravcem Erdevik Lipik k. 111 s. Gibarac.
405
Kako
je 11. divizija bila na teinom pravcu napada, to su nj e-
na, dejstva podravala dva puka sovjetske art i l j eri j e i ar-
tiljerijska brigada 5. kraj i ke divizije.
Nakon jednoasovne artiljerijske pripreme, 3. decem-
bra 1944. u 10.00 asova otpoeo je napad pjeadije. I pored
toga to su poloaji neprijatelja bili solidno utvreni a is-
pred prednj eg kraj a odbrane postavljena minska polja i
iane prepreke, 5. brigada je uspjela ve u prvom naletu
da se uklini u prednj i kr aj neprijateljske odbrane.
406
Me-
utim, neprijatelj je davao ogoren otpor, vrei stalne pro-
ti vnapade pjeadijom i tenkovima. I pored toga, j edi ni ce
brigade odrale su se na osvojenim poloajima. etvrtog
decembra u 12.30 asova brigada uspijeva da slomi otpor
nepri j at el j a i da se kroz nastalu breu ubaci u njegovu
pozadinu. Odmah zatim brigada vri manevar i napada s.
Erdevik, glavni vor odbrane na ovom dijelu front a sa
zapada. Prodor 5. brigade, a potom izvreni manevar u
bok i pozadinu neprijateljskih snaga, uslovio je pad Erde-
vika, nakon ega je nepri j at el j otpoeo povlaenje i na
ostalim dijelovima fronta.
404
Zbornik, t I, knj . 10, dok. 99 Zapovjest taba 1. pro-
leterskog korpusa od 1. 12. 1944. tabovima divizije za proboj nepri -
j at el j ske odbrane.
405
Zbomik, t. I, knj . 10, dok. 108 Nareenj e taba 11. di -
vizije od 2. 12. 1944. tabovima brigada za proboj nepri j at el j ske
odbrane.
40>
Zbornik, t knj . 10, dok. 114 Izvj et aj taba 11. divizije
od 6. 12. 1944. tabu 1. proleterskog korpusa o osloboenju Erdevika,
Bainaca i Sida.
224
U operacijskom dnevniku taba 1. proleterskog kor-
pusa za period od 1. do 31. decembra 1944. o tome se kae:
XI divizija: V brigada posle izvrene koncentracije, uz
sadejstvo. 1. proleterske brigade 1. proleterske divizije uspeva da
potisne neprijatelja sa poloaja i da zaobilaznim manevrom sa za-
pada napadne selo Erdevik. Po likvidaciji istog izvrila je gonj e-
nj e pravcem s. Bainci. Odlunost i portvovanost dominirali su
u napadu i gonj enj u neprijatelja.
Manevrom ove brigade i likvidacijom Erdevika, nepri j at el j
je odstupio i sa poloaja ispred 12. brigade, gde je frontalno bilo
teko odbaciti ga.
Pad Erdevika izvren je i uz sadejstvo 32. srpske brigade, po-
slije njenog ovladavanja: Kalile k. 147. Do ovladavanja ovog po-
loaja dolo je tek po izbijanju 5. brigade u zalee, odnosno sa za-
padne strane s. Erdevika.
107
Po osloboenju Erdevika, 5. brigada zajedno sa osta-
lim snagama divizije produila je gonjenje razbijenog ne-
prijatelja pravcem Erdevik s. Bainci s. Gibarac
Sid s. Tovarnik. id je osloboen 5. decembra u 23.00
asa snagama 11. krajike i dijelovima 1. proleterske di-
vizije.
408
U trodnevnim borbama, 5. brigada je zarobila 36 ne-
prijateljskih vojnika i oficira, poginulo ih je oko 120. Za-
plijenjena su 3 tenka, 7 topova, 2 teka minobacaa, 2
kamiona, 20 pukomitraljeza araca i vee koliine osta-
log oruja i vojne opreme.
409
Gubici brigade bili su 27 po-
ginulih i 114 ranjenih.
410
Izmeu ostalih, u borbama za
Sid poginuo je i Stevo Radoji, pomonik politikog ko-
mesara 4. bataljona 5. brigade.
Iz ocjena taba divizije i taba korpusa vidi se da je
cjelokupan boraki i starjeinski sastav 5. brigade poka-
407
Zbornik, t. I, knj . 10, dok. 165 Izvod iz operacijskog
dnevnika taba 1. proleterskog korpusa od 1. do 31. 12. 1944.
408
Isto kao pod 407.
4M
Zbornik, t. I, knj . 10, dok. 114 Izvjetaj taba 11. divi-
zije od 6. 12. 1944. tabu 1. proleterskog korpusa o osloboenju
Erdevika, Bainaca i Sida.
Zbornik, t. I, knj . 10, dok. 118 Izvj et aj taba 11. divizije
od 2. 12. 1944. tabu 1. proleterskog korpusa o zarobljenim nepri -
jateljskim vojnicima i materijalu prilikom osloboenja Sida; i
Zbornik, t. I, knj . 10, dok. 136 Operacijski izvjetaj taba
11. divizije od 1. do 15. 12. 1944.
410
Isto kao pod 409.
15 Peta krajika (kozaraka) brigada
225
Februar 1945. Analfabetski teaj u rovovima sremskoa fronta
zao kr aj nj u odlunosti upornost, kako u proboju utvrene
neprijateljske linije, tako i kasnije u gonj enj u neprijatelja.
Posebnu tekou u ovim borbama predstavljala su mnogo-
brojna minska polja (koja su u veini i prouzrokovala
ovako velike gubitke) i podvodan teren koji je oteavao
kret anj e i snabdijevanje jedinica. Uspjehu 5. brigade u
ovim borbama u dobroj mj eri doprinijelo je efikasno dej-
stvo flakova zvanih ikavaci, koje je brigada zapli-
jenila 16. oktobra 1944. na Banovom Brdu. Borci su ova
oruja nosili na rukama, tako da su skoro uvijek bila u
streljakom stroju. Po karakteristinom dejstvu ovih to-
pova, 5. brigada je bila uvijek uoljiva i od ostalih, sus-
jednih jedinica.
Po zauzimanju Sida i nakon jednodnevnog odmora,
brigada je izvrila pokret pravcem s. Tovarnik s. Sidski
Banovici s. Nijemci s. Komletinici i po padu mraka
8. decembra uvedena u borbu na pravcu Otok Pri vlaka,
226
sa zadatkom da zauzme ova mjesta.
411
Na ovom dijelu
fronta 5. brigada je ostala do 27. decembra 1944. i za to
vrijeme vodila danonone estoke borbe, koje su se odli-
kovale velikom upornou i zalaganjem jedinica i stalnim
neprijateljskim protivnapadima potpomognutim artiljeri-
jom i tenkovima. Ozbiljnijeg uspjeha 5. brigada u ovim
borbama nije imala, poto je neprijatelj blagovremeno iz-
gradio i uspio posjesti ovu odbrambenu liniju. Gubici 5.
brigade tokom ovih borbi bili su 44 poginula, 102 ranj ena
i 3 nestala.
412
Poto ju je smijenila 12. krajika brigada, 5. brigada je
u noi 26/27. decembra krenula ka s. Nijemci, gdj e je
smjetena na odmor.
Novu godinu 1945, etvrtu u ratu, borci 5. kozarake
brigade doekah su u s. Nijemci na Bosutu. Po jedinicama
su bile prireene skromne sveanosti. Intendanti jedinica
5. brigade imali su pune ruke posla. Iz pozadine su stigle
hiljade paketa kao pokloni za novogodinje praznike bor-
cima na frontu. Tu akciju organizovala je AFZ i omladin-
ska organizacija pod parolom: Sve za front. Najvei broj
ovih paketa upuen je iz Srema, Beograda i Srbije. Pri -
padnici 5. brigade bili su prijatno iznenaeni injenicom,
da je na mnogim paketima stajala adresa Nepoznatom
borcu 5. kozarake brigade. U svakom paketu je, pored
poklona, bilo i pismo sa novogodinjom estitkom i eljama
za skoru pobjedu.
U prijepodnevnim satima 1. januara 1945, po nare-
enju
413
taba 11. divizije, 5. brigada je premjetena iz s.
Nijemci u s. Ilince, gde je i dalje trebalo da ostane na
odmoru. Meutim, 3. januara uj ut r u tab divizije je nare-
dio da se brigada hitno vrati u s. Nijemce, sa zadatkom da
stupi u vezu sa tabom 21. divizije i sadejstvuje joj u
4, 1
Zbornik, t. I, knj . 10, dok. 136 Operacijski izvjetaj t a-
ba 11. divizije od 1. do 15. 12. 1944;
Zbornik, t. I, knj . 10, dok. 163 Operacijski dnevnik taba
5. kraj i ke NOU brigade od 15. do 31. 12. 1944; i
Zbornik, t. I, knj . 10, dok. 165 Izvod iz operacijskog dnev-
nika taba 1. proleterskog korpusa od 1. do 31. 12. 1944.
411
Isto.
413
Arhiv VII, reg. br. 2/1, kut. br. 871 Desetodnevni ope-
racijski izvjetaj taba 5. kraj i ke NOU brigade tabu 11. divizije
za period od 1. do 10. 1. 1945.
15*
227
spreavanju daljeg neprijateljskog jprodora ka Sidu. Sve
jedinice brigade izvrile su odmah pokret, no po izbijanju
u rejon s. Nijemci ustanovljeno je da tu nema naih jedi-
nica i da je neprijatelj ve zauzeo ovo selo.
Stab brigade je samoinicijativno odluio da izvri pro-
ti vnapad i povrati s. Nijemci. Dva bataljona (1 i 2) napala
su neprijatelja u istonom dijelu sela, na lijevoj obali
r. Bosut, tako da je 1. bataljon nakon estoke borbe ve
u 10.00 asova uspio da zauzme ovaj dio sela, protjera
neprijatelja preko mosta i prebaci svoje snage na desnu
obalu rijeke. Istovremeno uspio je da na desnom krilu
uhvati vezu i sa dijelovima 1. proleterske divizije.
Za ovo vrijeme prebaeni su na desnu obalu Bosuta
3. i 4. bataljon nizvodno od s. Nijemci, za zadatkom da
napadnu neprijatelja u selu sa juga i istovremeno poku-
aju da uspostave vezu sa 5. srpskom brigadom na lijevom
krilu.
414
Po prelasku Bosuta, ovi bataljoni su naili na
snaan otpor, ali su i pored toga uspjeli do pada mraka da
likvidiraju nekoliko mitraljeskih gnijezda i zauzmu ne-
koliko kua na junoj ivici sela. Borba je nastavljena i do
10.00 asova 4. januara, kada je tab 11. divizije naredio
da se sve jedinice 5. brigade izvuku na lijevu obalu r. Bosut
itav dan, 4. januara, do 22.00 asa, 5 brigada je drala
poloaj na lijevoj obali r. Bosut, od mesta na ivici ume
sjeverno od Livada, uzvodno rijekom Bosut do mosta u s.
Nijemci, kada ju je smijenila 6. lika proleterska divizija,
a ona povuena u s. Ilince.
Mada brigada nije uspjela da potpuno ovlada s. Ni-
jemci, ona je ovim protivnapadom zaustavila dalje prodi-
r anj e neprijatelja ka Sidu. Borbu neprijateljske pjeadije,
potpomagalo je nekoliko tenkova tigar, .koje nae pt
puke nisu mogle otetiti. U ovim borbama gubici brigade
bili su 26 poginulih, 72 ranj ena i 3 nestala.
415
Sutradan 5. januara 1945, 5. brigada je izvrila pokret
pravcem s. Ilinci s. M. Vaita Sid s. Berkasovo,
gdje je smjetena na odmor. Na odmoru u rejonu s. Ber-
kasovo Sid brigada je ostala do 17. januara 1945. Za to
vrijeme po jedinicama je izvoena intenzivna vojnika
4l t
Isto kao pod 413.
4
" Isto kao pod 413.
228
obuka, a neke jedinice su bile angaovane na fortifikacij-
skom ut vrenj u rezervnih poloaja ispred Sida.
416
U j ut arnj i m asovima 17. januara 1945. brigada je do-
bila nareenj e da usiljenim marem izvri pokret u
pravcu Lovaa, sa zadatkom da ojaa odbranu 5. divizije
i sprijei prodor neprijatelja na tom pravcu. Meutim,
zbog izmjenjene situacije na dijelu fronta Tovarnik Sid,
ovaj zadatak je promijenjen, pa je brigada uvedena u
borbu na Tovarnik.
417
Bataljoni su zauzeli poloaj ispred
Tovarnika: k. 136 ivica ume Cerje k. 137 k. 139.
Desni susjed 5. brigade bili su dnelovi 5. krajike divizije,
a lijevi 13. proleterska brigada. itav dan 17. januara bri-
gada je odolijevala neprijatelju i spreavala njegov pro-
dor ka Sidu. U 21.00 as brigada je sa tri bataljona izvrila
protivnapad i uspjela da prodre u s. Tovarnik. U selu se
razvila ogorena borba. itavu no 17/18. januara, u To-
^arniku su se smjenjivali nai jurii i protivjurii nepri-
jateljske pjeadije, koja je bila potpomognuta sa 7 tenkova
tigar. Borba se vodila za svaku kuu. Snage 5. brigade
uspjele su da razbiju neprijateljsku komoru, gdje je pogi-
nulo oko 20 Nijemaca i zaplijenjeno preko 100 pari uni-
formi i dosta druge opreme. U svitanje 18. januara jedi-
nice 5. brigade ovladale su polovinom sela, no tab 11.
divizije naredio je da se protivnapad obustavi i jedinice
brigade izvuku na prvobitne poloaje. U ovoj borbi gubici
5. brigade bili su 20 poginulih, 103 ranj ena i 10 nestalih.
418
U 10.00 asova 18. januara 1945. godine 5. brigada je
upuena u s. Gibarac. Istog dana u 21.00 as brigada je
dobila nareenje da posjedne poloaje izmeu Sida i s.
Gibarac, sa zadatkom da izvodi odsudnu odbranu na ovom
pravcu. itavu no 18/19. januara jedinice su se ubrzano
utvrivale, tako da su do svitanja 19. januara bile izgra-
ene dvije linije rovova, na meusobnoj udaljenosti od
600 do 1000 metara.
Ve u ranim j ut arnj i m asovima 19. januara neprija-
telj je otpoeo napad iz pravca Sida. Razvila se estoka
borba na itavom frontu brigade. Napad neprijateljske
418
Isto kao pod 413.
417
Arhiv VII, reg. br. 867 Izvod iz operacijskog dnevnika
taba 5. kraj i ke NOU brigade o borbama od 10. do 22. I 1945.
418
Isto kao pod 417.
229
pjeadije bio je i ovoga puta potpomagan tenkovima. Do
09.00 asova sve jedinice uspjeno su odbijale neprijatelj-
ske napade. Meutim, tada je neprijatelj, potpomognut
tenkovima, izvrio silovit napad na centar borbenog ras-
poreda i uskoro uspio da ovlada prvom linijom rovova. U
popodnevnim asovima nae snage su uz uspjeno sadej-
stvo avijacije
419
izvrile protivnapad i oko 17.00 asova
povratile izgubljene poloaje. Naredna dva dana i dvije
noi, 5. brigada je na ovim poloajima vodila uporne od-
brambene borbe i uz sadejstvo ostalih naih snaga konano
slomila neprijateljska ofanzivna dejstva. Predvee 21. j a-
nuara 1945. sve snage NOV u Sremu prele su u protivna-
pad i ponovo zauzele id i odbacile neprijatelja ka To-
varniku.
420
U ovim trodnevnim borbama brigada je imala
gubitke od 16 poginulih, 93 ranj ena i 3 nestala.
421
Poslije ponovnog osloboenja Sida, 5. brigada je odre-
ena u divizijsku rezervu i smjestila se u sjeverozapadni
dio grada Sida, gdj e je ostala do 24. januara 1945.
Poslije ovih borbi u Sremu se definitivno stabilizovao
front na liniji: Telaroviev sala na Dunavu (istono od
Mohova) istono od s. Tovarnik istono od s. Ilinci
r. Bosut sa mostobranima u s. Batrovci i Lipovcu r.
Sava.
422
U popodnevnim asovima 24. januara 1945. 5. brigada
je po nareenj u taba 11. divizije izvrila pokret iz Sida
za s. Kuzmin, gdje se smjestila na odmor i tu ostala do po-
etka februara 1945. godine. U jedinicama je po posebnom
planu organizovana intenzivna obuka. Sem toga, bataljoni
su, uz pomo civilnog stanovnitva, radili na utvrivanju
rezervnih poloaja na liniji s. Kuzmin s. Bingule s.
Erdevik.
423
411
Na ovom pravcu dejstvovao je 421 avijacijski jurinl puk
koji je bio naoruan sovjetskim avionom 11-2.
00
Arhiv VII, reg. br. 41-3, kut br. 867 Izvod iz operacij-
skog dnevnika taba 5. kraj i ke NOU brigade o borbama od 10. do
22. 1. 1945.
411
Isto kao pod 420.
428
Arhiv VII, reg. br. 1/1, kut. br. 254 Bojne relacije 1. ar -
mi j e za j anuar 1945. godine.
423
Arhiv VII, reg. br. 4/1, kut. br. 871 Izvod iz operacijskog
dnevnika taba 5. kraj i ke NOU brigade o borbama od 23. do 31.
1. 1945.
230
Mart 1945. u s. Martine i. Preobuka na novom oruju
Cio februar i mart 1945. brigada je provela u s. Ber-
kasovu, nedaleko od Sida. Za to vrijeme, bataljoni su na
smjenu drali poloaje ka Tovarniku. Za itavo to vrijeme,
na dijelu fronta koji je drala 11. divizija, ni j e bilo zna-
ajnijih borbenih dejstava.
424
Poetkom februara 1945. za komandanta brigade po-
stavljen je major Ljubomir Jajanin Bijeli.
U sumrak 22. marta 1945. 5. brigada je smijenjena na
poloajima ispred s. Tovarnik i otpoela je pokret prav-
cem Sid Gibarac s. Bainci s. Kuzmin i u noi
22/23. marta 1945. stigla u s. Martinci, gdje se razmjestila
424
Arhiv VII, reg. br. 5/1, kut. br. 871 Desetodnevni izvje-
t aj taba 5. kraj i ke NOU brigade tabu 11. divizije o dejstvima
u vremenu od 20. do 28. 2. 1945.
Arhiv VII, reg. br. 6/1, kut. br. 871 Operacijski izvjetaj
taba 5. kraj i ke NOU brigade tabu 11. divizije za period od 1.
do 10. 3. 1945.
Arhiv VII, reg. br. 7/1, kut. 871 Operacijski izvjetaj taba
5. kraj i ke NOU brigade tabu 11. divizije za period od 10. do 20.
3. 1945.
231
na odmor
425
i ostala do 3. aprila 1945. U ovom vremenu
izvreno je prenaoruanje i reorganizacija jedinica. Umj e-
sto dotadanjeg trofejnog naoruanja, njemakog i jugo-
slovenskog brigada je dobila kompletno novo naoruanje
sovjetskog porijekla.
Istovremeno u brigadi je izvrena reorganizacija j e-
dinica. Prelo "se na t r aj nu formaciju od ete do divizije.
U bataljonima su i dalje zadrane tri streljake ete, s tim
to je u svakom batalj onu formirana i eta prateih orua
sastava: vod minobacaa, vod protivtenkovskih puaka i
mitraljeski vod. Rasformiran je dotadanji 3. bataljon, a
4. je preimenovan u 3. Od toga vremena brigada ima tri
bataljona i sljedee samostalne ete: etu prateih orua,
etu automatiara, izviaku etu, etu za vezu i sanitetsku
etu. Intenzivno je izvoena vojna obuka na novom oruju,
nakon ega je koncem marta i poetkom aprila 1945. izvr-
eno bojevo gaanje.
426
Ma koliko je prenaoruavanje
predstavljalo neminovnost, s obzirom na izmijenjene uslo-
ve ratovanja i snabdijevanja (prije svega municijom) borci
5. brigade teko su primali rastanak sa trofejnim orujem.
Iako novom oruju nije bilo zamjerke, borci i rukovodioci,
pri j e svega Kozarani, koji su u redovima 5. brigade od
njenog formiranja, teka srca su se rastajali od svake pu-
ke, automata i pukomitraljeza arca. To oruje oteto od
neprijatelja u borbama na Prijedoru, Pat ri j i i Ravnom
gaj u pod Kozarom 1942. godine, kod Bihaa, Suhae, Ba-
nj e Luke, Teslica, Dervente i na ostalim bojitima irom
zemlje, bilo je pria za sebe. Teko je bilo rastati se sa le-
gendarnim pukomitr al jezom ronjgom kojeg je februara
1942. zaplijenio Rade Gaji Ronjgo na Krukovcu pod Ko-
zarom i kojeg su borci 2. bataljona ponosno nosili pune tri
godine kroz mnogobrojne okraje. Svako ovo oruje koje
su borci odlagali predstavljalo je dio brigade, dio njenog
borbenog puta, j er je bilo zaliveno i obojeno krvl j u stotine
nj eni h boraca.
415
Arhiv VII, reg. br. 8/1, kut. br. 871 Izvod iz operacijskog
dnevnika taba 5. kraj i ke NOU brigade za period od 19. do 31.
3. 1945.
4
" Arhiv VII, reg. br. 1/14, kut. br. 251 Zapovjest taba
1. armi j e od 20. mart a 1945. o smjeni sa poloaja 11. divizije radi
prenaoruavanja, reorganizacije i obuke jedinica.
232
G l a v a Vi l i
U ZAVRNIM OPERACIJAMA ZA OSLOBOENJE
ZEMLJE
Na posljednju etapu svog borbenog puta 5. kozaraka
brigada krenula je 3. aprila 1945. u 18.00 asova. Pri j e
pokreta odrana je mala sveanost u s. Martinci. Poslije
defilea, ispred improvizovane tribine, jedinice su se svr-
stale u marevsku kolonu i produile pokret pravcem
s. Kuzmin, s. Kukujevci s. Morovi. Gostoljubivi sta-
novnici s. Martinci srdano su ispratili borce.
U vezi a planiranim probojem sremskog fronta koji
je bio predvien za 12. april 1945, 11. divizija je dobila
zadatak da pree u napad nekoliko dana ranije na pomo-
nom pravcu kroz Bosutske ume. Ovaj manevar 11. divizije
izvren pravcem s. Morovi s. Vrbanj a s. Otok, imao
je za cilj da privue neprijateljske rezerve i tako nepo-
sredno sadejstvuje naim glavnim snagama, koje su vrile
proboj fronta na pravcu Sid Tovarnik Vinkovci. U
vezi sa tim zadatkom, 5. brigada je nastavila mar i oko
04.00 asa 4. aprila 1945. prela r. Bosut u s. Morovi i
produila kroz Bosutske ume ka s. Soljani. Ovaj pokret
je bio vrlo naporan, jer se jedinica itavu no i dan kre-
tala preko movarnog terena. Na veem dijelu mara, borci
su satima gazili vodu, koja je mjestimino dostizala visinu
i do metra. Istog dana u 16.30 asova 5. brigada je izbila
pred s. Soljani i iz pokreta ga zauzela, odbacivi slabije ne-
prijateljske snage ka s. Vrbanja.
427
Na lijevom krilu 5. bri-
gade, u visini s. Drenovci, trebalo je da se nalazi 12. kra-
427
Arhiv VII, reg. br. 22/1, kut. br. 254 Bojna relacija
1. armije za period od 3. do 14. aprila 1945. Proboj front a u Sremu.
233
April 1945. Prelaz artiljerije 11. divizije preko r. Bosuta
jika brigada, a na desnom konjika brigada 1. armije. Me-
utim, nijedan od susjeda nije bio na odreenim poloa-
jima, tako da je itavu no 4/5. aprila 1945. 5. brigada
drala poloaje ka s. Vrbanj a bez naslona i veze sa susjed-
nim jedinicama.
U svitanje 5. aprila 1945. neprijatelj je otpoeo ener-
gian protivnapad jaim snagama iz pravca s. Vrbanja.
Sve jedinice 5. brigade uspjeno su odoljevale pritisku
neprijatelja sa fronta, no kako su i dalje oba boka brigade
ostala otkrivena, to je neprijatelj uspio da do 12.00 asova
potpuno okrui 5. brigadu u rejonu s. Soljani. Oko 15.00
asova 5. aprila brigada je, napadnuta sa svih strana, preko
brisanog prostora, izvrila proboj na istok u pravcu ume.
Zahvaljujui snalaljivosti i odlunosti cjelokupnog st arj e-
inskog kadra, kao i visokom borbenom moralu borakog
sastava, brigada je izbjegla unitenje, ali je pretrpjela ve-
like gubitke. Ovog dana poginulo je 80, a ranj eno oko 150
boraca i starjeina.
428
Pored ostalih, u ovoj borbi je pogi-
nulo 11 komandira i politikih komesara eta i komandira
428
Isto kao pod 427.
234
Zavrne operacije okruenje 5. brigade u s. Soljani, 5. aprila 1945;
vodova, koji su u redovima brigade od njenog formi ranj a
i to komandiri eta: Vaso Kajtus, Sro Balaban, Milorad
Vukmirovi i Mirko Tubi; politiki komesari eta: Dragan
urevi, Milan Sljokavica, Mio Perovi i Duan Srdi;
komandiri vodova: Duan Gruji, Vico Koji i Milan
Stevi.
Poslije proboja i izvlaenja, sve jedinice zauzele su
poloaj neposredno ispred s. Soljani na kanalu, uspostav-
l j aj ui veu lijevo sa 12. krajikom, a desno sa konjikom
brigadom. Mada je 5. brigada u rejonu s.Soljani pretrpjela
ozbiljne gubitke, ona je svojim dejstvom, zajedno sa osta-
lim snagama na ovom pravcu, ipak uspjela privui zna-
ajne neprijateljske rezerve. Pored jakih ustako-domo-
branskih snaga, 11. divizija je, u zajednici sa 6. proleters-
kom likom divizijom, koja je prodirala pravcem Batrov-
ci Vrbanja, privukla i vezala glavninu 22. njemake di-
vizije, to je omoguilo 5. i 17. diviziji da bez borbe preu
sa desne na lijevu obalu Save i nastave prodor ka upanji
i Vinkovcima.
429
Ovaj uspeh svakako je mogao biti i vei
(i sa manj e gubitaka), da je tab divizije od poetka dej-
stva bolje pratio situaciju i uspjenije koordinirao dejstva
jedinica.
Narednih dana 5. brigada je vodila ogorene borbe
ispred s. Soljani i s Drenovci da bi u noi 11/12. aprila
1945, zajedno sa ostalim naim snagama, zauzela ova mj e-
sta i produila gonj enj e neprijatelja. Bez ozbiljnijeg bor-
benog dodira sa neprijateljem, 5. brigada je narednih dana
u pokretu pravcem s. Otok s. Privlaka s. Andrijeevci
s. Novi Mikanovci s. Vrbica s. Semeljci s. Vi-
kovci s. akovaka Satnica. Odatle je po nareenj u
taba 11. divizije
430
5. brigada usiljenim marem obila
Slavonski Brod preko Dilj-planine i 18. aprila 1945. izbila
pred s. Sibinj i Slobodnica sa zadatkom presecanja komu-
nikacije Slavonski Brod Zagreb. Na ovim poloajima,
brigada je vodila estoke borbe i uspjela 21. aprila 1945.
da zauzme s. Sibinj i Slobodnica i tako presjee komuni-
419
Via vojna akademija JNA 1961. godine, str. 38 Zavrne
operacije JA.
430
Arhiv VII, reg. br. 9/1, kut. br. 871 Izvod iz operacij-
skog dnevnika taba 5. kraj i ke NOU brigade za period od 10. do
20. 4. 1945.
235
Posljednji snimak ratnog taba 5 brigade, aprila 1945 Slijeva na
desno u 1. redu Zdravko Sanianin Braco, naelnik taba, Drago
Stefanovi Braco, politiki komesar, Milo iljegovi, komandant
11 divizije, Ljubomir Jajanin Bijeli, komandant brigade, 2 red
Ljubomir Borojevi, oficir OZN-e, Vaso Vuievi, obavjetajni ofi-
cir Mirko iljak, zamjenik komandanta i Rade Ranilovi. zamje
nik politikog komesara 5 brigade.
kaciju Brod Zagreb Zarobljeno je nekoliko stotina ne-
prijateljskih vojnika,
431
dok su nae jedinice imale 21 pogi-
nulog, 80 ranjenih i 17 nestalih
431
Dnevnik B. Lj Meu zarobljenicima pronaen je Josip
Kosovec, rodom iz sela Cagli kod Pakraca, koji se kao domo-
bran prijavio i stupio u nau brigadu koncem 1944 godine Me-
236
April 1945. Prelaz preko r. Orljave
Pravac dal j nj eg gonjenja neprijatelja ka granici za
nau brigadu bio j e: s. Slobodnica s. Pleternica Sla-
vonska Poega s. Kamensko s. Spanovica Pakrac
s. Trojeglava s. Deanovac s. Konanica Mala
i Velika Barna s. Mali i Veliki Grevac s. Nova Plo-
ica s. Berek s. Sveti Ivan Zabno s. Brezovica
s. Komin s. Bedekovina s. Veliko Trgovite s.
Kumrovec s. Kozje s. Sv. Juraj , da bi 13. maj a 1945.
izbila u iri rejon Celja.
Za ovo vrijeme (od 23. aprila do 13. maj a 1945. godine)
stalnih pokreta i mareva 5. brigada je prela put od oko
500 km i vodila ozbiljnije borbe u rejonu s. Velike i Male
Barne na rijeci Ilovi, gdje je neprijatelj poslije Slavonskog
utim, u noi 4/5. aprila 1945. kada je brigada bila na poloajima
ispred s. Vrbanje, on je pobjegao neprijatelju i sutradan 5. aprila
vodio neprijateljske snage koje su opkoljavale brigadu. Tako je
brigada u Soljanima dola u teku situaciju, izmeu ostalog zah-
valjujui i njegovoj izdaji. Pukim sluajem zarobila ga je naa
brigada ponovo. Bio je u ustakoj uniformi. Osuen je od st rane
vojnog suda i streljari 22. aprila 1945.
237
Broda pokuao da prui organizovan otpor naim snagama.
U borbama na r. Ilovi gubici brigade bili su 38 poginulih,
130 ranjenih i 10 nestalih. Sljedea vea borba i jedna meu
posljednjim voena je u rejonu s. Komin 7/8. maja, kojom
prilikom je zarobljeno oko 600 neprijateljskih vojnika,
veino'm ustaa, a 40 ih je poginulo. Ovom prilikom gubici
brigade bili su 30 poginulih, 83 ranj ena i 5 nestalih.
432
U
rejonu s. Kozje, nedaleko od Celja, 12. maj a 1945, jedna
vea grupa ustaa pokuala je da se probije na sjever, kroz
kolonu komore 5. brigade. Tom prilikom dolo je do es-
toke borbe i ustaka grupa je razbijena. Poginulo je 10, a
zarobljeno 350 ustaa. Gubici brigade bili su 3 poginula
i 2 ranjena.
433
U nekim selima oko Grubinog polja, borci nae bri-
gade sreli su koncem aprila 1945. nekoliko desetina poro-
dica sa Kozare, uglavnom ena i djece, koje je neprijatelj
u leto 1942. otjerao u logor, a docnije ih raselio po Slavo-
niji. Neki pripadnici 5. brigade, poslije tri godine, sreli su
svoje najmilije. Dirljivo je bilo posmatrati ove susrete
pune radosti i tuge. Jedna starija ena iz dubikog kraj a
satima je stajala na cesti u s. Veliki Grevac, dok je kolona
5. brigade prolazila i odreda ljubila borce, govorei: Djeco
moja, da se bar vas naljubim kad sina nemam. Bila je to
maj ka Save Krnet e iz sela Sreflije pod Kozarom, koji je
poginuo 28. oktobra 1944. ispred Sremske Mitrovice, kao
zamjenik komandira 3. ete 2. bataljona 5. brigade.
434
U ranim j ut arnj i m asovima 12. maj a 1945. prednji
dijelovi 11. divizije izbili su u rejon Celja. Nakon slabijeg
otpora, predalo se oko 4500 neprijateljskih vojnika, a do
kraj a dana 12. maj a oko 10.000 (Nijemaca, ustaa, domo-
brana, etnika). Sutradan, 13. maj a 1945, u okolini Celja
razoruano je jo 1670 neprijateljskih vojnika i sprove-
deno u zarobljeniki logor.
Jedinice 11. divizije zaplijenile su: 6750 puaka, 645
mitraljeza, 450 automata, 120 pitolja, 25 minobacaa, 5
43!
Arhiv VII, reg. br. 11/1, kut. br. 871 Izvod iz operacij-
skog dnevnika taba 5. kraj i ke NOU brigade za period od 29. 4.
do 9. 5. 1945.
433
Isto kao pod 432.
431
Po sj eanj u Sime Kotura, potpukovnika JNA.
238
Maj 1945. Kolona 5. kozarake brigade kroz Hrvatsko Zagorje
pa-mitraljeza, 32 topa raznih kalibara, 795 kamiona i au-
tomobila, 100 motocikla i velike koliine municije i osta-
log ratnog materi jala.*
35
Peta krajika brigada svoja borbena dejstva zavrila
je 13. maj a 1945. u Celju, ispalivi toga dana posljednje
hice. Od Palea na Kozari do Celja, ona je. prevalila hiljade
kilometara, vodei borbe sa neprijateljima svih vrsta i
boja u Bosanskoj krajini, centralnoj i istonoj Bosni, u
Srbiji, za Beograd, na sremskom front u i u zavrnim ope-
racijama nae Armije za konano osloboenje zemlje.
Za nepune tri godine njenog postojanja u NOR-u, u
njenim redovima borili su se sinovi svih naih naroda i
narodnosti. Za slobodu nae zemlje u redovima 5. brigade
dalo je svoje ivote -preko hiljadu sinova i keri Kozare,
Bosanske krajine, centralne i istone Bosne, Srbije i os-
talih kraj eva Jugoslavije.
435
Arhiv VII, reg. br. 71, kut. br. 254 Bojna relacija 1.
armi j e za maj 1945. godine, odj el j ak o dejstvima 11. divizije.
239
13. maj 1945. Celje. Kolona njemakih vojnika odlazi u zaroblje-
nike logore
Za zasluge u NOB-u i revoluciji 5. brigada je odliko-
vana: Ordenom, narodnog osloboenja, Ordenom bratstva i
jedinstva I reda, Ordenom partizanske zvezde I reda i
Ordenom zasluge za narod I reda.
*
Dvadeset estog maj a 1945. 5. brigada je krenula iz
Celja. Citava brigada bila je motorizovana. Pokret je izvr-
en pravcem Celje Zidani Most Zagreb Pet ri nj a
Kostajnica do Bosanske Dubice, gdje je razmjetena na
odmor.
Ponovo smo bili pod naom voljenom Kozarom. Na
prostranoj poljani izvan grada igralo je veliko kozarako
kolo. Borci i narod slavili su pobjedu. Poslije dvodnevnog
odmora 5. brigada je 29. maj a 1945. krenula u svoj prvi
mirnodopski garryzon Zajear.
To je borbeni put 5. kozarske brigade. Nepune tri go-
dine rata, od Kozare do Beograda, od Beograda do Celja,
brigada nije znala za predah. Idui iz borbe u borbu, iz
okraja u okraj, ona je dostojno predstavljala Kozaru,
240
nj enu slavu i tradiciju. Rame uz rame sa ostalim naim
brigadama, izvravala je sloene ratne zadatke, potvrujui
i u Bosanskoj krajini, i u centralnoj Bosni, i u Srbiji i kod
Beograda, i na sremskom frontu bezgraninu odanost svo-
me narodu.
U etama i bataljonima brigade slono su ivjeli i
slono i bratski juriali protiv neprijatelja Srbi, Hrvati,
Muslimani, pripadnici ukrajinske i poljske nacionalnosti i
drugi iz Bosanske krajine. Ali, od polovine 1943, nj en bo-
raki sastav u sve veem broju ini ljudstvo iz centralne
Bosne, Srbije, Srema i svi je prihvataju kao svoju roenu
brigadu.
U nj eni m redovima borili su se heroji, kao to su Soa
Maar, Ranko Sipka, Petar Meava, Rade Kondi i stotine
drugih znanih i neznanih junaka iz Kozare i ostalih krajeva
nae zemlje.
Od bihake do beogradske operacije u mnogobrojnim
borbama, ona je bila uvena po silovitim juriima, koji su
liili na ive talase iskonske mrnj e prema tuinu okupa-
toru i njegovim slugama. Nj ene su jedinice ispoljavale vi-
sok stepen organizovanosti u borbi.
Peta kozarska je jednovremeno predstavljala takvu
organizovanu i ozbiljnu politiku snagu da je svugdje, svo-
jom pojavom, nastupom i dranjem, bila ivi pri mj er brat -
stva i jedinstva i od naroda sa velikim simpatijama pri-
mana. Osobito je velika zasluga njenih kadrova, nj ene par-
tijske i skojevske organizacije za snaan i t raj an politiki
uticaj na terenu centralne Bosne.
Ona je znala pobjeivati, ali i poraz junaki i dosto-
janstveno podnijeti. Ni poslije tekih rtava i pogibije
omiljenog komandanta brigade Rade Kondia na Maknj a-
i, nj eni redovi nisu poljuljani. Njeno dranj e u borbama
u istonoj Bosni i Srbiji, a naroito ispoljeno junatvo u
borbama za osloboenje Beograda, pohvale i praznanja,
potvruju to veoma rjeito.
Zato je i postala jedna od slavnih brigada nae Na-
rodnooslobodilake vojske i posebno ponos kraj a u kome
se rodila ponos legendarne Kozare.
16 Peta krajika (kozaraka) brigada
241
S P I S A K
POGINULIH, NESTALIH I UMRLIH BORACA I RUKOVODILA-
CA 5. KRAJIKE (KOZARACKE) NOU BRIGADE
ACIMOVIC MILORAD, borac, roen 1921, u Suvom Dolu, Bije-
ljina, poginuo 15. oktobra 1944. u Beogradu
ACIMOVIC Z IVOR AD, borac, roen 1917, u selu Korenita, srez
jadarski, poginuo 13. decembra 1944, u Sremskoj Mitrovici
ADAMOVIC J. MILAN, borac, roen u selu Vodievo, Bosanski
Novi, poginuo 7. j una 1934, u selu eava, centralna Bosna
ADAMOVIC PETAR, borac, roen 1925, u selu Prijepolje, Prnj avor,
poginuo 6. septembra 1944, u selu Ljenobud, istona Bosna
ADAMOVIC MILAN, desetar, roen 1921, u selu Velika Zuljevica,
Bosanski Novi, poginuo 20. septembra 1944, kod Krupnj a, Srbija
ADZlC MIRKO, borac, roen 1927, u selu Kijevci, Bosanska Gra-
dika, poginuo 1945, u Otoki, Srem
ALEKSIC DRAGOLJUB BEBA, komandir ete, roen 1925, u selu
Gornji Jelovac, Prijedor, poginuo 16. oktobra 1944, u Beogradu
ALEKSIC UJA, referent saniteta 4. bataljona, roena 1924, u selu
Gornji Jelovac, Prijedor, poginula 16. oktobra 1944. u Beogradu
ALEKSIC CEDOM3R, borac, poginuo 28. aprila 1945, u selu Velika
Barna
ALEKSIC IVOTA, borac, roen 1922, u selu Beloti, srez raevski,
poginuo 4. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
ALEKSIC MILUTIN, komandir voda, roen 1924, u selu Rakeli,
Prijedor, poginuo 30. jula 1944, na Topi-polju
ALIC MILO, borac, roen 1927, u Virovitici, Slavonija, poginuo
3. septembra 1944, u Erdeviku, Srem
ALILI ADEM, roen 1927, u selu Linja, Prnj avor, borac, poginuo
8. decembra 1944, u Otoki, Srem
ALIMPIC STJEPAN, borac, roen 1920, u selu Bela Reka, srez
pocerski, poginuo 11. oktobra 1944, kod Obrenovca
16* 243
AVDULAJ MILINKO, borac, roen u selu Strigova, Bosanska Du-
bica, poginuo mart a 1943, u selu Strigova, Bosanska Dubica
AVDULAJ RAJKO, borac, roen u selu Strigova, Bosanska Dubica,
poginuo marta 1943, u selu Kuljani, Bosanski Novi
ANDRIC VELIZAR, komandir voda, roen 1922, u selu Lipnica,
srez jadarski, poginuo 5. aprila 1945, u Soljanima, Srem
ANDRAEVIC BOZO, borac, roen 1920, u Brkom, poginuo 8.
j una 1944, u Gornjim Ceranima, centralna Bosna
ANTIC MARKO, borac, roen 1923, u selu Vrbi, srez raevski,
poginuo 5. aprila 1945, u Soljanima, Srem
ANTIC SIMEUN, borac, roen 1927, u selu Brinica, srez posavski,
poginuo 5. aprila 1945, u Soljanima, Srem
ANTIC VOJISLAV, borac, roen 1915, u selu Skupljen, Vladimirci,
poginuo 5. aprila 1945, u Soljanima, Srem
ARNAUTOVIC MILOJKO, borac, roen 1921, u selu Lenica, srez
jadarski, poginuo 8. maj a 1945, u Kominu, Slovenija
ARNAUTOVI RAJKO, borac, roen u selu Drakseni, Bosanska
Dubica, poginuo 6. decembra 1943, u selu Dragoviu, centralna
Bosna
ARSI PERO, sekretar taba brigade, roen 1912, u Prijedoru, po-
ginuo 9. j anuara 1944, u s. Brkii, centralna Bosna
ARSENIC DUAN, borac, roen 1924, u selu Junuzovci, Bosanska
Gradika, poginuo 4. jula 1944, u Jelahu, centralna Bosna
ARSENOVI BORISAV, borac, roen 1922, u selu Lipinovi, srez
raevski, poginuo 11. decembra 1944, u Privlai, Srem
ARSENOVI LJUBO, borac, roen 1923, u Bekereku, poginuo 8.
decembra 1944, u Otoki, Srem
ARSEMLJUK VLADO, zamjenik komandira ete, roen 1922, u
Prijedoru, poginuo 14. jula 1944, u Tenju
AKOVIC SRBOLJUB, borac, roen 1917, u selu Trstenica, Obre-
novac, poginuo 5. aprila 1945, u Soljanima, Srem
AVRAMOVI BOKO, borac, roen u selu Kalenderi, Bosanski
Novi, poginuo 18. novembra 1942, u Suhai, Bosanska kraj i na
BABI DRAGUTIN, borac, roen 1925, u selu Soanica, Derventa,
pogino 28. juna 1944, u Derventi
BABI DUAN, borac, roen 1913, u selu Bubin, Livno, poginuo
18. oktobra 1944, na Avali, Beograd
BABIC GOJKO, borac, "roen 1924, u selu Vitasovci, Bosanski
Novi, poginuo 6. j anuara 1944, u selu Stopani, centralna Bosna
BABIC LAZO, borac, roen u selu Petrovac, Bosanski Novi, pogi-
nuo 1942, u Bosanskoj kraj i ni
244
BABI LJUBO, borac, roen u selu Sitnei, Prnj avor, poginuo 15.
oktobra 1944, u Beogradu
BABIC MARKO, borac, roen u selu Prusci, Bosanski Novi, pogi-
nuo 26. juna 1943, u selu Sitnei, centralna Bosna
BABI PETAR, borac, roen 1924, u selu Laminci, Bosanska Gra-
dika, poginuo 16. septembra 1944, u Kr upnj u
BABI VELJKO, borac, roen 1922, u selu itluk, Bosanska Du-
bica, poginuo marta 1943, u selu Strigova, Kozara
BAJETI BOKO, borac, roen 1923, u Sarajevu, poginuo 15.
oktobra 1944, u Beogradu
BAJALICA STOJAN, zamjenik komesara 1. bataljona, roen u
selu Slabinja, Bosanska Dubica, poginuo februara 1943, u Gr-
meu
BAJI ZlVAN, borac, roen 1925, u selu Matijevci, srez Vladimir-
ci, poginuo 5. aprila 1945, u Soljanima, Srem
BAKI MILISAV, borac, roen 1926, u selu Kozjak, srez jadarski,
poginuo 5. aprila 1945, u selu Soljani, Srem
BALABAN MLADEN, borac, roen u selu Boii, Prijedor, poginuo
4. juna 1943, u selu Kremna, centralna Bosna
BALABAN OSTOJA, komandir ete u 1. bataljonu, roen 1923, u
selu Slabinja, Bosanska Dubica, poginuo 28. oktobra 1944, u
Sremskoj Mitrovici
BALABAN SRO, komandir ete u 2. bataljonu, roen 1924, u selu
Donji Jelovac, Bosanska Dubica, poginuo 5. aprila 1945, u s.
Soljani, Srem
BALTIC RAMO, borac, roen 1917, u selu Grivica, Tuzla, poginuo
8. decembra 1944, u Otoki, Srem
BALTA SVETOZAR, politiki delegat voda, roen 1924, u selu
Ahmetovci, Prijedor, poginuo 18. oktobra 1944, u Beogradu
BANOVIC BOSKO, borac, roen 1924, u selu Junuzovci, Bosanska
Gradika, poginuo 28. oktobra 1944, u Sremskoj Mitrovici
BANOVI DRAGAN, borac, roen 1912, u selu Palanite, Prijedor,
poginuo 12. marta 1943, u Kozari
BANOVI LAZO, komandir voda, roen u selu Orlovci, Prijedor,
poginuo 6. j anuara 1944, u selu Stopani, centralna Bosna
BANOVIC MITAR, desetar, roen u selu Palanite, Prijedor, po-
ginuo 2. oktobra 1943, u selu Cardaini, centralna Bosna
BANOVI PETAR, borac, roen u selu Junuzovci, Bosanska Gra-
dika, poginuo 6. j anuara 1944, u selu Stopani, centralna Bosna
BANOVI RADE, borac, roen u selu Palanite, poginuo 6. j anu-
ara 1944, u selu Stopani, centralna Bosna
245
BANOVIC ZlVKO, borac, roen u selu Palanite, poginuo 4. juna
1943, u selu Kremna, centralna Bosna
BANJAC LAZO, komandir ete u 1. bataljonu, roen u selu Petko-
vac, Bosanski Novi, poginuo februara 1943, u Grmeu
BANJAC MILENKO, borac, poginuo 20. decembra 1943, u selu
Stopani, centralna Bosna
BARDAK RADOJKA, bolniarka, roena 1923, u selu Troelji,
Bosanska Gradika, poginula 28. oktobra 1944, u selu ainci,
Srem
BARDAK STEVO, borac, roen u selu Troelji, Bosanska Gradika,
poginuo 6. j anuara 1944, u selu Stanovi, centralna Bosna
BAKRA DRAGOLJUB, borac, roen 1923, u selu Karajzovci, Bo-
sanska Gradika, poginuo 19. oktobra 1944, na Avali, Beograd
BASRAK DESIMIR, desetar, roen u selu Strigova, Bosanska Du-
bica, poginuo 9. j una 1944, u selu Ukrinjica, centralna Bosna
BAA ANTON, borac, roen 1924, u selu Slatina, Banj a Luka,
poginuo 19. septembra 1944, u Krupnj u, Srbija
BAIC BRANKO, desetar, roen u selu Svodna, Bosanski Novi,
poginuo 1. j anuara 1944, u Trapistima, Banj a Luka
BASIC DUAN, komandir ete u 3. bataljonu, poginuo 10. avgusta
1943, u selu Joavka, centralna Bosna
BASIC SLAVKO, borac, roen 1926, u selu Donji Garevci, Prijedor,
poginuo 12. aprila 1943, kod Prijedora
BASTINAC BOSKO, borac, roen u Lijeve-Polju, Bosanska Gra-
dika, poginuo 1. juna 1943, u selu Vijaani, centralna Bosna
BATAR DRAGUTIN, desetar, roen 1924, u selu Ljeljani, Bosan-
ski Novi, poginuo 12. aprila 1944, u selu Devetine, centralna
Bosna
BECIREVIC ABAN, desetar, roen 1924, u selu Babice, Tuzla,
poginuo 5. aprila 1945, u selu Soljani, Srem
BERA CVTJO, borac, roen u selu Velika Zuljevica, Bosanski Novi,
poginuo 28. jula 1943, u planini Viijak, centralna Bosna
BERA MARKO, borac, roen u selu Strigova, Bosanska Dubica,
poginuo aprila 1943, u Dobrij inu
BERA MILO, borac, roen u selu Strigova, Bosanska Dubica.
poginuo 8. septembra 1943, u Tesliu
BERA VUKAIN, desetar, roen u selu Ahmetovci, Bosanski Novi,
poginuo 31. maj a 1943, u selu Devetine, centralna Bosna
BERISIC JOVAN, borac, roen 1925, u Rumuniji, poginuo 17. j a-
nuara 1945, u selu Tovarnik, Srem
BERIC JANKO,.borac, roen u selu Brani, srez pocerski, poginuo
10. oktobra 1944, u selu Draevac, Obrenovac
246
BESTIC OMER, borac, roen 1928, u Tuzli, poginuo 19. j anuara
1945, u Sidu
BILANOVI AVDO, borac, roen 1925, u selu Linja, Prnj avor,
poginuo 18. j una 1944, u Ceru kod Dervente
BILIC STOJAN, borac, roen 1920, u selu Milosavci, Prnj avor, po-
ginuo 28. j una 1944, u Derventi
BIRCETIC ALEKSA, borac, roen 1909, u selu Bogovnica, srez
mavanski, poginuo 9. decembra 1944, u selu Orolik, Srem
BJELAJAC MIO, komandir voda, roen u selu Ravnice, Bosan-
ski Novi, poginuo 1942, u Bosanskoi kraj i ni
BJELJAC MLADEN, borac, roen u selu Svodna, Bosanski Novi,
poginuo 17. decembra 1944, u selu Ljeskove Vode, centralna
Bosna
BJELOSEVIC OBRAD, borac, roen 1924, u selu Donja Lipljanica,
Derventa, poginuo 26. aprila 1944, u Kriu, Kotor-Varo
BLAGOJEVIC SVETO, higijeniar 2. bataljona, roen u selu Pod-
graci, Bosanska Gradika, poginuo 18. juna 1944, u Ceru kod
Dervente
BLANUSA BRANKO, borac, roen 1928, u selu Bogovolje, Slunj,
poginuo 27. mart a 1945, u selu Martinci, Srem
BOGDANOVIC MILUTIN, borac, roen 1910. u selu Dragovii,
srez posavski, poginuo 5. aprila 1945, u selu Soljani, Srem
BOGI SLAVKO, desetar, roen 1924, u selu Vitosavci, Bosanski
Novi, poginuo 3. j una 1943, u pl. Ljubi, centralna Bosna
BOGUN MIHAJLO, borac, roen u selu Ahmetovci, Bosanski Novi,
poginuo 1943.
BOJANIC PERO, borac, roen 1927, u selu Maglajani, Banj a Luka,
poginuo 6. aprila 1945, u selu Soljani, Srem
BOJClC MILISAV, borac, roen 1920, u selu Slatina, Sabac, pogi-
nuo 26. aprila 1945, u selu Mala Barna, Slavonija
BOJIC MIROSLAV, borac, roen 1912, u Beranima, Crna Gora.
poginuo 19. aprila 1945, u Si bi nj u
BORISIC NEBOJA, borac, roen 1920, poginuo 18. oktobra 1944.
kod Avale, Beograd
BOROJEVIC BOKO, komandir ete, roen u selu Svodna, Bosan-
ski Novi, poginuo februara 1943, u Grmeu
BOROJEVIC DRAGAN, borac, roen u selu Svodna, Bosanski
Novi, poginuo 24. oktobra 1942, u selu Suhaa, Bosanska kraj i na
BOROJEVIC DUAN, borac, roen u selu itluk, Bosanska Dubica,
poginuo 9. juna 1944, u selu Ukrinjica, centralna Bosna
BOROJEVIC N. KOTA, borac, roen u selu Kalenderi, Bosanski
Novi, poginuo j anuara 1943, u Grmeu
247
BOROJEVIC G. KOSTA KOJO, desetar, roen 1922, u selu Kal en-
deri, Bosanski Novi, poginuo 26. novembra 1943, u Cera kod Der-
vente
BOROJEVIC KOSA, bolniarka, roena 1926, u selu Slabinja, Bo-
sanska Dubica, poginula 31. jula 1944, u Topi-polju, centralna
Bosna
BOROJEVIC LJUBOMIR Cokin, komandir voda, roen 1924, u selu
Slabinja, Bosanska Dubica, poginuo 31. julai 1944, u Topi-polju,
centralna Bosna
BOROJEVIC MARKO, borac, roen u selu Kalenderi, Bosanski
Novi, poginuo februara 1943, u Grmeu
BOROJEVIC PETAR, zamjenik komandira ete, roen 1913, u selu
Tukljuani, Bosanska Dubica, poginuo 5. novembra 1943, u Li-
pniku, Bosanska kraj i na
BOROJEVIC RAJKO, borac, roen 1923, u selu Slabinja, Bosanska
Dubica, poginuo koncem 1944, na sremskom front u
BORISAVLJEVIC DAMJAN, borac, roen 1923, u selu Slabinja,
Bosanska Dubica, poginuo 6. aprila 1944, u celu Glogovac, cen-
tralna Bosna
BOROVNICA ILIJA, komandir voda, roen 1923, u selu Balta J a -
ruga, Prijedor, poginuo 26. septembra 1943, u selu Razboj, Bo-
sanska Gradika
BOSANAC NIKOLA, borac, roen 1926, u Slavoniji, poginuo 16.
oktobra 1944, u Beogradu
BOSIOClC MIRKO, desetar, roen 1924, u selu Mirkovac, Bosan-
ska Dubica, poginuo 3. decembra 1944, u Erdeviku, Srem
BOZlC SLAVKO, borac, roen 1930, u selu Maglaj ani, Bosanska
Gradika, poginuo 4. septembra 1944, kod Srebrenika
BOZlC SVETISLAV, borac, roen 1924, u selu Kozjak, Sabac, pogi-
nuo 26. aprila 1945, u selu Mala Barna, Slavonija
BOZlC VLADIMIR, borac, roen 1926, u selu Lipniki or, srez
jadarski, -poginuo 6. aprila 1945, u selu Soljani, Srem'
BOZlKlC RADOVAN, borac, roen u selu Palanite, Prijedor,
poginuo 1. juna 1943, u s. Vijaani, centralna Bosna
BRANKOVIC ZIVORAD, borac, roen 1929, u s. Krni, abac,
poginuo 19. j anuara 1945, u Sidu
BRKIC HAMZA, desetar, roen 1922, u Jelahu, Tesli, poginuo 8.
decembra 1944, u selu Otoka, Srem
BRKIC DUAN, borac, roen 1926, u selu Noiko, Prnjavor," pogi-
nuo 28. oktobra 1944, u Sremskoj Mitrovici
BRKIC RADE, komandir voda, roen 1920, u selu Drakseni, Bo-
sanska Dubica, poginuo 16. oktobra 1944, u Beogru
248
BREZA STANKO, desetar, roen 1923, u selu Biokovac, Bosanska
Dubica, poginuo 7. mart a 1943, u selu Strigova, Kozara
BUDIMIR BRANKO, borac, roen u selu Slabinja, Bosanska Du-
bica, poginuo 31. jula 1944, u Topi-polju, centralna Bosna
BUDIMIR DUAN, komandir voda, roen 1919, u selu Slabinja,
Bosanska Dubica, poginuo 28. oktobra 1944, u Sremskoj Mitro-
vici
BUDIMIR VELJKO, komandir voda, roen u s. Slabinje, Bosanska
Dubica, poginuo 18. jula 1944, u selu Gojakovac, Derventa
BULI MIRKO, borac, roen 1913, u selu Jutroguta, Prijedor,
poginuo 3. j anuara 1943. god.
BUJI MILE, borac, roen 1914, u selu Rakeli, Prijedor, poginuo
14.februara 1944, u selu Strigovo, Kozara
BUDISAVLJEVIC MILAN, borac, roen 1912, u selu Vranovci,
Slavonski Brod, nestao 3. maj a 1945, u selu Ploice, Slavonija
BUKARA MILORAD, borac, roen u selu Krikovci, Prnj avor, po-
ginuo 15. oktobra 1944, u Beogradu
BUKARA OSTOJA, politiki delegat voda, roen 1925, u selu
Krikovci, Prnj avor, poginuo 25. decembra 1944, u selu Nijemci,
Srem
BUNDALO KOTA, borac, roen u selu Dragovii, Prnj avor, po-
ginuo 6. j anuara 1944, u selu Stopani, centralna Bosna
BUNDALO SLAVKO, borac, roen u selu Dragovi, Prnj avor, po-
ginuo 6. j anuara 1944, u selu Stopani, centralna Bosna
BUNDALO MARKO, borac, roen u selu Dubrava, Bosanski Novi,
poginuo 1944, u centralnoj Bosni
BURI STEVO, borac, roen 1921, u selu Malvice, Sombor, poginuo
17. j anuara 1945, u selu Tovarnik, Srem
BURAZOR RATKO, desetar, roen u selu Meuvoe, Bosanska
Dubica, poginuo 15. septembra 1943, u selu eava, centralna
Bosna
BURSAC MILAN, borac, roen u selu Seferovci, Bosanska Dubica,
poginuo 8. j anuara 1944, u pl. Ponir, centralna Bosna
BURSA PETAR, desetar, roen 1914, u selu Boii, Prijedor,
poginuo 15. avgusta 1943, u Teslicu
BURUDIJA SAVKA, bolniarka, roena 1922. u selu Ganica,
Bosanska Gradika, poginula <3. maj a 1944, u Kotor-Varoi
CARINSKI STEVO, borac, roen u Zagrebu, poginuo 31. decembra
1943, u Trapistima, Banj a Luka
CVETIC OSTOJA, borac, roen 1914, u s. Gubin, Livno, poginuo 8.
decembra 1944, u selu Otoka, Srem
249
CVIJANOVI SIMO, borac, roen 1920, u selu Tri, Loznica, po-
ginuo 13. decembra 1944, u selu Komletinac, Srem
CRNOGORAC VOJIN, borac, roen u apcu, poginuo 5. aprila 1945,
u selu Soljani, Srem
CRNOGORAC MILO, komandir voda, roen 1909, u selu Slabinja,
Bosanska Dubica, poginuo 14. jula 1944, u Tenju, centralna
Bosna
CVETKOVIC VUKADIN, borac, roen 1924, u selu Babiko, Les-
kovac, nestao 8. maj a 1945, u selu Komin, Slovenija
CADO NIKOLA, borac, roen u s. Dvorite, Bosanska Dubica, po-
ginuo februara 1943, u Grmeu
CELENSKI SAVO, komandir voda, roen 1926, u s. Bakinci, Banj a
Luka, poginuo 24. oktobra 1944, u Slankamenu, Srem
CEVTIC BRANISLAV, politiki delegat voda, roen 1926, u selu
Trstenica, posavski, poginuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
CEVTIC JOVAN, borac 1922, u s. Korenita, srez jadarski, poginuo
5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
CELJAR PERO, borac, roen u s. Mrazovci, Bosanska Dubica,
poginuo februara 1943, u Grmeu
ClClC URO, borac, roen 1924, u s. Maglajani, Banj a Luka, po-
ginuo 18. septembra 1944, u Kr upnj u
COBANOVlC MILAN, komandir ete u 4. bataljonu, roen 1922, u
s. Cikote, Prijedor, poginuo 29. maj a 1944, u Kotor-Varoi
COLIC LJUBO, politiki delegat voda, roen 1921, u selu Krie,
Tesli, poginuo 17. j anuara 1945, u s. Tovarnik, Srem
UCAK SPASIJE, desetar, roen 1926, u s. Podlugovi, Sanski Most,
poginuo 10. oktobra 1944, u selu Draevac, Obrenovac
CIRIC MILORAD, borac, roen 1917, u s. Nedeljice, srez jadarski,
poginuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
ORALIC RADOMIR, borac, roen 1924, u s. Ploe, srez jadarski,
poginuo 10. maj a 1945, u Sv. Ivanu, 2abno
ORI PETAR, borac, roen u s. Soanica, Derventa, poginuo 3.
j anuara 1944, u Kotor-Varoi
CORIC PETAR, desetar, roen 1920, u s. Crna, poginuo 11. de-
cembra 1944, u s. Pri vlaka, Srem
COSIC RAJKO, borac, roen 1926, u s. Maglajani, Banj a Luka,
poginuo 18. maj a 1944, u Ceru, Derventa
CULUM DUAN, zamjenik komandira ete, roen u Visokom, po-
ginuo februara 1943, u Grmeu
250
CUPURDIJA MILAN, politiki komesar ete, roen 1926, u s.
Oraljik, Donji Miholjac, poginuo 19. februara 1945, u Berka-
sovu, Srem
CURGUZ MILAN, borac, roen 1919, u s. Dubiki Podbrani, Bo-
sanska Dubica, poginuo 31. jula 1944, u Topi-polju, centralna
Bosna
DABI DUAN, borac, roen u s. Kladari, Bosanska Gradika,
poginuo 30. jula 1944, kod Tenja, centralna Bosna
DAJ3IC' GOJKO, borac, roen u s. Jablanica, Bosanska Dubica,
umro od tifusa 8. j anuara 1944, u centralnoj Bosni
DABI VELJKO, borac, roen u s. Donji Jelovac, Bosanska Du-
bica, poginuo 20. decembra 1943, u s. Stanovi, centralna Bosna
DACKOVIC BOZIDAR, borac, roen 1924, u s. Zveka, srez posav-
ski, poginuo 4. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
DAKI GLIGO, borac, roen 1919, u s. Jurkovica, Bosanska Gra-
dika, poginuo 12. aprila 1944, u s. Devetine, centralna Bosna
DAKIC NIKO, borac, roen 1922, u selu Banovo Polje, srez ma-
vanski, poginuo 3. decembra 1944, u s. Erdevik, Srem
DALIC MIRKO, borac, roen u s. Aginci, Bosanska Dubica, po-
ginuo 1942, prilikom osloboenja Bihaa
DALMACIJA DRAGUTIN, borac, roen u s. Poljavnice, Bosanski
Novi, poginuo 1942, prilikom osloboenja Bihaa
DAMLJANOVIC MILISAV, borac, roen 1924, u s. Lipniki or,
abac, poginuo 4. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
DANOJLIC DRAGOMIR, borac, roen 1923, u s. Glogovac, srez
mavanski, poginuo 6. decembra 1944, u Sidu
DANOJLIC MILUTIN, borac, roen 1924, u s. Glogovac, srez ma-
vanski, poginuo 19. aprila 1945, u s. Sibinje, Slavonija
DANOJLOVIC DRAGOLJUB, borac, roen 1924, u s. Glogovac,
sre? mavanski, poginuo 3. decembra 1944, u s. Erdevik, Srem
DEJA-NOVIC BOKO,. borac, roen 1926, u s. Laminci, Bosanska
Gradika, poginuo 7. j anuara 1945, u s. Tovarnik, Srem
DEJANOVIC NIKO, borac, roen u s. Osinja, Derventa, poginuo
5. januara 1944, u pl. Borja, centralna Bosna
DELIC BOZIDAR, borac, roen 1922, u s. Laminci, Bosanska Gra-
dika, poginuo 19. aprila 1945, u s. Sibinje, Slavonija
DELKIC STOJAN, borac, roen 1920, u s. Baevo, Dimitrovgrad,
poginuo 7. maj a 1945, u s.Komin, Slavonija
DENI MILE, borac, roen u s. Velika Soanica, Derventa, pogi-
nuo 6. januara 1944, u s. Stopani, centralna Bosna
251
DENI VESELIN, borac, roen 1921, u s. Nedeljice, srez jadarski,
poginuo 27. decembra 1944, u umi Lakovici, Srem
DENIC ZlVORAD, borac, roen 1917, u s. Peljui, srez tamnavski,
poginuo 28. oktobra 1944, u Sremskoj Mitrovici
DENZI MEHMED, borac, roen u Teslicu, poginuo 31. jula
1944, u Topi-polju,"centralna Bosna
DESANClC SVETISLAV, borac, roen u s. Miii, Derventa, pogi-
nuo 6. j anuara 1944, u s. Stopane, centralna Bosna
DESPENIC RAJKO, politiki komesar Izviake ete brigadne
grupe, roen 1925, u Banj oj Luci, poginuo 1944. kod ida
DIMITRIJEVIC DRAGOMIR, borac, roen 1908, u s. Pavlovci,
Vranje, poginuo 7. maj a 1945, u s. Komin, Slavonija
DIMITRIJEVIC MIODRAG, borac, roen 1924, u s. Zveka, srez
posavski, poginuo 9. decembra 1944, u s. Privlaka, Srem
DIMITRIJEVIC VITOMIR, borac, roen 1926, u s. Krni, Sabac,
umro u bolnici od zadobijenih rana 14. j anuara 1945.
Dl Sl C VOJIN, borac, roen 1922, u s. D. Dobri, srez jadarski, po-
ginuo 3. decembra 1944, u s. Erdevik, Srem
DOSEN OSTOJA, borac, umro od rana 1943. godine
DRAGICEVIC BUDIMIR, borac, roen 1925, u s. Tri, Loznica,
poginuo 19. j anuara 1945, u Sidu
DRAGICEVIC MITAR, borac, roen 1919, u s. Lojanica, Vladimirci,
poginuo 3. januara 1945, u s. Nijemci, Srem
DRAGICEVIC STEVAN, borac, roen 1925, u s. Prebljezi, Pr nj a-
vor, poginuo 19. septembra 1944, u Kr upnj u
DRAGI DRAGAN, desetar, roen 1924, u s. Kostajniki Podbr-
ani, Bosanski Novi, poginuo 19. septembra 1944, u Kr upnj u
DRAGI RANKO, borac, roen 1922, u s. Miljakovac, Prijedor,
poginuo 16. aprila 1944, u s. Bokovii, Banj a Luka
DRAGI NIKOLA, borac, roen 1914, u s. Zablae, abac, poginuo
3. j anuara 1945, u s. Nijemci, Srem
DRAGOMIROVI VELJKO, desetar, roen 1926, u s. Iliani, Pr-
njavor, poginuo 21. februara 1945, u idu
DRAKULI JOVO, borac, roen u selu Volar, poginuo mart a 1943,
u selu Dragotinja, Kozara
DRENJANIN DRAGAN, borac, roen 1926, u s. Mala Motanica,
Obrenovac, poginuo 29. oktobra 1944, u Sremskoj Mitrovici
DRINIC MIRKO, borac, roen 1918, u s. Glamoani, Bosanski Novi,
poginuo 12. decembra 1944, u s. Komletinci, Srem
DROBAC PERO, borac, roen u Rumi, poginuo 7. maj a 1945, u
selu Komin, Slavonija
252
DRVENICA MARJAN, borac, roen u s. Kadin Jelovac, Prijedor,
poginuo februara 1943, u Grmeu
DRVENICA VOJIN, borac, roen u s. Kadin Jelovac, Prijedor, po-
ginuo 25. oktobra 1942, u s. Velika Rujika, Podgrme
DUKIC DRAGAN, politiki komesar diverzantske grupe, roen u
s. Svodna, Bosanski Novi, poginuo 17. septembra 1944, u Kru-
pnj u
DUSANIC BOSKO, borac, roen u s. Kosijerovo, Bosanska Gradi-
ka, poginuo 20. marta 1944, u s. iprage, centralna Bosna
DALTA ANTE, borac, roen u Slavonskom Brodu, poginuo 2.
septembra 1943, u s. Dragovii, centralna Bosna
DZINO HASO, borac, roen 1917, u Sarajevu, poginuo 4. jula 1944,
u Jelahu, centralna Bosna
D2UNIC ZORAN, borac, roen u s. Reovci, srez niavski, poginuo
7. maj a 1945, u Sv. Ivanu, Zabno
APA NIKOLA, borac, roen 1921, u s. Sitnei, Prnj avor, poginuo
4. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
AKOVIC STEVO, zamjenik komandira ete, roen 1914, u s. Ra-
keli, Prijedor, poginuo 26. septembra 1943, u s. Razboj, Bosan-
ska Gradika
AKOVI MIRKO, politiki komesar ete u 1. bataljonu, roen
1924, s. Breziani, Prijedor, poginuo u jesen 1943. u centralnoj
Bosni
DENADIJA MIRKO, desetar, roen 1915, u s. Studena, Bosanski
Novi, poginuo februara 1943, u Grmeu
OKIC ALEKSANDAR, borac roen 1920, u s. Vina, Oplenac,
poginuo 19. aprila 1945, u s. Sibinje, Slavonija
DORDEVIC ALEKSANDAR, borac, roen 1902, u Beogradu, umro
od zadobijenih rana 1. j una 1945.
DORDEVIC DRAGAN, borac, roen u s. Azanja, srez jaseniki,
poginuo 26. aprila 1945, u s. Velika Barna, Slavonija
DORDEVIC JORDAN, borac, roen u s. Cutiea, Pirot, poginuo u
s. Velika Barna, 29. aprila 1945, Slavonija
DORDEVIC JOVAN, borac, roen 1920, u s. Peterna, Dimitrov-
grad, nestao 3. maj a 1945, u s. Ploica, Slavonija
DORDEVIC MOMIR, nestao 4. maj a 1945, u selu Ploica, Sla-
vonija
DONOVIC DRAGOLJUB, borac, roen 1926, u s. Velosave, srez
gruanski, umro od zadobijenih rana 1. juna 1945.
UKANOVI BUDIMIR, borac, roen 1925, u s. Borina, srez j a-
darski, poginuo 19. februara 1945.
253
UKANOVIC VID, politiki komesar u 4. bataljonu, roen 1916, u
s. Kuljani, Bosanski Novi, poginuo 12. decembra 1942, na Mar-
tin brdu, Bosanski Novi
UKANOVIC VIDOJE, borac, poginuo 19. j anuara 1945, u Sidu
DUKI KONSTANTIN, borac, roen u Valjevu, poginuo 8. maj a
1945, u selu Komin, Slavonija
DUKI MILAN, borac, roen u s. etovljani, Teanj, poginuo 13.
jula 1944, u s. Zabljak, centralna Bosna
DUKI MOMILO, borac, roen 1926, u s. Bradi, Loznica, nestao
3. maj a 1945, u s. Ploice, Slavonija
DUKI NIKOLA, borac, roen 1928, u St aroj Pazovi, poginuo 4.
decembra 1944, u s. Erdevik, Srem
DUKI STOJAN, borac, roen u s. Bajinci, Bosanska Gradika,
poginuo 13. jula 1944, u s. Zabljak, centralna Bosna
URDEVI DRAGAN, politiki komesar ete, roen 1920, u s.
Vodievo, Bosanski Novi, poginuo 5. aprila 1945, u s. Soljani,
Srem
URDEVI MIRKO, borac, roen 1928, u s. Vojnjak, Bosanska
Gradika, poginuo 17. decembra 1944, u s. eletovac, Srem
URAINOVIC RAJKO, borac, roen u s. Vodievo, Bosanski
Novi, poginuo u jesen 1942, u Bosanskoj kraj i ni
URII GVOZDEN, borac, roen 1916, u s. Brezovica, srez r a-
evski, poginuo 11. decembra 1944, u s. Privlaka, Srem
URII VLADIMIR, borac, roen 1926, poginuo 6. aprila 1945,
u s. Soljani, Srem
URI MLADEN, komandir voda, roen u s. Vodievo, Bosanski
Novi, poginuo 31. maj a 1943, u s. Devetine, centralna Bosna
URIC NEMANJA, borac, roen u Maglaju, poginuo 6. marta
1944, u Klanicama, centralna Bosna
URI ZlVKO, borac, roen 1922, u s. Grabovac, poginuo 3. de-
cembra 1944, u s. Nijemci, Srem
UROVIC MOMILO, komandir voda, roen 1914, u s. Zabari,
Cetinje, poginuo 2. aprila 1944, u s. Lepenica, centralna Bosna
DORDEVIC BOZIDAR, borac, roen 1924, u s. Sovljak, srez ma-
vanski, poginuo 4. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
EGIC MILAN, zamjenik politikog komesara 3. bataljona, 12. bri -
gade poginuo avgusta 1943, kod Kotor-Varoa
FABIJAN MARTIN, borac, roen u St aroj Pazovi, nestao 7. maj a
1945, u s. Ploica, Slavonija
FAFLET ANKICA, bolniarka, roena u Derventi, poginula 20.
mart a 1944, u s. Novi Martinac, centralna Bosna
254
FILIPOVI BOZlDAR, borac, roen 1926, u s. Banovo Polje, a-
bac, poginuo 5. aprila 1944, u s. Soljani, Srem
FILIPOVI MIODRAG, borac, poginuo 7. maj a 1945, u s. Soljani,
Srem
FILIPOVI SIMO, borac, roen 1926, u s. Runjani, Loznica, po-
ginuo 19. januara 1945, u idu
FILIPOVI TIHOMIR, borac, roen 1926, u s. Jazovnik, Vladi-
mi r a, poginuo 19. j anuara 1945, u idu
FILIPOVI ZlVOJIN, borac, roen 1925, u s. Kamenica, srez po-
savski, poginuo 4. aprila 1944, u s. Soljani, Srem
FRAJTOVIC MILUTIN, borac, roen 1924, u s. Sovljak, poginuo
5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
FUTER MILAN, borac, roen 1926, u s. Orlovici, Prijedor, pogi-
nuo 26. decembra 1943, u s. Bukovi, centralna Bosna
FENJEN ARKO, borac, Krasnodar, SSSR, poginuo 27. j una 1944,
u s. Kalenderovci
GAIC DUAN, borac, roen u s. Zivaja, Kostajnica Hrvatska,
poginuo 3. j anuara 1944, u s. Krmarice, Banj a Luka
GAClC LJUBAN, borac, roen 1926, u s. Piran, srez posavski,
nestao 22. oktobra 1944, prilikom prelaska Save kod Umke
GAJIC URO, komandir ete u 4. bataljonu, roen 1917, u s. Ci-
kote, Prijedor, poginuo 14. oktobra 1944, u Zarkovu, Beograd
GAJIC OSTE, desetar, roen 1919, u s. Balta Jaruga, Prijedor,
poginuo 12. decembra 1942, na Martin-Brodu, kod Bosanskog
Novog
GAJlC SAVA, politiki delegat voda, roen u s. Zuljevica, Bosan-
ski Novi, poginuo 18. jula 1943, u s. Smrtii, centralna Bosna
GAJI SRETEN, zamjenik komandira ete, roen u s. Mirkovac,
Bosanska Dubica, poginuo 30. oktobra 1943, u s. Kosjerovo, Bo-
sanska Gradika
GAJI PETAR, borac, roen u s. Osinja, Derventa, poginuo 5.
j anuara 1944, u pl. Borja
GAJIC TOO, borac, roen u s. Kremna, Prnj avor, poginuo 12.
aprila 1944, u s. Stanari, centralna Bosna
GAKOVIC VASO, desetar, roen 1923, u s. Junuzovci, Bosanska
Gradika, poginuo 10. oktobra 1944, u s. Draevac, Obrenovac
GARAA MARKO, politiki komesar ete u 1. bataljonu, roen
u s. Svodna, Bosanski Novi, poginuo ujesen 1942, u Bosanskoj
krajini
GARAA S. MARKO, borac, roen u s. Svodna, Bosanski Novi,
poginuo aprila 1943, u s. Ahmetovci, Bosanski Novi
255
GAI GVOZDEN, borac, roen 1924, u s. Lipinovi. srez raev-
ski, poginuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
GAVI MILETA, borac, roen 1925, u s. Krni, Vladimirci, po-
ginuo 27. decembra 1944, u Otoki, Srem
GAVRILOVI MILAN, borac, roen u s. Jelovac, Bosanska Du-
bica, poginuo 15. juna 1943, u s. eava, centralna Bosna
GAVRANOVI STEVO, ekonom ete, roen u s. Orlovci, Pri j e-
dor, poginuo 6. j anuara 1944, u s. Stopane, centralna Bosna
GAVRANOVI VLADO, zamjenik komandira ete, roen 1914, u
s. Orlovci, Prijedor, umro 12. aprila 1943, od zadobijenih rana
GOLUBOVI PETAR, borac, roen 1926, u s. Kosjerovo, Bosan-
ska Gradika, poginuo 8. januara 1944, u s. Stopane, centralna
Bosna
GOLJI SVETOZAR, borac, roen 1926, u s. Lananik, srez posav-
ski, poginuo 17. j anuara 1945, u s. Tovarnik, Srem
GOJKOVI ZlVOJIN, desetar, roen 1922, u s. Jazovnik, Vladi-
mirci, nestao 3. maj a 1945, u s. Ploica, Slavonija
GOSTI PETAR, borac, roen u s. Osinja, Derventa, poginuo 12.
marta 1944, u s. eava, centralna Bosna
GLII MIHAJLO, borac, roen 1927, u s. Kuruzovci, Bosanski
Novi, poginuo 19. oktobra 1944, kod Avale, Beograd
GRAOREVI VOJISLAV, borac, roen 1926, u s. evarice, srez
mavanski, poginuo 3. j anuara 1945, u s. Nijemci, Srem
GRBI BRANO, borac, roen u s. Marijin Most, Cazin, poginuo
12. marta 1944, u s. eava, centralna Bosna
GRBI MILE, politiki komesar ete, roen 1924, u s. Marini, Pri -
jedor, poginuo 3. decembra 1943, u s. Erdevik, Srem
GRBI STANKO, borac, roen 1929, u s. Mravia, Prnj avor, po-
ginuo 4. septembra 1944, u Srebreniku, istona Bosna
GRClC ZIVORAD, borac, roen 1922, u s. Stubline, srez posav-
ski, poginuo 19. aprila 1945, u s. Sibinje, Slavonija
GRLICA JOKA, bolniarka, roena u s. Razboj, Bosanska Gra-
dika, poginula 24. decembra 1943, u s. Stanovi, centralna Bosna
GRUJII RAJKO, zamjenik politikog komesara ete, roen u
s. Meuvoe, Bosanska Dubica, poginuo 10. oktobra 1944, kod
Obrenovcs
GRUJII BOGOLJUB, borac, roen 1919, u s. Planina, srez ra-
evski, poginuo 19. januara 1945, u Sidu
GRNEVIC DUAN, borac, roen u s. Razboj, Bosanska Gradika,
poginuo 10. januara 1944, u s. Boikovac, centralna Bosna
GRUJI DUAN, komandir voda, roen 1914, u s. Orlovci, Pri j e-
dor, poginuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
256
GRUJIC SPASOJE, borac, roen 1926, u s. Orlovci, Prijedor, po-
ginuo 30. oktobra 1943, u s. Bukovica kod Doboja
GUSKI OKO, borac, roen u s. Trebovljani Bosanska Gradika,
poginuo 6. j anuara 1944, u s. Stopane, centralna Bosna
GVOZDEN JELISIJE, borac, roen u s. Drijen, Derventa, poginuo
9. septembra 1943, u s. Devetine, centralna Bosna
GVOZDEN KRSTO, borac, roen 1923, u s. Rogelji, Bosanska Gra-
dika, poginuo 30. maj a 1943, u Klanicama
GVOZDEN LJUBO, borac, roen u s. Usorci, Sanski Most, poginuo
9. septembra 1943, u Tesliu
GVOZDENO VIC MIKAN, borac, roen 1920, u s. Drijen, Derventa,
poginuo 27. j una 1944, u s. Kalenderovci, Derventa
GLUMAC MILE, borac, roen u s. Jelovac, Bosanska Dubica, po-
ginuo 1943, u s. Garii, KotorVaro
HADZIC AHMET, borac, roen 1914, u Banj i Luci, poginuo 1. sep-
tembra 1944, u s. Stranebi, istona Bosna
HADZl VIDA, bolniarka, roena 1928, u Sremu, nestala 4. de-
cembra 1944, u Erdeviku, Srem
HARD ANO VIC BOZlDAR, politiki delegat voda, roen 1928, u
Senti, umro 31. maj a 1945, u Virovitici
HALILIC IBRO, borac, roen 1922, u s. Linja, Prnj avor, poginuo
6. septembra 1944, u Srebreniku, istona Bosna
HITI JOVICA, borac, roen 1922, u s. iprage, KotorVaro,
poginuo 31. aprila 1944, kod KotorVaroa
HORVAT ANDRIJA, komandir voda, roen 1921, u s. Cerovljani,
Nova Gradika, poginuo 6. decembra 1944, u idu
HUSANOVIC SALIH, borac, roen 1926, u s. Miljakovac, Teanj,
poginuo 3. decembra 1944, u s. Erdevik, Srem
JAKOVLJEVI SIMO, borac, roen u s. Kuglaica, Bosanska Gra-
dika, poginuo 8. decembra 1944, u Otoki, Srem
JANKOVIC ALEKSANDAR, borac, roen 1919, u Zemunu, nestao
2. novembra 1944, u Rumi
JANKOVIC BRANKO, borac, roen, u s. Prusci, Bosanski Novi,
poginuo 15. oktobra 1944, u Beogradu
JANKOVIC LUKA, borac, roen 1925, u s. Runjani, Loznica, po-
ginuo 18. j anuara 1945, u idu
JANKOVIC MARKO, borac, roen u s. Prusci, Bosanski Novi, po-
ginuo 6. j anuara 1944, u s. Stopane, centralna Bosna
JANKOVIC MILAN, borac, roen u s. Gornjosavci, Bosanska Du-
bica, poginuo 1942, prilikom osloboenja Bihaa
17 Peta krajika (kozaraka) brigada
257
JANKOVI MILAN, borac, roen 1923, u s. Perlez, Zrenjanin,
poginuo 21. j anuara 1945, u Sidu
JANKOVI MILI A V, borac, roen 1926, u s. Runjani, Loznica,
poginuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
JANDRIC MIRKO, borac, roen u selu Strigova, Bosanska Du-
bica, poginuo 29. februara 1944, u KotorVaroi
JANJANIN MARKO, borac, poginuo 20. decembra 1943, u s. St a-
novi, centralna Bosna
JANJETOVI MLADEN, komandir voda, roen u s. Svodna, Bo-
sanski Novi, poginuo februara 1943, u Grmeu
JANJI MILORAD, borac, reden 1920, u s. Jazovnik, srez Vladi-
mi r , poginuo 3. j anuara 1945, u s. Nijemci, Srem
JANJI SAVO, desetar, roen 1921, u s. Glamoani, Bosanska Gra-
dika, poginuo 16. oktobra 1944, u Beogradu
JANJI STEVO, zamjenik komesara bataljona, roen 1921, u s.
Rogelji, Bosanska Gradika, poginuo 3. maj a 1945, u s. Plo-
ice, Slavonija
JASAREVI JAAR, borac, roen u s. Linja, Prnj avor, poginuo
27. avgusta 1943, u KotorVaroi
JAI VLATKO, borac, roen 1929, u s. Culine, Ljubovija, pogi-
ginuo 4. januara 1945, u s. Nijemci, Srem
JOVANKOVI JEFTO, borac, roen 1924, u s. Kalenderi, Bo-
sanski Novi, poginuo maj a 1943, pod Kozarom
JOVANOVI URO, desetar, roen 1925, u s. Svodna, Bosanski
Novi, poginuo 26. aprila 1945, u s. Velika Barna, Slavonija
JOVANOVI LJUBO, borac, roen 1923, u s. Glogovac, Sabac,
nestao 17. januara 1945, u s. Tovarnik, id
JOVANOVI LJUBISA, borac, roen 1918, u s. Dvorite, Sabac,
poginuo 7. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
JOVANOVI MILAN, borac, roen 1919, u s.Dobri, srez j adar -
ski, poginuo 4. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
JOVANOVI MILO, borac, roen 1920, u s. Vina, Oplenac, po-
ginuo 19. aprila 1945, u s. Sibinje, Slavonija
JOVANOVI MOMILO, borac, roen 1923 u s. Lojanica, srez po-
savski, poginuo 18. oktobra 1944. u s. Ripanj, Beograd
JOVANOVI STANKO, borac, roen 1925, u s. Lenica, srez j adar -
ski, poginuo 1945, u s. Sibinje, Slavonija
JOVANOVI VLADIMIR, borac, roen 1926, u s. Krueljica, Sa-
bac, poginuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
JOVANKOVI VASILIJE VASO, politiki komesar ete u 1. ba-
taljonu, roen 1922, u s. Kalenderi (Zovik), poginuo koncem
novembra 1942, na Suhai
258
JONDIC MIROSLAV, borac, roen 1929, u s. Sevarice, Sabac,
poginuo 3. j anuara 1945, u s. Nijemci, Srem
JOVIC BORIVOJE, borac, roen 1925, u s. Borina, Loznica, po-
ginuo 17. j anuara 1917, u s. Tovarnik, Srem
JOVI DUAN, borac, poginuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
JOVI JOVO, borac, roen 1924, u s. Medalov, Bosanska Gra-
dika, poginuo 16. septembra 1944, u Kr upnj u
JOVIC MIHAJLO, borac, roen 1915, u s. Zablae, srez posavski,
poginuo 19. j anuara 1945, u Sidu
JORDI Vladimir, borac, roen 1925, u s. Sevarice, Sabac, po-
ginuo 17. j anuara 1945, u s. Tovarnik, Srem
JOLDZIJA VLADO, borac, roen u s. Kukolji, Bosanska Gradika,
poginuo 8. j anuara 1944, u Vitovlju, centralna Bosna
JOKIC DUAN, zamjenik komesara ete, roen u Banja Luci,
poginuo 13. jula 1944, u Zabljaku, kod Tenja
JOKIC IVOTA, desetar, roen 1924, u s. Zveka, Obrenovac,
poginuo 7. novembra 1944, u s. Erdevik, Srem
JOKSIC IVOTA, borac, roen 1924, u s. Zveka, Obrenovac,
poginuo 4. decembra 1944, u Erdeviku, Srem
JOKOVIC JOVO, borac, roen u s. Rogelji, Bosanska Gradika,
poginuo 10. jamiara 1944, u s. Boikovac, centralna Bosna
JOKIC MARKO, borac, poginuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
JOSIPOVIC BORISAV, borac, roen 1922, u s. Beloti, Sabac,
poginuo S. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
JELIC DOBROSAV, borac, roen 1921, u s. Drenovac, srez ma-
vanski, poginuo 3. decembra 1944, u Erdeviku, Srem
JELIC SRETEN, borac, roen 1921, u Beloj Crkvi, Krupanj , po-
ginuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
JELIC STEVO, borac, roen u s. Razboj, Bosanska Gradika, po-
ginuo 29. februara 1944, u KotorVaroi
JELl Cl C URO, borac, roen u s. iroka Kula, Prijedor, pogi-
nuo 15. oktobra 1944, u Beogradu
JELISAVAC ALEKSA, zamjenik komandira ete, roen 1914, u
s. Orlovci, Prijedor, poginuo 26. aprila 1943, u Prijedoru
JEVTIC BRANISLAV, borac, roen 1926, u s. Trstenica, srez
posavski, poginuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
JEVTIC JOVAN, borac, roen 1922, u s. Korenita, srez jadarski,
poginuo 4. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
JEFTIC MILAN, borac, roen u s. Mikovci, Derventa, poginuo
19. novembra 1943, u s. Cardaani, centralna Bosna
17
259
JEREMIC DUAN, borac, roen 1912, u Sapcu, poginuo 3. de-
cembra 1944, u Erdeviku, Srem
JEREMI ARKO, borac, roen u s. Azanja, srez jaseniki, po-
ginuo 26. aprila 1945, u s. Velika Barna, Slavonija
JERI MIRKO, borac, roen u s. Soanica, Derventa, poginuo
5. j anuara 1944, i ^pl . Borja, centralna Bosna
JEZDIMIRGVI DRAGUTIN, borac, roen 1921, u s. Trstenica,
srez raevski, poginuo 4. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
JUGOVI MILAN, komesar ete, roen 1915, u s. Rogulje, Dvor
na Uni, poginuo 19. oktobra 1944, u s. Ripanj,- Beograd
JANDRIC RAJKO, borac, roen 1928, u s. itluk, Bosanska Du-
bica, poginuo februara 1943, u Grmeu
JOCI IVOTA, borac, poginuo 7. maj a 1945, u s. Komin, Slo-
venija
JOVANOVI MILAN, borac, roen 1925, u s. Lipniki gor, srez
jadarski, poginuo 25. decembra 1944, u umi Lakovici, Srem
KAFEDZI MALAGA, borac, roen u s. Odak, poginuo 5. aprila
1944, u s. Kremna, centralna Bosna
KAJTUS VASO, komandir ete u 4. bataljonu, roen 1924, u s.
Balta, Jaruge, Prijedor, poginuo 4. aprila 1945, u s. Soljani,
Srem
KALABA MILO, borac, roen 1923, u s. Podgraci, Bosanska
Gradika, poginuo 23. maj a 1944, u s. Ljegovac, centralna
Bosna
KALINIC JOVAN, borac, roen 1926, u s. Cerani, Derventa, po-
ginuo 31. jula 1944, u Topi-polju, centralna Bosna
KANTAR ZIVKO, borac, roen u s. Svodna, Bosanski Novi, po-
ginuo 4. oktobra 1943, u s. Mikovac, centralna Bosna
KANIPAMTIJEVI BORIVOJE, borac, roen 1927, u s. Zveka,
Obrenovac, poginuo 18. oktobra 1944, u s. Ripanj, Beograd
KARAN MARJAN, borac, roen u s. Pogleevo, Bosanska Du-
bica, poginuo 1942, prilikom osloboenja Bihaa
KARIC ARKO, desetar, roen 1916, u s. Trstenica, Obrenovac,
poginuo 15. oktobra 1944, u Beogradu
KASAGI BOKO, borac, roen 1925, u s. Razboj, Bosanska
Gradika, poginuo 18. juna 1944, u Ceru, kod Dervente
KASAdl C SIMO, borac, roen 1925, u s. Razboj, Bosanska Gra-
dika, poginuo 31. jula 1944, u Topi-polju, centralna Bosna
260
KATI JANKO, borac, roen u s. Grabovac, Obrenovac, poginuo
18. oktobra 1944, u s. Ripanj, Beograd
KATI MILO, borac, roen u s. Koturovi, Bosanska Dubica,
poginuo 23. jula 1943, u s. Kalenderovci, centralna Bosna
KATIC MILOVAN, borac, roen u Nevesinju, poginuo 17. j una
1943, u s. Garii, KotorVaro
KAURIN MIKAN, intendant brigade, roen u s. Murati, Bosanska
Dubica, poginuo 10. oktobra 1944, kod Obrenovca
KNEEVI URO, borac, roen 1927, u s. krljevita, Sanski Most,
poginuo 18. j anuara 1945, u s. Tovarnik, Srem
KNEEVI LJUBAN, desetar, roen u s. Vodievo, Bosanski No-
vi, poginuo u jesen 1942, u Bosanskoj kraj i ni
KNEEVI MILAN, politiki komesar ete, roen u Dvoru na
Uni, poginuo 4. novembra 1943, u s. Jahovac, Doboj
KNEEVI MILAN, borac, roen u s. Vodievo, Bosanski Novi,
poginuo ujesen 1942, u Bosanskoj kraj i ni
KNEEVI MOMIR, borac, poginuo 10. oktobra 1944, u s. Dra-
evac, Obrenovac
KNEEVI NIKOLA, komandir ete u 1. bataljonu, roen u s.
Ahmetovci, Bosanski Novi, poginuo februara 1943, u s. Be-
nakovac, Podgrme
KNEEVI RELJA, desetar, roen 1922, u s. Radomirci, Pri j e-
dor, poginuo 18. oktobra 1944, u s. Ripanj, Beograd
KNEEVI SAVO, borac, roen 1925, u s. Steljani, KotorVaro,
poginuo 12. aprila 1944, u s. Devetine, centralna Bosna
KECMAN VID, desetar, roen 1925, u s. Bravski Vaganac, Bo-
sanski Petrovac, poginuo 31. decembra 1943, u Banj i Luci
KEKOVI MARKO, komandir voda, roen 1925, u Danilovgradu,
poginuo 26. aprila 1945, u s. Velika Barna, Slavonija
KESI MILE, borac, roen u s. Garevci, Prijedor, poginuo 4. j u-
na 1943, u s. Kremna, centralna Bosna
KESI RADE, borac, roen u s. G. Garevci, Prijedor, poginuo
2. j anuara 1944, u elincu, centralna Bosna
KESI RADOVAN, borac, roen u s. Prebljezi, Prnj avor, poginuo
30. maj a 1944 u s. Johovac, Doboj
KERI SAVO, borac, roen u s. Jelanjska, Teanj, poginuo 31.
jula 1944, u Topi-polju, centralna Bosna
KOJI MILO, borac, roen u Barili, poginuo 5. aprila 1945, u
s. Soljani, Srem
KOJI SIMO, borac, roen 1925, u s. D. Trenjica, srez jadarski,
poginuo aprila 1945, u s. Soljani, Srem
261
KOJIC VICO, komandir voda, roen 1923, u Srpskom Vakufu,
Bosanska Gradika, poginuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
KOMUSAR ZDRAVKO, borac, roen 1918, u s. Cikote, Prijedor,
poginuo 28. j una 1944, u Derventi
KONCULIC SAVO, borac, roen 1925, u s. Babci, poginuo 19.
septembra 1944, u Krupnj u
KONCAR RATKO, borac, roen 1910, u s. Gornji Garevci, pogi-
nuo decembra 1942, u Bosanskom Novom
KONDI RADE, major, komandant brigade, roen 1916, u s. Bal-
ta Jaruga, Prijedor, poginuo 31. jula 1944, u Topi-polju
KOPREN ORE, borac, roen 1926, u s. Konjani, Prnj avor, po-
ginuo 5. septembra 1944, u Srebreniku, istona Bosna
KOKRLJA STEVAN, borac, roen u s. Zivaja, Hrvatska Kost aj -
nica, poginuo 11. jula 1944, u s. Lepenica, Doboj
KORALJ STEVO, borac, roen 1925, u s. Slabinja, Bosanska Du-
bica, poginuo 28. juna 1944, u Lepenici, Doboj
KORAGI MARKO, borac, roen 1912, u Bosanskoj Gradiki,
poginuo 14. jula 1944, u Tenju
KORAJlClC MILOVAN, borac, roen 1925, u s. Nedeljice, srez
jadarski, poginuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
KOKOTOVIC DUAN, politiki delegat voda, roen 1924, u s.
Vladimirovac, Panevo, poginuo 13. aprila 1944, u Buku, Srem
KOS RADOJE, borac, roen u s. elebinci, Bosanska Dubica, po-
ginuo 1942, prilikom osloboenja Bihaa
KOSIC STOJAN, komandir voda, poginuo 24. oktobra 1942, u Su-
hai, Bosanska kraj i na
KOSTIC IVOTA, borac, poginuo 7. maj a 1945, u s. Komin, Sl a-
vonija
KOTARA BOGDAN, politiki delegat voda, roen 1926, u s.
Kukulji, Bosanska Gradika, poginuo 3. j anuara 1945, u s.
Nijemci, Srem
KOTUR DURO, desetar, roen u s. Koturevi, Bosanska Dubica,
poginuo 19. novembra 1943, u s. Grnjievci, centralna Bosna
KOTUR MILO, borac, roen u s. Koturevi, Bosanska Dubica,
poginuo 27. avgusta 1943, u s. Maslovare, centralna Bosna
KOTUR VLADO, desetar, roen u s. Koturevi, Bosanska Dubica,
poginuo 30. oktobra. 1943, u s. Kosjerevo, Bosanska Gradika
KOVAEVIC BOGOLJUB, borac, roen 1926, u s. Cerova, srez
raevski, poginuo 6. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
KOVACEVIC BORIVOJE, borac, roen 1921, u s. Zveka, Obre-
novac, poginuo 3. j anuara 1945, u s. Nijemci, Srem
262
KOVAEVIC SLAVKO, borac, poginuo 3. maj a 1945, u s. Plo-
ica, Slavonija
KOVACEVIC VLADIMIR, borac, roen 1915, u s. Skupljan, srez
mavanski, poginuo 18. decembra 1944, u Sidu
KOVACEVIC MILIVOJE, borac, roen 1926, u s. Cukole, Der-
venta, poginuo 19. oktobra 1944, u Kr upnj u
KOVRTLIJA ILIJA, borac, roen u Boii, Prijedor, poginuo 4.
juna 1943, u s. Kremna, Kotor-Varo
KREA ALEKSA, desetar, roen u s. Poljavnice, Bosanski Novi,
poginuo ujesen 1942, u Bosanskoj kraj i ni
KREA BOGDAN, borac, roen u s. Ravnice, Bosanski Novi, po-
ginuo 6. j anuara 1944, u s. Stopane, centralna Bosna
KRECA MILAN, desetar, roen u s. Kuljani, Prnj avor, poginuo
15. oktobra 1944, u Beogradu
KREA SLAVKO, borac, roen u s. Poljavnice, Bosanski Novi,
poginuo 26. septembra 1943, u s. Prebljezi, Prnj avor
KRAJINOVI MILUTIN, borac, roen 1922, u s. Beloti, Obre-
novac, poginuo 4. decembra 1944, u s. Erdevik, Srem
KRPI VITOMIR, borac, nestao 8. maj a 1945, u s. Komin, Sl a-
vonija
KRNETA CEDOMIR, politiki komesar ete, roen u s. Sreflije,
Bosanska Dubica, poginuo februara 1943, u Grmeu
KRNETA SAVO, zamjenik komandira ete, roen 1923, u s. Sref-
lije, Bosanska Dubica, poginuo 28. oktobra 1944, u Sremskoj
Mitrovici
KRNIC SVETISLAV, borac, roen 1920, u s. Nedeljice, srez j a-
darski, poginuo 24. decembra 1944, u umi Lakovici, Srem
KRSTI MILAN, borac, roen 1925, - u s. Glogovac, srez mavan-
ski, poginuo 4. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
KRSTI ZIVAN, borac, roen 1921, u s. Trstenica, Obrenovac,
poginuo 6. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
KRSMANOVI NEDELJKO, desetar, poginuo 7. aprila 1945, u
s. Soljani, Srem
KRUKO NAZIF, borac, roen 1922, u s. Miljanovac, Teanj,
poginuo 5. septembra 1944, u s. Srebreniku, istona Bosna
KULIC LAZAR, borac, roen 1917, u s. Banovo Polje, srez ma-
vanski, poginuo 3. decembra 1944, u s. Erdevik, Srem
KULI PAJO, borac, roen 1929, u Rumi, poginuo 8. decembra
1944, u Otoki, Srem
KOLUND2IJA DUAN, komandir voda, roen u s. Vodievo, Bo-
sanski Novi, poginuo 1. j anuara 1944, u Trapistima, Banj a
Luka
263
KUKOLJ BRANKO, borac, roen u s. Karajzovci, Bosanska Gra-
dika, poginuo 1. j anuara 1944, u Trapistima, Banj a Luka
KUSI LJUBO, desetar, roen u s. Maii, Bosanska Gradika,
poginuo 13. jula 1944, u s. Zabljak, Teanj
KUZMANOVIC DRAGOMIR, borac, roen 1923, u s. Manojlovac,
Smederevo, poginuo 8. maj a 1945, u s. Komin, Slavonija
KUZMANOVIC VELJKO, borac, roen u s. Mikovac, Derventa,
poginuo 26. septembra 1943, u s. Karajzovci, Bosanska Gra-
dika
KUZMANOVIC ZIVKO, borac, roen 1919, u s. Kosnja, Krupanj ,
poginuo 3. decembra 1944, u s. Erdevik, Srem
LACKOVI BOZIDAR, borac, roen 1924, u s. Zveka, Obreno-
vac, poginuo 4. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
LAD ANA EUGEN, borac, roen u s. Stari Martinac, Prnj avor,
poginuo 12. marta 1944, u s. eava, centralna Bosna
LAJIC ARKO, borac, roen u s. Svodna, Bosanski Novi, po-
ginuo februara 1943, u Grmeu
LAKIC BRANKO, borac, roen u s. Maglajani, Bosanska Gra-
dika, poginuo 6. j anuara 1944, u s. Stopani, centralna Bosna
LATINClC MILUTIN, borac, roen 1915, u s. Maii, Bosanska
Gradika, poginuo 3. maj a 1945, u s. Ploica, Slavonija
LATINClC SAVO, borac, roen u s. Stari Martinac, Prnj avor,
poginuo 17. mart a 1944, u s. Stari Martinac, Prnj avor
LATINClC VELJKO, borac, roen u s. Razboj, Bosanska Gra-
dika, poginuo 3. oktobra 1943, u s. Kuljanovci, centralna
Bosna
LATINO VIC DURO, borac, roen u s. Zuljevica, Bosanski Novi, po-
ginuo ujesen 1942, u Bosanskoj kraj i ni
LATINOVIC NIKOLA, borao, roen u s. Zuljevica, Bosanski
Novi, poginuo 28. juna 1944, u Derventi
LAZAREVIC BOZIDAR, borac, roen 1922, u s. Stubline, Obre-
novac, poginuo 4. decembra 1944, u s. Erdevik, Srem
LAZAREVIC OBRAD, borac, roen 1909, u s. Kusovac, srez gru-
anski, poginuo 6. maj a 1945, u s. Komin, Slavonija
LAZAREVIC STOJAN, borac, roen 1925, u s. Sovljak, srez ma-
vanski, poginuo 9. decembra 1944, kod Berdia salaa, Srem
LAZIC BOGDAN, borac, roen 1922, u s. Zveka, Obrenovac,
poginuo 17. j anuara 1945, u s. Tovarnik, Srem
LAZI DRAGUTIN, borac, roen u s. Poljavnice, Bosanski Novi,
poginuo 4. oktobra 1943, u s. Mikovac, centralna Bosna
264
LAZI DUAN, borac, roen u s. Gunjevci, Bosanska Dubica,
poginuo 26. septembra 1943, u s. Kaloevi, Teanj
LAZI ORE, borac, roen u s. Azanja, srez jaseniki, poginuo
27. aprila 1945, u s. Velika Barna, Slavonija
LAZI ILIJA, desetar, roen u s. Jasenje, Bosanska Gradika,
poginuo 11. jula 1944, u Jelahu, centralna Bosna
LAZI PETAR, borac, roen u s. Vrbaka, Bosanska Gradika,
poginuo 31. jula 1944, u Topi-polju, centralna Bosna.
LAZI VUKAIN, borac, roen 1922, u s. Rakovci, Teanj, po-
ginuo 15. oktobra 1944, u Beogradu
LENI RADE, borac, roen u s. Komlenac, Bosanska Dubica,
poginuo 3. juna 1943, na pl. Ljubi, centralna Bosna
LEPIR NIKOLA, borac, roen u s. Bojinci, Bosanska Gradika,
poginuo 9. juna 1944, u s. Ukrinici, Tesli
LEPIR SLAVKO, borac, roen 1928, u Bosanskoj Gradiki, po-
ginuo 18. maj a 1944, u s. Sjegovac, centralna Bosna
LIINA MILORAD, politiki delegat voda, roen 1920, u Alek-
sandrovcu, Podravska Slatina, poginuo 7. aprila 1945, u So-
ljanima, Srem
LIPI MIHAJILO, desetar, roen 1925, u s. Vitkovici, Teanj, po-
ginuo 3. j anuara 1945, u s. Nijemci, Srem
LISICA.STEVO, borac, roen u s. Laminci, Banj a Luka, poginuo
26. avgusta 1943, u Jelahu, centralna Bosna
LOTINJA VASO, desetar, roen 1918, u s. itluk, Bosanska Du-
bica poginuo 12. avgusta 1944, kod Banovia, istona Bosna
LUGONJI MILENKO, desetar, roen 1923, u s. Jelanjska, Te-
anj, poginuo 5. septembra 1944, u Srebreniku, istona Bosna
LUJI MLADEN, borac, roen 1922, u s. Prusci, Bosanski Novi,
poginuo 19. septembra 1944, u Kr upnj u
LUKI DRAGAN, komandir voda, roen u Kozari, poginuo 24.
aprila 1944, u s. Pecka, Kotor-Varo
LUKI MILE, borac, roen u s. Kukul j i , Bosanska Gradika,
poginuo 19. j anuara 1945, u idu
LUKI MILEVA, bolniarka, roena 1926, u s. Luani, Bosanska
Dubica, poginula 6. septembra 1944, u Srebreniku, istona
Bosna
LUKI PETAR, borac, roen u s. Kalenderi, Bosanski Novi, po-
ginuo februara 1943, u Grmeu
LUKIC RADE, borac, roen u Loznikom Polju, Loznica, poginuo
25. aprila 1945. u Grubiinom Polju
LUKI STANKO, borac, roen 1912, u s. Patrija, Prijedor, po-
ginuo decembra 1942, u Bosanskom Novom
265
LATINClC DUAN,' desetar, roen 1925, u s. Maglajani, Banj a
Luka, poginuo 24. j anuara 1945, u idu
MAGLAJLIC SAHIB, zamjenik politikog komesara 3. bataljona,
roen u Banji Luci, poginuo 1945, na sremskom front u
MACURA FILIP, borac, roen 1910, u s. Pat ri j a, Prijedor, pogi-
nuo februara 1943, u Grmeu
MAAK DRAGAN, desetar, roen u s. Prusci, Bosanski Novi,
poginuo 18. jula 1944, u s. iva, Teanj
MAAK MIRKO, komandir ete u 3. bataljonu, roen 1917, u selu
Prusci, Bos. Novi, poginuo 4. oktobra 1943, u s. Mikovac,
centralna Bosna
MAEKIC MUNIB, politiki delegat voda, roen 1927, u s. Pl a-
njika, Bukovica, poginuo 30. novembra 1944, u s. Calma, Srem
MAAEVIC RANKO, borac, roen 1926, u s. Vinjica, abac,
poginuo 17. j anuara 1945, u s. Tovarnik, Srem
MAZAR JOSI P OA, prvi komandant 5. brigade, roen 1912, u
Derventi, narodni heroj, poginuo oktobra 1944 na Travniku,
na dunosti naelnika operativnog odj el j enj a 5. korpusa
MAGDIC TEREZA, bolniarka, roena 1929, u s. Hrtkovci, Ruma,
poginula 20. aprila 1945, u Sibinju, Slavonija
MAJSTOROVIC CEDA, borac, roen 1924, u s. Prosjek, Pr nj a-
vor, poginuo 28. juna 1944, u Derventi
MAKSIMOVIC DRAGOLJUB, borac, roen 1925, u s. Drenovac,
srez mavanski, poginuo 3. decembra 1944, u s. Erdevik, Srem
MAKSIMOVIC MAKSIM, borac, roen 1925, u Petrovom Selu,
Graanica, poginuo 25. decembra 1944, u selu Nijemci, Srem
MAKSIMOVIC MILAN, borac, roen 1925, u s. Razvoj, Bosanska
Gradika, poginuo 28. oktobra 1944, u Sremskoj Mitrovici
MAKSIMOVIC PETAR, borac, roen 1922, u s. Grnari, srez j a-
darski, poginuo 3. maj a 1945, u s. Ploica, Slavonija
MALBAIC ARKO, borac, roen, 1929, u s. Kukulji, Bosanska
Gradika, poginuo 19. septembra 1944, u Krupnj u
MALEEVIC MILO, borac, roen 1924, u s. Podgraci, Bosanska
Gradika, poginuo 23. maj a 1944, u s. Ljegovac, centralna
Bosna
MALEEVIC MILORAD, borac, roen 1923, u s. Lenica, srez
jadarski, poginuo 6. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
MALEEVIC DRAGUTIN, borac, roen 1910, u s. Povena, Pr -
njavor, poginuo <18. juna 1944, u Ceru kod Dervente
MALIC PETAR, borac, roen 1927, u s. Smrtii, Prnj avor, pogi-
nuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
266
MALKIC SAVO. borac, roen 1923, u Miloevci. Prnjavor, pogi-
nuo 14. oktobra 1944. u Beogradu
MALINIC PANE, borac, roen u s Pribanje. Glamo, poginuo 13
jula 1944. u s. Zabalj, Teanj
MANDI LEPOSAVA. bolniarka, roena u s. Metkovi. Obre-
novac. umrla od zadobijenih rana po zavretku rata
MANDI MILO, desetar, roen u s. Vrbaka, Bosanska Gradi-
ka. poginuo 31 jula 1944. u Topipolju, centralna Bosna
MANDI PAVLE, borac, roen 1924. u s. Metli. srez pocerski.
poginuo 3 januara 1945. u s Nijemci. Srem
MANOJLOVI DRAGIA, borac, roen 1917, u s. Lonanik. Ob-
renovac. poginuo 5. aprila 1945. u s. Soljani. Srem
MANOJLOVI MANOJLO. borac, roen 1923, u s. Lonanik.
Obrenovac. poginuo 5. aprila 1945. u s. Soljani. Srem
MANOJLOVI MILENKO. borac, roen 1925, u s. Bournja, Op-
lenac. poginuo 8 maja 1945. u s. Komin. Slovenija
MANJENI BRANISLAV. borac, roen 1920, u s. Sevarice, srez
Bogati, poginuo 17 januara 1945. u Tovarniku. Srem
MANJENI MIODRAG, desetar, roen 1928, u s. Sevarice. srez
Bogati. poginuo 17 januara 1945. u Tovarniku. Srem
MANJENI MIODRAG, borac, roen 1920. u s. Sevarice, srez
Bogati. poginuo 17 januara 1945. u Tovarniku. Srem
MANJENI SAVO. borac, roen 1926, u s. Sevarice. srez Boga-
ti, poginuo 5 aprila 1945. u s. Soljani. Srem
MARII LAZAR, politiki delegat voda, roen 1921, u s. Zdenci,
Garenica. poginuo 3 januara 1945. u s. Nijemci, Srem
MARI ANA. bolniarka, umrla od rana po zavretku rata
MARI MIHAILO. borac, roen u s. Grabanica. Bosanski Novi,
poginuo 3 novembra 1942. u Bihau
MARI JOCO. borac, roen 1896. u Skradinu, nestao 17 januara
1945. u Tovarniku. Srem
MARI ZlVKO. borac, roen 1914, u okolini Loznice, poginuo
3 maja 1945. u s Ploica. Slavonija
MARIN MILE. borac, roen u s. itluk, Bosanska Dubica, po-
ginuo 31 jula 1944. u Topi-polju. centralna Bosna
MARIN JOVAN, komandir voda. roen u s. aavica. Bosanski
Novi. poginuo 19 februara 1944. kod Banje Luke
MARINKOVI MLADO, borac, roen u s. Kuljani, Bosanski No-
vi, poginuo 23 novembra 1942. u s Pivnici, kod Bosanskog
Novog
267
MARINKOVI ZlVORAD, borac, roen 1921, u s. Zveka, Obre-
novac, poginuo 3. j anuara 1945, u s. Nijemci, Srem
MARJANOVI MIHAILO, borac, roen 1923, u s. Pakino, Kr u-
panj, poginuo 6. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
MARJANOVI MILO, komandir voda, roen u s. Strigova, Bo-
sanska Dubica, poginuo 14. avgusta 1943, u s. Braneci, cen-
tralna Bosna
MARJANOVI SAVO, borac, roen u s. Laminci, Bosanska Gr a-
dika, poginuo 31. jula 1944, u Topi-polju, centralna Bosna
MARKOVI BOGOSAV, borac, roen 1923, u s. Ostrunica, Ob-
renovac, poginuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
MARKOVI DRAGOMIR, politiki delegat voda, roen 1912, u
Beogradu, poginuo 6. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
MARKOVI MIODRAG, borac, roen 1926, u s. Lipniki or,
Loznica, poginuo 3. j anuara 1945, u s. Nijemci, Srem
MAI UGLJEA, borac, roen u s. Platievo, Ruma, poginuo 28.
oktobra 1944, u Sremskoj Mitrovici
MATI BOGOSAV, borac, roen 1923, u s. Trstenica, Obrenovac,
poginuo 4. januara 1945, u s. Nijemci, Srem
MATI BOZIDAR, borac, roen u s. Velika Soanica, Derventa,
poginuo 6. j anuara 1944, u s. Stopane, centralna Bosna
MATI DRAGIA, borac, roen 1919, u s. Lugavina, Smedere-
vo, umro od rana 1. juna 1945.
MATI LUKA, borac, roen 1923, u s. Nedeljice, srez jadarski,
poginuo 4. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
MATI STOJAN, borac, roen 1923, u s. Brezovica, Krupanj ,
poginuo 3. j anuara 1945, u s. Nijemci, Srem
MATI ZLATIBOR, borac, roen 1920, u Obrenovcu, poginuo 23.
oktobra 1944, u Sremskoj Mitrovici
MATIJA MARKO,borac, roen 1921, u s. Boii, Prijedor, pogi-
nuo 12. decembra 1942, na Martin-brdu, Bosanski Novi
MATIJAEVI RADE, borac, roen u s. Hrvaani, Prnj avor, po-
ginuo 6. januara 1944, u s. Stopani, centralna Bosna
MEAVA PETAR, komandant 3. bataljona 5. brigade, roen 1913.
u s. Slabinja, Hrv. Kostajnica, podoficir bive jug. vojske, po-
ginuo 20. oktobra 1944, na Travniku, na dunosti zamjenika
komandanta 10. krajike divizije, narodni heroj
MEDI MILO, roen 1922, .u s. Junuzovci, Bosanska Gradika,
poginuo 12. jula 1944, u s. Lepenica, Doboj
MEED BRANKO, borac, roen u s. Vojskova, Bosanska Dubica,
poginuo ujesen 1942, u Bosanskoj krajini
268
MEED VLADO, borac, roen u s. Vojskova, Bosanska Dubica, po-
ginuo ujesen 1942, u Bosanskoj krajini
MEED RADE, komandir ete u 2. bataljonu. roen u Vojskovi,
Bosanska Dubica, poginuo u prolee 1945, na sremskom front u
MELKIC AHMET, zamjenik politikog komesara ete, roen 1918,
u s. Kozarac, Prijedor, poginuo 31. jula 1944, u Topi-polju,
centralna Bosna
MlClC RADOJKO, borac, roen 1924, u s. Slatina, Sabac, pogi-
nuo 6. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
MIHAVEC LAZAR, borac, roen 1911, u s. Oina, Mrkonji-grad,
poginuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
MIHAJLOVIC BOJAN, borac, roen 1923, u s. Sekovci, Pr nj a-
vor, poginuo 18. juna 1944, u Ceru, kod Dervente
MIHAJLOVIC LAZAR, borac, roen 1926, u s. Razboj, Bosan-
ska Gradika, poginuo 2. decembra 1944, u Frukoj gori
MIHAJLOVIC LAZAR, borac, roen 1929, u Rumi, poginuo 8. de-
cembra 1944, u Otoki, Srem
MIHAJLOVIC MILORAD, borac, roen 1921, u s. Glogovac, srez
mavanski, poginuo 6. decembra 1944, u idu
MIHAJLOVIC PREDRAG, borac, roen 1923, u s. Trstenica, Ob-
renovac, poginuo 28. oktobra 1944, u Sremskoj Mitrovici
MIHAJLOVIC RADOMIR, borac, roen 1921, u s. Gornja Tre-
njica, Beograd, poginuo 6. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
MIJATOVlC MILAN, komandir voda, roen 1928, u Beogradu,
poginuo 3. maja 1945, u s. Ploica, Slavonija
MIRKOVIC MILORAD. politiki delegat voda, roen 1911, u s.
Skupljen, Vladimirci poginuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
MIKA GAVRO, borac, roen 1912, u s. Gornji Usorac, Sanski
Most, poginuo 3. decembra 1944, u Erdeviku, Srem
MIKI MlCO, borac, roen 1916, u s. Boii, Prijedor, poginuo
12. marta 1943, u Kozari
MIKIC STOJAN, borac, roen 1921, u Petrovom Selu, Graanica,
poginuo 18. oktobra 1944, u s. Ripanj, Beograd
MIKIC ZlVORAD, borac, roen 1910, u s. Dragojevac, srez po-
cerski, poginuo 10. maj a 1945, u s. Komin, Slovenija
MILADIC LEPOSAVA, borac, roena 1917, u &. Korenita, srez
jadarski, poginuo 13. decembra 1944, u Sremskoj Mitrovici
MILANOVIC RADOVAN, desetar, roen u Visokom, poginuo 18.
novembra 1942, u s. Suhaa, kod Bosanskog Novog
MILANOVIC SVETOZAR, borac, roen 1926, u s. Seoci, srez
lepeniki, poginuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
269
MILASINOVIC VELJKO, borac, poginuo 27. maj a 1944, u s. Plo-
nik, Doboj
MILASINOVIC DRAGUTIN, borac, roen 1910, u s. Poljavnica,
Bosanski Novi, poginuo 10. j una 1944, u Ceru, kod Dervente
MILADINOVIC DORDE, borac, roen 1925, u s. Palakovci,
Prnj avor, poginuo 10. oktobra 1944, u s. Draevac, Obrenovac
MILANOVIC RADE, borac, roen u s. Ravnice, Bosanski Novi,
poginuo 26. juna 1943, u s. Vievica, centralna Bosna
MILETIC BRANISLAV, borac, roen 1922, u s. Grabovac, Obre-
novac, poginuo 18. oktobra 1944, u s. Ripanj, Beograd
MILETIC OSTOJA, borac, roen 1923, u s. Grabovica, Doboj, po-
ginuo 10. oktobra 1944, u s. Draevac, Obrenovac
MILIC URO, komandir voda, roen 1928, u s. Maglajani, Banj a
Luka, poginuo 8. maj a 1945, u s. Komin, Slovenija
MILINI 2IVKO, borac, roen 1924, u s. Kosjerovo, Bosanska
Gradika, poginuo 27. maj a 1944, u s. Rudanka, centralna
Bosna
MILINKOVIC LJUBICA, bolniarka, roena u Prijedoru, po-
ginula 4. juna 1943, u s. Kremna, centralna Bosna
MILOA VLJEVIC IV AN, borac, roen 1925, u s. Trstenica, Ob-
renovac, poginuo 19. j anuara 1945, u Sidu
MILOSEVIC PETAR, borac, roen u s. Cerani, Derventa, poginuo
5. j anuara 1944, u pl. Borja, centralna Bosna
MILOSEVIC SLAVKO, borac, roen u s. Cikote, Prijedor, pogi-
nuo 4. oktobra 1943, u s. Mikovac, centralna Bosna
MILOSEVIC VASO, borac, roen u s. Zuljevica, Bosanski Novi,
poginuo u jesen 1942, u Bosanskoj krajini
MILOVANOVIC TRIFUN, borac, roen 1913, u s. Adrova, srez
poloki, poginuo 3. maj a 1945, u s. Ploica, Slavonija
MILOVANOVIC IVAN, borac, roen 1926, u s. Sevarice, Bogati,
nestao 17. j anuara 1945, u s. Tovarnik, Srem
MILJAKOVIC LAZO, borac, roen u s. Miljakovac, Prijedor, pogi-
nuo 26. juna 1943, u s. Vievica, centralna Bosna
MILJAKOVIC OSTOJA, komandir ete u 1. bataljonu, roen u s.
Slabinja, Bosanska Dubica, poginuo februara 1943, u Grmeu
MILJEVIC TEODOR, borac, roen u s. Maglajani, Banj a Luka,
poginuo 4. novembra 1943, u Ceru kod Dervente
MIRCETIC MIRKO, borac, roen u s. Rosulje, Hrvatska Kost aj -
nica, poginuo 26. novembra 1943, u Ceru, kod Dervente
MIRKOVIC MILAN, borac, roen 1911, u s. Skupljen, Sabac, po-
ginuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
270
MIRKOVIC MILORAD, zastavnik, roen 1911, u s. Skupljen,
Sabac, poginuo 6. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
MIRKOVIC MIODRAG, borac, roen 1927, u s. Crni Lug, srez
vraarski, poginuo 18. oktobra 1944, u s. Ripanj, Beograd
MIRKOVIC STANISLAV, borac, roen 1920, u s. Prava, srez
pocerski, poginuo 15. oktobra 1944, u Beogradu
MIKOVIC SPASOJE, borac, roen 1923, u s. Cerova, srez raev-
ski, poginuo 3. j anuara 1945, u s. Nijemci, Srem
MISKOVIC VELJKO, borac, roen 1912, u s. Stenjan, Kotor-Va-
ro, poginuo 23. maj a 1944, u s. Ljegovac, centralna Bosna
MISLJENOVIC JOVO POP, politiki komesar brigade, roen
1922, u s. Giovaci, Otoac, poginuo 29. oktobra 1944. u Sremskoj
Mitrovici
MISAJClC SAVO, borac, roen 1925, u s. Sevarice, Bogati, um-
ro 18. maj a 1945, u bolnici u Zagrebu
MITI MIHAJLO, borac, roen 1926, u s. Vitkovci, Teanj, pogi-
nuo 3. j anuara 1945, u s. Nijemci, Srem
MITI VOJIN, borac, roen 1921, u s. Zveka, Obrenovac, pogi-
nuo 18. oktobra 1944, u s. Ripanj, Beograd
MITRAKOVT PETAR, borac, roen 1926, u Bosanskoj Gradiki,
poginuo 19. oktobra 1944. u s. Ripanj, Beograd
MITRAKOVI VLADO, borac, roen u s. Kladari, Bosanska
Gradika, poginuo 10. j anuara 1944, u s. Boikovac, centralna
Bosna
MITRASINOVI RAJKO, borac, roen u s. Klekovci, Bosanska
Dubica, poginuo 3. novembra 1942, u Bihau
MITROVI DESIMIR, borac, roen 1926, u s. Beloti, srez r a-
evski, poginuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
MITROVI DRAGOMIR, borac, roen 1918, u s Sovljak, Bogati,
poginuo 8. maja 1945, u s. Kornin, Slovenija
MITROVI DUAN, borac, roen u s. Bajinci, Bosanska Gr a-
dika, poginuo 10. oktobra 1944. u s Draevac, Obrenovac
MITROVI LJUBlSA, borac, roen 1924, u s. Jazovnik, Vladi-
mirci, poginuo 5. aprila 1945, u s Soljani, Srem
MITROVI PERO, borac, roen 1925, u s Uai, Srebrenica, po-
ginuo 21 januara 1945, u Sidu
MITROVI PETRA, bolniarka, roena 1921, u s. Maii, Bo-
sanska Gradika, poginula 13. jula 1944, u s. Zabljak, Teanj
MITROVI VASO, borac* roen u s. Klekovci, Bosanska Dubica,
poginuo 18 novembra 1942, u s Suhaa, Bosanski Novi
MOJSILOVIC OBRAD, borac, roen 1921, u s Trstenica. Obre-
novac. poginuo 19 oktobra 1944, u s Ripanj, Beograd
271
MRDA URO, borac, roen 1919, u s. Crna Dolina, Prijedor, po-
ginuo februara 1943, u Grmeu
MUDRINI DUAN, borac, roen u Lijeve-polju, poginuo 28.
oktobra 1944, u Sremskoj Mitrovici
MUNJIZA BOKO, komandir voda, roen 1923, u s. Orlovci, Pri -
jedor, poginuo 26. septembra 1943, u selu Razboj, Bosanska
Gradika
MURATOVIC RAMO, borac, roen 1923. u s. Orahova, Kosovska
Mitrovica, umro u bolnici od zadobijenih rana
MUTI OSTOJA, borac, roen u s. Bardaa, Bosanska Gradika,
poginuo 9. juna 1944, u s. Ukrinjica, centralna Bosna
NAGRADI MIRKO, borac, roen u s. Crna, Derventa, poginuo
8. juna 1944, u s. iprage, centralna Bosna
NAGRADI PETAR, borac, roen u s. Crna, Derventa, poginuo
31. jula 1944, u s. Topi-polju, centralna Bosna
NAGRADI SAVO, desetar, roen 1924, u s. Jelah, Teanj, po-
ginuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
NEDELJKOVIC MILISAV, borac, roen 1927, u s. Brestovo, srez
raevski, poginuo 17. j anuara 1945, u Tovarniku, Srem
NEIC DOBRIVOJE, borac, roen 1920, u s. Krni, abac, pogi-
nuo 19. aprila 1945, u s. Sibinje, Slavonija
NEIC DRAGOLJUB, borac, roen 1923, u s. Radinci, Novi Sad,
nestao 23. marta 1945, u s. Martinci, Srem
NEIC RADE, borac, roen 1923, u s. Zveka, Obrenovac, pogi-
nuo 18. oktobra 1944, u s. Ripanj, Beograd
NESTOROV SVETOZAR, (drugim podacima se ne raspolae)
NIKODINOVIC DRAGUTIN, borac, roen u s. Imljani, Kotor-Va-
ro, poginuo 2. j anuara 1944, u Banj i Luci
NIKOLIC ALEKSANDAR, borac, roen 1926, u s. Beloti, srez
raevski, nestao 3. maj a 1945, u s. Ploica, Slavonija
NIKOLIC ALEKSANDAR, borac, roen 1924, u s. Trstenica, Ob-
renovac, poginuo 3. maj a 1945, u s. Ploica, Slavonija
NIKOLIC DRAGI, borac, roen 1914, u s. Zablae, abac, umro
u bolnici po zavretku rata
NIKOLIC URA, borac, roen 1922, u Vladimircima, abac, po-
ginuo 15. oktobra 1944, u Beogradu
NIKOLIC MILOVAN, roen 1927, u s. Globoder, Kruevac, pogi-
nuo 7. maj a 1945, u s. Veliki Grevac, Slavonija
NIKOLIC MIODRAG, borac, roen 1926, u s. Lonanik, Obreno-
vac, poginuo 18. j anuara 1945, u s. Tovarnik, Srem
272
NIKOLIC RATKO, desetar, roen 1912, u s. Brekinja, Bosanska
Dubica, poginuo 12. marta 1943, u Kozari
NIKOLIC VITOMIR, borac, roen 1923, u s. Zveka, Obrenovac,
poginuo 11 decembra 1944, u Privlai, Srem
NIKOLIC VUKASIN. komandir voda, roen 1925, u Beogradu,
poginuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
NIKOLIC IVOTA, borac, roen, u s. Mesarica, Obrenovac, umro
u bolnici po zavretku rata
NILIDIN MITAR, borac, roen 1924, u Visli, Krasnodar, SSSR,
poginuo 20. oktobra 1944, u s. Ripanj, Beograd
NINIC ZIVKO borac, roen 1925, u s. Runjani, srez jadarski, po-
ginuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
NlSlC PETAR, intendant bataljona, roen u s. ore Polje, Pri-
jedor, poginuo 6. januara 1944, u s. Stopani, centralna Bosna
NOVAKOVIC ILIJA, borac, roen 1920, u s. Ilova, Prnjavor, po-
ginuo 7. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
NOVAKOVIC LAZAR, borac, roen u s. Vodievo, Bosanski Novi,
poginuo u jesen 1942, u Bosanskoj krajini
NOVAKOVIC MOMILO, borac, roen 1920, u s. Sevarice, Boga-
ti, nestao 17. januara 1945, u s. Tovarnik, Srem
NOVAKOVIC STANKO, borac, roen 1927, u s. Soanica, Der-
venta, poginuo 8. juna 1944, u s. Gornji Cerani, Derventa
NOVAKOVIC UROS, borac, roen u s. Cukale, Prnj avor, pogi-
nuo 18. oktobra 1944, u s. Ripanj, Beograd
NJEZI RADA, bolniarka, roena u s. Noiko, Prnj avor, po-
ginula 29. juna 1943, u s. Borci, centralna Bosna
OBRADOVIC DUAN, borac, roen 1923, u s. Trstenica, Obre-
novac, poginuo 4. januara 1945, u s. Nijemci, Srem
ODZlC SVETOLIK, borac, roen 1926, u s. Donja Trenjica, srez
raevski, poginuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
OMERBAIC HAZIM, borac, roen 1923, u Banja Luci, poginuo
12. februara 1943, u s. Strigova, Bosanska Dubica
OROZ DANILO, borac, roen 1921, u s. Mikluevci, Vukovar, po-
ginuo 3. decembra 1944, u s. Erdevik, Srem
OSMOKROVIC MILUTIN, borac, roen 1925, u s. Njegomerac,
Naice, poginuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
PAJIC ANDRIJA, borac, roen 1917, u s. Skupljen, abac, po-
ginuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
PAJl Cl C MILISAV, borac, roen 1919, u s. Banovo Polje, abac,
poginuo 8. aprila 1945, u Otoki, Srem
18 Peta krajika (kozaraka) brigada
273
PANIC MIODRAG, borac, roen 1925, u s. Naplavac, srez ma-
vanski, poginuo 8. decembra 1944, u Otoki, Srem
PANIC ZlVAN, borac, roen 1926, u s. Glogovac, srez mavanski,
poginuo 3. decembra 1944, u Erdeviku, Srem
PAl C ADIL, desetar, roen 1922, u Gackom, poginuo 18. oktobra
1944, u s. Ripanj, Beograd
PASlC MILISAV, borac, roen u s. Banovo Polje, srez mavanski,
poginuo 8. decembra 1944, u Otoki, Srem
PAUKOVIC MLADEN, borac roen u s. Mazi, Bosanski Novi,
poginuo ujesen 1942, u Bosanskoj kraj i ni
PAVKOVIC SINIA, borac, roen 1923, u s. Mavanskom Pr nj a-
voru, poginuo 5. aprila 1945, u Soljanima, Srem
PAVLOVIC CEDO, borac, roen 1923, u s. Nedeljice, srez jadarski,
poginuo 10. decembra 1944, u s. Nijemci, Srem
PAVLOVIC MILORAD, roen u s. Boidarevac, Obrenovac, umro
u bolnici od zadobijenih rana
PAVLOVIC ZIVKO, borac, roen 1928, u s. Smoljan, Obrenovac,
poginuo 18. oktobra 1944, u s. Ripanj, Beograd
PECELJ MILAN, borac, roen u s. Palanite, Prijedor, poginuo
26. septembra 1943, u s. Razboj, Bosanska Gradika
PECELJ ZIVKO, borac, roen 1915, u s. Gornji Garevci, Prijedor,
poginuo 17. oktobra 1942. kod Ozia kamena, Bosanska kr a-
jina
PECANAC MIHAJILO, obavjetajni oficir bataljona, roen 1911,
u s. Aginci, Bosanska Dubica, poginuo j anuara 1943, u Tur -
jaku, Kozara
PEJCIC SRETEN, borac, roen 1924, u s. Banovo Polje, srez ma-
vanski, poginuo 3. decembra 1944, u s. Erdevik, Srem
PEKI MILAN, borac, roen u s. Vlakovci, Bosanska Dubica,
poginuo 4. j una 1943, u s. Kremna, centralna Bosna
PEKIC MILUTIN, borac, roen 1924, u s. Crna, Derventa, po-
ginuo 19. septembra 1944, u Kr upnj u
PERKOVIC STEVO, borac, roen u Petrovom Selu, Bosanska
Gradika, poginuo 30. jula 1944, u Topi-polju, centralna
Bosna
PEROVIC MIO, politiki komesar ete, roen 1924, u Bosan-
skom Aleksandrovcu, poginuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
PEI BOKO, borac, roen u raevskom srezu, Srbija poginuo
4. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
PESIC VASO, borac, roen 1923, u s. Palanite, Prijedor, po-
ginuo 19. aprila 1945, u s. Sibinje, Slavonija
274
PETKOVI BORISAV, borac, roen 1923, u s. Stubline, Obre-
novac, poginuo 10 oktobra 1944. u s Draevac, Obrenovac
PETKOVI STOJAN, borac, roen u s. Maglajani, Banja Luka.
poginuo 6. januara 1944, u s. Stopane, centralna Bosna
PETROVI AND A, bolniarka, roena 1919, u s. Sreflije, Bosan-
ska Dubica, poginula 13. jula 1944, u Zabljaku, Teanj
PETROVIC BOGOLJUB* borac, roen 1911, u s. Tri, Sabac, po-
ginuo 5. aprila 1945. u s. Soljani, Srem
PETROVI MILAN, borac, roen 1914, u s. Gubin, Livno, pogi-
nuo 8. decembra 1944, u Otoki, Srem
PETROVIC MILIVOJE, borac, roen 1923. u s. Bukovik, srez po-
cerski, poginuo 3. decembra 1944, u s. Erdevik, Srem
PETROVI MILISAV, borac, roen 1923, u s. Brezovica, Valjevo,
nestao na sremsktm frontu
PETROVIC NEDELJKO, borac, roen 1924, u s. Vraani, Prnj a-
vor, poginuo 23. maja 1944, u s. Ljegovac, centralna Bosna
PETROVIC PEJO. borac, nestao 8. maj a 1945, u s. Komin, Slavo-
nija
PETROVIC PRODAN, borac, roen 1924, u s. Jelovik, Vladi-
mirci, poginuo 4, decembra 1944, u s. Erdevik, Srem
PETROVI SAVA, borac, roen u s. Sreflije, Bosanska Dubica,
poginuo 3. oktobra 1942. u Bihau
PETROVIC SRETEN, borac, roen 1925, u s. Grnari, srez j a-
darski, poginuo 21. januara 1945. u Sidu
PETROVI SRETEN, borac, roen 1926, u s. Banovo Polje, Sa-
bac. poginuo 6 aprila 1945, u s. Soljani. Srem
PETROVIC ZIVAN, borac, roen 1922, u s. Mesarci, Sabac, po-
ginuo 5 aprila 1945, u s. Soljani, Srem
PETROVIC ZlVOJIN. borac, roen 1921, u Loznici, nestao na
sremskom frontu
PILIPOVIC DRAGAN, zamjenik komandanta bataljona, roen u s.
Vodievo Bosanski Novi. poginuo februara 1943, u Grmeu
PILIPOVIC MILAN, borac, roen u s. Vodievo, Bosanski Novi,
.poginuo ujesen 1942. u Bosanskoj krajini
PILIPOVIC MIRKO, borac, roen 1925, u s. Soljani, upanja, po-
ginuo 16 oktobra 1944. u Beogradu
PJANI MARKO, borac, roen u s. Laminci, Bosanska Gradika,
poginuo 31 decembra 1943. u Banji Luci
PJETLOVIC SVETOZAR. borac, roen 1922, u s. Osinja, Derven-
ta. poginuo 4 decembra 1944. u Srebreniku, istona Bosna
18"
275
POPOVIC ALEKSANDAR, borac, roen 1922, u s. Zveka, Ob-
renovac, poginuo 4. decembra 1944, u s. Erdevik, Srem
POPOVIC ALEKSANDAR, borac, roen 1924, u s. Trstenica, Ob-
renovac, poginuo 30. maj a 1945, u Bosanskom Aleksandrovcu
POPOVIC MIO, borac, roen 1920, u s. Kovaica, Obrenovac,
poginuo 19. oktobra 1944, u s. Ripanj, Beograd
POPOVIC MIRKO, borac, roen u s. Crna, Derventa, poginuo
31. jula 1944, u Topi-polju, centralna Bosna
POPOVIC RADOMIR, borac, roen u s. Azanja, srez jaseniki,
poginuo 26. aprila 1945, u s. Velika Barna, Slavonija
POPOVIC STEVO, komandir voda, roen u s. Slabinja, Bosan-
ska Dubica, poginuo 26. aprila 1944, u Kotor-Varou
POPOVIC VLADISLAV, borac, roen 1925, u s. Trstenica, Obre-
novac, poginuo 7. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
PRALICA LAZO, komandir voda, roen 1921, u s. Strigova, Bo-
sanska Dubica, poginuo 17. j anuara, u Tovarniku, Srem
PRALICA OSTOJA, desetar, roen 1909, u s. Dvorite, Bosanska
Dubica, poginuo 7. oktobra 1942, u Bosanskom Novom
PREDOJEVIC LJUBAN, borac, roen u s. Poljavnice, Bosanski
Novi, poginuo 3. j anuara 1944, u Trapistima, Banj a Luka
PRITAJALO PETAR, borac, roen u s. Junuzovci, Bosanska Gra-
dika, poginuo 12. mart a 1944, u s. eava, centralna Bosna
PRLJIC MILOJKO, borac, roen 1926, u s. Donja Trenjica, srez
raevski, poginuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
PRLJIC IVOTA, borac, roen u Krupnj u, poginuo 5. aprila 1945,
u s. Soljani, Srem
PRNJATOVIC PETAR, borac, roen 1924, u s. Komarica, Der-
venta, poginuo 30. jula 1944. Topi-polju, centralna Bosna
PRODANOVIC LJUBO, borac, roen 1920, u s. Strpci, Prnj avor,
poginuo 27. maj a 1944, u Detlaku, centralna Bosna
PROKlC MIHAJILO, borac, roen 1923, u s. Lojanica, Vladimirci,
poginuo 4. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
PROSIC JOVO, borac, roen u s. Rujika, Bosanski Novi, pogi-
guo 9. juna 1944, u s. Ukrinjici, centralna Bosna
PROR NOVAK, borac, roen u s. Krikovci, Prnj avor, poginuo
6. j anuara 1944, u s. Stopane, centralna Bosna
PRZlC RADE, borac, roen 1916, u s. Balta Jaruge, Prijedor, po-
ginuo 6. j anuara 1944, u s. Stopane, centralna Bosna
PUD A MARKO, borac, roen 1923, u Slavonskom Brodu, pogi-
nuo 26. aprila 1945, u s. Velika Barna, Slavonija
276
PULJAREVIC MILE, borac, roen u s. Vrbaka, Bosanska Gra-
dika, poginuo 15. juna 1944, u s. eava, centralna Bosna
PUPA VAC STOJAN, borac, roen u s. Gornji Garevci, Prijedor,
poginuo 12. aprila 1944, kod Teslica
PURIIC IVAN, borac, roen 1901, u s. Vrhovina, Knin, poginuo
4. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
PUZIGACA MILAN, komandir ete, roen 1923, u Cirkin-polju,
Prijedor, poginuo 26. septembra 1943, u Razboju, Bosanska
Gradika
RACA BOSA, bolniarka, roena u s. Mirkovac, Bosanska Du-
bica, poginula 12. oktobra 1944, u s. Draevac, Obrenovac
RACA SLAVKO, borac, roen 1927, u s. Maglajani, Banj a Luka,
poginuo 27. juna 1944, u s. Kalenderovci, Derventa
RADAKOVI ILIJA, borac, roen u s. Boii, Prijedor, poginuo
6. januara 1944, u s. Stopane, centralna Bosna
RADAKOVI RADE, borac, roen u s. Vodievo, Bosanski Novi,
poginuo 4. juna 1943, u s. Kremna, centralna Bosna
RADIKOVIC BOKO, borac, roen 1925, u s. Rakovlje, Te-
anj, poginuo 5. septembra 1944, u Srebreniku, istona Bosna
RADIVOJEVIC LJUBO, politiki delegat voda, roen 1910, u s.
Dragosavac, srez jadarski, poginuo 4. aprila 1945, u s. Soljani,
Srem
RADIVOJEVIC RAJKO, borac, roen u s. Rogelji, Bosanska Gra-
dika, poginuo 10. j anuara 1944, u s. Boikovac, centralna
Bosna
RADOJClC STEVO, zamjenik politikog komesara bataljona, ro-
en 1924, u s. Babinac, Bosanska Dubica, poginuo 5. decembra
1944, u Sidu
RADONJIC DUAN, borac, roen u s. Srpska Mravia, Pr nj a-
vor, poginuo 4. oktobra 1943, u s. Kuljanovci, centralna Bosna
RADOVANOVIC ANTON, borac, roen 1925, u s. Brezjak, srez
jadarski, poginuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
RADOVANOVIC MILO, borac, roen 1920, u s. Vina, Oplenkc,
poginuo 19. aprila 1945, u s. Sibinje, Slavonija
RADOVIC BORIVOJE, desetar, roen 1918, u s. Krunha. Vladi-
mi r a, poginuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
RADOVIC BRANKO, borac, roen u s. Mika Glava, Prijedor, po-
ginuo 5. aprila 1945, u s. Kremna, centralna Bosna
RANISAVLJEVIC MIHAJLO, borac, roen, 1926, u Jazovnik,
Vladimirci, poginuo 4. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
RADULOVIC DUAN, borac, roen u s. Jelovac, Bosanska Du-
bica. poginuo novembra 1942, u Bihau
277
RADULOVIC JELISIJE, borac, roen u s. Grabovica, Doboj, po-
ginuo 31. decembra 1943, u Banja Luci
RADULOVIC LAZAR, komandir voda, roen u s. Sokolite, Bo-
sanski Novi, poginuo februara 1943, u Grmeu
RADZANOVIC BRANKO, borac, roen u s. Soanica, Derventa,
poginuo 24. avgusta 1943, u s. Kalenderovci, Derventa
RAJI MILOVAN, borac, roen 1919, u s. Kozjak, srez jadarski,
poginuo 2. j anuara 1945, u idu
RAJILIC DUAN, politiki komesar ete, umro od tifusa mart a
1943, u s. Kuii, na Kozari
RAKIC BOZIDAR, desetar, roen 1921, u s. Skela, Obrenovac,
poginuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
RAKIC BOKO, borac, roen 1926, u s. Latkovci, Kruevac, po-
ginuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
RAKIC STANOJE, borac, roen 1926, u s. Brezovici, Valjevo, po-
ginuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
RAKOVIC BRANKO, borac, roen 1927, u s. Maii, Bosanska
Gradika, poginuo 28. j una 1944, u Derventi
RANDI MOMILO, borac, roen 1927, u s. Sevarice, Bogati,
poginuo 17. j anuara 1945, u s. Tovarnik, Srem
RAIC MILORAD, borac, roen u s. Orlovci, Prijedor, poginuo 3.
oktobra 1943, u s. Kuljanovci, centralna Bosna
RAIC SRETEN, desetar, roen 1922, u s Grabovac, Obrenovac,
poginuo 30. novembra 1944, u s. Calma, Srem
RAKOVIC SRETKO, borac, roen u s. Babice, Tuzla, poginuo
13. oktobra 1944, u s. Ripanj, Beograd
RAKOVIC STEVO, borac, roen 1922, u akovu, poginuo 3 maj a
1945, u s. Ploica, Slavonija
RATKOVIC ZIVKO, borac, roen 1927, u Loznici, poginuo 3. de-
cembra 1944, u s. Erdevik, Srem
RAU RADE, desetar, roen u s. Tukljaani, Bosanska Dubica,
poginuo novembra 1942, u Suhai, Bosanska kraj i na
RENDULIC NIKOLA, borac, roen 1925, u Beogradu, poginuo 8.
maj a 1943, u s. Komin, Slovenija
RENER BOZIDAR, borac, roen 1920, u s. Slatina, Banj a Luka,
poginuo 27 .juna 1944, u s. Kalenderovci, Derventa
REPAJIC DRAGOJE, borac, roen u s. Demirovci, Bosanska
Dubica, poginuo 3. oktobra 1943, u s. Kuljanovci, centralna
Bosna
RITAN MILAN, borac, roen u s. Garevci, Prijedor, poginuo 3.
j una 1943, u pl. Ljubi, centralna Bosna
278
RISOJEVIC MIKAN, borac, roen 1922. u s. Kalenderi, Bosan-
ski Novi, poginuo februara 1943, u Grmeu
RISOJEVIC OSTOJA, komandir voda, roen 1920, u s. Kalenderi,
Bosanska Dubica, poginuo februara 1943, u Grmeu
RODI LJUPKO, desetar, roen 1922, u Cirkin-polju, Prijedor,
poginuo 8. januara 1944, na rijeci Ugar, centralna Bosna
RODIC SRETEN, borac, roen u s. lina, Dvor na Uni, poginuo 28.
aprila 1945, u s. Velika Barna, Slavonija
ROLOVIC SVETOZAR, borac, roen 1912, u s. Stragari, Beograd,
poginuo 19. aprila 1945, u s. Sibinje, Slavonija
ROMI MILAN, borac, roen 1920, u Lijeve-polju, poginuo 11.
maja 1944, u s. Siljegovac, centralna Bosna
ROMIC RADE, borac, roen 1914, u s. Palanite, Prijedor, pogi-
nuo 12. marta 1943, u Kozari
ROKVI KRSTO, borac, roen u s. Maii, Bosanska Gradika,
poginuo 4. oktobra 1943, u s. Mikovac, centralna Bosna
SABLJAK VITOMIR, borac, roen 1908, u Rogatici, Sarajevo, po-
ginuo 3. januara 1945, u s. Nijemci, Srem
SALAMI MILAN, politiki delegat voda, roen u s. Kosjerevo,
Bosanska Gradika, poginuo 28. oktobra 1944, u Sremskoj Mi-
trovici
SALAMIC MICO, borac, roen u s. Kosjerevo, Bosanska Gra-
dika, poginuo 5. juna 1943, u s. Vijaani, centralna Bosna
SALANOVIC SALIH, borac, roen 1920, u Tuzli, poginuo 17. ja-
nuara 1945, u s. Tovarnik, Srem
SALATOVIC STANKO, borac, roen 1921, u s. Lenica, Loznica,
poginuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
SAMAC TOMO, komandir voda, roen u s. Pet ri nj a, Bosanski
Novi, poginuo 4. decembra 1944, u s. Erdevik, Srem
SAVANOVIC MILAN, borac, roen u s. Turjak, Bosanska Gra-
dika, poginuo 4. novembra 1943, u s. Jelah, Teanj
SAVIC MLADEN, komandir voda, roen u s. Poljavnice, poginuo
krajem 1942, kod Bosanskog Novog
SANDI VOJISLAV, borac, roen u s. ekovci, Prnj avor, po-
ginuo 6. januara 1944, u s. Stopane, centralna Bosna
SARIC URO, borac, roen u s. Poljavnice, Bosanski Novi, po-
ginuo u jesen 1942, u Bosanskoj krajini
SAVIC BORIVOJE, borac, roen 1925, u s. Metkovi, abac, po-
ginuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
SAVIC DUAN, borac, roen u s. Osinja, Derventa, poginuo 2.
januara 1944. u Trapistima, Banja Luka
279
SAVKOVI MIRKO, borac, roen u s. Drakseni, Bosanska Du-
bica, poginuo novembra 1942, prilikom osloboenja Bihaa
SAVKIC RADISAV, desetar, roen 1920, u s. Glogovac, Sabac,
poginuo 19. aprila 1945, u selu Sibinje, Slavonija
SAVATOVIC SLOBODAN, borac, roen 1925, u s. Beloti, Kr u-
panj, poginuo 3. decembra 1944, u s. Erdevik, Srem
SARAJLI JOVO, borac, (ne zna se mjesto i datum pogibije)
SEKI RADOMIR, borac, roen 1919, u s. Selevac, srez jaseniki,
poginuo 8. maj a 1945, u s. Komin, Slovenija
SEMBRE NIKOLA, borac, roen 1922, u s. Bojnik, Bosanska Gra-
dika, poginuo 10. septembra 1944, u s. Murati, Graanica
SEMIZ KOTA, zamjenik komandanta bataljona, roen u s. Mir-
kovac, Bosanska Dubica, poginuo 1. maj a 1944, u s. Rapani,
Derventa
SEKULI BRANKO, politiki komesar ete, roen 1912, u s. Voj-
skova, Bosanska Dubica, poginuo 28. februara 1944, u Skender-
-Vakufu
SIKANIC BRANISLAV, borac, roen 1926, u s. Krekovci, Pr nj a-
vor, poginuo 2. maj a 1944, u s. Devetine, centralna Bosna
SIMATOVIC BOSKO, komandir voda, roen 1915, u s. Palanite,
Prijedor, poginuo 8. mart a 1943, u s. Strigova, Bosanska Du-
bica
SIMI BUDIMIR, borac, roen 1923, u s. Lozovik, Oraac, pogi-
nuo 19. aprila 1945, u s. Sibinje, Slavonija
SIMIC DUAN, borac, roen 1926, u s. Bastov, srez raevski;
umro u bolnici 20. februara 1945.
SIMIC MILAN, borac, roen 1926, u s. Brasina, Loznica, poginuo
19. j anuara 1945, u idu
SIMI MILORAD, borac, roen 1919, u s. Lenica, Loznica, pogi-
nuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
SIMEUNOVI DUAN, borac, roen 1920, u s. Krni, Vladimirci,
poginuo 4. decembra 1944, u s. Erdevik, Srem
SITIC IVICA, borac, roen u s. Kuljevci, Prnj avor, poginuo 5.
j anuara 1944, u pl. Borja, centralna Bosna
SIVACKI 2IVAN, desetar, roen 1922, u s. Zveka, Obrenovac,
poginuo 4. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
SKENDERIJA VITOMIR, borac, roen u Bosanskoj Gradiki, po-
ginuo 16. aprila 1944, u s. iprage, centralna Bosna
SKOKI DRAGOLJUB, borac, roen 1923, u s. Lozovik, pogi-
nuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
SKROBAC DUAN, politiki delegat voda, roen u s. Maii, Bo-
sanska Gradika, poginuo 2. j anuara 1944, u Celincu, Banj a
Luka
280
SKROBONJA VITOMIR, borac, roen u s. Prebljezi, Prnj avor,
poginuo 9. juna 1944, u s. Ukrinjici, Tesli
SLAVKOVI BOSKO, borac, roen 1919, u s. Lenica, Loznica,
poginuo 5. aprila 1945, u s, Soljani, Srem
SLIJEPCEVI MIRKO, borac, poginuo 18. oktobra 1943, u Po-
niru, centralna Bosna
SLIJEPAC VLADO, borac, roen 1924, u s. itluk. Bosanska Du-
bica, poginuo aprila 1943, na Luknj i kod Prijedora
SLJEPANOVIC, KRSTO, borac, roen u s. Saljaje, Kotor-Varo,
poginuo 28. februara 1944, u Kotor-Varou
SOKI ALEKSANDAR, borac, roen 1923, u s. Strpci, abac, po-
ginuo 19. januara 1945, u idu
SPASOJEVIC NEDELJKO, borac, roen 1928, u s. Oaua, Tesli,
poginuo 15. decembra 1944, u s. Orolik, Srem
SPASOJEVIC SLAVKO, komandir voda, roen 1925, u s. Mra-
via, Prnjavor, poginuo 20. aprila 1945, u s. Sibinje, Slavonija
SPASOJEVIC TIHOMIR, borac, roen 1925, u s. Cerani, Derventa,
poginuo 31. jula 1944, u Topi-polju, centralna Bosna
SRDIC BRANKO, borac, roen 1918, u s. Crna Dolina, Prijedor,
poginuo decembra 1942, u Bosanskom Novom
SRDIC DUAN, politiki komesar ete, roen 1921, u s. Ravska
Prijedor, poginuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
SRDANOVIC MILOVAN, borac, roen 1926, u s. Sala, srez ma-
vanski, poginuo 2. decembra 1944, u Frukoj gori
SRDANOVIC SVETISLAV, borac, roen 1928, u Beogradu, poginuo
3. januara 1945, u s. Nijemci, Srem
SRDI SAVO, borac, roen u s. Gornji Ribnik, Klju, poginuo 6
januara 1944, u s. Stopane, centralna Bosna
STAMENIC BOZIDAR, borac, roen 1924, u s. Stubline, Obrenovac,
poginuo 15. oktobra 1944, u Beogradu
STAMENIC MILISAV, borac, roen 1914, u s. Stubline, Obrenovac,
poginuo 15. oktobra 1944, u Beogradu
STANClC MILAN, borac, roen 1926, u s. Banovo Polje, poginuo 4
januara 1945, u s. Nijemci, Srem
STANETIC CEDO, borac, roen 1923, u s. Troelji, Bosanska Gra-
dika, poginuo 19. oktobra 1944, u s. Ripanj, Beograd
STANI JELISIJE, borac, roen u s. Osinja, Derventa, poginuo 2
januara 1944, u Trapistima, Banja Luka
STANI MILENKO, borac, roen u s. Mikovac, Derventa, pogi-
nuo 13 jula 1944, u s. Zabljak, Teanj
281
STANI MIRKO, politiki komesar ete, roen u s. Mrakodol, Bo-
sanski Novi, poginuo 5. j anuara 1944, u pl. Borja, centralna
Bosna
STANIC MITAR, borac, roen 1926, u s. Banovo Polje, abac, pogi-
nuo 8. decembra 1944, u Otoki, Srem
STANI TEODOR, borac, roen 1924, u s. Osinja, Derventa, pogi-
nuo 4. jula 1944, u s. Jelah, Doboj
STANISAVLJEVIC VLADIMIR, politiki delegat voda, roen 1921,
u s. Jazovnik, abac, poginuo 5. aprila 1945. u s. Soljani, Srem
STANOJEVIC BRANKO, desetar, roen u s. Laminci, Bosanska
Gradika, poginuo 4. novembra 1943, u Jelahu, Doboj
STANOJEVIC DUAN, borac, roen 1926, u s. Nedeljice, srez j a-
darski, poginuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
STANOJEVIC, IVOTA, borac, roen u s. Lonanik, Obrenovac,
poginuo 28. oktobra 1944, u Sremskoj Mitrovici
STAKI STEVO, zamjenik politikog komesara ete, roen u s.
Svodna, Bosanski Novi, poginuo februara 1943, u Grmeu
STARCEVIC GOJKO, borac, roen u s. Poljavnice, Bosanski Novi,
poginuo novembra 1942, u Bihau
STEFANOVlC PREDRAG, komandant brigadne artiljerije, roen
1911, u apcu, poginuo 29. aprila 1945, u Velikoj Barni, Slavonija
STEFANOVlC VITOMIR, borac, roen 1921, u s. Kostajnik, srez
raevaki, poginuo 5. aprlila 1945, u s. Soljani, Srem
STEFANOVlC VOJISLAV, borac, roen 1925, u s. Cikote, srez
levaki, poginuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
STEGIC VASKRSIJE, borac, roen 1923, u s. Dragovi, Prnj avor,
poginuo 13. aprila 1944, u s. Cigovo, Tesli
STEFKIC VOJIN, desetar, roen 1917, u s.Babice, Tuzla, poginuo
5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
STEPANOVIC KAPIJA, borac, roen 1926, u s. Cerani, Derventa,
poginuo 31. jula 1944, u Topi-polju, centralna Bosna
STEPANOVIC VLASTIMIR, borac, roen 1923, u s. Korenita, srez
jadarski, umro u bolnici od zadobijenih rana
STEPIC RADOJICA, borac, roen 1923, u s. Vrbica, Kruevac, po-
ginuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
STEVANOVIC STOJADIN, borac, roen 1925, u s. Brezovica, srez
jadarski, poginuo 3. j anuara 1945, u s. Nijemci, Srem
STEVIC MILAN, komandir voda, roen 1926, u s. Glinica, Cazin,
poginuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
STIJAK JANKO, desetar, roen 1912, u s. Tavija, Bosanski Novi,
poginuo 5. septembra 1944, u Srebreniku, istona Bosna
282
STOJAKOVI BORE, borac, roen 1923, u s. Blagojevci, Lesko-
vac, poginuo 8. maj a 1945, u s. Komin, Slovenija
STOJAKOVI MILO, desetar, roen u s. Grabanica, Bosanski
Novi, poginuo 26. juna 1943, u s. Vukovo, Teanj
STOJAKOVI OSTOJA, borac, roen u s. Slabinja, Bosanska Du-
bica, poginuo 3. novembra 1942, u Bihau
STOJAKOVI TRIFUN, desetar, roen 1921, u s. Ilova, Prnj avor,
poginuo 19. oktobra 1944, u s. Ripanj, Beograd
STOJANOVI DRAGAN, desetar, roen u s. Dobrljin, Bosanski
Novi, poginuo 18. jula 1944, u Gojakovcu, Derventa
STOJANOVI MITAR, komandir ete u 4. bataljonu, roen 1922,
u s. Palanite, Prijedor, poginuo 9. septembra 1943, u Tesliu
STOJANOVI MOMILO, borac, roen 1925, u s. Vitojevac, Ruma,
poginuo 4. j anuara 1945, u s. Nijemci, Srem
STOJANOVI PETAR, borac, roen 1925, u s. Medakovac, Teanj,
poginuo 10. oktobra 1944, u s. Draevac, Obrenovac
STOJANOVI PETAR, borac, roen u s. Balta Jaruge, ' Pri j edor,
poginuo 15, oktobra 1944, u Beogradu
STOJNI DRAGUTIN, borac, roen u s. Kostajniki Podbrani,
Bosanski Novi, poginuo februara 1943, u Grmeu
STOJNI SIMO, borac, roen u s. Kostajniki Podbrani, Bosanski
Novi, poginuo februara 1943, u Grmeu
STRIKA OSTOJA, borac, roen u s. Komlenac, Bosanska Dubica,
poginuo 8. avgusta 1943, u Carevoj gori, centralna Bosna
SUBOTIC SREDOJE, borac, roen s. ekovci, Prnj avor, poginuo
19. oktobra 1944, u s. Ripanj, Beograd
SUEVIC JOVO, borac, roen 1924, u s. Prisjeka, Klju, poginuo
23. maj a 1944, u s. Davovci, Kotor-Varo
SUZI STEVO, desetar, roen u s. Poljavnice, Bosanski Novi, pogi-
nuo februara 1943, u Grmeu
SAVI MILISAV, desetar, roen u s. Poljavnice, Bosanski Novi,
poginuo 23. avgusta 1943, u s. Rapani, Derventa
SEFI ESAD, borac, roen 1917, u s. Graanica, Pritina, poginuo
30. maj a 1945, u Bosanskom Aleksandrovcu, Bosanska Gradika
EINOVI LJUBOMIR, borac, roen 1924, u s. Sevarice, abac,
poginuo 3. j anuara 1945, u s. Nijemci, Srem
AINOVI SALIH, borac, roen 1918, u s. Linja, Prnj avor, pogi-
nuo 19. oktobra 1944, u s. Ripanj, Beograd
EHI MEHMED, desetar, roen 1914, u Bosanskom Petrovcu, po-
ginuo 18. oktobra 1944, u s. Ripanj, Beograd
283
EVIC MIRKO, borac, roen 1923, u s. Zuljevica, Bosanski Novi,
poginuo 16. aprila 1944, u s. Maslovare, centralna Bosna
SEVRLJUGA MIHAJLO, borac, roen u s. Soanica, Derventa,
poginuo 6. j anuara u s. Stopane, centralna Bosna
ILJAK MILO, borac, roen u s. Mrazovci, Bosanska Dubica,
poginuo februara 1943, u Grmeu
ILJEGOVI ANA, referent saniteta, roena 1919, u s. Miljako-
vac, Prijedor, poginula 2. februara 1944. u s. Omanjska, cen-
tralna Bosna
SIPKA RANKO, komandant 5. brigade, roen 1917, u s. Cvetni,
Drvar, student, poginuo 7. novembra 1944, na dunosti zamjenika
komandanta 4. kraj i ke divizije, kod Travnika, potpukovnik,
narodni heroj
KORIC STEVO, borac, roen u s. Karajzovci, Bosanska Gradika,
poginuo 29. jula 1943, u s. Omanjska, centralna Bosna
KONDRIC LJUBAN, borac, roen u s. Zuljevica, Bosanski Novi,
poginuo 31. maj a 1943, u s. Devetine, centralna Bosna
MITRAN URA, borac, roen 1925, u s. Junuzovci, Bosanska
Gradika poginuo 27. j una 1944, u s. Kalenderovci, centralna
Bosna
SMOLJA GOJKO, zamjenik komandira diverzantske grupe, roen
u s. Breziani, Prijedor, poginuo 16. oktobra 1944, u Beogradu
SOBI SLAVKO, borac, roen 1925, u s. Drenovac, srez mavanski,
poginuo 8. decembra 1944, u Otoku, Srem
OBOT SIMO, borac, roen 1914, u s. Orlovci, Prijedor, poginuo
12. oktobra 1942, u Ozia kamenu, Bosanska kraj i na
OBOT SIMO, komandir ete, roen 1919, u s. Krekovci, Vrgi n-
most, poginuo 2. j anuara 1944, u Banji Luci
OBOT VLADO, desetar, roen u s. Karajzovci, Bosanska Gradi -
ka, poginuo 6. j anuara 1944, u s. Stopane, centralna Bosna
OGOR LAZAR, borac, roen 1924, u s. Crna, Derventa, poginuo
3. j anuara 1945, u s. Nijemci, Srem
TEKOVIC MIRKO, desetar, roen u s. Slabinja, Bosanska Dubi-
ca, poginuo 1. j anuara 1944, u Trapistima, Banj a Luka
UBAIC HUSEIN, desetar, roen 1924, u Tuzli, poginuo 19. apri -
la 1945, u s. Sibinje, Slavonija
UMAN MILAN, borac, roen u s. Drakseni, Bosanska Dubica,
poginuo novembra 1942, u Bihau
URLAN MILAN, borac, roen u s. Devetaci, Bosanski Novi, pogi-
nuo u jesen 1942, u Bosanskoj kraj i ni
PANOVIC TOMO TOMICA, komandir ete, roen 1917, u selu
Johova, Bosanska Dubica, poginuo februara 1943, u Grmeu
284
TADIC ALEKSANDAR, borac, roen 1924, u s. Sala, Sabac, pogi-
nuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
TADI RADOJE, politiki komesar ete, roen 1923, u s. Orlovci,
Prijedor, poginuo 9. septembra 1943, u Tesliu
TANASKOVI MIODRAG, borac, roen 1926, u s. Uzvee, Bogati,
poginuo 3. j anuara 1945, u s. Nijemci, Srem
TEANOVI NIKOLA, borac, roen u s. Potoani, Prnj avor, pogi-
nuo 19. maj a 1944, u s. Gornja Radnja, centralna Bosna
TESI BOKO, borac, reden u raevskom srezu, poginuo 4. aprila
1945, u s. Soljani, Srem
TEIC MILORAD, borac, roen 1921, u s. Korenita, Sabac, poginuo
5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
TEODOSIJEVI DUAN, borac, roen u s. Troelji, Bosanska Gra-
dika, poginuo 6. j anuara 1944, u s. Stopane, centralna Bosna
TIMARAC MILAN, borac, roen 1919, u s. Cirkin-Polje, Prijedor,
poginuo 14. februara 1943. u s. Strigova, Bosanska Dubica
TIMARAC JOVO, borac, roen u s. Cirkin-Polje, Prijedor, poginuo
26. septembra 1943, u s. Razboj, Bosanska Gradika
TIMARAC SRETKO, zastavnik, roen 1924, u s. Balta Jaruge, Pri -
jedor, poginuo 19. aprila 1945, u s. Sibinje, Slovenija
TIMA NIKOLA, borac, roen 1920, u s. Ivoevci, Benkovac, pogi-
nuo 3. decembra 1944, u s. Erdevik, Srem
TODOROVIC DRAGAN, roen 1925, u s. Zveka, Obrenovac, pogi-
nuo 17. j anuara 1945, u s. Tovarnik, Srem
TODOROVIC MLADEN, borac, roen 1920, u Visokom, poginuo 14.
oktobra 1944, u Beogradu
TOMIC BLAGOJE, komandir voda, roen 1921, u s. Busnovi, Pri -
jedor, poginuo 21. februara 1944, u Kotor-Varou
TOMI IVAN, borac, roen 19J9, u s. Sevarice, Bogati, poginuo
17. j anuara 1945, u s. Tovarnik, Srem
TOMIC NEBOJSA, borac, roen 1926, u Zarkovu, Beograd, poginuo
19 oktobra 1944, u s. Ripanj, Beograd
TOMIC STANOJE, borac, roen 1926, u s. Brezjak, srez jadarski,
poginuo 4. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
TOMAS MARKO, desetar, roen u s. Dvorite, Bosanska Dubica,
poginuo novembra 1942, u s.' Suhaa, Bosanska kraj i na
TODOROVIC SVETOZAR, desetar, roen 1923, u s. Soanica, Der-
venta, poginuo 3. juna 1944, u s. Bukovica, centralna Bosna
TORBICA MARKO, desetar, roen u s. Orlovci, Prijedor, poginuo
6. j anuara 1944, u s. Stopane, centralna Bosna
285
TOROMAN DRAGOMIR, borac, roen u s. Brekinja, Bosanska
Dubica, poginuo novembra 1942, u Bihau
TOROMAN DRAGOLJUB, borac, roen u s. Dvorite, Bosanska
Dubica, poginuo 30. maj a 1943. u Klanicama, Banj a Luka
TOROMAN JOVO, borac, roen u s. Drakseni, Bosanska Dubica,
poginuo novembra 1942, u Bihau
TRBOJEVI OSTOJA, borac, roen u s. Svodna, Bosanski Novi,
poginuo u jesen 1942, u Bosanskoj kraj i ni
TREBJESANIN JOVAN, borac, roen 1920, u Bosanskom Petrovcu,
poginuo 18. oktobra 1944, u s. Ripanj, Beograd
TRIPKOVI DRAGO, borac, roen 1927, u Bijelom Polju, Crna
Gora, poginuo 26. jula 1944, u s. Zabljak, Teanj
TRIPKOVI MIRKO, borac, roen u s. Brezovljani, Prnj avor, pogi-
nuo 13. mart a 1944, u s. Stari Martinac, Prnj avor
TRlSlC BLAGO JE, borac, roen 1926, u s. Roevci, Prnj avor, pogi-
nuo 14. oktobra 1944, u Beogradu
TRIVIC MILUTIN, borac, roen 1926, u s. Piroman, Obrenovac,
poginuo 19. j anuara 1945, u Sidu
TRIVIC VUK AN, borac, roen u s. Joavka, Banj a Luka, poginuo
13. jula 1944, u s. Zabljak, Teanj
TRKULJA MILE, borac, roen u s. Srpski Vakuf, Bosanska Gra-
dika, poginuo 9. jula 1944, u Tesliu
TRAMOSLJANIN PET AR, borac, roen u s. Svodna, Bosanski Novi,
poginuo 8. maj a 1944, u s. Maslovare, centralna Bosna
TRNINIC UUBAN, komandir voda, roen u s. Vodievo, Bosanski
Novi, poginuo u jesen 1942, u Bosanskoj kraj i ni
TRNINIC MIRKO, borac, roen 1926, u s. Brvoljci, Jaj ce, poginuo
3. j anuara 1945, u s. Nijemci, Srem
TRNINIC RADE, borac, roen 1921, u Lijeve-polju, poginuo 29.
februara 1944, u Kotor-Varou
TRTICA STEVO, intendant 5. brigade, rodom iz okoline Prijedora,
poginuo j anuara 1944, u centralnoj Bosni na dunosti intendanta
brigade
TRUBARAC BRANKO, roen u s. Me uvode, Bosanska Dubica,
poginuo 24. septembra 1943, u Srpcu, centralna Bosna
TRUBARAC RAJKO, borac, roen u s. Meuvoe, Bosanska Du-
bica, poginuo 31. decembra 1943. u Banja Luci
TUBIC MIRKO, komandir ete u 3. bataljonu, roen 1922, u s.
Strigova, Bosanska Dubica, poginuo 5. aprila 1945, u Soljanima,
Srem
TURKIC MEHMED, borac, roen 1926, u Mominom Selu, Tuzla,
poginuo 3. maj a 1945, u s. Ploica, Slavonija
286
TURUDIJA CEDO, borac, roen 1925, u s. Dragotinja, Prijedor,
borac, poginuo 28. decembra 1943, u s. Bukovica, centralna Bosna
TURUDIJA MlCO, desetar, roen u s. Boici, Prijedor, poginuo
17. j una 1943, u s. Garii, Kotor-Varo
UGRICA RAJKO, borac, roen 1921, u s. Demirovci, Bosanska
Dubica, poginuo 19. septembra 1944, u Krupnj u
ULETILOVI DOSTA, bolniarka, roena 1926, u s. Dragovi,
Prnj avor, poginula 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
USORAC MIRKO, borac, roen 1925, u s. Ilova, Prnj avor, poginuo
14. jula 1944, u Tenju
USORAC RADOMIR, komandir voda, roen 1928, u s. Sitnei, Pr -
njavor, poginuo 3. februara 1945, u s. Kuzmin, Srem
VARIAK LEPOSAVA, bolniarka, roena 1921, u s. Klekovci,
Bosanska Dubica, poginula 10. oktobra 1944, u s. Draevac, Obre-
novac
VASI ALEKSANDAR, borac, roen 1925, u s. Boidarevac, Umka,
poginuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
VASI BRANKO, borac, roen 1919, u s. Medvea, Svilajnac, pogi-
nuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
VASI D. BRANKO, borac, roen 1927, u Despotovcu, poginuo 5.
aprila 1945, u s. Soljani, Srem
VASIC DOBRIVOJE, borac, roen 1922, u s. Pade, Kruevac, pogi-
nuo 8. maj a 1945, u s. Komin, Slovenija
VASI DUAN, borac, roen u s. Avramovci, Prnj avor, poginuo 4.
oktobra 1943, u s. Kuljanovci, centralna Bosna
VASI MILAN, komandir voda, roen u s. Petrinja, Bosanski Novi,
poginuo 5. j anuara 1944, u pl. Borja, centralna Bosna
VASI IVOTA, borac, roen u s. Medvea, Despotovac, poginuo
4. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
VASILJEVI MILUTIN, Dorac, roen 1921, u s. Trnovo, Oplenac,
nestao 20. aprila 1945, u s. Sibinje, Slavonija
VASILJEVI STOJ AN, borac,: roen 1922,, u s. Vukoi, Vladi-
mirci, poginuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
VASILJEVI VELIZAR, borac, roen 1922, u s. Kostajnik, srez
raevski, poginuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
VASKOVIC SRPKO, borac, roen 1926, u s. Lonanik, Obrenovac,
poginuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
VELIMIROVI MLADEN, borac, roen 1922, u s. Stave, srez r a-
evaki, poginuo 7. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
VESELINOVIC NIKOLA, borac, roen u s. Miljakovac, Pri j edor,
poginuo 9. septembra 1943, u Teslicu
287
VTDAKOVI PETAR, desetar, roen 1925, u Zvorniku, poginuo 26.
aprila 1945, u s. Grubiino Polje, Slavonija
VIDOVI DUAN, desetar, roen 1918, u s. Jablanica, Bosanska
Gradika, poginuo 1. j anuara 1944, u Banj a Luci
VIDOVI MILORAD, kapetan, roen 1920, u s. Sunjare, Bosanska
Dubica, poginuo 27. februara 1944, u Skender-Vakufu
VIDI MIRKO, borac, roen u s. Razboj, Bosanska Gradika, pogi-
nuo 4. oktobra 1943, u s. Kuljanovci, centralna Bosna
VILA MLADEN, borac, roen u s. Breziani, Prijedor, poginuo 9.
juna 1944, u s. Ukrinjici, centralna Bosna
VLAJI ZIVKO, borac, roen 1927, u s. Zveka, Obrenovac, pogi-
nuo 14. oktobra 1944, u Zarkovu, Beograd
VOJI MILAN, borac, roen 1925, u s. Osinja, Derventa, poginuo
5. septembra 1944, u Srebreniku, istona Bosna
VOJI ZIVKO, borac, roen 1923, u s. Zveka, Obrenovac, pogi-
nuo 14. oktobra 1944, u Zarkovu, Beograd
VOJINOVI MOMILO, desetar, roen 1925, u s. Trstenica, Obre-
novac, poginuo 6. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
VOJINOVI PETAR, komandir voda, roen u s. Sokolite,
Bosanski Novi, poginuo ujesen 1942, u Bosanskoj kraj i ni
VRANI MILAN, desetar, roen u s. Kijevci, Bosanska Gradika,
poginuo 13. jula 1944, u s. Zabljak, Teanj
VRANJE MILAN, borac, roen u s. Orlovci, Prnj avor, poginuo 9.
septembra 1943, u Tesliu
VRANJE PERKAN, desetar, roen 1921, u s. Orlovci, Prijedor,
poginuo 9. septembra 1943, u Tesliu
VREBAC DRAGICA, borac, roena 1923, u s. Komlenac, Bosanska
Dubica, poginula februara 1943, u Grmeu
VRBAN CVETKO, borac, roen u s. Maglajci, Bosanska Dubica,
poginuo 30. oktobra 1943, u s. Kosijerevo, Bosanska Gradika
VRHOVAC JOVAN, borac, roen u s. Milosavci, Prnj avor, poginuo
6. j anuara 1944, u s. Stopane, centralna Bosna
VRHOVAC STEVO, desetar, roen u s. Milosavci, poginuo 19. aprila
1945, u s. Sibinje, Slavonija
VUEN RATKO, borac, roen u s. Jelovac, Bosanska Dubica, pogi-
nuo 10. jula 1943, u Ceru, Prnj avor
VUETI PANTELIJA, borac, roen u Krupnj u, poginuo 5. aprila
1945, u s. Soljani, Srem
VUCINI MILUTIN, politiki komesar ete, roen u Nikiu, pogi-
nuo 8. maj a 1945, u s. Komin, Slovenija
288
VUIEVI MIHAJLO, zamjenik komandira ete, roen u s. Su-
vaja, (vrijeme i mjesto pogibije nepoznato)
VUJANOVIC DUAN, higijeniar bataljona, roen u s. Ljeljani,
Bosanski Novi, poginuo 20. mart a 1944, u s. Martinac, Prnj avor
VUJANOVIC MIO, komandir voda, roen 1926, u s. Devetaci,
Bosanski Novi, poginuo 3. decembra 1944, u s. Erdevik, Srem
VUJANOVIC MILAN, borac, roen u s. Laminci, Bosanska Gradi-
ka, poginuo 6. j anuara 1944, u s. Stopane, centralna Bosna
VUJANOVIC SLAVKO, borac, roen u s. Slabinja, Bosanska Du-
bica, poginuo 23. avgusta 1943, u s.Rapan, Derventa
VUJIC DRAGOLJUB, borac, roen 1926, u s. Cerova, srez, raevski,
poginuo 26. aprila 1945, u s. Mala Barna, Slavonija
VUJIC VESELIN, borac, roen 1916, u s. Pluica, Svrljig, poginuo
20. aprila 1945, u s. Sibinje, Slavonija
VUKADINOVlC ILIJA, borac, roen 1928, u Indiji, nestao 17. j anu-
ara 1945, u s. Tovarnik, Srem
VUKAJLOVI VELJKO, desetar, roen u s. Babinac, Bosanska
Dubica, poginuo 2. j anuara 1944, u Banja Luci
VUKANI BORIVOJE, borac, roen u s. Lonanik, Obrenovac,
poginuo 19. j anuara 1945, u idu
VUKANOVIC VELJKO, desetar, roen 1926, u s. Razboj, Bosanska
Gradika, poginuo 2. decembra 1944, u Frukoj gori
VUKIC BOKO, borac, roen u s. Razboj, Bosanska Gradika, pogi-
nuo 2. j anuara 1944, u Trapistima, Banj a Luka
VUKICEVIC PETKO, borac, roen 1927, u s. Cerani, Derventa, po-
ginuo 25. decembra 1944, u Otoki, Srem
VUKMANOVIC DUAN, borac, roen u s. Potoani, Prnj avor, po-
ginuo 6. j anuara 1944, u s. Stopane, centralna Bosna
VUKMANOVIC MILENKO, borac, roen 1924, u s. Brezovica, srez
raevski, poginuo 3. maj a 1945, u s. Ploica, Slavonija
VUKMIROVIC MILORAD, komandir ete, roen 1924, u s. Cele-
binci, Bosanska Dubica, poginuo 6. aprila 1945, u Soljanima,
Srem
VUKMIRICA BRANKO, borac, roen u s. Meuvoe, Bosanska
Dubica, poginuo 24. jula 1944, u Srpcu, centralna Bosna
VUKMIRICA RAJKO, desetar, roen u s. Meuvoe, Bosanska
Dubica, poginuo 1. j anuara 1944, u Trapistima, Banj a Luka
VUKOTA DORDE, borac, roen u s. Junuzovci, Bosanska Gradika,
poginuo 13. aprila 1944, kod Teslia
VUKOSAVLJEVIC MIODRAG, borac, roen 1920, u s. Trbunica,
srez raevski, poginuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
19 Peta krajika (kozaraka) brigada
289
VUKOVI DRAGAN, borac, roen 1917, u s. Vodievo, Bosanski
Novi, poginuo 7. oktobra 1942, kod Bosanskog Novog
VUKOVI DRAGUTIN, komandir voda, poginuo 10. oktobra 1944,
u s. Draevac, Obrenovac
VUKOVI GOJKO, borac, roen u s. Vodievo, Bosanski Novi, po-
ginuo ujesen 1942, u Bosanskoj kraj i ni
VUKOVI JOVANKA, bolniarka, roena u s. Maglajani, Bosan-
ska Gradika, umrla u bolnici, j una 1945.
VUKOVI LJUBOMIR, borac, roen u s. Vodievo, Bosanski Novi,
poginuo ujesen 1942, u Bosanskoj kraj i ni
VUKOVI MILAN, komandir voda, roen u s. Vodievo, Bosanski
Novi, poginuo ujesen 1942, u Bosanskoj kraj i ni
VUKOVI MIRKO, komandir voda, roen u s. Vodievo, Bosanski
Novi, poginuo ujesen 1942, u Bosanskoj kraj i ni
VUKOVI MLADEN, komandir voda, roen u s. Vodievo, Bosan-
ski Novi, poginuo ujesen 1942, u Bosanskoj kraj i ni
VULETI ARKO, borac, roen 1928, u s. Lopak, Obrenovac, pogi-
nuo 4. aprila 1945, u s . Soljani, Srem
VTENTIJEVI MIHAJLO, borac, roen 1922, u s. Zablae, Obre-
novac, poginuo 1. decembra 1944, u Sremskoj Mitrovici
ZARI ZIVKO, borac, roen 1920, u Banj i Koviljai, poginuo 17.
j anuara 1945, u s. Tovarnik, Srem
ZDRAVKOVI BOZIDAR, borac, roen u s. Lenica, srez jadarski,
poginuo 18. januara 1945, u Sidu
ZEC BRANKO, komandir voda, roen 1918, u s. Gornji Jelovac,
Prijedor, poginuo 28. oktobra 1944, u Sremskoj Mitrovici
ZEC KRSTO, komandir voda, roen 1921, u s. Brekinja, Bosanska
Dubica, poginuo 6. j anuara 1944, u s. Stopane, centralna Bosna
ZEC MILO, desetar, roen u s. Vodievo, Bosanski Novi, poginuo
februara 1943, u Grmeu
ZEC PANE, borac, roen u s. Donji Jelovac, Bosanska Dubica, pogi-
nuo 12. mart a 1944, u s. eava, centralna Bosna
ZLATARSKI JOVAN, roen u s. Gumjeri, Prnj avor, poginuo 17.
mart a 1944, u s. Stari Martinac, Prnj avor
ZMIJANJAC BRANKO, borac, roen u s. Drakseni, Bosanska
Dubica, poginuo 31. decembra 1943, u Banj a Luci
ZORI VELIMIR, borac, roen 1921, u s. Gornji Jelovac, Prijedor,
poginuo 7. oktobra 1942, kod Bosanskog Novog
ZVONAR DRAGOMIR, borac, roen 1927, u Petrovom Selu, Bo-
sanska Gradika, poginuo 16. oktobra 1944, u Beogradu
290
ZABlC SAKIB, politiki delegat voda, roen 1921, u Kreki, Tuzla,
poginuo 6. septembra 1944, u Srebreniku, istona Bosna
ZEZELJ OSTOJA, zamjenik politikog komesara bataljona, roen
u s. Rakelii, Prijedor, poginuo 31. maj a 1943, u s. Devetine,
centralna Bosna
ZIVANOVI ZlVAN, borac, roen 1921, u s. Donja Trenjica, Kru-
panj, poginuo 5. aprila 1945, u s. Soljani, Srem
ZIVKIJEVIC VLADO, borac, roen u s. Bonjaci, Prijedor, pogi-
nuo 6. j anuara 1944, u s. Stopane, centralna Bosna
ZIVKOVIC RADOMIR, borac, roen 1925, u Lapovu, poginuo 19.
aprila 1945, u s. Sibinje, Slavonija
ZMIRI MILAN, borac, roden 1919, u s. Karajzovci, Bosanska Gra-
dika, poginuo 27. juna 1944, u s. Kalenderovci, Derventa
ZUJlC MLADEN, komandir voda, roen u s. Svodna, Bosanski
Novi, poginuo oktobra 1942, u s. Grabanica, Bosanski Novi
ZUTINI DUAN, borac, roen u Daruvaru, Slavonija, poginuo 18.
avgusta 1943, u Carevoj gori, centralna Bosna
Podaci uzeti iz mat eri j al a (knjiga i spiskova) koji se nalaze u
Vojnoistorijskom institutu JNA pod oznakom:
RPK 15, farcikla 1/1
RPK 16, fascikla 1, registar 6.
19* 291
DOPUNA SPISKA IZGINULIH BORACA I RUKOVODILACA
5. KOZARACKE BRIGADE
A.NTONI BRANKO, borac, roen 1923. god. u s. Crna, Derventa.
poginuo 2. januara 1944. god. u Banja Luci
ADIC MILIVOJE, borac roen 1925. godine u selu Cerani, Der-
venta, poginuo oktobra 1944. god. u Sremskoj Mitrovici
BABIC DRAGUTIN, borac, roen 1922. god. u s. M. Soanica, Der-
venta, poginuo 1944. god. u s. Osojci, Centralna Bosna
BANOVIC OSTOJA, pomonik politikog komesara ete, roen
u selu Orlovci, Prijedor, poginuo decembra 1944. god. u Erde-
viku, Srem
BOBAR ILIJA, borac, roen 1922. god. u s. G. Detlak, Derventa,
poginuo aprila 1945. god. u zavrnim operacijama za oslobo-
enje zemlje
BUKVA BLAGOJE, borac, roen 1923. god. u selu Marini, Pri j e-
dor, poginuo januara 1943. god. u s. Benakovac pod Grmeom
BURSAC N. MLADEN, borac, roen 1920. god. u s. Boici, Pri j e-
dor, poginuo februara 1943. god. u Grmeu
CUSTIC ARKO, borac, roen 1922. god. u s. Osinje, Derventa,
poginuo 1944. god. u Kotor Varoi
DURIC DUAN, borac, roen 1920. god. u selu Miinci, Derventa,
poginuo 1944. god. na sremskom frontu
ERIC MIRKO, borac, roen 1922. god. u s. M. Soanica, Derventa,
poginuo 1944. god. u planini Borja centralna Bosna
ERIC SIMEUN, borac, roen 1926. god. u s. M. Soanica, Derventa,
poginuo juna 1944. god. u Derveuti
GAJIC RADE RONJGO", komandir voda, roen 1921. god.
u s. Dubiki Pobrani, Bos. Dubica, poginuo februara 1943. god.
u Grmeu
GAVRILOVIC VASO, borac, roen 1920. god. u s. Boii, Prijedor,
poginuo februara 1943. god. u Grmeu
GOJKOVIC DURO, borac, roen 1928. god. u s. Osinji, Derventa,
poginuo 1944. god. u Srebrenici istona Bosna
293
GAVRILOVI MILOJKO, borac, roen 1925. god. u s. Osinja, Der-
venta, poginuo 1944. god. u s. Bukovici, Doboj
DOZDENOVIC MIKA, borac, roen 1919. god. u s. Drijen, Der-
venta, poginuo 1944. god. u s. Kalenderovci, Derventa
IBRAHIMPAI MAHMUD, MASO", politiki komesar 5. bri-
gade, narodni heroj, roen 1922. god. u selu Bjela, Bos. Petro-
vac, poginuo 18. oktobra 1944. god. na Avali Beograd
ILI BORIVOJ, borac, roen 1917. god. u Prijedoru, poginuo fe-
bruara 1943. god. u s. Strigova, Bos. Dubica
ILI DUAN, borac, roen 1922. god. u s. Ivana, Grocka, pogi-
nuo 8. maj a 1945. god. u s. Komin, Slovenija
ILI ILIJA, borac, roen u s. Jezersko, Bos. Krupa, poginuo 27.
septembra 1943. god. u selu Prebljezi, Prnj avor
ILIC JOVICA, borac, roen 1921. god. u s. Stubline, Obrenovac,
poginuo 16. oktobra 1944. god. u Beogradu
ILI MILAN, kurir, roen 1927. god. u s. Vitojevci, poginuo 3. de-
cembra 1944. god. u Erdeviku, Srem
ILI MIODRAG, borac, roen 1924. god. u Smederevu, poginuo
3. maj a 1945. god. u s. Ploica, Slavonija
ILI RADE, borac, roen 1922. god. u s. Bradi, srez jadarski,
poginuo 18. januara 1945. god. u idu
ILI STOJAN, borac, roen u s. Kukulje, Bos. Gradika, poginuo
6. januara 1944. god. u s. Stopane, centralna Bosna
ILI VLADO, borac roen 1920. god. u s. Brodi, srez jadarski,
poginuo 21. januara 1945. god. u idu
INI SVETKO, politiki delegat voda, roen 1923. u s. Orlovci,
Prijedor, poginuo 11. jula 1944. god. u Teniu
IVAKIN VLADIMIR, borac, roen u Voroilovgradu, SSSR, ne-
stao 22. aprila 1944. god. kod Teslia
1VANOVI DRAGUTIN, borac, roen u s. Zuljevica, Bos. Novi,
poginuo u jesen 1942. god. u Bos. Krajini
IVANOVI DRAGAN, borac, umro u bolnici od zadobijenih rana.
(Ostali podaci nepoznati.)
IVANOVI LJUBOMIR, borac, roen u s. Oraje, Oraac, poginuo
3. maj a 1945. god. u s. Ploica, Slavonija
IVANOVI MILOSAV, borac, roen 1919. god. u Vladimircima,
poginuo 5. aprila 1945. god. u s. Soljani, Srem
IVANOVI VELJKO, desetar, roen u s. Zuljevica. Bos. Novi, po-
ginuo 31. jula 1944. god. u Topi Polju, kod Zepa
IVKI GRGA, borac, roen 1920. god. u s. Vidovci, Brko, poginuo
9. novembra 1944. god. u s. Binguia, Srem
JEFTI MILAN, borac, roen 1923. god. u s. Mikovci, Derventa,
poginuo 1943. god. u Kotor Varoi
294
KOJlC JOVO, borac, roen 1920. god. u s. V. Soanica, Derventa,
poginuo 1944. god. u Kotor Varoi
KONDI (ime nije poznato), borac, roen 1915. godine u s. Balte
Jaruge, Prijedor, poginuo novembra 1942. god. u Bihau
KNJEGINI BLAGOJE. borac, roen u s. Boii, Prijedor, pogi-
nuo oktobra 1942. god. kod Kozarca
LISII MILAN, borac, roen 1918. god. u s. Crna, Derventa,
poginuo 1944. god. u s. Osinja, Derventa
MALINI RANKO, borac, roen 1921. god. u s. G. Detlak, Der-
venta, poginuo 1944. god. u Sremskoj Mitrovici
MARJANOVIC MILOVAN, borac, roen 1922. god. u s. V. Soa-
nica, Derventa, poginuo 1944. god. u centralnoj Bosni
MARJANOVIC NIKO, borac, roen 1920. god. u s. V. Soanica,
Derventa, poginuo 1944. god. u ipragama, centralna Bosna
MATIJA M. LJUBAN, borac, roen 1923. god. u s. Boii, Pri j e-
dor, poginuo 1943. god. u s. Ljeskove Vode, kod Doboja
MATIJA M. VASKRSIJE, borac, roen 1924. god. u s. Boii,
Prijedor, poginuo januara 1944. god. u s. Stopani, centralna
Bosna
MEDIC KOJO, komandir voda, roen u s. G. Garevci, Prijedor,
poginuo 26. aprila 1943. god. u Prijedoru
MEDAROVIC PERO, komandir voda, roen 1919. god. u s. Ga-
revci, Prijedor, poginuo februara 1943. god. u Grmeu
MILOSEVIC PETAR, borac, roen 1925. god. u s. Cerani, Der-
venta, poginuo 1944. god. u ipragama, centralna Bosna
NEDINIC MILAN, borac, roen 1925. god. u s. Osinja, Derventa,
poginuo na sremskom frontu
NEDINIC NIKOLA, borac, roen 1924. god. u s. M. Soanica, Der-
venta, poginuo januara 1945. god. u s. Tovarnik, Srem
NINKOVIC DRAGUTIN, borac, roen 1919. god. u s. Crna, Der-
venta, poginuo septembra 1944. god. u istonoj Bosni
NOVAKOVIC TANE, borac, roen 1923. god. u s. V. Soanica,
Derventa, poginuo 1944. god. u s. Osinja, Derventa
NURIJA . . . , komandir voda u 3. eti 1. bataljona, (ostalih poda-
taka nema). Rodom iz okoline Foe. Musliman, u brigadu stupio
koncem 1943. god. u okolini Teslia. U jedinici ga zval; mali
Nurija, ili Muhader", poginuo novembra 1944. god. u s. Bim-
gula, Srem
PAVLE (prezime nepoznato), Rus, iz SSSR-a. borac udarne grupe,
u brigadu stupio decembra 1943. god. poginuo septembra 1944.
god. u Krupnj u
PEJIC ZDRAVKO, borac, roen, 1926. god. u s. Crna, Derventa,
poginuo 1944. god. u istonoj Bosni
PERIC MILENKO, borac, roen 1927. god. u s. Crna, Derventa,
poginuo septembra 1944. god. u Krupnj u
295
PIJETLOVIC MIHAJILO, borac, roen 1926. god. u s. Osinja, Der-
venta, poginuo 1944. god. u centralnoj Bosni
PIJETLOVIC RADE, borac, roen 1919. u s. Crna, Derventa, po-
ginuo januara 1945. god. u idu
PILIPOVIC MILIVOJE desetar, roen 1921. god. u s. Mrakodol,
Bos. Novi, poginuo oktobra 1942. god. kod Dobrljina
RABAT OSTOJA. borac, roen u s. Kostajniki Pobrani, Bos.
Novi, poginuo aprila 1943. god. u imiima, pod Kozarom
RADAKOVIC MlCO, borac, roen u s. Boii, Prijedor, umro od
tifusa aprila 1943. god. u Kozari
RADOVANOVIC BRANKO, borac, roen 1924. god. u s. V. Soa-
nica, Derventa, poginuo 30. jula 1944. god. na Mahnjai
RADUSILOVIC BRANKO, borac, roen 1922. god. u s. Osinja,
Derventa, poginuo 1944. god. u ipragama, centralna Bosna
RAI PETAR, borac, roen 1927. god. u s. V. Soanica, Derventa,
poginuo 1944. god. na sremskom frontu
SAVIC MILUTIN, borac, roen 1927. god. u s. Cerani, Derventa,
poginuo 30. jula 1944. god. na Mahnjai
STIJAK M. SIMO, pukomitraljezac, roen 1921. god. u s. Tavija,
Bos. Novi, poginuo novembra 1942. god. u Bos. Novom
STOJANOVIC DRAGIC, borac, roen u s. Pojezna, Derventa, po-
ginuo 1944. god. u Jelanjskoj
:
centralna Bosna
LJOKAVICA MILAN, politiki komesar ete, roen 1922. god.
u s. Donje Vodievo, Bos. Novi, poginuo 5. aprila 1945. god.
u s. Soljani, Srem
SOGOROVIC ORE, borac, roen 1924. god. u s. Crna, Der-
venta, poginuo 31. jula 1944. god. u Topi Polju Mahnjaa
TADIC CVIJO, borac, roen u s. Strigova, Bos. Dubica, poginuo
januara 1943. god. u s. Benakovac, pod Grmeom
TOPALOVIC BOZO, borac, roen 1912. god. u s. V. Soanica, Der-
venta, poginuo 1944. god. u planini Borja, Tesli.
VAJlC MILIVOJE, borac, roen 1925. god. u s. Osinja, Derventa.
poginuo 1944. god. u Srebreniku, istona Bosna
VUKICEVIC PETKO, borac, roen 1927. god. u s. Crna, Derventa,
poginuo 1945. god. u s. Otoka, Srem
296
R E G I S T A R
GEOGRAFSKI POJMOVI
Adrova 270
Aginci 251, 274
Ahmetovci (kod Boa. Novog)
246, 247, 255, 261
Aleksandrovac 265
Alibegov Dubovik 76
Alibegovci 168, 187189,
193
Andrijaevci 235
Aust ri j a 14
Avala (pl.) 6, 209, 211217,
244, 246, 256
Azanj a 235, 260, 265, 276
Babci 262
Babice (kod Tuzle) 246, 278,
282
Babiko 250
Babinac 289
Bainci 224, 225, 231
Baevo 251
Bainci 224
Bavani 9
Bakinci 102, 250
Balta Jar uge 248, 255, 260,
262, 276, 283
Battine- Bare 23
Balj 10, 46
Bani j a 25, 48
Banovii 200, 265
Banovo Brdo (deo Beograda)
207, 209, 210, 213, 226,
Banovo Pol j e 251, 255, 263,
Banj a Luka 6, 9, 14, 18,
2527, 45, 46, 69, 71, 72, 85,
90, 92, 94, 9698, 101104,
273275, 281, 282
108, 109, 117, 121, 126, 130,
131, 133, 134, 137, 148151,
153155, 157 159, 163, 168,
232, 246, 247, 249, 250, 252,
255, 257, 259, 261, 263267,
270, 272, 273, 275, 279281,
284, 286, 288, 289
Banj a Koviljaa 290
Banj ani 207
Barake 76
Bardaa 272
Bari 207
Barna (M. i V.) 237
Bastov 280
Batrovci 230, 235
Bela Crkva 259
Bekerek 244
Bedekovina 237
Begov han 197, 198
Behremaginica 9
Bela Reka 243
Beli Potok 215
Beloti 243, 259, 263, 271,
272
Benkovac 285
Benakovac (na put u Sanski
Most Krupa) 51, 73,
74, 76, 261
Beograd 5, 42, 207, 208,
210, 211, 213, 214, 216, 217,
227, 239241, 243245, 247,
249, 253, 255, 256, 257
261, 263, 265, 267, 268
274, 276, 278, 279, 281, 283,
285, 286, 288, 290
Berdica sala 264
297
Berek 237
Berane (sada Ivangrad, u Cr-
noj Gori) 247
Berkasovo 228, 251
Beka 222
Beanijska kosa (eo Bepgra-
da) 209
Biha 6, 4852, 54, 55, 63,
232, 251, 257, 262, 267, 271,
275, 277, 280, 282284, 286
Bijeli Potok 211
B' ;elo brdo (k. 223) 121
Bijelo Brdo 180
Bijelo Pol j e (Crna Gora)
286
Bl j el j i na 243
Bingula 222, 230
Biokovac 249
Biani (na lijevoj obali r. Sa-
ne) 23
Bjelkii 201
Bjelobuje 157, 198
Bl agaj 11, 20, 59, 60, 64, 73
Blagoj evci 283
Blatnica 197
Bogati 206, 267, 270, 271,
273, 278, 285
Bogovolje 247
Bogovnica 247
Bojinci 254, 265, 271
Bojnik 280
B okani 107
Borci 156, 157, 273
Borii 124
Borina 253, 259
Borj a (pl.) 135 145, 155, 156,
157, 170, 173, 251, 255, 260,
270, 282, 287
Bosanska Dubica 9, 11, 12,
14,- 15, 18, 19, 25, 28, 31, 36,
37, 45, 69, 71, 72, 8284, 99,
240, 244252, 256, 257, 259
263, 265, 267269, 271, 273
281, 283, 287289.
Bosanska Gradika 9, 11,
12, 14, 71, 72, 82, 99, 101,
103, 130, 131, 148, 153, 243
248, 251, 253260, 262, 264,
265272, 274r286, 288291
Bosanska Kostajnica 9, 11,
1416, 20, 27, 31, 69, 71, 99,
244
Bosanska kraj i na 9, 12, 15,
16, 19, 20, 24, 25, 27, 3032,
38, 39, 43, 44, 46-^9, 51, 52,
54, 55, 58, 63, 73, 74, 76, 81,
86, 91, 96, 102, 143, 239, 241,
247, 254, 255, 261, 263, 264,
268269, 273275, 279, 284
286, 288, 290
Bosanska Krupa 30, 4952,
73, 74, 76, 119
Bosanski Aleksandrovac
274, 276, 283
Bosanski Brod 132, 133, 135,
141, 168, 180, 192
Bosanski Novi 9, 11, 12,
14, 15, 18, 23, 27, 31, 44, 46,
53, 55, 56, 5&64, 65, 69, 71,
73, 83, 84, 99, 100, 143249,
251258, 260271, 273
279, 282284, 286291
Bosanski Petrovac 51, 74,
76, 77, 261, 283, 286
Bos. Petrovo Selo 202,
Bos. Grahovo 51
Bosna 57, 13, 14, 17, M,
22, 41, 42, 48, 79, 86, 87, 89,
91, 92, 93, 95107, 115, 118,
122, 123, 126, 132, 134, 135,
138, 142, 143, 149, 160162,
164166, 170, 171, 178, 179,
187, 188, 192195, 197, 200,
201, 204, 207, 239, 241, 243
249, 251291.
Bosna (r.) 126, 127, 128, 135,
168, 187, 197199
Bosut (r.) 227, 228, 230, 233,
234
Bosutske ume 234
Bokovii 138, 252
Bonjaci 291
Boii 126, 245, 263, 268,
269, 277, 288
Boidarevac 274, 287
Boikovac 158, 256, 259,
271, 277
Bournja 267
Bradi 254
298
Braneci 107, 110, 111, 116,
120, 268
Braneka crkva 109, 113
Brasina 280
Bravska 74
Bravski Vaganac 77, 261
Brko 200, 244
Brdaci 124
Brdari 46
Breki nj a 273, 286, 290
Brestovo 272
Breziani 61, 8385, 104,
110, 111, 117, 253
Brezjak 277, 285
Brezovica 237, 254, 268, 278,
282, 289
Brezovljani 286
Brinica 244
Brkii 49, 244
Bronzarli Maj dan 19
Brvoljci 286
Budimli Japr a 52
Budii 202
Buanovci 218
Bugojno 190
Buj i na Glavica 59
Buk 262
Bukova 255, 287
Bukovica (kod Doboja) 257,
266, 285
Buleti 108, 117, 119, 160,
199
Bulina Glava (k. 307) 60
Busnovi 285
Busovac (k. 874) 10
Careva Gora 109, 113, 120,
128, 283, 291
Cazin 50, 51, 256, 282
Celje 237240
Cer (kod Dervente) 108, 110,
135, 139, 162, 174, 178, 204
207, 247, 248, 250, 260, 266,
269, 270
Cerani (G. i D.) 186, 244,
260, 270, 281, 282, 289
Cerje pustara (k. 134) 229,
234
Cerna 170
Cerika kosa (k. 266) 102
Cerovica 111, 113
Cerovljani 257
Cerovo 262, 271, 289
Cetinje 234
Ciganski Gaj (k. 252) 211
Cikote 255, 262, 263, 270,
282
Crkvina 105
Crna Dolina 272, 281
Crna Gora 247, 286
Crna Rijeka 134
Crna 139, 140, 174, 178,
185, 199, 272, 274, 284
Crni Lug 271
Crni vrh 18, 121, 132, 134,
138, 148, 152
Culine 258
Cvetni 284
aavica 66, 267
Cagli (kod Pakraca) 236
Calma 222, 266, 278
Cardaani 163, 259
Cardaina 245
eava 119, 120, 145, 147,
159, 162, 170, 173175, 199,
243, 249, 256, 264, 276, 277,
290
Celebinci 262, 289
Celinac 90, 133, 134, 149,
150, 168, 261, 280
esma 149, 152
Cigovo 282
Cirkin polje 277, 279, 285
itluk 16, 245, 247, 260, 265,
267, 281
Corle 113
Cukale 131, 273
Cukarica (deo Beograda)
210, 211
Custica 256
Cela 46
Danilovgrad 261
Daruvar 291
Davor 121, 122
Davovci 283
Danica 139, 185
Demirovci 278, 287
Derventa 106, 108, 109111,
115117, 119, 120, 122, 127,
299
133, 139, 140, 145, 147, 161,
168170, 173, 174, 178, 180,
182186, 192, 199, 244, 247
251, 254257, 259, 260,
262264, 266, 268270, 272
279, 280285, 288, 289.
291
Derventski lug 180, 181
Desii 206
Despotovac 287
Detlak 178, 276
Detlako groblje 119
Devetak 200, 289
Devetine 103, 105, 116, 136,
138, 246, 251, 257, 261, 280,
284, 291
Deanovac 237
Dilj (planina) 235
Dimitrovgrad 251, 253
Dinara (pl.) 24
Divan 111
Divo 222
Djedovaa (k. 444) 53
Dobanovci 218
Dobi 258
Doboj 116, 124, 127, 133, 135,
139, 141, 145147, 168170,
173, 174, 178, 185, 187190,
192, 193, 199, 200, 257, 261,
262, 268, 270. 278, 282
Dobrovci 200
Dobonica 200
Dobrljin 11, 15, 30, 61, 83,
246, 283
Dolovljani 52, 59
Doljavnice 276
Donja Lipljanica 247
D. Lukavica 202
Donja Lj ubi j a 58
D. Trenjica 261, 273, 276,
291
D. Dobri 252
Donji Gar evci 46, 246
Donji Jelovac 83, 145, 251,
290
Donji Miholjac 251
Doljani 189
Draginac 205
Dragoj evac 269
Dragorodi (juno od Olova)
200
Dragotinja 64, 83, 252, 287,
Dragovii 104, 116, 135, 136,
148, 244, 249, 253, 282, 287
Drakseni 17, 244, 248, 280,
284, 286, 290 -
Draevac 217, 246, 250, 255,
270, 271, 275, 277, 283, 287,
290
Drenovac 234, 235, 259, 266
Drijen 119, 257
Drina (r.) 200202, 204, 207
Drini 74, 76,
Drvar 24, 51, 91
Dubika ravan 10
Dubiki Podbrani 251
Dubrave 96, 107, 110, 111,
116, 138, 249
Duga Njiva 200
Duhaa 269
Dumaa 206
Dunav (r) 223, 230
Dvor na Uni 55, 260, 261,
279
Dvorite 250, 258, 276, 285,
286
Dakule 202
akovaka Satnica 235
akovo 278
eletovac 254
Dore Polje 273
uria j arak 65
Emilijin dvor (k. 94) 234
Eminovci 72
Engleska 32
Erdevik 222225, 230, 243,
248, 251, 252, 254, 256, 259,
260, 263, 264, 266, 269, 273
276, 278290, 235, 289
Foa (dobojska) 139, 140,
173, 174
Fruka gora 44, 219, 269.
281, 289
Gacko 274
Garenica 267
Garevci 261, 278
Garii 108, 257, 261, 287
Gaci 249
300
Gibarac 224, 225, 229, 230
Glamo 49, 96, 267
Glamoani 252, 258
Glavica 220
Glinica 282
Globoder 272
Glogovac 108, 110, 120, 126,
128, 145, 170, 186, 187, 248,
251, 258, 263, 269, 274, 280
Giovaci 271
Gojakovac 113, 174, 283
Goj kova (kod Dervente)
249
Gorinja 74
Gornja Trenjica 269
Gornj a Radnj a 172, 285
Gornje Lice 222
Gornji Cerani 273
Gornji Garevci 46, 262, 277
Gornji Usorac 269
Gornji Jelovac 36, 72, 210,
290, 243
Gornji Podgradci 9, 11, 17,
102
Gornji Ribnik 281
Gornjosavci 257
Gostilj 158
Grabanica 283, 291
Grabik 111
Grabovac (Obrenovac) 254,
261, 270
Grabovica (kod Doboja) 140,
270, 278
Graanica 200, 269, 280, 283
Graanica (r.) i 10
Grevac (M. i V.) 237, 238
Gritica 245
Grme (pl.) 5, 19, 41, 69, 71,
74, 75, 84, 24&248, 250,
253, 258, 260, 263266, 270,
272, 275, 278, 279, 282284,
288, 290
Gmari 266, 275
Grnjievci 262
Grubino Pol j e 238. 265,
288
Gubin 249, 275
Gumijera 163, 290
Guncati 217
Gunjevci 265
Gusak 110, 113, 120
Hercegovina 14, 17, 36, 37,
86
Hozia kamen (k. 251) 55
Hozii 53, 55
Hrtkovci 218, 266
Hrvaani 268
Hrvatska 10, 48, 49, 55, 73,
85, 104106
Hrvatska Kostajnica 240,
255, 262, 268, 270
Hrvatsko Zagorje 65, 239
Iliani 252
Ilinci 227, 228, 230
lina 279
Ilok 219, 223
Rova 111, 237, 238, 273, 283,
287
Imi j ani 272
Indija 289
Ivanjska (kod Prijedora) 27
Iverak (greben k. 426) 205
207
Ivoevci 285
Jabukovac 180, 182
Jablanica (s.) 251, 288
Jablanica (r.) 10
Jadar 282
Jagodnja 203
j aj ce 49, 51, 63, 135, 138,
157, 158, 168, 286
Jakovo 218
J anj 100, 101
Japra 59, 60
Jarak 218
Jasenak 217
Jasenica 76
Jasenovac (logor) 220
Jasen je 265
Jasik 113
Javorani 94, 107, 108, 117,
Javornik (k. 887) 10 .
Jazovnik 255, 258. 271, 277,
282,
j el a 184
Jelah 112, 124126, 169, 172,
187, 193, 248, 253, 265, 272,
279, 282
Jelanjska 139, 261, 265
301
Jelaka (u dolini r. Krivaje)
199, 200
Jelika 19
Jelike (vis) 198, 199
Jelovac 256, 257, 277, 288
Jelovik 275
Jevremovac 206
Jevremovaka kosa 205
Jezero 49
Johova 284
Johovac 173, 174, 261
Joavka 22, 104, 107, 110,
111, 116, 117, 133, 134, 138
148, 167, 246, 286
Jovik (Kalenderi) 258
Jugoviev brijeg 31
JUnuzovci 244, 245, 255, 268,
289
Jurkova 251
Jut rogut a 249
Kaun (k. 286) 124, 189
Kadin Jelovac 253
Kadina Voda (kod Banj a Lu-
ke) 96
Kalabe 111
Kalenderovci 120, 178, 186,
255, 257, 261, 277, 278, 284,
291
Kalenderi 244, 247, 248, 258,
265, 279
Kalile 225
Kamen 182
Kamenica 202, 255
Kamengrad 52, 53, 72
Kamensko 237
Kanada 14
Kara 110, 116, 117, 120
Karajzovci 101, 246, 264,
284, 291
Karan 10, 46, 69, 7173,
76, 78, 102
Karanovac 97, 98, 134, 150,
154
Karlovac 51
Kijevci 288
Kladari 251, 271
Kladua 51
Klanice (kod Banj a Luke)
72, 73, 101104, 107, 108,
110, 111, 115117, 120, 129,
162, 163, 167, 168, 254, 257,
286
Klekovci 271, 287
Klupe 108, 135, 156
Kijevci 243
Kl j u 51, 76, 96, 281
Knepolje 10, 36
Kneevac 210
Kneica 9, 16, 36, 72, 73
Knin 277
Kojii 185
Kokori 104, 105, 110, 111,
116
Kolubara (r.) 208
Koluni 76
Koljani 250
Komarica 173, 174, 276
Komin 237, 238, 244, 250
252, 254, 260, 262264, 267,
269, 270, 271, 275, 280, 283,
287, 288
Komlenac 265, 283, 288
Komletinci (kod Vinkovaca)
226, 250, 252
Konanica 237
Konj ani 262
Konjov mlin (zapadno od
Bingula) 222
Konj uh (pl. k. 1060) 200,
201
Koprivna 199
Korenita (srez Zadarski)
243, 250, 259, 269, 282, 285
Koriani 157, 158
Kosanin grad (k. 687) 205
Kosinja 264
Kosovska Mitrovica 272
Kostajniki Podbrani 252,
283
Kostajnik 282, 287
Kosjerovo 253, 255, 256, 262,
270, 279
Kostjerovo 202
Koii 42
Kotor Varo 42, 91, 98, 107,
113, 117, 119, 120, 133137,
154157, 170, 171, 247, 249,
250, 254, 257259, 261, 263,
265, 271, 272, 276, 281, 283,
285, 287
302
Kotorsko 127, 169
Koturovi 102, 261, 262
Kozara (pl.) 5, 7, 9, 10, 13
17, 19, 2136, 38, 39, 43
48, 53, 54, 58, 63, 6972,
7577, 79, 80, 84, 87, 88,
91, 93, 99, 102, 138, 141, 142,
144, 146, 179, 181, 196, 213,
216, 220, 223, 232, 238, 240-
241, 245, 249, 252, 269, 273,
274, 278, 279
Kozarac 9, 11, 19, 20, 36
Kozila (k. 787) 197, 198
Kozja glava 111
Kozjak 245, 248, 278
Kozje 237, 238
Kouar 207
Kouhe 199
Krasnodar (SSSR) 255, 273
Kraevo 188, 189
Kredin 222
Krmarice (Banja Luka)
255
Kreka 291
Krekovci 284
Kremna 245, 246, 255, 260,
261, 263, 270, 274, 277
Krikovci 164, 249, 276, 280
Kriva ja (r.) 200
Kriva Rijeka 45, 82
Kri 113, 126, 174, 247
Kri (k. 352) 124
Krni 248, 252, 256, 272
Kr nj in 110
Krunha 277
Kr upanj 243, 246, 250, 253,
259, 264266, 268, 274, 276,
280, 287, 288, 291
Kruedol 222
Krueljica 258
Krukovac ( pod Kozarom)
232
Kruevac 272, 278, 282, 287
Krstasti vrh (k. 1099) 76
Kr upanj 203205, 207, 245,
252, 262, 263
Krukovac 19, 82
Kuglaica 257
Kukavica (brdo) 180, 181
Kukerda (k. 1043) 76
Kukolji 259, 260, 262, 265,
266
Kukuj evci 233
Kula 112
Kulai 95, 141, 145, 148, 172,
177, 179, 187, 199
Kulsko brdo (sjeverno od Bo-
sanskog Novog) 59, 61,
64
Kul j ani 14, 244, 254, 263,
267
Kuljanovac 180, 264, 277,
278, 287, 288
Kuljevci 133, 280
Kumrovec 237
Kumsele 149
Kupa (r.) 51
Kurtovo selo 49
Kusovac 264
Kuii 278
Kuruzovci 256
Kuzmanovii 157
Kuzmin 230, 231, 233, 287
Laevci 104, 111, 117
Lakovica (uma) 252, 260, 263
Laminci 251, 265, 268, 282,
289
Lamovita (pod Kozarom)
23
Lananik 256
Lapovo 291
Latkovci 278
Lavovo brdo (k. 363) 105,
106, 113, 120
Lepenica 188, 193, 254, 262,
268
Lerkovac (k. 1112) 76
Leskovac 250, 283
Leljani 289
Lenica 205, 244, 258, 266,
279281, 290
Lice pustara 224
Lijeve polje (kod Boa. Gra-
dike), 10, 11, 20, 6973, 81,
101, 129131, 164, 165, 167,
168, 196, 246, 272, 279, 286
Lika 48
Lipik 224
Lipinovii 244, 256
Lipi je 107, 108, 117
303
Lipnica 244
Lipniki Sor 248, 251, 260,
268
Lipnik 51, 52, 248
Lipovac 90, 230
Lisina (k. 978) 10
Linja 110, 112, 120, 128, 247,
257, 258 283
Livade 228
Livno 96, 190, 244, 249, 275
Lojanica 252, 276
Lonari 113
Lonarak 267, 272, 282, 287,
289
London 49, 95
Lopak 290
Lova 229
Loznica 206, 250, 252, 254,
255, 257259, 265, 268, 275,
278281
Lozniko Pol j e 265
Lozovik 280
Lugavina 268
Luknj a 281
Luci Pal anka 51, 72, 74
Luani 265
Lj ego vat 260, 266, 271, 275
Ljenobud 201, 202, 243
Ljeskove Vode 111, 145147,
172, 173, 185, 247
Ljeljani (rud. uglja kod Bos.
Novog) 11, 15, 20, 45, 246
Ljuba 223, 224
Ljubi (pl.) 105, 106, 108, 132,
247, 265, 278
Lj ubi j a (rudnik kod Prijedora)
9, 11, 18, 20, 23, 24, 27, 46,
5254, 5659, 73, 100
Ljubini 207
Ljubovija 258
Ljupljanica 178, 182
Lj ut a strana 211215, 217
Maino Brdo 110, 128, 162
Mava 204, 205
Mavanski Prnj avor 274
Maglaj 141, 190, 254
Maglaj ci 288
Maglajani 247, 248, 250, 264,
266, 270, 275, 277, 290
Majdan (pl.) 9
Majevica (pl.) 145, 201
Makljenovac 188
Maknj aa (kod Zepa) 42,
198, 215, 241
Mala Barna 247, 248, 289
Mala Motanica 207, 252
Mala cRujika 47
Mala Soanica 116
Mala Usora (r.) 189
Mala Vaica 228
Mali Zvornik 203
Mali Prnj avor 116, 127, 140
Mali Vis (k. 421) 102
Mali vis (k. 898) 10
Malvice 249
Manelos 222, 223
Manojlovac 264
Man jaa (pl.) 40, 91, 9597
Maradik 222
Marijin Most 256
Marini 82, 256
Martin Brdo 42, 64, 268
Martin-Brod 254, 255
Martinci _ 164, 231, 233, 247,
272, 289
Maslovare 108, 117, 119, 120,
135, 141, 145, 146, 155, 158,
167, 168, 170, 173, 262, 284,
286
Maii 264, 271, 278, 279, 280
Matijevci 245
Matijevii 201
Matkovii 202
Matova uma 222
Mazii 274
Medakovac 283
Medalov 259
Medojevii 200
Meuvoe 286, 289
Medvea 287
Meljak 217
Mesarci 273, 275
Metkovi 205, 206, 267
Metli 205
Mii je 84
Mikluevci 273
Mihaljevci- 218
Milosavci 104, 116, 164, 247,
288
304
Miloevci 267
Miljakovac 19, 46, 112, 113,
125, 252, 257, 263, 270, 284,
287
Mirkovac 248, 255, 277, 280
Mika glava 53, 55, 57, 277
Miar 206
Miii 252
Mikovci 181, 259, 260, 264,
266, 270, 279, 281
Mladenovac 211
Mladikovina 157, 197
Mljeanica (r.) 10, 30
Modria 161
Mohovo 230
Mokri Lug 107
Momino Selo 286
Morovi 233, 234
Motanica (pod Kozarom) 86
Motanica (r.) 10
Motajica-{pl.) 100, 109, 120,
121, 128, 130, 134, 195
Mraaj 113
Mrakodol 282
Mrakovica (k. 806) 9, 17
Mravia 133, 256
Mrazovi 250, 284
Mrkonji Grad 49, 51, 91,
93, 9698, 269
Mujinci 113
Murati 36, 202, 261, 280
Muii 201
Naplavac 274
Naice 273
Nedeljice 250, 251, 262, 263,
268, 274, 282
Nenadovac 217
Neretva (r.) 51
Nevesinje 261
Nezavisna Drava Hrvatska
25, 54, 93, 95, 131, 134, 155,
167, 182, 188, 192, 197
Nijemci 226228, 249, 252,
254, 256, 258, 262, 265268,
271, 273, 274, 279, 281286
Nikinci 218
Niki 288
Ni 41
Nova Gradika 257
Nova Ploica 237
Nova Topola 129 131
Novi Martinac 135, 165, 171,
254
Novi Mikanovci 235
Novi Sad 272
Novi Seher 193
Novo Brdo 109
Novska pl. (Vjeala) 58, 59
Noice 119
Noiko 131, 164, 248, 273
Njegomerci 273
Njemaka 85
Obodnik 117, 155, 157
Obrenovac 206, 207, 210, 213,
217, 218, 243, 244, 246, 250,
252, 255, 259264, 267, 268,
270278, 280283, 285290
Oau 156, 281
Oevlje 200
Oina 269
Odak 260
Okuani 220
Olovo 200
Omanj ska 168, 193, 284
Omarska 36
Omaii 202
Omeragii 180
Oplenac 258, 267, 277, 287
Opsina 140
Orahovo 272
Orahova 36
Oraac 280
Oraje 113
Oraljik 251
Orlovci 125, 126, 245, 255
257, 259, 272, 278, 285, 288
Orljava (r.) 237
Orolik 247, 281
Osinja 129, 174, 186, 187, 251,
255, 256, 275, 279, 282, 288
Osivica 159
Osmaci 202
Osojci 180, 182
Osoje 197
Osredak 148, 169
Ostroac 49 51
Ostrunica 268
Ostrunja 162, 196
Otra glava (k. 250) 121
Otra Luka 46
20 Peta krajika (kozaraka) brigada
305
Otoac 220, 271
Otoka (Srem) 226, 234, 235,
243245, 248, 249, 256, 257,
263, 269, 273275, 282, 284,
289
Otp oi valjka 163
Ozia Kamen 284
Ozici 274
Pade 287
Pakino 268
Pakrac 236, 237
Palandste 245, 248, 249, 261,
274, 279, 280, 282
Pale kosa 8, 34, 37, 38, 40,
239
Panevo 262
Papaani 164
Pasiirevo 10, 16, 46, 82
PaSini Konaci 9
Pat ri j a 232, 265, 266
Pavlovac 90, 252
Pavlovil 200
Pecka 265
Peinci 218
Peljua 252
Perlez 258
Petkovac 246
Petkovica 205
Pet ri nj a 240, 279, 287
Petrna 253
Petrovac 244
Petrovo Polje 135, 155, 157,
158, 169, 174
Petrovo Selo 266, 269, 274,
290
Piljui 193
Piroman 286
Pirot 253
Piskovice 19
Pivaevii 119
Pivinca (k. 292) 55
Plakovica 270
Planina 256
Planjika 266
Platievo 268
Plehani 185
Pleternica 237
Ploe 250
Plonik 270
Ploetija (u Rumuniji) 178
Ploica 249, 253, 254, 256,
258, 263, 264, 266, 267, 269,
270, 272, 278, 286, 289
Pluica 289
Pocerina 205
Podgajci 170
Podgradci 36, 82, 260, 266
Podgrme 25, 27, 46, 47, 54,
72, 91, 101, 253, 261
Podravska Slatina 265
Podvidaa 52
Podgleevo 260
Pojezna 110, 120, 129, 13,
140, 141, 145, 147, 170, 172,
174, 178, 179, 186, 199
Poljavnica 83, 251, 263, 270,
276, 279, 282, 283
Ponlr (pl.) 134, 158, 249
Popovii 110
Potkalinje 76
Potkozara 36, 43, 196
Potoani 113, 180, 185, 28
Posavina 201
Povena 266
Prava 271
Previ ja 109, 119
Prebi jezi 52, 261, 263
Pri banj e 2C7
Prhovo 213
Pribini 108, 117, 119, 120,
160, 171, 199
Prijedor 9, 11, 1315, 18
20, 2224, 27, 28, 31, 36,
4446, 49, 57, 58, 59, 61, 69,
7173, 8285, 99, 153, 210,
232, 243246, 248, 249, 252,
253, 255257, 259, 261263,
265, 266, 268, 269, 270, 272
274, 276281, 283285,
287, 288, 291
Prijedorsko polje 10
Prijepolje 243
Prisjeka 283
Pritina 283
Privlaka 226,
252, 254, 273
Prnj avor 19,
110, 113, 115,
129, 133, 135,
168, 180, 187,
215, 243, 247,
235, 244, 250,
98, 106109,
116, 120, 128,
139, 149, 162,
193, 197, 199,
249, 252, 255,
306
257, 258, 261264, 2662G9,
270, 273, 275277, 279283,
285290.
Proara (pl.) 10, 15, 27, 31
Prosjek 121, 163, 266
Prusci 129, 133, 245, 257, 265,
266
Pucari 36
Purai 201
Raa 219
Radi (M. i V.) 51
Radii 107
Radnici 272
Radomirci 261
Radomirovac 46
Radovii 117-
Rakelii 253, 291
Raketi 243, 249
Rakovica 102
Rakovica (r.) 10
Rama (r.) 51
Rankovii 159, 197
Rapani 280, 283, 289
Rasavci 19
Rastovac (k. 876) 10
RastuSa 117119, 174
Rakovci 265
Rakovlje 277
Ravni gaj (pod Kozarom) 31,
232
Ravnice 65, 247, 263
Ravska 281
Razboj 101, 129131, 248,
253, 256, 259, 260, 264, 266,
269, 272, 274, 277, 285, 288,
289
Rebrovac (predeo pored Banj e
Luke) 149
Regelji 257259, 277
Reljevac 109, 113
Reovci 253
Rijeka 42
Ripa nj 211, 213, 258, 260, 261,
269275, 276, 278, 283, 286
Risovac 74
Rizvanovii 23
Roevci 286
Rogulje 260
Rosulje 270
Rudanka 127, 145147, 169,
173, 270
Rudine 201
Rudine (k. 910) 10
Rudnik 189
Rujika 52, 276
Ruma 219222, 252, 257, 266,
268, 269, 283
Rumuni j a 178, 246
Runj ani 255, 257, 258, 273
Rukovac (k. 562) 53
Ruevii 197
Sabinac 277
SalaS 285
Sana (r.) 10, 15, 20, 23, 27,
36, 37, 46, 54, 57, 5961, 63,
64, 69, 71, 73, 76. 82, 94
Saniani 125
Sanski Ivlost 30, 46, 5255,
69, 7274, 125, 250, 257, 261,
269,
Sarajevo 102, 132, 135, 141,
168, 192, 253, 279
Sava (r.) 9, 10, 15, 18, 20,
24, 27, 37, 100, 120, 121, 122,
130, 132, 218, 219, 223, 230,
235, 255
Savez Sovjetskih Socijalistikih
Republika 14, 32, 146, 255,
273
Seferovci 249
Selevac 280
Selite 131
Seljani 261
Semberija 201
Semeljci 235
Senta 257
Siba 218
Sibinje 235, 251, 253, 256, 258,
266, 272, 274, 277, 279281,
284, 285, 288, 289, 291
Simii 84, 201
Sitne 245, 253, 287
Sitnica 96, 97
Siva 168, 187, 193, 266
Sjegovac 267
Sjedinjene Amerike Drave
14
Skatavica 117, 138
Skela 217, 218, 278
20 307
SkenderVakuf 98, 280, 288
Skradin 267
Skupl j an 244, 263, 269271,
273
Slabinja (kod Bosanske Kost aj -
nice) 16, 36, 171, 245, 248,
249, 250, 262, 268, 270, 276,
283, 284, 289
Sladna 201, 202
Slankamen 250
Slatina (kod Banj e Luke) 72,
180, 246, 247, 269, 278
Slavonija 5, 23, 25, 43, 44,
100, 101, 238, 243, 247249,
251254, 265, 258, 260267,
269272, 274r282, 284, 285
289, 291
Slavonska Poega 237
Slavonski Brod 235, 236238,
249, 253, 276
Slobodnica 235, 237
Slovenija 5, 244, 250, 252,
260, 267, 269, 278, 283, 287,
288
Sl unj 51, 247
Sl j i vnj a 91
Smederevo 264, 268
Smoljan 274
Smrtii 111, 255, 266
Snagovo 202
Soanica 178, 244, 250, 251,
260, 273, 278, 284, 285
Sokolite 278
Solile (prevoj) 156
Soljani 234, 235, 237, 243
248, 250, 253, 254, 255, 258
266, 267273 275282, 285,
287291
Sombor 249
Sovi jak 254, 255, 264, 271
Sprea (r.) 200
Srbac 109, 122, 162, 286, 289
Srbija 5, 13, 90, 193, 195, 196,
201206, 217, 227, 239, 241,
243, 246, 274
Srbl j ane 49
Srebrenica 271
Srebrenik (G. i D.) 201, 202,
248, 256, 257, 263, 265, 275,
277, 282, 288, 291
Srednj a Snjegotina 135, 138
Sreflije (kod Bos. Dubice)
25, 238, 275
Srem 218, 223, 227, 230, 234,
241, 243291
Sremska Mitrovica 218220,
238, 243, 245, 248, 249, 252.
263, 266, 268, 269, 271, 272,
282, 290
Sretlije 263
Srnetica 77
Srpska Jasenica 6971, 73
Srpski Matinac 277
Srpski Vakuf 286
Spahii 4951
Staljingrad (SSSR) 213
S. Trnjaina 129
Stanari 110, 111, 119, 126,
128, 141, 178, 187, 251, 255
Stanii 120
Stanovi 127, 139, 147, 246,
256, 258
St ara Bingula 224
Stara Pazova 254
Stare Dubrave 148
Stari Martinac 264, 286, 290
St. Rijeka 53
Stave 287
St enj an 271
Stopani 157, 245, 246, 249,
251, 252, 256, 257, 263, 264,
268, 273, 275277, 279, 281,
284, 285, 288291
Stragari 279
St ranebi 257
Straenica (k. 317) 124, 125
Strigova 125, 244, 245, 246,
259, 268, 273, 276, 280, 285
Strianski most 83
Strina 20, 65
Strina (r.) 61
Stubline 207, 217, 218, 264,
275, 281
Studena 253
Sui 60
Suhaa (kod Sanskog Mosta)
27, 46, 5255, 5759, 100,
232, 244, 258, 262, 271, 278,
285
unj a 9, 18, 61, 65, 153
Sun jare 288
Surin 218
308
Sutjeska 213
Suvi Dol 243
Sveti Ivan abno 237, 250,
253
Sv. J ur aj 237
Svilajnac 287
Svi nj are 137
Svodna 17, 20, 46, 61, 64, 65,
73, 246, 247, 253, 255, 258,
264, 282, 286, 291
S vri jig 289
Sabac 206, 247, 248, 250, 252,
255, 258, 60, 266, 269, 271,
272, 273, 275, 279, 280283
285
arinci 105
ator (pl.) 41
ainci 218, 220, 246
ereg 111
ekovci 164, 269, 279, 283
evarice 256, 258, 259, 267,
270, 271, 273, 278, 283, 285
ibovska 111, 120
Sid 219, 224226, 228231,
234, 247, 248, 251, 252, 254
259, 263, 265, 266, 269, 271,
275, 277, 278, 280, 281, 286,
290
idski Banovci 226
iljegovac 279
imanovci 218
imii 36
iprage 135, 137, 141, 155,
157, 168170, 173, 174, 253,
257, 272, 280
iroka Kula 259
njegotina 107, 117
panovica 237
Strpci 181, 187, 276, 281
ubai Ivan 206
uplji kamen (k. 295) 211
unjari 167, 185
Strbe 117
uljam 222
uplji kamen 211
urkovac 53, 54, 56, 57
unjare 180
Tabla (k. 315) 55, 111, 167
Tavija 14, 282
Telareviev Sala 230
Tesli 98, 113, 117, 119, 123
126, 133, 135, 141, 155157,
161, 162, 168172, 174, 175,
187193, 197, 199, 246, 248
250, 252, 257, 266, 277, 281
283, 285, 287, 288, 289
Teanj 112, 113, 118, 188, 189,
193, 244, 251, 254, 257, 259,
261265267, 271, 272, 275,
276, 281, 283, 286, 287
Teanjka (. st.) 112, 187, 193
Tisovac 116
Toletinac 197
Topi Polje 187. 193, 197
199, 243, 248, 249, 251, 252,
260, 261, 262, 265, 267269,
272, 274, 276, 281, 282
Tovarnik 225, 226, 229231,
234, 246, 249251, 256, 258,
259, 261, 264, 266, 267, 270,
272, 273, 276, 278, 279, 285,
289, 290
Trapisti (manastir, kod Banj e
Luke) 149, 150, 152, 153,
246, 249, 263, 264, 276, 279,
281, 284, 289
Travnik 35, 41, 42, 75, 98,
169, 170, 192, 223, 266, 268,
284
Trbovljani 257
Trbunica 289
Trebava (pl.) 200, 201
Trenj a 250
Trojeglava 237
Tromea (k. 505) 53, 117
Troelji (kod Bos. Gradike)
246, 281, 285
Trstenica 244, 250, 260, 263, ,
268270, 272, 273, 275, 288
Tri 250, 252, 257
Tukljuani 248
Trnovo 287
Turbe 190
Turija 200
Tur j ak 17, 102, 274
Turj ani ca (rjeica) 104, 111
Tuzla 200, 245247, 278, 279,
282, 284, 286, 291
Ugar (r.) 157, 158, 279
Ugrinovci 218
309
Ukrina (r.) _ 120, 180, 181
Ukrinjica 117, 118, 126, 159,
160, 174177, 190, 192, 246,
247, 265, 272, 276, 281, 288
Uljarice 188
Umetaljka 17
Umka 210, 217, 218, 255, 287
Una (r.) 9, 10, 14, 20, 24, 27,
31, 36, 37, 45, 49, 54, 63, 64,
69, 76, 82
Usora (r.) 135, 141, 168, 187,
188
Usorci 125, 257
Uaci 271
Utisnovac (k. 257) 64
Uzlomac 107, 108, 117, 138
Uzvee 285
Valjevo 254, 275, 278
Varna 205, 206
Veii 119
Velika Barna 243, 253, 258,
260, 261, 265, 276, 279, 282
Vel. Bukovica 102, 111, 127,
139 347
Velika' Ilova 120, 128
Velika Rujika 69, 76, 253
Velika Soanica 116, 139, 140,
268
Velika Zuljevica 243, 246
V. Palanite 126
V. Usora (r.) 124, 189
Veliki Bakonj 224
Veliki Grevac 272
Veliki Radinci 219, 222
Veliko Trgovite 237
Velosava 253
Vidovii 197
Vijaani 105, 107, 110, 246,
248, 279
Vijaka 200
Vilenik (k. 307) 102
Vina 258, 277
Vinkovci 234, 235
Virovitica 243, 257
Vi sia (SSSR) 273
Visoko 269, 285
Vievica 107, 270
Vikovci 235
Vinjica 266
Vitkovci 111, 271
Vitojevac 283
Vitosrvci 244, 247
Vito vi je 157, 158
Vjeala (k. 388) 60, 64
Vjealka (k. 338) 52
Vladimirci 207, 244, 245, 252,
255, 256, 271, 272, 275277,
280, 287
Vladimirovac 262
Vlasenica 201
Vlai (pl.) 195
Vlako vci 274
Vodievo 245, 254, 261, 263,
273, 275, 277, 290
Vojni 51
Vojnjak 254
Vojskova 102, 268, 269
Vojvode Putnika Brdo 187,
188, 193
Volar 252
Volerov sala 219
Volinja 20, 59, 61, 65
Vraani 275
Vrani 217
Vranovci 249
Vranj e 252
Vranjska (M. i V.) 205207
Vrbanj a (kod Otoke) 234,
235, 237
Vrbanja (kod Banj e Luke)
133, 134, 152
Vrbanj a (r.) 107, 149, 155
Vrbanjci 119, 135
Vrbac (r.) 9, 14, 94, 99
103, 107, 120, 121, 129132,
134, 135, 138, 149, 150, 152,
153, 158, 162, 163, 165168,
195
Vrbaka 265, 267, 277
Vrbaka (r.) 10
Vrbica 235, 282
Vrbi 244
Vrginmost 51, 284
Vrela 124, 125, 189
Vrdoljaoi 182
Vrhovi 180182
Vrhovina 277
Vrna 250
Vrani 105, 110, 119, 120
Vruica (banqa) 189
Vuja planina 174
310
Vujak 108, 110, 144, 246
Vukani 287
Vukovar 273
Vukovo 112, 188, 193, 283
Zablae 252, 259, 272,-290
Zagreb 10, 26, 235, 236, 240,
249, 271
Zajear 240
Zaluani (kod Banj e Luke)
101
Zavidovii 141
Zdenci 267
Zelemboj (vrh) 200
Zemun 207, 257
Zidani Most 240
Zlovarii 157
Zmajevac (k. 212) 102
Zobova ravan 197
Zrenjanin 258
Zveka 251, 252, 259, 262,
264, 268, 271, 273, 280, 288
Zvornik 288
Zabalj 267
Zabljak 254, 259, 264, 271,
275, 281, 286, 288
Zarkovo 207210, 255, 285,
288
Zarkovina 172
Zeleznik 207, 208
eljezno Polje 197
Zepa 42
Zivaja 255, 262
Zivinice 107, 185, 200, 201
Zuljevica 255, 234, 270, 284
Zupa 109, 134
upanja 235, 275
311
LINA IMENA
Aimovi Milora 243
Aimovi Zivorad 243
Adamovi J. Milan 243
Adamovi Pet ar 243
Adamovi Milan 243
Adi Mirko 243
Aleksi Cvetko 94
Aleksi Cedomir 243
Aleksi Dragoljub Beba 210,
243
Aleksi uj a 210, 243
Aleksi Milutin 243
Aleksi ivota 243
Ali Milo 243
Alili Adem 243
Alimpi St j epan 243
Andri Velizar 244
Andraevi Boo 244
Anti Marko 244
Anti Simeun 244
Arnautovi Milojko 244
Arnautovi Raj ko 244
Arseni Duan 244
Arsenovi Borisav 244
Arsenovi Lj ubo 244
Arsemljuk Vlado 244
Arsi Pero 244
Akovi Srboljub 244
Anti Vojislav 244
Avdul aj Milinko 244
Avdul aj Rajko 244
Avramovi Boko 244
Babi Dragutin 244
Babi Gojko 244
Babi Lazo 244
Babi Lj ubo 147, 245
Babi Marko 245
Babi Pero 14
Babi Petar 245
Babi Veljko 245
Bahori Zvonimir 175
Bajeti Boko 245
Bajalica Gojko 16
Bajalica Marko 14
Bajalica Milo 16
Bajalica Stojan 41, 78, 245
Baji Boko 172
Baji Zivan 245
Baki Milisav 245
Balaban Mladen 245
Balaban Ostoja Curuga 220,
245
Balaban Sro 235, 245
Balta Svetozar 245
Balti Ramo 245
Banovi Boko 245
Banovi Dragan 245
Banovi Lazo 245
Banovi Mitar 245
Banovi Pet ar 245
Banovi Rade 245
Banovi Zivko 246
Banj ac Lazo 41, 79, 246
Banj ac Milenko 246
Bara Dragoljub 246
Bardak Radojka 246
Bardak Stevo 246
Barsak Deimir 177, 246
Baa Anton 246
Bai Branko 153, 246
Bai Duan 87, 105, 117, 246-
Bai Rade 42, 87, 126
Bai Slavko 246
312
Batinac Boko 105, 246
Batar Dragutin 246
Beirevi aban 246
Beklea (major) 152
Belan Mirko 94
Beni dr Ivan 60
Bera Cvijo 246
Bera Marko 246
Bera Milo 125, 246
Bera Vukain 104, 246
Beri Janko 246
Berii Jovan 246
Besti Omer 247
Bilanovi Avdo 247
Bili Stoj an 247
Bireti Aleksa 247
Bijeljac Mladen 146, 247
Bj el aj ac Gojko 41
Bj el aj ac Mio 79
Bjeli Jovan 177
Bjeloevi Obrad 247
Blagoj evi Sveto 247
Blanua Branko 247
Bogdanovi Milutin 247
Bogi Mirko 87
Bogi Slavko 247
Bogun Mihajlo 247
Bojani Duan 42, 86, 159
Bojani Pero 247
Boji Milisav 247
Boji Miroslav 247
Borii Neboja 247
Borojevi Boko 247
Borojevi Dragan 247
Borojevi Duan 177, 247
Borojevi Kojo 141
Borojevi G. Kota 248
Borojevi N. Kota 247
Borojevi Ljubomir Cokin
194, 236, 248
Borojevi Marko 248
Borojevi Petar 52, 248
Borojevi Raj ko 248
Borisavljevi Damj an 248
Berovnica Ilija 248
Bosanac Nikola 248
Bosioi Mirko 248
Boti Stevan 95
Boi Slavko 248
Boi Svetislav 248
Boi Radovan 248
Boiki Radovan 105
Boinovi Neda 67
Brankovi Zivorad 248
Brki Duan 248
Brki Hamza 248
Brki Rade 248
Breza Stanko 249
Broz Josip Tito 51, 69, 206
Brozovi Ivan 94
Budimir Branko 249
Budimir Duan 249
Budimir Milan 87
Budimir Veljko 249
Buli Mirko 249
Buji Mile 249
Budisavljevi Milan 249
Bukara Milorad 249
Bukara Osto ja 249
Bundalo Kota 249
Bundalo Ljubo 163
Bundalo Marko 249
Bundalo Slavko 249
Burazer Mirko 133
Burazor Ratko 249
Buri Stevo 249
Bursa Milan 249
Bursa Pet ar 125, 126, 249
Burui j a Savka 249
Carinski Stevo 249
Cveti Ostoja 249
Cvijanovi Simo 250
Crnogorac Milo 250
Crnogorac Vojin 250
Cvetkovi Vukadin 250
ao Nikola 250
Cajavec Rudi 24
Coki Rade 42, 87
Celenski Savo 250
eljar Pero 250
evti Branislav 250
Cevti Jovan 250
ii Uro 250
Cobanovi Milan 250
Coli Ljubo 250
uak Spasoje 250
Cudi Drago 87
ulan Duan 79
313
Cerani Jovo 167
Ciri Milorad 250
Corali Radomir 250
Cosi Petar 250
osi Pet ar 250
Cosi Raj ko 250
Culum Duan 250
Cupurdija Milan 251
Curguz Dragutin Crni 41, 87,
194
Curguz Milan 251
Curguz Pera 87
Dabi Duan 251
Dabi Gojko 251
Dabi Veljko 251
Dackovi Boidar 251
Daki Gllgo 251
Dali Mirko 51, 251
Dalmacija Dragutin 251
Damljanovi Milisav 251
Danilovi Milivoj 172
Danojli Dragomir 251
Danojli Milutin 251
Danojlovi Dragoljub 251
Dapevi Peko 63
Dedijer Vladimir 215
Dejanovi Boko 251
Dejanovi Niko 251
Deli Boidar 251
Delki Stojan 251
Deni Mile 251
Deni Veselin 252
Deni ivorad 252
Dendi Mehmed 252
Desani Svetislav 252
Despeni Raj ko 252
Dimitrijevi Dragomir 252
Dimitrijevi Miodrag 252
Dimitrijevi Vitomir 252
Dii Vojin 252
Doen Ostoja 252
Dragievi Budimir 252
Dragievi Mitar 252
Dragievi Stevan 252
Dragi Dragan 252
Dragi Nikola 252
Dragi Ranko 252
Dragomirovi Veljko 252
Drakuli Jovo 252
Dranga J an 172
314
Drenovi Uro 91, 93, 96, 139,
152
Drenjanin Dragan 252
Drini Mirko 252
Drobac Pero 252
Drvenica Marj an 253
Drvenica Vojin 253
Duki Dragan 253
Duani Boko 253
Dalta Ant e 253
Dino Ha so 253
Duni Zoran 253
Dakovi Mirko 253
akovi Stevo 253
apa Nikola 253
enadija Marko 14
enadija Mirko 253
enadija Sreto 41, 87, .105
oki Aleksandar 253
onovi Dragoljub 253
orevi Aleksandar 253
orevi Boidar 254
orevi Dragan 253
orevi Jordan 253
orevi Jovan 253
orevi Momir 253
ukanovi Budimir 253
ukanovi Vid 254
uki Konstantin 254
uki Milan 254
uki Momilo 254
uki Nikola 254
uki Stojan 254
urainovi Raj ko 254
urevi Dragan 235, 254
urevi Mirko 254
urii Blao 177
urii Gvozden 254
urii Vladimir 254
uri ore 97
uri Mladen 254
uri Nemanja 254
uri 2ivko 254
ukanovi Milan 42
ukanovi Vid 42, 79
uri Mladen 104
Egi Duan 221
Egi Milan 42, 254
Fabijan Martin 254
Faflet Ankica 254
Fenjen arko 255
Filipovi Boidar 255
Filipovi Miodrag 255
Filipovi Simo 255
Filipovi Tihomir 255
Filipovi ivoj in 255
Forkapa Nikola 91, 109, 152
Frajtovi Milutin 255
Fridl Zvonimir 60
Futer Milan 255
Gaea Boro 87
Gai Duan 255
Gai Lj uban 255
Gai Mihajlo 42, 87, 126
Gaji uro 255
Gaji Milan 86
Gaji Oste 255
Gaji Pet ar 255
Gaji Hade Ronjgo 19, 79,
232
Gaji Sava 255
Gaji Sreten 255
Gaji Too 255
Gakovi Vaso 255
Gara Marko 79, 255
Gara Pet ar 14
Gai Gvozden 256
Gavi Mileta 256
Gavrilovi Milan 256
Gavranovi Stevo 256
Gavranovi Vlado 256
Glii Mihajlo 256
Glumac Mile 257
Golji Svetozar 256
Goji uro 87
Gojkovi Zivojin 256
Golubovi Petar 256
Gosti Pet ar 256
Graorevi Vojislav 256
Grbi Brano 256
Grbi Mile 256
Grbi Stanko 256
Gri Zivorad 256
Grlica Joka 256
Grnevi Duan 256
Grozaj Zvonimir 60
Grujii Bogoljub 256
Grujii Raj ko 256
Gruji Duan 235, 256
Gruji Spasoje 257
Guki oko 257
Gvozden Jelisije 257
Gvozden Krsto 257
Gvozden Ljubo 257
Gvozden Krsto 104
Gvozden Ljubo 125
Gvozdenovi Mikan 257
Gvozdi Petar 94
Hadi Ahmet 257
Hadi Vida 257
Hardanovi Boidar 257
Halili Ibro 257
Hiti Jovica 257
Hoevar Konrad 60
Horvat Andrija 257
Husanovi Salih 257
Ibrahimpai Mahmut Mao
169, 203, 209, 215
Ivanovi Simo 20
Ivei Anton 188
Jaj ani n Ljubomir Bijeli 231,
236
Jandri Mirko 259
Jakovljevi Simo 257
Jankovi Aleksandar 257
Jankovi Branko 257
Jankovi Luka 257
Jankovi Marko 257
Jankovi Milan 257, 258
Jankovi Milisav 258
Janj ani n Marko 258
Janjetovi Mladen 258
Janjetovi Stevan 41
Janj i Milorad 258
Janj i Savo 258
Janj i Stevo 258
Jaarevi Jaar 258
Jai Vlatko 258
Jefti Milan 259
Jeji Risto 14
Jeli Dobrosav 259
Jelii uro 259
Jeli Sreten 259
Jeli Stevo 259
Jelisavac Aleksa 83
Jelisavi Aleksa 259
315
Jeremi Duan 260
Jeremi arko 260
Jeri Mirko 260
Jevti Branislav 259
Jevti Jovan 259
Jezdimirovi Dragutin 260
Joci ivota 260
Joki Duan 259
Joki Marko 259
Joki ivota 259
Jokovi Jovo 259
Joksi ivota 259
Jordi Vladimir 259
Joti Z. 152, 192
Josipovi Borisav 259
Jovankovi Vaso 79
Jovanovi uro 258
Jovanovi Jeft o 258
Jovanovi Ljubo 258
Jovanovi Ljubia 258
Jovanovi Milan 258, 260
Jovanovi Milo 258
Jovanovi Momilo 258
Jovanovi Stanko 258
Jovanovi Vladimir 258
Jovanovi Vasilije Vaso 258
Jondi Miroslav 258
Jovi Borivoje 259
Jovi Duan 259
Jovi Jovo 259
Jovi Mihajlo 259
Jolda Vlado 259
Jungi Marko 93
Jugovi Milan 260
Jandri Rajko 260
Jungi Zivko 260
Jurini Niko 169
Kafedi Malaga 260
Kaj t us Vaso 235, 260
Kalaba Milo 260
Kalezi Mirko 67
Kalini Jovan 260
Kalini Milan 41
Kant ar Zivko 260
Kanipamtijevi Borivoje 260
Kapor Momir 194
Karabegovi Osman 16, 40
Karan Marj an 260
Kari arko 260
Kasagi Boko 260
Kasagi Simo 260
Kati Janko 261
Kati Milo 261
Kati Milovan 261
Katineli Art ur 60
Kaurin Mikan 261
Kecman Vid 261
Kekovi Marko 261
Keri Savo 261
Kesi Mile 261
Kesi Radovan 261
Kirhner (porunik) 152
Kluz Franj o 24
Kneevi Dragan 41, 87, 105
Kneevi uro 261
Kneevi Ljuban 261
Kneevi Milan 87, 261
Kneevi Momir 261
Kneevi Nikola 79, 261
Kneevi Relja 261
Kneevi Savo 261
Koji Milo 261
Koji Simo 261
Koji Vico 235, 262
Kokrlja Stevan 262
Kolundija Duan 153
Komusar Zdravko 262
Konculi Savo 262
Konar Mitar 262
Kondi Rade 42, 87, 108, 126,
177, 194, 200, 215, 262
Kopren ore 262
Koragi Marko 262
Korajii Milovan 262
Kokotovi Duan 262
Koralj Stevo 262
Kormano Ostoja 14
Kos Radoje 51, 262
Koi Stojan 262
Kosovec Josip 236
Kostadinovi Duan 214, 219
Kosti Stojan 46
Kosti ivota 262
Kotara Bogdan 262
Kotur uro 138, 262
Kotur Milo 262
Kotur Simo 238
Kotur Vlado 262
Kovaevi Bogoljub 262
Kovaevi Borivoje 262
316
Kovaevi Brano 42
Kovaevi Milivoje 263
Kovaevi Petar aula 14
Kovaevi Slavko 263
Kovaevi Vladimir 263
Kovrtlija Ilija 263
Krajinovi Milutin 263
Krea Aleksa 263
Krea Bogdan 263
Krea Milan 263
Krea Slavko 263
Krpi Vi tornir 263
Krsmanovi Nedeljko 263
Krnet a Cedomir 79, 263
Krneta Savo 220, 263
Krni Svetislav 263
Kr nj aj i Marinko 87, 172
Krsti Milan 263
Krsti Zivan 263
Kruko Nasif 263
Kulenovi Skender 35
Kuli Lazar 263
Kuli Paj o 263
Kulundija Duan 263
Kukolj Branko 264
Kumu Jan 165, 172
Kusi Ljubo 264
Kuzmanovi Dragomir 264
Kuzmanovi Veljko 264
Kuzmanovi Zivko 264
Lackovi Boidar 264
Ladana Eugen 264
Laji arko 264
Laki Branko 264
Lanka Josip 60
Latini Duan 266
Latini Milutin 264
Latini Savo 264
Latini Veljko 264
Latinovi Duro 264
Latinovi Nikola 264
Lazarevi Boidar 264
Lazarevi Obrad 264
Lazarevi Stojan 264
Lazi Bogdan 264
Lazi Dragutin 264
Lazi Duan 265
Lazi ore 265
Lazi Ilija 265
Lazi Lazo 86
Lazi Pet ar 265
Lazi Vukain 265
Ledinek Milo 101
Leni Rade 265
Lepir Nikola 177, 265
Lepir Slavko 265
Leina Milorad 265
Lipi Mihajlo 265
Lisac Stevo 265
Lotinja Vaso 265
Lugonji Milenko 265
Luji Mladen 265
Luki Dragan 265
Luki Mile 265
Luki Mileva 265
Luki Pet ar 265
Luki Rade 265
Luki Stanko 265
Ljubii uro 127
Macura Filip 266
Maak Dragan 266
Maak Gojko aruga 129
Maak Mirko 41, 133, 266
Maeki Munib 266
Maaevi Ranko 266
Magdi Tereza 266
Maglajli Sakib 266
Majstorovi Ceda 266
Makivi Slavoljub 97
Maksimovi Dragoljub 266
Maksimovi Maksim 266
Maksimovi Milan 266
Maksimovi Pet ar 266
Malbai arko 266
Maleevi Dragutin 266
Malaevi Milorad 266
Maleevi Milo 266
Mali Ilija 139, 140
Mali Pet ar 266
Malini Pane 267
Malki Savo 267
Mandi Leposava 267
Mandi Milo 267
Mandi Pavle 267
Mandi Vitomir 60
Manojlovi Dragia 267
Manojlovi Manojlo 267
Manojlovi Milenko 267
Manjeni Branislav 267
317
Manjeni Miodrag 267
Manjeni Savo 267
Mareti Vukain 91, 94, 95,
98
Marii Lazar 267
Mari Ana 267
Mari Jovo 267
Mari Mihailo 267
Mari Zivko 267
Marin Dragan 41
Marin Jovan 267
Marin Mihajlo 51
Marin Mile 267
Marin Pavao 41
Marinkovi Gojko 86
Marinkovi Mlado 267
Marjanovi Joco 7, 42, 67,
77, 121, 129, 165
Marinkovi Zivorad 268
Marjanovi Mihailo 268
Marjanovi Milo 110, 268
Marui Ivica Ratko 24
Marjanovi Savo 268
Markovi Bogosav 268
Markovi Dragomir 268
Markovi Miodrag 268
Martin Slavko 65
Marui Ivica Ratko 20
Mai Ugljea 268
Mati Bogosav 268
Mati Boidar 268
Mati Dragia 268
Mati Luka 268
Mati Stojan 268
Mati Zlatibor 268
Matija Duan 181, 184,
Matija Stevo 268
Matijaevi Rade 268
Matovina Lovro 60
Maar Drago 86, 101
Maar Josip Soa 35, 41, 45,
52, 53, 118, 223, 266
Meava Pet ar 42, 77, 223, 268
Medi Milo 268
Meed Branko 51, 268
Meed Vlado 269
Meed Rade 269
Melki Ahmet 269
Mii Radojko 269
Midi Esad 20
Mihailovi Dragoljub Draa
90, 91, 160, 194, 195
Mihajlovi Bojan 269
Mihajlovi Lazar 269
Mihajlovi Milorad 269
Mihajlovi Predrag 269
Mihajlovi Radomir 269
Mihavec Lazar 269
Mijatovi Milan 269
Mijatovi Milorad 269
Mika Gavro 269
Miki Mio 269
Miki St oj an 269
Miki Zivorad 269
Miladi Leposava 269
Miladinovi ore 270
Milanovi Radovan 269, 270
Milanovi Svetozar 269
Milain Dragan 86, 162
Milainovi Dragutin 270
Miletic Branislav 270
Mileti Ostoja 270
Mili uro 270
Milini Zivko 270
Milinkovi Ljubica 270
Milinovi uro 42
Milain Dragan 162
Milojevi Boo 97
Miloa vi jevi Zivan 270
Miloevi Pet ar 270
Miloevi Slavko 270
Miloevi Savo 270
Milainovi Veljko 270
Milovanovi Tri fun 270
Milovanovi Zivan 270
Miljanovi Ostoja 41, 79, 270
Miljanovi Lazo 270
Miljevi Teodor 270
Mireti Mirko 141, 270
Mirkovi Milan 270
Misaji Savo 271
Mirkovi Milorad 271
Mirkovi Miodrag 271
Mirkovi Stanislav 271
Misiraa Duan 40, 41, 78, 86
Mii Jovan 94
Mikovi Spasoje 271
Mikovi Veljko 271
Miljenovi Jovo Pop 126,
220 271
Miti Mihajlo 271
318
Mi tic Vojin 271
Mitrakovi Petar 271
Mitrakovi Vlado 271
Mitrainovi Rajko 271
Mitrovi Desimir 271
Mitrovi Dragomir 271
Mitrovi Duan 271
Mitrovi Ljubia 271
Mitrovi Pero 271
Mitrovi Vaso 271
Mojsilovi Obrad 271
Mrda Uro 272
Mudrini Duan 272
Munjiza oko 272
Muratovi Ramo 272
Muti Ostoja 177. 272
Nad Kota 23
Nagradi Mirko 272
Nagradi Petar 272
Nagradi Savo 272
Nedeljkovi Milisav 272
Nestorov Svetozar 272
Nei Dobrivoje 272
Nei Dragoljub 272
Nei Rade 272
Nikodinovi Dragutin 272
Nikoli Aleksandar 272
Nikoli Dragi 272
Nikoli ura 272
Nikoli Milovan 272
Nikoli Miodrag 272
Nikoli Ratko 273
Nikoli Vitomir 273
Nikoli Vukain 273
Nikoli ivota 273
Niliin Mitar 273
Nini Zivko 273
Nii Petar 273
Novakovi Ilija 273
Novakovi Lazar 273
Novakovi Momilo 273
Novakovi Stanko 273
Novakovi Uro 273
Njei Rada 273
Obradovi Duan 273
Obradovi Mlaa 105
Odi Svetolik 273
Omerbai Hazim 273
Orovi Savo 177
Oroz Danilo 273
Ostoji Tedo 97
Osmokrovi Milutin 273
Paji Andrija 273
Pajii Milisav 273
Pajkovi Milo 177, 221
Pani Miodrag 274
Pani Zivan 274
Pai Adii 274
Pai Milisav 274
Pavi ure 101
Pankovi Mladen 79, 274
Pavkovi Sinia 274
Pavlovi Cedo 274
Pavlovi Milorad 274
Pavlovi Zivko 274
Pecelje Milan 274
Pecelje Zivko 274
Peanac Mihajlo 79, 274
Peji Sreten 274
Peki Milan 274
Peki Milutin 274
Peki Mirko 41, 86
Peki Slavko 87
Perkan Vranje 126
Perkovi Stevo 274
Perovi Danica 86
Perovi Mio 235. 274
Pei Boko 274
Pei Vaso 274
Petkovi Borisav 275
Petkovi Stojan 275
Petrovi Ana 275
Petrovi Bogoljub 275
Petrovi Milan 275
Petrovi Milivoje 275
Petrovi Milisav 275
Petrovi Nedeljko 275
Petrovi Pejo 275
Petrovi Petar Pecija 13, 14,
87
Petrovi Prodan 275
Petrovi Sava 51, 275
Petrovi Sreten 275
Petrovi Vaso 42
Petrovi Zivan 275
Petrovi Zivojin 275
Pilipovi Dragan 41. 78. 275
Pilipovi Milan 275
Pilipovi Mirko 275
319
Pjani Marko 275
Pjetlovi Svetozar 275
Polovina Dmitar 159
Poljanac Branko 55
Popovi Aleksandar 276
Popovi Aleksandar 276
Popovi Mio 276
Popovi Milo 121, 142
Popovi Mirko 276
Popovi Radomir 276
Popovi Stevo 156, 171, 276
Popovi Vladislav 276
Pralica Lazo 276
Pralica Ostoja 276
Predojevi Lj uban 276
Pri t aj al o Petar 276
Prl j i Miloj ko 276
Prl j i ivota 276
Prosi Jovo 177
Prnj at ovi Petar 276
P>-odanovi Ljubo 276
Proki Mihajlo 276
Proi Jovo 276
Pror Novak 276
Pri Rade 276
Pucar Duro Stari 20
Pua Marko 276
Puljarevi Mile 277
Pupavac Stojan 277
Purii Ivan 277
Puzigaa Mile 87
Raca Bosa 277
Raca Slavko 277
Rai Sreten 278
Radakovi Boko 277
Radakovi Ilija 277
Radakovi Rade 277
Radi Rade 94, 97, 108, 164
Radi Luka 97, 98, 103
Radivojevi Ljubo 277
Radivojevi Raj ko 277
Radoji Steva 225, 277
Radonji Duan 277
Radovanovi Antun 277
Radovanovi Milo 277
Radovi Borivoje 277
Radovi Branko 277
Radosavljevi Mihajlo 277
Radulovi Duan 51, 277
Radulovi Jelisije 278
Radulovi Lazar 278
Radanovi Branko 278
Raji Milovan 278
Rajli Duan 278
Raki Boidar 278
Rakj Boko 278
Raki Stanoje 278
Rakovi Branko 278
Randi Momilo 278
Renilovi Rade 42, 236
Raili Radan 121
Rajili Duan 42
Resan Dragoljub Ciko 86,
105
Rai Milorad 278
Rakovi Sretko 278
Rakovi Stevo 278
Ratkovi Zivko 278
Rat aj Emil 93
Rau Rade 278
Renduli Nikola 278
Rener Boidar 278
Repaji Dragoj e 278
Ribar Ivan 70
Ristov (major) 153
Risojevi Mikan 279
Risojevi Ostoja 279
Rizan Milan 278
Rodi Ljupko 279
Rodi Sreten 279
Roje Karlo 91
Rokvi Krsto 279
Rolovi Svetozar 279
Romi Milan 279
Reak Alfred dr 41
Sabijak Vitomir 279
Salali Mio 279
Salali Milan 279
Salanovi Sali 279
Salatovi Stanko 279
Samac Tomo 279
Sanianin Zdravko Braco
105, 236
Sarevi Ilija 172
Savanovi Milan 279
Savanovi Pet ar 94
Sandi Vojislav 279
Sari uro 279
Sarajli Jovo 280
Savi Borivoje 279
320
Savi Duan 279
Savie Mladen 279
Savi Milisav 283
Savi Sava 97
Savatovi Slobodan 280
Savki Radisav 280
Savkovi Mirko 280
Sefi Esad 283
Seki Radomir 280
Sembre Nikola 280
Semiz Kota 42, 280
Sekuli Branko 280
Sevi Ljubomir 177
Sikani Branislav 280
Simatovi Boko 280
Simi Budimir 280
Simi Duan 280
Simi Milan 280
Simi Milorad 280
Simeunovi Duan 280
Siti Ivica 280
Sivaki Zivan 280
Skenderija Vitomir 280
Skoki Dragoljub 280
Skrobac Duan 280
Skrobonja Vitomir 177, 281
Slavkovi Boko 281
Slijepac Vaso 16
Slijepac Vlado 281
Sljepanovi Krsto 281
Slijepevi Mirko 281
Soki Aleksandar 281
Spasojevi Nedeljko 281
Spasojevi Slavko 281
Spasojevi Tihomir 281
Srdanovi Milovan 281
Srdanovi Svetislav 281
Srdi Branko 281
Srdi Duan 235, 281
Srdi Savo 281
Staki Stevo 282
Stameni Boidar 281
Stameni Milisav 281
Stani Milan 281
Staneti Cedo 281
Stani Jelisije 281
Stani Milenko 281
Stani Mirko 87, 156, 282
Stani Mitar 282
Stani Mlado 42
Stani Teodor 282
Stanisavljevi Vladimir 282
Stankovi Gostimir 94
Stanojevi Branko 282
Stanojevi Duan 282
Stanojevi ivota 282
Starevi Gojko 51, 282
St ary Josip 192
Stefanovi Drago Braco 221,
236
Stefanovi Predrag 282
Stefanovi Vitomir 282
Stefanovi Vojislav 282
Stefki Vojin 282
Stegi Vaskrsije 282
Stepanovi Kapi j a 282
Stepanovi Vlastimir 282
Stepi Radojica 282
Stevanovi Stojadin 182
Stevi Milan 235, 282
Stijak Janko 282
Stojakovi ore 283
Stojakovi Milo 283
Stojakovi Ostoja 283
Stojakovi Tri fun 283
Stojakovi Veljko 41, 53, 86,
144
Stojanovi Dragan 283
Stojanovi Mitar 87, 126, 283
Stojanovi dr Mladen 22, 24,
89, 90, 93, 167
Stojanovi Momilo 283
Stojanovi Petar 283
Stojanovi Petar 283
Stojni Dragutin 283
Stojni Simo 283
Storebra Milo 219
Strika Ostoja 283
Suboti Sredoje 283
Suevi Jovo 283
Suzi Stevo 283
Sainovi Salih 283
Sainovi Ljubomir 283
ehi Mehmed 283
evi Ljubomir 86, 159, 175
evi Mirko 284
Sevrljuga Mihajlo 284
iljak Milo 284
iljak Mirko 41, 87, 145, 221,
236
21 Peta krajika (kozaraka) brigada 321
Siljegovi Ana 284
Siljegovi Boko 41, 52
Siljegovi Gojko 42, 87
Siljegovi Milo 41, 52, 78,
177, 236
Sipka Ranko 75, 76, 78, 86,
136, 142, 153, 165, 177, 190,
194, 215, 223, 284
Skondri Ljuban 104, 284
Skori Stevo 284
Sljokavica Milan 235
Smitran ura 284
Smolja Gojko 284
Sobi Slavko 284
Sobot Simo 284
Sobot Simo 284
Sobot Vlado 284
ogor Lazar 284
Spanovi Tomica 42, 79, 284
Stai (general njem. borb. gru-
pe Zapadna Bosna 28
Stekovi Mirko 153, 284
Subai Husein 284
uman Milan 51, 284
Surlan Milan 284
Tadi Aleksandar 285
Tadi Radoje 87, 125, 285
Tanaskovi Miodrag 285
Teodosijevi Duan 285
Teanovi Lazo 90, 91, 94, 96,
107
Teanovi Nikola 285
Tei Boko 285
Tei Maksim 94
Tei Milorad 285
Timarac Jovo 285
Timarac Milan 285
Timarac Sretko 285
Tmia Nikola 285
Todorovi Dragan 285
Todorovi Mladen 285
Toma Marko 285
Tomi Blagoje 285
Tomi Ivan 185
Tomi Neboja 285
Tomi Stanoje 285
Topalovi Svetozar 285
Torbica Marko 285
Toroman Dragoljub 285
Toroman Dragomir 51, 104,
286
Toroman Jovo 286
Toroman Rajko 219
Toi Simo 14
Trbojevi Ostoja 286
Trebjeanin Jovan 286
Tripkovi Drago 286
Tripkovi Mirko 286
Trii Blagoje 286
Trivi Milutin 286
Trivi Vukan 286
Trivuni Mitar 152
Trkulja Mile 286
Trmoljanin Pet ar 286
Trnini Lj uban 79, 286
Trnini Mirko 186
Trnini Rade 286
Trtica Stevo 41, 86, 286
Trubarac Branko 286
Trubarac Raj ko 286
Tubi Mirko 235, 286
Tubok Stojan 97
Turki Mehmed 286
Turudija Cedo 287
Turudi j a Mio 287
Ugrica Raj ko 287
Uletovi Dosta 287
Uremovi Konstantin 93
Uzorac Mirko 287
Uzorac Radomir 287
Utjeinovi Duan 41
Variak Leposava 287
Vasi Aleksandar 287
Vasi Branko 287
Vasi D. Branko 287
Vasi Dobrivoje Mf
Vasi Duan 287 \ \
Vasi Milan 156, 287
Vasi ivota 287
Vasiljevi Milutin 287
Vasiljevi Svetozar 287
Vasiljevi Velizar 287
Vaskovi Srpko 287
Velimirovi Mladen 287
Veselinovi Nikola 125, 287
Vientijevi Mihajlo 290
Vidakovi Pet ar 288
322
Vidi Mirko 288
Vidovi Duan 288
Vidovi Flosijan 87, 105
Vidovi Milorad 288
Vignjevi Branko 42
Vila Mlaan 177, 288
Vlaji Zivko 288
Vaji Milan 288
Vaji Zivko 288
Vojnovi Momilo 288
Vojnovi Pet ar 288
Vojvodi Pet ar 79
Volk Franj o 60
Vrani Jovo 133
Vrani Milan 288
Vrani Mirko 221
Vranje Milan 125, 288
Vranje Perkan 288
Vranjeevi Slavoljub 160,
161, 163, 164, 195
Vrban Cvetko 288
Vrebac Dragica 288
Vrhovac Jovan 288
Vrhovac Luka 116
Vrhovac Stevo 288
Vuen Ratko 288
Vuenovi ore 42, 87, 105,
159
Vueti Pantelija 288
Vuievi Mihajlo 289
Vuievi Vaso 236
Vuini Milutin 288
Vujanovi Duan 289
Vujanovi Mio 289
Vujanovi Milan 289
Vujanovi Slavko 289
Vuji Dragoljub 289
Vuji Veselin 289
Vujovi oe Ratko 41, 53
Vukadinovi Ilija 289
Vukajlovi Veljko 289
Vukanovi Veljko 289
Vuki Boko 289
Vukievi Petko 289
Vukmanovi Duan 289
Vukmanovi Milenko 289
Vukmirovi Milorad 235, 289
Vukmirica Branko 289
Vukmirica Rajko 289
Vukota ore 289
Vukosavljevi Miodrag 289
Vukovi Dragan 290
Vukovi Dragutin 290
Vukovi Gojko 289
Vukovi Jovanka 290
Vukovi Ljubomir 290
Vukovi Milan 290
Vukovi Mirko 79, 290
Vukovi Mladen 79, 290
Vuleti arko 290
Zari Zivko 290
Zdravkovi Boidar 290
Zgonjanin arko 41, 52, 78,
86
Zec Branko 220, 290
Zec Krsto 290
Zec Milo 290
Zec Pane 290
Zlatarski Jovan 290
Zlobec Mario 23, 24
Zlojutro Vid 147
Zmijanac Branko 290
Zobi Milan 97
Zori Velimir 290
Zrni Slavko 172
Zvijerac Boo 147, 215
Zvizdi Ibro 175
Zvonar Dragomir 290
Zabi Sakib 291
Zeelj Ostoja 86, 104, 291
Zivanovi ivan 291
Zivnijevi Vlado 291
Zivkovi Radomir 291
Zmiri Milan 291
Zuji Mladen 291
21
323
JEDINICE
Armije
NOVJ:
1-va 234, 239
Neprijateljske
nemake:
2. oklopna 126, 131133,
135, 150, 153, 154
Bataljoni
NOVJ (samostalni):
1. kraj i ki proleterski
12 KNOP odreda Mladen
Stojanovi 45
3. 5. kraj i ke brigade
77
Kraj i ki proleterski 92
Manjaki 4. odred 19
Prnj avorski 92
Proleterski Bosanske kr aj i -
ne 20
Sanski 19
Udarni 30, 34, 93
Udarni portivetniki 20
Neprijateljski
Bataljoni (bojne)
utako-domobranske :
l. -va 3. gorskog zdruga 60
l. -va 1. zdruga 1. divizije
30
1-va jurina 54, 59
1-va Pet ri nj ske brigade
54
1-va 1. pjeake pukovnije
54, 57
2-ga 1. domobranskog lova-
kog puka 105, 106
2-ga 2. gorskog zdruga 30
2-ga 3. gorskog zdruga 58
2. bojna 4. lovake pukov-
ni j e 184, 186
2-ga 5. pjeadijskog puka
54
2. bojna 6.- lovake pukov-
ni j e 177
3-a 3. gorskog zdruga 60
3-a 4. gorskog zdruga 30
4-ta 3. gorskog zdruga 58
6. ustaka (bojna) 55, 57
8-ma ustaka 54
18-ti ustaki 54
Domdo bat al j on Banja
Luka 54
Ferizbegoviev 170, 172,
188
Ustaki pripremni Banja
Luka 54, 57
usta. bojna imi
Brigade
NOVJ:
1. krajika udarna 5, 24,
27, 30, 34, 49, 51, 59, 63, 117
1. proleterska 162, 163,
225
2. hrvatska 49
2. kraj i ka udarna 5, 34,
40, 49, 51, 52, 55, 58, 59, 69,
70, 7274, 77, 107, 108, 112,
116, 120, 124, 128
3. krajika 49, 51, 149
3. lika proleterska 149
5. kraj i ka (kozarska) udar-
na 5, B. 19, 33, 35, 3845,
47, 4852, 54, 56, 5878, 80,
81, 8487, 89, 93, 98101,
103111, 115117, 119129,
324
131133, 135139, 140149,
151173, 176, 177, 179, 181,
182, 184190, 192240, 243,
286, 291
5. srpska udarna 228
6. krajika udarna 4952,
55, 59, 7375, 77, 84
6. vojvoanska udarna
213
8. hrvat ska 49, 51
8. krajika udarna 51, 73,
74, 77
9. krajika udarna Simo
olaja 71, 144
11. kraj i ka udarna 5, 102
12. krajika udarna 5, 6,
42, 77, 100, 107, 124127,
131135, 138, 149, 158, 180,
181, 189, 194, 198207, 213,
225, 234, 235
12. slavonska 149, 162
13. proleterska 229
14. srednjobosanska 135,
136, 149, 162, 172, 181, 184
186, 189, 194
18. hrvatska 186
18. istonobosanska 184,
185, 189, 194
20. kraj i ka udarna 5
Neprijateljske
etnike
3-a Koi Drenovievog
korpusa 138, 139, 152
Joavika 162, 164
Crnovrka 138
Kosma j ska 206
Ljubika 128, 139, 140, 152,
161, 186
Motajika 121, 162, 164
Teslika 170, 192
upska 121, 138, 162,
164
Ustako-domobranske :
1. lovaka 185, 188
2. gorska 30
3-a brdska 26, 54, 58
61, 63, 74
4-ta brdska 26, 30
4. lovaka NDH 154
4. posadna 174
6. posadna Ferizbegovieva
bojna 180, 184, 188
10-posadna 201
Banjaluko domobranska
36, 54, 58, 82, 97
Petrinjska 54
nemake:
1. brdska 212
2. brigada 1. kozake konji-
ke divizije 145
ete
NOVJ (samostalne):
1. prijedorska 16
2. dubika 16
3. karanska 16
Banijska proleterska 23
Buletika 92
Crnovrka 91
Kozaraka-proleterska
20, 92
Pionirska 91
Neprijateljske
ustake:
1-va ustakog pripremnog
bataljona Banj a Luka 54
Divizije
NOVJ:
1. proleterska udarna 155,
158, 192
2. proleterska udarna 63
4-ta kraj i ka 52, 53, 55,
56, 58, 61, 6365, 6977, 80,
82, 84, 89, 99, 100
5-ta kraj i ka 63, 72, 229
6. lika proleterska 198,
199, 210, 228, 235
10. (Bosanska) 192
11. krajika 6, 41, 100, 117,
118, 121, 122, 124, 127129,
132, 133, 135, 136, 138, 139,
141, 142, 145, 147, 149, 150,
155, 157159, 161172, 177,
179, 180, 181, 185190, 192
194, 196207, 210, 211,
214225, 227236, 238, 239
12. krajika 98, 100, 106,
107, 109, 114-T-11.7 od 19.
8. 1943. preimenovana je u
11. krajiku diviziju
16. vojvoanska 210, 220
17. (istono-bosanska) 235
325
21. srpska 227
53. (srednjobosanska) 6,
194
Neprijateljske
ustako-domobranske :
1. brdska 2628
1. gorska 30
4. pjeadijska domobranska
106
nemake:
7-ma SS Princ Eugen
26, 77, 197
13. SS Handar 193,
200, 201
114. lovaka (ranije 714. pj e-
adijska) 85, 104
187. rezervna (kasnije 42. lo-
vaka) 74
369. legionarska 73, 74, 76
373. legionarska Tigar
153
704. peadijska (kasnije 104.
lovaka) 26
714. peadijska (kasnije 114.
lovaka) 26, 45, 58
717. peadijska (kasnije 117.
lovaka) 26, 73, 74
718. peadijska (kasnije 118.
lovaka) 20, 26
Divizioni
Neprijateljski
ustako-domobranski :
8. artiljerijski 23, 54
4. artiljerijski 54
Grupe
neprijateljske
nj emaka F 201
Korpusi
NOVJ:
1. bosanski 5357, 61,
6365, 69, 70, 72, 73, 7577,
80, 84, 100, 105, 108, 109, 123
1. proleterski udarni 222
225, 227
2. bosanski udarni 100,
108, 109, 205
3-i 193, 194, 197, 199
5. udarni 41, 149, 162, 175,
178, 184, 185187, 192, 193
12. udarni 203207, 211,
213, 214, 217219, 222
Neprijateljski
etniki :
Srednjobosanski etniki
167, 186
Majeviki 200
domobranski:
1-vi domobranski 61
2-gi domobranski 54, 57,
65
nemaki:
15. njemaki armijski brd-
ski 126, 131133, 135, 150,
153155
69. nemaki rezervni 145
Komande
neprijateljske:
etnike:
Vrhovna etnika komanda
200
borbena Zapadna Bosna
28, 31, 161, 163, 194
nemake:
Oruanih snaga Slovenija
Dalmacija 84
Odredi
NOVJ:
1. krajiki (Grmeki) 23,
32
2. krajiki (Kozarski, docnije
Mladen Stojanovi 5,
1629, 34, 3640, 4446, 48,
92, 93
Banjaluki 100, 107, 135
Kozaraki 10102
Mavanski 202, 207
Prnj avorski 116, 120, 127,
128, 134, 135
Tesliko-teanjski partizan-
ski 156, 159
Neprijateljski
etniki
Borje 94
Manjaki 94
Ozrenski 202
Trebava 95
Operativne zone
NOV i POJ:
3-a NOV i PO Slavonije
39, 40, 43
Oruane snage
Saveznike:
326
Crvena armi j a 49, 145, 162,
208
Pukovi
Neprijateljski
Ustako-domobranski :
1. domobranski lovaki
105, 106
1-vi pjeadijski 54
2-gi 23, 26
3. oruniki 168
3. andarmerijski 26
4. lovaka pukovnija 123,
173, 174, 177, 178, 180, 182,
184186, 187, 190, 193
5-ti pjeadijski 26, 54
6. lovaka pukovnija 172,
176, 177, 188, 192
10. domobranski pjeadijski
23, 54
11-ti 23, 26, 65
12-ti pjeadijski 26, 58,
59
nemaki:
13-ti 7. SS Princ Eugen
divizije 197, 201
28-mi 13. SS divizije 201
92. motorizovani 154
370-ti 369 divizije 73,
74
383-i 373. grenadirske divi-
zije 153
901. oklopno-grenadirski
kolski 154
969-ti 369. njemake di-
vizije 76
721-vi 114. lovake divizije
104
737-mi 717. divizije 73, 74
741-vi 114. lovake divi-
zije 104
Brandenburg 212
tabovi
NOV i POJ:
Glavni tabovi:
za Bosnu i Hercegovinu
19
za Hrvatsku 38, 59
Operativni tabovi:
za Bosansku kraj i nu 19,
23, 24, 32, 34, 3740, 43, 44,
4649, 55, 89
III. operativne zone u Hrvat -
skoj 40
III. operativne zone u Sloveni-
ji 39
Vrhovni tab:
Vrhovni NOV I POJ 32,
39, 40, 47, 48, 51, 52, 57, 58,
63, 64, 69, 77, 80, 84, 100, 105,
117, 123, 127, 138, 158, 165,
178, 187, 192, 193, 198, 199,
216
Vojne ustanove
Neprijateljske ofanzive i opera-
cije:
IV ofanziva 19, 72, 78
V ofanziva 213
VI ofanziva 147, 149, 165
Ostali pojmovi
Komiteti:
CK KP Jugoslavije 80
81, 148, 195, 196
Oblasni komiteti KPJ za
Bosansku kraj i nu 76, 80,
81, 86, 102, 143
Okruni komiteti KPJ za:
Kozaru (nosio i naziv: OK
KPJ za teritoriju 2. kraj i -
kog NOP odreda i za Pri j e-
dor, Bos. Novi, Bos. Dubicu
i Bos. Gradiku) 40, 76,
80, 81, 92, 102, 162
Banj u Luku 146
Pokrajinski komiteti KPJ za:
Bosnu i Hercegovinu 143
Sreski NOO za Kozaru 80
Ostali pojmovi
Oktobarska socijalistika revo-
lucija 48
I Zasedanje AVNOJ-a 32, 51
Ustanove i pojmovi
Neprijateljski
ustako-domobranski
Ministarstvo oru. snaga
NDH 169, 175, 190, 198,
201
2. zborno podruje NDH
174, 182, 185, 186192, 201
327
S A D R A J
Strana
UMJESTO PREDGOVORA __ 5
UVOD _ 9
P r v a g l a v a
FORMIRANJE BRIGADE _ _ _ _ _ 3 4
D r u g a g l a v a
DEJSTVA BRIGADE NA PODRUJU BOSANSKE KRA-
JINE 43
T r e a g l a v a
PRILIKE U CENTRALNOJ BOSNI PRIJE DOLASKA 5.
KOZARAICE BRIGADE I OSTALIH JEDINICA 11.
DIVIZIJE NA TAJ TEREN 89
e t v r t a g l a v a
PRELAZAK 5. KRAJIKE (KOZARAKE) BRIGADE PRE-
KO r. VRBASA I BORBE U CENTRALNOJ BOSNI 99
Napad na Derventu 180
Napad na Tesli 187
Pripreme 5. brigade za pokret u istonu Bosnu i Srbiju 193
P e t a g l a v a
U ISTONOJ BOSNI _ _ _ _ _ _ _ _ _ 197
e s t a g l a v a
PREKO DRINE U SRBIJU 203
S e d m a g l a v a
NA SREMSKOM FRONTU 217
O s m a g l a v a
U ZAVRNIM OPERACIJAMA ZA OSLOBOENJE ZEM-
LJE _ _ _ _ _ _ _ 233
SPISAK POGINULIH BORACA I RUKOVODILACA 243
REGISTAR _ _ _ _ _ _ _ 297
Na osnovu miljenja Republikog sekretarijata za kulturu
br. 413-46/73-02 od 25. II 1973. godine knjiga je osloboena poreza
na promet.
tampa: Grafiko preduzee Prosveta", . akovia 21, Beograd