A N A D O L U A Y D I N L A N M A V A K F I | 1

SMGE KAVRAMI ve SMGESEL DNME

Metin Bobarolu


nsan birok nitelikle ykl karmak bir varlktr. Niteliklerinin her birine bal olarak ele
alnabilir ve tanmlanabilir. Birok bilimsel disiplin, yntemine ve kuramna bal olarak insan
ele almakta ve kendi durduu yerden insan incelemektedir. Bilimsel yazna (literatre)
baktmzda, bu trden denemelerin hepsinin sonuta ynteme ve kuramn zeine bal
olarak belli bir gr yanstt grlmektedir. Bu nedenle, insan bilimleri zerine
sylenecek hibir sz insan kavramn tketemez; olsa olsa ona bir katk salar. Bunun
anlalr bir nedeni vardr; yle ki insan kendini (insan) herhangi bir nesneyi inceledii gibi
inceleyemez, nk bilen ile bilinen ayn olunca, her bilme giriimi bir deiimle sonulanr.
Bu nedenle, insan kendini tam olarak ele geiremez.

Deney bilimlerinin insanla ilgili bilgisi, onun rgensel yapsyla snrldr, nk deney bilimleri
ancak bedeni ve onun yapsn inceleyebilir. Bilim, nesnesi zerine yntemli bilgi elde
etmeyle snrl olduu iin, insann anlamn ortaya karamaz. Baka bir deyile, insan deney
bilimlerinin konusu olduunda, bir eye, bir olguya indirgenmi olur ki bedensel doasnn
bilinmesinden baka bir ey yaplamaz. Ruhbilim ise, davran, ifade ve tepkileri gzleyerek
insann gerekle ilgili uyum sorununa zm arar.

Deney bilimlerinin yntemi nesnesine baldr ve kendi zerine dnmez. Kendini dnen
dnce ancak felsefenin konusudur. Bu nedenle, insann kendine anlam vermesinin yolu
yalnzca felsefeden geer ya da felsef bir ura gerektirir. nsan dier tm var olanlardan
ayran, dnebilme yetisi yoluyla kendi zerine dnerek (refleksiyon) ben bilincinde
olmasdr. Baka bir deyile, dnmenin nesnesi dnce olduunda felsefe yapmak
kanlmazdr.

Dnmek bir soyutlama, bir simgeletirme ilevidir. nsan simgeletirme yeti ve becerisi
ile dier varlklardan ayrlmaktadr; bu ayrm nitel bir ayrmdr. nsan, bu niteliinden dolay,
baka bir varla indirgenemez bir biimde zgl bir varolutadr; btn anlam ve iliki
dnyasn simgeler araclyla kurar. Dnmenin ve ifadenin olmazsa olmaz koulu dildir
ve dil bir simgeler dizgesidir. Ben bilincinin dnce dolaymnda ve eanlaml olarak simge
dolaymnda kurulmas, beni simgesel dizgenin zeine (merkezine) yerletirir. Bylece,
kuran ile kurulan, simgeler araclyla ayrml birlik iinde ve kendindedir.

Dnme edimi yakc, eritici ve dntrc bir ate gibi, dnd her eyi
anlamlandrarak kendine katar. Btn bu bilme srecinde tzsel olarak dnme, simgede
yerleir ve simge yoluyla tm anlamlandrma iinde kendinde kalmay srdrr. Baka bir
deyile, ben, kendini tm edimlerinde bir btn olarak bilir. Ben bilinci, dnmenin tm
yapp etmelere elik ediyor olmasyla vardr. Ben, Ben Olandr (Tora) zdeyii bu sreci
zetler.

A N A D O L U A Y D I N L A N M A V A K F I | 2


Ben szc kavram olarak saltktr; e deyile, birlie getirici bir ilke olarak kavramdr.
Balangta bir hiliktir; eylemler benin ieriini olutururlar, bylece ben kurulur ve
gerekliini kazanr. Bu anlamda ben, dilde bir simge olarak ilev grr. Simgedir, nk
gsterimi kendisidir ve kendisi kurulumunda srekli deiim iindedir.

Ben her zaman gemi zerinden imdide kurulur. Bu nedenle, insan bir tarih varldr;
insann olmad yerde tarih de yoktur. Baka bir deyile, doann tarihi yoktur. nsan tarihin
hem kurulu znesi hem de rndr. Tarih iki biimde ortaya kar ve insana etkir: Birincisi
somut tarih olarak bireyin tarihidir, ikincisi ise insanlk tarihi. Tarihin ierii kltrdr, insan
kltr iinde ve kltr yourarak tarihi oluturur: siyaset tarihi, ekonomi, bilim, sanat,
inan, dnce tarihi vb. Tarih yazm, aslnda kltrden yaplan soyutlamalardr; tm kltr
iinde kapsanr.

Tarih bilinci ise bir farkndalktr; mikro zaman (bireyin tarihi) makro zamann (insanlk
tarihi) iine yerletirme farkndaldr. Bireyler tarih bilinci yoluyla kendilerini aarak
topluma ve tarihe balanabilirler. Tarih bilinci yorum ve anlam verme ile oluur, eitim ve
toplumsal etkinlikle kazanlr. Tarih bilinci olmayan toplumlar benliklerini yitirir ve dier
toplumlara yem olurlar. (M. Kemal Atatrk)

Tarih bilinci hem ortak kltr, ortak anlay, ortak dil oluturmann hem de uyumlu ve
dengeli bir toplum oluturmann aracdr. Bu nedenle, toplumlar ortak bir insanlk lks
altnda birletirecek olan, tarih bilincini oluturmadaki hnerdir. Tarih bilinci tarih znelerini
ortaya karr ve tarih zneleri tarih yapmn etkiler; toplumlar nderlerini bulur.

Tarih bilinci, tarihin yasallnn kavranmas anlamn tar. Tarihin zneleri koullar
deerlendirirken, yorum ve anlamlandrma yaparken, tarihin yasallna bavurur. Yorum ve
anlamlandrma, ortak edimlerimizin bizi hangi gelecee tayacan gsterir.

Tarih yalnzca politik sreleri ele almakla anlalmaz; bu srelerin arkasndaki toplumsal,
ekonomik ve kltrel srelerin de ele alnmas gerekir. Aratrma kuram, yntemi,
deikenlerin kurulmas, aratrmacnn kimlii, aratrma srecinin dinamiklerini ortaya
karr.

Tarih bilincini oluturan aba, gemile rastlantsal bir biimde ilgilenmez. imdinin
sorunlarndan kalkarak gemile ilgilenir ve gelecee biim vermeyi amalar. Tarih bilinci,
gemi ile yorumsal, imdi ile anlam verme biiminde, gelecek ile ideolojik bir tasarm
kurma biiminde ilev grr.

nsan varl dolayml bir varlktr; tm algladklarn dnce dolaymndan geirerek
anlamlandrr ve eylemleriyle geree dntrr. El-beyin eytiiminde (diyalektik) karlkl
olarak el ve beyin gelimesi olduu gibi, dil-dnce eytiiminde de dil ve dnce birbirini
gelitirir. Dnmenin dinamik zei cogito (kendinin bilincinde olan dnce; dnen ben)
dil malzemesini kullanarak dnceleri dile dker.

Simgesel olmayan hibir ey cogito nesnesi olamaz. (J. Lacan) nsan bilincinin nesne, olay
ve olgularla ilikisinde elde ettii alglar, imgeler olarak saklanr ve kullanlr. Baka bir
A N A D O L U A Y D I N L A N M A V A K F I | 3


deyile, imgeler, gereklik dnyas ile bilin arasnda ilikiyi salar. Ancak imgelerle cogito
dorudan ilikide deildir; imgeler cogitoya simgeler araclyla balanr, bu yansmal bir
ilikidir. Yine cogitonun psie ile ilikisi de simgeler araclyla olanakldr.

Cogitonun simgesel ilikisi bu kadarla snrl deildir. zneler aras iletiim iin dilin kullanm
da simgeseldir. Ryalarn anlamlandrlmas da simgeler araclyla olanakldr. Ketlenen istek
ve arzularn bilind bellei de simgesel doada kurulur. Bilincin kavramlaryla cogitonun
ilikisi de simgeler araclyladr. Bu nedenlerden dolaydr ki simgesel olmayan hibir ey
cogitonun nesnesi olamaz.

nsan yaamnda bu denli nemli olan simgenin kavramsal doas nedir? Simge en geni
anlamyla kendinden baka bir eyi yanstarak ya da temsil ederek grnr klan im diye
tanmlanmtr. Bu imleme bir figr, nesne, beti, gsterge, szck biiminde olabilir. Bu
nedenle, simge toplumsal, kltrel, uzlamsal im diye de tanmlanmtr.

Trkede simge diye dile getirilen bu szck literatre antik Grekeden sembol olarak
gemi, Osmanlcada remiz olarak adlandrlmtr. Grekede symbolein diye kullanlmtr
ve bulumak, birlemek anlamn tamaktadr. Giderek felsefe ve mitoloji literatrne
girmi olan ve ksaltlm olarak symbol diye adlandrlan bu szck birletirici e diye
kavramlatrlmtr. Daha sonralar deney bilimleri, psikoloji, sosyoloji, teoloji, mistisizm,
dilbilim vb. tm kltrel alanlarda vazgeilmez bir kavram olarak kullanlagelmitir. Tm
insan olgularnda ortak olarak kullanlan simge, her disipline gre, balamna ve dizgesine
bal olarak zgn anlam yklemi ile kavramlatrlmtr. Bu nedenle, simge dendiinde
hangi balamda kullanld byk nem tamaktadr.

ncelikle, dilbilim asndan simgeyi (symbol), gsterge (sign) ve ikondan (icon) ayrt etmek
gerekir en genelde simge hepsini kapsyor olsa da. Gsterge, belli bir nedensellik ya da
doal bir iliki zerine kuruludur; sesli ya da yazl bir biim (gsteren) ile kavramsal bir
ieriin (gsterilen) birlemesinden oluan dilsel birim diye tanmlanmtr. kon Grekede
imge, beti anlamn tar; eikein szcnden tretilmitir ve eikein benzeme demektir.
kon, gsterenle gsterilenin ortak zelliklerini tar. Buna karn simge, nedensellik ilikisi
olmayan, doal iliki zerine kurulmayan im olarak tanmlanr.

nsanda simgelememi hibir yaantlama olamaz. (J. Lacan) Psikolojide Lacan, anne ile
bebek arasndaki ikili ilikiye aynalama evresi demektedir; bu iliki felsefede zdelik
diye nitelenir. ocuun anne ile yaad bu zdelikten ayrp kendi benini kurabilmesinin
olana ise nc bir ilikiye, simgesel iliki olarak babann ilikisine (Oidipus) baldr.
ocuk, simgesel baba ilikisi ile topluma balanr; babann (toplumun) yasas, kltrn
dzenidir (Lacan). Grld gibi, insan yaamnn daha ilk admnda simge baat bir rol
oynamaktadr. Bu ayrmada insan kendisini bir simgeyle, ben gstereniyle ifade etmeye
olanak tand oranda, kltrel kimliinin geliecei bir hareket noktas salar.

Simge aknln ikin mesajn tar. mgenin diil zelliine karn simge eril
karakterdedir. nsan, kiiliini olutururken, kendisini bedensel imgenin btnlnde alglar.
Bir anlamda, bu btnsel beden imgesi, biyolojik bedenin iselletirilmesi ve
A N A D O L U A Y D I N L A N M A V A K F I | 4


kendiletirmedir. Btnsel beden imgesi bir holografik alg kalbdr; dier btn tikel
alglar kendine balar ve ben btnln korur.

mge eyleme yneliktir; imgelediine ynelir. Buna karn simge dnmeye yneliktir ve
insan iin en temel simge cogito kaynakl ben simgesidir. Ben simgesi aktif ve yaratc
olarak btnsel beden imgesinin zdr. Ben simgesi duyusal nitelikte olmad iin,
duyusal beden imgesine dnceyle ikin olan, duyulara akn bir simgedir. Bir bakma, insan
bilincinde kiiliin kurulmasnda beden imgesi dnsel ben simgesinin evi gibidir. Baka
bir deyile, insan ben dediinde, bu ifadeyi beden imgesine giydirerek duyularnn nne
koyar; e deyile simge imgede gizlenir.

nsan, bilinli ben kurulumunu dnme yetisiyle, bir simgeler dizgesi olan dil araclyla
kurarken, dil yoluyla oluturulan tm imgelem ve tasarmlarda dilin simgesel yapsnn
zeinde ben simgesi bulunur. Baka bir deyile, dnyorum (cogito) tm dn,
tasarm, imgelem ve edimlere elik ettii srece, insan bilinli bir varlktr. Bu nedenle,
bilind bellek de dil yoluyla kurulur ve tm ketlenmi istek ve arzular bilind bellee
atlr. Bilin belleinin imge, dn, alg ve tasarmlarn bilince balayan simgeler olduu
gibi, bilindna bastrlm duygu, istek ve arzularn bilince ilikin ba da simgeler araclyla
olanakldr. Junga gre, simgeler psienin kolektif imgeler deposu ilevini stlenirler ve
bilind enerjiyi aktarmada rol oynarlar.

Simge, insann kavrama ve imgelem gcn uyarr. Bunun yannda, yaanm duygu ve
dnceyle anlaml deneyimleri yeniden canlandrmaya olanak verir. Simgenin ilevsel
gcn bilen ve Hermetik gelenee bal ezoterik ekollerde eitli zgn simgelerle almak
nemsenmektedir. Bunun nedenini simgenin salad olanaklarda aramak gerekir.

Simge;
yanstcdr.
gsterirken gizleyen bir zellie sahiptir.
izleyiciyi dnsel etkinlie arr.
temsil ettii soyut ve akn deerlerin anmsanmasn, anlalmasn, paylalmasn salayan
bir anahtardr.
inisiyeler aras tanma, tanma ve anlama arac olarak ilev grr.
belli bilgi ve anlay, ina olmayanlarn bilincinden gizler ve ina olanlara aar.
sezginin ve kefin anahtardr.
arketipleri (ilk rnekler) gsterdii gibi onlar yeniden retir.

Simgeler zamandan ve mekndan bamsz bir hakikati gsterirler. Baka bir deyile, zaman-
mekn akn bir ideyi, bir ilkeyi gsterebilmek yalnzca simge ile olanakldr. Simgenin
farkl bir nitelii de, farkl zaman ve meknda ortak doas olan nesneleri gsterebilmesidir.

Simgenin en temel zellii vardr:
bir ilkeyi gsteriyor olmas
farkllklar birlie getirmesi
ok anlamlla ak olmas

A N A D O L U A Y D I N L A N M A V A K F I | 5


Simge zamanda olan zamana akn olan ile ilikilendirmede rol oynar. Bunu simgesel bir
anlatmla kilim dokuma simgesellii ile betimleyebiliriz: Bir yanda zg, dier yanda
atk, ortada mekik ve ilevi dokuma olan bu modelde, zg yani dey iplikler
Kairosun zamann, e deyile bengi zaman (ki idealar, arkeler, ilkeler bu zamandadr);
atk yani yatay iplikler ise Khronosun zamann, e deyile tarihsel zaman gsterir.
Khronos zamannn bilgisi koullara bal bilgidir. Mekik, dnceyi simgeler. Dokunan kilim,
kiinin tinsel ve toplumsal yaamnn aynasdr. Her bireyin yaam biriciktir ve kendiliin
dnyasn zgrce ama zgn olarak kurmaldr.

Simgenin de simgesi vardr, o da ayna simgesidir. Ayna, hem simgenin simgesi, hem de
kiinin kendisiyle yzlemesinin simgesidir. Aynalama, bir yansma ya da kendi zerine
dnme olarak insan tininin simgesidir de. Bu nedenle, ayna simgesi tm ezoterik
geleneklerde vardr. Aynay dier nesnelerden ayran en temel zellik, aynann yanstc
nitelikte olmasdr. Tek bir nesneyi ikilie kartarak nesnenin imgesini nesnenin karsna
koyar; bu yansmal ilikide ayrml birlik vardr. Yansma olgusunda yans, nesnesine
benzerse de zdei ayn deildir. Ayna, bakan kendisine balar. nsan kendini aynann
iinden grr. Bu bakmdan, psie kendiliin aynasdr.

Aynalama, iki ynde yansmal bir ilikidir ve ilikide olan her eye yaylr. Doa nesnelerinde
de bu byledir. Bir ey baka bir eyle ilikiye girdiinde ortaya bir etkileim kar. Etkileim
kartla vardnda aynalama, e deyile yansma belirginleir. Aynalama birebir ele
alndnda duraan bir simetri gzlenir. Ancak, zneler araslk sz konusu olduunda
dinamik ayna simgesi geerli olur; nk zneler araslkta yalnzca etkileim deil karlkl
deiim oluur. Psikolojide ayna (imago), dsel olanla simgesel olan birbirinden ayran
snrlar izen bir eik olgudur (J. Lacan); imgeyle nesnesinin arasna simge girer ve zdelii
farka getirir.

Aynalama bakmdr. rnein, beynin iki yarm kresi corpus callosum yoluyla bakmldr.
Beyin kabuu (cortex) beynin aynasdr. Dil dncenin aynasdr; tm dncelerimiz dilde
yansr. Gzkapa arkas grntler iin gzkapa bir aynadr. Bu rnekler oaltlabilir.

zet olarak sylenecek olursa, simge, duyularla alglanamayan duyularn nne getiren bir
ayna gibi ilev grr. Simge bir gbek badr; gsterenden gsterilene giden bir yoldur.
Gsterilen yansmalardr, simge bu yansmalar birlie getirir. slam tasavvufunda insan, tm
var olanlar iinde evrensel ya da tanrsal akln en yetkin yansmasdr ve bu bakmdan evrenin
aynas veya toplam imgesi olarak dnlr.

Simgenin nesneletirilmesi simgenin niteliini bozar, onun ok anlamlln ortadan kaldrr
ve dogmalatrr; nk simge kavramlarla aklanarak tketilemeyenin mhr ve
anahtardr. Farkllklar arasndaki ba (correlation), ayn zamanda kartlarn birlii
(coincidentia oppositorum) olarak simgeyle gsterilir.

Simge, anlamaya deil anlay gelitirmeye ynelik ilev grr; bilmekten ok kef ve
bulu srelerine hizmet eder. Her bilin simgeyle ilikisinde bir anlam araycsdr.
Simgesel dnme, gereklie akn bir dnme biimidir ve var olan gerekliin tesinde,
ideal olann aranna olanak salar. deal olan kavramlarla snrlandrlrken, simge bu
A N A D O L U A Y D I N L A N M A V A K F I | 6


snrlar amaya ynelik yeni olanaklar sunar. Kavram olan gsterirken simge olanakl
olan iaret eder.

Dier bir adan bakldnda, kavram bir olguyu aklarken, simge kiisel deneyimleri
anstan ve her bireyde farkl yansmalar iaret eden bir zellik gsterir. Kavramsal dnme,
renmeye ve belirlemeye yardm ederken, simgesel dnme yorumlamaya olanak
tanr. Yorum okluu (bir ilkeye bal olmak kouluyla) evrensele almann yoludur. Simge,
duyusal olann ierisinde olmasna karn, insan duyusalln tutsaklndan kurtarr; verili
gerei amak ve dntrmek ynnde ilev grr. Baka bir deyile, simge zne yapc
niteliktedir; zneleme srecini besler.

Simge bir ilkeden domaldr; eer byle olmazsa duyularmza sunulan betimsel e gereksiz
bir ss olur ve sanlardan baka bir eyi beslemez. Simge, grnmeyen bir ilkenin grnen
figr olarak tek biimlidir. lke tekil bir btnlk olmasna karn, ilke ile dnme ve anlama
abas sonsuzdur. Deiik betimleme kiplerine giren, simge ya da ilke deil onun
anlamlandrlmasdr. Simgeyi bir uurtmaya benzetebiliriz; ipi sabit tutulduunda uurtma
gkyznde zgrce dolaabilir, yok eer ip braklrsa uurtma yere aklacaktr.

Arketipal simgeler bilinle olduu kadar bilindyla, ryalarla ve mitlerle de ilgilidir. Mitlerin,
ryalarn ve bilindnn zmlenmesi byk lde arketiplerin saptanmasyla olanakldr.
Junga gre, arkeler simgeseldir ve her arke bir nitelii iaret eden bir tr stenodur.
Kendisinde herhangi bir zdeksel biimi olmayp kendi iinde bo ve biimsiz olarak saf ve
kristalizedir.

Arkeler, bireyi aan ama yine de bireyde ierilen evrensel nitelikteki biimlerdir ve mitlerde
simgesel anlatmla ortaya karlar. Arkeler, kiisel yaam leinden daha genel olana iliki
kurarlar. Baka bir deyile, kendine zg kiisel yaam aan ve iine alan evrensel bir yaam
biimine bir balant salarlar.

Simgelerle alarak evrenin, doann ve insann gizemli i dnyasna yolculuk yapma
gelenei neredeyse tm baat kltrlerde ortak bir tutum olarak grlmektedir. Hermetik
ezoterik gelenekte bu trden almalara genel olarak simya ve uygulayclarna da
simyac denmitir. Simyaclar metallerle dzenli deneyler yapmalarna karn bugnk
anlamda bir kimyac ya da metalurjist deildirler. Onlar bir yandan metallerle deney yaparak
doann gizlerini aratrrken, dier yandan metallere simgesel deerler ykleyip onlarn
arndrlmasna paralel olarak kendilerini de arndrmak ve dntrmek isterler.

Metallerin arndrlmas ate araclyla olmaktadr; crufundan ayrlan metallerin tekrar
bozunuma uramayanlar asil metal diye adlandrlmtr. Bu nedenle de altn metallerin
en asili olarak kabul edilmitir. Ancak altn cevherini doadan elde etmek ve zenginlik arac
klmak simyaclarn ilgisini ekmez. Onlar dier metalleri, zellikle de kurunu altna
dntrmek iin, byk sabrla bitmek tkenmek bilmez deneyler yapmlardr. Ayrca,
simyaclar potann iinde eritilmi metallerin iine felsefe tann atlmasnn bu
dntrc etkiyi saladn ileri srmlerdir. Bu felsefe ta Latincede oklt lapidem diye
adlandrlmtr; akn (transandant) dnm ilkesidir.

A N A D O L U A Y D I N L A N M A V A K F I | 7










Simya mesleini simyaclar simgesel bir kodlamayla (codification) ifade ederler; bu kodlama
V.I.T.R.I.O.L diye bilinir:
ine seyahat et (iine dn), toprann iindeki felsefe tan bul ve rektifiye et (art).

Tm bunlardan anlald gibi, simyac kendiliin doasn gzler (igzlem) ve bir varlk
retisi (ontoloji) oluturur. Bu srete, simyac metalleri simge olarak kulland gibi,
deney, gzlem ve almalarn da belli bir riteli (disiplini) izleyerek yapar. Simyac, mesleini
mabet yapm iin gelitirir. Mabet yapmnda simyaclar ta ustalaryla birlikte bir mimarn
gzetimi altnda alrlar. Ya da daha doru deyile, mimarlk bilgisi nda, ta ustaln
simya bilgisiyle birletiren bireyler ancak mabedin yapmna katlabilirler.

Ta ustalyla mabedin d yaplrken, simya ustalyla da mabedin ii kaplanr ve sslenir.
Ta ustalyla, belli ara ve gereleri kullanarak hamta mimarln ustalk bilgisi olan
geometri ile yontulur ve usa uygun bir ekilde biimlendirilir, sonra da tesviye edilerek
cillanr. Bu sre, kp ve cill yani birbirini yanstan veya aynalaan bir yapta
olduunda, mabedin duvarna yerletirilir. Bilindii gibi, kpta geometrinin tata gsterimi
olarak bilimsel usu simgeler. Onun cillanmas yani aynalatrlmas da dier uslarla
yansmal ilikiyi gsterir.

Ta ustas ta geometriyle tesviye (dzeltme) ederken, simyac da metali atele tasfiye
(artma) eder. Anlalaca gibi, pota insan gnln, ate de bilim ve insan akn
simgeler, ruhu tasfiye eder (artr). zetle, mabet, geometri ustasnn mimarlk bilgisiyle,
ll, tesviye edilmi talarla yaplandrlr; sonra da mabedin ii, pota iinde atele
arndrlm ve felsefe tayla dntrlm altnla kaplanr.

Simya hakknda Artephiusun nl bir deyii vardr: Her kim simyac filozoflarn yazdklarn
simgesel deil de harf anlamda alrsa, asla kurtulamayaca bir labirentin bucaklarnda
kaybolur.

Simyac mesleini uygularken ayn deneyi deiik zaman ve meknlarda bkmadan tekrarlar.
Bu, ritelik almaya bir iarettir; bir ezoterik inisiye de ritelik almay ayn zenle
bkmadan tekrarlar. Ritel, inisiyeleri gndelik yaamdan soyutlamak ve simgesel almayla
ve gerekli bilimsel ve felsef bilgiyle daha yksek bir konuma ykseltmek amacyla kullanlr.

Ritel dramatik olmaldr; paradoksal gerilim, adayn kendisi de iinde olmak zere, tm
yaam sorgulamasna neden olur. En temel drama yaam-lm dramasdr. lm
karsnda yaamn sorgulanmas insan varlkbilimsel (ontolojik) bir anlam arayna iter. Bu
nedenle, Niye varm?, Yaamsal amacm nedir?, nsan olmann anlam nedir?, nsan
A N A D O L U A Y D I N L A N M A V A K F I | 8


olmak, hangi deerleri yaama geirmekle olanakldr? gibi sorulara yant aranr. Sokratesin
de dedii gibi: Sorgulanmayan yaam, yaam deildir.

Ritelle almak adaya i disiplin verme ynnde nemli bir ilev grr. Kargaay ortadan
kaldrarak almalara dzen verir. Ritelin ayrca mayalama etkisi vardr; belli deer ve
erdemlerin ritelik bir dzen iinde verilmesi onlarn iselletirilmesine yardm eder. Ritel,
adaylar arasnda saygya dayal ll bir biimde kardelik balarnn gelimesine hizmet
eder; toleransn snrlarn gsterir.

Ritel simgesel bir almay da ierir ve kullanlan simgeler ritel yoluyla arketipleri (ilk
rnek) yeniden retir. Aday evrensellerle tantrr; kolektif imgeler deposunu devindirerek
bilind enerjiyi bilince aktarmada rol oynar. Ritel, bazen tarihsel rnek olaylar gsterse
de bu zorunlu deildir. Mitolojik ierikli tragedyalar ritelik almaya daha uygundur.

Mabet, iinde misterlerin (gizemler) simgelerle korunduu ve inisiyelerin ritel yoluyla bu
simgeleri canlandrp arkasndaki misterlerin yzn at bir mekndr. Misterler
retilemez, ancak ritel yoluyla aktarlr ve uyandrlrlar. Bir btn olarak ritel, uurda bir
deiiklik yaratmak iin tasarlanmtr. Deiiklik ise, bilin ve bilind arasnda bir ibirlii ile
olanakldr ve ritel bunun aracdr. Mysterion szc Grekede gzleri ve dudaklar
kapatmak anlamn tayan myein fiilinden tremitir. Gizem dinleri daima adaylarn
inisiye (ieri alnma) olarak girebildikleri gizli kltlerdir. nisiye olan kiiye mystes, aday
neren kiiye mystagogos ad verilir. Kltn nderinin ad ise hierophantes (kutsal aklayan)
ya da dadouchos (mele tayan) olmutur.

nsan kendi varlnn derinliklerine arkelerle tanarak gmlr ve varolu dinamiklerini
kavramakla yeniden yaplanma olanan elde eder. Bir kez kendisini devindiren dinamiklere
ulasa insan, daha ok seim yapma olanan ve gcn kendinde bulur.

Ritel mabedin dzenidir. Ritele katlmak tarihsel zamandan karak bengi zamana;
deerlerin, erdemlerin, ilke ve idelerin zamanna katlmak demektir. Mabedin girii bir axis
mundi olarak eiktir; eikten gemek simgesel olarak kendini amak ve evrensel lk
mabedine katlmak anlamna gelir. Mabedin kendisi ise dnyann simgesel merkezidir;
dnyann aknlatrld ideal noktadr. Tm dnya onun evresinde yaplandrlr; idealin
dnyalatrlmasnn simgesel referans, deerler dizgesi olan mabettir.

Mabedi herhangi bir yapdan ayran en temel zellik, onun batan sona simgesel bir
donanmda olmasdr. Dier tm yaplar, yaam gereksinimlerini karlamak zere, belli bir
ilev grme amacyla yaplrlar ve yaplarn tm zellikleri hizmet edecekleri amaca ynelik
somut nesnelerden oluur; bu nesnelerin kendilerinden baka bir anlam tamalar
gerekmez. Oysa, mabedin yapmnda kullanlan hemen her nesne ya da e, kendi nesnel ve
zdeksel yapsndan baka bir deeri gstermekle birer simgedir.

Bilge Sleyman, mabedi Tanrya deil Tanrnn adna yaptrmtr; adlar bir nesneyi, bir kiiyi
deil de bir deeri, bir erdemi ya da bir ilkeyi gsteriyorsa simgeseldirler. Sleyman Mabedi
Tanrnn adna yaplmakla Tanrnn aynas olmutur; deer ve erdemlerin dizgesel btnl
Tanry ya da daha doru deyile tanrsal ideali gsteren simgesel bir aynadr. Nasl ki
A N A D O L U A Y D I N L A N M A V A K F I | 9


insanlara ait deer, nitelik, karakter vb. zellikler somutlanmak iin belirli bir insan
gerektirirse, ideal deer ve niteliklerin de yklemi ideal bir birlik noktasn gerektirir; ite
simgesel mabedin tanrs da byle ideal bir noktadr. Ona eriilmez ancak yaklalr, o
olunmaz ama onsuz da olunmaz; nk insanlk ideali, insann kendisini onun yoluyla
gelitirdii ve kendisini ona adad idealdir.

Mabet, zamann aknlatrld ebedi imdidir; orada insan kontamplasyona dalar.
Nitekim, mabet anlamna gelen temple (Latince templum) szc ile contemplation szc
ayn kkten tretilmitir. Hint mabetleri plan zerinde projeksiyon olarak birer mandaladr.
Mandala, Tantrizm, Budizm ve zellikle Tibet Budizminde simge ve meditasyon nesnesi
olarak kullanlan daire, kare, gen gibi geometrik biimlerin, eitli figr ve motiflerin bir
merkez etrafnda simetrik olarak yerletirildii diyagramlara denir.

Mandala, yogiyi iine kvrlmak zere younlamaya gtren bir dnce yuma gibidir.
Mandala bir dnsel riteldir ve bir merkez etrafnda oluturulan diyagramlardan oluur;
meditasyon arac olarak kullanlr. nsanlar ideal ilke ve deerlere olan kontamplatif ve
meditatif ynelmeleri yoluyla olgunlar ve bu nedenle ilemcinin ileme katlmas gerekir.
Bundan dolay, ritel seyirlik deildir, dorudan katlm gerektirir.

Mandalay gzler kapal iken imgelemeyi zellikle Tibet rahipleri uygular. Aday, meditasyon
nesnesi olarak mandalay kullanr ve eitli bilin dzeylerini derece derece geerek ie doru
yaplan bir yolculuu amalar. Kullanlan diyagramlar olaan bilin durumundan akn
bilin durumuna geite bilincin i tutarlln ve dzenini korumaya yardm etmek iindir. Bir
bakma, i meknn kozmik kurulumu bu geometrik biimler yoluyla salanr. Tibette
mandalaya i mekna ulatran yollarn kaplar da denir. Junga gre, bir psiko-
kozmogram olan mandala izmek, hasta zerinde saaltc bir etki yapmaktadr.

Mabet, mimar olarak her zaman evren modellidir, ancak bu kadarla kalmaz. Mabedin
evrensel arkelerle donatlmasnda soyutlanm duraanlk yoktur. nsan, bu akn ve evrensel
arkelerle ritel araclyla ba kurarak onlar canlandrr ve mabedin (evrenin) can olur.
Demek ki bir yapnn mabet olmas, onun iinde onu anlamlandran insan topluluu ile
olanakldr.

Mabet iindeki her simge soyut bir ilkeyi gsterirken, onunla alan insanlar arasnda bir
anlam bana dnmesi ve davranlarla gereklenmesi yoluyla somutlanr. Bir baka
deyile, deerlerin somutluk alan doa deil toplumdur. rnein, sevgi tinsel bir kudret
olarak, ancak insanlararas ilikide yani toplumda somutlanr, gerekliini kazanr; hak,
zgrlk, adalet, efkat, zveri, cesaret ve buna benzer deer ve erdemler de byledir.

Hristiyanlkta mabet iin kullanlan kilise szc eklesiadan tretilmitir ve inananlar
topluluu demektir ki Mesihin bedeni olarak nitelenmitir. slamda mabet camidir ve
cem olma yani toplanma anlamndadr; bu toplulua da cemaat (toplananlar) denir.

Eski dil ile syleyecek olursak, evren bir meskendir. Bir yerin mesken olabilmesi iin, o
yerin meskn (yerleilmi) olmas gerekir. Mesken skinleri (yerleenler) aralarnda
sknu (bar, huzuru) salamakla sekine (ideal huzur) gereklemi olur. Sekinenin
A N A D O L U A Y D I N L A N M A V A K F I | 10


yaama geirilmesi zaman-mekn-imkn ile olanakldr. Sekine ebedidir (bengi), belirli
zamanda, belirli meknda ve belirli imknlarn el verdii lde yaama geirilir. Tm ilkeler
byledir. Bu nedenle, zaman-mekn-imkn deitiinde, deerlerin yaama geirilmesi ve
gereklik kazanmas da deiime urar. Bu, bir zdeyite yle zetlenmitir: Zaman-mekn-
imkn, aynyle insan.

Mabet bir ana rahmidir ve insan bu rahimde tinsel olgunluunu kazanr. Aknlkla ikinliin
birlii olarak mabedin gerek yerinin insan beyni olduunu sylemek yanl olmaz. nsan
dncesi duyusal dnyaya akndr ama beyinde ierilir ve ayn zamanda da duyusal dnya
ile edimsel ba oluturur.

Eski uygarlklarda bir alann yerleime almas, ncelikle dnyann eksenini (axis mundi)
gsteren zel bir direin dikilmesi ve onun etrafnda, ona gre belirlenen ynlerdeki
yaplanmalarla olmaktayd. nsann yaam kurmas ve onu her gn yeniden retmesi ancak
merkez nemde temel bir bavuru noktasn gerekli klmaktadr. Merkez nemdeki bavuru
noktasnn dlama biimi mabettir. (M. Eliade) Mabet merkezde yer alan mekndr,
merkezdedir; nk o, meknn trdeliinin ve greliliinin krlma noktasdr. Trdelik ve
grelilik kaosu anlatr. Yaamn yaratm dzen kurma (ordo ab chao) ile olanakldr. (M.
Eliade)

Dzen kurma veya birlie getirme bir merkezle, baka bir deyile bir bavuru noktas ile
olanakldr; ite bu bavuru noktas ilkedir. lkeli yaam dzenli yaamdr. lke okluu,
ilkelerin de dzene kavuturulmasn gerektirir. lkelerin dizgesel ve hiyerarik dzeni ise
mabedin projesidir. Mabet, ilkelerin vcut bulduu yerdir. Mabet, inisiyeler iin simgeler
anatomisinin projeksiyonudur.

Mabedin merkez nitelii, neden-erek (causa finalis) balamnda, erein balangta niyet
olmasdr; merkezi anlaml klan ona yklenen ereksel anlamdr. nsan tinsel varlk klan onun
zgr bir varlk olmasdr. Bu nedenle, zgrlk insanlk mabedinin en temel ilkesidir ve
tm ilkeler okluu zgrlk ereine gre dizgeletirilir.

Sleyman Mabedinin en byk srr, belki de, insan bedeninin gizli formunda inaa edilmi
olmasdr. Sleyman Mabedinin ilk tasarmnn Hz. Musaya dada Tanr tarafndan bir
ryette gsterildii Eski Ahitte yazldr ve ad mikandr (tabernacle). Mikan mesken
anlamndadr ve Tanrnn meskeni olarak da insan bedeni ima edilir. Yine Eski Ahitte, Tanr
insan kendi sretinde (imgesinde) yaratt ve ona ruhundan fledi, denmektedir. Yeni Ahitte
Pavlus insan bedeninin Tanrnn mabedi olduunu aka sylemektedir. Yahudi mistik
inancna gre mabedin zemin plan kabalistik Adam Kadmonu gstermektedir; Adam
Kadmon arketipal, evrensel insan modelidir.

Sleyman Mabedinin giriindeki iki stun, Jakin ve Boaz, eril ve diil ilkeyi simgeledii gibi
Hz. Davud ve Hz. Sleyman da simgeler. Davudun szck anlam sevilen, sevgili,
Sleymann szck anlam ise bar adamdr. Eski Ahitte Jakin kurmak, Boaz g,
kuvvet anlamndadr. Mabet figrne gre ise, insann zerinde durduu iki ayan
simgeler.

A N A D O L U A Y D I N L A N M A V A K F I | 11


Mabedin boyutundan sz edilir: Birincisi evren, ikincisi toplum, ncs de bireyin
psikolojik boyutudur. Mabetsiz ritel, lkesiz haritaya benzer. Her tasarm yaplandrldnda
gerekliini kazanr. Evrik olarak, mabette yaplandrlan simgesel tasarm ritel yoluyla
inisiyenin psiesine biim vermede kullanlr; artk haritann lkesi bireyin psiik sreleridir.
Bir sonraki aama ise, her aydnlanm bireyin katlmyla gerekleecek olan toplumsal lk
mabedinin yaplandrlmasdr.

Mabet anlamna gelen temple (Latince templum) szc, Latince tem kesmek kknden
gelir ve Grekedeki temenos szcnn tredii temno ile ayn kktendir. Temenos, belli
bir Tanrya adanm ve genel kullanmdan bu i iin ayrlm bir blgeyi betimler. Bu Greke
szcn ncesi, Smer dilindeki yn hlinde kmelenmi toprak ykselti anlamndaki
temene dayanr; E-Temen-An-Ki cennetin ve yeryznn temel evi anlamndadr. Laga
kral Gueda zamannda bir mabede verilen ad Temen-Abzudur ve derinliin temeli
anlamna gelir. Temen, Smer kozmolojisinde derinliin iine bakmak olarak da
kullanlmtr.

Antik Msrda mabet iin kullanlan ad Tanrnn evi anlamn tar. Edfu Mabedi iin, onun
paralarnn sylenmesi yntemiyle var olduu sylenir. Hint mabetlerinin bilinen en yaygn
ismi ise Prasadadr. Shiva ve Shaktinin varlndan ve Shakti ile sonlanan varolu yasalar ve
biimlerinden olumutur. Prasadann, evrendeki ilk titreim olan nadi mantrasyla varolua
geldii sylenir.

Budizmde mabet iin kullanlan en yaygn szck Pagodadr; Sanskrite dhatu-gharba
kknden gelir. Gharba szc Hint mabetlerinde, mabedin ortasnda, derine inaa edilen
ve mabedin en iteki kutsal yeri olan blme verilen addr ve rahim szcyle ilikilidir.
Mabet iinde arnma, zel giysiler, belli ritelik simgeler (yantra) ve grup etkileimi salanr.
Mabet ii ritelik deneyimle elde edilen farkndalk kitaplardan renilemez.

M. Terentius Varro, Lingua Latina (Latin Dili) adl eserinde tip mabet (temple) olduunu
syler: Gkyznn mabedi, Yeryznn mabedi ve Yeraltnn mabedi. Mabedin orta stunu
bu dzlemi ilikilendirir.

Mabet bir topyadr, lkseldir; bu nedenle mabedin yapm bitimsizdir. Bu bitimsizlik, ayn
yapnn bir trl bitirilememesi olarak anlalmamaldr; tamamlanm yapnn zaman
geldiinde sklerek yeniden kurulmas olarak anlalmaldr. Mabet tinsel bir yapdr;
tinsellik anlama ve anlamlandrma ile var olur, dolaysyla tinsel bilimler anlayc olmaldr.
Tinsel uurlanmann biimlendirdii psiik yap anlamay salar. Bu nedenle, anlama edimi
yalnzca bilgilenmeyle olanakl deildir. Kavramak anln ii iken, anlamak psienin iidir.
Tinsel anlamada, ilginin tmnn isellemesi, yaanmas, duyulmas ve yetilerin harekete
gemesi gerekmektedir. Tinsel anlama sreci, bilgi ve beceride ustalk kazanmaya ynelik
olmaldr.

Her uygarlk bir anlamda bir mabettir, nk her uygarln ilke ve deerleriyle bir tinsel
btnl vardr. Her uygarln benimsedii ilke ve deerleri yaama geirmedeki ustal, o
uygarln tinsel biemini ortaya koyar.

A N A D O L U A Y D I N L A N M A V A K F I | 12


Tm dnya grleri ilke ve deerleri bakmndan belli bir doruluk ve evrensellik sav ile
ortaya kar; ancak tarihte grld gibi, hibir dnya gr tm dnyaya egemen
olamamtr. Bu nedenle, farkl dnya grlerinin ayn dnyada bir arada bar iinde
yaamas gerekmektedir; aksi halde savalar kanlmazdr. Bir arada bar iinde yaamann
nkoulu, insan hak ve zgrlklerinin tm toplumlarca benimsenmesi ve savunulmasdr. Bu
anlamda evrensel lk mabedi, tek bir uygarln evrenselletirilmesi deil, farkl
uygarlklarn bir arada haka yaayabilmesinin evrensel lt olarak anlalmaldr. Bu
lt, uygarlklar aras uzlamann toleransn belirler.

Mabet yapmndaki tolerans harc bu nedenle yaamsal nem tar. Tolerans, hogr
deildir. Hogr, egemen gcn egemenlii altndakilere kar taknd bir tutumdur ya da
glnn zayf bir lde kabul etmesidir. Hogr duygusalla dayanr ve glden zayfa
doru tek ynldr. Buna karn, tolerans bir us ilkesidir ve taraflar arasnda uzlama
zeminini hazrlar, haklar dzenler, gler arasnda denge ve dzen kurmaya ynelik ilev
grr. Tolerans, kavramn snrlarnn lsn veren bir us ilkesidir.
l, nicelik ve niteliin ayrml birlii olarak kavramdr. Us, kendi kendini tantlamal, l
olarak kavramlamal ve tm nesne, olay ve olgulara lt olmaldr. Nesne, olay ve olgularn
bilinmesinde kullanlan ussal lt ise geometri bilimidir. Aritmetik, geometrik biimlerin
alm, anlatmdr. Geometri ve aritmetiin birlii ise matematiktir. Matematik nesnel
bilimlerin dilidir.

lk geometrik biim, usun ilk kavram gendir. Uzayda tek nokta tanmszdr, iki nokta
izgiyi yani ilikiyi, noktann ilikilendirilmesi ise geni yani ilk ussal belirlemeyi,
kavramay verir. Bu nedenle, usun gren (kavrayan) gz gen iinden ldar. Her trl
nesnel gereklii gren gz, bu gzdr.