Phong Tuc Vietnam

Toan nh 1
TOAN NH
PHONG TC VIT NAM
Phong tc nh ta hiu l "thi quen chung ca s ng ngi t lu i c
thnh khun kh nht nh" (T in Hn Vit Nguyn Vn Khn).
Mi nc c phong tc tp qun ca mnh v ci gp phn lm nn bn sc
ca mi dn tc.
Trong nn vn ho truyn thng Vit Nam do quy lut giao lu vn ha v hon
cnh lch s, phong tc tp qun ta c i nt ging mt s nc trong khu vc nht
l Trung Quc nhng ni chung phong tc Vit Nam vn m bn sc dn tc Vit
Nam, th hin r nt i sng vn ho xa v nay ca cng ng cc dn tc sng trn
gii t t Bc ch Nam.
Vi thi gian v s pht trin ca x hi, phong tc tp qun c sng lc;
nhng tp tc lc hu m tn dn dn b o thi; ci tt p, truyn thng c bo
tn v pht huy ph hp vi nhn thc v s tin b ca nhn loi.
Tuy nhin, vic "gn c khi trong" khng th c kt qu nu chng ta khng tm
hiu nhn bit nhng ci xa li thi mnh dn gt b, cht chiu gn gi ci g
cn c ngha tch cc.
Cun Phong Tc Vit nam ca son gi Toan nh l mt cng trnh bin kho kh
ton din v cng phu v nhng phong tc tp qun, sinh hot ca con ngi Vit nam
trc y trn hai bnh din chnh l: i sng c nhn v i sng gia nh. Mc
ch gip ngi c nht l cc th h sau bit c nhng nt ln trong cuc sng
thng nht ca con ngi (t nng thn n thnh th) v ca cng ng ( y l gia
nh), t m hiu thm v tnh cm, tnh cch ca ngi dn trong x hi lc by
gi....
Bng nhn sinh quan mi, ngi c ngy nay s nhn thc v phn bit c ci
ng v ci cha ng, ci tin b v ci c h... nhm gp phn ngn chn v loi tr
nhng tn d lc hu, trn trng v pht huy ci hay ci p, to thm sc mnh cho
vn ho dn tc pht trin, trc mt cng nh mai sau. cng chnh l mc ch v
mong mun ca chng ti khi xut bn cun sch ny lm phong ph thm ngun
ti liu tham kho cho mi ngi.
Mc d vi tt c s thn trng v tinh thn trch nhim cao trong qu trnh tu
chnh bn tho v in n song cng kh trnh khi sai st kha cnh ny hoc kha
cnh khc. Chng ti rt mong c bn c lng th, chn tnh gp trao i trn
tinh thn xy dng vic phc v ngi c tt hn.
Nhn y Nh xut bn cng xin chn thnh cm n son gi Toan nh to iu
kin cng chng ti hon chnh v trao tay bn c mt tc phm c ngha.
M u
PHONG TC L G?
Theo o Duy Anh th phong tc l "thi quen trn x hi". o Vn Tp trong
T in Vit Nam Ph Thng, nh ngha phong tc l "thi tc chung ca nhiu
ngi t lu i".
Qua hai nh ngha trn ta thy rng phong tc tc l nhng iu m mi ngi vn
theo t trc ti nay v tr nn thi quen trong x hi.

Phong Tuc Tap Quan Viet Nam

Mi nc c phong tc ring, v trong mi nc, mi a phng, ngoi nhng
phong tc chung ca ton quc, cng c nhng phong tc ring, v ngay c n mt
a phng, nhiu khi mi nhm ngi li c phong tc ring.
K thy, mt thi quen, mt tc l ch do mt ngi hoc mt nhm bt u, ri
thi quen, tc l c mi ngi nhn nhn thy l hay, bt chc m tr thnh
thi quen v tc l chung. C thi quen thi i ny l hay, nhng sang thi i sau
khng cn ngha na; bi vy, phong tc thng lun lun thay i vi s din
tin ca sinh hot con ngi.
Cng c nhng phong tc thnh hnh v nhng l do phong th, kh hu, chnh
tr, kinh t hoc x hi.
C nhng tc l bt u ngay mt a phng, nhng cng c nhiu tc l di
chuyn t ni khc ti.
D bt u mt a phng hay di chuyn t ni khc ti, th nhng thi quen
cng nh nhng tc l khng phi ngy mt, ngy hai m thnh ngay. Mun c mi
ngi theo chung, bt c thi quen v tc l no, cng phi tri qua mt thi gian c
khi lu c khi chng con ngi tp nhim, thi quen v tc l mi i vo phong
tc c.
Xt cc thi quen v tc l, c iu hay v cng c iu d, nhng d hay d d,
nhng thi quen, tc l ny cng hp vi hon cnh, vi con ngi mt ni no,
nn mi c mi ngi theo. Cng c nhng tc l ngi ta bit l d, "duy ch bi
tai mt quen, lng ngi tin dng th du c ngi bit l d cng khng sao i
ngay i c".
Nc Vit nam ta t ngy lp quc ti nay, tri 4.000 nm c l, chng ta c
bit bao tc hay, tc d, v nhng tc ny cng vi s hng vong ca t nc
nhiu phen thay i. Nhng tc l t i Hng Bng, ti ngy nay u c cn nguyn
vn. Cng vi s thu nhp tinh hoa vn ho ca ngoi quc, di cc thi l thuc, t
tin chng ta nhn s truyn b c nhng tc l ca cc nc ny, tuy nhin "ta c
mt ci ngh lc ring v cc tnh cht ring c lp" , nn nhng iu thu nhp
ca ngi ngoi u c "Vit Nam ho" hp vi cuc sng v hon cnh ca
ngi Vit nam.
Nhng tc l ring ca ta, cng nh nhng tc l ta thu nhp c qua nhng
cuc chung ng vi ngi nc ngoi lun lun bin i dn dn nhng iu g,
trc y thch hp vi t tin ta, nhng sau tr nn li thi, b o thi t t, v ch
cn li nhng iu g khng phn li s tin ho ca dn tc. y ch l mt l t
nhin. Bt c phong tc nc no m chng vy, chng chu s "gn c khi trong"
b bt i nhng t oan m gn gi ly phn tinh ty.
Phong tc lun lun bin i, nhng cha bao gi nh ngy nay Vit nam, phong
tc bin i mt cch tht l mau chng. Bao nhiu tc l c ca ta b mt i, hay c
d c, trong khi bn ngoi trn thm vo nhiu tc mi xt ra thc chng hay ho g.
Nhng tc mi "nhp cng" ny cng ang chu s "sng sy" nhng phn tt p
c "Vit Nam ho", cn nhng phn xu xa s b o thi.
Hin nay, v cuc sng t th , v tn ti chin tranh, c nhiu ngi khng
bit ht phong tc ca nc mnh, mc du nhng phong tc ny cn ang tn ti. Li
c nhiu ngii ngoi quc khi ti Vit Nam, mun tm hiu v phong tc, v np
sng Vit Nam, h b ng khi gp nhng ngi Vit Nam khng am tng rnh r
v phong tc t nc mnh.
Vi hoi bo trnh by mt ti liu c th gip ch cho bt c ai mun tm hiu v
phong tc Vit Nam, chng ti son tp sch ny. V cng nhn dp ny, vn ho dn

Toan nh 3

tc ang c quan tm, khi phc, nh vy, i vi ai mun pht huy v biu dng
vn ha nc nh, tp sch ny chc hn cng s c d mt phn ng gp.
tin cho bn c tm hiu, tra cu, chng ti c xp nhng phong tc Vit Nam
qua nm phn chnh:
- i sng bn thn
- i sng gia nh.
- i sng tnh cm.
- i sng x hi.
- i sng thing ling.
Vi nm phn chnh trn, sch s gm nhiu chng m ti s c gng bin chp t
ngun gc n s thay i ca mi thi quen tc l cho n trng thi hin ti.
L tt nhin c th cn nhiu iu s st hoc sai lm, chng ti rt trng cy bn
c b khuyt, sa i, b sung


PHN TH NHT
i sng bn thn
Nghe nh c s mu thun khi ni ti i sng bn thn qua phong tc v theo
nh nh ngha ca o Vn Tp trn th phong tc l "thi tc chung ca nhiu
ngi t lu i". Tht ra, mc du l thi tc chung, phong tc vn chi phi t bn
thn con ngi n x hi v c nhng tc l con ngi phi noi theo cho i sng
bn thn ca mnh, v nhng tc l ny, tt c nhng ngi khc xung quanh mnh
u noi theo.
T nh vic n ung, tuy l n ring, ung ring cho mnh, nhng cch n ung,
mn n ung, gi gic n ung ca mi ngi phi theo np sng chung ca gia
nh, ca a phng....
Nh vy, i sng bn thn l d nhin phi chu s chi phi ca phong tc con
ngi c th ha hp vi gia nh, vi x hi v tham gia vo mi sinh hot chung ca
mi ngi.
V i sng bn thn xin k n n ung, may mc, hc hnh, lm lng v chi
bi.
Trong mi iu ny u c nhng thi quen, nhng tc l do hon cnh gy nn,
cng nh do np sng hng ngy m thnh vy. D mun d khng, con ngi cng
phi c gng theo nhng thi quen tc l , hin thnh nn np cho c dn tc
Vit Nam.
nh khng ai cm mt ngi no khng theo nhng nn np ny, nhng sng
gia mi ngi c chung mt np sng, sng khc i ch l lp d, v s t thy tr
tri.
n Ung
Xa nay v bt c u, dinh dng vn l cn thit, c n c ung mi sng,
ngi ta khng ai nhn n nhn ung m sng c mi mi.
Ta c cu dn d thc vi tin, ngi dn ly n lm u, v Ty phng cng ni n
m sng.
C n a tr mi ln, c th mi pht trin; c n ngi ln mi gi c nhng
sc lc ca mnh v ngi gi mi chng c s suy yu v bnh tt ca c th.
Cc c tuy ni rng thc v cu bo, n khng cn no, nhng khng ai c th n
i mi m sng bnh thng c. Ngi phng Ty khi nghin cu v dinh dng
th tnh sao cho mn n, cho xut n c cht b nui c th con ngi, cn
ngi Vit Nam, nht l ng qu, khng c s cu k tnh ton y trong vn n
ung hng ngy. Ch cn n no, n no l c th con ngi duy tr v pht trin.
Ngi ta cng khng kn mn n, tr ngi i cc v giu c. Gp rau n rau, gp c
n c, ngi bnh dn nng thn rt d di, chi mong c n.
C n th phi c ung, nc cng cn cho c th nh thc n. Ngi ta n ring,
ung ring nhng vn c th va n va ung c, ngi ta ung trc ba n, hoc
cng vi ba n, nhng lc ung ru ngi ta ch n nhng nm nhu, cn
cm ngi ta n sau khi ung ru.
Ngi ta ung khi kht cng nh khi i. Con ngi l thuc rt nhiu vo n
ung. Chnh v vn n ung m cc c ta xa thng lp lng x nhng ni sn
xut c thc n v c nc ung tt.

Toan nh 5

Thc n chnh ca ngi Vit Nam
"T xa, ngi nc ta vn sinh hot bng ngh cy cy v ngh chi li, cho nn
hai ch n ch yu l go v c"
1

Go
Go l hoa mu chnh ca ng rung Vit Nam cng nh c l sn phm chnh
ca sng ngi v bin c t nc.
Go c go np, go t. Trong go nu c cht dnh nhiu (nha), go t t cht
dnh hn. Go t nu thnh cm, dng lm bnh t, go np thi xi, lm on cng cc
th bnh np. Go c th nguyn c ht m dng hoc xay thnh bt.
Cch ch bin thc thnh go.
Thc ra, cy la ngoi ng ch cho ta ht thc, v ht thc cn c bn tay con
ngi ch ha bin thnh go.
Trc ht, thc (la) gt ngoi ng v phi p khi gi la, phi kh v qut
sch ri ng thnh ct trong lm, trong va, bn hoc dng dn.
Mun bin thc thnh go, trc tin ta phi thc vo ci xay v thc gi l
tru tch ra khi ht; thc xay ri em sng, ta gi l sng go. Vi ng tc sng
go, tru s c loi ring hn ht go v go lc vn cn lt cm ngoi. Go
sng ri c cho vo ci gi, gi l gi go cm cng tch ra khi ht go. Gi
go c th gi lu hoc chng ty theo mun ngi gi mun gi k hay di. Gi k
go s trng tinh, gi di s c ln nhng ht trong go trng. Trong lc gi go, c
nhng ht go b nghin v nh, gi l tm.
Gi go xong th phi em dn cm v tm ri ring ra, v ch cn li go s
em dng.
Phng php lm go ny, ngy nay min Bc v min Trung vn cn duy tr v
ht go tuy qua nhng giai on xay, sng,gi, dn nhng vn cn t nhiu cm bm
chung quanh v cht cm ny chnh l sinh t b dng cho con ngi. Hn na ci
nhn ht go vn cn nguyn nn n rt b.
Ngy nay chng ta c nhiu nh my xay xt go. Go xay ny rt trng, nhng
ch cn tr li, ht c cm, mt c nhn, n thiu hn cht b, nhiu ngi mc bnh
ph thng, phi m thm cm.
Nu cm
Cm c th nu c bng go t hoc go np. Nu bng go t gi l cm t,
nu bng go np gi l cm np.
Cm n hng ngy ca ngi Vit nam l cm t, cm np ch n nhng trng
hp khng thng xuyn.

1


Nu cm dng ni, ni ng hoc ni t. Gn y, vi s sn xut ni gang v ni
nhm, nhng ngi thnh th hay dng nhng loi ni mi ny, ch to theo hnh
nhng ci xoong ca ngi Ty phng.
Khi nu cm cho nhiu ngi n, trng hp gi chp hi h, nh qu c nhng
chic ni ln, cn thnh th, ti cc tri qun, cc dng ng, cc k tc x, cc
lao tht, ngi ta dng vc nu cm.
Mun nu cm, trc ht phi vo go, sch nhng my tru cn dnh trong go.
Vo go, ngi ta go vo r, t c r go vo chu nc ri dng tay ch xt
vo go nhng my tru my cm tch ra, ni ln mt nc. Ngi ta thay nc,
ch xt li cho n khi thy nc trong, r go mi c coi l sch.
nh qu, ngi ta thng vo go ngay cu sng, cu ao.
Vo go ch lm cho go sch my tru my cm nhng c khi go c sn, v thc
lm ra go phi sn t, mt ng, khi ht thc c t sn ln vo - cn phi i
go.
i go, cc b ni tr vn dng r; go ch i sau khi go vo ri. Cc b lc
mnh r go trong chu nc nhng ht sn nng hn go lng xung di lng r.
Cc b bc ch go trn sang mt chic r khc hoc vo ngy ni nu cm. Cc b
bc dn dn cho n khi trong lng r ch cn mt t go ln sn, th hoc b i, vt
cho g vt n, hoc c b cn thn hn, nht ly ht nhng ht go cn li, mi sn
i.
Go vo ri, by gi mi ti chnh thc vic nu cm.
Ngi ta nc vo ni, c lng s nc sao cho cm khi kh, khi nt. Ni
nc c t ln bp un cho si. Lc ngi ta go vo, ri y vung li; lt
sau ni cm si tr li, ngi ta ly i a c, gn gi l i a bp gh cm.
a c hoc a bp l mt th a ln lm bng mt thanh tre ct, b rng hai
phn, cn b di, di hn a thng. a c ch dng trong vic thi cm, gh cm
v xi cm.
Khi nu cm trong nhng ni to, i a c cn phi to hn v di hn, nhng i
a c to v di ny dng ring trong vic nu cm.
Gh cm ngha l cho i a c vo trong ni cn, s i s li, ngoy ni cm cho
u khp ni. Tuy nhin khng nn gh qu k, v nh vy cm s nt mt ngon.
Thng khi ni cm gh ri, trong ni nc phi ngm c vo go. Nu thy cn
nhiu nc qu, ngi ta cht bt ra. Nc ny gi l nc cm.
Nc cm rt b. Thng ngi m, ngi gi, ngi yu, tr con ung nc cm
bi b cho c th.
Nu cm kho, phi trnh khng cht nc cm, v cht nc cm i l cht i c
ci ngt b ca go, cm n s nht nho. Cc b ni tr thng hay canh chng, t
cht nc cm.
Cm gh xong, nu thi cm bng ci, bng than, ngi ta tt la i, mt t than
hng, ri t nguyn ni cm trn bp, vung y kn, mt lc sau th cm chn.
Trong trng hp bp dng vo vic khc ngi ta t ni cm xung cnh bp,
gia hai ng rau (ng bp) hoc gia hai chn king, ri thnh thong li vn ni
cm.
Vn ni cm c ngha l xoay ni cm ti ch bn cnh bp cho la trong bp
c th ta sc nng ti mi pha ni cm. Nu ni cm c ring mt pha vo bp.
Pha cm s chy, cn cc pha kia cm s sng, do phi vn ni cm cm
trong ni c chn u.
nh qu, nhiu nh thi cm bng rm, bng l kh, nh th ngi ta khng th

Toan nh 7

nguyn ni cm trn bp hoc vn bn cnh bp c v khng c than, li thm
la rm,. la l sc nng khng mnh to ra lm chnh ni cm vn bn cnh
bp. Trong trng hp ny ngi ta phi t v ni cm.
t ni cm, ngi ta ly tn (tro) la rm, la l kh ri ra bn cnh bp, san
phng ri t ni cm ln; sau ngi ta ph kn ni cm bng rm hoc l ty theo
th ngi ta dng thi cm, ri ngi ta t ch rm v l . t xong ngi ta
dng lun tn la (tro) ni cm.
ni cm nh vy cho n khi lm cm xong, ngha l sa son xong mi thc n
th cm va chn.
C nhiu ngi cn thn, t ni cm n hai ln ly sc nng lm chn cm
trong ni.
V lc bt u nu cm, ti tng cn ni thm, c ngi cho ngay nc vi go
vo ni cm, thay v cho nc vo un si trc. Ni cm nu kho khi m vung ra
hi nng bc ln nghi ngt lm ta ra mi thm ca go, trng ht cm trng, do,
khng kh khng nt. Cm n lc va chn ti tht ngon, v ngi n hng c
hng v thm, bi, do ca ht cm.
Khng phi ai cng c th nu c ni cm ngon do, v khng phi bao gi nu
ni cm cng c nh mun mnh. Mun nu c ni cm ngon phi bit r th
go mnh dng cn nhiu nc hay t nc, cn gi la hay non la. Nhng go c cn
nhiu nc v n cm, nhng go mi, nht l go chim mi min Bc phi cho va
nc, nu qu l nho. Nu cm lun lun phi cho gi la ngha l ngn la to, cm
mi ngon. i vi go mi, cn trn bp, vn hoc ni cm lu hn go c.
Nu khng kho, cn s trng, s sng, s kh hoc s nt. Ta c mt cu tc ng
ch cc b ni tr nu cm vng v:

"Trn sng di kh
T b nt bt"

Cm sng, l cm cha chn, lc n ht cm cn li sng bn trong, hoc c khi
cn sng nguyn mt phn ht go. Cm n nhn thy mt cht li cm cn gn gn
sng, ta gi l cm chn ri, nghi l cha chn c mi phn.
Cm kh, l cm b chy en mt ch hoc tt c di t ni hay bn cnh ni,
chy n c mi kht, c khi thnh than.
Nhng ngi lm n bun bn king n cm kh v cho rng m cm kh s gp
nhng s bc mnh rc ri bt nh . Xa ngi i nh bi bc tin rng, m cm kh
s b thua.
Cm chy, l cm cng b chy nhng chy ch va lm vng ht cm, v khin
cho cm c mi thm nh em nng. Nhiu a phng gi cm chy l sm - cm
b sm hi la.
Cm nt l cm thi nhiu nc qu, n nt. Cm nt n thng nht nho.
Cm kh l cm thi khng nc ht cm c do. Cm kh n bi, nhng
ht cm thng ri rc v nhiu khi v khng nc cm thng b sng.
My cch nu cm c bit
trn ch ni n cch nu cm thng thng hng ngy, nht l nu cm t,
nhng ngoi li nu cm ph thng trn, c nhng li nu cm cu k khc khng
phi n hng ngy, m ch thnh thong mi dng.
Cm quay - Cng nu nh cm thng, nhng trc khi nc, go vo ni,
ngi ta t di y ni mt ming tht ln ba ch ln, ri dng mt chic bt p ln.


Cm nu nh vy, cht m ming ba ch tit ra lm cho cm bo v thm, cn
ming tht, khi ni cm bt u gh, go ht ht nc, ming tht nh c "quay"
trong mt chic cho. Nhng tht ny n ngon hn tht quay, v nh chic bt p bao
nhiu hi m ng l bc ln khi quay cho, y ng li nguyn trong
ming tht.
Cm quay, cc b ni tr, sau khi gh thng gi than hng c chy, chy
cm quay n rt ngon. Xa cc nh c u thng thi cm quay cc quan vin
dng.
Cng c khi thay v ming tht ln ba ch, ngi ta dng mt phn hoc c con g,
gi l "cm quay g", nhng tht ra nu cm quay bng g cng phi c mt ming
m ln, nu khng ming tht g s chy.
Cm nc dng - Cm nu bng nc luc g, vt hoc ln thay cho nc l.
Cm ng na - y l nu cm trong ng na. Nhng ngi i rng khng tin
mang theo ni niu, ch mang go i theo, n ba cht nhng ng na trong c
sn nc, b go vo ri em t chy ng na bn ngoi.
Cm ng na n rt m v trong c cht mui ca na ngm vo.
Cm ng na cn c gi l cm lam
Ngy nay c ni cm in, vic nu nng gin tin hn.
n Cm
Cm nu chn, ri em n, nhng n cm cng c nhiu cch.
Cm trong ni xi ra bt (chn) hoc i ri n ln vi thc n, l li n thng
thng, nhng nhiu khi cm li khng n nh vy. C khi ngi ta n cm nm, cm
rang hoc cm hp. Tr con, cn nh khng n nh ngi ln, chng n cm bng
hoc cm nht.
Cm nm - Cm trong ni ng l xi ra n ngay, nhng c ngi bn cng vic i
lm phi mang cm theo, hoc c ngi cm nu t ti hm trc sng hm sau
dy n sm, h em cm nm li. Ngi ta dng mt chic khn dp nc ri vt cho
kit nc i, cm vo khn m nm thnh nhng nm trn hoc nhng nm di.
Phi nm cm lc nng, cm ngui s ri rc khng nm c. Lc nm, ngi
ta dng sc mnh ca tay ln nm cm trong vi nm cm c mn.
Cm nm lc n ct hoc b ra tng ming.
Cm rang hoc chin - Cm nu ba trc n khng ht li ti ba sau, em ra
n thng kh cng hoc qu ngui, n mt ngon; nn ngi ta hoc hp li hoc em
rang cho nng n.
Rang cm ngi ta b vo cho t hnh m, i cho nng, cm vo ri o
cm ln. Khi cm bt u nng, ngi ta tra mm mui, cho va ri o mt lc na
l bc ra n c. Cm rang d n v m hn cm ngui. Cng c khi ngi ta
p vo cho mt vi qu trng, thi vo cho cm mt vi chic lp xng, hoc x
xu hay tht ti thi nh. Ngi ta cn thi nh da ci b vo cm rang. Cm rang
nh vy lc n khng cn ti n.
Chnh ra ngi ta phi rang cm v cm ngui kh n, nhng ngy nay, trong
nhng ba tic ti cc nh hng thng c cm rang. y l cm nng em rang.
Trong cm rang ny, c tht, trng, lp xng... 1 "
Cm hp - Mun cho cm ngui n c ngon, nu khng ra ngi ta phi em
hp. Cm hp s do tr li.
Nhiu khi, nu cm mi, cc b ni tr, sau khi gh, tic r ch cm c cn li ba
trc, b ln trn cm mi hp.

Toan nh 9

Gh cm ngui - Cng c cc b ni tr, khi nu ni cm mi, lc gh cm,
lun ch cm ngui ba trc vo gh ln vi cm mi, gi l gh cm ngui. Cm
c gh cm ngui, n km ngon hn cm nu nguyn go mi.
Cm bng - Cc tr s sinh cn m nga, sa m n khng , ngi m phi cho
con n thm cm, nhng a b n lm sao c! Ngi m phi b cm vo mm
vi cht mui nhai cho nt ln vi nc ming ri bn dn cho a tr tng t mt.
Nh vy gi l cho tr n cm bng. Ngy nay mc du c sa b cc b m s
dng nui con nh, nhng ti cc vng qu, ngi ta vn cn mm cm bng cho con.
Cm nht - "Cm nht" cng l cm cho tr nh n, nhng y a tr hi
ln. Ngi m a ming cm vo mm nhai ln vi mt cht n nhai nhon nht
s qua ri b ra t vo mm a tr. y ngi m ch lm cng vic nhai cm h
con, v a tr cha c rng t nhai cm ly.
Cm np
Go t dng nu cm t, thc n thng ngy ca ngi Vit Nam.
Go np dng nu cm np, chi dng trong nhng trng hp khng thng
xuyn. Cm np nu ton go, hoc nu ln vi u xanh, u en, lc, c t, sn,
khoai lang...
Cm np nu nguyn go n thng ngn, v nht l nu li nt th cng ngn hn.
Ta c cu "Chn nh cm np nt". Chnh cho d n nn ngi ta mi nu ln
vi mt th ng cc hoc nng sn khc.
Xi
Xi cng lm bng go np, nhng cch nu khng ging nh cm np. Xi phi
nu cch thy. Ngi ta gi nu xi l xi. Mun xi, ngi ta dng ch, mt
th ni m y c nhng l thng hi. Go np sau khi vo, i c vo ch. Ch
go ny t ln mt chic ni, gi l ni y. Ni y c ng nc. Ch ming ni
y m ly trn ch c gn kn. Ni y t trn bp v un la. Khi nc si
nng, hi nc di ni y bc ln ch xi lm chn go np ng trong ch thnh
xi.
Ngi ta xi trng, ngha l xi nu ton go np, hoc xi u, xi lc, xi
gc... Xi n do v ngon hn cm np. Xi trng n cng ngon hn cm np trng.
Xi thng dng trong vic cng bi, v thng c ng thnh on.
On - y l xi ln vo nhng chic khun cho cht ri ra. Ngi ta ct nhng
khoanh l mt dn vo t on. M trn on trng hoc c khi ngi ta dn vo
nhng ming giy tr hoa, nht l giy trng kim.
Cc th bnh tri
T trn, ni n go, mi ch cp n cm v xi do go nguyn cht to nn.
Nhng ngoi cm v xi, nh trn ni, go cn dng lm cc th bnh tri,hoc
nu cho.
Go t dng lm cc th bnh nh bnh t, bnh bo, bnh cun, bnh gi, bn.,,;
go np dng lm cc th bnh np nh bnh chng, bnh rm, bnh giy, bnh
cm...
Go dng lm bnh hoc nguyn ht hoc xay thnh bt.
Trong cc th bnh thng dng trong lp bnh dn phi ni ti bnh c.
*Bnh c
Nu bng go t thng xay thnh bt, nhng cng c khi nguyn ht. Mun
nu bnh c, gi l quy bnh c , ngi ta ha ln bt vi nc v mt t vi,
vo ni t ln bp un, va un va dng a c quy cho ti khi bt chn, tc l
c ni bnh c. Ngi ta c th cho thm m v ni bnh c cng vi nm mui


cho va n, hoc khng cho thm g vo cng c. Bnh c khng c m v mm
mui l bnh c chay.
Khi ni bnh c chn, ngi ta c th mc ra bt hoc a hoc ra sng, ra r c
lt l chui gi bnh c li. Khi ngui bnh c s thnh tng bnh theo hnh
vt dng ng.
Ngi dn qu ngho n bnh c thay cm. Bnh c n chng no, nhng chng
i. Quy bnh c tn go hn nu cm.
min Bc, v ma ng rt lnh, ba qua tra, ngi ta thng n bnh c st,
nng hi. Bnh c st quy c m v mm mui, lc n, thm vo hnh phi thm n
tht ngon. Gi l bnh c st va lm cho no lng, va lm cho m bng, gia d, y
l mt th qu r tin, rt hp vi s tn tin v tnh trng ngho tng ca dn qu.
V ma nng. bnh c n ngui, ngha sau khi bnh c thnh bnh a, bt
hoc sng mt... n bnh c chm tng hoc chm mm tm, c ngi dn qu
a thch. y l mt th qu n no. Tc ng c cu:

"Qa i bnh gi
Qu no bnh c"

C nhng nh hng, thay i cht v ca bnh c, thng quy bnh c lc
hoc bnh c da, ngha l ngi ta b vo ni bnh c mt t lc hoc mt t da
thi nh. Bnh c quy nh vy, lc n sm sc rt ngon.
Go t cn dng lm nhiu th bnh khc, nhng thng nhng bnh ny l
nhng mn qu, khng n thay c cm nh bnh c v khng r nh bnh c.
*Cho
Cho cng nu bng go t, i khi c pha cht t go np nc cho c snh.
Cho nu bng bt go hoc bng go nguyn ht.
Th cho thng dng nht l cho hoa. nu bng go t nguyn ht, c pha thm
cht t go np.
Mun nu cho, phi b t go v nc vo ni. Ni cho t ln bp un n
bao gi ht go nh l c.
Cho hoa, ngi m dng thay cm cho d tiu, v nhng gia nh ngho tng, ba
cm ba cho cng dng cho thay mt hoc hai ba cm trong ngy, - nu cho
tn go hn nu cm.
Ngi m n cho hoa vi ng hoc vi mui. Khi n cho thay cm, ngi dn
qu c th n vi thc n nh c, u ph, tp, hoc ch n vi mui.
Cho cng l mt th qu r tin. ngoi cho hoa, ngi ta hay nu chu u xanh,
cho u en, cho khoai... Ngi ta cng nu cho cua, cho hn, cho c n thay
cm.
Nh giu th nu cho tht, cho g. Nh giu n cho khng phi thay cm cho
tn go nh nh ngho, m tri li, nu mt ni cho tht, cho g li tn km hn
mt ni cm.
Mun nu cho cho ngon n chi, bt go c dng thay go nguyn ht.
*Bnh chng
Bnh chng lm bng go np. Cng vi bnh giy, bnh chng thng c dng
trong vic t l.
y l "mt th bnh vung lm bng go np nhn u gi tht cht, luc tht
k"1 . Thc ra bnh chng khng c bt buc phi hnh vung, c th hnh di, hnh
khum trn phng di nh bnh t, bnh gi. Nhn bnh chng khng phi ch ring

Toan nh 11

bng u, m cn c tht, ln vi gia v nh ht tiu, c cung. Ngoi ra cng c th
bnh chng nhn ng.
Bnh chng phi gi tht cht khi luc nhng ht np dnh lin vi nhau cho
bnh tht nn. Bnh phi luc k, luc di bnh s by, cc ht go khng dnh vo
nhau, ri rc nh xi.
Bnh chng cng l mt th qu r tin, n chng no li no lu, tuy nhin vn t
hn bnh c, cho.
*S tch bnh chng bnh giy
Cng vi bnh giy, bnh chng c mt s tch m t ai khng bit n. S tch xin
k li nh sau:
Vua Hng Vng th VIII ng con, mun lp mt ngi lm thi t mai sau
truyn ngi cho. Cc con nh vua u hot bt thng minh nh nhau, nh va khng
bit kn chn ai.
Mt hm, cch Tt Nguyn n, hn mt thng, ngi hi cc con li v bo rng:
- T nay n Tt Nguyn n, trong cc con, ai tm c mn n no ngon nht
dng ln cho cha m s c lp lm Thi t.
Lnh vua cha ban ra, cc v hong t chia nhau i cc ni tm kim sn ho hi
v v dng. Trong s cc hong t, c hong t th t khng i u c, nh hu h
vua cha. Hong t thy cc anh em mnh u i c, nu mnh li i nt, bit ly ai
hu h cha m gi. Hong t ngh chng th khng c lm thi t, ch khng b
cha m khng ngi "thn hn" "nh tnh", lng hong t khng nh. Khng ri cha
m, nhng hong t cng khng dm tri li vua cha, hong t vn ngh tm ca ngon
vt l dng hin vua cha v hong hu khi k hn ti.
Lng hiu ca hong t ng ti thn linh.
Mt hm, lc gn n k hn ca vua cha, trong gic m, hong t thy mt
thn nhn ti mch:
- Ca ngon vt l trong tri t khng g bng go ca tri t sinh ra. Con hy ly
go np thi xi ri em gi cho nn m nn thnh mt th bnh hnh trn gi l bnh
giy, hnh trn tng trng cho Tri, v con cng ly go np gi thnh mt th bnh
vung, trong c nhn u v tht, luc chn tht k, gi l Bnh chng, hnh vung
tng trng cho t. Hai th bnh giy, bnh chng tng trng cho Tri, t, con
dng lm l dng vua cha nhn dp Nguyn n, vua cha lm l dng Tri, t,
chc hn vua cha s hi lng....
K hn ti, cc hong t khc thi nhau dng ln vua cha th sn ho hi v, mn
no cng ngon v cng qu, ring c hong t th t l dng ln vua cha hai th bnh
chng v bnh giy.
Nh vua dng th, l ming thy ngon. Hong t trnh by r c tn hai th bnh
tng trng cho Tri, t, ni ln lng thnh knh ca con ngi i vi t, Tri.
Vua cha rt hi lng, bo hong hu:
- Cc sn ho hi v ca cc hong t tuy ngon nhng duy ch c mt mnh ta c
hng, cn hai th bnh chng, bnh giy ny, lm bng go ca Tri, t sinh ra, ta
ch vic ph bin cch lm l ton dn ta u c thng thc ci ngon c ngha
ca bnh.
Hong hu cng ng vi nh vua, cng nhn bnh chng bnh giy ngon hn
cc sn ho hi v khc.
Th l hong t th t c lp lm thi t.
Tt nm , nh vua dng ngay bnh chng bnh giy lm l cng Tri t, v
cng truyn dy cho nhn dn cch lm bnh dng trong vic cng l.


Bnh chng bnh giy xut hin nc ta t khi , v Tt n hng nm trong
dn gian u gi bnh chng, bnh giy cng t tin, thn thnh v Tri, Pht. Khi
cng Pht ngi ta cng bnh chay, ngha l bnh nhn ng hoc nhn ch c u
m khng c tht.
*Bnh giy
Bnh chng v bnh giy cng mt s tch, ni ti bnh chng th khng th
khng ni ti bnh giy.
Nh ni trong s tch, bnh giy lm bng xi. Xi cho kho, dng chy gi
cho cc ht xi nt ra, thnh mt th bt qunh dnh vo nhau ri bt ra thnh tng
chic bnh trn m dn dt, t trn l mt hoc l chui. Ngi ta xn l mt hoc l
chui st vi chic bnh.
Trong lc gi xi lm bnh thng ngi ta bc u chy bng mt mnh ci, thnh
thong c pht m xi khi dnh vo. Ngi ta khng th b xi vo ci m gi
nh gi bt, gi cua. Xi c ri trn mt chic chiu sch, thng dng ring cho
vic ny. Nhng nh hng lm bnh giy, c chic chy cao, khi gi bnh ngi ta
ng m gi.
Bnh giy lm bng xi khng, gi l bnh giy chay. Ngi ta c th bc vo gia
bnh giy mt t nhn ng hc u.
Bnh giy chay n vi gi ch rt ngon. Bnh giy nhn ng hoc nhn u n
li c v ngon khc.
Ngoi Bc xa c lng Qun Gnh, ph Thng Tn, tnh H ng, cch H Ni
13 cy s v phi nam lm bnh giy ngon c ting, v ngi lng ny thng mang
gnh giy ln bn cho dn H Ni, c dn H Ni rt a chung.
Ngy xa, Tt n ngi ta nu bnh chng nhng cng c lm c bnh giy. Dn
dn ngi ta b bt bnh giy v gi bnh giy lch kch, ngi ta ch gi li bnh
chng cho ngy Tt thi. Trong nhng dp ci xin, biu xn, ma chay hoc t l,
bnh chng bnh giy thng i i thnh cp vi nhau.
Bnh tri ch ha bng go, c go t ln go np. cn rt nhiu th nh k s
qua trn, tuy nhin dng thay cm cho tn ch c bnh c bng go t. Bnh
chng bnh giy cng l nhng th qu r tin, c th thay cm c tuy vn t hn
cm. Cn cc th bnh khch ch dng n nh n qu, khng thay hn c cm nh
cho hoc bnh c. Bi vy y ch nhc qua ti m khng ni r chi tit ch
ho nh bnh c v bnh chng, bnh giy.
Tm li, go l thc n chnh ca ngi Vit Nam, c dng nu cm, xi
v ch bin cc th bnh tri.
Ngi dn qu Vit Nam rt qu ht go, khng dng ph phm. Ta thng bo
nhau go l ngc thc Tri ban cho, ai phung ph s phi ti.
C
Hai ngh chnh ca ta l ngh nng v ng nghip. Go l mn n chnh ca ta do
ngh nng sn xut ra, cn c cng l mt mn n chnh nh go nhng do ng
nghip m c.
Ta nh c h, ao, sng ngi v bin.
C c th n ti, n kh hoc n mui.
C ti n rn, luc, kho, hp, nng, nu canh, lm ch.
C kh, l c ti em phi kh. Nhng c ln, trc khi phi kh ngi ta em b
rut, cn nhng c nh, ngi ta nh c sao c vy m phi.
C mui l c em p mui lm mm. C nhiu th mm: Mm nm, mm
thi, mm mc, mm chao...

Toan nh 13

Nc mm
Ngi ta cn dng c lm nc mm. Nc mm l th gia v thng dng nht
nc ta. Chnh nc mm em mi v cho cc thc n.
Ngh lm nc mm l ngh chnh cng vi ngh nh c ca dn chng ven
min duyn hi: Ct Hi, Qung Yn, Thanh Ha, Ngh An, Mi N, Phan Thit, Ph
Quc.
Nc mm l th nc do c mui chy ra. Nc u tin gi l nc nht.
T qu ti tnh, gia nh Vit Nam no hng ngy cng phi dng ti nc mm
nh phi dng go vy. Ngi ngoi quc ti Vit Nam u ti th gia v c
bit ny ca ta dng trong vic nu nng cng nh chm cc thc n.
ng A.Pazzi mt nh vn i Li ni v nc mm:
"C l thc v ci tinh thn cng ng sinh hot ni ngi Vit c th hin
r trong chn nc mm t gia mm cm. Mm l mn n ph bin, c nhiu sinh
t, cn l thc n cn bn ca mi gia nh Vit Nam. Ngi Vit Nam khi sng ngoi
t nc mnh, bao gi cng tng nh ti nc mm mt cch thn thit. Chn nc
mm khng bao gi thiu trong cc ba n, hay ni cch khc l n khng th thiu
c. Mi ngi ngi chung quanh trong mm cm u chm thc n trong chn
nc mm y... 1

Nhiu b ni tr vng qu t lm ly nc mm. Ngi n b m phi bit mui
c v l mt trong nhng cng vic chnh v bp nc: Tng, c, da, mm.
Mun hiu bit nhiu hn, xin mi bn c th, hc cch lm mm v nc mm
trong phm vi gia nh, theo ti liu ca Nguyn Vn Kim trong quyn Tn Chu sau
y:
*Cch lm mm chao
Dng c lm mm chao:
1- Mt ci khp ng 20 lt.
2- 20-23 k c he (khi lm xong cn 20 lt)
3- 4 k mui m nh.
4- 2 k ng st.
5- 1 lt ri np lm cm ru
6- 1 vin ri men tht ngon th lm cm ru mi ngon.
H cm ru ngon th mm chao mi khoi khu.
Cch mui c - C nh vy xong, hai bn thn c khc ch thp, k xt mui v
tng con mt. on ly na lt mui quy vo 2 lt nc, ri ln xc c cho c mau
thm mui. y np khp trnh rui ln. Sau mt tun l, d np, gi v chc chn
cho xc c tr nn cng ct.
Chao ng trn cm ru - Cch hai tun sau, g c vo r, k ln ming vm
cho c nh ht nc mm. K ly 2 k ng st thng tht ti, ri trn cm v cho
ng cho tht u, k chao vo mm. Xong gi v k lng. on trn xi mng trt
k np khp cho kn hi. Sau mt thng mm chao dng c. ng thi nc mm
chao cng c cc b ni tr nu li v lc k kho c. Nn bit, khi mm chao
em chng, lc n tht n ru ru, n tht bo bi. Mm chao v lu khng c
(chua), nn h ch lm mt s t dng st do trong vi ba thng thi.
*Cch lm mm c linh
Dng c lm mm:
1- Mt ci lu 100 lt


2- V tre, tre gi v 6 ming, mi ming gi hn lng lu mt t, ngang bng hai ngn
tay
3- Ba gi c linh, ct u ct ui xong cn gi hai gi.
4- Mui, mi gi c: 7 lt x2 = 14 lt (m nh)
5- ng st, mi gi c: 1 k ri x2 = 3 k
6- Np mt lt
7- Go lc 3/4 lt rang thnh
8- Hai tri u va gi xt ming.

Cch lm c - C ct u, cht ui xong, vo ci gi go, dng chy ta st cho
ht vy.
Tun vo gi, mang xung sng rch x cho ht vy
Cch mui c - Chia c ra lm hai phn, mi phn vo vm trn tht u vi 7 lt
mui, xong v lu, y np li trnh rui ln. Sau ba hm, c thm mui tit ra
nc mm.
Cch gi v - By gi h ly ci v bn sn ph ln xc c v m nhn cho d cht.
K ly 6 ming tre gi v cho tht chc mt t lu nc mm tro ln mt v. H ly
v vt cho sch gii, nu c. Sau mt thng, h nhn thy mm tht hi (kinh nghim
cho bit mm cng hi th sau ny mm mi tht ngon) th sang qua thnh mm.
Thnh mm - H g v, vt ra r, gc ln ming vm cho c r ht nc mm. K
ly 3/4 lt go lc rang cho tht vng, ri ln ln vo ci xay tht nh gi l
thnh. on h c ro nc mm vo vm v lau lu cho tht ro. K c thnh vo
v m nhn tht k. Ri ph v v gi cht li nh ln u (nn nh thnh nhiu lm
mm mi chua).
H nu nc mm mc ra khi ny v thm vo mt cc phn chua nh cho nc
mm trong, Khi si, h ly v ht sch bt v du c. Xong h cn dng vi lc tht
k v ngoi vm trong vi hm mi vo lu (kinh nghim cho bit, khi nc
mm lin vo lu, mm dy lm nt lu).
Chao mm - Sau mt thng thnh mm l n giai on v ng, thng gi l
"chao mm". By gi, h xc c ra t, th thy nhng con mm ngon lnh nh thm
mui nn cng ct, ng ln mt mu hi v thm thm. on h ln lt mm
vo ci gi go qut cho tht nhuyn. ng thi, ngi nh ly 3kg ng st thng
tht ti vi xi lun mt lt np. Hai th gia v ny trn tht u ngui, ri chao vo
mm cng tht u, cng lc h th thm mt m u xt ming sn (nn nh: u
nhiu lm mm s chua).
Xong mm chao vo lu v nhn m d dt. n y h ly l lun, mo cau, , hay
l chui lt ln, on ph v ln v gi li nh k thnh mm. Ri nc mm mc
ra khi ny, kha mt v. S d, h phi chn m mm cho tht k, nc mm ny
khng long vo con mm, lm mm mn, lu ngy mm tr, (tc hi).
Dng mm - Sau ba thng th mm dng c (c nhiu gia nh v thiu thc n,
nn trong hai thng h m mm ra n ln ln). Ngi thn qu n mm theo hai
cch: Mm kho v mm sng.
Kho - My b ng qu thng kho mm c linh vi c ng (lc, r, sc), c sng
(lng, leo, he, ht), ln, tht ba ri v gia v thm s cho ngon (khi khng c c, h
kho mm vi c), nhng nc mm kho lun lun hi long lng, chm rau luc
(rau mung, rau dn...) v rau ghm, bng sng, rau da, bng in in, vy h
cn gia v da kh no, nn lc n rt bt.
n sng - Nhiu khi i ng gp lc cc n, nng dn d mm sng mang theo

Toan nh 15

n vi cm, c thm t, gng non - lc i n tht ngon ming.
nh qu cn c ci l n cm mai rt sm (8,9 gi sng), cho nn cc b ni tr
thng by ra bui im tm tra bng li: Khi nm bp, lc rang bp np (bp
trng), nc bp, hoc nu cc th khoai, nht l khoai lang n tho thch vi mm
sng.
Sau khi mm c linh dng c th cng lc nc mm kho mt v cng c dng
trong khi kho c v lm nc nm chm.
*Lm nc mm
1- Ci lu 100 lt
2 - V tre, tre gi nh phn lm mm.
3- 2 gi c linh tht snh trong 24 gi.
4- Mui, mi gi : 12 lt x 2 = 24 lt
5- ng st, mi gi: 1 k 50 x 2 = 3 k
Cch trn mui - Cch trn mui ny phn chia lm ba t, mi t cch nhau ba
ngy. Khi mua c (2 gi) em v th c v lu, sau 24 gi c snh. By gi h ly
7 lt mui: 5 lt trn tht u vo xc c, 2 lt cn li kha mt c cho rui ln
khng bt hi bu vo lu. Hai t sau cng lm y nh vy. S d h khng trn mui
mt lt, m phi trn hai ba ln, l cho c tht n mui. Sau mt tun h sang qua
cch v ng, gi v, ht du.
V ng, gi v, ht du - by gi h ly 3 k ng st thng tht ti, ngui
ri trn u xc c (nh ng lm cho nc mm du). Xong h ly v tre ph ln v
gi tre ln v tht chc. Cch t ngy sau, du c ln lc pht ln trong lu, h ly v
ht ht du (phi bn ch ht cho ht th sau ny nc mm khng hi du). on
h k lu nm ngoi tri, khi nng, d np lu, lc ma y li. Th ny gi l mm.
Sau 2 thng, xc tht thm mui v ng - nh phn dng c ni: 2 gi c phi
ng 25 lt mui, th trong 3 tt v mui ht 21 lt, cn li 3 lt long vo nc, hu
thng nc mm sau y:
*Dng c thng nc mm
1- Mt ci thng thic (thng du la dng ri)
2- 3 ci r
3- Ba ci vm ln hay thau ln
4- Ba ci bng bng vi mi mt.
Cch ly nc mm nht hay nc ct - H g cy gi v ra khi lu, by gi xc c
r pha vi nc mui thnh mt th nc sn st. on h ly 3 lt mui cn d li
trc kia long vo 20 lt nc ri vo lu, trn ln tht u. Ln lt h mc nc
mm ln xc c vo trong thng thic ny cho tht si v ly quy cho tht c nt bin.
Xong h m ming bng nc mm vo v buc ming li, gn vo ci r,
k ngang ci thang cho nc mm nh xung vm. K tip nu cho ht nc mm v
xc c trong lu (khi nc mm nh ht xung vm, xc c cn li trong bng, h
vo lu nu li ln th nh. Th nc mm ny gi l nc mm nht hay nc ct.
Khi nu xong, h nm th nh cn mn th thm ng, lt thm mui cho va n.
vy h cn thng li mt ln na, nc ct tr nn vng sm v tit ra mt mi hi
thm thm. K hn na, h lc li ln cui cng ng v ve. Hai gi c c th
cho ta 40 lt nc ct; 30 lt lm nc chm, 10 lt sau pha vo nc nh, hu
kho c cho ngon.
Cch ly nc mm nh - Ln sau ny, h ly ra 2 lt mui long vo hai chc lt
nc, ri vo trn vi xc c cn li b v lu khi ny. K thng thm mt k ng
st trn vo, ri ly cy quy ln tht u. on h thng li nh ln u. K ny ta


ly c 20 lt nc mm nh. Xong h ly 10 lt nc mm ct pha vo nc mm
nh kho c thng trc trong gia nh (1) .
Trn y l my cch lm nc mm v nu nc mm dng trong gia nh
min qu. Cn nhiu cch khc na, thay i ty theo a phng. Lm nc mm
khng c phi dng c linh m c th dng loi c khc cng c, nht l c nc
bin th nc mm rt ngon.
Mm v nc mm bn trn th trng m dn chng Vit Nam u dng, c cc
nh k ngh nc mm v mm ch ho sn xut theo mt quy m rng ln, nhng
vn trong nguyn tc dng mui v c.
Cc sn phm ng loi vi c
Danh t c ta dng thng km theo ting m. "C m" dng ch tt c cc ng
vt di nc (2), sng trong h, ao, sng, ngi v bin c, gm: tm, cua, tp. ln,
trch, cn cn, ng ong, c, hn, trai, don, v.v....
Cng nh c, tt c cc thy sn ny u c dn Vit Nam hng ngy dng lm
n, nht l dn qu.
Cc thy sn ngi ta cng n ti, n kh hoc mui.
n ti, ngi ta n cng nh c, luc, rim, kho, nng, lm ch, nu canh... Ring
v cua, nu riu n tht ngon.
n kho cng vy, cng ging nh c c tm kh, mc kh, tp kh. Cua v rm ch
n ti hoc mui, khng n kh.
V cc thy sn, cc m mui cng quan trng hn hai cch trn nh n c vy.
Tm tp c dng lm mm, v a s dn chng Vit Nam u thch m mm tm,
mm tp. Mm tm trong nhiu trng hp dng c thay nc mm lm
chm trong nhng ba cm. C nhiu mn cn phi chm mm tm mi ngon nh
mng ti luc, lng ln, c m, v.v.... C nhiu mn n, khi nu phi c mmt m
mi dy v nh gi cy, canh cua.
Mm tm cng c sn xut nhiu nh nc mm v bt c ti ch no u c
hng bn mm tm. Mm tm cng c coi l mt gia v quan trng ca dn Vit
Nam ng sau nc mm.
Mm tp, tuy khng quan trng bng mm tm, nhng cc gia nh dn qu cng
thng dng th mm ny. Cc b ni tr ng rung phn nhiu lm mm tp.
Mm tp v mm tm c ch ha bng tm tp vi mui c pha thm t ng
cng nh lm mm c.
Th mm tm dng chm, lc ch bin c quy cho tan nh, trn ln vi
nc, c pha thm bt xi nn ta thy sn st. Ngoi th mm dng lm gia v ny,
ngi ta cn dng nhng con tm ln lm mm, n nguyn c con. Lm mm tm
ny cng nh lm mm c nguyn ming hoc nguyn con, phi dng n mui,
ng, thnh, v ngi ta thng ln vo vi lt ring ni mi thm.
Mm tm nguyn con c coi l mt mn n c bit, nn ti nhiu gia nh c t
chc nhng ba n mm, v c mi bn hu thch n mm ti cng d.
Cua cng c dng lm nc mm, nht l cua ng. Ti min Bc, dn qu
thng lm nc mm cua dng thay nc mm c, v gi nc mm c t hn.
Cua v rm thng c em mui. Cua v rm mui ny, trc khi n ngi ta
em rn vi m c phi hnh, n va gin va thm. Ti cc ch, cua mui, rm mui
u c bn hng c mm.
*
* *

Toan nh 17

V c, hn, trai, don, ngi ta cng n ti, thn g l luc v nu canh. Dn qun
hay n cho c, cho trai, cho hn. S thng n nng v luc.
Ngi ta cng lm mm trai v mm hn.
*
* *
Cng nh go, c v cc thy sn ng loi, hng ngy u c dn Vit Nam ta
dng ti. C ngi, nhng vng qu ngho, quan nm ch n vi ba tht, nhng
khng ngy no khng n c, n ti, n kh hoc n qua nc mm, mm tm v cua
mui. Ba cm khng c cht c, khng c nc mm, s khng thnh ba cm Vit
Nam
Nhng thc n ph
Go v c l hai thc n chnh ca dn ta, nhng ngoi hai thc n chnh , ta cn
n nhiu thc n khc, thc vt c, ng vt c m khong vt cng c.
Thc vt
V thc vt, ta phi k n cc loi hoa mu ph ca nh nng: Ng, khoai, u,
sn (khoai m), k, ...., v cc loi rau c v tri cy.
* Hoa mu ph
Nhng loi hoa mu ph, hoc c n nguyn cht, hoc nu nng ln vi cc
thc n khc.
n nguyn cht, cc hoa mu ph ny thng n luc: Ng, khoai lang, khoai s,
sn, lc (u phng)..., n nng hoc rang: Ng, lc, khoai lang hoc xay thnh bt
lm bnh: bt ng, bt khoai lang, bt sn....
n nguyn cht, ngi ta n thay cm. Nhng nm mt ma i km, n ng,
khoai, sn, thay cm l chuyn rt thng. Gi cc hoa mu ph thng r hn gi
go.
Trc y, nhng gia nh ngho thng ngi ta n cm n, ngha l nu cm
vi mt th hoa mu ph: Cm ng, cm khoai lang, cm khoai s, cm sm... C
nhiu vng km ph nhiu, nht l min Bc v pha Bc min Trung, dn qu ton
vng, tr mt vi gia nh giu c, mt nm c n su by thng phi n n, ch
c n cm nguyn vo v gt, y l khng k c nhng gia nh c nhng thi
gian trong nm ch n ton ng, khoai hoc sn.
Ngi ta cng nu cm u, u xanh, u en, u trng, nhng thng th gi
u t hn go, nn cm u ch nu n chi.
Vng (m), k, lc, u, v.v.... thng c nu ln vi go np thnh xi, v cc
th xi nh vy n ngon hn xi trng. i khi nu xi vi cc nng phm ph ny
ngi ta cho thm ng, nht l khi nu xi vng, xi da v xi gc. ng lm ni
v ngon ca xi, khin xi ngoi ci thm ca go np, ci bi ca cc cht n, li
thm ci ngt ca ng.
Ngi ta dng bt cc th nng phm ny lm bnh, nguyn cht hoc pha ln
vi mt th khc: Bt ng quy bnh c ng, bt khoai lm bnh khoai, bt sn lm
bnh sn. C khi thay v dng bt lm bnh, ngi ta li dng ng ch gi s, khoai v
sn xt ra tng ming, nhng vy lc lm bnh c pha thm bt go.
Cng c th bnh khi lm cn phi pha thm ng nh bnh sn, bnh u xanh,
bnh hong thanh v.v....
* Rau
Cng l thc vt, cc th rau ch dng lm thc n, n ln vi cm, ch khng th
n thay cm nh cc hoa mu ph ni trn.


Rau trng vn, ao hoc rung.
Trng vn c rau ci, ci bp, su ho, ci hoa, su su, hnh, h, c chua, mng
ti... Cng phi k cy c rt, mt th rau mi a t Ty Phng li t gn mt trm
nm nay.
Trng ao c rau mung, rau cn, rau rt. Rau mung l mt th rau thng dng
sut Bc-Trung-Nam. Trc y, ngi Nam khng n rau mung, nhng gn y
cng n nhiu nh ng bo hai x Bc v Trung.
rung c rau lang, c, mng ... Rau lang chnh l l ca cy khoai lang, cn
mng tc l dc ca mt th cy ging nh cy khoai s.
Rau n sng nh rau dip, ci xoong, ci qun, c chua, s lch, hng lng, v.v... n
xo, n luc, hoc nu canh, nh rau mung, rau cn, hnh, su su, ci bp, c chua...
Rau cng c n mui, ta gi l lm da: Da ci, da khoai, da gi. C cng n
mui ngoi cch xo nu.
Ngoi cc th rau trn, cn c nhng th rau hi cc cy ln hoc cy leo, y
chnh l l nhng cy ny nh rau ngt, rau sn, rau hoa thin l. Cy hoa l l mt
cy cnh, nhng ngi ta thng hi nhng n hoa v l non nu canh. Ngi ta
cng hi nhng l non ca cc cy b, mp cng vi n hoa nhng cy ny dng lm
rau nu canh hay xo.
Mng tre, na, giang... cng coi nh mt th rau.
C th rau nh hng lng, ti t, l s, l ng, khng dng n ring, nhng n
nh gia v vi cc thc n khc. n lng ln phi c hng lng, nu canh c gim phi
c l ng hoc ti t mi ngon.
* Tri cy
V thc vt, tri cy chim mt phn quan trng trong thc n ca ta.
C nhng tri cy dng nh rau, xo nu lm thc n n cm nh bu, b mp,
da gang, da chut, c nhng tri cy ch dng lm gia v nh ht tiu, t, cc tri
c cht chua nh qu mum (xoi), qu kh, chanh...
Phn ln tri cy c chnh v dng lm n trng ming hoc n chi.
Tri cy nc ta rt nhiu, v c nhng tri cy qu nh xoi, mng ct, nhn,
hng o, qut hng b, cam. qut, chui, mt, vi, u ,. chm chm, bi...
Ty tng i phng v ty ma, cc th tri cy xut hin v ma no thc y, ta
c th tm mua tri cy ngoi ch hoc mit vn.
Dn ta c tc th cng, thng mua tri cy v cng trc n sau.
Tri cy chn thng c n nguyn nh khi hi trn cy xung, khng b ch
ho g, nhng mun dnh, ngi ta thng lm cc th mt: Mt b, mt hng, mt
da. Trong vi chc nm gn y, ngi ta nhp cng li ng hp tri cy ca ngi
u M, v hin nay trn th trng c bn cc hp tri cy. Ngy nay ta cng ch
bin c hp bng tri cy.
C nhng tri cy, chnh ra cht chua hoc cht cht, nhng ngi ta em mui
hoc tm ng lm n trong cc ba cm nh trm, trm mui, trm ngm
nc mm, hoc n nh mt th qu: M, mn...
Ngi dn Vit Nam thng dng rt nhiu thc vt nht l rau. i vi ngi nh
qu, tht c khng cn thit lm, ba n ch c a rau, chn nc mm l . "Nh
ngho th quanh nm ch n tng, c, da, khoai, da ci, rau mung luc, u kho,
v.v...(1) .
Tng l mt th gia v, dng lm nc chm hoc kho nu n cng nh nc
mm. Tng lm bng u, xi np v mui. C khi ngi ta lm tng ng thay cho

Toan nh 19

xi np. Tng l th nc chm ca nhng ngi n chay.
u ph lm bng u nnh, xay thnh bt, cn thnh bnh.
Tng v u ph u l nhng mn n gc u, ngha l rau vy.
u ph kho tng cng d n, v nht l u ph rn nng n chm tng th
ngon tht.
ng vt
Nh trn trnh by, c l mn n chnh th hai ca ta sau go. C thuc loi
ng vt nc, ngoi c, tm, cua, c, ln, hn, v.v... ni trn, ta cn n tht
nhiu ng vt khc, t gia sc, d th n chim chc.
Gia sc
Gia sc gm c tru, b, d, ln (heo), g, vt, ch. Ta n tht tt c cc loi vt
ny, mi thc nu nng mt khc.
Ngoi ra ta cng n tht th, tht cu.
C th gia sc vng ny n, vng khc khng n, hoc ngi theo tn gio ny n,
ngi theo tn gio khc li khng n.
Trc y, ng bo th thnh min Nam khng n tht ch, nhng ngy nay, mn
da mn, "cy t 7 mn" thc cng c nhiu ngi bit ti.
Lm tht cc gia sc, ngi ta chc tit, v tit ny cng c dng lm n, luc
xo hoc nh tit canh. nh tit canh ngi ta dng tit sng, hm bng chanh hoc
bng nc mm cho tit khi ng, ri sau pha thm nc dng, tit nht i s ng
li khi nh tit canh. Ngi n tit canh heo, tit canh d v tit canh ch. Mn tit
canh ngon nht l mn tit canh vt.
Tit b, ngi ta c khi n sng gi l "hng hoa".Trong trng hp ny, lc chc
tit con b, ngi ta thi my c gng vo chu tit, quy u ln trc khi tit ng,
nh vy khi chu tit ng li, c cht gng m ngi ta tin rng n vo nng bng
khng s bnh tt do tit sng sinh ra.
Tit d thng c ho vi ru, gi l ru tit d. Ru tit d c coi l rt
b. v dn lng nhu cng khoi mn ru ny lm.
Tht cc gia sc c th n ti, ngha l cha chn hn nh tht b, tht b, tht d, c
th n chn qua cc cch xo nu, luc, rn, hm, v.v....
Lng cc gia sc ta cng dng khng b i nh ngi phng Ty. Lng ln c
ta em tit vo vi mt t cc th tht m bin thnh mn di rt ngon. Cc b phn
khc ca gia sc, d dy, gan, l lch ta u n c, v khi ch ho nu nng, cc mn
ny u c v ngon c bit ca mi b phn.
Xng cc gia sc ta cng em ninh ly nc dng.
Cc hng ph thng cho vo nc dng rt nhiu xng b v xng ln ninh
ln. Cht ca xng v ty tit ra, thng nc dng cng thm ngt.
Ngy nay, thit cc gia sc, ngoi cch nu theo c truyn, ngi ta cn nu theo
kiu Ty phng, nhng d sao, s ngi n theo li Ty phng ny ch l mt s t
ngoi thnh th, cn nh qu, ngi ta vn gi nn np c xa trong cch n ung
v trong cch nu cc n.
D th
D th l nhng th vt sng t nhin ni ng ni, rng nh hu, nai, chn,
co, cy, th rng, ln rng, v.v..., khc vi gia sc c ngi ta nui nng sn sc
trong nh.
Ngi ta sn bn d th ly tht lm thc n, v i vi cc d th ln nh cp,
gu, ngoi tht, ngi ta cn ly da lm qun o, hoc trang hong by trong
nh.


Xng ca mt vi ging d th nh h, kh c dng nu cao, gi l "cao h
ct", "cao kh", sng hu, nai dng nu "cao ban long.
Mun nu cao, xng d th c em ra sch, ca ngn v lm tch ra ht cht
ty, ri cho vo nc nu. Cht xng s tan ra nc ri dn ng li thnh cao. Nu
cao h ct, ngi ta thng chn tng b xng cp nguyn, ngi ta cho rng c
c nguyn b xng nh vy cao mi tt. Mi ni cao, ngi ta thng dng hai ba
b xng, cng nhiu b xng cao cng c gi tr.
n cao tr bn au lng nhc ct, cng nhiu th bnh khc, nh thiu sc lc,
gy cm, km n.
Tht cc d th sn bn c ngi ta cng n ti qua cc mn nng, luc, xo,
ninh, hm.
Nhng dn chng ven rng, nhiu khi sn c nhiu d th, n khng ht li
cha kp bn, thng phi phi kh n dn.
Ni v cc d th, ti cng xin nhc qua mt vi ging vt khc ta khng nui
trong nh m chng cng khng ng loi vi loi th c lng mao. Ti ni n loi
ch, nhi, cho chuc, rn ta cng thng dng lm thc n.
Tht ch ngon nh tht g. Cho chuc thng dng nu cho; rn ng bo ta
cng n vi cc mm bm vin xo nu - ng bo min Ty Nam Vit rt khoi tht
rn. C ngi cho rng tht rn rt b, v khi trong ngi hi chong vng, ch cn n
mt bt cho rn h mang l thy tr li kho khon ngay.
Ta li n c tht di v tht chut ng. Tht chut, thng ngi ta ch n tht chut
ng, chng n thc la hoa mu nn tht chng bo v ngon nh tht g. cc ng
qu min Bc cng nh min Nam, ngi ta thng bn tht chut ng lm sn,
p l chanh.
Tht di cng thng gp bn cc ch, nht l v vng Vnh Bnh, Bn Tre.
K ra cn nhiu cc con th khc, khi bt c ta thng n tht nh ba ba, ra,
sam, v.v....
Chim chc
Chim chc gm tt c cc loi ng vt c lng v ta nui trong nh hoc chng
sng t do rng r v ng ni.
Nui trong nh c g, vt, ngan, ngng, chim cu, g ty. ... cn loi d cm th
nhiu lm: Chim s, c, giang, su, cun ct, g g, g rng... k ra khng xu.
Tht g n ngon, nhng thng, tr nhng th dn t khi ngi ta n tht g, nht l
ng qu. Ch trong nhng trng hp gi tt hoc khch kha ngi ta mi git
tht con g.
Vt, ngan, ngng v chim cu cng vy. n tht n nhng gia cm ny, khng phi
thng ngy m ch l nhng trng hp hn hu. "Thc ra th ngi nh qu t n
tht cm th, c ngi sut nm ch nhng ngy t t nh, hay nhng ngy vic lng
nh th mi c mt cht tht"(1)
G, ngan, ngng ngi ta n luc, quay, rn, xo hoc nu ln vi rau c thnh
mn canh, hm.
Trong nhng ba n sang ngi ta c cc mn vt tn. g tn. "Tn"ngha l hm
k cho tht chn nh, nhng lm mn tn, g vt c m moi, b rut gan ra v
nht thay vo bng tht nc bm ht sen, d v go np, hnh m trn u thnh mt
th nhn.
Chim cu thng n quay, n hm v cng c khi n tn nh g vt.
Cc d cm sn bn c, thng c quay, rn, nu, nng ty con vt, trong hai
ch sn bn y, gm c cch nh by bng li hoc bng nha.

Toan nh 21

Su B
Ni n cc loi ng vt dng lm mn n ca ngi Vit Nam, khng ni ti su
b l cn thiu st, v rt nhiu loi su b c ta dng lm mn n rt ngon.
Trc ht xin ni ti ri. Ri l mt lai su b di t, vng ven bin min
Bc, cc tnh Hng Yn, Hi Dng, ch chui ln khi thi tit tr lnh vo thng chn,
thng mi m lch. Khi ri ln, ngi ta mang thng i xc v mang bn i cc tnh
v nht l mang v H Ni.
Ri xc rung ln nh vy ln c bn t v c nhiu cht nht do loi ri sinh
sn m c. Trc khi n ngi ta ly nc si khong ri vo cho sch ht bn v
cht nht.
Ri lm lng xong, mi em nu n. Nu ri c nhiu cch.
Ri c em nghin nh, trn ln vi trng em rn, y l mn Trng c ri.
Ri em xo vi tht ba ch, vi v qut v mng ti gi l ri xo.
Ri nu vi tht ln, mng ti, v qut, c nhiu nc, gi l ri nu.
Ngi ta cng lm mm ri: Ri ch c vo cui thu u ng. Mun c ri n
quanh nm cc b ni tr mui ri thnh mm. Mm ri c gi bn cc ni
trong ton ci Vit Nam trc y.
Cc mn ri c cc tay snh n thng thc v c dng lm nhm (nhu)
trong cc ba ru.
V su b, phi k n con Nhng. loi su t, trong kn. Nhng l mt mn n rt
ph thng, nht l nhng vng c ngh tm t. Nhng thng ch n rang vi m,
nhng cng c khi c dng nu canh mng. Trong nhng c nhiu khi ln c nhng
con tm.
Nhng gi thnh ngi; Tc con bm kn. Sau khi con ngi trng, ngi ta
cng dng con ngi lm mt mn n. Trc ht, ngi c em ra k cho ht cht
phn, sau c em rang vi l chanh v m, nm mm mui cho m. Ngi em
n vi bnh a nng gin tht ngon, cc tay ru cng a nhu vi ngi. Ngi n bo
bo, m li i khi st st v nhng trng ngi cn st trong bng n cng hay
hay.
Cng thuc v loi su b, ngi min Bc ngy xa cn n con ng Trng H
Tho. y l mt loi su nm trong thn mt cy c rng, v cy c ny ch c su
v mu ng, cn v ma h cy c ch nguyn l c.
Trong Nam khng c con ng trng h tho, nhng c con ung cy da cng
c kn chn lm nhm. Con ung n cng bo v cng c coi l rt b.
V su b ta cn n con c cung. C cung c hai loi, c cung bng c cht
nc thm c trch ra lm gia v, nh vo nc mm chm cc thc n v c
cung tht, ngi ta dng n. C cung bng sau khi ly ht cht nc thm cng
em dng n. C cung tht c em luc v trong khi luc c cht mui b vo
cho tht m.
D cm cng l mt loi su b c dng lm mn n, nht l mn nhu ca ng
bo tnh Vnh Bnh, Bn Tre.
Ta cng li n c chu chu non, nhng thng ch dn qu mi n mn ny, nht
l dn qu cc tnh Trung Chu min Bc. Ti cc ch nh ch Ng Di (Bc Ninh),
ng Anh (Phc Yn) ngy xa thng c nhng hng bn chu chu luc sn khi
ma chu chu c nhiu, nht l sau cc v gt la ma.
Trng kin v mt cng c dng n, kin v ong cng l nhng su b.
C l nhiu a phng khc cn c nhng loi su b khc c dng lm thc
n, nhng phn v thiu ti liu, phn v phm vi quyn sch, nn xin tm ngng y


v cc loi ng vt.
Khong Vt
Khong vt ta dng lm thc n rt t, v ng u phi k l mui. Cng nh bt
c dn tc no, mui ng u hng gia v v c ch ho thnh cc th gia v khc.
Trong bt c mn n no, mun c cht mn phi dng mui.
Ngoi mui, mt khong vt ta thng n l vi. Vi do vi nung m c. Ta nu
bnh c vi vi, ta dng vi ty ra lng cc loi vt nh lng b, lng tru v c
nhiu thc n, ta phi cho cht vi vo cho chng chn nh khi ta bung ng hoc ninh
tht mt vi d th.
Vi cn c dng n tru, mt mn n c bit Vit Nam, n khng phi
nut m ch nhai ri nh nc v nh b i. "Ming tru l u cu chuyn".
Phn chua cng l mt th khong vt thng c dng trong vic lm cc thc
n v bnh mt. Lm mt m, mt mn, mt trm, ngi ta dng phn nhng
ming mt c cng, by c p.
Ngi ta cng li dng hn the, thch cao trong vic ch bin mt vi th bnh,
hoc trong vic lm mt vi th bt nu ch cho cng. Dng thch cao cn thn trng
hn.
Tm li, trong loi khong cht, ch c mui l tht s cn thit trong vic dinh
dng ca ta, vi cng tham d vo mt phn no, cn nhng khong cht khc ta ch
dng n rt t v cn phi cn nhc thn trng trnh tc hi.
*

* *
Qua cc ni dung trn, phn ln cc thc n chnh v thc n ph c trnh
by. Vi nhng thc n ny, ta c th c nhng mn n ngon ty theo s ch bin ca
ta. Cng mt thc n, ch ha kho, thc n s bin thnh mn n ngon. bng khng
nguyn cht nhiu khi km ngon hn, tuy cng c thc n t n ngon - nhng
d c ngon m c em bin ch kho, ta cng c mn n ngon hn.
Cng mt mn n, cng theo mt cng thc ch ho, c b ni tr lm n rt ngon,
cng c b lm n rt tm thng. Thc ra nu n l c mt ngh thut, trong vic
ch mm mui, un la to, la nh, gia v rt nh hng ti ngon ca mn n.
Vi nhng thc n ca ta, theo Phan K Bnh ta cn t mn n ngon. Trong "Vit
Nam Phong Tuc", khi ni v m thc, ng vit:
"Xt vic n ung ca ta, cng cc th tht, c, sn ho hi v, rau c, hoa qu,
chng thiu thc g, song ch him cch nu nng cn vng lm...."
Thc ra Phan tin sinh hi kh tnh. Bit bao nhiu ngi ca tng mn n ca
ta, vit thnh tng quyn sch nh "Tn m thc"ca Tn , hoc "Ming
ngon H Ni" ca V Bng hoc "H Ni ba mi su ph phng"ca Thch Lam
(1)
ca tng mn cm nm, ch ln H Ni, V Bng vit:
"Hng ngy ai li khng n cm, d l n cm vi ch. Nhng cng ch l cm,
cm nm bn rong li c mt hng v l lng, mt m lm sao, khin cho ngi n
thy trn tru c cung hng; nht l cm y li chm vi nc mm y, tht l c mt
bi th tit tu va lm vui v khu khoi li va lm p c th gic ca ta na.
Trng thy ming cm trng bong, mn c l i, chm vo trong mt chn nc mm
vng sm mt mu qu, ngi n c cm gic nh n hng n hoa" vo bng.
Ming ch n lc du lm bng tht heo, cng vn l mt th g thanh tao cao qu

Toan nh 23

hn i (2)
V Bng cn ca tng nhiu ming ngon khc, v mn n no di ngi bt ca V
Bng, d ch l nhng mn n ch ho bng cc thc n thng ngy, cng u c th
khin cho ngi ta "nh nc ming"c, nh vy chng t s nu nng ca ta
u c vng v.
Ti nh n ming ln vng, thm phng phc m bi, n vo, si min c qunh
ly nhau "(3)
Ti mun chp li ra y nhiu mn n na c ngi bt ca V Bng ca tng,
nhng rt tic phm vi ca quyn sch khng cho ti lan man hn c na.
V, da vo nhng mn n thm ngon c nhc ti, ti xin kt lun lmn n
ca ta ngon, d nu theo li c truyn th khi c bn tay kho lo ca cc b ni tr
ch ho vo, mn n s dy v v khi n ta cn thy thch th bng my n nhng mn
n ngoi quc.
Con ngi ta, cng nng tnh ngha vi gia nh bao nhiu khi ngh ti ba cm c
gia nh ngi chung quanh chic mm g, cng cm thy nhng mn n qu hng l
hp vi khu thit ca mnh, nht l khi nhng mn n ny li do bn tay kho lo ca
b v tm mn chung thy c nu cho ngon mnh thng thc!
Mn n Vit Nam qu l ngon! Ai mun n cm Ty, ai mun khen cm Tu, ai
thch n cm M, ai ng nm cm Nht, ri mt ngy kia nh mt lng t la b gia
nh s c nhng giy pht thm nhng mn n Vit Nam, nh lng t kia bng thy
lng n hn mun tm tr li ci mt ci qung tay, mt ci nhn u ym, c mt thi
n i ca ngi v u gi tay p...
ngon, mn n ca ta li c ci c bit l khng t bao nhiu.
Mt l c cung khng to hn ngn tay; vi ci bnh cm, bn mt hng ch mn
sen, hay mt l vng hoc mt chai nc mm; my th tnh theo thi gi khng
qu nm chc bc (1) . Th nhng m nhng ci qu em cho lng ta bao nhiu
s m say, bao nhiu th v, bao nhiu cm gic mng lung nh lch! Ta cm ly m
thy nh m mt cht hng hoa t nc vo lng.(2)
Nhng Ba n
Dn Vit Nam ta n mi ngy ba ba: Ba sng (im tm), ba tra v ba chiu.
Nhng ngi thnh th n hai ba chnh v mt ba ph, ba ph l ba n sng. hai
ba chnh lc tra v lc chiu. Nng dn nh qu, n ba ba u nhau; v nh vy
ba ba u l ba chnh.
Ba sng
Ngi thnh th gi ba n ny l ba "n lt d" thng n t hn hai ba kia, v
ch n cho i.
Hc tr i hc, cng chc i m, th thuyn ti xng, ngi bun bn i ch,
u n ba lt d nh trc khi i, hoc nu khng n nh th cng r vo tim n
trc khi ti trng, ti s lm hoc ti ch.
Trong khi chng con n sng, cc b ni tr cng n theo, hoc tri li khi v n i
ch, con i hc th ngi chng cng n, d ngi chng c khi khng i lm lng g.
Ba n sng thnh th thng n vo khong trc by gi ri, ngha l trc khi
mi ngi phi ra i cng vic ca mnh.
V l ba "lt d"nn s n ung cng mau chng, mi ngi thng n t hn hai
ba chnh.
C th ch l mt bt cho trng, mt nm xi, mt bt cm ngui, mt vi c
khoai, mt da bnh cun, mt chic bnh np hoc bnh t... V t khi tip xc vi
cuc sng u Ty, ngi ta n thm bnh m, sa l nhng mn n mi c t thi


Php thuc.
Nhiu ng b cng chc, trc khi ti s, gh vo cc hiu n sng; h n ph,
n m, canh min, cho g... Nhng mn n Tu nh bnh bao, xu mi cng c
ngi Vit dng n lt d bui sng.
Vi nng dn vng qu, ba n sng ngi ta cng n nhiu nh hai ba kia.
V ngi ta theo ng cu tc ng "n ly chc mc ly bn", ngi ta phi n no,
v n nhng thc n no lu c th chu ng c vi cng vic lm. Ngi ta
khng n cho, n xi hoc bnh tri g, m ngi ta n cm hoc n mt th ng cc
hay hoa mu khc thay cm: Ng, khoai, sn...
Ngi ta thng dy tht sm nu cm, n xong ra ng lm vic. Cng c khi
ngi ta n cm ngui ba cm ti hm trc cn dnh li, trng hp ny ngi ta
thng nm cm hm trc, v cm nm d n hn cm ngui. V ngi ta cng
chng cn kn chn thc n, cm n vi mm, cm nm chm vi mui vng, hoc n
vi c vi da l xong.
n cm xong, h lo i lm ng, cn ai nh lo vic nh.
Gp nhng nm i km, ba sng ngi ta khng n cm, thng dng khoai,
sn, hay ng, c khi cc nng phm ny cng thiu th ngi ta nu cho ng, cho
khoai n cho tn.
Ba tra
i vi k ch cng nh nh qu, ba cm tra l ba chnh. Ba tra n vo qu
ng.
Hc tr i hc v, cng chc tan s v, th thuyn ngh ngi bui tra, cc ngi
bun bn d bn khch cng phi c mi pht dng ba cm tra.
Trong ba cm ny, gia nh quy qun quanh mm cm; cm st, canh nng n
tht ngon, li thm ci th gia nh on t, ba n cng vui v.
Si Gn, mt thnh ph ln, nhiu cng nhn v cng chc ngoi xa xi,
khng phng tin chuyn ch, thng li bui tra ni lm. V h dng ba tra
ngay ni y. Nhng ngi sn tin sang trng th ra n tim, cn phn ng thng
em cm bui sng nh i, lc gi ngh b ra n. nh rng n nh vy, cm
cng nh thc n u ngui v thiu s vui v ca gia nh sum hp, nhng nh vy
ch bit sao v cng vic.
Ba tra ny thng ai cng n cm vi thc n do cc b ni tr nu nng, hoc
trng hp b ni tr mc bn th mua tim v.
Thc n thng tht, c, rau, da, xo, rn hoc nu canh ty tng gia nh.
C mt s t gia nh qun gc, n ung theo li Ty, dng cm Ty, n bnh m
thay cm, nhng y ch l thiu s. Cng c khi, v mt l do g, trong nh khng
nu cm, ngi ta cng mua bnh m v n thay cm, nhng trng hp ny rt hn
hu.
Cm xong ngi ta thng trng ming bng tri cy hoc bnh ngt.
nh qu, ngi nng dn n ba tra cng nh n ba sng, ch c cm vi
mm, c, da mui, hoc nm thnh mi thong c ming tht, khc c.
Nhng ngi no lm ng gn nh th ba tra quay v n cm, nhng thng
th ngi nh mang cm ra ng nhng ngi lm ng n. Cng c nhng ngi
v nh neo ngi, v li xa, bui tra tr v khng tin m cng khng c ai mang
cm cho, th ngi ta mang sn cm i. Cm thi bui sang nm li, ng trong mo
cau, thay cho bt a, cng vi thc n, c mang i bui tra lc ngh vic ng ra
n cng vi cc th bn. n xong, chiu hp nc, ri nm ngh di gc cy mt lc.
Ba tra th l xong, khng c cu k g.

Toan nh 25

Nh trn ni, trc y dn qu t khi n tht c, thng ch n rau v mm, bi
vy d n nh hoc mang sn n ngoi ng, vic n ung cng khng c g
thay i. n m sng, c ba n l qu ri. V cng khng c n trng
ming sau ba cm. Trng ming, dn qu ch n trong nhng dp gi tt, hoc tht
i khch kha. M trng ming chng qua cng vi qu chui, hoc bt ch l
cng.
Ba chiu
Cng nh ba tra, ba chiu l ba chnh ca ngi Vit Nam. Thc n thng
cng nh ba tra, ngha l c cm v n.
Ngi thnh th bt chc np sng u-Ty, c mt s ba chiu thng kn thc
n nh, mn sp kiu Ty phng vi bnh m, cn a s qun chng u n cm.
Ngi nh qu th ba chiu cng nh ba tra, vn mn cm t l chnh, nu c
khc ch l ba chiu, cng vic ng ng xong, hoc ch ba v, c nh quy
qun quanh mm cm, ba m m mu m cng d thanh m cng ngon.
Cng nh ba tra, ngi thnh th sau ba cm c n trng ming, cn ngi nh
qu ch cm xong l ht, ho may hm no c b v hoc c con gi i ch c mua
cht qu bnh g, ko bt, ko vng, tri cy ang ma - th chnh l trng
ming.
Ba chiu, cn gi l ba ti, thng n vo khong 7, 8 gi.
*
* *
Trn y l ba ba chnh ca dn Vit nam, nhng ngoi ba ba cm ny, nhng
ngi thnh th cng nh nh qu, cn thnh thong c n qu, nht l ngi
thnh th.
Qu n bt c vo gi no. Ngi tnh, hoc ngi i ch, thy c hng qu,
mun n th mua n bt c gi no. Ch nhng nng dn lm lng ngoi ng l t dp
n, v hng qu c bao gi ra bn ngoi ng, tr trng hp ma gt, h mang qu
bnh i i la th lc ngi nng dn mi thnh thong n qu.
Ngi k ch n qu khng k gi gc, qu sng, qu tra li qu ti. Cc tr em
i hc thng c b m cho tin, chng dng tin ny n qu ng, mua ko, mua
bnh...
Ba n v cch n
Ta c cu:
"Nh sch th mt, bt sch ngon cm"
Cu ny mun ni, khi n ung bt a sch s, ngi ta n thy ngon ming
hn. Bt a sch s tng s ngon ming mt phn, cch trnh by cc mn n cng
tng s ngon ming thm ln.
Bi vy, ti ba n, ngi ta dn mm bt ng hong, khng ai n bc n bi,
hoc n dm n di, tr nhng trng hp vi vng, phi n cho xong lm mt vic
g.
V ba sng, ngi tnh thng dn ln nhng chic khay cho ngi ln n vi
bt a, cn tr con c khi gp sao n vy, mua ngay hng qu m n.
Cn nh qu, ba sng i vi nhng ngi i lm ng, h n vi vng, thc n
c khi dn ra chic mt, trn chic mt c a mm, a da, bt nc mm i khi
thm khc c. My ngi phi i lm ng ngi quanh mt cm, n cho xong cn
lo cng vic. Ngi nh n sau. Ngy nay c mm cm ng hong.
Nhng gia nh c nhiu ngi nh, hoc nhng gia nh th thuyn, cng nh


nhng gia nh c ngi bun bn cc ch, ba sng thng n mun hn nhng
ngi i lm ng mt cht t.
H dn mm bt, by thc n vo mm, ri mi ngi ngi chung quanh mm
cng n. Mm cm t trn chic chiu tri ngay xung t hoc trn phn. Thng
nh qu dn n ngay nh bp.
Gia mm cm l chn nc mm c nh cng chm thc n. Ba cm thng
ch rau da, nc rau luc dng lm canh, hoc i khi c bt canh tm, canh c. t
khi trong ba cm nh qu c bt canh tht hoc a tht.
Ba tra v ba chiu, tnh th thc n hoc dn thng ln bn hoc dn vo mt
chic mm, mm cm bng t ln bn. Chn bt, tha a thnh chng trn bn n
hoc mm cm. Lc n, mi ngi dng mt chic bt nh, trong nam gi l "chn".
Cm xi vo bt. Lc n, tay tri bng bt cm, tay phi cm a. a dng gp
thc n v v cm vo mm. Tr con cha bit dng a th dng tha, ngy nay
dng ci-da. Lc chan canh, c mt vi chic tha chung mm cm, ai chan th
dng. Canh mc ni ln th dng mi (mung canh).
nh qu, hai ba ny cng nh ba sng, mm cm c t trn mt chic
chiu, chiu tri ngay xung t nh bp, nh ngang, v gp nhng bui chiu tri
mt m ngay ngoi sn. Nh giu c mi dn cm trn phn.
Khi c khch kha hoc gi tt, cm mi dn nh trn hoc nh khch.
Cng c nh, ngi ng hoc ngi cha, ch gia nh c v con - v cc chu
knh trng thng dn ring mt xut cm ln nh trn.
Trong ba n, thng con gi v con du phi ngi u ni xi cm. thnh th
khi ba n, nhng nh giu c, thng c ngi gip vic lo cm cho mi ngi.
n Tru
Nh trn ni, ta c tc n tru, n khng phi nut, y khng phi v dinh
dng, m n nh nc v nh b. Theo ngi xa, n tru cn ngha x giao
"Tru c tng ming, mi ming tru gm mt ming cau ti hay kh, mt ming
l tru khng quyt vi, ph thm mt ming v cy cht hay ming ht my, ht
mc. n tru c v cay thm, tr c mi x u trong mm, cht c chn rng,
n b ly th lm p"(1)
Sau ba cm ngi ta n mt ming tru khi tanh ming. S tru quyn c
ht nhng thc n cn git k rng, do tru lm cho sch ming.
Tru cng lm cho cht chn rng, v nh c cht vi, tru cng trnh cho ta c
bnh su rng.
"n b rt l hay n tru, c ngi n lun mm c ngy, nh b ming ny, li n
ngay ming khc" (1)
n ng cng n tru, nhng n t hn n b.
Trong cc m gi tt, ma chay, ci xin u c tru cau mi khc.
Cc b li c thi n tru thuc, ngha l thm vo ming tru mt ming thuc lo.
Ht Thuc Lo
Thuc lo thng c n vi tru, nhng ngi ta cn ht thuc lo.
Thuc lo l mt th l cy ging nh loi thuc l, ngi ta thi nh phi kh
dng iu m ht.
Ngy nay ngi ta cn ht thuc l. Xa kia, thuc l dn mnh cng ht nhng rt
t. T ngy tip xc vi Ty Phng, nhng ngi thnh th ht thuc l hay thuc
lo, tuy vy vn c nhiu ngi ht thuc lo. Ngi ta cho thuc lo l "quc ty,
v ca dao c cu:

Toan nh 27

"Nh ai nh nh thuc lo
H chn iu xung li o iu ln"
Ht thuc lo cng c hi, nut khi thuc li cng c hi hn. Tt hn ht l nn
b c thuc lo, thuc l.
*
* *
T trn, cc thc n chnh v ph ca Vit Nam cng nh nhng thc n khng
phi dinh dng c trnh by, nhng n th phi c ung, ni thc n th
phi ni ti ung.
Ngi ta c th nhn n c lu ngy, nhng ch c th nhn ung trong mt thi
gian ngn.
ung chnh ca ngi Vit Nam
Nc
Cng nh bt c dn tc no trn th gii, ung trc tin l nc, ri nc
c em ch ho thnh cc ung khc.
Nc, ta thng dng l nc lnh sch.
nh qu ta thng hng nc ma, o ging ly nc n v ung. Nc
ung cn lng lc v nu si.
Nc ma gia tri c coi l rt thanh khit. Ta thng dng nc ma ny l
nc cng, v khi kht ngi dn qu ung ngay nc ma lnh khng qua mt s
un nu lc li no.
Ngi ta ung khi kht, cng nh sau mi ba cm, ngi ta ung nc sc
ming.
nhng ni gn sng, m hoc h ln, ngi ta dng ngay nc sng, nc m
hoc nc h. Nc ny thng vn c, mun cho trong ngi ta ly phn chua m
nh. Cht phn lm cc cht bn trong nc lng xung y thng v nc tr nn
trong.
Ngi nh qu, gp lc kht, thy nc l l ung ngay; bt k nc ma, nc
ging, nc sng hay nc h. C l v c th quen vi nc dng nh vy, nn d c
ung th nc m ta thy r rng l thiu v sinh c th gy bnh tt, nhng dn qu
vn c ung m khng thy sao c. Ni nh vy, khng phi l ai cng c ung nc
l v thch ung nc l. Tht ra, ngi ta ung nc l v khng c nc khc.
Thng nc l c un si vi ch, l vi, l m p, go rang v.v.... lm nc
ung hng ngy.
Nc ch ti, ch xanh b vo nc un si l mt th ung rt thng dng
v rt c mi ngi a thch. Cng thng dng v cng c a thch nh ch ti
cn c nc vi, nu bng l vi phi kh. Nu ch ti cn c v thm ngon c cht
ti ca l, th nc l vi ung li ngn ngt, v theo cc c bo l li d tiu.
Ta cng cn ung nc ch ht v ch ht cng rt thng dng. ch ht chnh l
nhng n hoa cy ch hi em phi kh ri pha vi nc si dng. Cng pha vi
nc si nh ch ht cn c ch mn, tc l ch v bp cy tra c hi phi kh ri
em mt thi gian.
Pha ch ht cng nh ch mn, ngi ta cho ch vo m, ri nc vo. Cht ch
s ngm ra nc.
Trong lc pha ch, nc c mi thm, ngi ta thng cho vo vi bng cc, t
nh sen. Lc ung mi thm bc ln phng phc.


Ngi ta li dng ch mn p vi cc th hoa: Hoa thy tin, hoa li, hoa cc, v
nht l hoa sen, v c dng lm qu biu cc bc b trn, hoc dng biu Tt.
Pha tr, trong nhng bui cng t, thng ta dng ch p hoa.
Ngi Vit Nam ta li c tc, bui tra ngy oan Ng i hi cc th l, bt c l
g, ngoi tr cc th l c, em v phi kh dng un nc ung. Ngi ta tin rng
nc ny ung rt tt v tr c nhiu bnh tt.
Ta cng ung nc n vi nh ch ht.Nc n vi c k l ngon v lnh hn
ch ht; cc c cho ch ht ung ho.
C mt th nc ung c coi l lnh v b, li thm c v thm, rt c dng l
nc go rang. Go sng c em rang vng ln, ri pha vi nc si, c khi un
hn vi nc lnh cho n si, dng lm ung v ma nc rt mt.
Ngoi Bc, trong nhng ma nng, nhiu nh gip khch b hnh qua ng
thng pha tng lu nc go rang trc ca nh vi go, bt ai i qua kht
nc c vic ung. Cng c nh thay v nc go, h li lu nc vi, hoc nc
ma.
y l mt vic lm phc c, nn rt nhiu ngi theo. Thng trc ca cha
chin v ma h, cng c sn mt vi nc go rang cho khch qua ng.
Ngy nay, tnh nhiu ngi khng ung nc ch, nc vi, nc go rang m
ch ung nc lc, hoc nc lnh un si. Ngi ta li thng dng nc pha vo
nc lc hoc nc lnh un si ung cho mt.
Ngoi ra, c cc hng ch cc th nc ngt, nc cam, nc chanh, nc x x,
nc bc h, v.v.... bn lm ung. Dng cc nc ny, ngi ta thng dng thm
nc cho tht lnh.
Li cn nc tri cy ti, nc mi p, u c dng lm ung gii kht,
ung vi nc . C nhng ca hng c sn my p nc tri cy, nhng ti gia nh
ngi ta dng tri cy nh chanh, cam, qut vt nc ho vi ng, thm nc lnh
v nc m ung.
Ta cng li ung nc da, tc l nc trong mt qu da, ung ngn ngt v
khi kht. Nc da ung vi nc cng c ta a chung.
Cc loi nc mi, nc tri cy, nc ma, nc ngt, thng ch c th dn dng
nhiu, nh qu ta ch quen ung cc ung c truyn: Nc ch, nc vi, thnh
thong mi c khi ung cc loi nc ngt ca thnh th.
Ni n ung, khng th b qua c ch Tu. y cng ch l bp nhng cy
tr c ngi Tu hi ri phi ch ho thnh mt th ch ngon, khi pha ra th nh
cnh xanh nc. C loi ch u xun, ngha l bp c hi vo u xun, c
cc tay snh thng thc ch rt a chung.
*Ngh Thut ung ch
T trn, mi ch ni n cc ung t xa ti nay, nhng cha ni n nhng
ba ung ca ngi Vit Nam, c ba n th cng phi c "ba ung".
y, khng ni ti s ung sau my ba n ct sc ming, hoc s ung
gii kht khi tri nng, m ti ch xin ni ti nhng ba ung thng thc hng
v, v trong nhng trng hp ny , ung ch l c mt ngh thut.
L ngh thut v ung mi th ch c mt th cu k khc, ung ch Tu khng
ging ung ch sen.
V mun thng thc hng v ca ch, khng phi bt c lc no ung cng thy
ngon, v cng khng phi bt c ung vi ai cng thy ci hng v thm ngon y.
Ta hy c tng tng bui sng tri lnh, vi m ch nng, hoc ta th tng
tng bui ti lnh, m ch sen thng thc vi phong bnh u xanh th s thy ci

Toan nh 29

th ung ch khc nhau, tuy cng l tri lnh, tuy cng l m ch.
Phi hiu ung ch l mt ngh thut ta mi ly lm l khi thy c ngi cu k
gi mua tn ngoi quc my bao ch u xun, hoc i tm kim khp cc hiu mua
mt bao ch Thit Quan m chnh cng. Phi cu k th, lc ung chn tr mi
nghin nghm ht hng v ca ch.
*Ung ch Tu (tr Tu)
Qua np sng ca ta, trong cng vic giao thip chn nc ch d phn rt nhiu,
nht l ch sen v ch Tu. Ring v ch Tu, vic ung ch c ngi Trung
Hoa nghin cu rt k lng t xa, v h t ra nhng m chn v l siu dnh
ring cho vic pha ch. Nhng b u chn c v i nh Tng qua nh Minh cho
n i Khang Hi nh Thanh. Cch ung ch v i Khang Hi cng cu k hn v
thay v hm ch bng chn to, ch c pha thnh tng chn nh. m chn, siu l
c kn chn k lng.
Chu nh hng vn ho Trung Quc, ta c li ung ch ca Ngi Tu, n rt hp
vi ngi mnh, nht l min Bc v ma lnh. Cc nh quyn qu, cc ngi giu
c cng kn chn b tr, v cng hng b nhng mn tin ln mua cho c b
tr va . V ch h cng kn ch Long Tnh, ch V Di l nhng "danh tr"ni
ting khng nhng ch ring nc Tu, m khp ng. Thm ch c ngi chc
ging ch chnh son, chu t tin sn mua cho bng c, nht l km bng c
ch u xun. C loi ch ny trong nh, gia ch rt ly lm hn hnh v vng l mt
iu vinh d.
Ngi snh ung ch bit phn bit hng v cc th ch li hiu kh cht mi loi,
loi no phi pha th no ung mi m nc nng hng, loi no cn ung tht c,
loi no ung c va hng thm bc ln du du; li cng kn chn pha
ch cho hp: m pha th no th tt, chn ung th no th ngon, cho n l than v
siu nc cng phi nu th no cho mau. y l tt c nhng iu kh khn ca ngh
thut, ngi khng nghin v snh ung ch th khng sao hiu c. Cn phi c
nghin cu v cn phi bit tinh tng.
Mi bn c hy theo di mt ba ung ch Tu sng sm ca mt ng gi vo
mu lnh hi xa min Bc:
Tri chc phi lnh lm. Sng dy, ng gi khng ri khi chic phn hay nu giu
c sang trng th chic sp. ng ngi chm hm trn chic sp, cn khoc trn ngi
chic chn bng ch th c ci mt v hai tay ra ngoi.
C b tr cng c rinh ln chic sp t l than, siu nc n b m chn.
Chic ho l khng to, siu nc cng b lm, ch pha m ch nh l ht.
Nc pha ch phi kn nc ma, nu khng cng phi l nc ging khi, mi
khng c ln cht vn khc nh lc mi ch.
Chic m l mt m chuyn nh mu gan g, chn ung nc l chn ht mt.
Ngoi ra cng c mt chn tng ln dng gn ch. Chic khay ng m chn cng
khng to bao nhiu. Cn c thm mt chic b ng chic m chuyn ch.
T tay ng gi chm bp un nc bng nhng thanh g m gi la tht u
nc si ng v cng si u.
Nc bt u reo, ngha l gn si, ng m hp ch. Hng thm ch t trong hp
to ra. ng gia khn kht mi ngi mt cch khoan khoi nh c ht ly ci hng ch,
s bay i th ph ung. ng nhm mt nhm ch trong hp. b vo m chuyn.
Va lc y nc cng si . ng nc si vo m chuyn, ng mau,
y cho nc trn ra chic bt ng m chuyn lm nng c b ngoi chic m. y l
mt cch gi v ch, v cng gi cho m ch nng u. ng y np m chuyn


li, ri ng cm c m chuyn cht nc vo chn tng. y l ch chuyn nc nht,
c mi v thm ngon ca ch. ht nc trong m chuyn ra, ng li rt thm
nc si vo ln th hai.
Nc ch rt ra chn tng, lc y ng mi t t gn sang chic chn ht mt lng
lng v nhiu lm cng ch n ba chn m thi.
Hai chn ch gn c, ng sai con chu ku c b ln, a mi mt chn t
lng qu mn c b. Ri ng mi cm chn ch ln nhp nhp tng hm nh mt.
ng say sa vi chn ch nh c tn hng hng v ch to ho sinh ra cng nh
ngi ch ha c nn.
C b cng bt chc c ng, cng a chn ch ln ming nhp nhp ngon lnh
lm. C b cng bit thng thc ch, d cho c khng bit thng thc i na th
cng lm ra b "thng thc" c ng hi lng.
Va thng thc chn ch, hai c va trao i mt vi cu khen chn ch ngon,
c b la kho, c ng pha ch c k thut, xanh nc li m hng.
Tht l mt bc tranh p, ci cnh hai ng b gi, thun v thun chng trong ba
ung ch sng sm!
Ung xong chn ch, c b li i lo cng vic ca mnh, cn ring c ng vn c
ngi li trn sp tip tc hng hng v ca ch ngon bng chn ht mt qua nhng
ngm nc rt nh c nhm nhp rt t t...
Thng thc ch, cc c ung tng t mt nh vy, nn i vi nhng ngi khng
bit thng thc mi v hng ch, v c chn nc a ln ung ngay mt hi,
cc c mnh danh l bn ngu m , ngha l ung nh tru, ung hng hc khng hiu
ch l g. Cc c rt coi thng bn ny
" nc ta ung ch Tu snh l mt biu hin phong lu. Nhiu ngi nghin ch
Tu, h sng dy khng c mt chn ch m th khng lm c g c. C ngi
nhn n th c m khng th no nhn c ch"(1)
*Ung ch sen
T trn mi ni ti cch ung ch Tu, nhng bn cnh ch Tu, ta cng c mt
th ch rt qy, l ch sen. Trong cc th ch p hoa, ch c ch p hoa sen l
c chung hn c; hng nm v ma sen, nhng gia nh phong lu u mua hoa
sen v p ch. Ung ch Tu cu k ch pha ch, tri li ung ch sen th cu
k li chnh l ch p ch vi hoa sen.
Ngi ta ly go sen, tc l nhng ht nh trng u nh sen dng p ch.
Nhng gia nh nn np Vit Nam cho vic p ch sen l vc khng th b c,
nn d tng bn, hng nm ti v sen cng c mua sen p mt t ch, chng nhiu th
mt cn hoc na cn cng l c. Trong cc ni th cng, ta thng kn ch sen
pha nc.
Ch p sen phi mua th ch mn ho tht tt, lc ung mi du ging v m
nc, m khng lm lc mi sen. Ch mua v, con chu trong nh xm vo nht
loi bt nhng mnh tr vn, nhng l tr gi, nhng cung tr cn lc lng vo cn
ch. Ch nht k lng xong c kn khi bay hng ch, trong khi ch mua
sen v nht go sen.
Mun p ch, ngi ta dng nhng qu ng ch sn then. Ch c ri mt lt
mng trn qu, ri mt lt go sen c rc u ln trn. Ri li n mt lt ch, v
sau lt ch li l lt go sen. C nh th cho n ht. Mt chic khn c ln v
np qu c y kn li. Ngi ta nh vy qua m hng sen luyn vo cnh
ch. Ngy hm sau, ch ta em sng nhng ht go sen ri xung. Ch sng,
loi xong go sen c cho vo trong mt chic ti bng giy bng buc kn gi

Toan nh 31

ly c hng sen ln hng ch, ri t ln sy trong mt l than m .
Sy chng ba ting ng h th b ra. Cnh ch kh, hng sen m mt
phn cnh ch.
Li mua mt lp sen th hai p ln th hai v li sy nh ln th nht. Sau hai
ln p ch m kh hng sen, nhng nhng gia nh phong lu thng p
ch n bn nm ln hng sen cng luyn vo cnh ch, v cng p nhiu th ch
cng thm.
Ln p cui cng, vic sy c k lng hn cho cnh ch tht kh kit.
Ch sen sy xong ri c ct vo h hoc hp kn hng thm ca sen cng
nh ca ch khi bay i.
Lc mua sen, phi ch , mua sen ch khng mua qu. Qu cng ging nh sen
nhng nhy khng m hng thm nh sen. Sen bn trong thng c l nh cn
qy lp l nh hu nh khng c.
Ch sen p th cng phu cu k nh vy, nhng n khi ung th li rt gin d,
khng li thi nh khi ung ch Tu.
Ch sen pha vo m no cng c, pha nhiu hay pha t ty theo m to, m nh,
khng kn chn m chuyn v chn ung tr cng vy, c chn ung l c ri.
Ch sen ung vo lc no cng c, v bt c ngi vo ch no, trong nh ngoi
sn ta u c th thng thc c m ch sen v s nhiu t cng khng sao. Nu
ung ch Tu ch "c m" mi ngon. Tri li ch sen vn gi c nguyn v v vn
thm ngon, d m khch l bao nhiu ngi, nhiu cng khng sao. Hn na, ung
ch sen vi bt c hng khch no cng u thch hp.
C khch ti nh, mun mi m ch sen, ch nhn ch vic trng m, b ch ri rt
nc si vo, trong m gi bn nm pht. Ch rt ra chn hng thm ngo ngt v
khi ung vo ch khch u cm thy mt hng v nh nhng du du t chn ch bc
ln, t trong c hng a ra v t hi khi ngo ngt trong m nc.
Ch sen ngon v c bit Vit Nam biu hin ci tinh thn ho du ca ngi
mnh, nhng trong ci ho du cng vn c ci g bt khut nh hng tr mun to
ln vy.
Thng ra ung ch sen khng cu k, nhng cc c c, cc bc lo nho v cc
c gi ch nhn ng cc ao sen cng c mt li ung ch sen rt cu k, v ai khng
phi l ch nhn ng mt ao sen th khng bao gi c th m thng thc c, ngoi
tr trng hp c cc ch nhn ng cc ao sen ng thun. M ch sen ung kiu
ny th tuyt ngon, c l ngon hn bt c th ch Tu no.
Mi bui chiu, trc khi tri ti, khi ma sen bt u tr hoa, ch nhn ng ao sen
hoc sai con chu hoc t thn tm ly mt hai bng sen sp n, vch cnh hoa ra nht
vo mi bng mt dm ch. Sng hm sau, dm ch c ly ra em pha ch. Tri
qua mt m nm trong lng hoa, Nhng cnh ch c p trc tip hng sen
ngay trong lng hoa. Nhng cnh ch m hng sen li thm c hi m ca hoa
trong ban m, ung rt thm v m nc.
Ch p sen cu k, nhng nc dng pha ch li cu k hn.
Ma sen n l t ma H cho ti u Thu. m m sng thng xung ng
trn cc l sen. Sng ngy, mun ly nc pha tr, cc c cho con chu i hng
nhng ht sng ng trn l sen, em un si pha tr.
Ta hy tng tng trn mi l sen ch ng mt git sng, phi qua bao nhiu l
sen mi hng c nc cho mt m tr.
Cc c ni, ung ch sen, vi ch p trong hoa, vi nc ng trn l sen, cc c
hng c tt c ci cht tinh ty ca sen qua hng thm cng nh qua sng


ng, v ng thi c ci kh thanh khit ca tri t.
Ch ung nh vy cc c khen rt ngon. C l ngon v hng sen, v tr, nhng
cng ngon v ci cng phu c th c c m tr.
C cng phu, ung m ch sen mi cng thy th, v ci th ny, cc ch nhn cc
ao sen, hng nm bao gi cng khng b qua.
ng L Vn Siu, trong cun "Vn Minh Vit Nam"c ni n chuyn n cp
hng thm ca sen bng cch n nhng h sen tm "nhng bng sen cn cp, kh
vch cnh hoa ra b vo gia mt si bc, ri li nn cho cnh hoa n cp li nh c.
n sng sm hm sau, trc khi ngi ta hi em bn, th li n nhng bng hoa y
m rt nhng si bc ra. Si bc trong lng bng sen sut mt m th hng thm
ca sen c mt phn ln c ht vo si bc. Mt m tr m cho vo mt si bc
y th thm ngt nh p my ln sen vy"(1)
C k n cp hng thm ca sen nh vy, bng sen c th gim i rt nhiu
thm, nhng thc ra dng bc ly hng thm ca sen cng khng khc t nhng
dm ch vo bng sen. Vic lm ny ch c cc ch nhn ng h sen, ao sen mi lm
c. C ngi cho rng d bng sen c b ly i hng thm nhng hoa sen vn cn
trong m, cha b hi hn, hng thm d c b ly i, chng qua cng nh hng
thm vn b tit ra, v hoa c tit ra bao nhiu hng thm, ci cht thm vn do cy
cung ng cho .
Ru
Ru cng l mt th ung. Xa nu ru bng go np, xi, men ri ct
ra.
Ta thng dng ru cng. Cng xon, ngi ta mi dng ung.
Thng ru c ung trc ba cm. Lc ung ru phi c nhm a
cay, gi l nhu.
Ru nu ring bng go np gi l ru trng, cn gi l ru . Nu ru c
p thm cc th hoa nh hoa sen, hoa cc, hoa hng, hoa cau, hoa li, v.v.... th gi
l ru mi. Ta thng dng tn th hoa p gi tn ri: Ru cc, ru sen,
ru b o,....
Ngi ta dng ru ngm thuc, gi l "ru thuc". Ru thuc ung cha
bnh hoc bi b sc kho. C khi ngi ta ngm ru vi ba con rn, nm con rn
gi l "tam x", "ng x tu. Tri cy cng c dng ngm ru nh m, cam,
qyt, to, v.v....
Ngy nay, ngoi cc th ru c truyn k trn, nhng ngi thnh th cn dng
cc th ru Ty phng. Bia l mt th ru c dng rt ph thng trong mi
tng lp. nh qu hin gi cng c nhiu ngi ung bia.(Gi l la de).
Thng ch c n ng mi hay ung ru. Ho hon ph n mi c ngi ung
ru. Tr nhng ngi nghin ru, ngi ta ch ung ru khi c bn b, khch
kha hoc khi c tic tng, c bn.
Bia mc du l mt th ru, ung vo th say, mt . Nhng ngi nghin ru
li chung nhng th ru nhiu gi l ru mnh.
Ngy xa thng c cc c hng ru quy ru i tng lng bn, ru ng trong
cc h hoc bong bng tru hoc b. T thi Php thuc ru c ng vo chai v
c bn ti cc ty ru, cc hng tp ho.
Gi y, mc d c th ru Ty, ru vn c nhiu ngi chung, nht l
nh qu. Tuy nhin hn ch ung ru hoc b ru vn l iu tt nht.
n ly no, ung ly khi kht. n ung l iu cn thit ca con ngi. Vic n
ung mi quc gia mi khc, khc t thc n n cch ch ho thc n.

Toan nh 33

Nhng mn n Vit Nam ca ta cng nh nhng ung c truyn, d c s tip
xc vi ngi ngoi quc, nhng lun lun vn gi c cc c tnh Vit Nam. Cc
c tnh ny t Bc ch Nam khng khc nhau bao nhiu. Ngoi Bc x lnh thng
n nhiu m to hi nng, Trung v Nam dng nhiu t hn.
Phi ni rng, dn tc chng ta l mt dn tc thng nht t vic n ung tr i.
May Mc
Dn tc Vit Nam l mt dn tc chung iu thit thc, nht l trong cc vn ,
n ung, may mc
Qua cc iu trnh by v n ung, hn bn c phi thy chng ta n ly chc, tuy
cng l mt lp ngi, hoc c mt i trng hp chng ta tm kim ci thch th
qua s cu k trong m thc, nhng y khng phi l thng thng.
n ly chc, chng ta li lo mc ly bn. Cc c thng ni:
"Cm ba bt, o ba manh,
i khng kinh, rt khng s"
Hnh th nc chng ta di m hp, phi chu ng nhiu th kh hu khc nhau,
ci tinh thn thit thc gip chng ta c nhng loi qun o ph hp vi mi i
phng trong nc cng nh mi s thay i ca thi tit.
ng the, h p" l cu khuyn rn v ch dn cho ta trong vn y phc.
Nhiu ngi ngoi quc rt lu ti nhng b qun o ca ta, h cng nhn thy
ta nhn nhn trong mu sc, gin d trong may mc.
"Trong cch n mc ca ngi Vit Nam chng ta u nhn thy v thit thc kh
c bit y. Ngi Vit xt trn a s, khng c thi quen lm dng bng mu sc sc
s nh cc th dn b lc v cng khng cn khoc ly o qun kiu cch nng n ca
nhng lp ngi t nhn vn minh. Ni v n mc, ngi Vit l mt dn tc t a
mu sc, ngoi tr mt s trng hp i vi tr con. Hu nh h cm thy r c
ci nhu cu n mc sao cho thch ng vi nhng iu kin sinh hot kh khn v cng
nhn thy c ci tnh cch trang nghim, mc thc ca gi tr mnh trong cch n
mc"(1)
S tht, n mc, dn ta phi dng mu sc cho thun tin vi cuc sinh hot, nht l
trong cng vic hng ngy. Ngoi min Bc, ngi ta thng dng mu nu, mu ca
t; trong min Nam, thng dng mu en, mu ca bn. Hai mu ny lun gi c
v sch s khi ng chm vi bn ly, t ct, v vic git gi cng d dng, m li
ni ln c s nhn nhn tm hn ca dn mnh. Cn v cc kiu qun o phi nhn
l chng ta khng cu k, tuy chng ta cng phn bit nhng loi qun o mc lm
vic vi nhng loi qun o mc trong cuc giao t x hi.
Hn na, cng ty a v x hi ca mi ngi, mu sc v kiu qun o c thay
i. S thay i ny khng phi l mt s phn chia giai cp, m chnh chng ta chp
nhn s thay i bo tn trt t x hi, gi vng uy tn ca nhng ngi c uy
tn, cng nh trong qun i ca bt c nc no, ci ph hiu gi i v v uy tn cho
cc cp ch huy.
C ngi ch y phc ca ta, vi s phn bit ty theo i v x hi l phong kin,
chng qua v h hiu lm ci tinh thn dn tc ca ta v v qu thin lch, h
khng nhn thy ci trt t n th hin trong x hi ta.
Dn ta tn trong cc cp lnh o cng duy tr np sng bnh yn thun thc ca
t nc. i vi nhng k th ca n mc le lot, hoc cy c a v lm dng a
v ca qun o, khng lm g li c cho dn li gy s phin h, ta c cu ca dao:
"Hn nhau tm o tm qun.
Th ra mnh trn ai cng nh ai!"


Ngy nay i sng vn minh em li nhiu s ci tin, y phc cng chu nhiu nh
hng, v a v x hi ca mi ngi khng phn bit qua cc kiu, cc mu o na.
Tuy nhin, gii bnh dn bao gi y phc cng gin d cho tin vi cng vic hng
ngy, ch nhng ngi giu c ca mi by v nhiu kiu cch trong y phc. Nhng
ngi lch s khim tn, bt c trong hon cnh no, y phc cng mang v trang nh
thanh m.
"Chng ta c cp n mu sc o qun thanh m m h mc hng ngy nh l
du hiu ca c thc tin, nhng ngh xa hn, l biu hin ca tinh thn lun l,
ca s thanh nh khim tn, khng mun ph trng le let ra ngoi, m m thm
gi thi chn chn bn trong. Tt c mu sc rc r u c tnh cch hng ngoi,
du hiu ca c nng ni hp hi, tuy c chng t c v tr trung. Cn mu nh
m bao gi cng c mt nt m thm hng ni v c b su sinh hot, chiu di
thm thm ca nn vn minh(1) Ni v s may mc ca ta, khng th qun c im
c bit sau y: Y phc khng phn bit cho tng tui tc, ngoi tr mu sc lo lot
cho tr con. Thng o tr nh ging o ngi ln m kch thc thu nh li. Ta c
th nhn thy iu ny qua y phc ca tr em mc trong nhng dp hi h tt nht. C
nhiu em trai cng i khn, o di, qun chng v i giy ging ht ngi ln.
im c bit qun o khng phn bit tui tc ny cng c mt ci li thit thc
cho nhng gia nh ng con, o thng anh, khi mc khng va na nhng li cho
thng em, v con ci ln thng mc o qun ca b m. Dn ta ngho, vic nhng
li qun o ca ngi ln cho ngi nh cng gii quyt c mt phn ln vn y
phc trong nhiu gia nh. Nhng l chuyn ngy xa, nay c nhiu thay i do x
hi pht trin.
Qun o mc ct che thn, chng gi rt, ct sao t c mc ch y, s
dim da ch l s t. i vi dn tc ta, lun lun phi nhn vo thc t, v hon cnh
a d, v l sinh hot, v phi chng i vi bao cuc chin tranh cung nh chng
thin tai, s thit thc trong y phc l mt iu d nhin. Qua cc o qun s trnh by
sau y, chng ta s lun lun nhn thy tinh thn thit thc y.
Vt liu chnh trong y phc
Khng k nhng ngi sang trng giu c li cu k kn chn cc hng ngoi quc
may mc, phn ng dn Vit nam ch mc o vi, hoc nu sung tc hn th mc
si, i, the, lu.
Vi dt bng bng, ta t trng ly, hoc mua bng nc ngoi v ko si.
Si , i, the, la, dt bng t tm, m t tm do ta sn xut ly qua ngh tm tang.
Ta cng c mua t Tu v dt.
Ngy nay, ngoi vi v la. ta cn nhp cng nhiu hng ngoi quc khc m vt
liu chnhdng dt khng phi l bng hoc t tm. Thng l cht ho hc nh ni-
lng, hoc cht lng cc loi vt nh len, da, v.v....
Mu sc
Nh trn ni, ta thng dng mu nu v mu en, tkhi dng mu le lot.
Mu nu, ta nhum bng c nu hoc bng cc th v cy nh v x, v a, v .
T khi tipxc vi Ty phng, ta dng thm phm ho hc nhum.
Mu en, min Bc nhum bng cy phn en, min Nam nhum bng cy mc
na. Ta cng c loi cy si dng nhum mu en.
min Bc, ta cng dng c bn nhum en vi may qun o, gi l ng lm.
Vi nhum nu ri c em nhng bn, c khi ngm bn mt m, hm sau git
v phi, nu cha en, li ng lm thm ln na.
Ngoi hai mu chnh l nu v en, cc mu khc ta rt t dng.

Toan nh 35

Mu trng ch c mc khi i chi. Cc c gi i khi mc qun . min
Trung, cc c gi cng mc c qun xanh.
Ngoi ra tr con mi c dng cc mu le lot.
Mu vng l mu danh ring cho nh Vua.
Thi th thay i, gi y ai mun mc mu no cng c tuy nhin ch dn thnh
th, nht l cc b cc c mi dng o mu, cn dn qu thng vn ch dng qn o
vi mu m hn ty theo a phng.
c bit v qun, cc b cc c cng ch mc qun en v qun trng khi ra ngoi.
trong nh, nhng b qun o ng, thng c nhiu mu sc s nh qun o tr con.
Nhiu ngi n mc theo li u M th qun o c cc mu, nhng y cng
ch l nhng s t ngi thnh th, c bit c nhng b qun o cc kiu l lng.
Qun o
Qun o ta mc, trc y thng theo kiu ca ngi Trung Hoa, nhng b qun
o ca Trung Hoa khi truyn sang ta, b Vit Nam ho cho hp vi thy th, sinh
hot v tnh cht ca dn ta.
Ngi Tu mc o ci v bn phi. Qun o ta ngy nay cng ci v bn phi. Nh
vy, c l trc y qun o dn Vit Nam ci v bn tri, nhng tri qua thi Bc
thuc, chu nh hng ca ngi Trung Hoa, cc o ca dn ta chuyn ch t bn
tri sang bn phi?
Theo V Trung ty bt ca Phm Thi, i xa hc tr v ngi thng mc o
xanh lam, khi c cng vic thng mc o en, lc lm lng mc o mu sng; mu
trng t c dng.
Mu sng sau ny b thay bng mu nm v mu en.
Mt b qun o ta bm c o ngoi, o trong, v qun. Ngoi ra cn c thm nhiu
th ph vi qun o nh tht lng, di ym v.v... Qun o n b khc vi qun o
n ng, qun o lm lng khc vi qun o chi bi.
Mt b y phc y khng phi ch ring c qun o m cn c nhng th dng
i trn u v i di chn: Nn, khn, m, giy, tt, v.v....
Ni v may mc, phi ni v tt c mi th cng chung hp li thnh b y phc
Vit Nam t u ti chn, k c nhng th ph ngoi.
Xin k bt u t u, v qua mi th. Xin ni c nhng dng ca n ng v
ca n b.
Khn
Trn u ngi Vit Nam thng trc y c i khn, n ng cng nh n b,
tuy hai loi khn khc nhau.
n ng dng khn lt en, khn nhiu Tan Giang cht trn u, lc cht kho lo
ch trn hai np khn u tin xp thnh ch nhn, hoc mt np u tin xp
thnh ch nht. Ngi min Bc i khn ch nhn, ngi min Trung v min
Nam i khn ch nht.
Lt v nhiu l hai th vi c dng lm khn nhiu, nhng ngi ta cng dng
khn xuyn, khn on, v nhng nm gn y ngi ta cn dng nhiu ct lm
khn.
Mi chic khn di mi vung, vo khong t thc ri n hai thc ngy
nay. Kh khn c gp thnh t, v lc cht ngoi vic la t ch nhn hay ch
nht ng trc trn, nhng np sau phi qun sao cho u ln lt np n ln
np kia v cc mp hi chnh chch nhau. Li phi la lm sao, sau np sau cng,
u khn ci v pha sau.
Vic cht khn, tuy vy cng phi kho lo v kh khn, nhng np khn mi c


t chnh, bi vy, cc hng khn m c bn sn cc loi khn chp, mua v ch vic
i ln u nh mt chic m. Nhng khn chp, cn gi l khn xp, cng lm theo
kiu ch nhn v ch nht ty theo a phng. Nhng khn chp lm theo kiu min
Nam, ngoi ch nht ng trc trn, m ng sau u, cn c mt cm vi dnh lin
vo khn, nh bi tc.
Trong dn chng, khn dng mu en v tm Tam Giang. Nh vua i khn mu
vng, cc quan vn v i khn mu huyt d. Nhng ngi tang dng vi trng lm
khn. S phn bit mu sc ngy nay khng cn na, ai mun i khn mu g cng
c, ngoi tr ngi c tang bao gi cng dng mu trng. Tuy khng ngn cm,
nhng ngi ta thng ch dng mu en, tr cc c gi mi dng mu Tam Giang.
Khn lt, khn nhiu hoc khn vi ngi ta ch i trong nhng khi giao dch,
trong nhng bui t l, cn thng ngy, xa ngi ta bi tc, nay tc hi ngn,
ngi ta u trn. Nu phi i lm lng ra ngoi nng, ngi ta dng my vung
vi qun ln u chic khn tai ch, cn gi l khn u ru v hai u khn vnh ln
nh hai chic tai ch, trng ging nh u ru. Cng c khi ngi ta dng chic khn
bng qun ngay ln u va gi tc va che nng.
V ma lnh, ngoi chic khn cht bn trong, bn ngoi ngi ta cn qung thm
mt chic khn bng gi l khn qung. trm ln u, che ht hai bn tai, v hai u
khn tht di cm. Khn qung gi hi nng v che gi khi lt vo tai. Khn
qung thng l loi khn bng (lng), khn len, nhng ngi ngho thng ch dng
my vung vi.
Nhng ngi c i tang, ngha l tang cha m, cht khn ngang, tc l khn vi s
cht mi ng sau, v bung thng hai u xung.
Khn ca n b khc ca n ng.
n b thng tc di. Tc ny c qun vo trong mt chic vn u. Chic
vn u tc l mt mnh vi di bn vung, vo khong hn mt thc, dng
bc ht tc ri vn chung quanh u. Nhng ngi t tc thng dng thm chic n
tc vn u c trn v y n. Nhng ngi tc di ui m tc th ra ngoi
vn u mt qung gi l ui g, xa c coi l p. Ca dao c cu:
"Mt yu tc b ui g,
Hai yu li ni mn m c duyn
Gi y, mt s ln cc b cc c thnh th, ct tc ngn v un tc kiu Ty
Phng, nhng nhiu ngi vn tc di theo li c.
C ngi khng dng vn u m ch qun tc trn hoc c c tt tc thnh hai
chic ui nga, hoc bung xo, gi l tc ui c kp sau gy, hoc b khng c
kip cho tc to thng xung.
Vn u bng the, bng vi, bng sa tanh hoc bng nhung thng mu en, mu
tm v mu nu. Nhng ngi c tang dng vn u vi trng. Cc b c i tang cng
dng khn ngang nh n ng.
Ngi ta hoc vn cht u trn hoc ph ngoi mt chic khn vung, bng vi,
bng the, bng nhung v t khi c len nhp cng, c thm khn vung len.
Chic khn vung, nh tn ch, hnh vung mi cnh mt thc. Ngi ta
gp chp chic khn vung theo hai gc, mt bn non na, mt bn gi na, na gi
ngoi ri i trm ln vn u. Khn vung gi cho vn u khi tut, v v ma rt
c cng dng chng rt.
Khn vung cht theo li m qu hoc ng tin.
Khn m qu cht thnh chic m nhn trc trn, che kn hai ta v hai u khn
buc cho nhau di cm.

Toan nh 37

V min Bc, ma lnh cc b cc c thng cht khn m qu, nht l cc ch em
lm vic ngoi ng v cc ch em phi i ch t sng sm di bu tri rt but.
Khn ng tin cng cht thnh chic m ng trc, nhng hai u khn, thay v
buc cho nhau di cm li buc ra ng sau u, ch trn gy. Khn cht nh vy,
lm hn chic khn vn u bn trong trn nh ng tin.
Khn vung dng mu en hoc mu nu, tr nhng khn vung len i khi mi c
mu khc.
Ngi c tang cng dng khn mu nu hay mu en, khng bt buc phi dng
mu trng. Tang c th hin qua chic vn u trng. Tuy vy thnh thong vn c
ngi dng khn trng trong lc c tang.
C nhiu ngi bi tc, min Trung v min Nam nhiu hn, khng dng vn u
nhng vn dng khn vung ph ngoi.
Cc ph n min Nam, nht l nhng ch em lao ng v bun thng bn bng,
thng qun trn u chic khn lng che nng. Chic khn ny ging chic khn
lng n ng vn dng.
Nn
Tuy trn u c i khn, ra nng ra ma, ngi Vit nam dng nn i u. C
nhiu kiu nn: Nn chp, nn thng, nn ba tm, nn g.
Nn chp l th nn hnh chp nhn u. Nn chp thng khung tre lp l gi.
Nn chp trc kia ch dng ring cho n ng, nhng gi y, c nam n u dng
loi nn ny. Mun i nn, phi buc chic quai, gi ngang cm cho nn khi bay.
Nhng ngi sang trng lm chp nn bng da, gi l nn chp da. Trn nh
chp, nhiu khi c lp mt chp nhn bng bc, ch c nhng hng quan li tng l
xa mi dng loi nn ny.
Hu, c loi nn chp bi th; nhn nn soi ln mt tri ta thy hin ln my cu
th, nhng cu th ny c xp vo gia hai lt l.
Nn thng l nn n b rt rng mt, chung quanh vnh v gia c khun.
Thn nn hnh trn, ng k1nh c khi n tm mi phn ngy nay.
Vnh nn chung quanh thn nn v gp thng thc th vi thn nn. Vnh nn
thng o c t nm ti mi phn ngy nay.
Khun nn l ci khun i trn u thng c an bng tre, t gia thn
nn, hnh trn lng su vo khong t ba n nm phn ngy nay, ng knh
mi lm phn.
Khun nn c gi cht vo nn. Ta c th tng tng khun nn nh mt ci
hp trn, y gi vo thn nn v khng c np.
Nn thng cng khun bng tre v lp l. L c khu vo khun cng nh nn
chp bng nhng si dy mc rt dai. Ngy nay ngi ta dng cc loi ch.
Loi nn ny ch thnh hnh min Bc t Ngh An tr ra.
Nn ba tm cng l mt th nn thng nhng mnh de hn.
Nn thng v nn ba tm u phi dng quai i. Quai buc vo hai bn vnh
nn, lc i quai gi vo cm nn khi bay.
Ngi sang trng dng nn quai thao, tc l loi quai tt bng t, hai ch buc
vo vnh nn c r xung hai chic thao.
Nn thng quai thao l loi nn sang trng ca cc b cc c thi trc.
Nn g l loi nn bnh dn, n b nh qu thng i trong lc lm n. Nn g
thn nn rng bn bng nn thng khum khum lng cho gia, cn gi l nn lng
cho, khng c chp cng khng c vnh. Nn g cng c khun gia nn nh nn
thng v lc i cng cn c quai gi vo cm.


Quai nn g thng ch l ming vi buc hai u vo hai bn mp nn, vo mt
chic khung nn. C khi quai ch l mt chic lt. Nn g rt thng dng. Tuy l loi
nn ph n lm n, nhng i khi n ng cng dng v n rng b mt hn nn chp,
che ma che nng c nhiu.
Nn g cng khun bng tre v lp bng l c, khu bng nhng si dy mc.
Ngoi cc nn k trn cn nhiu loi nn khc: Nn tu l ca ng bo Thng du
min Bc, ging nh nn ca ngi Tu, nn vi ca cc tr em, nn lng, nn sn l
nhng nn ca n ng hnh nh nn chp.
Nhng ngi c tang cn i nn cp, gi l nn i xun li, s to. Ngy nay
ngi ta khu vo vnh nn mt ming vi en.
M
M cng l loi nn, i che ma trnh nng. Nhng kiu m ca ngi phng
Ty nhp cng vo thng c thn m, vnh m. i khi trn m li c chm m. M
lm bng cy nt, nt chai lp vi, hoc c th m lm bng len, bng vi. Li cng c
m an bng tre ch mng.
Cc tr v ngi gi c m bng vi.
Tr nh di bn nm thng ngi ta i cho n chic m thp. y ch l mt
ming vi c thu hoa hoc khn ch mu, i che chic thp ca tr em. Cc tr em
ln hn, c nhng loi m vi i kn c u.
M vi ca cc c gi gi l m n. y l th m i kn u, li c thm hai
ming vi thng xung che kn hai tai.
i vi nhng ngi c tang, h cng i loi m thng, nhng qun mt bng
tang chung quanh m. Gin tin hn, nhiu ngi ch ci vo m mt ming vi en
nh bng ba ngn tay v pha sau tai.
v d
Phong ha i mi, trang phc cng thay i theo. Do nhng ni thnh th,
ngi ta dng v d thay cho nn v m. ca n ng v d ca n b, tuy nhin
nhiu trng hp v m cng c dng song song. l cc em hc sinh i m,
nhng m khng che ma nng, cc em dng thm , nht l che ma.
*
* *
Khn, m, , d l nhng y phc dng trn u. T c tr xung, l phn o
qun.
C o qun dng v ma nc, c o qun dng v ma rt.
o
o c o di v o ngn, o trong v o ngoi.
o trong l loi o lt mnh, ngy nay l chic o may- dng cho n ng. Ngoi
chic may- l chic o s mi, mt kiu o mi nhp cng t thi Php thuc, chnh
cng ch l o mc trong, nhng thng ngy ngi ta dng lm o ngoi. Ngoi chic
s mi cn chic o ngoi, gi l o vt-tng.
C o s mi, thng c eo theo mt ci nt qua chic n hoc c vt.
T o lt mnh n o vt-tng, tt c u dng cho ngi n mc theo kiu Ty
Phng.
o c truyn ca n ng l chic o ngn hoc o cnh ngoi Bc gi l o khch,
trong Nam gi l o b ba. o khch b ly ngi hn o b ba. C hai o u may
theo mt kiu, gia c hng cc nm chic ngy xa l cc ng trn, ngy nay l
cc nha, hoc cc trai bt. o c khi x qung di hai bn nch ch trn gu mt

Toan nh 39

cht, c khi may gu lin. o khch thng hay x hn, nhng o khng may x
gi l o bt t.
o c hai ti ng trc v m di. Cng c khi may cha theo kiu Ty, c thm
mt ti trn m ngc tri.
o khch v o b ba thng ch mc trong nh, hoc trong khi lm lng.
Trong nhng bui t l hoc khi giao dch, ngoi chic o ngn ny, ngi ta mc
thm chic o ngoi.
o ngoi l loi o di. o di may bng vi ch mu trng v mu en. Ch nhng
ngi sang trng mi mc o gm mu lam hoc cc mu khc.
o di, theo nh tn ch, mc di qu u gi, v nh vy, l tt nhin di hn o
ngn. o di c c hi cao cao, mt khuy ci vai bn phi v ba khuy ci di
nch bn phi. o c hai vt ln, ng trc v ng sau, ng trc v m bn phi
c thm mt vt con. Cng c khi ngi ta may ct vt con.
o vi trng hoc o vi thm khi may, th may thng tt ngay khu vi. Cc o
the, o xuyn, o on, o gm c dng khuy ng. Nhng ngi giu c sang
trng dng khuy vng.
o di mc n hoc mc kp, ngha l mc mt chic hoc hai chic lng vi
nhau. Ngy xa o di thng mc kp, v ngi ta ch mc n khi mc o trng di.
o di c th may n hoc may lt. May lt, ngha l ngoi lt vi bn ngoi,
bn trong cn mt lt lt. Ngi ta dng la mu xanh hoc mu vng lt.
V ma rt, min Bc, ngi ta thng mc o di cp ba: Trong cng chic o
trng di, gia chic o kp, ngoi cng chic o n. Trong trng hp ny, o n
thng l o the hoc o sa, c hoa hoc khng.
Ngoi cc loi o di k trn, ngi min Bc c khi cn may o bng di. o
bng di may nh o kp, nhng gia lt vi ngoi v lt lt trong l lt bng.
Thng cc c gi hay mc o di bng. o ny m lm.
Ngoi o ngn v o di, cn loi o trn th.
y l loi o ngn ct tay, may nh o bng, hai lt vi gia c bng. o trn
th c nm khuy gi gia, khng c c. y l loi o, xa kia, cc lnh i th, hoc
i trn th bin phng thng mc chng rt, do c tn o trn th.
chng vi rt, t ngy tip xc vi Ty phng, ngi ta cn mc o gi-l, no
nt bng si vi hoc bng len. V ma nc, lc lm lng hoc trong nh, ngi ta
cng mc o may-.
Loi cn loi o kiu di nhng may ngn nh o cnh, c c v khuy ci bn.
Li o ny mc ly m, c c, v i bn t u bt, khng ging nh o di, t m
ngang tht lng tr xung.
o ny cng mc trong nhng lc lm lng hoc khi trong nh, tuy nhin, c
trng hp giao dch hoc tip khch ti gia, ngi ta cng vn mc chic o ny,
khng cn mc thm o di ngoi nh khi mc o cnh.
V o di n ng, tng cng cn ni thm v chic o d Ty Phng
(Pardessus) c mc v ma lnh.
T trn, mi ch ni ti o n ng, cha ni ti o n b. o n b phc tp hn
nhiu, v gm nhiu b phn hn o n ng.
n b cng mc o cnh, nhng o cnh thng h c gi l o c tha. Cc b
cc c mc o c tha khng phi khoe ci c v ci ngc p, m chnh v bn
trong chic o ny c chic ym che ngc.
Ym l mt th y phc may bng mt ming vi, ph n dng che pha trc
thn t c ti tht lng.


May ym, cc b cc c thng dng mt vung vi ct cho gc, gc trn lm c,
hai gc hai bn c nh di vo tht vt ra sau lng, ri li qun tr li ng
trc, cn gc th t dng bng di, c gi vo trong tht lng.
Ym c ym c xy v ym c x.
Ym c xy, cn gi l yu c vin, ct trn theo hnh c v vin chung quanh c.
Ym c x l ym m trn ca vung vi c ct lm i v c khu vin li
khi tut si. Ym ny cn gi l ym c tha v khi mc ym, tht hai ci di ra ng
sau c, c ym trng nh hnh ci thi.
Cc b thng mc ym mu nu, hoc i khi mc ym trng. Cc c ch dng
ym trng hoc ym mu hoa o.
min Nam., ph n khng dng ym, mc o nt lt st tht ngoi mc o b ba
hoc o di.
Cc ph n thnh th, min Bc cng nh min Trung, Nam ngy nay u khng
dng ym. Cc b cc c dng y phc lt mnh ca Ty phng, l chic coc-x,
i nt v v v gi.
Cc b cc c ngy xa s v to, nht l v thng da gang, nn phi mc ym
gi ly v; ngy nay ngc cng to cng c coi l p, nhng ngi ngc nh
thng n v gi cho tht to.
n b nh qu min Bc, cng nh n b Bc di c, n bn theo li c truyn
vn dng ym.
n mc theo li mi v khng dng ym nn chic o cnh cng khng may theo
li c tha, m may theo li ng cc, hoc may theo nhng kiu u-M, c c tht
nt, hoc cng h c khoe c v b ngc p.
n b cng mc o di. o di ca ngi tnh khc o di ca ngi vng qu.
o di mc ngoi o cch v ch mc nhng khi c vic giao dch hoc i l bi.
Chic o di n b thng cng mc ti qu u gi, c khi xung gn ti gt
chn vi nhng kiu o mi.
Ngi n b nh qu mc o nu sng, ch nhng ngi giu c mi mc the la.
o di ph n ng qu c o t thn v o nm thn.
o t thn c mt vt ng sau che ht c lng v hai vt ng trc h ai bn,
mt vt bng na vt ng sau.
Ngy xa, khi dng vi ta, kh nh, phi dng bn thn vi may chic o ny
nn gi l o t thn. Hai thn ng sau ni nhau gia sng lng gi l sng o,
hai mp ni nhau v pha trong.
Nhng ngi c i tang, tang chng v tang cha m, mc o tri sng, ngha l
ch hai thn vi tip nhau, mp vi ra pha ngoi.
Hai thn o ng trc thnh hai chic vt o, khi mc c tht ln, hai t o
thng xung gia. Mc o t thn khng ci khuy c.
o c c v gu o vin ln. Nhng ngi i tang o x gu.
o nn thn cng may nh o t thn, duy c iu khc l ng trc vt o bn
tri cng may bng hai thn vi nh vt ng sau, cn vt bn phi ch may bng mt
thn vi. Hn na, o t thn khng c khuy, cn o nm thn c khuy nh o n
ng. Lc mc c th mc ci khuy hoc tht vt o nh o t thn.
Cc b cc c vng qu a nhng mu u nh, thng ch kn mu nu v mu en,
hoc nhng mu gn vi mu nu nh mu ht d, mu g g. C i tang, cc b cc
c mc mu chm, mu tm sim v mu en lm.
o di ca ph n mc n hoc mc kp nh o n ng. V cng c o lt, o
bng.

Toan nh 41

o di ca cc b cc c tnh thng may ci khuy, khng c vt con bn tay
phi. Kiu o thng lun lun thay i, ging nh y phc u Ty. Cc b cc c
mc o c c, khng c c hoc h c. Cng c b, t tho mi, khi mc o di cng
mc o cnh bn trong, nhng cc b cc c tht tn thi ngy nay, khi mc o di
khng c o cnh. Bn trong ch eo chic nt v hoc i v gi. Nhiu b nhiu c
dng o vi mng hn r c da tht.
nh qu, ngoi o di o ngn, v ma rt thng mc chic o bng ngn, c tay
v khuy ci gia. T ngy tip xc vi Ty phng, cc b cc c cng mc thm o
gi-l, o len, o nt chng rt.
tnh thay v chic o bng, cc b mc o vt ngoi, o len chong hoc nhng
kiu u-M khc.
Nhng o trn ch l nhng o mc lc nh hoc lc ra ngoi ng. Khi tri
ma, c loi ring.
o ti l loi o ma ca ta thu trc. o ti lm bng l, khoc vo va c
ma li va chn c gi.
Loi o ma ngy nay bng ni-lon, vi sn, vi khng thm nc thay cho chic
o ti ca ta thi trc.
Qun
Trc ht xin ni ti qun n ng, ca nhng ngi n mc theo li u-Ty.
Nhng ngi ny, bn trong h mc chic qun lt gi l qun i.
Qun i thng may bng vi mng mc bn trong v thng hai ng ch ngn
n ngang i. Qun i c gi eo ln bng chic di rt. Nay dng thun.
Bn ngoi chic qun i l chic qun di.
Qun di c hai ng, di ti gt chn, thng may bng len, vi, cc hng ni,
ngoi ho, trnt hoc mu, thng l nhng mu xanh, en, xm, mu tro, qun da
cam hoc nhng mu sc s. Thng qun may bng vi mu, hoc c lm chm pha
mu khc, ch khng may bng vi sc s nhiu mu. Qun thng cng mu vi o
vt-tng.
Qun di may c hai ti hai bn, c mt hoc hai ti ng sau, ty tng ngi.
Qun c gi vo ngi bng tht lng.
min Bc, v ma lnh, qun len c thng dng, qun vi dng v ma h.
n mc theo li u Ty, thng ch c hai loi qun: Qun i v qun ngoi.
Gi y, chng ta ni v qun ca nhng ngi n mc theo li bn x, qun trong
nhng b y phc hon ton Vit Nam.
Qun may theo kiu Vit Nam cng c qun lt trong v qun ngoi.
Qun lt trong cng l chic qun i ca b y phc u-Ty, v nn ni thm l
ngi Vit Nam ch mi mc qun i t khi n mc theo kiu ngi phng Ty.
Xa, chic qun ngoi may rng, cng c hai ng v gia c ng. trnh s
rch ng, ngi ta may qun theo kiu c chn qu tn vi. Chn qu l mt
ming vi cho t cp qun, ti gu qun sut qua ng.
Qun Vit Nam thng ch c ba mu: Nu, en v trng.
Qun nu v qun en mc lm lng, ngi min Bc mc qun nu, ngi
min Nam mc qun mu en. Qun trng mc lc i ra ngoi cng vi o di.
Nhng b qun o b ba ca th dn min Nam, mc lc nh c khi mu trng, th
qun l tt nhin cng mu trng nh o. Ngy nay, b qun o b ba tnh c may
bng cc vi mu khc, nhng nh qu, mu en vn l mu thng dng.
Nhng ngi giu c sang trng thng mc qun la m g, hoc la trng
mc vi o di the en, hoc o di la trng, n biu hiu s sung tc.


Qun trng thng c em l phng gi l qun ng s, v hai ng qun u
thng v ging nh hai chic ng ng s.
Qun di c ba phn: Cp, ng v gu.
Cp qun l phn trn cng, ch tht lng. Gin tin hn, cp qun c may
khp lun gii rt. Ngy xa, khng may cp di rt, cp thng rng n 10 phn.
ng qun n sut hai ng chn cho n gt, v c vin bng gu qun. Nhng
ngi i tang mc qun s gu.
Qun di cng nh qun i may theo li Vit nam khng c ti.
Ngoi hai chic qun i v qun di ni trn, nhng ngi sng theo u-M, thay
v mc chic qun i, h ch mc chic s-lp, mt loi qun may kht vo ngi
che hai mng ng sau v ch him ng trc. Thng s-lp ch dng mc khi
tm.
Cng c ngi, i khi thay v mc chic qun ngoi, h qun quanh ngi mt
tm vi sc s theo kiu ngi Lo v ngi Min, tm vi qun nh vy c gi l
ci s-roong.
V qun n ng, chng qua ch my th k trn, ty theo ngi tnh hay qu.
V phn n b hi c khc.
n b tnh thng mc ngoi qun di hai ng hi rng, thng may bng cc
th vi mu trng hoc en. Qun cng c cp, gu v ng nh qun n ng, nhng
gu qun h thng vin thm ng ten, cho p. Qun thng may vi trn, t dng
n vi hoa, m cho c dng n th hoa vi cng ng mu.
Bn trong chic qun di ny, h cng mc qun i hoc s-lp.
Nhiu ph n n mc theo li Ty phng mc vy m cc kiu, hoc mc mt li
qun ng chn.
Qun mc lm lng hay n chi cng mt kiu, duy qun lm lng th bng vi
r v bn, khng dim da nh qun mc i chi.
Ph n min Nam cng hay mc b b ba, trong trng hp ny chic qun tc l
chic qun b ba.
Qun ca ph n ng qu hoc lao ng cng khng khc chi qun ca ch em
thnh th, nu c khc ch ch vi tt hoc xu.
Min Bc, ngoi chic qun, trc y n b ton mc vy, ngha l chic qun
mt ng. Gi u, ngi ta khi mc vy khi mc qun, ring nhng ph n thnh th
ch mc qun m khng mc vy na.
Cc b nh qu giu c thng mc vy si, vy the, vy lnh....
Vy cng nh qun khng c ti.
Chic vy b cho l th b, nn di thi Minh Mng c ln nh Vua bt dn
gian khng c mc vy, m phi mc qun. Lnh ny gp phn ng mnh m
ca dn chng v cng rt t ngi tun theo. Hi c cu ca dao:
"Thng tm c chiu vua ra
Cm qun khng y ngi ta hi hng
Khng i th ch khng ng
i th phi mc qun chng sao ang!
Tuy nhin vi lnh ny, ngi min Bc bt u mc qun, nhng khng b vy.
Xt cho cng, vy u phi l mt y phc th b. Ph n Ty phng, h cng mc
vy th sao, m vy ca h khng nhng cng may theo li mt ng m li ngn cn
cn hn vy Vit Nam, vy m sao ta li i bt chc!
ni n qun, tng khng th b qua chic kh.
Ngy xa, kh thay cho qun.Dn Vit Nam ta vn ngho, nhiu ngi nh qu,

Toan nh 43

nht l min Bc, tuy c qun o nhng ch mc lc i chi hoc khi ma lnh, cn
lm lng, nht l nhng ngi lm ngh nh dm, nh c.... thng ch ci trn v
ng mt chic kh, che ch him. Kh l mt mnh vi di qun vo ngi,
vng ngang tht lng v lun xung di che kn hu mn v ch him.
Khi ng kh, ngi ta phi thng mt chic u kh pha trc, cn mt u
th ci vo kh gi cho kh khi tut. Ngi ta hay dng chic tht lng ng
kh
Tht lng
Qn c gi vo thn th con ngi bi tht lng hoc di rt.
Di rt l chic dy nh lun qua cp qun, dng tht vo ngi gi qun khi
tt. Di rt thng bng si tt thnh hoc bng mt ming vi khu gi mp li.
Ngy nay, ngi ta cn dng dy thun (cao su) gi qun thay di rt, nht l dung
cho cc tr em. Xa, qun tr em khng c di rt, phi dng vi eo: hai chic di
nh vo hai mp qun lun qua trc ngc a ln sau gy tht li.
Di thng ch dng cho qun trong, cn qun ngoi th phi dng n tht lng.
i vi chic qun may theo li u phc, cp qun c nh vo nhng con b,
ngi ta tht lng da, mt ming da hp b ngang, lun qua cc con b gi ly
qun, sit vo ngi nh chic kho thng trc bng. Kho bng kim loi c khi
l hai chic mc hai u tht lng mc li vi nhau.
Gi l tht lng da, nhng nhiu khi khng phi lm bng da, m l mt ming vi
dy, mt ming cao su hoc cht ho hc khc c th co gin theo c to ln ca tng
ngi.
Nhiu qun u phc may kiu mi, c t sit cht bng nhng con b c cc
hoc c kho, khi mc khng dng n tht lng, nht l li qun o ca thanh nin n
chi.
Ngy xa cc c mc nam phc cng dng tht lng da t khi tip xc vi ngi
Php, nhng y ch l chic tht lng to bn, gp ba bn chic tht lng da ngy nay,
dng gi chic qun Vit Nam ca cc c, v ch ring cc c ng dng ti thi.
Tht lng da ngy nay khng phi ch ring c n ng dng, m cc b cc c n
bn u phc cng i khi dng ti, lm th trang sc hn l gi cho qun sit vo
ngi.
Qun di ta, xa cng nh nay, c di rt tht vo ngi, nhng xa cn c loi
qun may cp ln khng c di rt phi dng tht lng, ring cho n ng.
Vi chic qun ny, cc c cng dng tht lng da nh trn ni, nhng thc ra t
c a dng, cc c dng chic tht lng vi c truyn.
Tht lng vi, nh trn ni, l mt chic tht lng bng vi. Tht lng vi dng
c hoc na kh vi ca ta xa, mi kh vi t 0
th
35 n 0
th
40, v di vo khong hai
thc.
Tht lng n ng gin d lm, ch mt ming vi nh vy, c vin hai u khi
tut si, khng dim da v cng khng cu k g. Thng l tht lng trng hoc
nu. Cc bc phong lu dng tht lng la hoc tht lng nhiu thng nhum mu
iu. Tht lng nhiu iu l loi tht lng sang trng thi xa.
Tht chic tht lng vi ny, ngi ta qun chic tht lng qua ngi, ch bng
trn hng v tht cht ng trc. Thng cho p v d ci, tht lng c
tht mi.
Cc chng trai qu, c chic tht lng p, nhiu khi lm nh v qun mc o
di. C k mt chng trai mi tm, i mi, o cnh trng, qun ng s, u i
khn lt, chn i i giy Gia nh m tht chic tht lng iu trong cng ni.


Tht lng ca tr em, y ti ni ti con trai, thng tht lng na kh, v ngn
hn tht lng ngi ln . Tht lng tr em c nhum mu cho sch, t khi cc em
tht lng trng. mu thng dng l mu hoa l, mu nu, mu g, mu , v.v......
Tht lng n b cng khng khc g tht lng n ng my, c cc b cc c
thng t dua hai u tht lng v thng kn chn tht lng si, the hoc tht lng
la, nht l nh qu, v khi mc o nm thn hoc t thn tht vt, chic tht lng
l ra ngoi, c khi li tht ln hai vt ng trc, nht l v ma ng gi ly
hi m.
Ph n tnh thnh xa cng nh nay khng ch ti tht lng, qun c th may di
rt hoc c khuy ci, v li y phc mc o di ci khuy, nu c tht tht lng, tht lng
cng b che kn i.
Cc b cc c thng dng mu en hoc mu Tam Giang, v tht lng cng hi
di hn tht lng ca n ng, khi tht mi hi ln ri tht lng cn thng xung,
vung vy theo bc i.
Cng vi chic tht lng thng dng, cc b cc c cn dng thm chic tht lng
bao, y l ci bao di cc b cac c ng ti tin.
Tht lng bao c chiu di nh mt chic tht lng, khu hai mp li vi nhau,
nhng lc khu bao cng lch mt kh vi ming bao c hnh chnh chch,
t ti tin vo c d dng.
Tht lng bao cng c nhum cc mu, cc b cc c thng a mu hoa l v
mu gi gn chuyn sang mu nu. Tht lng bao cng tht quanh ngi v cng
ging nh tht lng thng. Chic tht lng bao cn c mang tn l rut tng.
Ngoi hai chic tht lng v tht lng bao, cc b cc c trong lc n chi cn
mang thm i gii ym.
i di ym chnh l hai chic di ca chic ym, thng bng la, bng nhiu,
bng the hoc bng i hay bng si. Cng c ngi dng di vi, nhng dng th vi
mng.
Di ym nh bn hn tht lng, v cng ngn hn mt cht.
i di ym nguyn l mt chic di c ct lm i u nhau. Mi chic di ym
nh vo mt bn chic ym, tht vt ra sau lng ri qun tr li ng trc nh trn
trnh by khi ni v chic ym.
y i di ym cng c tc dng gi thm cht chic qun, nhng chnh ra
i di ym nhm mc ch lm p nhiu hn. Di ym thng mu m g, hoc
nhum cc mu ti p nh mu hoa hin, mu hoa l, mu o ngt. Cc c gi
mi tm i mi, mc ym trng tht di ym hoa o trng tht p.
Vi i di ym, ta c th ni ngi ph n ng qu Vit Nam dng n ba

Toan nh 45

chic tht lng cng mt lc khi h n mc y , trong lc i chi, i hi, hoc i
giao thip; Tht lng chnh, tht lng bao v i gii ym; y l cha k qun hoc
vy ca ph n bao gi cng c di rt, khng ging nh qun n ng, nhiu khi
may cp rng khng c di rt.
Giy, dp, guc
T u, qua khn m, o qun v tht lng, ta i dn ti chn.
Ngi Vit nam chn thng i giy, dp, guc n ng.
Ca n ng th "giy ht thy l giy h gt, mi nhi, da lng hoc da me"
2

n b,m "ngi phong lu i giy thu, hoc guc sn du, sn en; k h tin i
dp mt quai"
3

Nhng iu nhn xt trn ca Phan K Bnh tin sinh tht ng, nhng v n ng
cn c iu b st.
n ng cn i loi giy kinh, ging nh hi ca n b, nhng bn to hn.
Loi giy h gt, mi nhi, da lng hoc da me, chnh l giy Gia nh. Loi giy
ny ch c dng bi nhng ngi sang trng hoc trong nhng bui nh m, gi
tt; ngy thng, guc c dng thay giy. Nhng ngi lm n, chn lm tay bn,
khng i giy m cng khng i guc, h i chn t.
Guc n ng to bn hn guc n b.
Giy, dp, guc trn y l nhng dng c truyn ta i di chn. T khi tip
xc vi Ty phng, nhng dng di chn ny cng thay i nhiu.
Trc ht, by gi n ng i giy thng c i b tt bng vi hay bng t.
Nhng ngi au m cng dng b tt che kn bn chn trnh gi my.
n ng ngy nay, ngoi i giy Gia nh, ch cn mt s rt t ngi s dng,
ngi thnh th thng i kiu giy phng Ty kn gt, c c hoc khng c c, tht
giy hoc khng tht giy. Loi gin ban, dng cho nhng ngi sang trng giu c
khng c giy, ngi ta ch vic lng chn vo, t giy m ly chn. Nhng ngi
mc nam phc thng ly vic i giy ban lm p.
Giy Gia nh ch c mu en. Mu trng dng cho ngi c tang. Ho hon mi
c gni i giy Gia nh mu nu.
Giy c c theo li phng Ty rt nhiu mu; chnh th c ba mu en, nu v
trng, nhng gia ba mu ny xen rt nhiu mu khc: mu nu nht, mu nu ,
mu xm xanh, mu tro... Ngoi ra giy cng ng theo nhiu kiu: mi nhn, mi hi
vung, mi trn, .... Li c loi giy vi.
Dp dng i trong nh, y l ni nhng th dn v nhng ngi sang trng, v

2
Phan K Bnh Vit nam Phong tc.
3
Phan K Bnh. Vit Nam Phong tc.


dn thng i cm lm. Dp cng c nhiu kiu, dp da, dp da hoc dp cao su. C
c loi dp an bng my.
Cng c ngi dng dp da i ra ngoi ng; c loi dp ch dng trong nh.
Dp i ra ngoi ng, c quai ng sau gi ly gt chn. Dp c th c quai cho
hoc quai ngang.
Guc cng ch dng i trong nh, tuy nhin cng c ngi dng guc i ra ngoi
ng. Guc bng g, sn quang du, sn en hoc mc. Dn Thng Du min
Bc c loi guc mc i khng trn, rt chc. Mt guc, ch gt chn v ch u bn
chn, ni cc gt chn ni vo bn chn, h c kha nhng hnh qu trm gi cho
chn khi b tut.
Guc c quai ngang, bng da, bng vi hoc bng cao su.
Mang guc khi bc chn i pht ra nhng ting lc cc.
Giy, guc, dp ca n b c cu k hn n ng.
Ngoi nhng li giy c truyn, hi, giy nhn m, th dn cn dng loi giy ca
ph n Ty Phng.
Hi thng bng g hoc bng da, bc vi, mi bng vi thu hnh sc s, hoa
l, chim chc, rng phng. Hnh rng xa ch dnh ring cho nh Vua, nhng sau
ny, ai c tim mun dng hi ra sao cng c. Mi hi c th trn hoc hi nhn.
Giy ca n b mi nhn cng h gt nh giy n ng v thng bng da, mi
lng en.
Giy cng nh hi xa kia gt phng, nhng v sau theo Ty phng, cc b cc c
i giy cao gt, c n i hi, gt cng cao hn trc.
Dp ca ph n xa pha mi cong ln, thng cng dng vi nn thng quai thao.
Dp c mt quai nh lng vo ngn chn tr v hai quai cho rng hai bn chn.
Dp ng bng da. Dp cong ch dng i trong lc hi h nh m hay tt nht.
Ngy thng c loi dp khc, u mi khng cong, v cng c ba quai nh dp cong.
y l loi dp da tru, b, dng cho nhng ngi ch ba phi i ng xa khi
rt chn.
Dp n b ngy nay c nhiu kiu ging dp Ty phng.
Trc y c bn loi dp cao su, dng cho n b hay n ng u c c.
trong nh, cc bc c dng loi guc cao ging nh guc n ng; khi ra ng,
loi guc nh bn, gt cao, sn p vi hnh v trn mt c s dng.
Chnh ra ph n Vit Nam mi i guc cao t nm 1930 vi phong tro guc Phi
M. V cng t phong tro guc Phi M, giy ca ph n Vit Nam mi bt u
cao gt ln.
Cc b cc c t dng b tt, tr trng hp n vn y phc Ty Phng.
D sao, giy, dp, guc ca n ng cng nh ca ph n, thng ch th dn v
nhng ngi sang trng mi dng ti , cn m dn qu, qun o cn thiu ni chi
n giy, dp, guc.
Ti nhiu nh min qu, ti ti trc khi i ng, ngi ta mi ra chn i v i
guc, cn c ngy, trong mi sinh hot, ngi ta u i chn khng.
Ngy nay, mt s t ngi dng nhng giy vi hoc dp cao su trong khi lm
lng, nhng mt s vn i chn t. Phn v thi quen m cng phn v kh khn.
Y phc tr em
T trn ti ni qua v loi y phc, nhng y ch l thng phc ca ngi
ln. Y phc ca tr em hi c iu khc bit vi y phc ngi ln.
Tr em a mu sc sc s. Cc em nh, ngoi mi chic o c eo chic ym di
nht di khi ri vo qun o.

Toan nh 47

Qun o tr em nh thng hng t.
Ngoi nhng iu hi khc bit trn, qun o tr em nh trn trnh by, cng
ging qun o ca ngi ln.
Cc loi y phc khc
Ngoi nhng thng phc trn ca dn chng, c nhng loi y phc dnh ring cho
tng hng ngi. Qun o ca tng ni khng ging qun o thng, qun o o s
khng ging qun o ca tng ni. Li cn qun o mc trong lc c tang cng thay i
ty theo trng tang hay khinh tang.
Phi k n phm phc ca vua quan, nhung phc ca qun i, l phc ca thng
dn.
"Phm phc mc nhng khi triu h l bi, nhng khi chin trn thao luyn, l phc
mc nhng khi t t"
4

Nhng ngi lm ngh nghip ring cng c nhng y phc ring: ty c y phc
khi a ma, phu ci c y phc khi dn l...
*
* *
Y phc ct che thn. Mi dn tc ty theo phong tc m c y phc ring.
Bn v li n mc ta, nhiu ngi cho rng ta n mc li thi khng c v p, v
b qun o n bn min Bc, vi chic o t thn hoc nm thn, vi chic qun lnh
en, vi ym v di ym b coi l km p, nhng thc ra nu ta ngm, b
qun o n c mt v p ring ca n m nhng ngi n mc kiu ci khuy
khng th c c. Hn na phi thy b qun o ny, vi tht lng, tht lng bao,
di ym, o bng mi chng ni ci rt ct rut ca ma ng min Bc.Hn na,
trong b qun o n tim tng ci sc phn u ca dn tc Vit Nam cng nh ci
tinh thn phc tng ca ngi ph n i vi gia nh.
Ngay n b qun o n ng vi chic o di en, ci qun trng trng km chi v
lch s, y vy m ngi ta vn ch bai n vn theo li Ty phng i khi tht cn
cn. Ti li nh ti li cc c c kh tit khi xa ni n ngi Php u gi l o
ngn,v bo ngi Php l l quan thy o ngn ca bn vong n.
bnh vc cho b quc phc ca ta, ti tng khng g bng nhc li y kin
ca mt tc gi ngoi quc v b y phc ny:
"Ti ngh n ci o di mu en thch hp vi nhng sinh hot ng rung cng
nh khng kh trang nghim ca ci x hi nng nghip phong kn thu xa, ci o
di y tht l gin tin mt cch bi t, che giu mt cch ti tnh... mt ci lt rch

4
Phan K Bnh Vit Nam Phong Tuc


nt v chu ng kh oanh lit bn ma ma nng phi pha"
5

C l c ngi cho rng my li trn y ch l nhng li ch kho lo! Cho c l
li ch kho i chng na, qua nhng li ny ta cng thy rng y ph ca ta ph hp
vi hon cnh t nc ta.
Ring ti, ti thy rng b qun o ca ta rt trang nh, lch s, khng cu k nh
b u phc phi lch kch nm ba th o.
Y phc ca ta, ta mc tht hp cho ta vy.
Trang sc
Trang sc ngha l sa son, trau di. Ring ch "trang" theo Hn t cn c ngha
l qun o. Vy v p ca con ngi, bng nhng ph vo qun o, v nh vy
cng vi qun o, trang sc nhm vo khi cnh m thut.
Ta phn bit trang sc n ng, n b v tr em.
trang sc n ng
Thc ra n ng Vit Nam cng nh n ng bt c dn tc no khc, t dng
trang sc. Thng, nhng ngi ngho, nhng dn qu khng bao gi n trang
sc. Ch nhng ngi giu c mi eo nhn vng t trong cng ngn tay gia. T
khi tip xc vi Ty phng, ta bt chc tc eo nhn ci ngn tay nh, gip
ngn tay t, cng gi l ngn tay p t. Nhn ci ca ngi giu th bng vng, ca
ngi ngho th bng bc hoc bng ng. Ni vy, khng phi l tt c ngi n
ng no cng eo nhn ci; phn nhiu nhng ngi theo o Thin cha gio mi
dng nhn ci. Cc ngi theo tn gio khc rt t ngi dng.
Ni v chc nhn vng, c ngi eo nhn trn, c ngi eo nhn gia mt c
hoa hoc hnh mt tri tim hoc c gn mt gi l ngc thch. Nhng ngi c ca
thay v ngc thch, nhn c gn mt kim cng.
Ngoi nhn ra, trang sc n ng c th k thm c b nt o di bng vng,
nh trn hoc c chm hoa. B nt o ny ch lng vo khuyt khi mc. Ngy nay
con trai cn eo dy chuyn c v dy kho c tay. Cng vi dy c, c khi ta
thy eo thm tng Pht hoc cy Thp t gi ty theo tn gio.
trang sc n b.
n b nhiu trang sc hn n ng. Vic trang sc ca n b bt u t trn
mi tc.
Cc b, cc c khi vn u trn, mun lm m, dng kim vng. Nhng ngi
tc ngn, mun c ui g, dng n tc.
Trn u cc b cc c cn c th ci trm vng hoc lc i mi, ty theo tc bi
hay vn.

5
A. PAZZI Ngi Vit Cao Qu. Hng Cc dch

Toan nh 49

C khi, sau khi vn u, bi tc, cc b cc c cn ci ln u my bng hoa nh
hoa ngc lan, (bng s), hoa cc, hoc hoa ngu... va ly mi thm va tng v
p cho mi tc.
Trong ngy ci, ngy nay bt chc phng Ty, cc c du tc trn hoc tc
un cn i trn u chic ngc nim. C ngi cn dng c chic ngc nim trong
nhng m tic tng hp bn.
Di u l hai tai. Ta c tc xu l tai cho con gi, ly ch eo trang sc.
Cc b, cc c thng eo hoa tai trm, n thng, cung gi, khuyn.
Hoa tai, bng vng hoc bng bc, c hoc khng gn mt ngc thch hoc kim
cng.
Hoa cng c nhiu kiu, cc c gi xa th eo hoa cnh bo tc l chic c nhng
cnh xo ra. i hoa c gn mt lng lnh hoc kim cng thng lm ni hn
khun mt ca ngi s dng.
min Bc, ph n nh qu eo hoa bng h phch, khi khng c hoa vng, hoa
bc.
Trm cng ta ta nh chic hoa, bng vng hoc bng bc.
N thng ging nh chic n cy thng, ng trc xe ra, ng sau tht li cm
vo l tai. N thng thng c mt , nht l mu , xa rt c cc c gi qu a
chung, bng vng, bng bc hoc bng h phch.
Cung gi hnh ging nh cung mt cng gi, pha trn ngoi vnh tai, cn pha
cung trong vnh tai. Cung gi cng bng vng hay bng bc c m mt lt
vng.
Khuyn trong Nam gi l khoen l th n trang thng dng nht ca ph n vng
qu. Khuyn hnh trn eo lng lng vo l tai.
Khuyn nh bng vng hoc bng bc. Li khuyn trong Nam nh mng thn,
cn li khuyn Bc nh thn to v trn, nhiu khi eo lm tr c i tai.
Ph n ngy nay eo nhiu hoa kiu u-ty, bng vng, bng bc c, m cng c
th hoa bng cc loi kim kh khc. Ngy nay trn th trng c bn nhiu loi hoa tai
bng cao su, bng ni lng. Nhng chic hoa ny c b phn kp vo tri tai, khng cn
c l tai cng eo c.
Cc b cc c giu a dng hoa c gn mt kim cng.
Ph n Vit nam ch eo n trang tai, khng ging nh nhiu dn tc khc
gn kim cng trn hoc eo vng bc l mi.
n b Vit nam cng eo nhn tay, thng eo ngn tay nh, cng vi chic
nhn ci. Cc c cha lp gia nh eo nhn c chm hoa, hoc eo nhn ngn tay
nh, c khi eo ring, c khi cng eo vi mt chic nhn khc c nm mt hoc
kim cng hoc c chm tr.
Ngoi nhn eo ngn tay, ph n ta cn eo nhng i vng, i xuyn c tay,
giu th vng vng, xuyn vng, ngho th vng bc, xuyn bc. Nhng chic vng
xuyn c th trn hoc c chm tr. Nhng ngi giu c thng nhn mt kim cng
hay thy xon. Cng c ngi nhn ngc thch cc mu.
C ngi eo vng ngc, ngc thch mu xanh nht c gn vng chm tr, hoc
vng huyn en nhnh.
Ngy nay, bt chc u-M, nhiu ngi eo "vng tun l". mt b gm by
chic vng bng vng hoc kim loi khc, tnh theo ngy eo s vng: th hai, hai
vng; th ba, ba vng...
Cng bt chc u-ty, c ngi eo c tay chic dy xch c mang kho, li c
mt mnh khc tn mnh gi l chic lc, phin m ch "plaque" ca Php. Lc bng


vng hoc bng bc. Theo mt hin ti, nhng mt xch ca chic lc nh cng to,
cng dy, cng p.
Vng khng nhng eo tay, ph n cn eo c cng c, gi l king, bng vng
hoc bng bc, trn hoc c chm.
Cc c gi mi ln ang tui dy th, mc o trng di, eo chic king vng trong
tht ni.
Cc b cc c, thng cng eo dy chuyn vng hay bc c vi mt qu tim
bng vng hoc bng ngc thch xanh gn vng. C c dy chuyn bng bch kim.
Cng c khi dy chuyn c eo cng vi mt tng Pht, mt ch Vn, mt Thp
t gi ty theo tn gio ca tng ngi.
Ngoi king v dy chuyn, cc b cn eo nhng chui ht trai, ht huyn, ht
ngc c. Trn th trng ngy nay c bn nhng chui ht bng cht ho hc cc
mu, cc hnh v cc kiu.
min Bc xa cc thn n n vn o tht vt, nm thn hoc t thn cn c eo
chm x tch dy lng.
Chm x tch ny thng bng bc, di ngn ty ngi, v mi chm c bn nm
dy, mi dy mang mt th: cha kha, ng vi, dp (nhp) bc v.v... ng vi bc c
nh theo hnh qu o c chm tr.
Chm x tch c coi l sang trng, v cc c gi qu min Bc ai cng mun c
eo trong nhng dp nh m hi h.
Ph n Vit nam cng nh n ng khng eo trang sc chn. Nu i khi ta
bt gp mt ngi n ng hoc n b eo vng bc, xch bc chn, y khng
phi v l do trang sc m chnh l s m tn. Tc ta tin rng nhng ngi hoc l
con cu t, hoc "con thn thnh", mun gi li ci trn phi dng xch. Chic vng
hoc chic xch eo chn tng trng cho s cm xch ngi kia li ci trn.
Thng mt ngi khi thnh nin th t ng b vng hoc xch chn i.
trang sc tr em
Tr em nhiu trang sc hn ngi ln, k c n b.
Tai cc em cng eo vng, eo khuyn, c cc em cng vy.
C iu khc l chic vng c, thng c eo thm chic khnh vi ba chic
nhc. Mi khi em nh c ng ba chic nhc li ku "loong coong".
Con nh giu c vng vng, khuyn vng, nhng thng ch eo trong nhng dp
tt nht hi h, cn thng ngy, b m ch eo bc trnh mi s bt trc.
Tay cc em cng eo vng bc. Mi chic vng cng km chic nhc, hoc thay v
chic nhc l mt qu bu bng bc cc em khi cn nh a ln mm ngm. Cng
c gia nh eo vo chic vng tay mt chic vut cp, ci lng voi hay chic li tm
st m h tin rng "k" c t ma cng gi my.
Chn cc em cng eo vng nh tay, v cng c eo thm nhc nh tay.
V chic khnh eo vo chic vng c, xa thng c khc bn ch Trng sinh
bn mnh, mun cu mong cho con tr c sng lu. C khi thay v chic khnh l
mt ng tin vng hoc ng tin bc cng khc bn ch trn, hay mt ming ngc
thch.
*
* *
i khi tt c nhng trang sc ca ta ch c th, nhng tht ra khng phi ai
cng c tin bc hoc c th gi d lo trau di v p cho mnh.
Ngi nng dn Vit Nam thng lo lm n, ngh n gia nh hn ngh n bn

Toan nh 51

thn mnh, bi vy vn trang sc i vi h ht sc l ph phim ngoi tr mt vi
trng hp, nht l i vi cc c gi cn trang im trong mt vi dp.
Ch nhng ngi thnh th, nhng ngi tha n tha tin mi ngh n s sa
son trau di tng thm v p ca mnh, v cng ch nhng ngi ny mi cu k
trong vn trang sc, mi c s ganh ua trang sc.
cp n vn trang sc khng bit c nn ni ti s t son nh phn, sa
lng my, nh mng tay, mng chn m cc b cc c rt lu lm p cho
mnh?
Nu phi k s lm p ni trn, th khng th b qua c chc v (bp) cc b
cc c k k xch bn tay, vi tc dng mt mn trang sc, v nhiu khi trong v
khng ng g c, hoc c ng cng t khi ng tin. Nhiu b nhiu c, xch chic
v tht ln vi nhng hnh th tht k l, khin c ngi phi ni trng ci v ca
cc b nh "Ci b thng n my". Li xch v ny cng l mt kiu nhp cng ca
Ty Phng.
ni n chic v ca cc b, khng l khng ni ti chic gy, m cc ng gi l
ba-toong l can theo danh t ca thc dn li. C chic "can" bt bc sn mu, c
chic khc thnh tng lng vi u can mang hnh mt con vt hoc dng. Cc ng
cm can nht l my cu, khi cao hng quay tt chic can trng tht chng ra tr trng
g! C ngi khi hi dng danh t kim hip ch chic can hay ba-toong ca
cc ng l " cu bng", tuy nu gp "cu" c khi cc ng b chy.
Ta cng ng lm chic gy " Cu Bng" ca my ng vi chic gy m cc c
gi, c c ng ln c b, phi dng chng lc di chuyn, chic gy ca cc c l
cn thit trong lc i ng.
Mi tc
Tc trn u kho bi, kho chi tng rt nhiu v p cho con ngi, nht l i
vi ph n.
Ta c cu: "Ci rng, ci tc l gc con ngi", bi vy i vi mi tc trn u,
phong tc ta c rt nhiu iu lin quan ti, v chnh cng v s lin quan ny m
y, ti xp mi tc vo chng Trang Sc.
* Tc tr em
Tc tr em mi sinh gi l tc mu, si tc mm mi l th. Mt thng sau khi
sinh, ta cho gt ht loi tc mu ny. Lt tc sau mc ln, khi qu di li c ct
gn i, cho n khi ln ba, ln bn, tc mi bt u c di.
Xa, tc con trai th di nh u, gi l ci chm . Ta c thnh ng "T ngy
chm" ni t thi k cn nh. Ci chm cn c gi l chp hoc hng mao .
Ngoi ci chm ra, tc xung quanh, mi khi di li b co.
Con gi nh khng chm. m li mt m tc che thp v hai m hai bn s.
Ch tc thp gi l ci cun ct, cn gi l ci v, hai m tc hai bn gi l hai tri
o. Cng nh i vi con trai, nhng tc mc ngoi "Ci cun ct" v "hai tri o"
u b co ht.
Tc tr em c nh vy cho n khi mi ba mi bn tui, ngha l tui
c coi l hi ln, lc by gi tc mi hn khng co na.
Ngy nay, tr em vn chm, tri o v cun ct nhng ch vng qu, m cng
ch n mt tui no, bn nm tui l cng. Sau cha m thng cho cc con hi
u theo li mi, hoc hi trc, hoc hi mng la, hoc tc ri hi kiu r gia, r
bn cho con trai, cn con gi th di ri chi ngc ra ng sau hay chi sang hai
bn, xa hoc dng cp tc cp li.
tnh, b m nui tc cho con t cn nh, nht l i vi con gi, khi no qu di


th xn bt, ri tt tc hoc dng cp tc ci li. Cn con trai th tc c hi t nh
theo li mi.
* Tc n ng
Xa, n ng, tc di bi thnh mt bi tc trn trn u, khn cht bn ngoi. Bi
tc phi to mi c coi l p. Bi tc sau u; thng c khn ly bi tc
nhng cng c khi tc trn.
Gn y, ngoi tr mt s cc c gi nhiu tui vng qu, n ng u ct ngn tc
theo kiu Ty Phng.
* Tc n b
n b cng bi tc nh n ng, nht l min Trung v min Nam. Min Bc a
s dng vn u, khn vung, v ni y x lnh. Tc n b cng di cng mt cng
xinh c gi l tc my. C ngi tc di chm t. Khi vn u, c tc di khi vn
u mi p, v ch tc ny gi l ui g. Nhng ngi t tc phi dng tc n.
Ngy nay, c ngi qun tc trn dng lc ci, v ph n cc th li ua
nhau ct tc ngn kiu u-ty, hoc tc hi di ri un xon ln sng.
*
* *
y l ni v tc nhng ngi thng. Cc tu s Pht gio khng tc, nam tu s
cng nh n tu s u co trc u.
Nhum rng
Ca dao c cu:
"Rng en ai nhum cho mnh
duyn mnh thm tnh ta say!"
Li c cu:
"Mi son li im m hng
Hm rng en nhc ai lng chng say!"
Hai cu ca dao trn chng t xa hm rng en l qy v hm rng cng en nhc
li cng p hn. V hm rng cng d phn vo vic trang sc ca con ngi.
Trong "Cung On Ngm Khc"ca n Nh Hu c cu:
"Trng rng n tha bc u
T sinh kinh c lm nau my ln"."
Qua cu th ny ta thy rng, lc tr th rng trng v ln ln v gi, rng khng
cn trng nn ni ti tui gi, n Nh Hu ch ni ti bc u. V tc nhum rng,
o Duy Anh trong Vit Nam Vn Ho S Cng vit:
"Nhiu ngi ngoi quc cho rng ngi Vit Nam v n tru cho nn rng en.
Thc ra tc n tru v tc nhum rng khng c quan h vi nhau, duy hai tc y u
khin cho hm rng vng chc".
Nhun rng l mt c tc ca ta, thiu nhiu sch s th c t i Vn Lang, cng
nh tc n tru. Thc ra hai tc ny khng phi ring ca dn tc Vit nam, m y l
nhng tc chung ca nhiu dn chng chu. Ngi Cao Min, ngi n , ngi
M Lai, u c n tru. Xa, ngi Nht Bn, ngi M Lai, v mt s t ging ngi
cc o Indonesia cng c tc nhum rng.
Theo tc Vit nam ta, rng ch bt u nhum khi thay xong lt rng sa, v
c mt s rng hm.
Nhum rng chia lm hai lp, lp u nhumm cho rng c mu , sau mi
nhumm mu en ln mu .
Mum nhum rng mu , phi dng cnh kin tn nh. Vt chanh vo bt cnh

Toan nh 53

kin ny ri kn trong by ngy cho cht chua chanh n vo bt cnh kin.
Dng bt cnh kin pha chanh ny pht vo nhng mnh l da hoc l cau, bn to
bng chiu cao chic rng, ri lc i ng p vo hai hm rng. Mu cnh kin qua m
s n dn vo men rng, v rng lc y cng l l, qua by m, rng s nhum
mt mu gi cnh dn.
Mu nh vy k l nhum xong. By gi phi bc sang lp th hai nhum
rng mu en.
Thuc nhum rng en vn dng cnh kin, nhng ln ny bt cnh kin khng
ho ln vi chanh, li ho ln vi l phn en. Hai th nghin ln luyn vi nhau,
ri cng pht vo l cau hoc l da ri p ln hm rng. Ch cn nhum en hai m
l rng en nhnh.
By gi, mun mu en khi lt i, khi phai i, phi chit rng.
Chit rng ngha l lm cho rng gi mi c mu en. Ngi nhum rng s
ngm nhng ngm nc da chua, nc dua chua c tnh cht gi mu cho rng.
Ngm v sc ming nhiu ln bng nc da chua, mu en s n lin vo rng v
hm rng en bng.
Cng c ngi khng dng nc da chua, m li chit rng bng nha s da.
Ly mt ci s da ln con dao m t cho chy nha ra, ly nha pht vo
rng, rng s khng phai mu na. Cch ny t lm.
Trong nhng nm tin nh th chin, trn th trng c xut hin nhng thuc
nhum rng ho hc, nhum thng t rng trng qua rng en khng qua mu .
Thuc nhum rng, d c truyn hay l thuc ha hc u l nhng cht nng v
cay, thng lm cho mi, li v li ngi nhum rng sng ln, khin trong thi k
nhum rng, n cm khng dm nhai v ch nut chng. Bi vy trong khi nhum
rng ngi ta thng n nhng mm, d nut nh cho, bnh c v.v.... khi
phi nhai, v nhai trc ht au li, au mi, th na s phai thuc.
Sau khi "chit rng" ri, mu rng khng phai c na, ngi ta mi li n
ung v nhai nh thng.
Rng nhun en vi thi gian c th tr nn nht mu, bin thnh "rng ci m",
ngha l th rng loang l, nn ngi ta cn nhum li.
n ng ch nhum hai ln, cch nhau vi nm th thi, rng s en cho n gi,
hoc c hi nht mu cng khng sao, nhng ch nht mu , thng ngi ta n
tru nn cng khng r rt bao nhiu, duy n b h thng mi nm nhum rng li
mt ln. Hm rng en lnh ca mt thiu n l hm rng p. Cc b ngoi ba
chc tui cng t khi nhum rng li.

K t nm 1945 ti nay, tc nhum rng hu nh mt dn. Ngi ta ch gp nhng
ngi rng en c tui rt cao.
C ngi nhum rng en ri li em nh trng i cho hp vi cuc sinh hot
mi.
Ngy xa, rng trng b coi l "bt chnh". Rng trng b ch l "rng ln luc" .
Nhng thnh ng "rng trng nh rng ch", "rng trng nh rng ng" thng c
dng ch bai nhng k rng trng nhn nh ht bu.
Rng en cng l mt yu t nhan sc ph n. 'Rng en ht huyn", "rng en
lnh nh ht na gi", "rng en nhc", l nhng thnh ng khen nhng hm
rng p.
Thi th i thay, ci p ngy xa khng cn l ci p ca ngy nay na, v cc
c kn chng ngy nay cng khng cn ni:


"Ly chng cho ng tm chng
B cng trang im m hng rng en"
Ngy nay ngi ta rng trng, nu mun trang im cho hm rng, ngi ta bc
i ba chic rng vng.
*
* *
Lm Lng
n m sng, nhng ngi ta c lm mi c n. Ca dao Vit nam c cu:
i ai cng phi lm,
Chm th sung sng, li cam chu hn"
Vit Nam l mt nc nng nghip, vic lm ca ngi dn Vit thng xoay
quanh ngh nng. Sau ny cng k ngh c thit lp Vit nam, ngoi nng dn
ra, th thuyn cng l mt thnh phn quan trng ti nc ta. Ngoi ra, xa nay, bn
cnh nng dn ta cng vn c nhng ngi bun bn v nhng ngi lm ngh khc
bng chn tay.
Vi mi ngh, cng vic tuy c khc v s lm lng ca mi ngi khng ging
nhau.
Bn cnh nhng cng vic ca ngh nghip, cn c nhng cng vic trong gia nh
m mi ngi d ln d nh u chia nhau cng lm. Nhng cng vic gia nh ny,
tuy vy cng c lin h, nhiu t vi cng vic v ngh nghip ca mi ngi.
Khi ni n lm lng tc l ni n c cng vic trong gia nh ln cng vic ngh
nghip, tuy nhin, ngi ta trm nghn ngh, nu i vo chi tit ca mi ngh nghip,
l tt nhin l mt vic khng th c vi khun kh tp sch ny, v cng l mt
vic khng th c vi s hiu bit qu nng cn ca k vit.
Bi vy, y, chng ti ch ni ti s lm lng trong phm v gia nh m mi c
nhn phi tham gia vo, t nam ti n, t gi ti tr, t ln ti b. V nhng cng vic
lm lng hng ngy c bt u t sng sm cho ti khuya, lc i ng. C k, cng
vic trong gia nh ca mi ngi khng phi l t, mc du y khng phi l vic
ln.
*Cng vic lc tinh sng
Xa, nh qu, ngi ta dy tht sm, t lc g gy, mi ngi trong nh lc
tc bt u tri dy, v ngi no i lo ngay vic ny. Cng vic thay i ty tng gia
nh, v cng c cng vic thay i tu tng ma.
Trc ht hy ni ti gia nh nng dn thu xa.
Ngi n ng c cng vic ngoi ng: Cy, ba, lm c ngoi rung; sau khi t
trn ging bc chn xung t l lo ngay n nhng dng mang i ng:
cy, cuc, dao pht b, v con tru, con b nu ngy hm phi cy v rung.
Trong lc , b ni tr hoc c con gi vi vng xung bp lo ba n sng cho
nhng ngi i ng. Cng vic l phi thi ni cm, dn mm cm. L tt nhin nu
khng c thc n sn th phi nu c thc n, nhng nh qu bao gi cng sn chnh
mm, vi da, vi c, h trm, ni tp kho, v. v... l nhng thc n thng thng ca
mi gia nh.
Mm cm dn ra, c nh xm vo cng n t sng sm, hoc nhng ngi phi i
lm ng n trc, cn nhng ngi lo cng vic nh n sau.
Ba cm xong, nhng ngi i lm ra i vi cng c, vi con tru, con b t lc g
va gy sng, tri mi rng ng, nhng ngi nh li cn lo trm nghn cng vic
khc.

Toan nh 55

Vic u tin l cng nhau n cho xong ba cm, ri cn thu dn mm bn, ra
bt, ra a. Nhiu gia nh c nhng ng b gi, cha dy sm, khng cng n cm
vi th cc c con gi, cc c nng du li phi dn ring phn mt mm cm cho
cc c d mm cm thanh m cng phi gn gh sch s.
Ct dn mm chn, ra ry bt u xong lo ngay ti ba cm ln (cm heo).
Nhng gia nh canh nng, thng trong nh nui thm n g, n ln ly li
tc chi dng vo nhng gi tt, sa cha ca nh, ng su thu, bi vy cc c gi,
cc nng du khng th khng lu tm ti ni cm ln c.
Thc ra th ni cm ln t ti hm trc vn vn trong bp. Gi y ch vic
mc ra chu, ra lon cho ln n. Cng vic khng kh khn g, nhng lc cho ln n
cng phi t t chng n, ko qu y chng sc mm li tranh nhau n, cm
s rt ra ngoi.
Trong lc cho ln n, th mt m nc c t trn bp, lt na cc c gi
dy c nc pha tr.
Tng cng nn nhc qua l cng vi ba cm sm, mt m nc vi, mt m
nc ch ti, hoc mt m nc l m p c nu sn ngi i lm ng
c nc dng v c nc mi bn mang theo mt m snh y.
Cng vi cng vic cho ln n, li cn cng vic cho g vt n na. Nu nh c i
ba ngi th chia nhau ngi vic n, k vic kia, cn nh no t ngi th tt c mi
cng vic u dn vo tay b ni tr hoc c con gi ln hay nng du trng.
Cng vic nhiu tt bt, nhng cc b cc c bao gi cng lm cho xong, cho trn,
v khng bao gi cc b cc c phn nn.
Bn cng kia vic n nh vy nhng cc c cng khng qun ngh n l tr nh,
chng cha lm g c, mi bit n v quy, hoc ln hn mt cht mi bit cp
sch i hc.
Phi cho chng dy, lo cho chng n; i vi nhng a tr nh qu li phi bn
cm bng cm nht cho chng; i vi nhng a i hc li phi nhn qua sch v,
qun o chng.
Nhng gia nh nng dn cng vic nh vy, nhng gia nh bun thng bn bng
hoc th thuyn vng qu cng khng khc bao nhiu.
Nhng ngi bun thng bn bng cng nh nhng th thuyn ng qu khng
nhiu, mi lng dm ba ngi, u lng mt l th rn, cui thn mt hng th may,
gn ch mt tim th bc, v, v....
Trong nhng gia nh ny, vi np sng ng qu, mi ngi cng u dy t lc
tinh m, ngoi tr cc c gi v tr em, tri nng cng nh tri rt.
Cc b cc c bun thng bn bng, thng phn nhiu vic bun bn ny do ph
n, nhn li gnh hng thu xp ti hm trc, ri ch thn i thi cm, lo bui
sng cho c nh. Xong u y mi vi v i ch. C ngi cng phi lo c cng vic
ln, g cho xong. i ch cc b cc c mang theo nm cm vi t mm, t c n
ba tra, nh vy phi n qu. Cc b cc c tn tin lm, ngay n ming tru n
cng ch n nhng chm cau, cn cau ngon dnh phn chng, cha m chng.
"Bn hng n nhng chm cau
Chng con c bit c mu ny khng?"
Cc b cc c i ch, cn cng vic nh th sao? Xin tha hoc b m gi, hoc
chng con, hoc n em nh, lo c n u th lo; nu khng, chiu v cc b cc
c s lo nt.
Trong nhng gia nh th thuyn cng khng c g khc bao nhiu. T sm tnh
m, mi ngi thc dy. ng th rn, th bc i lo ci b ca mnh, n b, tr con


trong nh lo vic cm nc, cng nh mi cng vic khc trong gia nh.
Np sng ng qu c iu ho bi cng vic, chnh cng vic ra cng vic,
cng vic trong nh ph vo cng vic ng ng, vic bun bn, vic lm n. Tt c
mi cng vic ca mi ngi to nn s sinh hot chung ca gia nh v x hi Vit
Nam.
*Cng vic bui sng
Mi ngi mi lo cng vic ca mnh chng my lc tri sng r, ri mt tri
dn dn ln cao. Ngi ni tr cn bao nhiu vic khc.
Nh ca khng th d dy. Cho ln, g va n xong, cc b cc c vi vng ly
chi qut nh, qut sn.
Lc ny cc c gi cng dy. C con gi hoc b nng du phi ngh n nc
cc c ra mt, v ma ng phi pha cho mi c mt thau nc m m, v ma h
cng phi mc sn mt thau nc trn gi thau cho cc c.
Cc c ra mt xong, li phi b ln cho cc c siu nc nng cc c sc
ming v pha m tr bui sng. Cng vic trng m trng chn cc c lo ly, nhng
thnh thong vn c mt ngy phi ra k khay chn cho cc c.
Qut sn, qut nh cha xong, c nhng cng vic khc i sn. l vic i
ly bo ngoi ng, ngoi ao v bm v sa son ni cm ln. Li cn cng vic
git gi qun o, i khi sau trn ma c ngy nng ln, git c chn, mng, mn.
C ngi th cng vic c chia nhau, khng c mt ngi vn c phi lo cho
xong.
Git gi qun o. chn mn, khng phi git ngay nh, v nh my nh c sn
nc. Phi mang qun o, chn chiu ra h, ra ao, ra sng m git. Phi git vi vng
nhng cng khng cu th, qun o, chn chiu t ra cng phi sch s, qun o cng
phi c v c gi.
Git gi xong, mang qun o v nh phi phng va xong th mt tri mc cao
hai con so!.
y th m nc cha gnh, cm ln cha nu!
Li vi vi vng vng quy i thng ra ging gnh ly my gnh nc, t vic th
gnh nc cho y chum, y vi, nu cng vic cn nhiu th hy tm quy ly mt
vi i cho ly nc dng.
Cng c gia nh b m gi thy con du vt v, d yu ui cng c gip cho
cc con mt vi cng vic nh nhng nh ra ngoi vn v t l ng dng un,
ra ng rm rt mt t rm tt mt vi chic chi.
Cc c ng cng c cng vic. Cc c phi i hp vic xm, vic lng, v tui tc
cc c l tui ngh ngi, tui c sch, tui chi cy cnh, nhng khng phi v th m
cc c khng gip con chu trong cng vic nh. V cng vic trong nh ca gia
nh Vit Nam tht l nhiu, k ra khng xu, v ngn sch gia nh ngho, mi vic
ngi ta u chia nhau lm ly.
Cc c ng gip con chu ch ng tm, vt ng a.
Li nhng khi sp gi chp, cc c lau chi th, sa son bn th. Cng c c
sc cn kho mnh, p cho con chu my b d rau (ng bp), hoc ngy ngy c
sn nc ging, nc ao cc c c th ti h my lung khoai, lung rau trong vn.
V cn bao nhiu vic khng tn khng tui: Nht con su cnh cy, sa li ci by
chut, chn li chic chn ging, chm sc cy cnh, v,v.....
Cc c li cn tip cc khch bn gi ca cc c, ri cc c li bn ving m ma,
i mng m ci, i n gi, n khao na ch .... y cng phi k l nhng cng
vic, v y ch l l ng ln nm trong np sng dn ta, n ni ln ci ngha hp

Toan nh 57

qun, ci tinh thn tng tr, ci tnh on kt ca nhng ngi cng lng, cng x,
cng thn, cng xm.
Ti xin tr li cng vic ca nhng b ni tr, ca c nng du hoc c con gi.
Gnh c vi gnh nc v, mt tri cao cao.
L tr con i hc v; vi nng ln, b ni tr hoc c con gi cm thy trong
ngi hi mi mi. Cc b cc c mun ngh ngi, vn vai mt cht cho mt,
nhng kia ni cm ln cha ai vn, th l b hoc c li vi vng lo n mn n ca
ln. V lc ny n vt n bui sng nghe chng i hay sao? Chng ku m
ngoi vn, c my con g tinh ranh nhy ln so trong sn bi tung ng bo cho
ln ang bm d. Th l hoc ngi ny, hoc ngi khc nu c ngi, c th l m
chng gi gip con du vic ny, bng khng li chnh ng s phi i ly cm ho
vi vng vi nc go cho g, cho vt n chng khi ku.
Ch! Bn qu! Cha chi phi lo n ba cm tra. Khng th cho th thuyn
ngoi ng ch ngng c. C n mi c sc lm vic ch.
Th l nng du hoc c gi li lm mi cng vic khc kp thi ba cm tra.
tnh th lc no cng vo khong mi mt gi. nh qu, t gia nh c ng
h, m d c ng h ngi ta cng t ai nhn ti. Ngi ta ch cn c vo bng mt
tri, hoc gp nhng ngy u m khng c mt tri, ngi ta ch cn c vo nhng
cng vic m lo liu thi gi.
Tr con i hc v, ting ci xa xa ca xe ho, v.v... tt c nhng ci u c th
ch gi cho dn qu c.
Ba cm tra hi mt cng hn ba sng, v ngoi ni cm t ra cng c cht thc
n g: Vi m rau mung, vi vi cy rau ci luc hoc sang hn th nu canh vi tm,
vi c, mt ni c bung, v cng c khi c a c rn, hoc ni c kho. Thng ch c
mt mn, c rau th khng c c, cn l tt nhin ba cm cn c da hoc c, hoc
a mm, v.v.... Chn nc mm c hu c vt chanh, dm t bao gi cng c gia
mm cm.
Cm thi xong, dn cho nhng ngi nh n, ba ny c cc c gi, tr con v
tt c ai nh u ngi quy qun chung quanh mm cm. C nh u n, duy ring
c b ni tr, c con gi hoc nng du vn cha n. B hoc c cn bn mang cm
cho th ngoi ng ko cm ngui. Trong lc ngi nh n cm, b hoc c chy
qung mang cm ra ng cho ngi nh cng th bn. Cm li, b hoc c li chy
vi v nh.
V n nh, ngi nh n va xong, b hoc c ngi xung mm cm v bt u
n, n xong dn dp v ra mm bt l va ht bui sng.
y l cng vic ca gia nh nh nng, cng vic ti gia nh cc th thuyn hoc
nhng ngi bun thng bn bng cng khng khc l my. Cng l nhng cng vic
dn dp trong nh, lo cm nc v lo ln, g. Nu c thay i ch ch khng phi
mang cm ra ng, nhng cng c nh, m i bn ch lng th phi mang cm cho
m, hoc phi ra trng hng thay m m v n cm.
n y c ngi s t cu hi: Trong lc lm cm c thc n, rau, c, ti, c,
v.v... ai i mua nhng thc ny, hoc i mua vo lc no?
Xin tha: Nhng gia nh c vi ba ngi th c ngi i mua rau, hoc gi ra hi
ngay ngoi vn hoc di ao trc ca nh. Tm c c th mua ch, c th l
tm c ngi cha t l bt c b ao, b rung nh... Ngi ni tr m
thng bt tnh trc lo sau, bi vy c th chnh tay b mua thc n nhn lc i
gnh nc, hoc lc i vt bo cho ln, tin th mua ngay my m rau mung ca
mt b ang hi rau gn , hoc mua my xc cua hay m tm, m c ca mt ngi


ang bn ngoi ch i qua.
Ngi ni tr lo toan mi vic trc, cng bn rn bao nhiu cng xp t cng
vic ca mnh chng . V cc nng du, cc c gi, c no cng phi tp lm tp n,
hc ly s chm ch chu kh v bit lo toan ca cc b m.
*Cng vic bui tra
Ba cm xong th qu ng, mt tri hi chnh chch v Ty. Lc ny ngoi
ng mi ngi u ngh ngi, v trong nh cng l s tm ngh ca mi ngi. C
ng c l ang nm c sch, c b ang ru chu ng, l tr con c a i ng, c a
xem li bi hc, c a rc vo mt ch vi vi a khc nghch nhng tr chi ca
chng.
B ni tr, gi l tm ngh, nhng b ch ngi mt ch cho mt, ch thc ra b
vn lm nhng vic cng nh nng du hoc c con gi. C th b v nhng qun o
rch ca cc con, c th b ch m rau sa son sn cho ba chiu, c th b thi
m da... Nng du v c con gi cng ty vic chia nhau, hoc em m go ra nht
thc, nht sn, hoc tuy ngi trong nh, nhng thnh thong ra xc li mt , thng
ngi phi ngoi sn. C ngi kho chn, kho tay th buc li cho cht chic chi
s... Hay i khi, a em, a chu nh quy b qu nhiu, cc c li d chu, ru chu
ng cho b. Gp ngy tri nng ma h, c con gi qut cho b ng, hoc c nng du
qut cho m chng ng. Nu gp ngy t vic, c th cc c vch u nhau ra bt chy,
hoc ci chic o ra bt rn.
Tm li, bui tra l lc tm ngh ca mi ngi, nhng thc ra ngi dn qu
tham cng tic vic, quen tnh chu kh, vn khng ngh tay v lun c cng vic
lm.
Thi gi ngh ngi bui tra thc cng khng lu, nhiu lm l ht gi ng, ht
nng gt mi l mi ngi li bt u lm cng vic tr li, nh cng nh ngoi
ng.
Ring cc b cc c bun thng bn bng, bui tra cng vn ngi bn hng, lc
ny tuy khch hng mua bn t, nhng bit b ca hng cho ai m ngh ngi.
*Cng vic bui chiu
Sau lc ngh ngi bui tra. mi ngi lo ti cng vic bui chiu.
ngoi ng, cng vic nh nng nhn nhp tr li; cc th thuyn li ai vic ny,
ngi th rn bn chic b, ngi th may bn bn may.... c th ni c rng
trong lc bui tra, ngoi tr lc n cm, nhng ngi ny cng chng ngh ngi g.
Nhng ngi th vn lai rai lm vic mt cch u oi, cho n lc ht nng gt, tinh
thn h phn chn tr li; cng vic ti l rn, hiu may cng nh ti cc ca hng th
thuyn khc, li hot ng nhu bui sng.
V ngoi ch, cc b cc c bun thng bn bng cng c bn nt ch hng
cn sa son ra v. C nhiu ch qu ch hp c lc sng, trong trng hp ny, cc
ngi bn hng lc tra n l lo dn hng v, ngoi tr mt vi ngi hng c nh
bn c ngy nh cc hng tp ho, hng kh lt vt.
trong nh, b ni tr, tuy khng ng, cng nh chong tnh gic, b vi vng lo
ti ni cm ln: Bo lm ri, c nh khng dng bo th dng rau mung gi, rau
lang, thn cy chui, v.v... cng u bm nh bui sng, cn phi em hm ba
chiu cho ln n. Ni cm ln c bc ln bp, nc vo, mt t cm vo, bao
nhiu khoai ngi, ba n cn tha u vo ht, c nc vo go c cht gn cng
c vo. Nu nh un ci, th cht ci cho y bp, nhm cho chy ln, ri y,
cn phi lo cng vic khc. Nu nh un rm hoc un c, mt tr nh bui chiu
ngh hc s c phi un si ni cm ln, nu khng, chnh b ni tr hoc c gi

Toan nh 59

phi mt vo cho n khi ni cm ln si mi em vn xung bp.
Nhu gia nh khng un ni cm ln nh vy. H vn ni cm vo bp, tru
ph kn t di ln trn, v c di y cng tri mt lt tru, chm mi la vo tru
m chy, chy ht ch tru l ni cm ln cng chn.
Lo xong ni cm ln xong, li ngh n ct qun o git bui sng kh.
C nhiu ngi i quy i nc, ly nc dng bui chiu.
Cc tr em lc chiu ny cng c vic. Cc em phi la tru ra cnh ng chng
n c. Cc em chn tru tng bn rt vui, va chn tru va th diu, hoc c khi
mc cho n tru gm c bn b , cc em tm tm nhau li chi mt tr chi g:
nh c chn ch, nn t, chi g bng nhng cy c g, cu v vui nht l khi
cc em chia lm hai phe nh "trn gi".
Cng c em ang chi, thy tru n cha no, lin b cuc dt tru i n nhng
ni sn c non. Em trai cng nh em gi, lc ny thng ngi trn mnh tru, u i
chic nn m, mc cho tru gm c, cn mnh hoc ming th thi so, v cc em gi
thnh thong ct ting ht mt cu dn ca:
"Ngy xa Ninh Thch chn tru
M ri mang n cng hu, tru i!
Ngy nay mnh gh ta ngi,
Mai sau ta c mt thi hin vinh!"
Thy ci cnh em b chn tru, ngt ngng ngi trn mnh tru, hi my ai m
khng nh li mt bi tp c trong sch hc lc thu nh:
"Ai bo chn tru l kh! Khng, chn tru sng lm ch! u ti i ci nn m
nh lng che, tay ti cm nhnh tre nh roi nga, ngt ngng ngi trn mnh tru... "
Chn tru l cng vic ca cc em b, nhng cng phi c sn c sng hm sau
cho tru n. Phi c ngi i ct c.
Thng cng vic ny l ca c con gi. D bn rn cng vic nh ti u, cc c
cng phi tm ngng bui chiu quang gnh i ct c cho tru.
Cc c phi ct sao cho y gnh c trc khi tri ti! i quang gnh vi chic
lim, vi ba c r nhau n b , ch no c xanh tt, ct cho y i quang gnh.
Nhiu khi, tri v chiu, cc c cn gnh c bn y bn vi, v do , chng trai
qu lm ng i qua mi ht gho:
"Mt tri x v Ty,
Hi c ct c bn y bn vi.
C cn ct na hay thi,
ti ct vi lm i chung tnh!"
Gnh c phi y trc khi tri ti, v phi tr v cng vi th ng.
Trong lc c i ct c th b m hoc c ch nh cng c nhng cng vic phi
lun tay mi kp.
Bng chiu bt u ng, phi lo ti ba cm chiu. Li phi cho ln cho g n.
Nu c i cht rnh ri, phi mui ngay m da va thi lc tra v phi tai
ti.
Ba cm nu xong phi dn sn ra . Lc y mt tri chng vng. Nhng
ngi i lm ng, cc c i ct c, cc em i chn tru cng va v.
Mm cm dn sn, mi ngi quy qun chung quanh mm cm lc ny n tht l
ngon lnh, tuy ch l ba cm n khoai, n ng vi bt canh rau, nhng cm st,
canh nng, tt c ci ngon l cng nh ch c nh xum hp vui v sau mt
ngy mt nhc. C nng du v c con gi, ngi u ni lun tay xi cm, bao gi
hai c cng n xong sau cng, v lnh lun phn dn mm ra ra bt a.


Ti qun khng ni l trc ba cm, cc b cc c cn phi ngh ti vic tm ra
cho l tr con v gic l tr ln i tm ra ly.
Ba cm chiu xong, cng vic bui chiu coi nh cng xong vi vic ra mm bt
sau ba cm.
*Cng vic bui ti
Cng vic bui chiu tuy ht, nhng cng vic bui ti bt u, v cng vic bui
ti mi l cng vic nng nhc.
Cm nc va xong, c gi lo n thng go xem cn n c my ngy.
Go ht phi xc thng thc ra xay. nh qu, n ti u lm go ti , lm go va
ly go n, va ly cm nui ln, nui g, ly tru va un, va phn ngoi
rung.
Thc ly ra bao nhiu, ngi ni tr phi bit, my thng, my gnh, v s thc
thnh go bao nhiu, ngi ni tr thng cng c lng khng bao gi sai. Thc
ly t trong ct ra c mang ra chi nh bp hoc nh ngang l ni c t ci xay,
ci gi ca mi gia nh nng dn.
Xay la l cng vic nng nhc, khng phi mt ngi m xay c d dng. Hai
ch em xm vo chic tay ci, xay cho xong ci thc, khi xay nhiu phi mt c bui
ti.
Va xay thc, cho mt, cc b, cc c thnh thong ht mt vi cu dn ca.
Ci xay ko , mt vng li mt vng, thc xay ri rt xung mt chic nia. Thc
trn ci ht, mt ngi ng ln thc vo trong khi ngi khc vn tip tc xay.
Ngi thc vo cng kho v ngi xay cng xay chm chm hn thc khi bn
ra ngoi.
Ch em xay thc di mt ngn n du l m, nhng cng vic quen, nn d
khng c n, c th xay thc m cng c.
Ci thc xay xong, cha l ht vic. Khng th ch thc xay ri nh vy c.
Phi sng m thc, cng vic ny gi l sng go.
Sng, ging nh chic mt, nhng mt tha v nan mng hn. Go xay ri c
ln sng sng. C gi sng go a ci tay rt do, nh xoay trn m go. Vi ng
tc a tay i a tay li kho lo, go rt xung chic nia t di, cn tru ng
li trn sng. C bc ch tru trn, ri li sng. Go xay tip tc rt xung nia,
cn nhng ht thc li, xay cha v, c bc ring ra ba sau vo ci xay vi
thc mi.
M thc sng xong, cng phi qu na m. By gi bn b yn lng. Xa xa ha
chng c ting m cm canh v ting chim m, ting gi h trn cy. Ngi mi
mt lm ri, by gi, ngi dn qu, nht l ph n mi sa son i ng.
Tht l ng nh li dy trong Gia Hun Ca ca c Nguyn Tri:
"Trng canh mt ch vi ng
Sing nng thng chm ch vic ta
Nhiu nh, trong lc va xay la, mt ngi thnh thong li b ra i ni cm
ln sng hm sau cho ln n.
c ti y, c l bn s hi: Vy n ng lm g m mi cng vic li vo tay n
b c?
Tha rng: "Nam ngoi n ni". n ng lo vic bn ngoi, vic trong nh l ca
n b. Ni th khng phi n ng khng lm g, n ng cng c vic ca n ng.
Cc c gi th c sch, ngi ln th trong nom vic hc hnh ca tr con, cn ban
ngy h lm lng ngoi ng, vn rau, vi nhng cng vic nhc nhn, bui
ti hc ch lm thm nhng cng vic n b lm khng ht. H cng ph vo cng

Toan nh 61

vic xay la, gi go. Bui ti cng l lc h xem xt li cc dng, sa li chic
chui dao pht b, sa li chic li hi cho sc, hoc ng li my chic rng ba
cho chc chn. Cng c ngi, ngi an chic r, chic r, vt my nan tre, v chic
mt hoc cp li chic thng.
Tm li, n ng cng khng phi nhn g, v cng vic cng khng phi khng
nng nhc.
V cng vic bui ti ca n b, ngoi cng vic xay la, sng go li cn vic gi
go, dn go. Ba nay xay la v sng go th ba mai gi go v dn go.
Gi go cng l mt cng vic nng nhc. Khi go sng xong ti hm trc, ti
hm sau b vo ci gi go m gi.
Cc nh nng c ci xay th cng c ci gi. Mi chic ci gi go gm mt cn
ci lm bng thn c mt cy xoan hoc cy m di trn ba thc. u cn ci l mt
chic chy di chng nm tc, m trn ng lin vo cn ci theo ng thng thc
th, v m di c bt st chc xung lng ci. Lng ci o su xung t, xy bng
xi mng v lt bng mt chic ci .
Go sng ri, vo lng ci ny gi cho trng.
Cui cn ci, ni nhng ngi gi go ng c vt phng, c kha nhng ng
ngang n su vo g gi cho ngi gi go khi b trn chn. cui cn ci, t
cng c o su xung mi khi theo chn dm, u chy nng bng ln, cui
cn ci s chc xung.
Tnh t pha lng ci, vo khong chia ba hai phn ci, c mt trc g trn nng
v cng xuyn qua thn cy xoan lm thnh hai tai ci. Cn ci t trn hai chic chc
bng g. Hai chic chc ny chn su xung t, ly hai tai ci, m ly cn ci.
Mi khi theo chn dm, m chy bng ln hay h xung, u nh hai tai ci,
ln hai chc ci, to nn c im cho chic ci vy.
gip cho nhng ngi ng gi go c ch vn, t trn x nh thng buc
thng xung nhng chic dy. Lc gi go, dm chn cn ly sc, phi nm ly nhng
chic dy thng bun thng ny.
Mun gi go cho trng phi gi t nht bn trm chy tr ln. Lc cm ri
khi ht go, nhng go cha trng. Thng ngi ta gi nm trm chy.
Gi go mt, t nht phi hai ngi, mt ngi khng sc nn ni cn ci.
Cng vic ny, nh qu thng lm v khuya, nn m hm yn lng ngi ta c
th nghe ting chy gi go vang i tht xa.
Gi go xong phi dn ngy; nu n ti hm sau, du cm chy ra, ngm vo
go s mt ngon.
Dn go bng chic dn. Dn cng ging chic sng nhng mt nh hn. Cc b
cc c cng a y tay nh lc sng go, cho cm lt qua mt dn ri xung
chic nia, cn go li.
Gi mt ci go, li dn cho xong phi qu na m. S lm lng ng qu tht
l vt v. Nu v l do g, go gi ri m khng dn c ngay, th bui sng hm
sau cng vic ny phi lm cho xong. Lm cng vic ny, nhng khng b qua nhng
cng vic khc, s c gng ca ph n ng qu nhiu khi tht l phi thng. C nh
vy cng vic nh mi song, c nh vy np sng mi iu ho, v c nh vy, ngi
ta mi sung sng khi lm ht mi cng vic, bt u bc chn ln ging i ng.
V cng vic bui ti, nng gia bn rn v nng nhc nhng nhng ngi i bun
bn cng chng nhn nh g hn, khi sng nng thn.
Ngi ni tr thng i ch n gn sm ti mi v. Cng c gia nh nh c
ngi lo cm nc th v nh cng phi tm ra, xem xt li hng ha, tnh ton li


tin nong, sp t vic ct hng hoc bn hng ngy hm sau. Ch nhng cng vic y
thi, t lc xong ba cm cng phi ti khuya mi xong. Nu khng c ai lo cm
nc sn nh, chnh b ni tr i ch v li phi lo ba cm ca gia nh. Mt ngy
b ch n ba cm chiu vi chng con, v bui sng b i ch sm, bui tra b n
cm ch.
"n vi chng mt ba
Ng vi chng na m".
Cu ca dao trn ni ln cuc sng ca ngi ph n bun bn ng qu. Ng
vi chng c na m, v na m v sng, ngi ni tr phi dy tht sm, lo ba
cm sng cho gia nh, ri li phi quang gnh ra i ngay.
"Na m n i cng chng;
Na m v sng gnh gng ra i!"
Ci cnh sng vt v ca dn qu Vit Nam vi s lm lng cc nhc hun c
cho ch t cng t lp ca ngi dn Vit, v nht l tinh thn kin nhn chu ng
n gip cho chng ta vt qua c ht mi s kh khn.
Cng vic ca gia nh no, d th thuyn, bun thng bn bng hay nng dn
cng u tng t nh nhau, m s chu kh gip cho ngi ta vt ht c mi
s vt v.
trn, ni ch phc ra nhng cng vic thng hng ngy, m y l cha phi
ngy ma.
Gp ngy ma ngi dn qu cn vt v hn. Phn th lo trng nom vic gt thc,
gnh thc v. Thc mang v nh phi phi phng p xy. Li cn nhng cng vic
phi rm nh ng rm, ct r, bao nhiu l vic c tn v khng tn, cng thm vo
nhng cng vic thng ngy vn phi lm v bn rn hn, v vi nhn s th gt,
cm phi thi nhiu hn, thc n cng vy, v mi vic khc u thm ra... Lc ny,
ngi trong nh, n b, n ng, ai gp vic no lm vic y, ct sao cho thc chng
kh qut sch quy vo ct mi gi l tm yn.
Ngoi ngy ma ra, ph n ng qu cng thng c thm rt nhiu vic, ngoi
cng vic s lc k qua cc on trn.
Chum tng ngoi sn ht ? Chnh b ni tr phi lo mua go, u v ng
chum tng khc, v cng vic ny cng chng qua ni tay b, tuy c s gip ca
chng con trong vic rang v xay tng, cng nh trong vic nu xi mc, nhng
ngi lo sao cho chum tng ngon, ng ng ngy vn chnh l b.
Sau v ma, qun o ca chng con rch, nht l nhng o lm lng, b ni tr
phi ngh n vic mua vi v nhum may cho chng, cho con v cho c bn thn
mnh mt lp qun o mi.
Cng vic nhum vi khng phi l d v cng khngphi l nh nhng g! Trc
ht, nhng vi dng may sng may vy phi ct ngn v khu li cho va khun
kh chic vy, chic sng; cn vi may qun o th nguyn kh di m nhum.
Phi khu vo bn gc vi bn chic di khi phi cng vo bn chic cc ng sn
sn trong nhng dp nhum vi.
Vi phi nhum qua my ngy v s m c mu nu ti, sau mi
nhum bng nu cho n khi vi c mu nu gi nh mun, mu nu ging nh mu
t ng qu.
V s mua v phi em nu cho si ri mi em vi nhng vo. Nhum vi ri
phi cng ra phi trn mt t.
Cn nu, mun nhum phi em nhng c nu xt vo chic bn xt bt nu ri
ra hoc phi cho vo ci gi, sau em ho vi nc ri mi em nhum qun o.

Toan nh 63

Mt lt vi, mun nhm cho c thnh mu nu gi, k t lc nhum v s phi
mt t nht trn na thng.
Nhum nu xong, i vi nhng tm vi dng may vy, li phi em ng lm,
ngha l ly bn ao v nhum thm my ngy, cho tm vi c mu ng lm
mi thi.
Tt c cng vic v nhum vi, t khu di vi, nu v s, gi nu, ly bn, nhum
phi thng u do bn tay ph n m trch: Cc b ni tr, cc nng du, cc c
con gi, cc em nh i hc v cng c th gip trong cng vic cng vi, phi vi.
Cng c nhng ng chng thy v con qu vt v th cng gip cho t nhiu
vic nh gi nu, nhum vi, v,v.... nhng phn chnh vn nh bn tay cc b cc
c.
Mt nm nh qu thng nhum vi hai ln sau v gt thng nm v v gt thng
mi, nhng mi gia nh thng ch lo nhum vi mt ln v mi ln gi ra nh vy,
tht rt mt cng. B ni tr cng phi n vic bn cc hoa mu ph. Ngoi
vn c r ? Ngi nh hi c xong, nh dng ht bao nhiu th , cn li,
b ni tr hoc c con gi li phi nhn mt ngy phin ch gnh c i bn mua
mm mua mui hoc mua nhng nht dng cho gia nh. Nu vn nh c tri cy
chn cn em bn cng vy. Li cn ng, khoai, u, ty tng ma, khi d khoai, khi
hi ng, hi u, con mt b ni tr u phi ti. Nhng cng vic nng nhc nh
cuc xi rung khoai, b cht cy ng, cc ng chng, cc anh em trai hoc con trai
m nhim, cn nhng vic nht ng, xp khoai, ti l vic ca n b. Nhiu khi
n b cng cuc, xi chng km g n ng.
Mi khi trong nh thiu mn g, hoc cha m gi cn mua thc g, ngi con du
li la mt t khoai, mt t ng hoc mt t u mang i ch bn... Ni ng, khoai, u
l phi ni tt c cc nng phm ph ngoi thc la nh k, vng, sn, lc, v.v....
Cng vic thn qu nhiu lm. C nhng vic c tn, v c nhng vic khng tn
tui g. n ng, n b cng u bn rn.
y l cha k n nhng dp gi tt, ai ny u phi lo vic sa son c bn, lau
chi ging th. Nhng cng vic dnh dng ti vic th phng cng l thng do n
ng ph trch, n b theo quan nim c b coi "km sch s", khng c ng chm
n nhng th.
Khng ng chm n th, nhng cc b phi lo c bn, tru nc mi khch
kha. Vic m tru, git ln, nu c, l cng vic ca n ng, nhng chun b nu
nng, lau ra ni niu v dn dp by c bn l vic ca cc b, cc c. C n
nhng vic gi gi, lm bnh cng cc b, cc c ht. Cc b cc c khng nhng
phi nhanh nhn c th lm ht mi vic, li cn s kho lo v bp nc, bnh tri.
Ngi n b khng bit cng vic ni tr l ngi n b ong, v nhng ngi
n ng no phi lo nhiu cng vic trong nh thay v thng chu s ch ci ca
chng bn.
Mi ln tt n, bao nhiu cng vic b bn, cc b cc c u sp xp lo liu, cc
ng ch vic lo vic nh trn, cn ngoi sn, di bp, ngoi vn u l cng vic
ca cc b.
No lo gi bnh chng, no lo t gi ch, lo lm ch lam, bn phng, lo mua tru
cau, mua l gi Tt, cc b cc c u phi ngh ti. Nu cc b cc c nh khng
xu, cc ng chng hoc b m chng s nhc nh cho m lo. y, trm cng nghn
vic nh th, nhng bao gi ngi ph n min qu cng vn lo trn bn phn, v mi
cng vic u xong xui, v nng vn vui v vi ngy Tt, n Tt cho Xun nh
bt c ai ai, tuy trong lc vui Xun hng Tt, nng vn c cng vic phi chm sc.


Khch kha ca cha m, ca chng ti, cha m hoc chng mun mi khch nm
bnh chng hoc ung chn ru xun, bao gi nng cng sn sng bnh y, ru
y v c mm cm y b m hoc chng con tip bn. Cha m i chc Tt,
chng i vng, nh c khch n l Tt, chnh nng l ngi phi tip khch thay
cha m. V trong ngy Tt, nng cng vn phi trng nom con ci, v cc em nh
thng. V nhng cng vic thng xuyn nh con ln, con g v bp nc, nng
cng khng th b qua c.
Ngy Tt nng c nhn hn, v mi ngi u ngh ngi, n, ung li c sn.
Vi ngy Xun, m nng thm hng, mi nng thm thm nng c thm mt tui
tri. Nng c dp mc qun o p i l bi, i hi h cng cc ch em bn gi, ri
Tt qua, nng li phi lm lng vi mi cng vic hng ngy....
T trn ti ch ni n s lm lng ca ngi dn ng rung, cn ngi dn
nhng thnh th, cng vic lm lng c khc hn nhiu.
thnh th, ngi no i lm cc cng t s th ngy i lm hai bui, v nh cng
c ngi mt ti nhng cng vic vt trong nh, xem li bi v cho con ci, trang
hong nh ca. Nhng ngi bun bn th lo bun bn, th thuyn th i lm t sng
n ti mi v.
Vic nh, nhng gia nh bnh dn, tng thiu, ngi v nh trng nom qun
xuyn, cc cng vic cng khng khc g cng vic ca ngi ni tr ng qu, duy
ch c iu, tnh sn tin nghi, nhiu vic khng cn phi lm lng ly; qun o c
th a th git, thc n c nhng th bn sn, bp nc c bp in, bp du hi un
nu d dng hn.
Tuy vy, ngi n b m thnh th cng t thy nhiu cng vic: sut t sng
n chiu, trong nhng lc chng con i lm vng, ngi ni tr phi lun lun bn
rn vi nhng cng vic thng ngy: Qut dn, nu n, trng nom con ci, khy v,
an may, v.v....
Cc gia nh tnh thng c ngi gip vic, nhng cng vic nng nhc nh b
ci, i ch, git gi qun o, lau nh lau ca, nu nng, cc gia nhn phi lm ht.
C nhiu b nhiu c cng i lm cng t chc nn vic nh chnh mng.
Nhiu b ni tr thnh ph khng bit cng vic nh l g, ch bit n chi, ua i
chng bn, hc i li sng u, M, thay v trng nom nh ca, cc b lo chi bi c
bc, c b try lc chy theo b ho nhong ca th thnh la chng di con, nht l
t khi c ngoi bang xm lc, nhiu n b b h hng v tin bc, v th vt
cht...
i sng ngy mt thay i, nhng s lm lng ca dn ta chn nng thn vn
lun lun vt v. S vt v ny n rn luyn cho con ngi Vit Nam chu ng
c tt c mi s gian lao qua nhiu cuc hng vong ca t nc. Nhng k ua i
theo u M ch l mt thiu s, y l nhng con thiu thn thy la th lao mnh
vo, nhng ch khi ngn la t sm mt i cnh nhng con thiu thn mi bit mnh
lao u v ch cht. Nhng k cy tin ca, nh thi cuc m lm giu c,
khng bit n s vt v ca cng vic, chng qua ch l nhng k mt gc, ri i h
s ch i su vo vng tm ti. Lm sao hiu c s lm lng l l tn vong ca con
ngi.
Nhng bn gian thng, nhng bn nhng lm su dn mt nc, lm sao cho h
hiu c s cao qu ca vic lm?
*
* *

Toan nh 65

Nh trn ni, trong chng ny, ch cp n s lm lng trong mt gia nh
nng thn, thnh th xa m khng ng ti cng vic ca ngh nghip. Tuy
nhin, v nc ta l mt nc nng nghip, ngh nng ng u, v cng vic nh
nng quanh nm rt nhiu. bn c c nim v cng vic nh nng t u nm
n cui nm, xin chp li y my cu ca dao v cng vic nh nng:
'Kh thay cng vic nh qu,
Cng nm kh nhc dm h khoan thai.
Thng chp thi mc trng khoai,
Thng Ging trng u, thng hai trng c.
Thng ba cy v rung ra
Thng t bt m thun ho mi ni.
Thng nm gt hi va ri,
Bc sang thng su nc tri y ng.
Nh nh, v v, chng chng,
i lm ngoi ng s k sm tra.
Thng su, thng by khi va,
Vun trng ging la, b cha c tranh.
Thng tm la r nh,
Thng mi ct hai cho nhanh kp ngi.
Kh khn lm my thng tri,
Li cn ma nng bt thi kh trng.
Ct ri np thu nh cng,
T ry mi c yn lng m no".
*
* *
"Thng chp l thng trng khoai,
Thng ging trng u, thng hai trng c.
Thng ba cy v rung ra,
Thng t lm m ma sa y ng.
Ai ai cng v cng chng,
Chng cy, v cy trong lng vui thay.
Thng nm gt hi xong(!)
Nh tri mt mu nm nong thc y.
Nm nong y em xay em gi,
Tru phn, cm b nui heo.
Sang nm la tt tin nhiu;
Em em ng thu, ng su cho chng.
i no c thip, c chng,
*
* *
"Thng Ging l thng n chi,
Thng hai trng u, trng khoai, trng c.
Thng ba th u gi,
Ta i ta hi v nh phi kh.
Thng t i tu tru b,
ta sp sa lm ma thng nm.
Sm ngy em la ra ngm,


Bao gi mc mm ta s vt ra.
Gnh i ta nm rung ta,
n khi ln m th ta nh v.
Ly tin mn k cy thu,
Cy xong ri mi tr v ngh ngi.
C la dn sch ri,
Nc rung vi mi cn mt hai.
Rung thp ng mt gu giai,
Rung cao th phi ng hai gu sng.
Ch cho la c ng ng,
By gi ta s tr cng cho ngi.
Bao gi cho n thng mi,
Ta em lim hi ra ngoi rung ta.
Gt hi ta em v nh,
Phi kh qut sch y l xong cng."
*
* *
Ngh Ngi
Ngh ngi hiu theo ngha l ngng lm vic, c th ngi ngh hoc nm yn mt
ch.
Thc ra, ngi dn Vit Nam, vi hon cnh a d, vi np sng c truyn rt t
c s ngh ngi. Ch nhng ngi gi lo gn t xa tri, mt nhc vt v vi vic
lm gn sut ht mt i, n lc sc lc suy km, vic c ng chm chp, i ng
kh khn mi ngh ngi. Tuy khng lm lng g na, nhng cc c vn c nhng vic
ring m khng dng n sc lc. Trong lc con ci c ngy vng nh v cng vic
ng ng, cng vic ch ba th cc c nh trntg nh. Ch cn s hin din ca cc
c nh, cho k gian khng dm mon men n. Trong mt lng min qu, ngi
trong lng thng quen mt nhau ht, v vy cho nn k gian s b nhn din, khng
bao gi dm gian tham khi c ngi thy mnh.
Li nh cc c b, ti ti l chu quy qun chung quanh nghe k nhng cu
chuyn c tch cc c k. y l mt cng vic ht sc t nh v kh khn, v mi cu
chuyn k ra u c nh hng nhiu t ti tr c trong trng ca l tr th. Qua cc
cu chuyn k li, cc c bao gi cng cao o c, gin tip khuyn cc chu nh
phi hiu knh cha m, phi gip ngi ngho, phi sn sc ngi tn tt, phi n
ngay thng, phi thng ngi lng, ngi nc, phi ho thun anh em, v.v....
Nhng cu chuyn ui gic cu nc nh chuyn Ph ng Thin Vng ui gic
n, chuyn Trn Bnh Trng "Th lm qu Nc Nam cn hn lm vua t Bc"....
lun lun c cc c nhc li khuyn khch n chu nh nui sn ch bt khut
ca ging ni.
Gi l cng vic, nhng cc c coi y l s ngh ngi, v cc c thng ni vui
u vi n chu nh l nh vy.
Cc c khng phi lo thc khuya dy sm, cc c c th bnh tnh sng sng
thng thc m tr ngon, ht mi thuc lo Vnh Bo, thong th nhai ming tru sau
nhng ba cm hay khi thy nht ming. Cc c c th ung dung ngm hn ni non
b, t t ra vn ngm nhng lung hoa hoc nhng cy qu. Thy nhng qu u
ma, thy nhng bng hoa thm mi n, cc c sai con chu hi vo thp hng trn
bn th ri cc c n nm v chia cho cc chu. Hoc khi ngoi ch c ca ngon, con

Toan nh 67

chu mua v, cc c dng cng Th Cng v t tin, cc c ly th lm sung sng.
Cc c quanh qun trong nh, ngoi nh, cc c nhn li c hu ca mnh k gm
ging th. Ri khi c khch ti thm cc c vui v tip, nht l gp cc bn gi, cc
c cng nhau hn huyn cu chuyn, k li nhng vic xy ra, v nhc li nhng k
nim hi th u bao gi cc c cng kt lun: "Chng qu, mi ngy no!".
C ng c khch ca c ng, c b c khch ca c b. Cc c mi khch ung
nc, n tru, ht thuc. Cc c b va gi tru va tip khch.
Gi tru l th no? Cc c gi, rng yu hoc rng nhiu, mun n ming tru,
v cng, cau cng, cc c nhai khng c, phi v vo chic ci nh gi l chic ci
gi tru dng mt ming que ng hoc st nh nghin trc ri mi cho vo ming
nhai sau.
Tip khch, cc c gi tru cho mnh, cc c li gi tru mi khch.
Cc c ng li cn ci th c sch ngm th, gp bn cng nhau khoe nhng bi
th mi sng tc, cng nhau gp kin cu hay cu d. Ri cc c li c cho nhau
nghe nhng bi th cc c cho l hay, k cho nhau nghe nhng on sch cc c ly
lm l th.
Cc c cng nhau ung chn tr, bn lun v tr ngon tr qu, khen nhng b m
chn ca c ny, c kia lu i.
Cc c li mi nhau nm th bnh ru cc mi ct, hoc mt chn Mai Qu L
thng chu tnh gi v biu.
Ri cc c ra nh hp vic lng vo nhng dp sc vng tun tit, gi hu hoc tt
nht. Cc c lng thng i, m n che tai, tay chng chic gy u c hnh con di
hoc bng hoa.
Cc c b i l cha, lo lm phc, cu gip ngi hon nn, cng cho, v,v... Cc
c cho nh vy l dnh phc c cho con chu.
Tui gi cc c thanh nhn, nhng nhiu ngi khng con khng chu, li khng
c nh ca rung nng th cnh gi cng khng c s th thi . Cc c vn phi lo
kim n, nhng thng cc c n cha, gi l "n my ca Pht", sng nh s gip
ca nh cha, v ca ngi lng. Trong cc lng qu thng c hi ch b lo vic
lm phc gip nhng ngi khng ni nng ta. cha cc c cng mt vo
cng vic ca cha ct chn ct tay cc tng ni trong nhng vic nh nhng.
Rt may, nhng ngi s phn hm hiu nh vy khng nhiu, cn thng ai cng
c con chu, nu khng c con chu th cng c h hng thn thch.
Tinh thn tng tr ng qu rt mnh, ngi dn qu gip ngi gip, ch
khng phi gip ngi ph trng, tuy s gip t i, nhng lng rt chn thnh.
Chnh ci tinh thn tng tr ny n lm cho nhng ngi nhn s gip khng
thy ti, v nhng ngi ny thng t ni:
"Sng nh ca Pht, cht nh Cha."
Ca Pht v Cha y gm c ca dn lng gip vo cha.
Nh vy ngha l ngi gi, d giu ngho, khi khng cn sc lm lng na, vn
c ngh ngi trong tinh thn vn lo cng vic.
*
* *
Ng
Trong ting kp "ngh ngi", ngoi ting ngh ngha l ngng ht mi cng vic,
cn ting ngi cn c ngha l ng. V ng mi chnh l ngh. hon ton ngh, khng
lo ngh lm mt vic g na.


y ti xin trnh by v "S ng" ca ngi Vit Nam.
Qua cc chng trn, ta thy rng, ngi Vit Nam thng lm nhiu ng t, lm
cho ti tn khuya m sng tinh m dy. Gia d ng qu li khng c l ng tra,
tr cc c gi v cc con tr.
Cc c gi tra ch ng lng mt lt, cn tht ng ch c cc tr em.
Cch ng v li ng, chc dn nc no cng vy, ng th phi nm mt phi
nhm, v phi ng ban m. Cng c ngi "ng ngi, ng ng", nhng y ch l
nhng ngi ang bn lm cng vic g ri nhng qun i m ng. Lc bun ng
khng c i ng, c tip tc mi c chuyn ng ngi v ng ng, nhng ri ng
gt l bng tnh dy. Ng ngi v ng ng l ngoi mun ca ngi ng.
Nhng cng c ngi ch ng ngi m khng bao gi ng nm - ti khng ni
nhng ngi mc bnh tt khng ng nm c - nhng ngi ch ng ngi y l
nhng c s Pht Gio theo mn phi kh hnh. H sut i n chay, v lc ng, h
ngi trn gh, hai tay b gi m ng.
C ngi s cho rng, nh vy sao m ng c, h s ch l m ng g ng vt,
nhng s thc nhng c s ny tm hn thanh thn, h ng ngi l theo tn gio, kh
hnh thn xc ch thc ra ng, h vn ng say nh mi ngi ng nm vy.
*Nam n hu bit
Vit Nam ta chu nh hng vn ho Trung Hoa, np sng trong o c, v ly s
nam n hu bit l mt iu rn. Ting rng s hu bit ca ta khng kht khe qu
nh ngi Trung Hoa, vn "nam n th th bt thn" ta khng ly lm quan trng,
nhng nam n, ngoi tr v chng, khng bao gi ng chung vi nhau d l anh em,
ch em rut . n ng c th ng chung ging vi n ng, n b chung ging vi
n b, vic chung ging ny ngi u Ty thng k nht l cng n ng vi
nhau.
n ng ng chung ging vi n ng, ti nc ta ch l mt vic thng, v
cng khng h bao gi xy ra mt chuyn bt thng g, nh l nhng chuyn xy ra
gia ngi u vi nhau.
Ngoi trng hp v chng ng chung vi nhau, s "nam n ng sng" tuyt i
cm, tuy nhin con ci cn nh c th ng chung vi cha m, hoc chu nh ng
chung vi ng b c. M ch cho con trai ng vi mnh lc con cn cha hiu g,
cng nh trng hp b cho chu trai ng chung vy. Con trai hi ln, ln nm ln
by khng c ng chung vi m na, phi ng ring, hoc vi anh em trai hoc ng
vi b.
Con gi t ng vi cha, tr khi no ngi cha cng con lm, nhng cng ch l
nhng trng hp hn hu, v cng ch trong khi a con gi mi ln nm, ln ba.
Ca da c cu:
"Con gi mi by ch ng vi cha,
Con trai mi ba ng nm cng vi m".
Chnh v s "nam n hu bit", nn cc phng ca con trai con gi cng ring hn.
* Xp t cc phng ng
thn qu, thng ngi nh chnh c ba hoc nm gian, li thm hai chi. Gian
gia l ging th gia tin v trc ging l ch ngi cha tip khch. Hai gian bn
c th dng lm ni ng cho cc ng b gi hoc tr em. Nhng cp v chng khng
bao gi ng cnh gian nh th. H phi c phng ring. y chnh l s knh trng i
vi t tin v cng l trnh s u cho ni th phng.
Cc kiu nh ca ta xa, nh chnh hay hng Nam, cc bung con trai pha
Ty gi l Ty phng, con gi pha ng gi l ng phng. Trong trng hp nh

Toan nh 69

khng lm theo hng Nam, phng cc con trai bn phi gian chnh c bn th gi
l Hu phng, con gi bn tay tri gi l T phng. Trong trng hp nh ng
ngi, nhng gian ngi nh chnh phi dnh cho ng b, cha m cng cc ngi ln
khc, con ci s cc cn nh ph nhng bao gi trai gi cng vn ng ring tng
phng hoc tng gian nh, nu b b buc ng chung trong mp phng th cng phi
ring ging.
Ngy nay, np sng tuy thay i, nhng vic trai gi ng ring ging, ring phng
tu theo ngi nh rng hay hp, vn c tn trng nh xa, v nu c iu g ngi
ta khng cn tn trng n, y l iu ngi ta khng phn bit "T phng", "Hu
phng", "ng phng", "Ty phng" nh xa, v ngi ta gi s hu bit ca nam
n ty theo s thun tin ca ngi nh, ca nhn s trong gia nh, ca cng vic lm
n, v.v...
Ging, Mn, Chn, Chiu
Ta ng th no, ng ngay trn mt t hay ng trn ging? iu ny cng ty
tng ngi v ty c a phng na, nhng ngi Vit Nam thng ng trn ging,
trn phn, trn gh nga, trn sp, .... hoc cng c ngi ng ngay trn sn nh, ng
vng, v.v....
*Ging
C th l ging tre hoc ging g, ging cao hoc ging thp.
vng qu min Bc, ging thng c bn chn kh cao, d l ging g hay
ging tre, v ta c tc ct c ng gi di gm ging phng k gian phi.
Mt chic ging c khung ging bn chung quanh gi l thnh ging, bn
gc khung ging l bn chn ging. Ngang theo hai thnh ging chiu di, c
nhng thang ging. Trn thang ging l vt ging. Mt chic ging rng hp ty
theo s ngi nm, thng thng chiu di l hai thc v chiu rng l thc su va
cho hai ngi nm; nhng chic ging n, mt ngi nm chiu ngang hp hn v
thng ch l mt thc.
Thang ging su pha di thnh ging gi l ging trng, ging thng,
thang ging m trn thnh ging, gi l ging nng.
Vt ging c th bng tre hoc bng g, t trn cc thang ging v trn mt vt
thng c tri chiu.
Ging ln hoc c hai vt ging nh, hoc mt vt ging ln.
Chiu thng ch dng mt chic chiu tri ht mt chic ging.
Phi phn bit u ging v chn ging. Lc k ging, khng k u ging
hng ra ngoi ng v cng khng bao gi k chn ging v pha ging th.
Nhng ging phn k hai bn gian nh chnh cnh ging th, bao gi cng k
u ging hng v cnh ging th.
Ging vng qu, nay vn nh xa. tnh, kiu ging b thay i khi tip xc
vi cuc sng u Ty, v gc ca ci ging cc ni th coi nh b mt cng nh
phn ln ch nhn ca chng.
Ci ging thnh th khng c chn, bn ci thnh ging nm lin xung t.
Hoc cng c chic ging cn tic cht gc gc Giao Ch, th bn ci chn, nu c
cng ln tt. Ngi ta cho th l hp thi trang, l lch s, l vn minh. Mt ging
khng tri chiu m ngi ta tri m bng, m rm, v gi y thm c m cao su
gi l m mt. Trn chic m tri mt chic khn bc trm ln gi l khn tri
ging, thng mu trng.
Lc ng, trn u ging c gi.
Gi nng thn l gi sn bng g, v cng c c loi gi snh. Nhng nh sang


trng dng nhng chic gi Giang Ty trng rt p. Gi ca ta thng hnh khi ch
nht.
Cng c loi gi vi, trong nhi bng, rm, hoc qun o c.
thnh th gi cng cu k lm. Thng gi vi trong nhi bng, ngy nay c loi
gi trong bng mt.
Thng ngi ln ng mi cn gi, tr con ng t cn gi.
*Chiu
Nh trn ni, trn ging ti nng thn c tri chiu. Chiu c loi chiu tre, c
loi chiu ci.
Chiu ci lm bng nhng cy ci (Lc), mc nhiu cc vng ven b, min Nam
gi l c lt. Cy ci kh dt vo vi nhau, nguyn c cy, hoc tng mnh do thn
ch ra, c ch bng si mc gi cht si ci n vi si ci kia. Ngoi Bc ni sn xut
chiu c ting l Kim Sn v Pht Dim. Nhiu ngi qu Pht Dim hin nay cng
hnh ngh dt chiu ti min Nam.
Chiu c nhiu hng, hng tt v hng chiu u dng bng nhng si ci trng
mn dt nn. Loi chiu thng, dt bng th ci su hn.
Chiu ci c th dt trn hoc ci hoa. Chiu hoa v chiu u thng dng
nhng gia nh sang trng.
Chiu hoa c loi chiu hoa trng, li c loi chiu hoa mu. Mun ci hoa mu,
ngi ta phi nhum ci trc khi dt chiu.
Chiu tre l loi chiu lm bng ct tre, ch nh, vt nhn, tt lin vo vi nhau
nh mnh mnh nhng dy hn mnh mnh. Chiu tre nm v ma h rt mt, li rt
bn, nhng gi t gp my ln chiu ci, nn ch nhng gia nh d d mi dng
chiu tre.
Chiu tre nhu khi thay vt ging, v trong trng hp ny, nhiu nh, vn dng
thm chiu ci tri ln chiu tre.
*Phn
Nh qu c dng ging, nhng thng dng phn nhiu hn. Ging k trong cc
phng ngn ring, cn hai bn ging th, phn nhiu l k phn.
Phn ngoi tc dng, ban m lm ni ng cho ngi nh, bn ngy cn l ni tip
khc ca cc b m, b ch - n b khng tip khch trc ging th.
Phn do nhng tm vn dy ghp vo nhau k trn hai chic m u v cui
phn, hai chic m ny c mi chic bn chn, gi vng chic phn ging nh nhng
chn ging gi vng chic ging.
Trn mt phn hoc c tri chiu hoc khng.
V ma h, ngi ta thng ng phn trn cho mt. C nhng tm phn sn quang
du, tri nng, ci trn nm ng lng tht th.
Ca dao c cu ni v tm phn:
"Nga lng cho th gian nh,
Chng n th ch, li ng bt trung!"
* Gh nga
Gh nga cng l mt loi phn, do nhng mnh vn dy ghp vo nhau thnh tm.
Hai tm ny k chung trn hai chic m, st vo nhau nh mt tm phn. Ngi ta
thng dng danh t "B nga" ch hai tm gh nga. Gh nga c khi mc,
nhng phn ln sn quang du.
Gh nga trng sang trng hn phn v thng k hai bn ging th, cng nh
phn, va ng va tip khch.
Nhng nh phong lu dng gh nga thay phn. Trn mt gh ng cng c tri

Toan nh 71

chiu hoc khng, tu tng gia nh v cng ty tng ma. V ma lnh th bao gi
cng c tri chiu.
* Sp
y l mt loi phn, nhng c chn, thng l chn qu n lin vi mt sp,
khng k ln m. Sp g l mt loi sp sang trng.
Trong nhng gia nh ng con, hai hng phn hoc gh nga k hai bn ging
th, dnh cho cc con ng lc ban m. Ch nhng cp v chng mi cn phng ring.
Cc con tuy ng chung, nhng nh trn trnh by, trai gi khng cng ng ln ln.
* Chng
y l mt loi sp bng tre, hp b ngang, c bn chn, c khung v mt bng
nhng thanh tre xp lin nhau theo chiu dc. Nh qu thng k chng hng hin
ng tra.
* Mn
Cn gi l mng, dng che mui ban m khi ng. Mn thng may bng th
vi tha si. Nhng ngi sang trng dng mn the, v khi c hng tuyn nhp cng,
nhng nh giu c may mn tuyn thay cho mn si ta.
C th mn mt, dng cho mt ngi ng, c th mn i dng cho hai ngi.
Nh qu c loi mn gian l mt th mn ln di sut mt hng phn hoc hng
gh nga, dng cho hai hng phn hay gh nga hai bn ging th. y l mt loi
mn tp th, rt thit thc cho nhng gia nh ng con. Mt gian nh ch cn mt
chic mn, nh vy va ti tin li tin li trong lc bung xung hoc vn ln.
Mn nng thn thng mu nu cng nh mu qun o, nht l min Bc;
nhng gia nh sang trng dng mn the mu trng so hoc mu h thy.
thnh th, ngi ta dng mu trng, thng l mn tuyn.
* Chn
min Nam cn c gi l mn.
Chn dng p lc ng cho khi lnh. C nhiu loi chn: Chn n, chn kp,
chn bng, chn d, chn len, v.v...
Chn dng p cho khi lnh. Lnh t p chn n, lnh nhiu p chn kp,
nu lnh hn na th p chn bng hoc chn len.
Chn n l mt ming vi rng, vin mp chung quanh. Cng l chn n, nhng
tm chn dt bng bng vi.
Chn kp l chn hai ln vi, tc l chic chn n gp i. cng c ni vn gi
chic chn vi gp i ny l chn n, v ch c mt ln bn ngoi, khng li. Chn
kp c thm li vi. Khi li chn bng c bt theo kh vi lng vo chic chn
n, chic chn gi l chn bng, v bng trong gi l li bng. Nhng ngi th
bt bng bt bng v dn thnh hnh mt chic chn. Li bng c gi bng
nhng si vi bng khi tut.
Thng dng li bng, ngi ta khu chn qua mt lt ch gi li bng c
bn hn. Cng c ngi cn thn, h bc chic li bng bng mt lt vi mn trc
khi khu chn, nh vy chic li bng tht bn v tht chc.
Lc ma rt, ngi ta lng li bng v chn n, ht ma rt, ngi ta li tho ra
ct li bng i, ch dng chn n khi tri lnh t, nh vo ma thu v cui ma xun.
Chn bng p m lm. Vi ci rt cm cm ca min Bc, nht l cc tnh Trung
du v Thng du, ban m khng c chn bng, thit l kh ng v tri lnh.
Chn len mi c nhp cng nhng thc ra cng khng m bng chn bng.
* m
Ta thng ni trn chn di m, mun ni v ma rt trn p chn,nhng


di cng phi c tri m nm mi m.
m c th l m bng hoc m vi hay m c. D l m g, bn ngoi cng
phi c mt lt vi bc.
m ging dng thay chiu. nh qu, m ch dng v ma rt, nht l
khi ng trn phn trn sp hoc trn gh nga.
* rm
V ma rt ti vng qu c th nm rm. rm m lm. Ta c cu:
"No cm tm, m rm".
Ngi ta dng rm tri ngay xung t, tri hi dy dy bn trn tri mt chic
chiu.
Cng c nhiu nh, em rm nh thnh nhng tm tranh, tri ln mt phn, mt
gh nga, ri li tri chiu ln trn.
rm c gi sut ma rt. Khi tri bt u bt lnh, ngi ta mi b rm.
Ngi dn qu khng phi ai cng giu c c th mua c chn bng, chn
len, nn rm gip ngi ta rt nhiu trong vic chng rt v ma ng vy. Nm
rm, m hm d tri rt, ngi ta ch cn p mt chic chm n hoc chic chiu
l tm ri.
* Np
Nhiu ngi khi chng vi kh lnh cng nh chng vi mui, dng nhng
chic np. y l nhng chic ti an bng ci hoc bng si to, ng va c mt
ngi. m m ngi ta chui vo trong np ng, sng li chui ra. Chic np thng
thy min Nam.
* Vng
Vng an bng si, hoc bng dy thng, treo ln hai chic ct. Ngi nm trn
vng a i a li, va mui khi cn li va to nn gi mt.
Nh qu, khi ru tr ng, ngi ta thng nm trn vng, hoc t chng ng trn
vng m a.
V nhng bui tra h, bn ngoi tri nng chang chang, bn b im , trong nh
ting vng a ko kt, tht l khin cho ngi ta mun ng. Thm vo ting ko kt
y, li c ging i u oi ca b ru chu th ai nghe thy cng phi bun ng v
mun ng.
*
* *
T trn trnh by v cc ging, phn, chn, mn... dng cho ngi ta lc nm
ngh hoc ng, nhng dn qu Vit Nam tnh rt d di, nhiu ngi b u cng l
ging tin u ng y, nht l v ma nc, mi ngi ch kn chn ch mt nm
ng.
C ngi mc chic chng ra ngoi sn nm ng, c ngi ng lng ngay trn h
nh, li c sn chic nong chic nia, dng ngay nong nia ng xung t lm ging
nm vo trong, v cng ng nhng gic ngon lnh khng km g nhng ngi ng
trong lu vng in ngc.
"n c ng c l tin,
Khng n khng ng mt tin thm lo".
Ban ngy lm vic nng nhc, thn th mi mt, sau nhng cng vic cui cng,
ngi dn qu t mnh l ng, v ngy o o. Vng qu li thong kh, rui mui cng
khng nhiu, m cho c mui ban m chng na, mt chic qut giy hoc qut nn
phnh phch l va ui mui va ng ri.

Toan nh 73

S thc, vi gi ng, rt t mui, ti khng dm ni ti nhng vng lm mui nh
ng Thp Mi, nh C Mau. vng ny, ngi ta dng np, v chui vo np l
ng, ng mt gic cho ti sng, s mt mi lm cho ngi ta d ng khng cn bit
n m d hay ngn. Ting mui vo ve ngoi np hoc ngoi mn c can g.
T khi c xi mng, dn ta dng trng nn nh, nm ng trn nn xi mng cng
th v mt.
*
* *
n v ng l nhng iu cn thit, khng n khng ng khng ai c th sng c
Tuy vy, dn tc ta mt v tr a d lm ni i, nhiu bin c, li nhiu vng tht
l kh khan, nn t tin chng ta quen v lu truyn li cho chng ta ci tinh thn
khc kh, chng mi gian nan do thin nhin to nn, thm vo , lun lun ho xm
lng e do t nc, nn lc no dn ta cng cao cnh gic c th chu ng s
gian kh ng hu vng ln khi c thi c thun li nh lch s chng minh. Vi
tinh thn chu khc kh bt chp gian lao, bit rng n vi ng l nhng iu khng
th khng c c, nhng ta ch n m sng, v ng cho li sc, tip tc sn
xut, sinh hot.
Thc v cu bo, c v cu an, n chng cu no, chng cn yn, hung chi ng,
ct sao cho qua m li sc, v sau mt gic ng, ngi Vit Nam li phi ngh
ngay n s lm lng.
"Khoan n bt ng ai i!"
Cu ca dao trn lun lun nhc nh chng ta ch qu lu tm v n vi ng, v
lm vic mi l l sng, nht l i vi mt hon cnh nh dn tc Vit Nam chng ta.
Ngy nay, do nh hng cuc sng vt cht phng Ty, mt s ngi xa
truyn thng, h n cc mn n ngoi quc, nu theo li lai cng, cn ng h cng
cu k tm tin nghi, ct sao bn thn h c sung sng ng nh "tinh thn"
ca ch ngha c nhn, ch ngha vt cht.
Gii Tr
Xt qua cc chng trn, ni n gii tr, c l c bn c s hi: "Ngi dn Vit
Nam lm lng nh vy, cn gii tr vo lc no?".
Cu hi tht l ng, v i vi ngi dn qu u tt mt ti, quanh nm vt v,
lm vic sm lo vic tra, lm vic tra lo vic ti, cn th gi u m dm ngh n
gii tr. S tht l nh vy, nhng:
"Vt v c lc thanh nhn,
Khng dng ai d cm tn che cho."
Cng vic tuy khng ngt, nhng s c gng ca con ngi bao gi cng c
hng mt phn thng no ch ng. Ngi dn qu Vit nam, tuy bn rn vi vic
ng, vic nh, nhng cng c thi gian c i cht nhn ri, l nhng dp
ngi ta ngh ngi gii tr, tiu khin.
Hi mng xun
Thng nhng dp ngh ngi gii tr ca ngi Vit Nam n vo ma Xun. y
l dp cc lng qu, nht l ti min Bc, c m hi mng Xun. C l m hi v
thng Ging thng Hai, c lng m hi v thng Ba, v c mt i lng, mun mng
mi thng T mi c hi, nh lng Ph ng huyn Tin Du tnh Bc Ninh.
Ngy xa, ti sao dn ta li m hi v ma Xun? Trc ht l mng Xun,
mng mt nm mi bt u, nhng chnh ra cng v ging hai cn cha bn bu v
ma mng cho lm.


"Ging hai ngy rng thng di!"
V ca dao cn c cu:
"Thng Ging n Tt nh,
Thng hai c bc, thng Ba hi h!"
Thc ra, lc ny lu Chim cha gt, cng vic v ma Chim, cy ba, cy bn
hon tt t trong nm, cho n nhng rung hoa mu ph cng lm xong, ngi
dn qu c nhn ri phn no. Tuy nhin tinh thn cu ca trn ngy nay khng cn
ng na.
Quanh nm vt v, nay mi c dp ngh ngi chi a, ngi dn qu r nhau i
hi thng xun, l bi Thn, Pht, cu phc, cu may, nht l cc b, cc c, nhng
ngi thng ny qua thng khc b b buc bi cng vic gia nh v ng ng.
Hu ht cc lng u m hi mng Xun. C th ni c rng trong sut thng
Ging, ngy no cng c lng m hi, v i n u cng nghe thy ting trng hi
vang lng v bng c ng sc nhn nh bay.
T ngn xa, ngi Vit Nam ly gia nh lm trng, ly s quy qun on t lm
hn, nn trong nhng khi tiu khin n chi, tuy tm cc th cho bn thn, ngi ta
cng khng tiu khin n chi ring r, v trong lc vui, ngi ta cng mun c vui
chung cng bn hu dn lng, cng k quen ngi thuc lng trn x di. Bi vy,
nhng hi Xun c m ra, v nhng hi Xun p ng c mc tiu tiu khin
chung y.
c gi l hi l c s t hp n ung ring i vi dn lng, vo hng
c d chn nh trung v t hp gii tr tiu khin qua nhng tr "bch h" i
vi tt c mi ngi cng nh khch thp phng ti xem hi. Nhng tr "bch h"
ny chnh l nhng tr vui c truyn thng thng cho mi hi Xun: nh u, c
bi, leo dy, mu ri, nh vt, v..v... V cng c nhng tr vui ring bit cho tng i
phng, ty v thn linh c dn lng th phng, hoc ty v tr i d ca mi lng,
mi x: nh pht, ht quan h, ko co, bi chi, bt chch trong chum, nh c, sn
th rng, v.v....
Trong cc tr vui c tr thch hp vi ngi ln, vi ngi ng tui: T tm
im, c bi, thi th... v cng c nhng tr gii tr dnh ring cho thanh nin nam n,
nhng tr vui ngy ny bao gi cng nhiu v cng th v vi tui tr hn: nh pht,
nh trung bnh tin, nh vt, thi nu cm, thi c, bi thuyn, ht quan h, ht m...
Cc c b, ngy Xun i hi, c th nghe k hnh, xin th...
Mi tr bch h mi khc, mi khc mi th v, rt tic trong phm vi tp sch ny,
mun k lng m tng tr vui cho c, tht khng sao k cho xu; bi vy,
gip bn c hiu qua hi qu ngy trc, ni y ch xin n c dm ba tr bch h
y dn tc tnh bn c hiu s qua i nim v nhng tr vui ngy hi.
* Ht i
"Ht i"l hai bn nam n ht i p vi nhau, bn n mt cu, bn kia mt cu.
C nhiu li ht i: Ht quan h, ht v, ht trng qun, ht dm, ht a, v.v....
Hai li ht i thnh hnh nht thng c trai gi dng ht vi nhau trong cc
ngy hi xun l ht Quan h v ht V.
Ht quan h - y l mt li chi xun th v vng Bc Ninh.
Tng truyn rng ht Quan h do mt v hu tc triu vua L Cnh Hng, qu
lng Lim, tc lng Lng Giang, huyn Tin Du, tnh Bc Ninh t ra mua vui trong
lc tui gi.
Tri gi, qua nhng ht, t tnh v khen ngi nhau. Li ht i khi tht vn chng
bng by, i khi tht thm thit nng nn.

Toan nh 75

Ht quan h vng Bc Ninh, Bc Giang, h ht ging i, hai ngi chu ming
vo nhau cng ht, hai ging luyn vi nhau, ting ngn vang, vun vt; ting trm m
i nh ru!
Ht quan h c nhiu ging, nhng c ba ging chnh, cc bn ht vn dng
cng nhau i p trong nhng ngy hi.
Ba ging l:
- Ging sng, dng do ging lc bt u ht. Ging sng ting ngn vt cao
nghe m m nng nn. y l giai on i bn tri gi d xt m hi lng nhau:
"Hm nay t hi giao tnh,
Tuy rng bn b nh sinh mt nh.
S anh phi ly v xa,
S em khng ly chng nh c u.
trt yu nhau, ly nhau cho c
B lng nay ry c mai ao."
Trn y l mt cu ht ging Sng. Lc ht ln c nhng khc m y-, -a, hoc
nhng ting c ly i ly li cu ht m vi m thanh, v m thanh n vi ging
ht.
Nhng cu ht, c th dng cho bn Nam hoc bn N u c, ch cn ht ln
i mt vi ch trong cu ht cho hp vi ngi ht.
- Ging Vt k sau ging Sng. Sau khi i bn do ging bng mt vi cu ht
Sng, l nhng cu ht ging Vt i bn gn b vi nhau. Nu ging Sng ch c
mt ging th ging Vt, li gm nhiu ging: ging cao, ging thp, ging di, ging
ngn, ging bun, ging vui. Gi l ging Vt chnh l v vy, nhng ging ht ny
nh vn vt, khng ng nht nh ging Sng. C khi ging ht bc chc ting giun,
d nghe bun ru o no.
Nhng cu ht ging Vt thng c hai cu i i i nhau, bn n ht ln, bn
kia xng li, d bn ht trc l nam hay n. Cu ht cng dng c cho c hai bn
ch cn thay i mt vi ch.
Di y l hai cu ht ging Vt i nhau:
"Ngi ta vn o,
Thy ngi thc n ra vo lng nhng vn vng.
Gi lnh m trng,
Na chn , na ging ch ai.
So ch sc ti,
C cng gn b, ai ngi ph ngha qun cng.
Nn chng y v y chng!"
V cu i li:
"Ngi ta vn o,
Thy ngi bn ngc ra vo lng nhng vn v
Thng i nm ch,
Yu nhau ch hng h vi khch ti hoa.
Khn nguyn trang gi,
Duyn t xe li mt nh m m yn vui.
Nguyt ln sao di,
B cng gn b, b li gn b giao oan
Nn chng tnh Tn, duyn Tn."
Hai cu ht Vt trn l hai cu ht thng c cc bn nam n quan h hay ht
ti, c khi thay i mt vi khc. Cng c khi thay v cu ht t tnh trn, trai gi cng


vi ging ca cu ht, li ht vi nhau nhng cu t cnh: (1)
"Ngi ta nm thuyn
Trng in mt nc cng nhn non nc cng xinh
Sn thy hu tnh,
Th ngm ngoi li, ru bnh gii tr trong khoang.
Tay ta cung n,
Ting cao ro rt, ting trm nn n thit tha.
Tai nghe vng vng ng xa."
Nh trn ni, ht Vt c nhiu ging. C c ging ngm th. Nhng bi th
thng do cc c nho t sn cho. Xin chp ra y mt bi lm v d, Cng nh
phn nhiu cc cu ht Quan h khc, bi th ch ni n tnh yu trai gi:
"Bit chng, chng bit hi tri m,
Vn vt con t vn rut tm.
Khc khoi su tun lng ta b,
Bi hi d nh thng nh nm.
Chn loan bn p, bn ch i,
Chiu nguyt na nm, na bing thm.
Mt bc th tnh a nhn gi,
Thu tnh chng hi bn tri m."
- Ging B, ht sau ging Vt, ht lc chia tay, cn gi l ging V.
Ging B ngn di, ni ln c s chua xt ca s phn ly, s luyn tic ca ngy
vui sp ht.
Cng nh phn ln cc cu ht khc ca quan h, nhng cu ht B u l nhng
cu lc bt, hoc song tht lc bt. C cu ly Kiu ra, c cu l nhng cu ca dao
rt ph bin:
"By gi gip mt inh ninh,
Xa xi ai c thu tnh chng ai?
Hay l ngi nghe ai,
Th chng ng ngha, rp gai li rnh?".
Ni dung cu ht thng l li cn dn nhau, bo nhau nh ly nhng li hn c
ng v khut mt xa li m qun nhau.
Tuy ba ging ht Sng, Vt v B l ba thi k ca bui ht, nhng nhiu khi sp
gi t nh, ht sang ging B, c nhng m Quan h li tr li ht ging Vt nh c
nu ly s lu luyn ca trai gi ang tui yu ng. Ging Vt mt i cu ri, v
ngy hi tn, m xung, h li chuyn sang ging B t bit v hn h n
mt m hi khc trong vng vo mt ngy mai sp ti.
Trai gi trong nhng ngy hi, gp g nhau, h ch ht vi nhau ba ging Sng,
Vt v B, nhng chnh ra ht Quan h cn nm ging rt kh ht, gi l nm ging
Trn, ch ht trong nhng bui ht gii.
Ht Quan h l mt loi dn ca rt ph bin ti vng Kinh Bc, v trong li ht ny
cng c nhng tc l ring, rt tic ni ra e qu di dng vi chng sch ny.
Ngy nay, vng Kinh Bc trong nhng bui hp bn vui xun, ngi ta vn cng
nhau ht Quan h, v min Nam, li ht ny cng c mang vo v thng
c trnh by i pht thanh hoc v tuyn truyn hnh.
* Ht v
Ht V cng l mt li ht i trong nhng ngy hi. Ht V thng ch c mt
ging, v trai gi lc ht vi nhau cng dng nhng cu ht y yu ng tnh t.
Ht V khng cn ging i nh ht Quan h. Ht V c li ht Vn v li ht .

Toan nh 77

- Ht Vn, tc l ht theo vn, hoc dng nhng cu ca dao c sn, hoc c th t
ra m ht:
"By gi ta gp mnh y,
Nh c gp nc nh my gp rng.
My gp rng bt phong bt v,
C gp nc con ngc con xui."

Cu ht ca trai gi bao gi cng ch quanh qun ch yu ng thng nh:
"Chic thuyn nho nh, ngn gi hiu hiu
Nay nc thy triu, mai li nc ri.
Sng su sng c em i,
Ch cho sng lng, bum xui ta xui cng
Trt em nhau vo kip bnh bng
Xung ghnh, ln thc ta quyt mt lng cho ngoan.
Giang h khoan li h khoan. "
Trong nhng cu ht V, trai gi thng th ti nhau, h dng nhng cu ht
ln nhau.
-Ht , v mi i ht, c khi l vn chng lch s, c khi l nhng iu
thng thng. H nhau bit ti mn tip ca nhau, Mt bn , bn kia tt nhin
phi tr li.
Th d cu :
"Ci g n b n cay,
Ci g n b n hay ca quyn?"
C cu , tt phi c cu tr li
"Ht tiu n b, n cay,
ng tin n b, n hay ca quyn."
Nhng cu thng l nhng cu c sn, nhng cng c nhng cp trai gi nhanh
tr, ht nhiu, quen t nhng cu lc bt, h t t cu mi bn ht phi tr li:
"Qu g nm ni su khe?
Qu g nt n nh e th ro?
Qu g k c ngi ao
Qu g lng lnh nh sao trn tri?
Qu g c nm mi,
Qu g to ln c ngi ngi trong?
Qu g thch ch chm rng,
Qu g ci trng, nc trong hi chng?
Qu g ln lc gia ng ci i,
Qu g da n x x
Chng m gii c thip th theo khng?
V y l bi gii cu trn
"Qu kh nm ni su khe,
Qu da nt n nh e th ro.
Qu mn k c ngi ao.
Qu mai lng lnh nh sao trn tri.
Qu l nn nm mi,
Qu ng to ln c ngi ngi trong.
Qu chung thch ch chm rng,
Qu da ci trng nc trong nng.


Qu th da n vng vng,
Ba yu ln lc gia ng ci i.
Qu mt da n x x,
Anh gii c nng th theo anh!."
Cu trn l mt cu v thc vt, cu sau y l mt cu v i l xen
vo i cht lch s:
" u nm ca chng i?
Sng no su khc nc chy xui mt ging?
Sng no bn c bn trong?
Ni no tht c bng m c thnh sinh?
n no thing nht tnh Thanh?
u li c ci thnh tin xy?
u c chn tng my?
u lm nc, u nay nhiu vng?
Cha no m li c hang?
u lm g thi nng bit khng?
Ai m xin ly ti ng?
u li c con sng Ngn H?
Nc no dt gm thu hoa?
Ai sinh ra ca, ra nh, nng i?
Ki ai i v tri?
Ka ai tr thy cho i yn vui?
Anh hi em trong by nhiu li
Xin em ging r tng ni, tng ngi."
Cu ny cng nh cu trn, ngi t cu t sn cu tr li.
"Thnh H Ni nm ca, chng i!
Sng Lc u su khc, nc chy xui mt dng.
Nc sng Thng bn c bn trong
Ni c Thnh Tn tht lng c bng m li c thnh sinh
n Sng thing nht tnh Thanh,
trn tnh Lng c thnh Tin xy.
Trn tri c chn tng my,
Di sng lm nc, ni hay lm vng.
Cha Hng Tch m li hang,
Trn rng lm g, thi chng bit khng?
Nc Tu dt gm thu hoa,
ng Hu So, sinh ra ca ra nh chng i!
B N Oa i v tri
Vua i tr thy cho i yn vui.
Anh hi em trong by nhiu li,
Em xin ging r tng ni anh tng."
Hai cu v hai cu gii trn c an c ra trnh by cng bn c v li ht
ca ht V. Thc ra, nhng cu tng t v mi lnh vc cn rt nhiu trong
kho ca dao Vit Nam, qua cc vng t Bc vo Nam.
*
* *
i hi, c ht i vi nhau, l ci th ca nam, n thanh nin. Cu ht, li ht

Toan nh 79

thay i ty tng a phng vi nhng danh hiu khc nhau, ht h, ht dm, ht
phng, ht v, ht quan h, v.v... nhng tu trung vn ch l nhng li ht trai gi
trao tnh cng nhau.
Vic trao tnh ny, tuy i ngc li ng li nam n th th bt thn ca o c
xa, nhng chnh ra x hi Vit nam khng h bao gi ngn cn. Nhiu b c gi cn
nh cho con tr chng tm gp, ht hng vi nhau. Phi chng y cng l mt li
chng li s qu khc nghit ca nn lun l phong kin ng phng, pht nguyn
t Trung Hoa, khi du nhp vo ta ch c hon ton dung np bi mt lp ngi
quyn qu, cn i vi gii bnh dn, s p dng chu nhiu km st!
* nh u
Nhn u l mt th say m ca trai gi ng qu cng nh ht i vy. Ti hu ht
hi h min Trung du pha Bc, bao gi cng c cy u cho trai gi vui xun, dt nhau
ti nhn.
u thng trng trn mt tha t v mu, cnh nh lng hoc cha lng.
Cy u ca ngy hi c trng t trong nm, vo khong 25, 26 thng chp. Sau
ngy l tt nin, bao gi cc c trong lng cng ngh ti cy u ca hi cho m thanh
nin. Cc c ra lnh cho tun trng i n tre trng u. H chn nhng cy tre c tht
kho, chu ng c sc rn ca tng cp, c khi mt trai mt gi, c khi l hai
gi hoc hai trai.
Cy u trng bng tm ct tre, ng sng sng trn tha rung. Tm ct tre ging
ra hai pha, mi bn bn ct. Ch ngn u, tm ct lng vo nhau bi mt chic ngng
u, c vn rm gi nhng cy tre sit cht vo nhau. Bn u l lng thng xung,
do hai thn tre khc gi treo ln ngn u. nh ngn u bao gi cng c my l c
ui nheo pht phi, biu hin cho hi h nh m ma xun.
Trai gi trong lng, nhn ngy hi, ua nhau th sc u, ngi trc k sau. H
cng nhau rn u, u ln bng, qun o, nht l dy lng ca h l lt nh a gi.
C nhng i trai gi cng nhau say sa trn bn u, cng rn, u cng bng, cng
thy th v, trong khi di t, hai bn tm ct u, nhng bn trai gi khc nghn c
ln nhn nh thm mun, ch i ti lt mnh ln cy u. Khi mt cp nh u thi
khng rn, h cng nhau m cht ly i ging tre ca cn u t t h thp v
khng vng mnh na. Mt ngi chy ra bt ly u, cp u trn u bc xung, mt
cp khc ln thay.
Ca dao c cu:
Nhn mnh nh th nhn u,
Cng nhn cng do, cng u cng mm!"
N thi s H Xun Hng cng c bi th v "Cy u":
"Tm ct khen ai kho kho trng
Ngi thi ln nh, k nhm trng.
Trai du gi hc, khom khom ct,
Gi un lng ong, nga nga lng.
Bn mnh qun hng bay pht phi,
Hai hng chn ngc dui song song.
Chi xun c bit xun chng t,
Cc nh i ri l b khng.
* nh vt
Trong cc mn du h ca ta, c rt nhiu mn nng tinh thn thng v, trong s
ta phi k mn nh Vt. Vt l mt mn du h, nhng cng li l mt mn v t v,
m cc tay vt luyn tp trong nhng trng hp cn dng n th em ra ng


dng.
y l mt mn du h m chng ta dng gii tr trong cc hi h v cng l mn
d thi u.
Trc y, hu ht cc thanh nin ng qu u c tp s qua mt vi ming vt.
C nhiu lng c nhng vt ni ting nh Chung Mu, Yn X tnh Bc Ninh, V
Thanh, Dch ng, .... tnh Vnh Yn, Mai ng tnh H ng, v.v....
nh rng khi vt phi dng sc, nhng sc kho khng , cn phi bit nhiu
ming ngng, i v qut ng i phng. L vt mun thng phi vt i
phng cho ng nga trng bng ra, hoc i bng c i phng ln.
Cc vt, khi d vt ch ng mt chic kh.
Vt l mt mn rt c hoan nghnh ti cc hi qu.
Trc khi d vt, hai i th phi lm "l thn linh". Bi vt thng trc nh
hoc n. Khi lm l, cc vt ng nguyn bi vt vi chic kh, vi vng vo
nh hoc n.
Ln i
Hai i th, sp giao u cng phi lm l, ri cng nhau ln i, ma tay, co chn,
ln quanh sn vt rnh ming nhau. Trong lc ln i h la nhau, v sau mt hi
rnh nhau, h xng vo m ly nhau, c vt cho c nhau ng xung, hoc i c
nhau ln.
Lc vt
Trong lc i bn vt nhau, cc c ngi m trn nh nh trng ci, cn tun inh
cm trng bng nh st ngay bn tai cc vt, na nh thc dc, na nh khuyn
khch. Li c mt anh tun inh cm mt ngn c, pht ln pht xung mi khi kt
thc mt trn vt. Ngi cm c cng ma c gt cc khn gi khi h ng st qu
vo sn vt.
Vt gii
Cc hi xun c t chc vt u c treo gii, thng c ba gii chnh, ngoi ra c
cc gii hng tng cho cc vt trc khi c lnh ph gi cc gii chnh. Khi vt cc
gii chnh, c cc c trong lng ch ta v chng kin.
Trc y, mi khi c cuc ph mt gii chnh xong, dn lng thng t pho,
mt bnh pho ton hng mng lc s chin thng.
Lc vt, nu lc s no b "l ming", lin nm b st mt t mc cho i phng
vn, i phng khng bc c lc s vt nga ra th khng thng, v lc s nm b
ny ch bng nhm dy khi i phng h c.
Ngi xem vt nhiu khi hi hp nh chnh mnh l lc s, v cc tay vt, trc
trm nghn con mt, nht l nhng con mt ca giai nhn, ai cng c cng c sc
thng bn kia.
Cc gii vt dn lng treo ra thng c ngi ti gi gii ngi gi gii phi gi
lun trong thi gian lng n nh thng l thi gian ca hi lng, ba ngy hi lng
Mai ng, ni c n th b L Chn, n tng ca hai B Trng.
Trong sut thi gian gi gii, nu khng b vt thua, ngi gi gii c lnh gii.
Ngi no vt ng ngi gi gii, s thay th ngi gi gii cho n ht hm
tan hi.
Theo tc l, mun c gii chnh, th:
- Gii nht trong su ngoi nm
- Gii nh trong nm ngoi bn
- Gii ba trong bn ngoi ba
Ngha l gii nht, ngi gi gii phi thng lun su keo, cn ngi ph gii ch

Toan nh 81

cn thng nm keo; gii nh, ngi gi gii phi thng lun nm keo, cn ngi ph
gii phi thng lun bn keo, v gii ba, ngi gi gii phi thng lun bn keo, cn
ngi ph gii phi thng lun ba keo.
Nhng cuc vt cc gii chnh bao gi cng si ni gay gt. Cc vt la nhau
tng ming, ngi xem ngoi cng thy th v. Thi s Bng B Ln trong bi th
"V ch" t v nh vt mt cch rt sinh ng.
Th nh vt dn gian ngy ny t thy min Nam, nhng min Bc cc lng c
ngh Vt, dn chng vn cng nhau luyn tp mn du h ny(1) . Hin nay, min
Nam thay v nh vt, c xut hin nhng mn v mi.
* Bi thuyn
Ngc dng lch s, chng ta thy dn tc Vit Nam bao phen ng chm vi
ngoi tc, v trong nhng cuc ng chm binh ao, chng ta c trn c trn thua.
nhng ci c sau cng bao gi cng vn l ca chng ta. Giao phong vi ch,
chng ta c nh b, nh thy, v thy cng nh b, chng ta ghi c nhiu
chin cng oanh lit, khin cho gic d mnh cng nhiu phen tht m.
Khng ni ti nhng trn nh nh trn Hm T, trn Chng Dng, trn qun
cha Nguyn nh chin thuyn Ho Lan, chng ta ch nh my trn thy chin oanh
lit nht ca ta l hai trn Bch ng; Trn th nht ca Ng Quyn nh tan qun
Nam Hn, git thi t Hong Thao, trn th hai ca Hng o Vng dit qun
Nguyn, ph tan lc lng ca Thi t Thot Hoan.
T tin chng ta gii v thy chin, tt nhin con chu phi tp tnh bit s
dng chin thuyn khi hu s. Do c tc thi thuyn ti cc hi Xun nhng lng
ven sng nc.
Thi thuyn c nhiu li, c ni thi thuyn nh, c ni thuyn ln; thi thuyn nh
dng mt hai bi cho, thi thuyn ln dng nhiu bi cho. L li bi thuyn cng ty
ni thay i, nhng im chnh vn l bi lm sao cho u tay thuyn i nhanh v
ti ch trc.
Trong nhng cuc thi thuyn ln, chic thuyn thng c mt i tay bi, mi
ngi mt chic bi cho, c ngi ng u thuyn nh trng cm nhp v c ngi
ng ui chuyn gi li cho thuyn i.
C ni thay v dng bi cho, mi ngi u bi bng mt chic a.
Sau ny, hng nm vo ngy hi n Ba Vua, ba anh em vua Ty Sn, lng Kin
M, qun Bnh Kh, tnh Bnh nh, mng 5 thng Ging, thng c t chc thi bi
thuyn.
V nhiu ni khc, gn sng, gn bin, dn chng cng thng t chc nhng
cuc thi bi ghe, bi chi.
*Th chim
Chim b cu l mt loi chim rt khn v rt nh chung, d mang n i u xa,
th chng, chng cng nh hng tm v chung c. Ngi xa v c ngy nay
na, thng dng chim b cu a th, trong nhng trng hp i xa mun gi tin
v nh.
Tc chi chim b cu thi ca ta xa cn c vo c tnh nh chung ca loi chim,
v cc hi Xun vn c tc th chim thi.
Mi n chim bay thi ch c php c mi con, khng hn, khng km.
Trong nhng hi c thi chim, cc tay chi chim mang n chim ca mnh ti d.
Nui chim thi rt cng phu, khng nn n n bo qu, m phi cho n n chc
c sc bay cao. Chim thi phi bay tht cao, v phi bay gn mi c gii. Thng
c ba gii cho ba n chim bay cao nht.


Mi hi c th chim thi, thng c ti nm by chc n chim ti d. Ban t chc
bc cho mi n chim mt s ri ln lt cc n chim c th bay ln.
Trong lc nhng n chim c m lng bay ra - ngi ch n chim khe kh
nng lng n chim vt bay u ln - th ban t chc cuc thi cho thc trng cu
lin n chim nghe ting trng phi vi v bay tut ln cao.
Nhng ngi xung quanh ban hi ng nh gii cng l nhng ngi nui chim,
bit chi chim, bit th chim v hiu chim.
H ngi xung quanh mt chic bn, thng l bn trn, trn c mt mm thau
ng nc cng nhn bng nhng n chim ang bay ln trn tri, trong . H
nh rt ti tnh, v n chim no s no, khng bao gi h lm, do khng bao gi
c s khiu ni ca ch n chim.
Mun c gii, n chim phi bay cao v phi bay trn n, ngi ta gi l
"n chim vn thng". C nhng m chim "lin tam trng", ba ngy d gii n c
ba.
C nhiu n chim va c th ra l bay vt ln cao nhng ln n trn cao, mt
con bt ra ng sau khng theo kp n. Nu con chim ny khng cch xa n my,
n chim y gi l "trung chnh", "thng tiu thy". Nu con chim cch xa n
nhiu, n chim gi l "thng i ty" .
C n chim bay ln tht cao, bay trn, trng nh nh chic a thanh trc mi
nh hng bay v chung. n chim bay cao n khng nhn thy ui, gi l "tt
ui". Chim bay trc gi l tin hnh.
Khi n chim bay cn ang thp tm hng v chung gi l "trung kh". n
chim bay tha gi l s, n chim bay di gi l trng.
Nui chim thi l c mt ngh thut. Ch n chim thng c con mt kn chim rt
tinh. Bn ngoi lng cnh l co, bn trong l b. "Co"nhn th chim bay cao, "b" to
th n en.
Mnh con chim c im nhng lm tm en gi l "ri", c lng trng phao cu
gi l "bc phao".
Hi th chim thi xa rt vui. Ngy nay, hi h nh m khng cn c t chc
nhng cuc th chim thi, nhng loi chim cu vn c dng a th nh thi
trc.
*
* *
Vi tc th chim, ti xin chm dt nhng tr "bch h" ca cc hi Xun, mc d
nh trn ni, nhng tr vui ny rt nhiu v mi hi Xun li c nhng tr vui
khc nhau di hng trm hnh thc.
Chng gii tr ny khng phi ch ni dnh ring cho nhng th vui hi Xun,
m chnh ra, nhng iu cn ni ti nhiu hn l nhng tr tiu khin hng ngy ca
dn ta, v cng khng th b qua c nhng tr chi khc m dn ta cng nhiu
ngi ham m tuy bit l c hi.
Nhng Tr Tiu Khin
Gi l "nhng tr tiu khin" khng phi l nhng th chi dn d ca c mi gii,
m y ch l nhng th phong lu ca nhng ngi kh gi, nht l ca n ng.
Trong x hi ta xa, dng nh lm lng l phn n b, cn n chi l ca n
ng. Ni vy, k ra cng hi ngoa, nhng s tht n ng c nhiu th tiu khin hn
n b, v nhng th tiu khin ca n ng, n b thng t khi tham d.
V cc th tiu khin c th k: Cm, k, thi, tu l bn th chnh. Bn bn mn

Toan nh 83

tiu khin ny, cng cn c nhng th tiu khin khc nh nghe ca ht, chi cy cnh,
chi ni non b, v.v....
* Cm
Cm chnh l tn mt cy n, cy n ny ngy xa c nm dy, v dn dn cung
bc thay i, nay ta c by dy.
Ta dng t cm ch th tiu kin chi n.
Gy n l mt li chi thanh nh, hoc gy mt mnh hoc hp tu vi bn b(1).
n c nhiu th, nhng th ta thng thy l n tranh, n nguyt, n bu, n
tam, n tu, dng cm... Gi l chi n, nhng phi ni gm tt c cc nhc kh
khc, tt c nhng nhc kh pht ra m thanh m i ho hp c vi nhau: sinh tin,
nh, no bt, v.v.... v, ni rng ra, chi n ngha l chi m nhc.
m nhc l "Ngh thut iu ho m thanh din t tnh cm.(2). Mun iu ho
m thanh l tt nhin phi dng nhc kh, mt hoc nhiu th, pht ra nhng ting
m i tho mn thnh gic ca mi ngi, ngi din t cng nh ngi nghe.
Trong nhng lc th nhn, nhng m khuya thanh vng, trc cnh yn lng, mi
hng m ngt ngo, cm hng sinh tnh, mt khc n gy ln ho hp tm t vi
hon cnh, tng cn th v no hn. Li c nhng lc bun b mt mnh, ting n
thnh tht gii mun, tiu cn su, em li cho con ngi s hng khi, hoc cho ni
bun th theo ng t, ni bun mnh mang s lm du lng ngi. Ting n thnh
tha thnh tht, nhng m thanh trm bng iu ha tri gic...
Cng nh bt c dn tc no, ngi Vit Nam ta c m nhc ring, tuy c mn
mt s nhc kh ca ngi Trung Hoa, nhng dn tc ta "Vit Nam ho" nhng
nhc kh ny cng nh th chi m nhc vi sng to ring.
c qua s sch nc ta v thi Hng c (1740) vua L Thnh Tn quy lut
m nhc bng cch t ra b ng Vn v b Nh nhc.
B ng Vn chuyn tp m lut ho nhc, cn Nh Nhc dng m thanh
xng ht.
chn dn gian c b Gio phng trng coi v m nhc.
Trong cc cuc t l, t triu nh n dn gian, bao gi cng dng nhc iu
ho l.
Ti chn cung nh v i L, b ng Vn v b Nh Nhc, khi nhc tu thng
dng trng ngng thin, kn trc ln, long sinh long phch (1) n ba, bn hoc 15
dy, ng so, trng mnh mt mt. Li c thm trng m v trng tin bng.
Trong dn gian, lc ho tu, b Gio Phng thng dng b nhp tre, ng so,
nh, trng cm, n y, phch, sinh tin v trng mnh. Thng nhc c li ca.'
Cc nhc kh c s dng thay i, nhng ta cn c theo nhc lut ca Trung Hoa
t ra nm cung by ting, cng gn tng t nh by ting trong m giai ca nhc
Ty Phng ngy nay.
pht ra m thanh, ta dng tm th ting pht ra bi tm vt liu khc nhau, gi
l bt m, v do phng nhc ca ta cn c gi l "phng bt m".
Bt m gm:
Bo, tri b, thuc loi hoa bu leo
Th, t st nung chn
Cch, da thuc cng thng.
Mc, g;
Thch, ;
Kim, kim kh:
Ti, loi t kn;


Trc, loi tre.
Thng cc nhc kh c dng din t "bt m: No bt, sinh tin, kn, trng
nh, nh, so hoc ng tiu (1) . Cc nhc kh c thay i, c khi l cy n nguyt,
c khi cy n tam, n t thay cho ci bt. V cng c khi dng cc nhc kh khc.
Mt bn nhc ho ln bi tm nhc kh gi l bt nh m nhc. Phng bt m
thng chi my iu lu thy, ng i, t i, nam ai, nam bnh, tu m v rt t c
iu mi. Cc nhc s Vit Nam xa, - xin nhn mnh, nhc c in phn bit vi
Tn nhc theo nhc ty phng ngy nay. "Cho rng trch nhim ca mnh l hc cho
nhng xoang iu c, ch khng dm t ra xoang iu mi, thm ch c ngi
cho rng nhng ting dm thm ca mt vi ti t tr tui l do tnh hiu k (2), bi
vy vn sng tc rt l hn ch.
Trong cc nhc kh ca ta thng dng, c cy c huyn cm tc cy n bu l
cy n c o hn bt c mt th nhc kh ca quc gia no.
Cy n bu phi k l mt cy n hon ton Vit Nam, v ch ho mt cch ht
sc gin d. n ch c mt dy, do m c t c huyn cm", cng thng trn
trng n, mt u dy buc cht vo trng n, cn mt u buc vo cy tr bng
tre. Cy tr ny dng nhn m thanh mi khi gy. n khng nga, khng phm, v
trn mt trng n ch c ba vch phn trng chia lm bn cung, thay v nm cung nh
nhng n khc. i vi nhng nhc s thnh tho, h cng chng cn g n ba vch
trng kia na. Trng n lm bng mt khc g c rng thng c 1m20x0,12x0,16.
Tuy n ch c bn cung, nhng mi cung c th to ra rt nhiu m thanh, v ting
n nghe rt thit tha, bun bun, mt th bun m i quyn r, i khi n no nng
d thm lng vo tm hn con ngi.
Ngi xa cho nhng bn nhc ca n bu l "tc nhc", l "dm thanh" v ting
nhc d gi u hoi v to nim su cm.
Ca dao c cu:
"Lm thn con gi ch nghe n bu"
n b con gi b cm nghe n bu chnh v sc quyn r ca nhng bn n gy
nn.
n bu kh ho m cng vi cc n khc, thng ch c tu, v chnh s c
tu nn ting n nh rn r than van c sc khu gi quyn r cng mnh.
Xm ch hay dng n ny xng ca l k nht. Ni vy, khng phi nhng
ngi phong lu khng chi n bu, v cc tay ti t cng a thch chic n ny v
ni bun thng d thm lng ngi.
Ta cng a chi "h cm" cn gi l n c hoc nh.
Nh cng l nhc kh Vit Nam, ging nh v cm ca Ty phng, v s pht
thanh ca nh cng ging nh v cm, khng phi gy vo dy n to m thanh,
m dng m v c xt vo gia hai dy nh. Thng nh lm bng mt khi g c rng,
mt bt bng da trn. Trn trng thng c gn mt phm g. Cn nh di chng na
thc, cm cht vo thng. Hai dy nh bc t u cn ti phm nh.
M v, ko nh bng tc hoc bng lng ui nga buc vo mt khung tre
ging nh chic cung. Dy m v gia hai dy nh, v lc chi nh ta gi l "ko
nh". m thanh nh c rung mnh trn phm.
Mt loi n na cng c thng s dng l n thp lc huyn, cn gi l n
tranh.
n tranh lm bng g, c rng lng mng, c 16 dy di ngn, cng chng theo
nhu cu ca m thanh. Nhng dy ny c bc ngang trn nhng phm n. Lc chi
n, dng nhng mng st mc vo u ngn tay, gy vo dy n. Tay tri nhn trn

Toan nh 85

si dy ly m thanh.
Cng vi n tranh, cc ti t cn chi n nguyt.
n nguyt cn gi l n Cm, hoc n Km, c th so snh vi n mandoline
ca Ty Phng. Thng n nguyt hnh trn v hon ton kn, m thanh iu ho do
thng n. Trong thng c mt ming kim kh hnh xon trn c.Chu vi thng n
chng 36 phn. Hai mt thng c gn lin bi nhng ming st 4 phn. Cn n
di khong 65 phn, v c 8 phm. n c th c hai hoc bn dy. Ti t c ngh
thut ch cn hai dy. Mi phm c 4 thanh cao thp ty tay rung mnh hay yu trn
dy. n nguyt c nhng bin m rt m i v quyn r.
Cc nhc kh c nhc cn nhiu, nh trn k ra, mi nhc kh mi khc, nhc
kh ny pht ra m thanh ho vi nhc kh n b sung v h tr cho nhau trong
nhng bui ho m.
Nhng c nhc kh ny hin nay vn cn c s dng trong nhng bui ho nhc
i khi bn cnh nhng nhc kh ty phng trong nhng bn nhc c kim ho iu,
v cng c dng to cc bn tn nhc.
y ti khng ni ti cc nhc kh Ty Phng ngy nay rt thng dng trong
nhng nhc hi v trong nhng bui ho tu tn nhc. V cc ti t, cng vi c nhc
a thch c tn nhc vi nhng nhc c mi.
* K
K l th chi c. "C" l mt th gii tr thanh cao tao nh, v mi vn c l mt
cuc u tr gay go, ngi chi phi suy ngh vo rt nhiu.
Xa nay trong cc mn c bc, ngi chi u tnh n chuyn n thua, khng c
tin c bc khng bao gi thnh, v cc con bc khng th thy c hng khi nh bc
khng n tin, duy ch c c l cc u vin khng cn t tin cng ham m thch
th.
Vit Nam ta c mn c tng c ham chung, k sang ngi hn phn nhiu
u bit qua.
C tng
Gii tr bng c tng l gii tr mt cch lnh mnh, qua mt tr chi thun ty
ng.
C th ni c rng chi c tng l iu khin mt trn "chin tranh gi" gia
hai quc gia, tng trng c tng s, tng, xe, pho, m, tt. Ngi nh c l v
Tng Tham Mu ch huy ba qun, dn mt trn, cng th tin thoi ty theo c mu
ca mnh, dng trm phng nghn k to nn nhng th c him hc, khin i
phng i vo nc b, khng phn cng c, khng gii cu c. Phc kch c,
truy kch c, cn ch c. Hai bn chi c phi sng sut tnh trc t nhiu nc, bn
no km s lm vo th b ng, c i nc mt, lun b tn cng v lun lun phi
phng gi, khng cn lc rnh ri cng hm ch qun.
Mt nc chiu tng nh mt trn nh thnh, g mt nc c b, chuyn bi
thnh thng nh cuc phn cng c c mu.
Ta thng ni:
"C gp nc b, nh gp phi tri "
B phi tri ma t sng, t snh, nng trnh trch th c phi nc b, ngi chi
c cng cm thy nng n nh vy.
Mt b c tng ch c 32 qun, mi bn 16 qun, gm mt tng, hai s, hai
tng, hai xe, hai pho, hai m v nm tt, vy m cuc u tr to nn hng vn hng
triu th c khc nhau.
C bn c, c qun c, hai tay danh k hoc mt i bn hu a c gp nhau, l c


th c mt cuc xut trn u tr.
C tng chi trn bn c, nhng trong nhng dp hi h ti cc lng x vng qu
thng c t chc nh c trn sn gi l c bi. Sn c c vch theo bn c, v
nhng ch qun c, c nhng l cm cc bin c, cc bin mang tn cc qun c t
tng n tt. Nhng lng c vo m long trng li t chc c ngi. Thng sn
nh c bin thnh sn c, v nhng qun c y khng phi l nhng bin c nh
c bi m chnh l nhng thanh nin v thiu n, mc nhng chic o, c khu vo
nhng ch mang tn nhng qun c ng trc ngc v sau lng. Nhng thanh nin
qun c thng mc qun ng s, o lng hoc o sa, tht di lng iu, u i
khn lt v chn i giy Gia nh, cn cc thiu n thng kn nhng c duyn
dng xinh p, n mc chi chut. Cc qun c ngi ngi vo nhng ch ng l
phi cm bin c. Cng c khi thay v mc qun o c khu ch mang tn qun c,
cc qun c ngi li vc mt chic bin c.
Lc c cuc giao u, cc qun c di chuyn theo lnh ca ngi chi c, trong tay
c chic c lnh, pht ln mi khi cn ra lnh cho qun c.
Ti cc hi h, khi c hai i th nh c bi hoc c ngi, thng c tun trng
theo lnh ban t chc vc mt chic trng khu nh thc dc cc u th i mi
nc c. Cc u th gp nc b th trng cng thc lin hi.
C tng tuy ch l mt mn tiu khin, nhng chnh ra l c mt ngh thut v cc
tay k ti xut bn nhiu sch v v c.
Chi c c lut l v cc li i ca cc qun c: "m nht", "tng in", "xe lin",
"pho cch", tng khng xut khi cung, s i cho, tt ch tin khng li v t
mnh khng c i ngang.
Lut l t xa ti nay bao gi cng vy, vy m trc y gn 1.500 nm c
nhng b sch c nh Qut Trung B, Mai Hoa Ph, Tng K i on, v.v.... Gn
y Trung Hoa li c cc tp ch v c.
nc nh s ngi chi c rt nhiu. Nhiu bo ch v tp ch c m mc c
tng. Trc y cc ng Nguyn Thnh Hi v Thi Sanh Dinh c cho xut bn cun
C Tng Vit Nam. Ngoi ra, gio s Phm Vn Khnh cng c son b sch c
B Quyt Ka M. Ngy nay th sch v c kh ph bin.
Thng khi hai u th i cuc, nhng nc c ca h chi c th ghi chp li
c trn nguyn bn.
Gn y, trong nhng gii v ch c tng trong nc, cc bn c c ghi chp
y v c ng bo km theo li ph bnh c gi thch c tuy nh cng
nh c d cuc u c ti ch.
Trong lng c Vit Nam t xa ti nay thng c nhng danh th c tng dy
cng nghin cu hc thut "tng k" vi nhng th b truyn him hc khin nhng
k th ngoi quc phi ngi khen.
Xin nhc li trc y k th Vit Nam Phm Thanh Mai nm 1959 thng k
vng Hng Cng L Ch Hi vi t s ha ba thng mt gy nn d lun si ni
trong k gii quc t nm 1963, L Ch Hi li sang Vit Nam nhng trong 5 trn u
th 3 ha, mt c v mt thua.
Nhn y cng xin nhc li mt cu chuyn lch s v c tng ti Vit Nam.
By gi di i vua Trn D Tn (1341-1369). Nc ta ang trong thi k b
nc Tu dm ng mun xm lng. Vua Tu sai s gi sang nc ta thch nh
c vi vua D Tn. Vua D Tn khng dm t chi, nhng tht tnh rt lo ngi. Nh
vua sai i tm ngi ti gii u c vi s Tu. Khi y lng M Trch, huyn
ng An c ng V Huyn l mt ho th tng k. ng V Huyn vo yt kin

Toan nh 87

nh vua, cam oan gip nh Vua thng s gi Tu, nhng cuc c phi bt u vo
ng ng, v xin nh Vua cho V Huyn c ng hu cn trong lc nh c.
C chi ngoi tri, k hu cn phi che lng cho Vua v s gi Trung Hoa. Lng
V Huyn che cho nh vua di thng mt l nh sng mt tri lt qua. Vua c
theo tia nng l lng chiu xung m i c, nn thng s gi Trung Hoa. Nh s
thng c ny, Trung Hoa cho nh Vua l ngi ti v khng dm gy cuc binh ao.
K ra, ngh thut chi c tng Vit Nam i n ch tht k th. Mt s ln
danh th Vit Nam chi c tng, ngha l ch dng tr nh m nh c, khng c bn
c v qun c. Cc u th ch trao i nc c vi nhau bng li ni.
Trn bn c c tt c 90 v tr cho 32 qun c ca hai bn, qun c v nc c lun
bin chuyn, vy m cc u th khng sai lm nc no, nh vy th hi c phi l
mt cuc th thch gh gm v tr nh khng, nht l khi thi gian u mt vn c
khng phi l nm, ba pht m c khi l c na ngy.
"C tng"cn c gi l c m, v khng ai trng thy bn c v qun c. Mun
chi c c tng, ngi chi c phi c mt cn bn vng chi v c, li phi rt
nhiu kinh nghim v nhng trn u c.
V ta cng ng ly lm l c nhiu ngi b mc tt li chi c rt cao!
* my li chi c bnh dn
C tng l mn gii tr th v, va l mn u tr gh ghm, dn ta rt a. Tuy vy
mun chi c tng phi c bn c v qun c. Trong nhiu trng hp cc anh em
lao ng bnh dn cng nh nng phu thn d khng thun tin chi c li c ny,
h chi nhng li c bnh dn u tr trong khi ri ri.
Di y l my li c bnh dn thng c mi ngi a chi.
C chiu tng - C c chhia lm hai bn, mi bn c mt tng v chn qun
by trn mt bn c theo hnh v (hnh 1).
Qun c c th ct bng giy, b bng que hay dng bt c th g cng c, min
lm sao phn bit c qun hai bn khc nhau, v tng ca mi bn cng khc cc
qun kia.
V chi c th i nc mt, theo cc ng gch trong bn c, mun i ngang, i
dc, i cho gc, i tin hay i li u c c. Mi ln ch i c mt nc, i
tng hay i qun, i t ch cc ng gch gp nhau ny ti ch cc ng gch gp
nhau gn nht. Mi ch cc ng gch gp nhau l mt nc.
Bn n c th n qun ca bn kia. Ch c tng ca bn n mi n c qun ca
bn kia. Mun n qun, tng phi trc mt mt qun ca mnh (hnh 2). Bn no
b n ht qun th thua.
C ny tn gi l c chiu tng nn ngoi li chi n qun, bn n cn dng cch
chiu tng bn kia. Tng n mun chiu tng bn kia, phi c trc mt mt qun
ca mnh (hnh 3), Tng b chiu khng cn li thot th thua.
C ng hnh - C cng chia lm hai bn, mi bn bn qun by trn mt bn c.
Bn c hai hnh ch nht gp nhau gia (hnh 4).
Qun cng nh qun c chiu tng, mun dng bng g cng c.
C c th i t mt n nm bc tnh theo ng hnh l Kim, Mc, Thy, Ho v
Th. Qun i phi ngng khi no n mt bc c qun khc ri, d l qun ca
mnh hay ca bn kia (hnh 5).
Hai bn c th n qun ca nhau. Bn no b n ht qun l bn y thua. Mun n
qun, bn n phi i t Kim n Th, v qun bn kia phi ng ngay bc Th mi
c n. (hnh 6).
Bn n c th dn qun by bn kia khng c li i Bn no mc vo nc dn


th thua (hnh 7).
C chn ch - C cng chia lm hai bn, mi bn ch c hai qun by trn bn c
theo hnh v (hnh 8).
Qun c cng ging nh qun c chiu tng v ng hnh.
C chn ch khng c li n qun.
Nc c c th i ngang, i dc, hoc theo ng cho gc. Mi nc i mt bc,
cm khng c qua sng.
Hai bn phi tm cch dn nhau vo li b ht nc i. Bn no ht nc i th thua
(hnh 9).
Nhng li c bnh dn cn nhiu, nhng tu trong bn c thng ging bn c
chiu tng: C gnh, c cp. Li chi c no cng gin d v l th nh my li c
trn. Anh em bnh dn mun chi lc no v chi u cng c. Hai bc nng phu
ngh tra, hai cng nhn i gi vo s, hai em b chn tru ch tru n u c th v
mt bn c xung t, nht my hn snh, hn si lm qun c cng nhau gii tr.
Tht l th v.
T ngy giao tip vi u M, c mt s ngi hc i np sng ca ngi Ty
Phng, chi nhng li c ca ngi Ty Phng, nhng may thay y ch l mt
thiu s. C ca Ty Phng, ti khng ni l d; nhng hay hn c tng ca ng
Phng, iu chc khng ri! C th bt chc cc li chi ca h nhng phi gi
lm sao trong khi bt chc nh vy khng n ni ri b ci r ca mnh. Ngy
nay mm c Vua ang pht trin.
* Thi
"Mt mnh bun b, trong thy cnh tng g xc ng tnh t, hoc i chi uc
thng cnh th mn ngi bt m t tnh tnh, c khi mt vi anh em xng ho hay l
lin ngm vi nhau, cng l mt th vui rt thanh nh."(1)
Ngm th v lm th l ci th ca ngi vn nh. Trc cnh p, lng ngi
ng cm vi thin nhin, trc mt bu tri bun b hp vi ni bun ring ca
mnh, mt vi vn th ngm ln, hp ngi hp cnh, nu khng lm cho ni bun
tiu tn th cng khin cho ngi bun thy tm t lng du, v con ngi qua vn th
nh mun cng thin nhin ho hp.
Thi (th) l mt mn tiu khin rt thanh tao, ch nhng ngi c tm hn mi bit
hng. Khi ngm, lc vnh, gi ni lng trong nhng vn th, hoc mn th ngi
khc ngm ln tiu gii ni u hoi ring, con ngi th tht t to cho mnh bit
bao th v, bit bao hng khi, v vi vn th ni su ring cng mang mc th con
ngi su li cm thy ni su nh thing ling qu bu.
Lm th gi ngi tnh, lm th ca ngi ci p thin nhin, lm th ni ln ni
tm t, tht l ng qu vy.
Vui anh vui em, th c k xng ngi ho, li c lc mt th, mt ngi lm
mt cu, my ngi chung li thnh mt bi thm chi th sao m nh nhng tao nh!
Chi th, c nhiu li v mi li c mt th v c bit ring.
Ho th - Mt ngi lm mt bi th, tht ngn bt c hoc t tuyt. hoc c khi l
mt bi th lc bt vi mt ti g, nhng ngi khc cng theo ti ho nguyn
vn bi th, ngha l lm mt bi th cng vi nhng vn th u tin lm. Ngi
ho th c th ng hoc phn ngi xng th.
Mi bn
a n thi gia mnh giy phong
Giy cn trng xo t mu trong.
Cnh by t m th vui t,

Toan nh 89

Chn i cao nhn ru nhp chung.
Php l Trng Phng mong rt t,
Con thuyn T Ch cm bn song.
T du h tt xin ng nh,
Mong n cng nhau ta ch ng
TRC PHONG
Bi ho
Ca ngoi tip c bc th phong,
Va m xem qua, bit trong.
Chn ru ng ch, hm nng,
Cu vn hy i, vnh cng chung.
Cnh tin c c m bay gi,
ng b mau hn khi vt sng.
ngha giao du u dm chi,
Gi li v trc ch gia ng.
CHIU DNG (1)
Lin ngm cng l mt li chi th th v. Vi mt u ba bn ngi bn th
cng nhau ngm vnh mi ngi mt cu cho thnh bi th, cu n tip cu kia, ton
bi khng c s mu thun, v phi lt ht ngha th.
Ni n chi th, chi ch phi ni n chi cu i.
Cu i gm hai v i nhau, mi bn cng mt s ch. Cc tay hay ch dng cu
i mng nhau, ving nhau v cng c khi ma mai nhau.
Xa, nh nh ngy Tt n u c dn cu i hai bn ging th, ni tip
khch, cc ni th t v c ngoi cng ng.
Nhng ngi chi cu i thng nh ngi ch tt vn hay vit cho. C cc bc
i khoa, cc c ngy xa c nhiu ngi a chung nt ch, thng cu cnh
xin cho bng c i cu i v treo trong nh, v cho l mt vinh d.
Mi ln Tt n, nht l ngoi Bc, vn thy cc ng mang giy mc tu
n cc gc ph vit nhng cu i Xun bn cho thin h.
Li chi thi vn cn th khai bt u nm. Xun mi n, trn bn thi khi hng
nghi ngt, trong th phng hoa n mng Xun, nh th kn gi tt, ly bt mc vit
bi th khai bt, trong gi ghm tm nim ca mnh, hoc t tnh t cnh. Li th hay,
th p, mnh giy trng, mi mc thm ho hp vi hon cnh ca Xun cu Tt.
Nh vn nh th t ai b c l khai bt. Lm bi th ri ngm nga, ri gi bn b,
tht cng l mt iu hng tr.
Di y l mt bi th khai bt ca thi s ng H gi cho chng ti nhn dp
Nguyn n Gip Thn (1964):
Trn Trng Gi Toan nh
Xun mt ln thm mt vng
Tui Xun y n nguyt trn gng
T ging ch buc bao khng kht
Mc m son ti my t tng
My khi qua ri, tan bin lon,
C hoa cn ngt vn chng.
Bi th khai bt vn trinh trng,
Cnh thip u nm hn tr trng.
Xun tn ln la ngn ip thy,
Mai hoa e p n phn phng.


Mt cnh xun gi nghn trn trng
S dch trao tay kho m ng.
ng H
Ngoi cc li chi th vn k trn, tiu khin vi th vi ph cn rt nhiu li
khc. No th , th chm bim. Li cn li nh ch th th ca cc nh nho xa
cng y thanh cao tao nh. Mt c chn mt bi c thi, thng l th t tuyt , vit
ra c bi th, b trng mt ch v c a ba bn ch c th in vo ch trng .
Ngi d cuc chn la mt ch cho ng vi nguyn vn.
Li nh ch th th ny chng t s tham bc su rng, thng c qun kim ca
nhng ngi d cuc. Ch rt tic phi dng nhng bi th Ch Hn t trong li chi
ny.
Cc thi nhn xa v ny li cn th lm th cho ca nhi ngm. Ca nhi ngm, cc c
rung i ngi nghe, nhm nhp chn ru tht l tuyt.
Nhiu thi nhn chi th cu k lm nhng bi th c xui cng c, c ngc
cng c. C nhng bi th khi c xui l ch Hn, khi c ngc l ch Nm mi
tht l ti tnh.
Di y l bi th ca ng V Duy Thanh, c xui l th ch Hn, c ngc l
ch Nm, do Lng Nhn su tm trong "Giai Thoi Lng Nho".
Phong Hoa Tu Nguyt
"Thi n liu lng hoa hi,
Khch b tu sng n bch i
K cc phong thanh p trn,
Tu biu nghinh tuyt bch ho bi.
S lim thu nguyt hng ly cc,
Yn tch lng hoa v t mai.
Phi pht lnh u chim tnh im,
Thi n t liu lng hoa hi."
Trn l c xui, c theo Hn t, cn di y l c ngc, c theo ch Nm:
"Giy hoa lng lo ti n th,
im tnh, xen u ni pht ph.
Mai t mi hoa lng tic yn,
Cc li hng nguyt thu rm tha
Chn ha bch tuyt nghing bu ru,
Trn p thanh phong nh cuc c.
Ru bc in sng theo bc khch,
Giy hoa lng lo ti n th".
Ngh chi tht lm cng phu! Chi th vn, chi ch cng nhiu cng phu hn
na. Nu bn c mun bit nhiu v chi ch, xin c cc cun Chi Ch v Giai
Thoi Lng Nho ca Lng Nhn.
* Tu
Th tiu khin ng sau thi l tu, tu l ru. Xa, th thng i vi ru, v
l thi s t phi l tu .
"Trm nm th ti ru h,
Nghn nm thi s tu l ai?".
Tn
Nhng ngi bun bc v cnh nh, bt c ch v cng danh thng ly ru
gii khuy; cc c tui cao qua ngy thng cng ly chn ru lm vui. Nu c
ngi ngm th ri ung ru, cng li c ngi:

Toan nh 91

"khi chn ru, khi cuc c,
Khi xem hoa n, khi ch trng ln!".
Nguyn Du
Ngi phong lu phi bit ung ru. v con ngi lch s th phi tu tam bi,
ngha l ru ba chn.
Bn b gp nhau, mn chn ru tr hng, cng nhau bn lun vn chng,
ngm th c ph. V cng trong cuc ru bn b thng cng nhau gii by tm s
hoc bn lun chuyn i:
"Cng c lc ru ngon cng nhp,
Chn qunh tng m p bu xun!".
Nguyn Khuyn
Ta c cu "Nam v tu nh k v phong" ngha l lm trai khng ung ru cng
nh c khng c gi, v chn ru nhiu khi l ng lc thc y con ngi trong s
nghip; li cng ni rng Tu nng dn huyt, ngha l ru lm cho huyt mch lu
thng. Ngy nay khc xa, nghin ru ang l mi e da con ngi.
Nhng ngi snh ru khi ung thng kn ru ngon gi , si nhiu tm khi
rt ra. Ru ch bng go, nhng tht khch, v nhng tay ho hoa thng kn cc
th ru qu, ch khng ring bng go m cn bng cc th hoa hoc tri cy na:
Mai qu l, hong hoa tu, b o m tu, v.v....
Ngy xa, cc c bn ru thng gnh nhng gnh y nhng bong bng ru
vo cc lng bn, v cc tay hay ru thng say ru ca cc c bn, v c khi say
c nhan sc cc c na:
"Em l con gi ng trinh,
Em i bn ru qua dinh ng ngh.
ng Ngh sai lnh ra ve
Trm ly ng Ngh, ti c con.
C con th mc c con,
Tht lng cho trn m ly chng quan."
Ung ru l mt th, nhng ung ru gii khuy tr hng, ci th cng
qu, cn nu ung ru say sa nt ru qu l mt iu khng nn.
C ngi say ru nhng say v trong ngi chong vng li cm thy ci say nh
d chu, khi tnh ru li mun say:
"Cn tri cn nc cn non
Cn c bn ru anh cn say sa."
Say ru khng nt, ung khng hi ai, v mi ngy vi ba chn ngm vnh th
ph, tr lc thm phn khi, qun su, ru vn gi nguyn ci th ca ru,
ngha l ru cn ng vo hng tiu khin. C cng c, khng cng c, con
ngi khng nghin ngp. l quan nim ca ngi xa cng ng trn trng.
Nu v ru say sa, ngn ng h , hnh ng mt lng tri, ru t a ht
tiu khin bc sang hng u "T tng", ru khng cn l mt ci th, m ru
cn l mt ci hi, cn trnh.
i xa, i nay, bao gi cng c ngi ung ru v nc no cng vy, ru
vn c ngi ta s dng vi phng cch khc nhau.
n ng ung ru nh, n b cng ung ru, l mt iu cn him ti
Vit Nam.
Tip xc vi Ty Phng, ngy nay ngoi nhng th ru c truyn ca ta, mt s
ngi Vit cng bt chc ngi Ty Phng dng nhiu ru nhp cng, khai v
cng nh ung trong ba n. Mt s ph n cng ua i ung ru, v say sa


khng km g n ng.
n ng ung ru n say sa ng ch, n n b cng say sa th tht l
qu by vy!
Cm, k, thi, tu l t th phong lu ca ngi Vit sa, c tnh cch phng
khong nhn h. Ngoi nhng th tiu khin , ta cn c nhng li tiu khin l th
khc nh chi b cn vi hn non b, chi cy cnh, nui chim ht, c cnh, v.v...
* B cn v hn non b
V ci th chi b cn v hn non b, khng phi ring g dn tc Vit Nam ta
chi, m hu ht cc dn tc ng u c ci th ny: Trung hoa, Nht Bn, Hn
Quc, Thi Lan, ....
"B cn"l mt chic b cha nc, p nh li, cn "Hn non b"l hn ni gi
p trong lng b cn, ngi xa gi l bn tr v gi sn.
Theo s sch truyn li th di triu Vua L i Hnh, mt nm, nhn dp l sinh
nht ca nh vua, c mt ngi lm mt ngn gi sn t trn b ni gia sng, mi
ngi bi thuyn chung quanh m thng ngon. Gi sn y c t tn l Nam
Sn. Cc nh vua nh L v sau cng gi tc chi gi sn trong dp l sinh nht.
Dn dn v sau, ngi ta t gi sn trong b cn, b cn c cha nc, khin ngn
gi sn nm gia b ging nh mt ci c lao.
Trong b cn c nui c, nht l loi c vng, c bc chng bi i bi li trong rt
p. Li c th nhng loi cy nc nh bo tm bo ci, va dng nui c , va
che nng cho c nhng lc tra h nng gt.
Ngi ta p ngn gi sn bng nhng hn rn, nhng c nhng l nh li ti
ht c nc di b cn ln, khin cho hn non b lc no cng nh m t
nui nhng cy trng trn, v nhng r cy tm vo nhng l li ti ht nc.
c gn vo hn non b nhng b tng snh, tng t, nhng ngi cha snh t
hon vi nhng chic cu cng b nh. Cc ngi cu k cn i tm cc hang ng
ly nh p vo hn non b, to nn mt cnh thu nh ng nh nh mt k quan
xinh xn.
Ch nhn mt hn non b nh mt tay to ho xy dng nn cnh ni non. Ch no
ngn cao, ch no i thp, ch no cha, ch no qun, ch no cu bc ngang, ch
no ngi thp c, v ch no c nhng cnh sinh hot: ng L Vng ngi cu c, hai
Tin ng ngi nh c, mt v tu hnh nhp nh.
Trn hn non b trng cy, cy a, cy , cy si, cy sanh, nhng cy no cng
nh xu vi l xanh tt vi r chng cht. Li nhng cy mai, cy l, nhng m c
xanh rn. L lng nht nhng cy trn hn non b cng c hoa, c tri, c l, clc,
nhng vi vn hnh th mu sc ca mi loi cy, hn non b chng u thu b li,
.... sao m l th vy!
Ngi ta bo rng phi ly nhng ht ging ci ca nhng cy a cn ci gieo,
v lc cy mc phi chit r ci i chng ch ln bng r con, nh vy chng khng
th to c, chng ch b va tm vi hn non b. Nhiu cy c un theo mun
ca ch nhn hp vi hnh th hn non b.
Nhiu c gi say m hn non b, hng ngy ng ngm cng trnh ca mnh to
nn, li sn sc cho n, thc l mt th trm lng thanh nh ch nhng ngi chi ni
non b mi cm thy c. Sn sc ht cy trn non, li sn sc n c di nc!
Tht l v cng thch th, v y l "ci th thot tc, ci th qun nhng phin mun
v cc sng hin ti, qun nhng rng buc vt cht, v tinh thn th hn phiu
diu vo nhng khe vch , vo nhng dng sui mt, vo nhng cu qun, nhng
hang ng... Tm li, l ci th ca nhng ln lc vi cuc sng, y bn

Toan nh 93

phn vi gia nh v x hi, v by gi n lc gi v hu, th mn n lm
phng tin xut thn, coi nh mt cch ca ngi chi vn ngh vy".(1)
Chi b cn v ni non b, chng qua l mt ci th, nht l khi ta sng gia cuc
i n o, phi tm ci im lng ca hn non b m qun thi gi, v cng c nhng
ngi b rt nhiu tin tm mua qu p vo hn non b, tm mua n c c
mu sc tho vo b di hn non b Chi cng cng phu cng thch th, cng
thch th ngi ta li cng cu k c mt b cn v hn non b tht khc thng!
Ngy xa chi ni non b cng phn ra tng hng, v s "tim hng" b coi nh
mt li nng: Vua cha chi cy trc b, bc i thn chi cy loan, bc nho s chi
cy si, dn d chi cy dng liu.

Thi k qun quyn phong kin qua, ngy nay ai mun chi ni non b vi cy
g cng mc, khng ai c quyn ngn cm, xm phm ti quyn t do tiu khin ca
ai! Nhng li tiu khin thanh cao ny, ngy nay ang pht trin v c kh nng lm
ra kinh t.
* Chi cy cnh
Chi cy cnh cng l mt th thanh cao. Nhng cy cnh nh lan, cc, sn tr,
mu n, hng, si, nhn hu c trng trong nhng chu snh, chu hoa, by trc
ca nh, chung quanh nh. Ch nhn ngy ngy chm bn, ti xn. Ngoi ra li cn
nhng cy tng, cy mai, cy ngu, cy si, cy sanh c trng ngoi t hoc cng
trng trong chu v c un thnh nhng hnh long, ly, quy, phng rt p.
Trc nh thng c nhng gin hoa nh hoa l, hoa trng pho hoc gin nho;
di cc gin hoa cng c thm nhng cy trng thng xung t hay trng vo chu
hoa. C nhng cy hoa nh cy hoa o mn mn rt p, li c nhng cy c tri
nh cy qut trong nc nu nhng qu chn i nhn tht ng say m.
C khi gia vn hoa li c b cn v ni non b, hoa thm cnh p ho hp
vi nhau.
C nh ng trc l b cn vn hoa, ng sau nh li l vn cy c qu vi
nhng cy cam, cy qut, cy bi, cy m, cy o, cy na, cy i, ... ma no thc
y, ch nhn va c thng thc hng sc ca hoa, v khi hoa kt qu chn, li
c hi vo thp hng trn bn th. min Nam cn nhiu loi cy cnh qy
him, nhng cy tri c sn khc.
Nhng lc th nhn ngm hoa, xn l, ng trc hng thm ngo ngt, con
ngi nh c chia vui cng m bm l ong bay ln trong vn.
Trn ngn cy, mt vi con chim tri ct ting ht, nh khc nhc im trang cho
cnh p.
Chi cnh, ngi ta li chi chim, chi c.
* Chi chim, c
Chi chim cng l mt th tao nh th nhn.
Gia vn hoa, mt vi lng ho mi, sn ca, bch yn, cnh gi to ca hn non b
bn nhng cy hoa, gia nhng lng chim mun bin thnh cnh thin thai.
Cng c nhng ngi km sung tc, khng c tin chi nhng loi chim trn t
tin th h chi chim so, chim yng chng tp ni ting ngi, chim gy chng ct
ting g mi khi c khc ti.
Li c ngi chi c cnh (c vng), nui ra, nui g chi... nui th, rt tic k
ra khng sao cho xit. Tt c nhng th tiu khin ny u lnh mnh v u gi ring
ci mu sc ng ni chung v Vit Nam ni ring.
T tng


ni v n chi, khng th ni ti "T tng"l Tu, Sc, Yn, .
y l nhng th tiu khin, nhng tiu khin c hi, n lm cho bao nhiu
ngi vong gia tht th, n bin bao nhiu bc ho hoa phong nh thnh nhng k
rt c so vai.
Nu "Cm, k, thi, tu" l t th phong lu, th y "Tu, sc, yn, " li l t
th tai ho. Vn ny ta cng cn bit qua phng trnh, tr dit.
* Tu
Tu ng u "t tng", chnh ra l mt th tiu khin, phong lu, nu ung
ru tr hng, ung ru vui chi, cn b tha ru ch be bt th nhn cch con
ngi mt, lc say sa li mt c lng tri, n ni cn d, sinh s, s sinh, i tiu
c ra qun ra o. Ru nh vy, cn chi l tiu khin, cn chi l phong lu, ru nh
vy l ru ch be bt, l ma men m nh, tr thnh i tng ca cc t nn khc.
Ngi nghin ru khng c ru khng chu c, khng tin mua ru hnh h
v con, cm nh bn t, sinh ra trm cp, ch ct sao cho c ru ung.
Nghin ru khng c ru m ra thm thung b rc, trng thy ru mt trc
mt sau, v nghin nh vy, ch bit c mt th "nc cay", khng cn bit u
thng thc ru ngon.
Ngi say ru b mi ngi khinh b, ngi nghin ru b tha b mi ngi gh
tm, v ru t ci th cao nh i n ci hi v cng, thnh t oan ca x hi.
* Sc
Sau Tu l Sc. Sc l ch v n gii, nhng y khng phi l nhng con ngi t
t, m l nhng hng gi lng chi, quyn r nam nhi.
C hng l im, c hng l ca nhi. Ham m n sc, cng c hi nh nghin
ru.
Trong hng ca nhi, xa c c u thng quyn r c khch lng chi. Nhiu
ngi say m ting li ca ting phch, b v, b con, bn nh, bn ca mua ly
c cuc vui sut sng, kim ly trn ci thu m.
Cc c vn cho nghe ca ht l mt th tao nh, nhng d tao nh n u th s
am m cng bin thnh i hi.
Ci hi ca nn c u khng phi l nh, tuy trong lng ca nhi nhiu c cng
chung tnh, nhng ngi xa thng ni:
"Ly quan, quan cch,
Ly khch, khch v Tu,
Ly nh giu, nh giu ht ca".
Li c cu:
"C u, c t, c ui,
B ti ht ca ai nui c u".
D sao, trc y i vi khch lng nho, sng tc vi bi th, vi bi ht ri a
cho c u ngm, c u ca, qu tht cng l ci th ca h, nhng ham m c u
n bn nh, bn ca, n tht th vong gia, th ci th y chnh l c hi vy.
Trong hng c u, ln vo m nhng ca nhi ht xng, cn c nhng c u
ru l nhng c u khng bit n, khng bit ht, khng bit phch, khng bit
trng, ch ly sc p quyn r quan vin vo ng ti li. V vy, sc mi b lit
vo hng "t tng".
* Yn
Sau sc l Yn. Yn chnh ngha l khi v ni rng ra l thuc ht, thng ch l
thuc phin.
Thuc phin l mt th thuc ht vo d nghin v khi nghin th hnh dung

Toan nh 95

trng tiu tu, mt trng d, mi thm s, da thit b.
"Trai trng s cng so vai rt c
Gi thuyn quyn nn mt bng da ch
C ngi lc u vui anh, vui em, ht chi mt vi iu, nhng ht mi, nay mt
iu, mai mt iu m nghin. Khi nghin, lc ln cn trng tht thiu no; Mm
ngp vt, nc mt nc mi chy ra. Thuc hnh, phi c ht mi xong.
Lc nm vo bn n, bt chn ch ng, tim iu thuc h ln ngn n du, v
vo dc tu, mi thuc thm quyn r. Nhng coi chng, nghin lc no khng bit,
m nghin ri, c my ai m b ni. Thuc phin s tn ph sc kho, thuc phin
s bin i con ngi ho phng tr nn keo kit. V rung su tru ni u dn dn
dt nhau "chui"vo ci xe, ci l. Lc y lm kh v kh con, kh gia nh x hi.
Ngy nay x hi ln n v trng tr ch ng k ht v bun bn thuc phin.
* bc
Ci ho cui cng ca "t tng" l ci bc.
bc l c bc. Ni n c bc l ni n mt nh, mt ca, mt rung, mt tru,
v mt c qun ln o.
"C bc n quy anh,
o qun bn ht mt manh chng cn.
Bui gi sng chui vo ng ra,
H mng ra cho qu n moi.
Anh cn c bc na thi?".
Qua my cy ca dao trn ta thy ci hi ca c bc l chng no. Xa, nhiu b
ly phi chng c bc, ch xin chng cha c bc, ngoi ra "mun chi bi chi cng
chu", nn mi c cu:
"Xin chng c bc th cha,
Ru ch, trai gi say sa mc lng!".
Chi c bc, c khi l gii bun, c khi n tin, nhng thc ra, ai bit u
gii hn s gii bun tiu khin vi nhng cuc " en" bc lt.
C bc cng c li chi cn suy xt, cng c li chi trng cy c en may
ri.
Trong cc loi c bc tiu khin, trc y ngi Min Bc thng chi T Tm,
ngi Min Nam chi T Sc, ngi min trung chi c hai th.
T tm, chi bng c bi c 120 qun gm ba hng "vn", "sch", "vn", mi hng
c 9 qun t nht n cu. Ba qun nht ca ba hng gi l "yu en" i vi ba
qun "yu ", "chi chi", "thang thang" v "ng c", mi th bn con.
nh t tm phi nh nm ngi, v nh bi c k cao ngi thp.
T sc chi bng c bi c 4 mu, v mi mu u gm cc qun t tng n tt,
mi th bn qun. T sc cng c coi l mt mn chi cn cao thp. Thng n
b hay chi t sc.
Vi c t tm, ngi ta cn dng nh chn, nh ti bn, nh kiu.
Chi T tm,T sc, gi l chi bi l. Bi l cn tam cc, mi th c mt li chi
ring. Tr t tm v t sc c s cao thp, cc li bi khc u n thua theo s may
ri.
V bi l sau ny c c li chi "x ph", mt li c bc nhp cng ca phng
Ty. Chi x ph rt "en ", v rt chng pht hoc ln bi.
Thng bi l ch chi n nm, su ngi l cng.
C bc ng ngi trc y phi k "phn thn" cn gi l ht me, xc a, th l,
gii chn l. v.v.... Tt c nhng mn c bc ny u hi tin ca, nht l xc a th


gh gm lm, c ngi tng cm nh bn rung ngay m bc.
Xc a dng bn ng tin, mt mt c ch mt mt khng, gi l mt sp v mt
nga, vo chic a ri p bt li m xc. Mun nh cho m, ngi ta dng ba
giy hoc v dim ct trn nh ng tin, cho vo m xc. ng tin, v dim hay ba
giy ct trn u c bi mt mt en mt mt trng, hai mt phi hai mu d
phn bit sp nga.
Ngi ngi xc gi l "ngi ci". Trc mt ngi ci, tri mt chic chiu chia
hai bn dnh cho ai mt chn l, ai nh mt no tin xung mt y. Khi mi ngi
nh xong, nh ci m bt. H bn ng tin sp c hoc nga c, hoc hai sp, hai
nga th l chn, ngi no nh mt chn th c, h sp mt hoc sp hai th l l,
ngi no nh mt l s c.
Trong lng xc a c nhng danh t ring ch nc bc:
Bc i mt chn mt l gi l i ci mt
Bc i hai chn hai l gi l bc cp hay khun
Bc i hai n ba kia gi l cp lch;
Bc i ba n mt kia gi l ba bay;
Bc i c mt do gi l bc dn;
Bc dn ra mt do, ra mt khc mt ci ri li v gi l hi nng.
nh qu tha xa, Tt n ngi ta thng hay chi xc a tuy vn b cm.
Ngoi cc mn c bc trn, sau ny nhiu ngi chi bi chim.
C bc l mu m. c ham n, thua ham g, chnh v s "ham g" khin cho
con ngi ta phi tht c l vn, v c bc phi xp vo "t tng", mt t oan
cn phi ln n v tr dit trong x hi mi.
*
* *
T u chng ny, ti trnh by mt s cc th tiu khin v t tng.
Nhng th tiu khin k ra cn nhiu nh xem cho, xem ht b, v phong cnh, th
diu.... nhng thit ngh nhng iu trnh by cng ni ln mt phn no s
tiu khin ca dn ta trc y gip bn c tham kho thm.
V nhng iu ni trn ch l nhng th chi tiu khin ca ngi ln. Tr con
chng cng c nhng th chi a tiu khin ca chng: nh vng, chi cu, nh
bi, nh o, chi bt mt bt d, v.v....
*
* *
Kt lun
V np sng bn thn:
Dn tc Vit Nam l mt dn tc c tnh thn on kt , on kt ngay t trong np
sng c nhn vi mt s ho hp t nh trong bn thn thng lun lun chu s hy
sinh cho cc sinh hot cng ng. y ch l ci kt qu ca bao nhiu i sinh hot
vi nhng s thng trm, khi vinh quang lc ti nhc, v c th ni c rng s ho
hp t nh ch l s biu hin ci tim thc cng ng kh ln, kh su ca dn tc
chng ta vn c nn o c c truyn, chnh l nn vn minh phong ph ring bit
ca chng ta, cn c lu truyn n ngy nay.
Qua cc chng trn v np sng c nhn t n ung qua lm lng n tiu khin ta
phi nhn thy rng, tuy y l nhng "sinh hot c nhn", nhng vn lin quan v vn

Toan nh 97

mt thit b chi phi bi cuc sng chung trong gia nh, ca x hi. n ly no ch
ring mnh, nhng ba n l ba n chung, khng c s phn chia khu phn ring
bit nh phng Ty, lm lng th ngi no vic ny, nhng vic ca mi ngi u
lin quan vi nhau ho hp cho cng vic chung ca gia nh, ca x hi, v tuy
lm vic ring ca mnh nhng ai cng lo n vic ca ngi khc.
Thnh ng Vit Nam c cu "Lo vic triu nh" ch nhng ngi lo n nhng
vic khng phi ca mnh, nhng khng ai khng th khng "lo vic triu nh" c,
v vic ca ngi ny hng thng nh hng rt nhiu ti ngi khc t vic trong
gia nh n vic lng x, cng ng.
C n s chi bi, ci tinh thn tp th em li s thch th cho nhng tr tiu
khin. Ai c th c n m tiu khin t mnh vi bt c mt th g. Nu ta bo rng
mt c gi ng ngm say sa hn ni non b l c ang mt mnh tn hng ci th
chi non b, l sai, v tuy ng mt mnh nhng trn hn ni non b n vn c nhng
cnh nhc li cho c ci i sng tp th c qua. V c ngm hn non b ca mnh
ngh n nhng hn non bca ngi khc.
Ngi dn Vit, trong cuc sng thng c nhiu s chu ng vt v, chnh ci
tinh thn tp th n xoa du nhng s vt v nhc nhn y v n em li nim vui
cho mi ngi trong s c cc gian lao chung.
Ngi ta n m sng, sng m lm vic, lm vic khng phi cho ring mnh
hng m cho c gia nh v x hi na.
Np sng c nhn lun lun dnh lin vi np sng gia nh v x hi, v c th ni
c rng mi c nhn l mt "nguyn t" cng xy dng nn mt "t bo" l gia
nh v gia nh l nn tng ca x hi.
*
* *
Phn th nh -
i sng gia nh
Np sng gia nh bao trm trn i sng c nhn, v mi sinh hot c nhn u
chng t th nhiu, ph tr vo np sng gia nh. Ngi dn Vit Nam ngh n gia
nh nhiu hn ngh n bn thn, v mi hnh ng ca c nhn u hng v gia
nh, k c nhng sinh hot hng ngy nh n ung, lm lng, ngh ngi. ... Ngi ta
n m sng, sng bo v gia nh v xa hn l gp phn bo v dn tc.
Gia nh
"Gia nh ch tt c mi ngi quyn thuc trong nh". (1) v chung mt c ngi.
Ta cng ng lm gia nh vi gia tc, gia tc bao trm trn gia nh, gm tt c
nhng ngi cng mt h, mt gia tc c th c nhiu gia nh v nhng gia nh ny
c chung mt ng t.
"Gia nh l mt tp th t t, v tn ngng gia nh cha truyn con ni theo hng
trng nam, gia trng l ngi t cch cng l trc t ng". (2)
Gia trng l ngi c th lc hn c trong gia nh, chnh ngi trng nh ot
vn mnh ca gia nh.
Thnh phn trong gia nh Vit nam rt rng ri v gm tnh t ngi gia trng:
a) Tr ln, c cha m, ng b, c k;
b) Ngang hng, c anh ch em;
c) Di c, con chu v cht.


y khng tnh ti ngi v, ngi v ch ngang vi gia trng v thay th
ngi gia trng trong vic iu khin gia nh khi ngi gia trng vng mt.
Thng trong mt gia nh ch c cha m v ng b; c k cn sng rt him, nht
l ngy nay, ngi ta lp gia nh mun.
Thnh phn trn u l nhng ngi thuc h ni ngha l c lin quan huyt thng
vi ch gia nh.
Ngoi ra cn c h ngoi na, gm c k, ng b, cha m, anh ch em ca ngi
m, tuy khng cng mt gia nh, nhng vn l ngi trong quyn thuc, ngha l
vn c s lin can mt thit gia ngi n vi ngi kia. C th ni vn tt h ngoi
gm nhng ngi c lin quan huyt thng vi ngi v ca gia trng.
Ni n thnh phn ca gia nh, nht l khi nhc ti quyn thuc, phi k c
n nhng ch em du, anh em r l nhng ngi v hoc chng ca anh ch em mnh.
Nhng ngi ny c khi cng chung vi b m v, ngha l sng chung mt c
ngi.
V quyn thuc cn phi k n cc bc, cc ch l anh em ca ngi cha. Con ci
cc bc cc ch l anh em h ni hoc anh em thc b vi mnh, con c i vi mnh
l anh em h con c con cu, cn gi l "biu huynh ", "biu t mui".
i tr ln na c cc ng ch, ng bc, b bc, b c l cc anh ch em ca ng ni
mnh, v trn hng ny l cc c ch, c bc, c c.
V h ngoi, anh trai ca m gi l bc, em trai ca m gi l cu, ch ca m l gi
cng c ni gi l bc gi, em ca m l d. Con ci cc bc, cu, gi, d u l "biu
huynh " v "biu t mui", anh em con c con cu, con d con gi.
Nu k n c chng c, v bc, v ch th chng c l ch r hoc ch dng, v
bc l bc gi, cn v cu l m.
Qua cc im trn chng ta thy gia nh Vit nam bao qut rt rng, v mi ngi
u thn thuc vi nhau qua mi lin h, khng bi h ni th h ngoi, nhiu khi bi
c hai bn ni ngoi.
Trong mt gia nh chung sng vi nhau, nu t ly mnh lm bn v, tnh tr ln
cho n hai k l cao t ph v cao t mu, tt c nm i. Nm i cng chung vi
nhau gi l "ng i ng ng". Trng hp ny rt him, ngy xa vn c, nhng
ngy nay vi vic lp gia nh mun v do cuc sng ta khng cn thy cnh qy ho
ny na.
Bn i cng vi nhau gi l "t i ng ng", trng hp ny, ngy nay vn
c.
Ba i vi nhau gi l tam i ng ng. y l s thng v ch gm c ng
b cha m v cc chu.
Nu t ly mnh lm bn v, tnh tr xung cho n cht tc l "huyn tn", tt c
cng nm i:
Con, ch l t
Chu, ch l tn
Cht, ch l tng tn
Cht, ch l huyn tn
Tnh t k n cht l "cu tc".
Theo lun thng o l ca ngi Vit Nam, nhng ngi cng h ni khng
c phi ngu vi nhau. Nh vy l phm iu cm, mc ti lon lun, phong tc
khng dung m php lut cng trng pht. S lon lun rt c hi cho ging ni.
V h ngoi, anh em con c, con cu, con d, con gi cn phi tang nhau cng
khng c ly nhau. K t anh em i chu tr i c th ly nhau c.

Toan nh 99

Ca dao c cu:
"Chu cu m ly chu c,
Thc la y b, ging m nh ta".
* Gia Trng
y, ti mun nhn mnh n ngi gia trng, nh trn ni, ngi gia
trng l ngi c th lc hn c trong gia nh. Theo tc l xa, uy quyn ca gia
trng tht tuyt i. Di y l my quyn hn chnh ca gia trng:
a/ C quyn s hu v qun l ti sn ca gia nh. V con phi lm lng cho gia
nh chung, khng ai c gi li ring.
b/ C quyn s hu i vi v con v c th bt i lm thu hay em bn i c.
c/ C quyn c on v vic hn nhn ca con ci v c quyn sinh st na.
Vi cc quyn hn chnh trn, ta thy quyn chuyn ch ca gia trng khng khc
g quyn chuyn ch ca mt qun vng trong mt quc gia.
L tt nhin nhng quyn chuyn ch kia, ngy nay ngi gia trng khng cn
na, nhng ngi gia trng vn l ch trong gia nh, v mi vic lin can ti gia
nh, ngi gia trng phi chu trch nhim. V con, tuy khng b buc, nhng vn
thng ly kin ca ngi gia trng, mi khi lm mt vic g k c vic hn nhn
ca cc con. ngi gia trng, khi thy con lm nhng iu khng hp vi mnh,
khng hp vi o c, tuy khng phm lut php, thng c li khuyn co, v li
khuyn co ny trong nhng gia nh cn y gia phong vn rt c hiu lc.
Khi ngi gia trng cht i th cc con trai, t con trng tr xung, nu c v
con ri, i vi tiu gia nh ca mnh, ng nhin tr nn gia trng (vi quyn hn
ca ngi cha lc trc) i vi v con mnh.
Ngi con trai trng, ngoi vic lm ch gia nh ring, cn phi th phng cha
m, ngha l ngoi t cch lm ch nh, li cn t cch lm trng chi h gm gia
nh ca mnh v cc gia nh ca nhng em trai. Vi t cch ny nu trc y ngi
cha l trng nam, th ngi ny phi gi vic th phng t tin, v ng nh li
ng P. Varet ni, t cch cng l trc t ng. Song song vi t cch gia
trng, cn t cch tc trng. Tc trng gi vic hng khi ca h. Tc trng li
c quyn d tt c cc hi ngh gia tc ca cc chi h, dn ho mi vic phn tranh,
khuyn bo h hng trong vic hn tang hoc cc vic khc c lin quan ti h hng.
Nu ngi tc trng t cch khng xng ng, hi ng gia tc c th hp bu
mt ngi c c , c t cch lm tc trng v phng din php lut, cn v
phng din t t, ngi tc trng d sao cng vn c gi i v ca mnh, ngoi
tr nhng trng hp in r.
min Nam, tc trng khng theo nguyn tc ch trng nh min Trung v
min Bc. y tc trng l ngi c c v danh vng hn ht trong h.
* i v ph n
Ch quyn gia nh trong tay ngi gia trng, v nh trn trnh by, quyn
hnh ca ngi gia trng rt rng, do quyn hnh ca ngi n b khng c g.
Nn lun l phong kin c truyn ng trng nam khinh n v bt n b phi tu
thuc n ng. n b phi gi o tam tng, khi cn nh nh phi vng li cha m,
lc ly chng phi theo chng v khi chng cht phi theo con. Li na, n ng c
quyn b v, n b khng c quyn b chng. Lut l t ra tht xut b buc
ngi n b, ngha l t ra by ti theo chng c th b c v:
1/ Khng con,
2/ Dm dt,
3/ Khng th cha m chng,


4/ Nhiu li,
5/ Trm cp,
6/ Ghen tung,
7/ C c tt.
Lut l tuy nhin cng vn t ra bnh vc ngi ph n. "Lut Vit Nam t ngi
v ngang hng vi ngi chng. l mt ngi bng vai". (1)
Lut Gia long t ra "tam bt kh xut", nghi l ba trng hp ngi n ng
khng th b v c, tr ra khi v c ti ngoi tnh. Tam bt kh xut l:
1/ n b tng chu tang 3 nm nh chng, ngha l chu qua mt i tang.
2/ Lc ly nhau v chng ngho, sau cng lm nn giu c.
3/ Nu t gi nh chng v nh mnh khng cn ni nng ta.
D sao, quyn hn ca ngi n b cng khng nhiu so vi ngi chng. Chng
c quyn dng ca ci ca v xa ph i, v khng c quyn kin, ch nhng rung t
ca v l chng khng c quyn bn nu v khng thun tnh.
Chng c quyn ly nm th by thip, nhng th thip ly thm ny li cng
khng c quyn hn g bn ngi chng cng nh bn ngi v c.
Ngi v c, trong nhiu trng hp ng l ngi bng vai ca ngi chng.
Theo tc l, mi cng vic trong nh do ngi v iu khin, v ngi v c gi l
ngi ni tr, ngha l ngi v tr gip cho ngi chng v cc cng vic trong nh,
v vi cng vic iu khin t con ci n cc hng th thip, k n ngi lm, ngi
v t chc ni tr c tn lm "ni tng" tc l v tng lnh bn trong vy.
Nu ngi chng qua i trc, quyn hn ca ngi v cng r rt hn, nhng
quyn hn ph thuc vo nhng iu bt buc m ngi v khng c phm.
Lun l Vit Nam xa buc ngi go ph vy th chng nui con, i ly chng
l tht tit. Mc s i hi ca tnh cm, mc tui cn thanh xun, ngi v phi th
tit th chng.
Theo o "tam tng", iu th ba phu t tng t, ngi qu ph vi con phi ph
thuc theo con, nhng trn thc ti mi quyn hnh vn trong tay ngi m, c iu,
nhiu vic lm ca ngi m cng phi c s thun tnh ca con, t nh ngi m
mun bn rung t khng phi l ca hng ho, trn vn t bn phi c ch k ca
con trai mi c gi tr.
Ngi m vn qun l ti sn, trng nom con ci nh lc sinh thi ngi cha. C
n vic t t cng do ngi m m nhim nu ngi trng nam cn nh tui. Xa
cc c c t ra nhng bi vn khn Nm bng th lc bt d c, d nh cc b
dng trong vic t t, tuy nhin trong lnh vc ny, khi khn cng cc b thng nh
mt ngi anh em bn chng lo thay.
Tt c nhng quyn hnh trn s mc nhin b trut nu ngi go ph khng chu
vy li b con i ly chng. i ly chng l mt ht quyn li lin quan n nh
chng c, c n s quan h i vi con ci cng k nh khng cn na. Nu con ci
cn th u, quyn trng nom s do ch bc hoc ngi h gn nht vi cha chng
trng nom.
"Ngi con gi xut gi l b gia nh mnh m vo gia nh chng; ngi qu ph
ti gi l b gia nh chng c m vo gia nh chng mi". (1)
Ngi qu ph ti gi, gia nh chng mi s c nhng quyn ca ngi ni tr
cng nh c bn phn i vi chng mi nu l chnh tht, cn nu ch l th thip
thm cp, l d nhin phi nhn ly s phn dnh cho th thip.
Trong trng hp, mt gia nh khng c con trai, con gi trng cng c th c
gi ca hng ho v th phng cha m t tin nh con trai trng. Tuy nhin tc l

Toan nh 101

thng vn dnh hng ho cho ngi "n tha t" tc l ngi vo hng chu gi
ngi ch gia nh bng ch hoc bng bc, v ngi ny c bn phn th phng t
tin v lo mi gi tt. Ta vn c cu v nam dng n, nhng s dng n ny trc y
ch c ngha l con gi cng c hiu tho vi cha m nh con trai v phng dng cha
m khng km g con trai. Lc cha m cht i, con gi cng vn gi cha m, nhng
ca hng ho vn phi dnh cho ngi tha t v chnh ngi ny mi c bn phn
lo vic cng gi. S d c iu ny l v, nu con gi cng gi, th ch c mt i
con gi m thi, con ngi con gi ny l ngoi tc, chng phi lo vic gi tt ca
h ni chng. Chnh v vy m nhiu ngi con gi tuy vn cng g b m, nhng
vn gi gi cho ngi n tha t.
Qua my ging trn, chng ta nhn thy rng ngi ph n Vit Nam tuy c coi
bng vai vi n ng trong gia nh, nhng trn thc t ch l mt s bng vai tng
i. D sao. qua tc l ta cng thy rng ngi n b Vit Nam khng n ni b qu
mit th nh ph n nhiu nc khc.
Ngy nay, l tt nhin, ph n quyn hnh nhiu hn ngy xa, v s "bng vai"
ca v i vi chng mi thc s l c, tuy trong vi lnh vc, nh v t t, ph n
vn nhng s hn cho n ng. Ph n ngy nay cn tham gia vo nhiu lnh vc
hot ng x hi na.
*
* *
Gia nh c v chng con ci. Tt c nhng ngi trong gia nh cng quy qun
sng theo mt np sng chung. Cng di mt mi nh, cng lm lng, cng vui
cng bun nhng ni vui bun chung qua nhng bin c hay d xy ra cho gia nh.
Tm hiu i sng gia nh, chng ta phi tm hiu tt c nhng bin c hay d ny:
- Xy nh dng ca.
- Ci xin.
- Sinh .
- Gy dng con ci.
- au m.
- Khao vng.
- Tang ma
Mi bin c u lin quan chung ti gia nh, tuy phn nhiu ch l bin c xy
ra cho mt ngi. Xy ra cho mt ngi, nhng nh hng ti c gia nh vui cng
nh bun, v do mi ngi trong gia nh u phi tham d vo nhng bin c
ny.
Nh ca
Tc ng ta hng ni: sng nh, cht m.
Sng phi c nh cng nh cht phi c ngi nh ng b, cha m, anh em,
con ci u chung. "Sng v gia c", sng khng c nh l mt iu bt hnh cng
ging nh "t v a tng".
Nhng cp v chng tr, ngay t khi mi ly nhau, tuy chung vi cha m, nu
khng l con trng, sau ny s tha hng ngi nh ca b m, cp no cng ngh
n mt ngi nh ring ca mnh, v y l hoi bo chnh ng nht ca h.
Mt ngi nh vi mt tm lng vng, bt c ai bt u xy t uyn ng m khng
c mong nh vy.
Ngi nh lin quan mt thit vi i sng con ngi. Ngi no b u l nh, ng
u l ging, sng khng c mt thc t cm di l nhng ngi rt ng thng


hi trong x hi ta.
Ngho n u, ngi bn cng lm cng phi c mt tp lu , d y ch l
mt tp lu tranh vch t. Ban ngy i xa v gn, mun lm lng cng vic g th
lm, ti cng phi c ni tr v quy qun vi gia nh, ngh ngi lc m hm.
Ni chnh l ngi nh vy.
C mt ngi nh, nhng mt ngi nh thng c kn chn, xy ct qua bit bao
tc l, theo quan im xa. Ngy nay chng ta cng cn bit thm nhng tc l .
Kn t chn hng
Xa chng ta tin v phong thy, "phong thy" khng nhng ch chi phi vic
m m m cn chi phi c v vic xy ct nh ca na.
Trong vic xy ct nh ca, cn kn mt ming t, v ming t ny thng gi l
dng c.
"Th nht dng c, th nh m m".
Ta vn thn trng trong vic m m, trong vic xy ct nh ca, vic kn t ta
cn cn trng hn, cc c thng t dng c trn m m, v cc c vn ni "Nht
dng thng thp m". Nghi l mt ngi nh ng t, ng hng bng mi ngi
m pht. Cc c thng nhc li chuyn nhng ngi tht c l vn ch v mt ngi
nh khng "hp"vi mnh, cng nh chuyn bao nhiu ngi lm n pht t v mt
ngi nh ng t, ng hng.
Chn t, chn hng l cn thit, nhng trc khi lm nh, ngi ta cn "xem
tui" bit tui c hp vi vic xy ct v c hp vi hng kn khng, nu
khng c tui lm nh phi i nm khc.
t thng chn ni cao ro c th li dng c ci kh ca tri t, ni sng,
nhng cng vi mt dng c tt, hng nh phi hp vi l m dng thun nghch,
theo trit l ng phng.
Ly v n b, lm nh hng nam, hng Nam i vi ngi nh l mt s cn
thit d nhin, cng nh khi ly v tt nhin phi ly mt ngi n b. Hng Nam
c coi l tt v n gi Nam mt m, tuy vy nhiu khi cng cn tu i th ngi
nh.
Hng nh, dng c v tui ngi phi so cho hp vi l "tam ti"phi hp ca
ngi xa, tc l s ho hp gia t, Tri, v Ngi vy (Thin - i - Nhn)
Vt liu xy ct.
t chn xong, hng nh nh, tui hp, vic lm nh khng cn g tr
ngi na. Gi y vic u tin l phi sm sa vt liu.
Vt liu mua sm ty theo li kin trc, v cng ty theo s xy ct. Nh tranh
vch t, nh tre, nh g, nh g lp ngi, tng gch mi li nh u dng vt liu
ring.
V vt liu mua sm cng ty thuc kiu nh, kiu nh thay i ty i phng v
ty a v ch nhn.
Ch nhn c a v kh trong x hi li c ti chnh di do, l tt nhin ngi nh
khng ging ngi nh ca mt ngi tuy cng c danh vng nhng tin ca t, v do
khc xa vi nhng ngi nh ca qun chng.
Mt ngi nh xa, khi ct ln li cn phi hp vi lut l v trnh phm vo nhng
iu cm k b trng pht:
"Cn nh vic ca vic nh,
G, tre, tranh, l gi l c thi.
Nu lm nh ngi phi coi,
c, dao cm ngt, gc chi cng khng,

Toan nh 103

Ch mn cho ch ch cng,
Phm vo php nc tt khng dung hoi."
My cu trn trch trong mt bi thi v i Minh Mnh, khuyn dn chng trnh
nhng iu cm k.
vng qu vt liu xy dng nh thng l tre l g, cng c i khi dng ti
gch ngi. Mi nh lp tranh, rm r hay l gi nhiu hn l lp ngi. Tng nh
thng l vch t, t va trn vi rm v trt vo nhng sn bng tre hay na. Nn
nh l t nn, i khi cng c lt gch, loi gch r tin.
Nhng nh lp ngi thng nn gch, c khi lt loi gch hoa. Trong nhng nm
gn y, vng qu nhiu nh lm nn bng xi mng, tng vch bng g hoc bng
t trt hay t p ln.
D nh gch hay nh t, xa u c ct, ct nh bng tre hoc bng g. Ngi ta
thng dng tre c lm ct, v g thng l g xoan ngoi Bc v trong Nam l g
du. Nhiu ni trong Nam thay tre bng nhng cy trm rt bn.
Mi nh dng ln trn tng v ct, c rui m gi cho chc, li c nhng x
ngang bc vo ct bng nhng chic mng, c n tay nng .
Nh tranh vch t thng khng c mng.
Ct nh, nh tranh cng nh nh ngi c k trn nhng tng vung hoc trn
trnh cho chn ct khi b mc hoc mi. Khng c nhng khi , ngi ta dng
nhng vin gch xy chng ln nhau.
Ngy nay, nhng vt liu lm nh, ngoi nhng th c in xa cn c tn, hay
fibro-ciment lp mi thay ngi, l, tranh v rm r, c xi mng ct st lm ct.
Nhng nh xy ct theo kiu mi ch dng xi mng, gch, khng c n tay, x nh
xa.
Kin trc nh ca
Khoa kin trc ngy nay, ti cc nc u Ty cng nh ti cc th ca ta, da
trn cc khoa k h hc, vt l hc, ho hc v m thut to nn nhng tin nghi
vt cht v tinh thn cho con ngi; tri li khoa to tc ca ta xa mun em li s
yn n cho tm hn con ngi, nn cc kin trc s Vin ng thi trc thng tm
cch li dng ci kh ca Tri t, Ni Sng ho hp vi con ngi hp theo l
tam ti phi hp nh ni trn.
Thc ra li kin trc nh ca phng ng, tc l c c Vit Nam ta, khng phi
ch l cng vic cu to nn mt ngi nh ly ch tr ma trnh nng, d ngi nh
ch l mt ngi nh l vch t.
Cu to nn mt ngi nh, nhng phi cu to lm sao ngi nh c nm trong
mt khung cnh thanh lch, vi cy c du dng biu l c s yn tnh tm hn con
ngi. Khung cnh c khi to nn thi v tng s th thi cho tm hn.
y, tng cn ni thm, dn chng phng ng, c Vit nam ta th xa cn
tin thn quyn, tin ti lc vn nng ca to ho, khng bao gi dm ganh ua vi
to ho, m ch un mnh da theo nhng han cnh ca kin trc t s phc tng.
y c ci g tri ngc vi phng Ty. phng Ty, con ngi mun ganh
ua cng to ho, v mt cng trnh kin trc, con ngi t coi l mt chin thng ca
mnh i vi thin nhin. Con ngi phng Ty xy cao vn ln, cn con ngi
phng ng ch nhn nhn dng nh ca ca mnh khng ln b cao, m ch ct lm
sao cho nh ca c ho hp vi khung cnh thin nhin, to nn s m du cho cuc
sng.
Nu ngi phng Ty mun mi cng trnh kin trc mnh u ni bt trn khung
cnh ca to ho, th ngi phng ng li mong nhng nh ca mnh thun vi


khung cnh, nhng cy c ni sng che ch cho ngi nh thm m cng, v nh vy
s ph tr cho cuc sng ca mi ngi trong gia nh.
Nhiu ngi ngoi quc cho rng Vit Nam chu nh hng ca vn ho Trung
Quc, nn trong lnh vc kin trc, ngi ta cng nhn thy cn ci g dng dp l ca
Trung Hoa. Nhn xt trn c th l ng v cng c th l sai. ng v Vit nam
thu nhp vn ho Trung Hoa, cn sai, v tuy thu nhp vn ho Trung Hoa, nhng
chng ta Vit nam ho nhng ci g chng ta thu nhn, sng to ph hp vi
con ngi Vit nam mang ct cch Vit nam.
B ngoi, nh Vit Nam, nht l nhng ngi nh sang trng, c v tng t nh
nh ca ngi Trung Hoa, nhng nhn k qua ci v tng t, vn phng pht ci g
khc bit: s khc bit ny chnh l ch ngi nh Trung Hoa b Vit Nam ho qua
bn tay kin trc ca ngi Vit Nam, vi cch xy ct, vi v tr nh hng cng
nh vi cch xp t t ngoi vo trong.
Nh Vit Nam xa c nhiu gian, nm thnh dy, chia thnh nh trn, nh ngang,
nh bp. Nhng dy nh ny vy xung quanh mt sn rng. Dy nh trn nm gia
v c nh th t tin. Hai bn, chu mt vo nhau l hai dy nh ngang v nh bp.
ng sau nh thng l vn, ng trc sn l ao; cng i vo nh thng i
bn, cnh dy nh ngang hoc nh bp, pha ngoi sn. Ngi ta trnh cng ng i
thng vo nh gia, nht l vo gian nh th, trung tm ca gia nh. Cng c khi c
nhng ca mch i li sau, hoc thng sang nhng nh bn cnh ca cha m, anh em,
hoc con ci - thng sng quy qun trong i gia nh gn nhau.
Nu nh c bi tre, bi tre gc vn hoc b ao.
ng rm cng ng sau vn, cng c nhiu nh nh ng rm cnh hai tri
nh hai bn. Rm va dng un, va cho tru b n, nht l min Bc v
min Trung.
Trong cng vic kin trc, ngi xa trc kia dng ln bn ct tri ca gian gia
cng vi n nc, ri mi n ct ci v ko cc gian bn. Sau cng l nhng ct ph
v ct hin. Nhng ct ko ny, d ch bng g hay bng tre, c chng cht ly nhau
hoc bng lt hoc bng cc mng ko, mng ct thnh mt sn nh, rt vng chi.
Dng xong sn nh mi t mi. Mi nh c rui m gi ngi, rm, r hay l
lp ln trn. Ngi ta dng lt buc nhng con tranh, con r, tu l vo cc m ca
mi nh. Rui m lm bng g hoc bng tre, phn nhiu l tre ngm, nhng cy tre
c ngm xung nc mt thi gian kh lu trnh mi, mt.
Sau khi t mi l cng vic lp nh. Nh lp ngi, rm, r hay l tu kh nng ti
chnh ca gia nh v cng ty hon cnh i phng, ni no tin th dng r, ni
no nhiu l gi, th dng l.
Nh trn trnh by, ngy nay ngoi ngi, rm, r.... ngi ta cn dng tn hay
fibro-ciment lp nh.
V ngi, xa c nhiu loi: Ngi m dng, ngi nu,....
Nh lp bng ngi, lp m thng dy, v ngi ta thng dng dy km ct
ngi vo m, mc du ngi c mu gi nhau.
Cng vi vic t mi lp nh, l vic xy tng, dng vch. Tng vch ch lm
ba mt cn mt trc trng v kh hu nng nc Vit Nam.
hai bn u hi, cng nh nhng gian bn cnh, tng, vch c th c ca s.
Gian chnh gia khng bao gi c ca s ng sau, ni y l ni k bn th t tin.
Mt trc tuy khng c tng vch, nhng che nng, ma, c k nhng tm
di, bng g hoc bng tre, ty theo nh ngi lp g hay nh tre lp rm r.
Nhng nh g c xy tng gch, ch k nhng tm di ny l nhng ca la, ca

Toan nh 105

xp, mi ln m th treo mnh mnh. C khi c ca lip, ban ngy chng cao ln, ti
h xung. Hoc nu c che bng di, tm di ny ban ngy cng y sang bn, ti mi
ng vo.
Gian gia l ni tip khch, c k mt b trng k ngay trc bn th, c khi gia
b trng k v bn th c thm chic sp.
Nh t nht c ba gian. Nu c thm th phi nm gian, s gian nh bao gi cng l
s l, tc ta xa tin nu gian nh s chn th s c mt gian "khng tt". Nh ba gian
thng c thm hai chi.
hai bn bn th t tin, c khi c k nhng bn th khc: bn th Th Cng,
Thnh S, B C, ng Mnh, v.v.... Trc nhng bn th ny thng c nhng b
phn hoc gh nga, ni ban ngy ngi nh ngi chi tr chuyn, ban m dng l
ch ng cho n ng con trai: v y cng l ni h hng ngi n ung nhng khi gi
chp.
Ba gian nh gia, khi l nh nm gian, thng c vch hoc tng ngn cch vi
hai gian u, thng l bung ng hoc l ni cha c thc la.
hai chi u, thng dng t ci xay la, ci gi go hoc l ni ct nhng
nng c ban m.
Trc nh c mt mi hin, c khi chy sut c my gian, c khi ch che ba gian
nh chnh. Nhiu nh thay mi hin bng mt gin hoa, thng l hoa l va thm va
mt, cng c khi l gin hoa t, mu vng rc r.
Nhng nh gch, hoc nhng nh tre khi xy hoc p tng thng c o mng
gi cho vng. Tc ng c cu:
"Nh khng mng nh bng khng ngi".

Nh phi c mng th tng mi chc.
Cng nn ni thm, nhiu nh thng c vn hoa ng trc, cn vn ng
sau th thng trng cy n qu hoc trng rau.
"Nh anh c dy vn hoa,
C thm dy nhn vi ba cy da".
Cng ng
Nh phi c cng ng ra vo. Nh khng cng thng thng trng vo.
Cng ng c kin trc ring, v thay i tu theo hon nh ngi hay nh tranh.
Ngi xa rt ch trng ti vic xy cng ng nh mt ca ngi nh.
Li lm nh ca ta chu nh hng ca ngi Trung Hoa v khi lm nh, ta thng
theo phng php ca v t s ngh th mc xa l L Ban. Phng php ny c
nhng im c bit theo thuyt xa ca trit hc ng Phng. Ngy nay ta hiu
rng cng ng h thng do ngi bn trong khng tm sn sc gn gi, nh vy
trm cp c th dm ng. Ngi bn trong y gm c cha m ln con ci, u ch lo
n chi, khng ngh g n nh ca, nh vy ca ci trong nh chng ra i sao c?
Lm nh, cn thn ni nh chnh nh, nhng cng khng nn cu th trong vic
xy ct cng ng. Cng phi xng vi nh cng nh b mt xng vi con ngi.
Ngi xa king cng i thng vo trong nh nh trn ni, v trong khi kn t
chn hng trc khi xy ct nn ngi nh, ngi ta ngh n vic t cng ng.
Trong nhng trng hp v i th ming t, khng th trnh cng soi thng vo nh,
ngi ta thng xy tng hoa vi bnh phong che cch cng vi nh, v ng
i phi vng theo tng hoa, khng n thng thng hn vo nh chnh.
Nhn ni v cng, ta nhn thy cng ng ti Vit Nam c s thay i t min Bc,
qua min Trung, vo min Nam.


min Bc, nh no cng c cng. Cng c khi xy, c khi ch l mt tm lip
dng ln ban ngy v ng xung ban m gi l "cng tn". C khi cng l hai cnh
ca n vo tng ng m cho d.
Nh giu th bn trong cng c mi lp ngi. C cng c gc v ban m c nh c
ngi ng trn gc cng canh phng o tc.
Min Trung t Hu tr ra cng c cng. Ti Hu nhiu nh xy cng rt p, tun
theo my nguyn tc ca L Ban ni trn.
i dn t Hu vo min Nam, cng nh khng cn na. min Nam, nht l
ng qu, nhiu nh ch lm mt ci ch gai vng chi m ko ngang ngn ng
ra vo!
Do a hnh, dn qu min Nam lm nh dc theo cc con ng ln, dc theo cc
dng knh, phn nhiu nh khng nhng khng c cng, m cng khng c c ng
na. Ca nh n lin ra b ng hoc b knh.
Theo li kin trc phng Ty, cc nh th, nhng ph bun bn cng khng
c cng, duy ch nhng nh nhng khu c tr, xy theo li bit th mi c cng, v
cng thng bng hai cnh st hoc g, gn vo hai bn tr tng. Ngi ta cng lm
cng bn cnh, khng cng soi thng vo nh.
Nhng ngi nh chung c c mt cng chung thng bng hai cnh st, hoc cng
c khi khng c cng m ch c mt li i chung cho tt c mi ngi c tr trong
chung c.
* M trc ng
Theo phng php to tc ca ta xa, lm nh khng nhng ch ch ti cng ng,
m khi dng cng ng thng ch ti c pha trc cng ng. Nhng i hnh, a
vt trc cng ng, theo nh quan nim ca L Ban m cc c xa vn p dng, u
c nh hng tt hoc xu ti gia ch.
Thc ra, khi ngi xa nu ln nhng im xu, tt chng qua ch l nhng kinh
nghim ca nhiu i, nhng ta c ly tr m suy xt s tt xu c.
Th d, nh khi lm nh trc bi tha ma, l tt nhin c kh cc ngi m, d c
o su chn cht, cng c th xng ln t nhiu, gy bnh tt cho nhng ngi chung
quanh c.
Mt th d na, trc nh c ni non, nh n v thanh nhn. Cnh tng phng
khong ca ni non, mang li cho con ngi mt tm hn th thi, khi tm hn th
thi, con ngi tr nn khong t v nh vy, d hon cnh no m chng t thy
thanh nhn v n. Hn na s cao rng ca ni non cng gip con ngi thm sng
sut v do s kim n vi c sng sut s d c kt qu hn.
y ch nu ra vi th d, chnh ra mi im, khi ta suy xt ta u thy ci l
ca ngi xa.
Nhng Kiu Nh
Nu cn c vo nhng nh ngy nay tnh thnh ni n nhng nh ngy xa,
ta s c rt nhiu s sai lm, v hai li kin trc khc hn nhau, v hon cnh i th
cng nh v np sng x hi.
Cho ti thi tin th chin th hai, cc kiu nh ca ta vng qu vn gi nguyn
np c ca nhng th k trc. V cho ti ngy nay, nhng vng qu khng c
chin tranh tn ph, nhng ngi nh vn l nhng ngi nh kiu xa.
Kiu nh c nht ca Vit Nam c bn mi: hai mi chnh v hai mi u hi, che
hai mi chi.
Cng vo loi kiu c, l nh xy dng theo kiu hai mi bt c khng chi.
(hnh nh)

Toan nh 107

Nh bn mi v nh hai mi u l nhng kiu nh c t lu lm, theo cc nh kho
c th t th k th ba, th t min Bc - cn c theo nhng nh nh bng t nung
o c ti cc ngi m c Vnh Yn (lng Lc), Bc Ninh (lng Nghi V) v
Thanh Ho (ng Sn).
Kiu nh thay i ty theo i phng v cng ty theo i v x hi ca ch nhn.
Ti min bc, nh lm ba gian hoc nm gian theo kiu ch "inh". min Trung,
nh cng theo kiu ch "inh", li c nh Vung, nh Rng.
Nh Vung tc l nh c ba gia chnh thng nhau, hai gian chi cng thng nhau
bng mt ngn rng sau bn th chnh ca nhng gian gia.
Nh rng tc l nh ba gian hoc nm gian khng chi, trng tng t nh chic
rng.
Ti min Nam, nh cng lm ba gian, hoc nm gian. Loi nh c bit nht ni
ny l loi nh bnh t, bn mi u nhau, nc cao, mi dc. Loi nh bnh t ny
thnh thong ta cn thy tn ti mt vi khu Si Gn.
Nh cc quan ct theo kiu ch "Cng" hoc ch "Mn"v c gc. Dn gi thi
xa khng c lm hai kiu nh ny, cng khng c lm qu to ln, dng trn mt
b i, phi lm st mt t hoc nn ch c tn cao thnh mt lp. Cng khng
c lp mi i v lm gc.
Thi th i thay, np sng con ngi cng khc theo lut l. Ngy nay nh ca, ai
mun lm sao cng c min l ng phm ti t do ca ngi khc v cng ng
phm ti ch gii cng cng.
Nh ca ngy nay lm cao rng, c gc, c cu thang, mun lm ch "Cng", ch
"Mn" hay ch "inh" ty . Thng nh ngy nay lm theo li ch "Nh" thnh hai
lp, hoc lm mt lp theo kiu ch "Nht". My nm gn y, ti Si Gn cng nh
cc th ln, nhiu nh kiu chung c c xy nn v cc bit th khang trang mc
ln khp ni.
Ai c tin mun xy ct nh ca ra sao th xy, khng c s cm on hay bt
buc g. Dn ch v t do bt u ngay t ni n chn . Tuy nhin cng phi tun
theo lut php v xy ct v quy hoch chung.
Nu nhng ai c tin lm nh cao ca rng, th nhng ngi ngho vn ch trong
nhng tp lu lp xp. Trc y v chin tranh tn ph, hng vn gia nh phi ri b
lng mc, ko nhau ra cc thnh th hoc ra cc ni ven ng ln dng nn nhng
tp nh nh hp sng chen chc. D nh hp, nhng ngi nh vn l nhng ngi nh
thng hai mi bt c kiu thi xa. Ngy nay nhng nh chut ang c thay th
bng cc khu dn c th.
l ct nc
Cc nh kiu nh xa ca ta u c nc, v nc nh tng trng cho tt c ngi
nh, bi vy, trong vic xy ct nh ca ta c l ct nc, ch gi l l thng lng.
L ct nc i vi phng ng, cng nh l t vin u tin hoc vin gch
u tin ca phng Ty.
Ngy nay trong cng vic xy ct nh ca hoc cc trng s cng cng, ta cng
bt chc theo li u M lm l t vin gch hay vin u tin thay cho l ct
nc, v thng nhng ngi c chc v danh vng c vinh d mi t vin hoc
vin gch ny. hoc gch xy xung di t, tri hn "L ct nc" ca ta xa.
Khi lm l ct nc, ch nh nh ngi xem ngy, kn gi, v chn c ngy gi
tt l mi c hnh.
Trc l ct nc, sn nh c dng, v c khi tng cng c xy ri.
ng ngy gi kn chn, ngi ta bt n chnh ca nc nh ln nh sn nh.


Mt ming vi ngy thng c l v my ch Khng Thi Cng ti th, ngha l
ng Khng Thi Cng y, c treo vo chic n chnh ny. Cng c nh thay
v ming vi ny, ngi ta dn vo n chnh mt l "ba bt qui" hoc treo vo
mt quyn lch Tu, hoc mt quyn lch ca triu nh cng tt. Ming vi, l ba
hoc quyn lch ct "tr ma qu", theo quan nim c.
L ct nc thng c thy php ti cng. Ch nhn cng lm l co gia tin. L
xong c t pho. Ting pho biu l s vui mng v cng "ui c t ma".
L xong l ba n ung, c mi b con h hng.
L ct nc ch c hnh cho ngi nh chnh, m t ai lm l ny cho nhng ngi nh
ph.
Ngy nay vn c ni lm l ct nc, nhng ngi ta cng c hnh c l t vin
u tin na. Phi chng v c nhiu nh mi bng khng c nc. vng qu "l ct
nc" vn c nhiu ngi t chc.
Cch sp t trong nh
Bn th gia tin k gia nh. hai bn, ti nhiu gia nh l bn th Th Cng, bn
th Thnh S, v.v.....
Trc bn th gia tin l ni gia trng tip khch, hoc hng ngy ung tr ngm
th.
ni hai bn c k cc b gh nga hoc phn. Con chu tip khch hai bn ny.
cn nh chnh ny, tr ngy gi tt, n b con gi khng c bn mng ti.
n b tip khch nh ngang hoc bung ring.
Ngy nay chn qu, vic gn gi np c vn c bo tn. v cc b thng trnh
tip khch trc ging th. Tc ny do vic ph n khng c php c mt ni
t t, t xa.
Nam n, d trong nh vn c s cch bit, bi vy, bung trai gi ring. Nh
chnh thng hng Nam, cc bung con trai p ha Ty gi l Ty phng, cc bung
con gi pha ng gi l ng phng. Nu nh khng lm theo hng Nam th
phng cc con trai bn tay phi gn th gi l Hu phng, phng cc con gi bn
tay tri gi l T phng. Nu nh ng ngi, con gi phi nhng cn nh ph,
nhng trai gi vn ring phng.
Vic phn bit t hu phng hin nay khng cn na, nhng d sao trai gi vn
trnh s chung ng. Nu v qu cht chi, khng c phng ring cho cc con, -
trng hp th ngy nay - t ra trai gi cng phi c ging ring bit.
Ngoi ra cng cn ni thm, bt c gia nh no, khng k ngi nh trn cng c
cc nh ph gm nh ngang, nh bp. Nhng gia nh giu c cn c thm va thc,
chung tru, chung b, chung g, v,v... cch xa nh trn.
l mng tn gia
L ny tc l n mng nh mi .
C nh mi l iu ng mng. Dn ti nh mi, ch nhn phi l l khnh thnh
ngi nh.
L khnh thnh cng c c hnh vo mt ngy tt, c co gia tin v c lm c
mi b con, bn b.
L n mng tn gia thng long trng hn l ct nc, tuy v phng din tn
ngng, ngha l ct nc thing ling hn.
Trong dp n mng tn gia, ch nhn c bn b mang l vt ti mng. C nhng
bc thu, c nhng bc i t, c nhng i cu i, c vt, hoc tranh nh
trang hong nh ca.
Ngy xa, lc lm l co gia tin li c t pho biu hin s vui mng. Ngy

Toan nh 109

nay, vic t pho bi b nhng tic tn gia vn vui.
Trang tr trong nh
D sang hay hn, c mt ngi nh, ai cng mun trang tr tng v p ngi
nh camnh. Mt vi chu cnh, my cy bng hng trc ca nh, my bc tranh
treo trn tng, nhng l hoa by bn, nhng rm treo ca s, mt vi bc tng nh
t trn chic k gc nh, du c mc ch lm cho ngi nh thm khang trang, thm
m thut.
Xa v nay, s trang tr nh ca khng ging nhau.
Xa c nhng lut l rng buc v ngn cm phn bit tn ti trt t x hi, nay,
ai c tin mun trang tr nh ca ra sao tu .
Lut l xa n nh vic trang tr nh ca ty theo a v x hi ca ch nhn, vua
quan c cch thc ring v dn d c cch thc ring, dn khng c trang tr mt
cch tim v.
Vic trang tr bt u ngay t lc lm nh,ngha l ngay t khi dng ct, bc ko.
Th mc bt ch, t im thm nhng ng cong, ng ln khi lm ct, ko, rui
hoc x nh, ging nh nhng ng ch cc ni nh cha.
Lc xy tng, i vi ngi nh gch, th n cng xy ngay nhng ng ln,
nhng bng hoa ti cc ca s, u hi, v t im bng nhng nt v m tng trong
nh, ty theo mun ca ch.
Mi s trang hong u c quy nh bi lut l. Lut Gia Long; iu 156, c ni
rng: tt c nh ca, xe c, qun o v tt c mi vt dng ca quan chc v thng
dn phi phn bit r rt. Ai dng tri php th b ti. Nh ca thng dn khng dng
trn mt b i, mi i v lm gc.
Trong nh khng c sn pht trang hong. Mi s t im n thng lng,
nc nh, v trong nh u c sc lnh quy nh.
Cc quan i thn nht, nh phm trang hong n thng lng, nc nh, sn
nh bng hoa l hoc u th loi bn chn nh cp, ru, s t.
T tam phm n ng phm ch c trang hong ti th vt bn chn.
T lc phm tr xung khng c php trang hong g c.
Dn gian, l tt nhin, khng c php trang hong nh ca mt cch rt c m
thut m khng phm lut triu nh.
Ngi ta dng ch trang hong: ch Th, ch Phc, ch H thng c dng
ti lun. Ngoi ra li c ti bt bu, tng trng cho s bt t cng c dng
nhiu: Ci qut, thanh gm, gi hoa, bu ru, ci phch, cy v cnh tre, ci so, v
hoa sen....
(hnh nh trang tr ni tht xa)
T vua n dn, tu theo a v, cc ti trang hong xa gn:
T linh: Long, ly, quy, phng.
T hu hoc t thi: Mai, lan, cc, trc, hoc tng, cc, trc, mai.
Tam a: Phc, lc, th. c tng trng bng con Di, con Hu v cy tng
Li cn cc ti khc: Cp, S t, My, Nc, La.
ti tho mc cng c dng ti vi Hoa, L, Cy, Qu. Mi loi cy c tnh
cch tng trng ring.
Cy Trc tng trng cho ngi qun t, s tit khn ngoan.
Cy Tng tng trng cho s trng th.
Hoa cc tng trng cho s hnh phc
Hoa Sen tng trng cho s thanh khit
em li v linh hot cho s trang hong, nhng cy cnh c bo chut sa


cha, chm tr cho bin thnh nhng ging vt:
Trc thnh Cng
Mai thnh phng
Hoa sen thanh con Ra
Hoa Cc thnh con K ln
C n nhng Phc, Lc, Th cng c gt gia bin thnh hnh mt rng, u
phng.
Ti cc ngi nh th, cn c nhng bc honh phi, cu i. Nhng hng ch th
ny thng ni ln nhng c tnh tt ca t tin, lng sng knh ca con ci, s
nghipca ng cha v s mong mi cu mun ca ch nhn theo gng cc ngi
v trc.
ng trc nh khch, nhiu nh cn c hn non b nh trnh by chnggii
tr. Hn non b t trong b vi nhng cnh gip cho ch nhn tm thy s th thi
trong tm hn, v y l tt c ci g nh nhng, m i, thanh tao v du dng.
Vic trang tr nh ca ca ta xa trong ng rt nhiu ngha va v tn gio, va
v o c. Thc ra y cng l mt ngh thut, m tt c cc ngh thut phng
ng bao gi cng c tnh cch tng trng.
Cc Ch i t trn mt bc honh phi ni ln c mt qu kh mt chi h, c
mt cu i ta c th thy c mt cng trng ca mt ngi trong gia nh khut
vi cc c tnh cao qu:
Tin t phng danh lu quc s,
T tn tch hc k gia phong.
Lc dch:
Tin t danh thn ghi s nc,
Chu con tch hc ni c nh.
Mt cnh cha trn hn non b, khng phi y ch l mt ngi cha khng v tri
v gic, nhng ngi cha ny gi cho ta suy ngh ti s th thi trong tm hn ca
nhng ngi sng ni am thanh cnh vng, cho ta phi tng tng ra ting chung
cha vng vng, ra cnh chiu hm bng lng, cho ta phi nh li ting tng kinh g
m u u ca cc v ho thng mt ngi cha ni thm sn cng cc....., mt
ng ng ngi cu c bn b sui cng khng phi ch l mt sinh hot tm thng,
khi thy cnh ta phi ngh ti s tiu khin ca mt k i thi, ta phi nh li s
tch Khng T Nha ngi cu bn b sng V Ty K, ri sau ny ng iu khin
tm trm trn ch hu lt vua Tr ca nh Thng.
S trang tr nh ca li xa nay vn cn tn ti phn ln cc gia nh Vit nam,
nhng cng c nhiu ngi bt chc u, M trang hong nh ca ca mnh.
Bc vo nh nhng ngi ny, ta thy nhng b bn gh theo li mi ln tt, mt
pho tng m n kha thn mt gc nh, mt l hoa sc s v kiu hnh trn mt
bn .Trn tng c nh mt v n, mt vi phong cnh ... y ngi ta kn s m
thut qua con mt mi, s ho hp trong nh vi i sng ngy mt cao v i hi
theo th hiu thi thng.
*
* *
Ci xin
Ci gc ca gia nh l hn nhn, c hn nhn mi c v chng, mi sinh con
ci.
Mc ch ca hn nhn l ct duy tr gia thng(1), cho nn vic ci xin, tuy l c

Toan nh 111

nhn nhng li chnh l vic chung cho c gia nh, c ngha x hi.
Trai ln dng v, gi ln g chng, l bn phn ca cha m, bn phn ny do s
bo tn huyt thng v duy tr k t gi vic khi hng.
Vi s th phng t tin, mi gia nh u cn qua mi i, c con trai ni di
tng ng. Chnh s th phng t tin n lm cho nn tng gia nh thm vng
chc, v mun c con, l tt nhin phi c s phi ngu gia nam n.
Vic ci xin lm r rt hn tnh cch tn ngng ca gia nh Vit Nam vi s th
phng trn, nht l trong cc vic duy tr gia thng.
Xa kia, trai gi ly nhau rt sm. N thp tam, nam thp lc, l tui trai gi
hiu s i. Nhiu gia nh i bn cha m cn nh c vi nhau ngay t khi nhng
a tr cn l bo thai trong bng. Nhng th tc ny ngy nay khng cn na v
trong vic hn nhn ca con ci cha m ch ng vai c vn, v do , vic ci xin
cng ch thc hin khi con ci n tui hiu bit trong s kn chn.
Thi xa c tc to hn, nhng cc th sinh thng ly v mun, cc cu cn
mun Bng vng chi li, uc hoa vi g.
Tc l ci xin ca ta, c nhiu im ging ngi Trung Hoa, v theo tc l c.
Gi th
Vic i bn phi ngu nhau gi l gi th. Thn Trng Hu trong mt cun sch
c ni Gi th l mt ci l m ngi n b ri b nh mnh v nh chng.
Theo tc l, con gi ly chng phi theo chng, khng c v nh mnh, ch c
php thnh thong v thm cha m, ri khi cha m cht i, ch tr li v nh mnh vo
nhng dp gi tt.. V, mt khi i ly chng, ngi n b, khng cn c quyn ngh
n nh mnh m phi ly chng gnh vc giang sn nh chng. H bn chng nng
hn i vi h nh mnh.
nh ngha trn ca Thn Trng Hu mi ng c mt phn v cn b st mc
ch chnh ca vic ci xin.
Theo kinh l, thin Hn l, hai ch Gi th c nh ngha nh sau:
Gi th l mt ci l nhn ngi n ng lo ni dng h nh mnh, gy dng
con chu.
ng vy, V mc ch chnh ca hn nhn l c con lu truyn tn tc v vnh
cu s phng th.(1). Lun l ta cho ngi v hu l phm ti nng nht trong o
hiu, nh li thy Mnh T ni: Bt hiu gi tam, v hu vi i, ngha l Bt
hiu c ba iu, khng c con ni di l nng nht. Ba iu bt hiu:
- Cha m sng khng phng dng
- Cha m cht lm nhc ti vong linh cc ngi.
- Khng c con ni di tng ng.
V gi th l mt ci l, nn phi c mnh ca cha m, c mi nhn.
i vi ngi xa, vic dng v g chng l quyn ca cha m, con ci ch bit
vng li. Cu chuyn yu ng trai gi, cha m, khng cn bit n, nu cha m
khng thun tnh. Vic p duyn ca cha m, nhiu khi tng xy ra nhng vic
ng tic, bi vy ta c cu: p du, p m, ai n p duyn.
Trai gi t do ly nhau, khng bm mnh cha m l iu ng ch, l trn bc trong
du, v nh k tro tng dm vch. V cc c gi ly chng nh vy b coi l V
theo, khng ng trong hng b kinh. Vic hn nhn ch c coi l chnh thc khi
chng cha m ly cho.
p Duyn
V chng l cn bn ca gia nh, vt khi vng l gio, tc l khng hp o
ngi vy.


Tuy nhin, trong nhiu m ci, cha m khng ngh n hnh phc ca cc con,
c ngi ch kn mn ng h i, c ngi tham giu. Cc c gi tht ra bit
bao li on hn trong nhng trng hp ny. Ta hy nghe nhng cu ca dao:
'M em tham thng xi rn,
Tham con ln bo, tham tin Cnh Hng.
Em bo m rng ng,
M ngm, m ngut, m bng xi vo,
By gi ngi thp k cao,
Nh i a lch - so sao cho u.
Li cn nhng trng hp cc b m chng cn ngi lm d con trai mi t tui,
ci ngay cho con mt c v ln tui gp i chng! Ly chng nh vy, cn gi
l ly chng sao c! C gi li cn b mi ngi ch ci l tham giu i ly mt
a tr ranh, nht l i vi nhng chng trai lng trn x di vn hng ti c:
'Em tham giu, em ly thng b t ti,
Lng trn x di thiu g trai t!
Em em thn cho thn cho thng b n giy v,
Mu ng thng gi n nm co trong lng.
Mang danh l gi c chng,
Chn m trc tit nm khng c mi.
Ni ra s ch em ci,
M hng b qu thit i xun xanh.
Em cng liu mnh v thng b tr ranh,
m nm s m qun quanh cho bun.
Bun tnh em li b thng b n ln,
N cn b mn nn cm cho g.
N ng n ngy kh kh,
Mt gic n sng cn g l xun.
Ch em i, hoa n my ln....
Ly chng ai chng mun ly ngi va i phi la cng chung sng trong n
i, ly anh chng nh xu cn trng mong ni g. V ra ng, mi khi i cng chng,
ngi ta li bo l ch em.
Lut php ngy nay n nh tui hn nhn, trai gi i bn ly nhau d c s
chnh lch.
Kn V Kn Chng
Vic v chng l vic trng i nht trong i ngi, bi vy phi ly l nghi rng
buc, nhng trc khi i n nhng l nghi phi c s thun tnh ca i trai gi v
nht l ca cha m i bn. Thi xa s thun tnh ca cha m l cn thit, v trong
vic hn nhn ca con ci, nh trn ni, quyn chnh l cha m, cn ngy nay cn
s thun tnh ca cc ng nhn v cc bc cha m ch ng vai tr c vn, khuyn
bo con ci trong vic kn chn ngi bn trm nm.
Trai gi i bn lu nhau, khng phi b u ly y, m phi c s lu , nhn
trc kn ngi c th chung sng vi mnh trong hon cnh ca mnh vi s
thun ho.
n tui trng thnh v sinh l, t nhin trai gi hiu bit s kn chn ca mnh.
Trc y, v vic ci xin ca trai gi thng tin hnh trong tui cn nh, nn phi
ni, vic kn chn chnh l do cha m nhiu hn.
Ly v kn tng, ly chng kn ging . S hiu bit ca cha m vi kinh nghim
vic i qua nhng iu tng tri, cha m nhn bit trai gi trong lng nhng m no

Toan nh 113

c th lm du con mnh c, c th to hnh phc cho con ci mnh, v nhng
chng trai no kh d tr nn giai t ca mnh, c th cho con gi mnh Nghn tm
nh bng tng qun
Vic kn chn xa nay c iu d bit. Xa kn mn ng h i, i bn trng
vo gia th, trng vo i v x hi ca nha.
Kn con ng chu cha, kn gia nh c lun l o c, nhng cng li kn tng,
kn ging, ng h huyt thng c bo ton vi ni ging tt, vi dng di hay.
Con hiu phi vng li cha m. Con gi cha m t u ngi y cn con trai
cng khng bao gi dm t chi ngi v cha m kn chn cho mnh.
Kn v cho con, ngi ta ch trng n ci c hnh nhiu hn nhan sc, v ci
nt nh cht ci p v sc p khng mi ra m n c.
Ni nh vy khng phi l ngi ta b qua nhan sc, nha sc cng d phn trong
vic kn chn la i, nht l khi ngi ta ly nhng ngi thip. Th dng c, thip
dng sc v ci con ct cn phi kn ngi c hnh, cn v l con thm ngi ta
mi nhm ti sc p nhiu hn.
y tng cng nn ni thm v vn giu ngho Gi th bt lun ti, vic
hn nhn khng ni n tin ca, m cn mn ng h i gia th v i v x hi
ca i bn. Ch nhng ngi tham giu mi ni n giu ngho. Ai cng mun trnh
cnh th ph khinh bn n thng l ci ngun ca s bt ho trong gia nh.
Theo tc l xa, cha m kn v kn chng cho con, nhng thng cha m vn hi
kin con ci trc, v vic thun tnh ca con ci t khi cha m cn tr, tr nhng
trng hp rt t i.
Trai gi tip xc
Xa, ta thm nhun o l Khng Mnh v phong tc ta thng da trn phong
tc Trung Hoa, m theo nguyn tc nam n th th bt thn thng lun lun
c nhc nh ti. Phi c s nam n hu bit trnh nhng tr trn bc trong
du.
Mc du nguyn tc lun l l nh vy, nhng trn thc t, ti t nc Vit Nam,
nu c s nam n hu bit ch c cc gia nh trng gi, mt lp ngi qu
thin theo phong tc Trung Hoa, cn trong lp bnh dn thc ra gia nam v n, s
hu bit cng khng qu kht khe, v phong tc cng nh s sinh hot hng to ra
nhiu dp trai gi c th gp g nhau c. No nhng lc cng vic ng ng
cng lm, ri nhng lc ngh ngi trn b , sn nh, di giu tre, h tha h gp
g tip xc vi nhau. Ri trong nhng cuc tip xc ny h tm tnh vi nhau. Bao
nhiu cu ca dao nhc li nhng cuc tr chuyn ca h. H m th lng nhau, h
nhc li nhau ci cnh cn n chic ca mi ngi:
"C kia m hng hng,
C cha ly chng, c i ch ai?
Bung khng ln la hm mai!
u xanh my lc da mi tc sng.
Du ngi ca s chm rng,
Chn loan gi phng khng chng cng h!
Con trai cha v xong,
Con gi cha chng bun lm em i!
Li thm nhng dp hi h vi cc tc ca ht gia nam thanh n t, vi nhng tr
bch h khin cho trai gi c th d dng chung vui vi nhau nh n u, bt chch
trong chum, ko co, nm cn, v.v....
Ring vi cc tc ca ht trong ngy hi, nhng bn con trai bn con gi tha h m


th ti nhau la chn nhau. Nu c ai c v nht nht, cc b gi i ln trong m
hi nh c v khuyn khch cho nhng i trai gi d bit thng yu nhau.
Tuy c s gn gi, ng chm, nhng vn trong gii hn l gio. Gp g nhau
tm hiu, nhng khng sm s. Nhng gi lng l, trai bm mun vt gii hn l
gio vi tr ong bm u b mi ngi ch ci khinh r.
Nhng cuc gp g ngy hi, cng nh trong lc vui ht cng nhau khi ngh ngi
cng vic ch l bc u a ti cuc hn nhn vi l nghi, v phong tc cng ch
d di trong gii hn .
Trai kn v, gi kn chng, ng nh cu ca dao:
"Chim khn u nc nh quan
Trai khn tm v, gi ngoan tm chng.
Nh trn ni, trai kn v th kn c, nhng nu cng i vi c, li l mt nhan
sc kiu dim th cng hay. Cu ca dao di y, ni ln s yu thng ca chng
trai i vi mt c gi qua nhng im no:
"Mt yu tc ui g
Hai yu li ni mn m c duyn;
Ba yu m ln ng tin.
Bn yu rng lnh ht huyn km thua;
Nm yu c ym eo ba.
Su yu nn thng quai tua du dng;
By yu nt khn ngoan,
Tm yu n ni li cng thm xinh;
Chn yu em mt mnh,
Mi yu con mt hu tnh vi ai.
Trai yu gi v nt na v nhan sc, gi li kn trai l bc ti hoa, l k hn ngi.
"Ly chng cho ng tm chng,
B cng trang im m hng rng en.
*
* *
"n ua cho ng n ua,
Ly chng cho ng vic vua vic lng
Trong nhng bui ht i, nhiu cu ht l cu m hi:
"Anh thy em anh cng mun cho,
S lng bc m cy cao l di.
*
* *
"Thuyn ai l lng bn sng,
C lng i khch hay khng hi thuyn?
Ai i u y hi ai?
Hay l trc nh mai i tm.
V nhiu cu ht, chnh l ni ln s gn b ca lng mnh i vi ngi
thng:
"Ai i quyt th hnh,
an th ln trn vnh mi thi.
Ai i gi ch cho bn,
D ai xoay hng i nn mc ai!

Toan nh 115

Gp g nhau trai gi thng ly ming tru lm u cu chuyn. H mi nhau:
"M em hng vn khuyn rn,
Gi l ngha c v sau m cho!
Cc c con gi, cng c c nhn ly ming tru, nhng c c nh li li m dn:
"M em hng vn khuyn rng,
Lm thn con gi ch n tru ngi!
Khng n tru ngi, tc l c cn ch lnh cha m. C l con nh l gio mc o
khng qua khi u con khng qua li cha m:
"Ngc cn n ci cy ngu,
Con cn cha m dm u t tnh!
Ca dao ca ta ni v ming tru rt nhiu, v hn mt ln Ming tru ln du
nh ngi:
"Ra vn hi qu cau xanh,
B ra lm bn, mi anh xi tru.
Tru ny tm nhng vi tu,
gia m qu, i u hoa chanh,
Tru ny, tru lc, tru danh,
Tru nhn, tru ngha, tru mnh, tru ta.
Tru ny nhum thm duyn ta,
u xanh cho n tui gi khng phai
*
* *
"n tru phi gi tru ra,
Mt l thuc c hai l mn vi
ni n s tip xc gia trai gi qua cu ca dao, li ht, tng nn khng th b
qua nhng li ch diu ca i bn vi nhau, ch giu u ct, v a ti mt s
i p.
Gp mt chng trai cha v, mt vi c gi c th ht gho:
"Ngi ta chng trc v sau,
Anh kia khng v nh cau khng bung,
Cau khng bung ra tung cau c,
Trai khng v cc lm ai i!
Nu c nhng c gi ht vy, th cng c nhng chng trai hng nhc ti ci cnh
khng chng ca cc c:
"Trng trnh nh nn khng quai,
Nh thuyn khng li, nh ai khng chng.
*
* *
"Gi c chng nh gng mang c,
Gi khng chng nh phn g long anh,
Phn long anh anh cn cha c,
Gi khng chng chy ngc chy xui.
Khng chng bun lm ai i!
C nhiu cp trai gi, sau nhng cuc tip xc gp g vi nhau nh:
"Con dao rc l tru vng,
Mt anh, anh lic, mt nng, nng a.


i bn cng nhau gn b, nguyn mt ch ng, vy m v sau, c gi ph
li th c, khin cho chng trai ngm ng nut cay:
"ng tin Vn Lch, thch bn ch vng,
Cng anh dan du vi nng by lu,
By gi nng ly chng u,
anh mua biu trm cau, nghn vng;
Trm cau th tng nng,
Nghn vng th t gii oan li th!
Nhng cuc tip xc gia trai gi ng qu thng em li kt qu tt p, cuc
nhn duyn c th bt u. Lc ny, nh trai c th nh ting vi nh gi, v khi c
gi c b m hi kin, c tr li nh l gio mun:
- Phn con l gi, cha m t u con xin ngi y.
Ri c mt, mt c trong, mi c thm.... Cha m hiu c, v cuc hn
nhn c xc tin. ng b s bo nhau:
- Chng n thng nhau.
Hn l
Hn l nc ta trc y thng quy thc ca Trung Hoa vi mt i s thay
i. Theo s sch th nhng l nghi ny do Nhm Din, Thi Th qun Cu Chn
truyn sang Vit Nam u tin . Ngy nay cc h tc b xong chng ta cng nn
tm hiu thm thy c nt vn ho xa.
Khi trnh by v hn l. ng Thn Trng Hu c vit :
Ngi n ng n b ly nhau u l s ngu nhin. Truy nguyn thy, th
trc i thi c, khi loi ngi cn n lng, mc l, t, cha c php tc th n
ng, n b ch ly nhau nh loi cm th, ln ln mi lp php tc phn bit vi
loi cm th. lp hn th khng l khng thnh hn.
V l, y chnh l nhng l do thi th Nhm Din truyn sang bui ban u v
gm su l, c mnh danh l Chu Cng lc l.
1- L np thi, i bn nh trai, nh gi nh c. Ngi xa, nha trai dng con
nhn mang ti nh gi vi ngha l d chn c ni.
2- L vn danh, nh trai hi tn, tui, ngy sinh thng ca c gi. v c gi hp
vi tui chng trai.
3- L np ct, nh trai chp nhn s nh c sau khi so i tui vi chng trai.
4- L np t, tc l n hi.
5- L thnh k, t l xin ci.
6- L thn nghnh, cn gi l l Nghnh hn, tc l ci.
Tc l i thay v c gin tin i nhiu. Hin nay, nc ta ch cn bn l
chnh sau y:
- L chm ng
- L n gim.
- L n hi.
- L nghnh hn.
*Bn Tin
Ngoi ra, ta cn c tc Bn tin. Sau khi ngi con trai tm hiu v tm hiu
v c kn ngi con gi lm bn trm nm. b m chng trai nh ngi a tin
cho b m c gi bit, xem b m c gi c ng chu hay khng, nu ng ch th cho
tin li.
V tc bn tin ny, lut ta xa c ni rng:
Trc khi i hi, nh con trai con gi phi lm hn th, k r hai ngi y c

Toan nh 117

bnh tt g khng, con c hay con v l.
L lp hn th ny ngy nay khng cn na, nhng trc khi tip xc vic hn
nhn i bn nh trai nh gi vn bo tin cho nhau bit.
*L chm ng
L chm ng c hnh sau khi i bn nh trai nh gi ng thun vic hn nhn.
Trong l ny, nh trai mang l n nh gi, - l gm tru, cau, tr, ru.
y l dp ngi con trai bit r ngi con gi hn, cho nn l ny cn gi l l
xem mt. ng thi, cc b c, b d ca chng trai cng nhn l ny tm bit cch
n ca ngi con gi lc nh ra sao. Thng thng ngi ta cn c vo li ng
mai, b mi, nhng tng c chuyn ln lm, nn l chm ng tuy nhiu ni b,
nhng nhiu i phng vn duy tr.
*L n gim.
Sau l chm ng l l n gim, cn gi l l vn danh. L ny ch c hnh sau khi
nh gi cho b mi bit l thun vic hn nhn cho i tr. Ngy l nh trai dn ti
nh gi l v xin bn lc mnh tc l t giy ghi r ngy gi sinh ca c gi
tin so i tui vi cu trai. Nu i tui hp, vic hn nhn s c nh ot
hn.
* L n hi
L n hi tc l np t.
C nhiu ni khng c hnh l n gim, v sau l chm ng, nh trai nh b mi
ly bn lc mnh ca c gi so i tui, k l l n hi.
L n hi l l quan trng trong vic hn nhn. Ngy c l, nh trai dn ti nh gi
l gm bnh tri, ru, tr, cau. Nh gi nhn l ca nh trai em chia cho thn
bng quyn thuc bo tin mng, tnh thnh ngy nay c km theo thip bo h.
Nhn l n hi, tc l nh gi nhn hn vic g con cho nh trai. Sau chng r
phi su tt nh v cha ci, ngha l vo nhng dp Tt Nguyn n, tt oan
Ng, Cm Mi, nhng ngy gi chnh ca nh gi, chng r phi c l ti gia nh
nh v.
Ta nhn thy rng, ngi con gi, d mun d khng sau cc l trn nghim
nhin tr thnh v cha ci ca mt chng trai, d mnh bit hay cha bit.
S ng chm gia trai gi qua cc hi h, qua cc cuc ht i, lm gim rt
nhiu s b ng ca c gi i vi chng trai xa l. Nh cc cuc tip xc trai gi
t kn chn ly nhau, cng nh ngy nay cc ni th.
C nhiu ni, chng r phi ti r nh v mt thi gian trc khi lm l ci,
nhng ch trong thi k cha ci ny thi. Tuy nhin nhiu ngi trai sang r
hn bn v.
* L nghnh hn
Sau l n hi, nh trai c th xin vi nh gi lm L Ci, tc l nghnh hn hay
l n du.
Trong l ny c l dn ci, nn trc khi n nh l rc du nh gi thng
thch ci nh trai, v nhng l nh gi i, nhiu khi nh trai khng lo ni, v
nh gi thch no tin dn ci, no trang sc, no qun o cho c du, no ln,
no xi, lm c mi h hong. c nhng chng trai khi ly v phi i vay
mn, ri mn n ci ko di hng nm mi nm khng ht.
Thng con ngon cu l cu ca nh gi thng ni sau khi thch ci m nh
trai xin tnh gim, c nh gi nhn li. Nh th nh gi gi cao nh kh.
Ca dao c rt nhiu cu v thch ci, di y l mt cu n c ra chng t
s thch ci ca ngi xa tht l gh gm:


"Em l con gi nh giu,
M cha thch ci ra mu xinh xao.
Ci em trm tm gm o,
Mt trm hn ngc, hai mi tm ng sao trn tri.
Thp trn dn trm i,
ng thuc bng bc, ng vi bng vng.
Sm xe t m em sang,
quan vin h nh nng a du,
Ba trm nn Ngh i u,
Mi ngi mt ci qut tu tht xinh
Anh v sm nhiu Nghi nh,
May chn cho rng, ta mnh p chung.
Ci em chnh chnh mt ong,
Mi ct xi trng, mi nong xi v.
Ci em tm vn tru b,
By vn d ln, chn v ru tm.
L a mt nguyt m rm,
Rng nanh thng cui, ru cm thin li.
Gan rui m mui cho ti,
Xin chng chn chc con di go chng.
Thch th mi tho trong lng,
Chng m theo c, thip cng theo chn.
nh rng cu ca dao ny c phng i ln gp nhiu ln s thch ci, nhng
cng ch ni ln ci t ca tc l ny. S thch ci nhiu khi gn nh vic ni
thch bn mt mn hng. ch bai nhng bc cha m thch ci qu , dn gian
thng ni: g con hay bn ln. May thay tc thch ci ngy nay khng cn qu
t na. Nhiu ni b hn tc ny.
Sau khi i bn nh trai, nh gi tho thun v thch cui, hai h n inh
ngy nghnh hn. Ngy ny thng c chn vo nhng ngy c coi l tt ngy
theo m lch nhng ngy khng xung, khng k cc tui ca ch r c du.
Thng ngi ta kn ngy hong o.
Xa, ngy nghnh hn, nh trai mang l ti h nh gi. i u l mt ng gi
cm hng, thng c kn trong cc ng gi ng con v c a v . S la chn
ny, c mong cho i tr bch nin giai lo, con chu hu, lm n sung tc, n
trn ngi trc. Ngy nay khng cn tc ny.
Khi m ci i gn n ng nh gi, nh trai t ln bnh pho.
Lc y, ng vo nh gi c ngi chng giy, nht l cc tr em. Hai em hai bn
ng, mi em cm mt u dy, thng l chic tht lng iu. Dy chng ngang
ng nh vy, nh trai phi cho cc em tin chng b dy i. Ngi ta king s
ct t dy, nn nhiu khi gp nhng a tr ng ngnh, phi cho chng mt mn
tin kha kh nu khng chng do ct dy.
Trong nhng m ci long trng, c nhiu nh by hng n trong ng n n
m a r. Nh trai phi tng nhng ngi by hng n mt mn tin, v nhng
ngi ny khi m ci n thng t pho mng ch r.
Khi m a r vt qua c lp chng dy, ti cng nh c du, ca ng li
ng. y l tc ng ca, thng do cc c em du hoc ngi nh. Nh trai, phi
b tin ra cho ngi m ca, gi l tin m ca.
Ca m, h nh trai bc vo gia ting pho n, pho ca nh trai t v pho

Toan nh 119

ca c h nh gi t n mng h nh trai. Thi trc, vic t pho rt thnh hnh,
nay th khng cn do quy nh chung nhng m ci vn vui.
m a r vo trong nh. l cng vi tin bc dn ci c t ln ging
th.
Nh gi im li thch ci, tuy mt phn c nh trai a ti t my ba
trc tin nh gi lm c mi h hng.
Cng c nhng trng hp, nh trai dn khng thch ci, li c s xin bt,
v mi vic ch xong xui khi nh gi thun s bt xn.
l ri, nh gi cho thp hng ch r c du cng l gia tin
Nhiu khi vic thp hng khng d dng, v ngi ng ra thp hng cn i
tin thp hng ca nh trai.
Khng phi ai cng c th thp nn hng trong ngy l ci ny c. Hng
phi do gia trng hoc trng nam, thuc huyt thng ca t tin mi thp c.
Qua khi mi s kh khn by t ra bi l nghi v phong tc, k t lc chng
dy cho n khi hng c thp trn ging th, l ct chng t rng chng trai
khng n h nhng s kh khn n cho c c du, v cng chng t s thit
tha thng yu v ca ch r. Tuy vy y vn l nhng th tc rm r cn gin
lc.
V l dn ci cng nh hm n hi, ti cc th, nhng l thng c nh
trai thu cc phu ci mc khn ng o di, tht lng i ti nh gi, cng i vi
h nh trai. Thng ngi ta vn dng xe hi, nhng khi ti gn nh gi, cc phu ci
mi xp thnh on i, khing l. Vic ci xin thnh th ngy nay tn
tin hn nhiu.
* L mng b m v
Ch r v c du, sau khi l bn th gia tin, mi ngi l bn l ri, phi l
mng b m v, v cc bc trn nh ng b, c k v nu cc v ny cn sng.
Ch r l mng b m v t n cng sinh thnh ra v mnh, cn c du l t
n cng sinh dng v gy dng cho mnh.
C i phng, ch r phi l mng nhn h c cc ng ch b bc.
Khi ch r l mng, b m v thng nhn dp ny cho chng r nh ca, rung
nng bng cch trao vn t hoc a .
* L nh th
K ch r c dn i l my nh th h ni, h ngoi. Vic ny c ngha nh
i trnh din vi gia tin nh v.
Cng c ni, chng r phi i l cc nh th trc ri mi v l mng b m v.
Ri mt ba n, ni th l mt tic tr, nh gi dn ra mi h nh trai. Sau
ba tic ny ng gi hong o nh trai xin rc du.
* Rc du
Mt i din nh trai, thng l ngi nhiu tui vo hng ch bc ch r, ng
ln. Cu ni thng dng trong trng hp ny l:
Mt nm c mt thng, mt thng c mt ngy, mt ngy c mt gi
khi l gi tt, xin cc c v h nh gi cho chng ti n chu v.
Lc ny c du y phc chnh t, trang im vi mi n trang ca mnh v
s mang v nh chng tt c nhng mng, nhng dn ci dnh ring cho c
du nh qun o, chn gi, v.v.... ng trong mt chic rng ph nhiu iu. Cc
phu ci i nhng chic rng ny i theo m a du. Ngy ny, khng dng
rng, cc c gi thnh th dng va-li v nhng chic va-li ny xp ln xe hi.
H nh gi c mt s ngi i theo c du, trong s c cc c ph du, cng


nh m a ch r lc trc c cc c cu ph r. Cc c ph du v cc cu ph
r chn trong cc c cu cha lp gia nh.
B m c du khng i theo con gi, tc ny mt vi ni khng cn, nht l
tnh thnh. C ni, trc khi c gi ri khi nh mnh, b m gi vo vin o ca c 9
chic kim khu. Thc ra, b m cng dn con v vc s dung chic kim ny, ct
phng mt chng phong.
C gi ch hn li dn u m n du. Li t pho trc khi m n du ln
ng.
i theo c gi cm hng l hai h nh trai v nh gi.
V vic cm hng ny, ngi xa gii thch l cng v thn ch v hn l,
nhng cng c ngi cho l t va nhng k xu ming qu quang khi m ci
i qua.
cc th trong vic ci xin gi y thng dng xe hi a r v n du.
Xe i u l xe ca c gi cm hng. Trn l trnh lc n du, phi c trnh cho
on xe c i lin nhau khi b ngt qung.
C du chu r c khi ngi chung mt xe, xe ny c kt hoa. Cng c m ci, xe
hoa dnh ring c du ngi vi cc c ph du, cn ch r ngi mt xe khc vi
cc cu ph r.
L rc du, cn gi l l vu quy , ngha l gi v nh chng. y l mt trng l,
v mi s cn thn u c ch .
Khi ti nh trai, c du phi bc qua mt ho l than hng, ct tr nhng va
c hoc t ma m nh c trng lc c i ng.
Trong lc , b m chng phi tm thi lnh mt sang nh hng xm, mang theo
bnh vi: mt ni tng mi n, mt ni tng c tm lnh mt. Bnh vi tng
trng cho s coi sc gia nh. Trch nhim ca c du s nng n v ly chng gnh
vc giang sn nh chng.
* L bn nh chng
Sau l l gia tin nh chng, c hai v chng cng l. Xong l ny, b m chng
cng tr li nh vi bnh vi.
By gi li n l mng b m chng, hoc nu ng b c k cn sng th l mng
c cc ngi.
Nhn l mng ca c du, ng b b m u tng cho c du mn qu, thng l
tin hoc n trang.
Ti mt vi a phng, ngoi ng b, cha m chng, c du ch r cng l mng
c ch bc, c d, v nhng ngi ny p l, thng c qu tng cho i v chng
mi.
Sau , mt vi ch em nh chng li a c du i l cc nh th h chng.
L ti cc bn th, c du ch r u phi l bn l ri, cn khi l mng ng b,
cha m bn chng cng nh bn v, ch phi l hai l ri.
L nh th h xong, c du tr li nh chng d l T Hng.
* L t hng
Ngi xa cho rng Nguyt Lo l v thn ch v hn s. t n v thn ny
tc hp nn cuc nhn duyn, trong cc m ci c l T Hng tc l bui l t
lng bit n Nguyt Lo dng dy t hng xe cho i tr c nn duyn.
Bn th T Hng lp gia sn vi hng ng hoa qu, xi g v mt ci tru
ring, ci tru ny dnh cho c du ch r s chia nhau n.
C du v ch r qu trc bn th nghe mt v cao nin c vn t T hng,
ch r qu trc, c du qu ng sau.

Toan nh 121

Vn t T hng c xong, ch r v c du l mi ngi bn l ri. K hai
ngi cng ung chung mt ly ru, ly ru ny, t sn trn bn th. Ung chung
mt ly ru ny, t nay hai ngi s l mt, s say nhau ti bc u rng long. Sau ,
mi ngi n mt ming tru, tm chung mt qu cau v mt l tru khng. Ngoi ra,
cc l khc trn bn th T Hng u do c du v ch r cng n. Trong lc h
ung ru n tru, thng c t pho mng.
Vn t t hng
Di y l mt mu vn t T hng, trch trong cun Sn Nhn Nhn Bt ca
c Chiu Dng Nguyn Cc Phng, gip bn c tham kho:
Duy... nm.... thng... ngy... Ph.... Tng.... X.... Ti tn.... v vic kt hn
cng..... , nay hn s thnh, knh dng l bc ln c.
"T hng Nguyt Lo thin tin;
Rt cng rt thng.
Khng v, khng thin;
em knh ngc, xt xoi th s,
Ly ch hng, xe kt nhn duyn.
Xui nhn c mi manh a li,
Nn uyn ng xum hp ph nguyn,
Bi n trc duyn sau, cng sinh cng hi,
Vy ngi Nam k Bc, kt ngha bch nin.
uc hoa xn ln hai nh, nh n Nguyt lo,
Thc ngc hp thnh mt cp, bi c Hong Thin.
Gi phng chn loan, tng bng i la,
Cho lan qu, m m mt thuyn.
Mong sm ng im lnh, mng h, mng hng, mng s, mng lc;
c sau nn h ln, sinh o, sinh l, sinh hu, sinh lin.
Nguyn cng trn nm giai lo,
c rng hai h mn vin.
Trng n i c,
Tc d vi kin.
Cn co
Sau l t hng, - cng c ni l nay c hnh trc khi c du i l nh th v l
mng b m chng, l tic tng do nh trai tht di nh gi, trc khi nh gi ra v.
C du li nh chng.
Mng Ci
y ti xin ni qua, trong ngy ci v trc mt hai ngy, bn b, khch
khaca hai h ti mng c mng hoc l tng phm, hoc tin nong, hoc nhng
i lin, nhng bc thu u c gia ch tip tht tic.
Bn b ca c du ch r, mng c du ch r, bn b ca b m hoc c mng
cho c du ch r, hoc mng b m. Mng b m ngi xa thng dng th vn.
Ngy nay, c ngi mng nhau trn bo chng .
Tic Ci
Ni v vic n ung, ngy nay nht l ni th c khc xa nhiu.
H nh trai n nh gi, nh gi tht tic tr, v khi h nh gi ti nh trai, cng li
c tic tr. V bui ti hm nghnh hn, c tic mi bn b ti tim, c khi nh trai
nh gi mi ring, c khi hai nh mi chung. Trong ba tic ny b m a c du
ch r i cho bn b, trong nhng nm gn y, c nhiu m ci thay th ba n
bng tic tr c m nhc v khiu v.


Nu l l nh hn th thay hai ch thnh hn bng hai ch nh hn. C khi
trong thip bo h c ni r con trai l trng nam hay th nam, con gi l trng n
hay th n.
* Bo h
C vic mi khch nay cng khc xa:
Xa dng tru cau chia cho bng hu h hng, c khi c km theo thip bo h,
ngy nay c thip mi nh km thip bo h.
Thip bo h thng hai h chung nhau, nhng mu ngy xa khng ging mu
ngy nay. T thip bo h xa gp i, hnh ch nht nm theo chiu ngang gia l
hai ch h, hoc ch ci ng u hai h lng nhau, mt bn nh trai, mt bn nh
gi.
Di y l mu bo h xa:
- Bn nh trai
Tha....
Tha lnh song ng, n ngy... thng... nhn c ngy lnh thng tt, chng
ti lm l thnh hn cho con trai chng ti l... kt duyn vi c.... con gi ng b....,
....
L thnh hn s c hnh thn mt ti....
Di y l phn nh gi bo h:
Tha...
Tha lnh song ng, n ngy... thng.... nhn c ngy lnh thng tt, chng
ti lm l vu quy cho con gi chng ti l... thnh hn vi cu.... con trai ng b....,
....
L thnh hn s c hnh thn mt ti....
Nu ch nh hn, hai ch vu quy s c thay bng hai ch nh hn v hai
ch thnh hn bng hai ch nh c .
Thip bo h ngy nay gp thnh ba mnh thnh hnh ch nht theo chiu cao, v
trong thip ni dung gin d hn nhiu, thng ch gm mt cu:
Chng ti trn trng bo tin l thnh hn ca cc con chng ti....
Trn thip c ghi tn i ch hai bn b m v tn cc con. Mun r rng hn, thay
v bn ch cc con chng ti l my ch trng nam v th n chng ti.
Thip bo h xa bao gi cng mu , hoc nu mu trng th ch . Ngy nay,
c ngi cn dng mu hng v cng khng in ch hng na, c khi mu trng ch
xanh, ch vng, v.v.....
* L ng phng
Cng nh l T Hng, l ng phng ch l mt phn ca l nghnh hn.
Theo tc l, trc khi ng phng, mt b gi, chng cn sng v ng con s lm
ging cho c du ch r truyn ci may mn ca mnh cho cp v chng tr
ny.
L ng phng c hnh bui chiu hm rc du sau khi khch kha ra v.
C du ch r dt tay nhau vo phng ring, v cng nhau lm l hp cn.
Trong phng c sn mt mm ru, mt ci tru. Hai v chng cng nhau ung
chung mt chn ru, n chung mt mm cm, sau n mi ngi mt ming tru
do cng mt qu cau, cng mt l tru khng v cng mt thanh v.
Cng c ni khng c l hp cn ny, v lc l t hng i v chng ung
ru n tru ri, v bui ti i bn ch cn chuyn uc hoa.
Trong bui ng phng, trc khi ung ru hp cn, c du thng kim cch
ngi ln pha u ging rng say ny trong cuc sng chung, c s c chng

Toan nh 123

chiu chung v phc tng. Cng vi ngha trn, c du li tm c vt qun o mnh
ln trn qun ochng. Tuy nhin y ch l nim c bit.
* L nh h hoc t h
L ny cn gi l l li mt. Ngy hm sau, cp v chng mi ny dt nhau v
thm b m v. Vi l li mt c du c th nhn c nhng cu dn d cui cng
ca b m mnh, v t nay c s l ngi ca nh chng. C ni l li mt gi l l
t h v c du ch r ch i li mt vo ngy th t sau khi ci.
Hn l theo Pht Gio
Nhng l trn v hn nhn l theo tp tc chung ngy xa, nhng ngy nay, nhiu
cp v chng ly nhau, cn lm l theo Pht Gio.
Mt v Thng Ta ch ta l ny ti mt ngi cha trc bn th Pht, c s hin
din ca h hng bng hu. Cp v chng l trc Pht i, cc ngi chng kin
cng l. V ha thng ch ta sau khi nim Pht khuyn nh i v chng v s phi
ngu phi thng yu nhau. Sau ha thng dng mt cp nhn eo cho c hai v
chng.
Phi nhn rng l ny cc Pht t thc hin ging tn Thin Cha Gio, nht l
trong vic eo nhn v hai v chng nguyn n cng nhau ti u bc rng long.
Np cheo
Ngy xa, ta khng c s gi th, v m ci theo tc l l cng nhn s
thnh hn ca hai ngi.
Thay vo vic lp t khai gi th, xa c l np cheo ngha l khi con trai ly v
th phi np cho lng bn ngi con gi mt l cheo. L ny c th bng tin hay bng
dng nh mm thau, bt a hoc bng xi ln, ty theo l ca tng lng.
Lng c du s cp cho ch r mt phi cheo chng t rng lng cng nhn
s hp duyn ca ch r vi c du.
L np cheo rt can h, phi cheo s dng lm bng cho cuc gi th ca i bn
trc gia nh, tn gio v php lut. Ca dao c cu:

"C ci m chng c cheo,
Du rng c git mi heo cng hoi!
C lng t ra hai l np cheo nng nh khc nhau, mt l cho trai lng ly gi lng
rt nh, ch cn tru cau trnh lng l , cn mt l cho trai thin h ly gi lng nng
hn, phi np tin.
Vic xin ci hi c l dt khot khi nh trai np cheo xong. V sau mi khi
cn ly chng ch hn th, chng trai s xut trnh phi cheo, l trng s cn c theo
phi cheo cp giy chng nhn hn th cho ng s.
K t khi c th tc h tch ti Vit Nam, vic ci xin phi c giy gi th theo
lut l, nu khng vic hn nhn c th b tiu hy. i vi nhng m ci c hnh
trc ngy c h tch, phi cheo vn c gi tr nh mt giy gi th.
Mc du c lut h tch, giy gi th c lpcho cc cuc hn nhn, nhng khi
cn ch qun ch phong kin ngi ta vn c l np cheo ti lng c gi, l np
cheo ch cn c ngha chng trai trnh vi lng c gi l mnh kt duyn vi c
gi. Ngy nay vic ci xin phi tun th lut php v ng k kt hn.
Tc a th xa
Vi s th phng t tin, ngi xa quan nim cn c con trai ni di tng
ng, gi vic hng khi. V chng ly nhau, vic cu mong ch i ca c hai
ngi l sinh c con trai mai sau gi vic phng th t tin.
Chnh v s cu mong y, nn nhiu ngi n ng sau mt thi gian ly v, v


khng sinh con trai l tnh ngay n vic ly thm v b. Lut xa cho php ngi n
ng nm th by thip v phong tc bt buc ngi n ng nu khng c con trai
phi ly v l nng hu, kim git mu ni di tng ng phng th tin t. Cng
l con, nhng con gi sau ny xut gi khng k, phi cn c con trai.
Cc b v khng may mn trong ng t tc sinh con mt b hoc him hoi, bao
gi cng bit phn mnh, chng mun ly v l con thm, cc b khng h ngn cn.
Nhiu b t nguyn hy sinh quyn li ca mnh ci cho chng c v b, v nu
vi c v b ny, ngi chng cng khng c con trai, sau mt thi gian, cc b li
ci cho chng c v ba, c v t,....
y, phi thy rng ngi ph n Vit Nam c s nhn nhn cao. i vi trng
hp khng c con trai gi vic hng ha phng th mai sau, ta c tm cho l
mt l do chnh ng vn c thm hoa, nhng trong nhiu trng hp khc, d
c con c n c l, gi trai, ngi n ng vn c ly v hai, v ba ri c khi
v t, v nm na, m cc b ni tr vn c nhn nh khng thy quyn li ca mnh
b chia s vy. Cng c khi tng xy ra nhng chuyn ghen tung, nhng rt cc
ngi n b vn chu cnh chng chung.
Qua cc iu trn ta thy rng tc a th Vit Nam bt ngun t quan nin phong
kin cn c ngi con trai gi huyt thng lo vic khi hng mai sau. Chnhr a,
ch nhng ngi khng c con trai vi b v c mi phi ci v l, nhng dn d v
sau, vic ly thm v l, nng hu thnh tc l, ai mun ly cng c, khng k g
n iu c hay cha c con trai na. ng chng ly v l l ly, ng khng ngh
g n quyn li ca ngi v b xm phm. ng vin ra hng trm nghn l l nh
nhng cu tc ng ca dao chng minh:
"C sng ng ch,
Lm v nhiu con.

hoc:
"Nm con nm nh
Mi v mi thng
C ai bo ng tham lam, ng s t bo cha:
"Sng bao nhiu nc cng va,
Trai bao nhiu v cng cha bng lng!
hoc:
"Lm trai ly nm ly by.
Gi chnh chuyn ch c mt chng!
Vic ly nhiu v, lut php Vit Nam hin nay khng cho php. T nn a th
b ln n v gt b trong i sng gia nh.
Thc ra ly chng lm l khng phi l sung sng g. Ai chng mun chng mt
v mt, giu ngho c nhau, v ai chng mun ly ring mt chng. Chng chung
thc ra khng phi l iu mong c:
"Ngn thay ci kip ly chng chung,
K p chn bng, k lnh lng.
Phn l mn lm iu chua xt! Ca dao c cu:
"Ly chng lm l kh thay,
i cy, i cy ch chng k cng;
Ti ti ch gi ly chng,
Ch cho manh chiu nm khng nh ngoi;
Sng ra ch gi: b hai.

Toan nh 125

Tr dy nu cm, thi khoai, bm bo.
Ci cnh lm l thua thit trm iu, lm thn n b con gi khng ai mun.
c ngi tht ra ming:
"Cht tr cn hn ly l
Khng ai mun ly l, nhng hon cnh xa buc phi nh vy, nn ngi ph n
phi cam chu.
Ngoi ch a th, x hi phong kin cn cho php k quyn th c nng hu.
Gi l nng hu nhng y ch l hnh thc ca ch n l thi xa cn tn ti.
Nguyn thi xa, cc nh quan li, cc gia nh qu tc c quyn c nhng n t.
y l nhng ngi bi trn b bt v nhng ngi phm ti.
V con ca nhng phn thn cng nh v con ca nhng ti nhn cng b phn
chia cho cc quan lm n t. V nhng k giu c cng c th xut tin mua con cc
nh ngho lm n t.
Ch n t dn dn mt tri qua cc thi i, sau ny khng cn na, nhng tn
tch vn cn di hnh thc nng hu.
Nng hu l mt th v l, nhng lc ly chng khng qua tc l ci xin. y l
cc c gi nh ngho, c cc ng nh giu, tuy nm ba v, vn mua cc c v
hu h m bp, v tho mn cc ng.
Nng hu li khc v l ch sinh con, a con coi l con ngi v c v
khng c gi chnh m l m, ch c gi bng c, ting m phi dnh cho v
c, cn ngi v l lc sinh con, a con l con mnh, c gi mnh l m, v ch
phi gi v c l m gi.
Nhng ngi giu c quan li xa c th c n nm by nng hu, v cc nng
hu phi chu cnh lm lng u tt mt ti, rt t khi c m m bn cnh chng
gi.
Php lut ngy nay khng dung tng vic mua nng hu, l t oan ca ch
c.
Qun o ci
Cc c gi sp ly chng, ai ny u lo sm qun o ci. Qun o ci, ca ch r
cng nh c du khng ging qun o mc thng ngy.
Xa, cc ch r thng mc trong ngy ci mt chic o the cp o trng, bn
trong l chic o cnh. Qun trng ng s vi di dy lng b git, thng l dy lng
iu.
u cht khn lt, i nn chp quai tua.
Chn i i giy Gia nh bng ngi.
Nu ch r sang trng hn, cp o thay v o the ph ngoi o trng, th y l mt
chic o kp on kp lt nhiu xanh, hng hoc vng, hay l mt chic o gm
thng mu lam. Sang hn na, ngoi chic o kp hoc o gm ny, cn ph thm
mt chic o sa. o sa mng, qua ln sa mu gm lam n hin trng tht ni.
V di chn thay v i giy Gia nh, th l mt i giy kinh thu.
Trong nhng nm gn y, chic khn lt trn u c thay bng chic khn
chp ch nhn hoc ch nht lm sn, cng bng lt hoc bng vi nhiu vt
ngang.
Trong nhng lc lm l T Hng cng nh trong lc l mng b m v, ngoi
cc o k trn, ch r cn khoc thm mt chic o thng xanh, chic o ch dng
trong nghi l.
Gi y, ti cc ni thnh th, nhiu ch r n mc qun o ngn theo kiu Ty
Phng, c khi l l phc, c khi l thng phc.


Cc cu ph r, y phc cng tng t nh y phc ca ch r.
B qun o ci ca c du cng khc b qun o ngy thng, v c du tnh vi
c du qu n mc khng ging nhau.
u cc c du thng vn khn vn u ln, vt vo ci ui g. Vn u bng sa-
tanh hoc bng nhung en ty gia cnh ca c du. Tai cc c eo i hoa c mt .
o cc c cng mc cp, o nm thn khng ci khuy, trong o mu nn hoc o
hoa o, ngoi o the lt nhiu xanh. Cc c li mc chic ym la c x, c tha hoc
c xy mu m g hoc nhum thm mu nu ng sang mu . Cc c tht chic tht
lng si xe hoc tht lng nhiu tam giang km thm i gii ym la m g, hoa hin
hay o ngt. Cc c vn vy la, cng c c mc qun la, nht l min Trung.
Cc c eo chic dy x tch bc lng lng, lch cch theo bc chn i. Chn cc c
i i dp cong, v sau ny i dp cong dc thay bng i dp Nht Bn hoc guc
sn en.
Phi ni thm, trong lc vu quy, cc c i thm chic nn ba tm quai thao, d
tri ma hay nng. Chic nn dng che mt cho thn khi c ai ng hoc ni ti.
Y phc ca cc ph du cng na n nh y phc ca c du.
Cc c du tnh n mc khng ging cc c du qu. Cc c cng vn u vi ui
g, nhng cc c mc qun thay vy, thng l qun trng. Thay cho dp, cc c i
guc phi m hoc i giy cao gt. Cng c khi cc c i i hi kinh c thu con
phng. Cc c cng mc o cp, nhng ci khuy, trong l chic o la, o the trng,
ngoi l o gm, o on hoc o sa-tanh mu en hay m da ng. Thay v chic nn
nh ca cc c du qu, cc c khng dng g hoc dng chic d.
Trc th chin th hai, y phc ci thay i nhiu, v cho ti ngy nay, y phc c
bn cn c gi nu c thay i cng rt t.
Nh trn ni, nhiu ch r n mc theo li qun o ngn ca Ty Phng, nhng
vn cn nhiu ngi gi quc phc.
Cc c du, u i khn vnh dy, - tc cc c un mu vng hoc mu en,
mc o di kim tuyn hoc nhung hay gm, o tay rng. Cc c mc qun trng. Chn
cc c i giy cao gt hoc i hi.
*
* *
Hn nhn l vic quan h ti c mt i ngi. Tc l xa c phn phc tp rm
ra, c phn c h nhng mc ch rng buc i bn. Tc l ngy nay gim bt
rt nhiu nhng iu phin toi c h song vn gi c nt c trng vn ho truyn
thng Vit Nam.

Toan nh 127

Sinh
Ngi Vit Nam th phng t tin, v trong vic th phng ny, vn huyt
thng rt quan trng - tc ta tin rng, khi ngi ngoi h cng khn, hng hn ngi
khut khng th phi hng c. Bi vy, vic cng bi t tin phi do chnh con
chu nhng ngi khut. Ngi con gi c th cng cha m, nhng con ngi ny
l chu ngoi, vic cng l ng b ngoi thng khng c, hoc nu c, tc cng tin
rng ng b ngoi khng v hng l c.
Chnh v vic th phng t tin m ngi ta ai cng mong c con ni di tng
ng, gi vic khi hng v ngi ta nng lng ch i s sinh h mt con
trai
(1)
y l ni v vn tn gio, cn thc ra i v chng no ly nhau, sau thi k
trng mt, chng mong mi c tin mng, chng ch i mt a con. a con chnh
l hnh phc ca nhiu gia nh, v a con lun lun l nim vui ca ngi m.
"Cy kh khng lc,
Ngi c khng con.
Ngi n b him hoi b tc ng v nh mt cy kh, v cn mang ting l c c
nn khng con.
Mong c con
Trong mt gia nh thiu ting a tr bi b l thiu i nhiu lm, thiu mt phn
ln ci g to nn s vui v ca np sinh hot gia nh. V ngi n b c chng m
chng c con, nhng lc xa vng chng tht nh tr tri.
Ca dao c cu:
"C chng m chng c con,
Khc g hoa n trn non mt mnh.
Nhng gia nh giu c cng mong c a con. C tin c ca, nhiu khi mc ho
v tin ca, cn c a con, n ch lm cho khng kh gia nh thm m m v rn
rp, nht l khi a tr vo tui ln ba ang tp n:
"Con ln ba c nh tp ni
Ai nui con hn bit ci cnh vui th ny, v ai tng lm tin nhiu ca
m sng trong ci cnh tr tri khng con hn cng bit s mong i mt a con ra
i quan trng l nhng no.
"C vng, vng n hay ph,
C con n ni trm tr m nghe!
Bao nhiu s u ym cho a con, v a con chnh l l l ca gia nh. a con
ko di huyt thng; ngi khng c con n mnh l tuyt t, v ngi n b khng

(1)
La naissance dun fils est impatiemment attendue


con l c c, c qu.
V chng ly nhau phi c con, a con l si dy rng buc i v chng c v
phng din tinh thn ln vt cht.
V khi c con, ngi Vit Nam ta hng cu mong con trai v nhng l l nu trn.
Trong ba iu bt hiu ca t tng phng ng xa kia, khng c con ni di l
nng nht
(2)
Ba iu l:
- Cha m sng khng phng dng
- Cha m cht lm nhc ti vong linh cc ngi
- Khng c con ni di tng ng.
V vic ni di tng ng l trng yu nht trong cc iu bt hiu, nn lp gia
nh l ngi Vit Nam mong sm c con trai. Theo tc l ca ta, ch c cc tng ni
sng trong cnh c thn mi khng c con.
Trong cc iu nguyn ra trc y, ra nhau tuyt t l c c nht.
V ngi n b khng con, ngh n thn phn mnh tht l au kh! Sau bao nm
ch i, a con khng n th hi sng trong hon cnh y, ai m khng khi au
bun.
Him mun
Theo khoa hc ngy nay, him mun l do bnh tt ca chng hoc v, do b sinh
dc khng iu ho, nhng theo quan im c th ngi ta cho rng nguyn c ca s
khng c con do:
- S phn
- Tin oan nghip chng
- T ma m nh.
- V chng xung khc.
Ngy nay nhng t tng ny cn phi c gt b.
*
* *
Tm li, cp v chng no cng mang mt hy vng ln nht l sinh con, v hn
na l sinh con trai.
Ly chng m khng con, x hi Vit Nam trc y, nh mun quy c ti li
v ngi v, d rng li nhiu khi chnh ngi n ng.
Bi vy ngi n b xa khng con, phi chy cha ly, lm sao c th c con
c th lm, nu khng ngi chng s ly v l c th c con ni di tng ng,
phng th t tin.

(2)
Bt hiu hu tam, v hu vi i!.

Toan nh 129

c bit bao ngi n b khng th c con vi chng c, nh phi tm cch
c con vi ngi khc khi b ngi chng rung b, cng nh cho chng khi
ly v l. y tng cn ni thm, khng c con l mt l do do ngi chng c
th b v c.
Gi li lch s, ta thy L Chiu Hong xa, ch v khng c con m b trut ngi
hong hu.
Vic sinh ngy nay phi trong k hoch c th nui dy con tt.
S cu t
Cu t ngha l i l bi cu xin mt a con.
Xa, cc b him hoi, sau khi chy cha cng l m vn cha c con, thng i
Cu t ti cc n cha nh miu xin mt a con ca gii v hnh, tc tin vn
nng ca thn thnh.
i cu t trc y cc b thng kn nhng n ph linh thing nh n V
Sn Ty th c Tn Vin Sn Thn, n Kip Bc Hi Dng th Hng o i
Vng, n Ph Hng lng Yn V, huyn M c tnh H ng, ni c th Pht
B Quan m.
Trong nhng m thin nam tn n i try hi cc n ni trn, mi dp Xun v,
thng c nhiu b i cu t. H ht sc thnh tm mong Thn, Pht chng
gim. H n chay, tm ra sch bng nc ng v hng trc khi i l.
Ngy nay hin tng cu t hu nh khng cn na. Ngi him mun c
khoa hc y t chy cha.
C tin mng
Khng c con l c c c qu, l bun phin, th c con l mt iu i hnh, v
cng ng con li cng c phc. Cc c ni rng mt con l mt ca ai t.
Khi ngi n b mi bt u c cha ngi ta gi l c tin mng, ba ch c tin
mng ni r ht ngha, s sung sng hnh phc trong vic ch i mt a tr
ra cho i.
Tin mng y l tin mng ca ai: Phi chng l ca ngi v, ca ngi m tng
lai? ch ng c mt phn, ng hn theo ngi xa phi ni y l tin mng ca
ngi chng, ca gia nh chng.
Ngi chng mng v mnh s c con, v sp tr nn ngi cha, cn gia nh nh
chng mng v a tr ra i s l ca nh chng, nht l khi a tr li l con trai.
Vi a con trai, huyt thng khng tuyt t, vic khi hng ca dng h s c
bo m.
C tin mng nhng nhiu b v cha con so vn ly lm thn thng v c giu
bng bng cch nh ai bng gi cho bng lu ln. Tc ny ngy nay vi s hiu
bit v khoa sn ph, cc b m u bi b.
i vi nhng b v, c cha l c tin mng, nhng i vi cc c khng
chng m cha th y l c l mt tai ho, cc c s b lng nc bt v v ti hng
gi nm nam, ch vic n vng chng no, xa nay vn l mt iu xu trong x hi
Vit Nam.
Cha hoang th cc c thng tm cch ph thai, nhng t ai gip cc c lm cng
vic v nhn o ny, vn b c phong tc ln lut l ngn cm.
Thai gio
"Dy con t thu cn th,
Dy v t thu b v mi v.
Tuy cu ca dao ni vy, nhng chnh ra, vic gio dc mt a tr khng phi ch
bt u t khi a tr hiu bit, m chnh t khi a tr mi bt u thnh hnh bo


thai trong bng m. S gio dc bo thai qua ngi m, gi l thai gio.
i vi ta, vn thai gio c coi l quan trng, mt phn v sc khe ca ngi
m, mt phn v mi t tng ca ngi m phi b buc theo nhiu s king c hoc
phi lm nhiu vic xa nay khng lm vic sinh n c d dng cng nh cho
bo thai khng b nh hng xu.
S n khng ngi ri c hi cho sc khe ca ngi mang thai, do ngi n b
c thai cn phi ct nhc, c ng chn tay, lm mt s vic thch hp.
King c
V vic king c, rt nhiu, i khi theo tc l ca ta phi king n ung, nh
king:
- n cua trnh sinh ngang.
- n s, hn, c trnh cho a tr nhiu di dt.
- n th trnh cho a tr khi b st mi.
- n nhng cng trong mt m tang trnh cho a tr khi b si.
- n c m ci trnh cho a tr khi b v duyn.
- n hoa qu sinh i trnh song thai.
- n tht c n, hoa qu i, c hi cho sc khe ca ngi m, do c hi ti bo
thai. v.v....
Nhng s king c ny, xt ra tuy ta ch tin theo mt phn, nhng thc ra khi ngi
xa king c, khng phi ch v l do m tn, m chnh do kinh nghim. Vi tm hiu
bit v khoa hc, ta thy rng, nhiu vic ngi xa king c khng phi l v l m
chnh l trnh s c hi cho bo thai, th d nh n cua, s, c, hn, l nhng thc
n nng kh tiu hi ti gan ca ngi m, l tt nhin phi nh hng ti bo thai.
Li nh n c m ci, c m ma tc l d mt m vui hoc mt m bun, s vui
bun c th gy xo ng cho ngi m c hai cho bo thai.
Cng trong vic thai gio, ngi m c nhng iu phi trnh nh:
- Nhng cnh qu xc ng.
- Nhng k gian tr, xu xa.
- Nhng ngi c c.
- Nhng cnh tri lun thng o l.
- Nhng tranh nh khu gi.
- Nhng li l th tc.
- Nhng hnh ng b i.
- Nhng ngha bt nhn.
- Nhng iu gin di.
Nhng iu phi lm
Tri vi nhng iu phi king v phi trnh trn, xa khuyn ngi m n:
- Nhiu trng g sinh con da d hng ho.
- Nhiu u sinh d dng.
V ng thi ngi m phi:
- Lun lun ti ci.
- C ngh cao qu.
- Tm nghe nhng li phi.
- Ni nng du dng.
- C ch khoan thai.
- Gi cho tm hn ngay thng, trong sch.
- Treo trong nh, lun lun c ngm, tranh nh cc v anh hng, cc v nhn,
cc b m hin t cng nhng phong cnh cao nh thanh khit.

Toan nh 131

Tt c nhng s king c cng nh nhng iu b buc ngi m phi theo, chnh
ch v a tr, ngha l v vn thai gio vy.
Sinh trai, sinh gi
C cha l c tin mng nht l i vi c b v mi, cng c ngha nhiu hn.
C tin mng, nhng trong lc c cha, nhiu b mun bit mnh s sinh trai hay sinh
gi. nh rng c hoa mng hoa, c n mng n, trai gi, con nocng l con, thi
thng Vit Nam, nh trn trnh by v vn th phng t tin, nn trong lc c
tin mng, nht l c cha con so, hoc l cha sinh trai ln no, t ngi v n gia
nh nh chng u mong sinh c con trai. Con trai mi l ngi gi dng h sau
ny. Ngi xa thng cho rng:
Nht nam vit hu, thp n vit v ngha Mt trai l c, mi gi l khng,
v ca dao cng c cu:
"Con gi l con ngi ta,
Con du mi tht m cha mua v!
V nng lng mun bit a con mnh ang mang trong bng l trai hay gi, nn
cc b m xa thng i l bi,xin th xem bi tm bit s sinh trai hay gi. V
nhiu b cu mong sinh con trai thng cu cng mong c nh nguyn.
Theo thi tc v kinh nghim ca thng on trc a tr trong bo thai l trai
hay gi nh sau:
- Theo ngi Trung Hoa, m dn ta tin, con trai nm bn tri, con gi nm bn
phi. C trng bng ngi m, ngi ta on a tr trai hay gi.
- Khi ngi m ang i, ngi ta gi git li. Nu ngi m quay v bn tri s
sinh trai, quay v bn phi s sinh gi.
- Bng ngi m m knh cng sinh con gi, bng gn gh sinh con trai.
- Bng ngi m dp sinh con trai, bng trn sinh con gi.
- Khi a tr ca trong bng, ng t sinh con trai, ng nhiu nng bng sinh con
gi.
- Nm m thy nhng ging vt to mnh nh voi, gu, beo, cp sinh con trai; thy
nhng ging vt yu ui nh cc loi chim, rn rt, sinh con gi.
- Tn ngng c cn tin tng tui chng tui v, thng c thai v thng sinh l
nhng yu t sinh con trai hoc gi.
Nhng cch on trn, tuy l c truyn t xa, nhng sau ny d thn qu hay
thnh th, ph n c thai, v c gia nh ngi ny, vn thng cn c theo kinh
nghim on vic sinh trai hay gi. Ngoi ra, ngy nay, trong i sng tip xc vi
Ty Phng, ta li c nhng li on nh mi nh:
- Ly chic nhn ci ca ngi m, buc vo si tc cng ca ngi m, ri cm
si tc tn ten trn rn ngi m. Nu nhn lc l a t bn n qua bn kia l con
trai, cn nu nhn xoay trn l con gi...
Tuy nhin vic on nh trn vn thiu c s khoa hc. Ngy nay khoa hc c
nhiu phng php chn on chnh xc hn.
Lm bn
Ngi n b mang thai chn thng mi ngy th sinh, cng c nhiu trng hp
ngi n b mang thai lu hn. Trong cc truyn tch dn gian ca ta thng nhc li
nhng ngi sinh qu t thng mang thai lu mt cch bt thng nh chuyn
Thch Sanh, b m mang thai ti ba nm mi sinh.
Nhng ngi mang thai lu qu thi gian chn thng mi ngy ta gi l cha
tru. Ngy xa cho rng cn phi cha bng nhng phng thut huyn o, ngi
n b mi c th sinh c, m vic cha ny phi do chnh ngi chng m nhim.


Thng theo tc c hai cch:
- Tm n mt con tru, ln ct t si dy thng x mi n;
- Ly mt chic cc ng vo chn chic ci gi go trong nh.
Tc c tin rng, sau mt trong hai hnh ng trn ca ngi chng, ngi v s
ht cha tru. Ngy nay l iu khng chp nhn c. Khoa hc gii thch r
hin tng ny.
Sinh chm
Lc sinh n, ngi n b phi chu au n. C ngi sinh chng, c ngi sinh
chm. Cc c cho l do kh huyt nhng thc ra theo khoa sn ph ngy nay, nu sinh
chm ch v a tr trong bng cha xoay hng ra, v trong khi a tr xoay
hng nh vy, ngi m phi chu s au n. Hoc c khi a tr qu to ln nn
sinh hi kh. Khoa gii phu ngy nay gip cc b m sinh d dng khi gp phi
a tr qu to ln.
i vi ngi xa, c nhng phng thut cha mo a tr chng lt lng.
Nhng phng thut cng li do chnh ngi chng phi thi hnh, nh:
- Tro ln cy cau ri m cy tt xung.
- Lun qua nhng nc mt chic thang dng ng;
- Cm mt chic n gnh ng gia nh lao ra ngoi ng;
- Ly chic lng mc khu ui con dm a cho v;
- Cho v ung ba ngm nc ao;
- Cm ci tht lng ca mnh vt qua mi nh (chic tht lng vi xa ta vn dng....)
Nhng phng thut trn, ngi chng ch lm mt hoc hai ba vic, tin rng
a tr s chng ra i.
Ngy nay s vic trn khng cn na, khoa hc can thip gip ngi m d
sinh hn.
Sau khi a tr ra i
a tr ra i ri, b m, ngi n b chuyn vic nh qu, dng que na
hoc mnh snh ct nhau cho a b. Ngy nay, l tt nhin khng cn vic lm
thiu v sinh ny cc b n h sinh hoc cc c ti bnh vin cng nh cc nh
h sinh c s.
Nhau a tr c t vo chic ni t m ngi sn ph mua sn t trc v
em chn. Phi chn su ko tr hay nn o, v phi trnh git nc mi hin a
tr khi tot mt v chc u theo s tin tng ca ng b xa.
Ct nhau cho a tr xong, b m li vt chanh vo mt n, ni l cho n sng
mt v moi mc l mi, l ming a tr ly ra ht nht di.
Sau a tr c mc chic o lt lng, v c qun bng chic t. o lt lng
cng nh t ca a tr thng khu bng nhng mnh o c ca nhng ngi n b
d nui con.
Nhng gia nh him hoi cng nh nhng ngi con so, mun ly khc,
thng i xin nhng o lt lng ca nhng gia nh ng con.
Nhiu sn ph mi sinh ngy nay cng vn i xin nhng qun o lt lng ny
dng cho con mnh. Ta thng ni m trn con vung ch cuc sinh hon
thnh tt p, m kho mnh, con bnh yn..
y xin ni thm l tc ta king cho ngi khc n nh nh mnh. Th thai
u mi c th sinh c.
cung long
Tc c tin rng sinh d, t lnh, nn vic sinh thng mang li s khng may
cho ngi khc trong nhng ngy u, gi l cung long, hoc phong long.

Toan nh 133

Khi mi sinh, cho b con bn hu bit khi ti thm mnh ni bung , tc ta
thng cho treo trc ca nh mt l khoai s v by hoc chn mnh than ty
theo a tr l trai hay gi.
Cc sn ph sau khi nm bp, ngha l nm trong bung mt c, by hoc chn
ngy ty theo con trai hay con gi. i phong long, ngha l i mua mt th hng
g, tin rng ngi bn s nhn ly phong long. Ngy nay c tc ny khng cn na.
King khem
Mi xong, sn ph phi chu s king khem, trnh gi my. Sn ph thng
nm trong phng kn, c l than hng chn ging hoc trc bung . Theo cc
c, l than ny trnh gi c, v cng chnh v l than ny m c t nm bp.
nh qu, nhiu khi khng c ho l, ngi ta nhm than vo mt chic ni t.
Tc t ni than c l ti xa kia min Bc rt lnh, ri v sau c s hiu lm
nn ta cho rng vic t ni than cn gi c chng?
Ngoi vic king gi my, m ngy nay ngi ta vn king, ngi sn ph cn phi
king khem trong vn n ung:
Tc ng ta c cu:
"n ming ngon, chng con tr ngi
Nn ng y cho rng ngi n b mi sinh n xong, cc c quan trong ngi cn
yu, mu cn xu, kh6ng th n c nhng ca c dc, ch c n nhng thc n
ta cho l lnh, khng th c nh hng ti hi ti sc kho ca sn ph. Thng thc
n ca cc sn ph ch l nc mm chng vi gng, v nhng gia nh sung tc th
n trng chng nc mm nhng ch n lng , hoc tht thn ln lm ruc bng hay
tht nc kho mn vi gng. Sn ph dng gng v dc tnh ca gng lm cho nng,
kh huyt d lu thng.
Ngy nay ngi t a cng khing khem trong vic n ung nhng ngi ta n nhiu
th khc hn, khng phi ch n ring my th k trn.
Cc sn ph li hay thoa mnh bng c ngh, v c ngh c tnh cht phc hi sc
khe. C ngh ngm vo da, lm cho l chn lng mau kn, v nh vy trnh c gi
my.
King gi my cho sn ph, ngi ta li phi king c gi my cho tr s sinh na.
Chnh v vy m thng ging ca cc b c quy kn.
King cho a nh, ngi xa cn king c nhng ngi va d c th lm cho
a tr khc khng ai d c, v khi nhng ngi ny qu quang a tr c th b
au yu.
Ni v king trong lc ngi n b , ngi xa cn king cho nhng ngi
khc na nh:
- Nhng ngi sp i l bi khng vo phng n b s nhim u.
- Cc tr em i hc cng king ti phng n b s hc ti d.
l nhng iu ngy nay chng ta khng ng tin.
Sn sc tr s sinh
Sinh c a tr l mng, nhng phi chm nom sn sc cho a tr, v cng vic
ny cn s cn thn ch tng li tng t, v a tr rt mnh d. Ta thng ni nng
nh nng trng, hng nh hng hoa ch vic sn sc tr s sinh, tht ng vy.
Nh trn ni, phi king gi my cho tr nh, li phi trnh nhng ting ng
mnh c th kinh ng ti a b.
Trong nhng ngy u, ngi m cha c sa, ngi ta phi nh ngi cho b
chc, nhng cng phi kn ngi tt sa.
Mt hai ngy sau, ngi m bt u c sa, nu sa chm c, ngi m phi ra v


bng nc l mt v dng l ny thoa u v. Nu sa c t, ngi m phi tm b
bng cch n chn gi ln nu vi thng tho. Ngy nay, trong khi ch sa ngi ta
dng sa b cho tr n, nhiu b m gi eo khng cho con b th nui v cho con hoc
nui con ton bng sa b.
a tr ra, nhiu a mi hi gip xung, cc c thng nhn khi n ng nn
cho mi n cao ln, v cc c cng nn chn nn tay cho a tr c thoi mi d
chu.
Khi nui con, ngi m phi trnh n nhng c khng phi cho ring mnh m
cho c a con b sa mnh.
Sn sc nui nng tr s sinh, ngi ta cng ch ti nhng s cng l cho a tr
c kho mnh, hay n, chng ln.
Khi a tr y c, ta c tc cng y c, con trai by ngy, con gi chn ngy
cng 12 b m nn ln hnh a tr. Ta tin rng 12 b m d cng hp nhau to
nn hnh a tr, mi ngi nn mt vi b phn. Xa cng y c, l phi c
sa son cho 12 b m, mi l phi l con s 12: 12 i hi, 12 c m, 12 b
qun o, 12 trm vng, mt di c by 12 tri cy, 12 chic bnh, 12 con c, 12 ming
tru, .v.v....
Cng vi cng m c l cng Th cng v gia tin. Thng mi khi khen mt
a tr, ngi xa hay ni trm m l t lng knh trng cc b m v nh vy
tin rng a tr s khng b v ting khen m gy m i.
Tc cng y c ngy nay tuy cha mt hn, nhng cng ch cn rt t ngi
theo nh xa. C cng y c, ngi ta ch cng vi nhng l thng nh
trong cc bui cng khc.
Qua mt c ri, ngi ta trng i a tr lun lun hay n chng ln, ri n
khi y thng li c l cng. Ri khi y nm, c l thi ni, cn gi l l th nhi
th xem khuynh hng ca a tr. Trong l ny ngi ta t trc mt a tr cc
th chi, sch v cho a tr t chn. Qua s chn la ca a tr, ngi ta
on tng lai ca n sau ny.
Cha m nui con bng tri bng b , b m trng tng ngy tng gi sn sc con
ci, mong con ngy mt ln, tuy bit rng con ci cng chng ln, cha m cng chng
gi.
Nui con, cha m phi chu bit bao iu lo lng. nh rng sinh t hu
mnh, a tr c c lm ngi phi qua thi trng nc. D c do s mnh
chng na, b m cng khng sao nhng vic trong nom a tr, bo v ly a tr
n khi v mnh s khong m yu t.
Trong thi k trng nc, a tr lun lun qut quo, no st mc rng, st tp
ly, no tr tri, tri gi. Cha m phn th lo thuc men, phn th nui nng bo v
a con.
Tt c mi s cng l, mi phng thut ca ngi xa theo c tc, ch ct bo v
a tr thot khi s kh nui, mau ln, kho mnh.
Ngy nay, nhiu phng thut tuy khng cn c theo na, nhng trong s chm
nom nui nng a tr, ngi ta theo php v sinh, ng thi ngi ta cng khng xao
nhng vic cng l cn thit, theo tinh thn mi.
*
* *
con th phi c nui con, c m chng c nui th kh hn l ngi khng
. Nui con, cha m chu trm cay nghn ng, mong cho con c nn ngi. Tnh

Toan nh 135

thng yu ca cha m i vi con ci, tht khng non cao b rng no snh bng.
*
* *
Gy dng con ci
Sinh con, ai cng mun con nn ngi, v bn phn ca cha m l phi gy dng
cho con ci. Trong cng vic gy dng con ci phi k t lc bt u con ln khn,
qua thi k trng nc cho n khi dng v g chng cho con, b m mi t coi l
bn phn ca mnh y .
Theo php lut ngy nay, con ci n 21 tui l coi nh thnh nhn v phi chu ly
trch nhim nhng hnh ng ca mnh, nhng i vi b m, ngi con d bao
nhiu tui cng vn nh cn b nh, v b m lc no cng theo di cc con gip
hoc ch bo, tuy rng c nhiu ngi con t cho l khn ngoan hn b m.
o chng qua u, cc c thng ni vy chng t rng con ci d sao
cng khng qua khi s khn ngoan ca b m, v trng c bao gi khn hn vt.
Nui con, con bt u hi ln khn, b m ngh n tng lai ca con v phi
lo cho con ngay t tm b. S lo lng tng lai cho cc con ty theo hon cnh ca
cha m, v chnh hon cnh v a v ca cha m s hng dn cha m trong vic gy
dng cho cc con.
B m giu c, con ci c th c theo ui bt nghin cho n lc thnh ti: b
m km sung tc hn, con ci cng c i hc, n my dm ba ch hin ri hoc
nh lo vic nh, hoc ph ngang i kim n bng ch ngha, hoc b hc ch i hc
ngh; b m ngho qu khng lo c giy bt cho con i hc, con ci nh chu cnh
dt nt, nhng khng phi v vy m b m khng tnh n ngy mai ca cc con, b
m hng dn cho con i hc ngh hoc tm ch gi gm cho con tp lm n, hoc
cng lm th con ci mi phi i chn tru , nhng trong hon cnh ny b m
khng khi au lng.
Vic hc hnh
Dn ta trng ch ngha nn bc lm cha m ai cng mun cho con c cp sch i
hc, may ra th mai sau c vng ta vng o, d khng may km ci th khi
mang ting dt c cn mai. Ta thng ni i hc thng vn t v bit ba
ch k ch nhng ngi hc hnh d dang, khng t g cng khng gii
giang lm thy thy c, nhng cng c thng uc nhng bc vn t bn nh
bn rung, tu tru tu b, bit k tn mnh khi cn n
"Nhn sinh bch ngh,
Vn hc vi tin;
Nho s th trn,
Thi th th bo.
Ngha l:
"Ngi ta trm ngh tu thn,
Nhng m vn hc phi cn u tin;
Thi th l bu di truyn,
Hc tr l k s hin trng thay!
(P.N Khu dch)

My cu m u sch MINH O GIA HUN ca Trnh T ni ln vic hc
hnh x ta c chung nhng no, v do k s nc ta c xp hng u
trong t dn: S, Nng, Cng, Thng.


Nhng bui hc u tin
Tui i hc ti nc ta xa khng hn nh mc no. Ty theo a tr khe mnh
hay m yu, m sc hay gy cm, b m cho con i hc sm hay mun vo khong
t su, ln by n tm.
Xa ch c con trai c i hc, con gi phi nh hc lm hc n, tr nhng gia
nh ph qy mi cho con gi i hc, do ph n ngy xa phn ln b tht hc.
Vic hc ngy xa hu nh khng tn km g ngoi tr tin giy bt chng ng
bao nhiu. Ti cc lng x, thn xm u c cc ng dy hc, v hc tr i hc
cng chng phi tr tin hc ng . Hng nm, b m hc tr ch cn mang tt ng
thng go v qu bnh vo nhng dp tt nht, thng nm thng mi, hoc gi
chp. Ai mun cho con i hc ch cn sa l n xin ng nhn dy con mnh, v ci
l ny cng khng t g, ch gm ci tru, bao ch l .
i hc cng khng cn phi mua sch v t nh ngy nay. Cc bi hc thng
do cc ng vit tay vo sch cho hc tr, v khi no hc tr c th t vit ly
c th hc tr s t chp ly bi hc. Ch nhng con nh giu c mi mua c sch
in.
L Khai tm
Bui hc u tin nh du qung i mi ca a tr, bi vy dn ta rt ch trng,
v c l khai tm a tr hc v lng (cn gi l m lng).
L khai tm m u cho cuc i mi ca a tr, l m u phi thn trng, cuc
i ca a tr mi tt p ti lc tui gi. Ngi ta chn ngy lnh thng tt. a b
c tm ra, co u sch s v n mc b qun o p nht . Ngi ta lm l co gia
tin, ri dn a b vi l ti lp hc ca ng xin nhp mn.
ng lm l thnh, tc l l trc bn th c Khng T xin nhn a tr lm
hc tr. o Thnh l o rng, c bao gi ng t chi vic dy hc mt a tro no.
Lm l Thnh xong, a tr cng phi l trc bn th Thnh.
ng li lm l co gia tin vic nhn thm mt mn sinh mi, sau ngmi
bt u dy a tr bi hc u tin.
C nhiu ng cn thn, trong bui khai tm a tr, cc ng dn a tr ra
vn ch, tc l miu th c Khng T trong lng lm l ri ng mi nhn cho
a tr nhp mn.
Bi hc u tin
Thng bi hc u tin ca tr l my dng u ca sch Tam T Kinh. V bui
u tp vit, a tr dng bt tre chm vo mc l t ln nhng khun ch c sn
trn mt mnh vn cho n khi quen tay mi dng bt mc t ln nhng ch son ng
vit sn trn giy.
K t , cu hc tr nh ln ln ngay mt ngy hai hc ht sch Tam T Kinh
ti sch khc, cho n khi hc ti T Th, Ng Kinh.
Ngy nay vic hc hnh ca tr nh khc xa vi s v lng ngy xa.
Hc hnh ngy nay
Con trai, con gi ngy nay u c i hc. Cng cn gia nh kn ngy cho con i
hc v lng, cn phn ng cho con ti hc ti cc trng u i hc theo ngy khai
trng, theo quy nh chung ca nh nc.
Nhiu gia nh cho con i hc cc lp mu gio t khi con mi ln bn tui. Ti
lp mu gio, a b va hc va chi dn dn m tr khn tip nhn nhng bi
hc ca chng trnh tiu hc sau mt vi nm.
Tr hc ngy nay c sch in sn, v khi tp vit, lc u chng dng bt ch. Chng
cng t ln nhng nt gch c in sn trong sch hoc do cc thy, c gio vit m m

Toan nh 137

cho chng theo t cho m.
Vic hc hnh c gi, c chng trnh. Hc tr i hc trng cng cn c theo hc
bn cng, trng t thng thng phi ng mt s hc ph. Cc em phi mua sch v,
giy bt, vic hc xt ra tn km hn xa. Cc gia n ngho ch cho con theo hc ti
mt trnh no, v cng hc ln cao vic hc cng t . Nh nc c t ra hc
bng gip tr em ngho hc gii, nhng ta ngi ngho th nhiu, hc bng
ch c hn, nn con nh ngho vn cn chu s thit thi trn ng hc vn so vi
cc tr sinh trong cc gia nh sung tc. Nh nc c nhng chnh sch to s
bnh ng trong hc tp ca cc em.
Vic hc ngy nay chia ra ta tng bc, v bc tiu hc hu nh bt buc nhng trn
thc t, nhiu tr em ngho ch i hc cho n khi bit c bit vit l ngh gip
cha m, trng nom vic nh.
Vic hc hnh ngy xa ch hc c kinh sch, ch luyn c vn chng, nhng
trong chng trnh hc ngy nay c cc mn s k, a l, ton php, v sinh, vn
vt, v.v.... gip kin thc ca cc em ton dn hn. Vic xo m ch v ang
tin hnh tt trn c nc.
ng v cu gio xa
Nh trn ni, cc em v lng v tip tc s hc ti lp ca cc ng . Vy ng
l ngi th no?
ng chnh l nhng bc vn t, hc vn uyn bc ngha l nhng ngi hay
ch, ni theo li ta xa, m lp dy hc tr, c tr em ln hc tr ln, c th sau
mt kho thi l tr nn ng C, ng T v c vo thi Hi ly thm bng Tin s,
Bng nhn, Thm hoa.
ng c th l mt v hu quan, c th l mt bc khoa c khng ham mun
cng danh, t chi s xut chnh, ly vic dy hc lm l sng.
Li c nhng ngi tuy khng t g v tng nhiu phen lao ao trng c
nhng v hay ch c dn lng mi m lp dy hc. Hc tr cc ng hay ch
thng rt ng, v d lm nn danh vng cao xa bao gi cng knh trng thy, v
chnh cc ng cng lun lun gia a v mnh, chngmay nu gp phi hc tr
vong n, coi r thy, cc ng lp tc cm ca khng bao gi thm nhn nhn l hc
tr. Ta c c truyn ng Chu Vn An i nh Trn bit uy tn ca mt ng i
vi hc tr ra sao.
Cc ng trc y m trng dy hc d dng khng b lut l no rng buc.
Cc ng c hon ton t do m lp dy hc tr. iu kin cn thit l phi hay
ch, c hay ch mi c hc tr.
Ngoi cc ng m lp dy hc, nhiu gia nh kh gi cng rc ng v dy
bo con ci trong nh. Trong trng hp ny cc ng bin thnh nhng gia s.
i vi cc v gia s hc tr knh trng nh, cc ph huynh hc sinh cng knh
trng,v cc gia s ny u l nhng ngi vn hay ch tt em o thnh hin dy
cho con ci mnh. Cc ng thng nhn thm hc tr nu c ngi khn khon xin
cho con hc.
Ngy nay nhiu gia nh cng mn gia s: y l nhng cu gio hoc c gio
km tr em hc thm trong nh.
Cc cu gio, c gio ny khng cn phi hc vn uyn bc, ch cn c trnh cao
hn my a tr mnh dy l .
Hc sinh ngy nay i vi cc cu gio, c gio thng hay ln v chng cho l
b m chng thu nhng ngi ny n dy bo chng, chng c mt vi c ch
km l . Hc sinh vy, ngay c n ph huynh hc sinh c ngi cng coi


thng cc gia s ngy nay, cc v ny tin cy ca coi cc gia s ch nh nhng
ngi lm cng lnh lng ca h.
Ni chi n gia s, ngay ti cc trng hc, c nhiu hc tr cng khinh ln thy
gio, chng cho rng i hc th chng phi ng tin, cc thy gio n lng ca nh
nc th c bn phn phi dy chng. y l ni trng t, cc trng cng s knh
trng ca mt s hc tr cng b xung cp. Do vy c ngi ku:
"Vn minh ng tri thu sch,
Ny lc cng thng o ngc ru
Ngi xa trn mi lnh vc u ly l nghi lm cn bn trong s giao t; ni n
l nghi l ni n o c, m o c th khng k n tin ti, ch k n s c x
sao cho thun l, cho hp vi n tnh. Bi vy thy th ra thy, thy khng phi l k
lm, v tr cng phi ra tr, tr khng phi l l thiu gio dc, thiu lun thng ch
bit ly tin ti m ry.
Xa khc ny. Nn o c c truyn cng c ci hay ring ca n.
Vic dy hc xa v nay
Dy hc ai cng mong cho hc tr chng tn ti, hc tr li bing ng thy phi
thc y, hc tr ti d ng thy phi kin nhn ch bo sao cho n khi hc tr hiu
c th thi.
Bn tnh ca tr em bao gi cng ham chi hn thch hc, cc ng thy nu khng
b buc cc em phi hc, l tt nhin t chng sao cho khi s xao nhng c, v
nh vy lm sao cho c c nhng kt qu tt p.
Ngi xa ni rng: Gio bt nghim s chi na, vic dy d khng nghim l
do ng thy li.
Ta li ni: Nghim s tc thnh, ng thy nghim lm cho ta nn ngi. V tn
s phi c nghim lm u, v c nghim mi c uy tn i vi hc tr.
Thy nghim, hc tr phi gi l php lm u, v vic hc bao gi cng bt
u bng hc l trc, tin hc l hu hc vn. Hc l php ri mi n hc ch ngha
vn bi.
Hc l php khng phi ch ring lp hc m cn c ngoi ng v nha
mnh na.
Mi lp hc ca ng xa u c anh trng trng thay thy trng nom cc
hc tr khi thy vng mt v dy cc em mi v lng. Hc sinh i vi anh trng
trng phi c s tn knh nh i vi ngi anh c gia nh.
gi l, thc y hc sinh chm ch, ng no cng c ngn roi my. Th
nht hay ch, th nh d n. i vi hc tr ng cng d n li cng l ng
gii. Bm hc sinh rt mong ng trng tr con em mnh bng roi vt chng
nn ngi, v cc em hc sinh thi xa thnh t mt phn cng nh nhng ngn roi
my ca thy hc.
Ngy nay khc hn! Thy khng c nh hc tr, v c hn mt ln, ph
huynh hc sinh ku ca v thy hc nh mng con em mnh, thm ch li c ngi
a c vic ny ti cng mn.
Tr con non di, phi c ci g lm cho chng s, chng mi chu hc, vy m ng
thy li nh khoanh tay trc s li bing ca chng, th hi ng thy lm sao chu
ton ni nhim v ca mnh.
Nhiu ng thy gp nhng hc sinh qu km li qu li, mc s kin nhn ch
bo, mc thin ch khuyn khch ca ng thy, nhng hc sinh ny vn tr tr, vo lp
nghch ngm, bi hc khng hc, bi lm khng lm, th hi ng thy cn lm sao
m a ch vo u c chng c. Vy m cc ph huynh hc sinh chiu con li

Toan nh 139

hay phn nn thy dy khng tn ti.
Nu tnh ngha tn s trng o cn c nh xa, ng thy cn dng c roi
vt hng dn cc tr nh c l kt qu cng tai hi hn nhiu.
Thy dy hc ngy nay ch bit c gng dy, cn mun hc hay khng l quyn
hc tr. Vy m cn xy ra nhng v tr nh thy, tr m thy! Nn vn minh c
kh t nhiu mang li cho x hi s xung cp o c.
Li ni n hc hnh, cc tr em thi xa, gi cho c sng lng, c nhng
iu cn phi king k ring:
- Khng nn n qa no e lp m khng hc c
- Khng nn n chn g e run tay khng vit c.
- Khng nn n cm chy hoc nhng tht th ca cc con vt cht e u ti tr tu.
- Khng c vt giy c ch vit xung t, trng thy ngi khc vt phi nht
t hoc em th tri theo dng sng.
- Khng c gi u ln sch.
- Phi knh trng sch v v ch ngha.
Ngy nay, ta cho nhng iu kingtrn l m tn, v v l, nhng trong vic
bt buc tr hc hnh, c nhng phng php gip tr nh v lm cho chng chng
lnh hu c nhng li ging dy. Ci xa cng cn t nhiu gi tr nhn bn ca n.
Thi c xa v nay
C hc th phi c thi, v s thi c nh du mc nhn thc ca hc sinh qua.
Ngi ta thng ch tinh thn khoa c cng nh s qu lu v vn bng ca nc
ta, nhng tht ra nu khng c thi c th ly g kim sot s hc ca cc em hc
sinh, va nu khng c vn bng th ly g chng thc trnh cc em hc qua.
c iu l ta khng nn ly thi c cn bc tin ca cc em hc sinh v cng khng
nn qu ch trng n vn bng n ni ly vn bng phn giai cp trong x hi.
Tm li, xa cng nh nay, c hc th phi c thi, d thi ti cc trng thi hay
thi kim sot trong lp hc nh ngy nay, ngi c trch nhim v gio dc bt cc
em thi ly im cn c vo cp chng ch tng ng vi cc vn bng.
Thi c xa
Ngy xa c cc khoa th ti trng thi, v cng c c nhng k thi kim sot nh
ngy nay, l cc k thi st hch, cc k thi kho hch.
Cc k thi bt u c t chc ti Vit Nam t nm t Mo 1075 vi khoa thi
Tam Trng u tin di triu vua L Nhn Tng. Thi bng ch Hn; vic thi c
tri qua cc triu i c nhiu s thay i. Hai khoa thi cui cng v hn hc ti Vit
nam l khoa thi nm t Mo 1915 ti trng H Nam, Bc Vit v khoa thi nm Mu
Ng ti cc trng Bnh nh v Ngh An, Trung Vit.
Sau hai k thi cui cng ny, vic hc ta b chnh ph Php sa i, do th l
thi c cng chu s i thay.
V khoa thi, xa ta c ba k thi chnh thc l thi Hng, thi Hi v thi nh,
nhng k thi ny ba nm m mt ln, tr trng hp c nh vua mi ln ngi m cc
n khoa.,
Mun d thi nh, phi u thi Hi, m mun d thi Hi th phi u c nhn ti
k thi Hng, hoc t ra cng phi u T Ti, vi chn t ti nu c nh vua cho
php c th c thi Hi.
Khng phi ai cng c th l th sinh k thi Hng c. Mun i thi Hng phi
qua cc k thi kho hch ti hng tnh, tc l s kho v phc kho.
S kho l kho hch ph, huyn do cc Hun o v Gio thu ph trch;
phc kho l kho hch tnh do cc c hc ph trch.


Trng tuyn k thi s kho, cc th sinh c cp bng Tuyn sinh; trng tuyn k
thi phc kho, c cp bng Kho sinh.
Cc kho sinh c php d thi Hng, nhng trc k thi cn phi tri qua mt
k st hch. K thi ny c t chc ti mi tnh nhng nm trc c k thi Hng
loi bt mt s th sinh hc lc cn km. Chng trnh k thi st hch ny ging
nh chng trnh thi Hng rt ngn.
Ngi no qua c k st hch ny c l Th sinh v ngi u gi l u
x.
K hch ny rt quan trng, v hc quan hng tnh, c hc, Hun o, Gio th,
phi chu trch nhim trong vic tuyn th sinh d cc k thi Hng. Nhng kho sinh
vm t l do g vng mt trong k st hch ny, c th c tham d mt k st hch
th hai dnh ring cho h, t chc vi thng trc khi thi Hng.
Thi hng
Qua cc k st hch, cc th sinh cn li c d k thi Hng u l nhng th
sinh c cn bn. Nu lt mt th sinh no qu km dt d k thi Hng, cc quan
hc hng tnh s c li.
Thi Hng v i Nguyn m ba nm mt khoa v vo cc nm T, Ng, Mo,
Du v cc th sinh phi qua bn k thi:
1) Kinh ngha;
2) Th, ph;
3) Vn sch;
4) Phc hch.
Cc th sinh d thi cc trng sau y:
- Trng H Nam cho tt c th sinh Bc Vit;
- Cc trng Thanh Ho, Ngh An, Tha Thin v Bnh nh cho cc th sinh Trung
Vit.
T nm 1884 tr v trc, ngha l trc hip nh Patentre, trng thi Nam nh
cho cc th sinh ti Nam Vit.
V cc bi thi, ngoi bn mn k trn, my khoa thi sau cng, cc th sinh c th thi
thm bi tnh nguyn ch Php, dch Php vn ra quc ng. im tha bi ch Php,
c th dng b cho im thiu cc bi kia.
Cc th sinh khoa thi Hng, im cao th u C Nhn, cn im trung bnh th u
T Ti, km na th hng.
Thi hi
u C Nhn k thi Hng, cc th sinh c d k thi Hi m ti kinh Hu.
Theo ch d nm Minh Mnh th su, cc khoa thi Hi c n nh vo thng 3
nhng nm Thn, Tut, Su, Mi, tc l sau nm c k thi Hng.
Cng c d khoa thi ny, ngoi cc chn C Nhn, nhng Gim sinh, Gio th v
Hun o. Cc chn T Ti v m sinh cng c th d nu c Triu nh cho php.
Khoa thi Hi gm 4 k:
K nht: Kinh ngha, t nht 3 .
K nh: Chiu, Biu, Lun;
K ba: Th, Ph;
K t: Vn sch.
im cc k thi ny tnh theo phn, bi no khng c mt phn th b loi.
Mun trng cch phi c tt c 8 phn cho bn k.
Thi nh
u k thi Hi, cc th sinh c vo thi nh.

Toan nh 141

Trong k thi nh, cc quyn u do ton th Hi ng Gim kho chm v nh
Vua duyt li.
Thi nh ch c mt bi i sch rt di, ngha l phi tr li mt cu hi v
lun l, chnh tr, hnh chnh v.v....
thi nh do nh Vua t chn.
Nhng th sinh c im cao u Tin s, cn im thp u Ph bng.
Di triu Nguyn khng c Trng nguyn, Thm hoa, Bng nhn v Hong gip.
Xin ni thm l v i vua Quang Trung, thi nh c dng ch Nm, nhng tic
thay l ny v sau khng c nh Nguyn gi li.
Nn hc mi ca ngi Php (t thi Php thuc)
Vic thi c vi cc vn bng trn tn ti cho n nm Khi nh tam nin, 1918, v
t , mt nn hc mi ca ngi Php n nh c em thi hnh, mt cch t t.
Lc u, chnh quyn (Php-Vit) chia vic hc ra lm ba bc:
- u hc.
- Tiu hc.
- Trung hc.
u hc thc hin ti cc lng x vi cc trng do chnh quyn lp nn. Cc trng
ny vn dy Hn t, song c dy km thm Quc ng. Hc ht bc u hc, hc sinh
phi i thi v bng ca bc u hc vn gi l bng Tuyn sinh nh c.
Cn ni thm l song song vi cc trng ca chnh quyn vn cn c cc ng
dy Hn t cho cc tr em cc lng x.
Ti cc trng Ph, Huyn dy chng trnh bc Tiu Hc. Cc hc sinh c bng
Tuyn sinh c theo hc cc trng ny. Chng trnh vn dy Hn t km thm
Quc ng nhng hc rng hn. Ngoi T th, Ng kinh c dy thm Nam s
v nhng gi dy ch Php tnh nguyn.
Hc ht bc Tiu hc, hc sinh c thi bng Tiu hc vn gi bng Kho sinh.
Cc kho sinh theo hc ln bc Trung Hc ti cc trng tnh do cc c hc iu
khin. Vn dy ch Hn v ch Quc ng nhng c Hn vn bt buc.
Hc ht bc ny cc kho sinh thi k thi Th sinh.
Ngoi ba bc hc trn, ngi Php cn m thm cc trng khc sau y:
Trng Hu B, Hu v trng S hon H Ni o to quan li hnh chnh
v hc chnh. Cc th sinh c tuyn theo hc cc trng ny.
Trng Quc hc Hu v trng Bo H H Ni dy ch Php v o
to cc cng chc cho cc cng s Php.
Li phi k trm cc trng Tiu Hc Php Vit c m ti cc Tnh song song
vi cc trng dy ch Hn hc sinh hc ch Php v ch Vit bt buc c dy
thm ch Hn. Hc ht chng trnh Tiu Hc Php-Vit, cc hc sinh qua k thi
bng C thy, sau gi l bng Tiu Hc Php-Vit. u bng C thy, hc sinh c
d tuyn vo trng Quc hc hoc Bo h cng cc Th sinh chng trnh Hn hc.
Ting Hn, ting Vit, ting Php hc i i nh vy trong mt thi gian, ri v
ng dng vi thc t, ting Vit v Php tn ti m loi hn nn Hn hc i v tn
cuc.
Lc ny ngi Php mi p dng chnh thc Ngh nh t chc vic gio dc ca
Ton Quyn ng Dng k ngy 21 thng 12 nm 1917.
Vic hc c phn chia r rt:
- Bc Tiu hc vi ba cp S hc, Tiu hc, v Cao ng Tiu Hc.
- Bc Trung hc.
- Bc i hc.


- Cng ngh hc.
Bt u bc Tiu Hc l cp S hc, vi vn bng S hc yu lc, ri n cp
Tiu hc vi vn bng S hc Php Vit hoc C thy. Cao nht bc Tiu hc l cp
Cao ng Tiu hc vi bng Thnh Chung cn gi l bng Cao ng tiu hc.
Trn cp Cao ng Tiu hc l bc Trung hc, hn hc l ba nm, thi bng T ti
bn x (Brevet de capacit quievalent au Baccalaurat mtropolitain) phn bit
vi bng T ti Php ca chng trnh hc lc by gi.
Bng T ti bn x c hai phn, T ti I v T Ti II, chng trnh dy bng
Php ng, c Vit ng k l mt sinh ng.
Cc hc sinh u xong c hai phn T Ti c vo i hc.
i hc m ti Vit nam t nm 1919, lc u ch l nhng trng Cao ng
o to cc nhn vin chuyn mn cho chnh quyn thng tr. V sau mi m cc
trng Lut Khoa, Y Khoa v Dc Khoa i hc. Mi ti nm 1938 mi c m thm
cc trng Nng Lm v Cng chnh. Sau mi c trng Khoa Hc.
Cng vi vic hc ch, ngi Php cn m cc trng Cng ngh thc hnh, ti
cc th ph, hoc mt vi Tnh ln gi l trng Bch Ngh nhm o to mt s
th thuyn chuyn mn.
Trong lc nn hc bn x c t chc nh vy, ngi Php vn c mt nn hc
Php ring cho tr Php hc, mt s cc tr Vit cng xin c vo cc trng ny, c
cc bc t Tiu hc n ht bc Trung hc vi bng T Ti. Cc trng Php ny,
mc du ngi Php rt khi Vit Nam t nm 1954, nhng vn cn tn ti hon
ton min Nam cho ti nm 1967, l nm bt u cc lp Tiu hc Php b bi b
i vi tr em Vit Nam, v dn dn t nm 1968 cc cc lp trn s c bi dn dn
bt u t nm u tin ca bc Trung hc tng ng vi lp Tht ca cc
trng Min Nam lc y.
Hc ch
Ngi Php rt khi Vit nam nm 1954, hc ch ca ta c t chc li cng
vi s thu hi nn c lp v lc y c 4 bc vi cc k thi cc vn bng cho mi bc
( min Nam):
- Bc Tiu hc, cc hc sinh thi bng Tiu hc.
- Bc Trung hc, chia lm nht v nh cp. Hc sinh nht cp hc 4 nm
v thi bng Trung hc nht cp; hc sinh nh cp hc 3 nm v thi bng T ti,
c hai phn: T Ti I v T Ti II.
- Bc i hc dnh cho cc hc sinh u xong T Ti II. Theo hc bc i Hc,
cc hc sinh c gi l sinh vin. Tt nghip i hc l bng C nhn hoc bng K
s.
- Bc Cao hc dnh cho cc sinh vin u bng C nhn. Tt nghip bc Cao
hc l bng Tin s.
Cng vi cc bc hc trn, ta cng c m cc trng k thut dy ngh, cc
trng m thut v cc trng cn s chuyn mn.
Ngy nay ta c cc bc hc t Mu gio n Ph thng v i hc. Vic hc
hnh, thi c ng quy ch do nh nc ban hnh.
Xa cng nh nay, bc lm cha m, ai cng mun cho con hay v gy dng cho
con nn ngi, nht l mong cho con tr thnh nhng ngi c a v, c hc thc,
bi vy ai cng mun cho con ci i hc cho n lc thnh ti. a tr ph ngang
ch v chng qu dt km, hoc v hon cnh gia nh bt buc, nhng d c ph
ngang th b m cng cho a tr i hc ngh hoc tp tnh lm n bun bn.
Tp ngh

Toan nh 143

Ta c cu:
"Rung b b khng bng ngh trong tay
v sch cng c ch rng:
"Vn khonh lng in,
Bt nh bc ngh.
Qua my cu trn ta thy rng dn ta nu trng vn hc, nu nhiu ngi theo i
nghip bt nghin, hon ton khng phi ta khinh r nhng ngh nghip khc.
Cha m gy dng cho con, nu khng th cho con hc hnh n ni n chn tt
phi ngh n vic cho con tp ly mt ngh, mai sau lm k sinh nhau.
Nc ta xa khng c trng dy ngh, nhng cc ngi th u nhn cc tr tp
vic c ngi gip trong nhng cng vic vt.
Nht ngh tinh nht thn vinh, ta ch ct cho con ci hc ngh, khng n h l
ngh vt v nhiu hay t, v d con ci c b cc nhc th chnh nh s cc nhc
chng s nn ngi.
Ngh nghip ti nc ta
Ngh nghip ti nc ta trc y c th xp theo t dn l S, Nng, Cng,
Thng, nhng trong mi hng u phn ra nhiu ngnh khc nhau.
S th c Nho, Y, L, S. Nhng ngi theo hc nghip vn cho n thnh t,
ng Ngh ng Cng ng u hng Nho, ri n cc ng dy tr. Cng phi xp
vo hng Nho cc ng Kho, ng T lm ngh bn ch khng phi bng cch dy
tr m bng cch ngh v vit nhng bc trng i, nhng bi vn ving, vn t, vn
mng, vn chc v.v..., v c chnh nhng nho s m hng i trng na. Cn nhiu
hng Nho, c hng c x hi trong vng, cng c hng khc b x hi coi thng v
c khi khinh r nh hng nho li ti cc cng mn dng ch ngha by t n
t xui nguyn dc b, dng ch ngha n khng ni c v.v....
Sau hng Nho l hng Y, tc l nhng ngi theo ui nghip thuc. Mun hc
ngh thuc cn phi thng ch ngha c trn cc v thuc, vit cc n thuc.
Mun cho con tr thnh ng Lang, theo ui y nghip, trc ht b m phi cho
con i hc cho thng vn t, sau mi tm n mt v danh y xin cho con c
vo lm t. Nu v danh y chp nhn,, b m a tr s sa l n nh v lng y,
gi l l nhp mn. V lng y s lm l Thnh s ngh thuc v co gia tin trc
khi thu nhn a nh. Thng i hc ngh lm thuc, a tr t nht phi 15 tui tr
ln mi c tr khn lnh hi ht nhng s t nh ca ngh.
Lc u a nh tp nhn din cc v thuc, v phi hc theo sch dc tnh ca
mi v thuc. Sau hc nhng bi thuc cha cho mi bnh, ri sau cng ti tp bt
mch, k n. Hc ngh thuc rt kh khn v sai mt ly i mt dm, mng ngi
trong chn thuc.
Nc ta hng c nhng bc danh y nh Hi Thng Ln ng, ting tm vang lng
khng nhng ring trong nc m cc nc lng ging nh Trung Hoa, Nht Bn u
bit ting.
Xp hng sau Y, l L. y l nhng thy a l, nhng thy dng kinh truyn m
on mi vic cho ngi v t ai, nh ca, phong thy, v.v....
Sau L l n S. y ch cc ng thy bi ton on s mnh ca mi ngi khi
xa. Trong ngnh s chnh cng chia lm nhiu ngh: xem bi dch. on t vi, on
H lc l s, xem tng, xem chit t, v.v.... Hai hng trn ch tn ti trong thi trc
y.
Hng S, vi bn ngnh Nho, Y, L, S c coi l ng u t dn.
Sau S n hng Nng vi cc ngnh Ng, Tiu, Canh, Mc.


Ng l ngh nh c, nhng phi k gm c cc ngh khc lin quan ti nh mui
c, lm mm v.v... S d c cng xp vo hng Nng, v chnh c cng ng rung
m ra.
Tiu l ngh n ci, t than.
Canh l ngh trng trt nh lm rung, trng cy v c ngh tm tang, ngh hng
xo cng xp vo ngnh Canh. Cng k l canh tt c nhng ngh no c lin quan ti
vic trng trt, hoc ti cc hoa mu....
Mc l ngh chn nui, nui sc vt dng cho vic cy cy nh nui cc sc vt
khc.
Bn ngnh Ng, Tiu, Canh, Mc xp hng Nng v t nhiu g nhng ngh nghip
ca cc ngnh ny, cng trng nh vo t ct, d l n ci trn rng, nui sc vt
cnh ng, nh c h ao, hay trng trt cy cy rung vn.
Sau Nng n hng Cng tc l th thuyn.. K ra ta c th phn chia cc ngh tu
theo vt liu s dng: Kim, Mc, Thy, Ho, Th.
Ngh kim hon, ngh th rn, ngh c ng v.v... l nhng ngh s dng kim
liu.
Ngh th mc, ngh th tin, ngh th chm, ngh an r, r, nong, nia v.v.... l
nhng ngh s dng mc liu.
Ngh ch sng trn sng nc.
Ngh t than, ngh rn, ngh c dng n la.
Ngh t nu, ngh nung vi, nung gch, ngh th h v.v... dng n t ct.
Tuy ly ng hnh phn bit cc ngh, nhng nhiu ngh cn n hai trong
ng hnh nh th rn, cn c n la ln st, ngh p tng cn n c nc ln
t v.v....
ng sau cng trong t dn l Thng ch nhng ngi bun bn. Bun bn
c ngi bun ti ch, c ngi i xa v gn; c ngi bun ln, c ngi bun nh.
Xa, gy dng cho cc con, cha m thng ty hon cnh mnh, ty s thng minh
kho lo ca con, v cng ty s quen bit ca mnh l gi cc con i hc ngh no
cho thch hp v thun tin.
Tr nhng ngi trong hng S, a nh cn phi c hc hnh ch ngha t nhiu,
cn cc ngh khc, s bit ch ch mc .
Ngy xa th thuyn hp thnh tng bn, mun cho con hc ngh g b m phi
nh ngi ng u mt bn th nhn cho.
Ngy nay x hi pht trin, ngh nghip cng pht trin. Vic hc ngh i hi
nghim tc v c vn ho, chuyn mn.
Ph c
ng u mt bn th xa l ng Ph c. Ngi ny iu khin ton th bn th
5v c quyn nhn cc ph nh tc l cc tr em ti xin tp vic hc ngh. ng ph
c phi lo nhn cng vic cho c ton th lm. Gip vic ng ph c c cc ng ph
hai, ph ba... Nhng a tr ti tp vic u gi l ph nh. Lc u cc ph nh
lm nhng cng vic lt vt, v k t khi bt u i tp vic l cc ph nh c
ng ph c nui n. Khi cc ph nh bit ngh, cc ph c c th ty tin tr cho t
nhiu tin cng.
Nhng bn th thng t khi c ca hng nh ngy nay. H i kim cng vic ti
cc nh trong lng. Mi khi trong lng, hoc cc lng ln cn c cng vic cn ln, h
phi i tm cc ng ph c.
Ai tng vng qu chc hn thy tng bn th mc, tng bn th h dt nhau
n cc nh lnh vic. Cc ngh khc cng vy, c bn th t u i nhn o ao, o

Toan nh 145

mng, c bn th x i nhn x g v.v...
Cng c ngh cn phi c ca hng nht nh nh th chm, th sn, th may...
Tuy vy, vn c cc ng ph c v cc ng ph ph, v nhng ngi tp vic vn
c gi l ph nh.
Vic tp ngh ngy nay
Ngy nay, nh nc c cc trng dy ngh, l cc trng cng ngh v cc
trng k thut. Ngoi ra li c cc lp dy ngh ca B, Ngnh, o to cc th cc
nghnh chuyn su.
Vi s tin b ca khoa hc, nc ta c thm nhiu ngh mi, v c nhiu ngh
khng dy cc trng cng ngh v k thut cng nh khng dy cc lp dy
ngh ca B, Ngnh nn vn cn nhiu em phi tm hc ngh ti cc xng th hoc
ti cc ng ph c nh xa. Ngoi ra cn c kho dy t theo chuyn ngnh ring.
Hc ngh bun bn
Ngh bun bn theo ta l mt ngh d lm, d sng. Ta c cu Phi thng bt
ph ngha l khng c bun bn th khng giu c.
Cc nh bun thng truyn ngh cho con, nhng cng c nhiu nh bun nhn
con cc bn hu ti hc tp ngh bun bn. Trong thi gian hc ngh ny, a tr phi
lm ht mi cng vic nh k n ngi v phi chu mi s vt v tm hiu cng
vic lm n bun bn, t bn l n bn bun, t mua cao bn h n mua xa bn gn
v.v...
Xa nc ta t c cc bc i thng gia, vic bun bn ln thng trong tay
ngi Tu, ta ch c ngh bun bn l, v do vic bun bn ca ta thng do ph
n m nhim; ho hon mi c mt nh bun ln do nam gii iu khin. Chnh v
vy m t ngi cho con trai hc ngh bun bn. Ch cc c gi theo m i ch dn
dn tp bun tp bn quen ngh.
Vic bun bn ngy nay khc hn xa, nhiu nh bun Vit Nam kinh doanh cnh
tranh khng nhng ring vi ngi Tu m vi tt c ngoi kiu khc. Cc ngnh
bun ngy nay cng nhiu v pht trin hn xa. Tuy vy, vic bun thng bn bng
ti cc ch cng nh ti cc vng qu vn do cc ch em ph n m trch.
Gy dng con ci ai cng mun cho con ci hn ngi, nhng nhiu khi hon cnh
ngi ta nh phi chu con ci theo hc mt ngh m chnh b m khng ng.
Nhng khi cho con hc bt c ngh no, b m u khuyn con c gng, v ch c
ngi hn ch khng c ngh hn. Ca dao c cu:
"Nht ngh tinh nht thn vinh,
Ai i phi qy ngh mnh mi nn.
Hoc bun bn, hoc th thuyn,
Ngh g cng s lm nn sang giu.
Nhng ngh h tin
Tuy trn trnh by l b m c th cho con hc tp bt c mt ngh g, tuy nhin
cng c nhng ngh xu xa m b m phi trnh cho con. l nhng ngh h tin,
lm mt i nhn phm con ngi. Theo cu tc ng xa B i cu, ln i hu, gi i
lm khch n. Ta thy nhng ngh i cu, i hu, i lm khch n b r
khinh v khng phi l nhng ngh tt p. i cu y khng phi l ngh nh c
m chnh l nhng ngi mang cn cu i cu c ao h ca ngi khc. Vic i cu
nh vy khng khc g n trm. Cn i hu, chng phi ni ai cng thy l h tin, v
i hu l chu s sai bo, phi nnh b, v chng trong ngh i hu phi k c ngh
lm m, tc l k hu chung cho c mt lng.
n i lm khch n li cng b x hi ta ch ci. Ngi m khch n c ch


n thu i i n mt ngi no, n nm nh ngi ny nh b m gi ngi ta,
li hch n hch ung, nh con n c ci g cng ly. Hnh ng ca ngi khch n
l hnh ng v nhn o v con n ngho tng khng c g cn b bn khch n
bc lt n bm, m chng lm cng vic ny chnh ch v bn ch n, bn ngi ht
mu, ht m, n nhiu phn li ca ng bo.
My ngh khc
Ngoi cc ngh trn l ng kinh cho ba hng tui, cn nhng ngh khc b m
cng cn trnh cho con, trong l ngh nho li ti cc cng ng nh trn trnh
by.
"Mt i lm li lm hi mi i.
Xa, ngh lm li xoay ngn bt, sa giy t, n khng ni c, lm nhng iu
tht c c hi ti con chu.
Ngoi min Bc ti tnh Bc Ninh, ph Gia Lm, trc y c lng Th Khi c
nhiu ngi i lm nho li ti cc ph, huyn. Khng phi nhng ngi ny ai cng
u l nhng ngi xu, c k xu cng c k tt, nhng v ngh lm nho li b thnh
kin coi l c c hay lm hi mi ngi, nn phng ngn c cu: Ni di Th Khi
n nh. Cu ny l mt cu nguyn ra nhng ai ni di s b cc ng Nho li ngi
lng Th Khi ti thm ngha l s b nhng s rc ri, chu nhng iu vu khng,
n khng ni c ca bn b ch xoay t giy.
Tt c my ngh trn tuy b x hi coi khinh, nhng ch nh hng v tinh thn,
hay ni theo nh quan nim ca ta v phc c th cng ch nh hng v mt phc
c n con chu m thi. Ti cha ni n mt ngh m con chu khng nhng chu
nh hng v tinh thn, li phi chu nh hng rt nng n ngay v mt vt cht na.
y l ngh xng ca n ch m ngy nay gi l ngh thut v ca s, nhc s u
c coi l ngh s, c s qy trng ca nhiu ngi. x hi Vit Nam ta xa,
ca ht n ch ch l xng ca v loi my b x hi tc b kh nhiu
quyn li ca chnh h v ca con chu h n ba i. X hi ta xa quan nin l
Xng ca v loi l mt tng lp v lun. H b coi l v lun khng phi v h sa
o, chnh s sng ca h cng khng phi l sa o, m ch v nhng vai tr h ng
khi xng ht: H b coi l v lun y ch v ngi con c th ng vai vua v
ngi cha ng vi by ti qu ly, anh em rut c th ng i v chng, v v
chng li c th ng vai m con hoc cha con.... Tt c ci v lun l y, y l
s lun thng o l khng cn na, mc du ch trong nhng lc trnh din. X
hi o c Vit Nam khng th chp nhn cho h, nhng k ln lun l, d trong
vic ng tr, c quyn hnh, c i v x hi lnh o x hi. Chnh v vy m
con chu nhng k xng ca v loi n ba i khng c d cc khoa thi, theo
quy nh xa.
V im ny, c l ta thy x hi ta xa qua hp hi vi loi ngh s, ca xng ny,
v theo s lu truyn li, ng o Duy T, ch v cha lm qun gip, ngha l ng
u cc nhc s trong mt bn xng ca m khng c ng th ti min Bc vi vua
L cha Trnh, phi vo min Nam, lp cng ln vi cha Nguyn.
Quan nin xng ca v loi tht l hp hi, nhng nu chng ta c thc v
lun l cn thit t v v t tn, chng ta s sn sng chp nhn quan im hp hi
bo v cho s tn ti, cho s c lp ca dn tc mnh. Thc ra, thi xa, gii
xng ca v loi c rt nhiu nh hng su xa i vi chnh h cng nh i vi
nhng ngi khc. Sng v ngh cm ca, h c mc cm nguy hi l chnh h khng
ng n, b coi r, thng t c hnh ng gim gi tr ca mnh trong cuc sng ba
bi n mt c nhn phm, v c nhng trng hp, s i bi gi to trong cc vai

Toan nh 147

tr ca h bin thnh s i bi tht ca chnh h. Nhng tm gng xu ca h b
ngi i ch bai v nhiu khi nhng tm gng xu ny gy tai hi cho mt s
ngi thiu suy ngh.
Chng c g thi xa, ngay thi nay, ca nhc c coi l ngh thut c c v v
cc ngh s c hoan h, thnh kin xng ca v loi khng cn na, m chng ta
tng thy nhiu chuyn tai ting xu, ngay mt s t ngh s danh ting hng c
hm m, m bo ch ng ti trc y c mt cu chuyn lon lun gia hai ngh
s tn nhc, v cng li c cu chuyn ngh s b cp chng tranh v gia Si
Gn sao?
Vy th chng ta c nn ch trch s c chp ca quan nim c chng? Chng ta cn
c chng ci hoi bo duy tr nn lun l o c n khin cho dn tc ta vng bn,
n khin cho np sng ca ta p ? Ngy nay chc chn mi ngi c nhn
thc ng n v cc vn ny.
C u
Trong hng xng ca v loi, xa cc c cn lit vo hng ca nhi nhng ging
ht nhp phch cung n quyn r bn nam nhi: l cc c u. Xa vn c
ci thnh kin rt xu xa v c u:
"Ly quan, quan cch,
Ly khch, khch v Tu,
Ly nh giu, nh giu ht ca.
Dn gian cho c u l mt hng ngi bn rt ca ci ca n ng, ph tan
nhiu gia nh ang y hnh phc.
"C u, c t, c ui,
B ti i vng ai nui c u!
Ngh v
ni v ngh nghip v s gy dng con ci, tng khng th b qua khng ni
ti ngh v c. Theo i nghip v nhp vo binh ng. V ngh ta xa c lp
hc, c k thi, v ngi thi cng vinh quy bi t nh k hc ch thi vy. C
nhng mn v bt buc nh c t, ma cn sang, bn sng, v tp v ngh c nhng
phng php ring, i dn dn t d n kh, t yu n kho
5
. Nhng v sinh thi
c b dng vo chc quan v, cng nh cc tn khoa v vn c b dng vo
cc chc quan vn.
Ngh binh cng l mt ngh, v l mt ngh bt buc trong thi lon x hi c.
Nhiu b v vn hng khuyn chng nhp ng v t nguyn trng coi vic nh:

5
Bn c mun bit k cc k thi v, s luyn tp cc mn v ngh xa xin c NP C: CON
NGI VIT NAM, chng V ngh v Thi v Cng tc gi.


Lm trai cho ng thn trai,
Xung ng, ng tnh, ln oi, oi yn.

Toan nh 149

Khao vng
i ngi thng xy ra nhiu bin c, c nhng bin c vui, c nhng bin c
bun, mi bin c thng li cho con ngi nhng k nim, c ngi sut i
khng qun.
Trong cc bin c vui phi k ngy thnh gia tht, lc sinh con ci, khi lm c
ngi nh mi. i thi , c dn lng bu ln chc v trong hng dn hng x, t
c n mt tui th, u l nhng bin c vui mng. Li nhng khi lt xong mt
chic sn gch, tu thm c con tru, mua thm c vi tha rung, v.v..... tt c
u l nhng k nim vui mng.
Thng trong nhng c hi tt p ny, ngi ta c by tic tng khon i h
hng bn b sau khi cng l gia tin v thn linh.
Vic n ung linh nh, khon i bn b trong nhng dp vui mng, ta thng gi
l khao. c khao th phi c vng. Vng l np tin hay l vt theo l
c n theo ngi th trong lng
6
. y ta phi phn bit l vng vi sc vng
trong vic t t.
Vy khi c mt bin c vui mng, ngi dn Vit nam c l khao h hng lng
nc bn b, v ng thi vi vic khao phi np l lng gi l vng c lng
cng nhn, nht l chn nh trung. Tuy vy, cng c nhiu dp vui mng m ngi ta
ch c c bn tht i h hng bn b m khng phi np l vng, nh n sinh nht, n
mng nh mi, n mng con ci sinh ,v.v....
D sao, t kp khao vng c dn lng quen dng ch tic tng trong nhng
dp vui mng. ngha ca khao vng l em s vui mng ca mnh chia s cng
mi ngi. Bi vy, mi c n ung, v nhiu khi c c nhng cuc c bc nh t
tm, ti bn, v trong nhng cuc khao long trng ca nhng gia nh sung tc xa c
c nhng cuc vui b con h hng gii tr nh ht cho, ht c u, v.v....
L Khao
C tic vui mng, sau khi kn ngy, ng s phi c ci tru trnh vi cc nh
chc trch trong lng, thng l cc v Tin ch hoc L trng. L trng c trch
nhim v hnh chnh trong lng, cn Tin ch ng u v phng din t t.
c s ng ca Tin ch v L trng v ngy khao, ngi n khao phi sa
l co vi c Thnh Hong bn x xin ngi chng gim.
L tt nhin, sau c l co Th Cng v co gia tin nh.
Nh trn ni, ngi n khao lm c bn linh nh mi h hng bn b v lng
nc.
Mi h hng b bn th mun mi lc no v mi cch no cng c, duy vic

6
o vn Tp T in Vit Nam ph thng.


mi lng nc c tc l ring.
Mun mi ban k mc, ban t vn v quan vin trong lng, ng s phi c ci
tru n hi ng k mc hoc trng ban t vn xin php mi cc ngi trong ba.
Khi ng chnh hi ng k mc v ng trng ban t vn ng , chnh cc ng y
s ph trch vic mi v cho bit gi h s ti. Gia ch phi tip n trnh trng, v c
bn phi c bit, v sau ba c li phi c phn biu .
Ngoi nhng ba tic mi, gia ch phi sa l ra nh cng thn, thng l tru, b,
ru, ln, xi v tru cau; cng c khi l d, g thay cho tru, b, ln ty theo l lng
v cng ty theo ngi n khao. Nhng l vt sau khi cng thn ri, mt phn lm
phn biu hng l k mc quan vin, mt phn lm c.
C nhiu ni, tc khao rt nng, phi c bnh giy, bnh chng, cng mt vi th
bnh khch nh bnh trng gng, bnh , bnh gan g, v.v... dng lm l cng thn
v dng lm biu.
C khi gia ch li phi dnh ring mt mm c c bit cho hng l k mc, ri
li phi c bn n thuc si h ht ban m v li phi mi ca nhi ti cho h nghe
ht mua vui.
Cc gia ch bao gi cng sn sng tho mn nhng iu yu cu ca k mc
tic khao cng thm linh nh v chng t s rng ri ca mnh. Nu cc k mc
quan vin mun mua vui bng t tm ti bi thu m sut sng, gia ch phi ct
ngi tc trc hu h v phi lo ba tic m cho h.
L n khao ko di c khi ti bn nm hm, gia ch khng n h tn km.
Cng c ngi km sung tc, may mn c cht danh vng, n tri cho tui th,
cng c khao l lng, nhng s n ung vui chi thng gim ti ti thiu.
Tic khao xong li np theo l lng mt s tin n nh ti hng c sung vo
qu lng. y l tin vng. C nhiu lng, khng c l np tin vng m ch cn mt
mm xi g l thn cc hng l k mc tha lc thnh, chia nhau ly phn.
Nu c ngi no may mn c danh vng, nhng tng thiu qu khng n khao,
danh vng cng khng c ai nhc n, coi nh khng c. Ta c cu v vng bt
thnh, ngha l cha l lng, lng khng cng nhn s nn danh gi ca ng
nhn.
S cng nhn ca lng x i vi ng nhn th hin qua s xng h: ng Cu,
ng Bt, ng Hn v.v... nu c n thng m cha khao, ngi ta vn xng h theo
thng l l b cu, m . V ti chn nh trung, nu cha l lng, cha c d
vo hng chiu dnh cho ngi c danh vng l khao vng ri.
Khao thi
Thi d la lm nn danh gi, c khi t bch inh tr thnh ng T, ng C, ng

Toan nh 151

Ngh. Ngi thi , lc vinh quy bi t c dn lng n rc, l tt nhin phi
nn mng s thi . Vic n mng c khi ch thu hp trong phm vi x mnh, nhng
khi i khoa, thng n khao ti hng ph, hng huyn.
Phi thnh thc cng nhn rng, nc Vit Nam ta cng nh nhiu nc phng
ng xa, i ng khoa rt c tn trng. S thi c xa rt kh khn, ba nm mi
c mt khoa, m s s t t rt l hn ch. V vic thi c cng l mt iu rt
quan trng: Ti cc cng trng thi, mi khoa thi u c treo my ch i t THIN
T CU HIN. iu ny chng t ngi t c qu trng n bc no.
Mt v hn nho hm trc hm sau tr nn ng Ngh, ri mai y nh n vua
lc nc s l quan ny quan n.
Chnh v vy m cc ng Tn khoa khi vinh quy bi t c n rc rt trng th.
Ta gi m rc ny l m rc ng Ngh
7

m rc ng Ngh n nh, ri ng Ngh chn ngy lnh thng tt m tic khao
hng huyn. Cc ng C Nhn, T Ti th khao hng Tng v hng X.
Nhiu ng Ngh rt ngho, nhng m khao cng rt linh nh. H hng, bn b,
lng nc ai cng ti mng v gip v nn ti chnh cho ng Ngh trong trng
hp cn thit.
Khao vng xong, nhng v Tn khoa, nu t c nhn tr ln, nh ch lnh vua
i nhn chc, cn cc ng T Ti, th ngh ngi t ngy ri li tip tc n sch i
khoa sau.
Tc l xa nh vy, tc l sau ny i dn.
Di thi Php thuc, nhng th sinh u t bng S Hc Php Vit tr ln cng c
m tic n mng, nhng trong phm vi nh hn n khao thi xa. Vi cc vn bng
S hc Php Vit tr ln, cc lng x xa c l min cho cc ng s v s phu
phen, tp dch, bi vy, tuy khng c l khao linh nh, nhng cng b hn c
nhng ba tic n mng v l vng np cho hng x.
V ti ngy nay, vi mi s bin chuyn do thi cuc gy nn, nhng tc l xa c
hu nh mt c, nn nhng ngi t, d C nhn, Tin s cng khng ai ngh n
s khao vng na. C l cng cn mt i lng gi li l xa, dnh nhng quyn hn
cho cc ngi t, nhng trong trng hp ny ngi ta cng ch m mt ba tic
mng mi mt s t ngi thn n chia vui.
Ti cc thnh th, nhiu gia nh khi con ci t, c m tic mng nhng ch
trong phm vi trong nh, v nu c mi bn b, ch l bn hc ca c hoc cu tn
khoa.

7
Mun bit r hn v Vinh quy bi t xin xem trong Np c: CON NGI VIT NAM ca tc
gi, chng Vn hc v Thi c.


Khao chc vic
Trc y c dn chng bu vo nhng chc v Chnh, Ph Tng, L, Ph
Trng cng nh vo nhng chc v khc trong cc ban hng l k mc l nhng
iu vinh d v theo quan nim ca ta xa nh th l c cng danh.
C cng danh th phi khao, c khao mi c uy tn lm vic trong dn trong x.
Bi vy, nhng v Chnh, Ph tng cng cc chc vic hng x, trc khi nhn
vic, thng m tic khao linh nh, tr nhng trng hp c bit mi c ngi
nhn vic trc khi khao.
Cng nh trong bt c vic g quan trng, trc khi khao h cng m lch xem
ngy, kn ngy tt cng vic mai sau khng gp iu g trc tr.
Trong tic khao c c bn linh nh.
Trc ht ng s phi c ci tru trnh ban k mc trong lng xin php khao
v mi ban k mc ti d l khao.
c li ban k mc, ng s li phi tm n ban t vn mi. Ban t vn gn
cc tay vn hc trong lng, cc chc sc c thng phm hm. Ban t vn s d
l khao v s son tho cc vn t thn hoc t tin ngi ng khao.
c s chp nhn ca ban k mc v ban t vn ri, ng s lm l co gia tin.
n ngy khao, ng s phi c l vt ra nh cng l c Thnh Hong. C
khi c cuc t l long trng, vic t l s do ban t vn ph trch.
Nu ng s mun t gia tin, ban t vn cng s ph trch. Cc vn t thn cng
nh vn t gia tin u do ban t vn son tho.
Mi ln t xong, ti nh cng nh ti nh, ng s u phi c phn biu ring
ban t vn, hay t ra cng phi c mt mm c dnh ring mi nhn vin trong ban
ny.
Nhiu khi trong khi khao c cuc rc vn bng.
Vn bng do quan trn gi ti cn ti phng Hi ng lng hoc ti nh mt v
chc sc no. Ngy khao ng s mi a kiu, nh h hng cng cc con em ti
rc vn bng v co vi t tin trong tic khao. Bn b, lng nc c mi ti d
m khao u c mng. Cc tay vn t th mng nhng bc i t, mng lin,
mng cu i, cn cc b con khc mng tru cau, tr ru hoc c khi mng tin.
Tic khao rt tn km nu mun mi mi hng khch trong lng trong tng,
nht l i vi nhng vic hng tng. Nhiu ngi v tic khao phi cm bn nh
ca rung nng.
C ngi khng nng lc ti chnh t chc tic khao, khi nhn mt chc v
ca hng x hng tng, ch lo cho l lng, l tng v mi n chiu l, bi b ht mi
vic t l rc xch, tuy vy cng vn c s tn km.
Ngy nay ngi ta khng lm l khao khi nhm chc v, nhng ngi ta vn c
mt tic mi bng hu, lng nc. Tic mng ny chnh l tic khao ca thi xa.
tit kim, nhiu khi tic mng ch l mt tic tr. Tuy vy, cng c nhng v i
din x, nhng u vin x, mun ly uy tn vi dn chng, khi m tic mng trc
ngy nhn chc vic thng mi vin qun trng ti d tic. Tic tr ngy nay,
thng c t chc sau l bn giao chc v gia hai v tn, cu chc vic.
Khao Trm, khao trng xm
Ti nhiu a phng, dn chng t chc thnh tng xm, c trng xm ring,
hoc thnh tng chm tng khm, cc ng trm ng u.
Nhng chc v trng xm hoc ng trm khng phi l nhng chc v chnh thc
i vi h thng cai tr, v cng khng c ghi trong hng c, ch l nhng chc
ring ca xm, ca chm, ca khm.

Toan nh 153

Nhng chc v ny thng do dn trong xm, trong chm, trong khm t c ra
i din cho xm,chm, khm trong mi cng vic giao thip vi dn lng.
c c vo cc chc v ny cng l mt vinh d, v cng k l c cng danh;
cng c min nhng u phu phen tp dch. V nh vy tt nhin phi c khao, tuy
vic khao ch thu hp trong phm vi xm, chm, khm ca mnh. Cc ng s
chnh thc ho vi dn lng chc v ca mnh, thng c mm c ring hoc phn
biu ring cho cc v hng l, k mc trong lng.
B con bn b ti d tic khao cng c mng nh khi d m khao ca cc v
chc sc hng x.
Khao i lm quan
Ngi thi khao lc vinh quy, nhng khi c b i lm quan, thng cng c
tic khao trc khi i nhm chc, tuy vic khao khng linh nh bng tic khao lc
vinh quy bi t.
ng s cng co gia tin, l thn linh ti nh, mi h hng lng nc nh mt
chc vic trong lng khao trc khi lnh chc v.
Giu ngho g, trc khi i lm quan ai cng c khao dn lng, khng khao to th
khao nh.
Chnh v ba khao ny m ngy xa, khi v quan ln ng nhn chc c dn
lng tin a vi c kiu tht trng th.
Ngy nay, mc du chu nh hng vn minh Ty phng, ta cho khao vng l c
h, nhng cc cng chc mi khi i nhn mt chc v, thng gia nh cng c l
cng gia tin v c ba tic nh t gi nhng ngi thn tnh.
Khao phm hm
Cc Chnh, ph Tng, Hng l sau khi lm vic mt thi gian nu mn cn c
cng thng c tng thng. Triu nh cho tng lc hoc ban cho phm hm.
Vic ban thng tng lc hoc phm hm ny cng ta nh chnh ph ng
thi tng tng lc v bi tinh vy.
S n thng ny cng nh ngy nay, c ngi khi mn chc vic mi nhn c,
c ngi tng thng ngay trong khi ti chc. c tng thng, cc ng s li
khao lng x. Nhiu ngi i lm vic cho nh nc khi c tng thng phm
hm cng v ti lng khao.
Vic khao cng ging nh khi nhm chc vic, nu c khc th ch khc ch rc
sc ca Triu nh thay v rc vn bng. Sc ti huyn hoc ti vn phng hng
tng. Rc sc long trng hn rc vn bng.
Rc sc bng c kiu mn ca lng sau khi lm l khn v xin php thn linh
c ng hiu qua qu m dng s ng thun, v c cc k mc khng cn tr.
Trong m khao cng li c t l vi cc tr vui ty theo kh nng ti chnh ca
gia ch khi cc hng k mc i hi.
Nhng ngi c n thng phm hm sau l khao ny c dn lng gi tn
theo phm tc mi. ng B nu c thng B h, ng Cu nu c thng Cu
phm, ng Hn nu c thng Hn lm, v.v....
Nu cn ang ti chc, dn lng s gi thm c chc v: ng L B, ng Tng
Cu...
c thng phm hm, sau khi khao xong s c d vo ban t vn trong lng,
nu phm hng thuc hng vn giai, v c c ngi th trong lng ty theo phm
hm cao thp, khng k vn giai hay i trng.
i vi nhng ngi c tng lc v bi tinh sau na, khng ai khao vng g,
nhng thng cc ng s cng c mi bng hu, ti nh hoc i hiu n mng mt


ba. vng qu, cng cn ni c ngi lm tic mi b con h hng v co gia tin.
Khao quan vin
C nhng ngi thi u Tuyn Sinh, Kho sinh, hoc di thi Php thuc u S
Hc Yu Lc, S Hc Php Vit, theo l nhiu lng, u nhng bng nh ny khng
c xung ngy vo ban t vn, phi ch ti mt tui no, thng thng l nm
mi tui, mi c d vo hng quan vin trong ban . Ni vy, khng phi c
ng tui ca l lng l thnh mt quan vin trong lng. Cn phi c khao, to th
mi c lng x, nh th cng phi mi ban t vn trong lng, sau mi c k l
quan vin, v t s c hng mi quyn li ca cc v quan vin.
Khao nhiu, khao x
Ti cc lng q thi phong kin, ngi dn bch inh phi chu rt nhiu phu phen
tp dch, no i tun trng, no p p tng, no nhng khi quan i kinh l phi
vc c khing kiu. v.v....
Mun trnh nhng cng vic trn hoc phi l tay vn hc, hoc l cc chc sc
trong lng, trong ban k mc, hoc phi n tui c min, hoc phi l hc tr cn
ang theo ui bt nghin. Mt khi thi hc, ch c coi l vn hc nu c t,
t nht cng l bng Tuyn sinh hoc Kho sinh, v sau ny di thi Php thuc, t
nht phi c bng S hc Yu Lc hoc C Thy, ty tng lng c nhiu hay t
ngi t, v tuy c vn bng nhng cng phi l khao vng.
Ngi dn bch inh, mun trnh phu phen tp dch phi mua nhng chc hm
trong lng, l cc chn Nhiu, chn X, cng nh cc chn Ph, Huyn hm nh
nc thng ban cho nhiu ngi vy. Mi chn Nhiu, chn X phi np mt mn
tin theo l lng, v cc chn Nhiu chn X mi lng u c l hn nh n mt s
no.
Mua c nhiu, c x ri, li phi khao. L khao tuy khng linh nh nh khao
nhn vic, khao phm hm, khao quan vin... nhng cng phi c c bn mi mt s
cc chc sc trong lng.
L tt nhin, c khao th c l, l gia tin nh v l Thnh Hong nh.
Cc ng Ph, Huyn hm cng v lng lm tic khao dn lng v mi bn b.
Khao thng th
T trn, mi trnh by qua v cc l khao khi c danh vng, nhng nu danh vng
l ng qu, th tui th cng ng qu hn, bi vy, cc c ta cn c l khao vng khi
cc c t n c mt tui th no , ty theo a phng, nhng t nht cng phi
t nm mui tui tr ln.
Th l mt trong ba iu hnh phc c hu ca ta. Trong ba iu hnh phc th
Phc l cng danh chc tc, Lc l con chu ng n, cn Th chnh l tui th.
Ngi ta n mng cng danh, n mng khi sinh con ci, th l tt nhin ph c n
mng khi Tri ban cho tui th, v sng lu chnh l iu hnh phc qu bu. Ai cng
mun sng lu, v v mun sng lu nn ngi gi rt c dn ta qu trng.
Ta c cu: Triu nh thng tc, hng ng thng x ngha l a v triu
nh do chc tc cn ch ngi dn x do tui tc.
c hng tui tc th ta n khao: nm mi tui l Ng tun khnh th, su
mi tui l Lc tun khnh th, ri Tht, Bt tun khnh th..., nm na ta gi l, n
khao nm mi, n khao su mi....
Lng Th Cu huyn V Ging, tnh Bc Ninh trc y, c tc n khao khi 55
tui, bi l ln X, tc l ln ci tui c chiu ngi khi ra chn nh trung.
L khao thng th
n tui khao ngi ta thng lo khao cho l lng, nhng ngi ngho tng

Toan nh 155

cng c lo np l vng vi lng c d hng ni nh trung, - v y thc l mt
iu bt c d i vi cc ng s, v ai chng mun l khao cho linh nh p
my, p mt vi xm lng.
Thng thng l khao c t chc vo dp u nm.Theo Phan K Bnh trong
"Vit nam Phong Tc" th hm n mng, trc ht l l g xi, hoc tam sinh, hoc
ln b em ra nh l thn, gi l bi t thn hu, ngha l t n thn thnh ph h
cho cha m c sng lu.
Cng vi l ngoi nh, con ci cng c l co gia tin, v trong bn vn khn
co ny phi t s bit n gia tin ph h cho cha m c trng th. Trong sut
my ngy n khao, hng ngy phi c l cng trn b th, ngy hai ln nh trong ngy
Tt v trn bn th n nhang phi c thp u.
L Thng Th l l n mng ca cc c gi, song chnh con ci cng phi mng,
mng c cha m sng lu cho cc con phng dng.
Sau l ti nh v l co yt gia tin, con chu phi mng cha m.
Chc th
Lc ny cha m n mc lch s ngi trn sp t chnh gia nh con chu l bi.
Sp ny c tri chiu gi l Th tch. Con chu s dng ru gi l "hin tu" v sau
dn qu o gi l "bn o chc th" theo tch b Ty Vng Mu ngy xa hin
vua Hn V my qu o tin ni rng o ny n vo s sng lu.
Dng ru, dng o ri, con chu l bi trc mt hai c, mi ngi ly mng hai
ly ri.
Ri mm tic bng ln hai c xi.
Trong lc con chu l mng c khch kha chng kin nhn r hnh phc ca
hai c v s hiu tho ca con chu.
Sau con chu n lt h hng bn b chc mng. Ri pho n lm tng cnh tng
bng cho bui l.
Hai bn tng nh treo y cu i, nhng bc i t v nhng bi th mng hai
c. C nhiu nh cho mi ca nhi ti ngm nhng bi th, nhng cu i ny.
C khi chnh c ng l mt tay vn t, cng t son nhng bi th hoc ca tr ca
nhi ht theo ting snh ting phch.
Ba tic khao thng rt linh nh. Ting pho khng ngt n. Cc bn b nhiu
ngi ngay trong ba tic son nhng bi ht, bi th mng cc c n khao.
Bui ti c khi c ht cho, ht tung con chu v dn lng mua vui. y l
hnh thc chc th theo li xa.
Theo tc l, thng ch cc c ng n mng thng th, cn cc c b ch mng
theo s mng ca chng, nhng trong nhng trng hp cc c ng cht trc khi
ti tui thng th ca cc c b, con chu cng lm l mng.
n sinh nht
n sinh nht tc l n mng ngy sinh ca mnh. Tc ny ta bt chc theo ngi
nc ngoi, nhng ta ch n sinh nht khi tui hi cao, c con chu hu. Ta n
sinh nht mng bc sang mt tui mi, v y chnh l mng v Tri, Pht ban
cho tui th, theo quan im xa.
Trong ngy l sinh nht, c l co gia tin, sau cn ci l mng cha m. C mi
bn b h hng ti d tic mng.
Ngi xa, ch nam gii c tc n sinh nht, cc c b ch n sinh nht khi chng
qua i, v theo tc l ng, mi vic ca ngi v u ph thuc vo ngi
chng, khi chng cn sinh thi, ci mng ca chng chnh l ci mng ca v vy.
Thng hoc c c b no n sinh nht khi c ng cn sng, l sinh nht cng gim tit


rt nhiu, khng nh l sinh nht ca c ng.
Mng sinh nht ca cha m cng nh mng th cha m, chnh l con ci t lng
knh yu cha m, cu chc cho cha m c sng lu c lun lun phng dng.
Ngy nay, ti cc th, ngi ta n sinh nht theo li u Ty, nhng nh giu c
khng nhng ch n sinh nht b m m cn n sinh nht ca cc con na. y l "ph
qu sinh l ngha", ch nh ngi ngho kh, d c nh n ngy sinh nht ca cc
con th cng ch nh tri qua, u dm by v ra cho tn km.
Thc ra n sinh nht cha m, cha m k nim ngy mnh ra i v ng thi
c dp gia nh sum hp, thc cng l mt iu hay v y ngha vy.
Truy Phong ph mu v tin t
Xa, nhng ngi lm quan t t phm tr ln, c nh vua ban sc, phong
tng cho cha m, ng b, c k ty theo phm tc ca mnh: "Nht phm" c triu
nh truy phong n cao t, tc l cc c, "nh phm" c truy phong n ng b,
tam, t phm c truy phong n cha m.
Trong sc phong nh vua k cng trng chc tc ca ngi lm quan, ri suy n
sc phong n cha m, ng b hay cc c.
Sc phong bo v dn lng, dn lng phi t chc i rc sc v nh gia ch.
Nu cc ngi c sc phong, cha m v quan, cn sng, s c l khao dn lng
theo th thc nh khao phm hm.
Ngy nay khng c l truy phong n b m, nhng i vi nhng ngi c cng
vi quc gia chng may tht lc c th truy tng cc hnh thc khen thng xng
ng.
L phn hong
Thng cc v tam, t i c sc phong, v u qua i nn con chu phi
lm l phn hong ngha l L t sc co vi cc c c truy phong.
Trc ht bn sc ca vua phong c sao ra mt t giy mu vng, mu giy ca
sc chnh. Hai bn sc chnh v sao u t vo mt chic khay ri ln bn th.
Trn bn th c by y t t.
V quan lm hin thanh danh ph mu, t hng khn l, c bn vn ni r
duyn do s phong tng ca triu nh cho cha m, ng b v cc c, ng thi cng
c c chc tc vua phong cho cc v ny. Sau mt ngi c bn sc ca nh
vua.
L xong, bn sao t sc c em t, cn bn chnh ch nhn gi li th.
L t sc ny gi l "l phn hong" ngha l t t sc mu vng.
Lm l nh xong, ch nhn li sa l ra nh co yt thn linh.
Sau mi cuc t l, ch nhn khon i dn lng khch kha cng nh cc vic
khao mng khc.
Vic con lm nn c phong tng n cha m cng l mt iu hay, khuyn khch
cha m trong vic dy d, gy dng con ci v cng li c khuyn ngi lm con
phi c gng lm rng r t tin t tin cng c hng s vinh quang.
Yn lo vi tc trng tui gi
Nhn trong chng khao vng c ni ti vic khao thng th m ngha l
mng tui tri ban cho, tng khng th b qua c tc Yn lo ca ta, mt tc l
tn trng tui gi.
Ta c cu "knh lo c th", v cng c cu "Knh gi, gi tui cho" chng
t tui gi nc ta rt c tn trng. Vi s tn trng ny, tc l c nhiu cuc l
dnh ring cho nhng ngi gi lo v trong cc tc ny c tc Yn lo.

Toan nh 157

YN LO tc l ba yn tht cc c gi.
Ti nhiu lng t lng knh trng cc c gi, trong dp u nm thng c t
chc mt ba tic ring mi cc c, c c ng ln c b, tui t lc tun tr ln ti
d. Ba tic rt thnh son v thng c mn yn l mt mn n rt qu.
Hng nm ngy Yn Lo c n nh bi dn lng. Ti ngy , mt s cc dn
inh trong lng, theo ln lt hng nm phi mang bnh tri, l ti nh, trc l
l thn, sau l cc c dng. C lng, theo tc l dn inh phi ng gp ly tin
lm ba yn ny, ba yn s do mt ngi ph trch sa son. C th khng c mn
yn, nhng vn gi l "ba yn" v mm c rt sang trng.
Cc c, dn lng knh trng gi l Lo ng v Lo b. m rc ny gi l RC
LO. Cc lo ng v lo b t tp ti mt ni dn lng mang m nhc, c qut ti
rc. m rc s i sut lng cc c nhn s cho mng ca dn x. Trong lc
rc, cc c i theo th t tui tc, cc c nhiu tui i ln trn. Cc c u mc qun
o mu rc tng trng cho s vui mng, ngi trn cng hoc ngi trn vng c
dn inh khing v c con chu i theo.
C nhiu a phng, cc c ti hp ti nh lng, t dn lng s rc cc c i
mt vng quanh, ri li tr v nh.
V ti nh, cc c ngi d yn, c bn ngi mt mm.
Trong ba tic yn c bt m c nhc, li c ca nhi ngm ln nhiu bi th hoc ca
tr chc mng cc c. C t pho tng bng. V m ca nh c qut, tn, lng bay
pht phi.
Yn d xong, cc c li c phn mang v, thng theo tc l, mm yn cc c tht
l tha thi, cc c ch n mt phn, cn li cc c mang v chia cho cc chu cng
hng lc lng.
Tc l yn lo ni chung ti cc ni th nh vy, nhng mi lng ty theo a
phng vn c s khc bit. C ni gi mm yn l MM C NGC nh lng u
ng, huyn Tin L, tnh Hng Yn; c ni mn yn ch l mm c thng, nhng
cc c c hng phn xi g dnh ring rt ln nh lng Th Cu huyn V
Ging, tnh Bc Ninh trc y.
Mm c ngc
Lng u ng l tn tc x ng Cu, huyn Tin L, tnh Hng Yn c tc
Rc lo v Yn lo. Mm yn y gi l "mm c ngc".
Rc lo c t chc vo mng 8 thng Ging m lch mi nm.
Sng hm cc c gi mc o thng mu lam c thu nm ch Phc, Lc,
Th, Khang, Ninh tp trung ti nh lng, c dn lng rc t nh, qua vn
miu, qua ch ri li v nh mi ngi cho mng cc c. Trong lc i rc cc
c trn 100 tui c trai trng khing vng rc i. Cc c cao nin nht i vng
o che bn lng, con chu i chung quanh.
V ti nh, cc c an ta ti hai bn t hu bn th theo nin s, bn ngi mt
chiu. Mm c ngc c bng ra. Mm c rt ln, xi m y mm , c qu
trng khng l do trng g vo bong bng tru, mt ni cho tht ln cc c
xi.
Ti sao khng gi l mm Yn li gi l Mm c ngc?
- V tc lng ny, mm c khng c yn, m ch c mm xi ln bng go np ci
thm, trng tinh nh ngc.
Mm c ngc hu h nh vy, nhng thng cc c ch n cho, cn xi g cc c
ly phn mang v cho con chu tha hng lc thnh.


Mm c xun
Lng Th Cu, huyn V Ging, tnh Bc Ninh trc, hng nm vo ngy 15 thng
Ging m lch c l cng thn.
Nhn dp ny, cc c ng t 50 tui c dn lng ct ln bc Nin s, tc y
gi l ln XN.
Ln XN, cc v phi c mt c xi con g v tru cau, hoa ru l thn. Xi
nu bng go np thm ho hng, cn con g do nh nui ly v phi kn t trc gi
cho tinh khit.
Lng ny c tc thi c xi. C xi no nng cn, go ngon thm v con g to bo
th c chm nht. Mi con g u ngm ni m mt bng hoa mu , thng l
hoa hng nhung hoc hoa lu.
C xi con g cng l thn xong dng lm c cc c xi. c d vo ba c
ny tt cc cc c ln Xn ri.
Th bc v tui tc y chia lm ba bc, phn ngi th ngi bn Thng, bn
Trung v bn H.
Bn Thng li phn lm ba: Bn Nht, Bn Nh v Bn Ba.
Ti bn Nht, ch c cc c trn 80 tui, dn lng tn l cc c Thng; bn Nh
dnh cho cc c tui t 70 n 80; bn Ba dnh cho cc c tui t 60 n 70.
Cc c tui t 55 n 60 ngi bn Trung, cn cc c t 50 n 55 tui ngi bn
H. Bn Trung v Bn H khng phn chia thm nh Bn Thng.
Khi 55 tui, cc c c l khao lng gi l ln X, tc l n ci tui c d bn
Trung v c s knh trng hn ca dn lng.
Su mi tui, cc c khao lc tun thng th, 70 tui khao tht tun thng th,
80 tui khao bt tun thng th, v.v....
Sau khi khao bt tun thng th, cc c c quyn mc o v c dn lng
xng h gi l c Thng.
Cng nh khi ln Xn, khi ln X, v nhng khi khao Thng th, cc c u c c
xi g ra nh thn v sau dng lm c v chia phn.
*
* *
Thng mi bn ngi bn c. S xi g c chia cho cc bn, bn Thng nhiu
hn bn Trung, bn Trung nhiu hn bn H. Ti bn Thng Nht c khi ch c mt
c, v nm no dn lng c nhiu ngi ln Xn, ln X v khao Thng th, mi bn
c th c nguyn mt c xi g. Cc c thng xi rt t, cn chia phn mang v
cho con chu.
Thng thng dn lng cng dnh mt s c xi g chia cho tr con trong lng,
phn ra lm bn cho tr con bn gip trong lng: ng, Bc, Gi, Gia. Gip no chia
phn cho tr con gip . Xi nm thnh nm c nht tht g vo gia. Lc chia, tr
con ng di hai ngi ln bng mm xi chia cho mi tr mt nm.
Lng Th Cu khng c l rc lo cng nh khng c l chia phn cho cc c b
d nhiu tui ng theo cu "ph n bt d nh trung".
*
* *
au m
T lc lt lng m cho n khi vo lng t, mi ngi sinh ra khng phi lc no
cng mnh kho, c n ri ln cho ti gi, ti cht.

Toan nh 159

cn c khi m hi, con ngi d cng trng ti u cng c lc au m,
hung chi, lc nh b yu t, trnh sao c nhng khi tri gi tr tri, lc cm hn
cm nhit. Li c nhng giai on con ngi phi chu au n vt qua nhng
thi k n bc sang thi k kia: T tr nh sang thi thi k dy th, t ng tui
sang thi k gi lo. Nhng thi k thay i ny u c nhng triu chng. Lc dy
th, trai gi u b st nng, cc c gi gi l st v da, lc bt u gi yu cng c
nhng cn bnh bo trc s suy nhc ca c th, nht l i vi ph n phi vt
qua giai on ht thi sinh n, mu huyt khng cn. Cn con tr trng nc, mi s
thay i u c qut quo, au m khng nhiu th t: khi bit ly, khi bit b, khi mc
rng, v.v....
Tm li sinh ra i th phi c khi au m, khi au nng, lc au nh, khi au
b phn ny, khi yu b phn khc, ngi kho th t bnh, ngi yu th d au.
au m th phi chy cha, v mun chy cha, phi bit ngun gc ca s m
au: ngi au bng v trng thc khng cha cng mt li nh ngi au d dy,
ngi ho v sng phi khng cha ging ngi ho v sng cung hng. ...
Theo y hc ngy nay, con ngi b au m l v nhim c, l v c vi trng pht
sinh ra bnh tt. Ngi xa, theo quan im y hc, trit hc c thng c nhng suy
ngh v vic lm m ngy nay ta cho l thn b, m tn, thiu c s khoa hc.
Ngun gc bnh tt theo khoa hc
Chng ta b qua cc ngun gc huyn b ca bnh tt, theo quan nim ngi xa
m ni v cc ngun bnh ngy nay c khoa hc cng nhn cng nu ln s qua
mt vi li cha chy c xa ca cha ng ta. y, ti khng ni n y hc, v ti
bit c g u m ni, nhng ti ch nhc li nhng iu tai nghe mt thy, hoc
nhng iu c qua mt s ti liu no.
Tai nn
Tai nn thng xy n bt ng. Ngi ta c th bui sng vn cn kho mnh, m
bui tra c th v tai nn m b au. Tai nn c th do ng chm vp ng, do
cc con vt c nc c nh rn rt, ch di cn, b bng, b chm xung nc v.v...
Gp mi tai nn, dn ta c li cha ring. Di y xin ghi my li cha c truyn
vn c p dng, cn ng nghim hay khng, k vit khng dm ni chc, xin ty
bn c suy ngm, tm hiu thm.
Cha ng
Nu ai ng cy, ng u, ng nc nh m b cht ngt th trc y dn gian thng
ly nha cy xanh, mt loi cy ging nh cy si cha. Ly mt tha nh nha,
ho vo vi mt chn ru gi (ru cao ) cho ung th s hi.
Nu b gy chn, gy tay, n cc thy thuc, cc ng y s b bng xng g,
xng s lin.
ng bo min Nam c mt li cha c bit, c th gi c l cha mo cho
nhng ngi b gy chn, gy tay:
Dng rau b, gi vi dm thanh v ng th, ri em buc vo chn tay, nhng
gy chn tay bn n, li buc vo cng ch trn tay bn kia. Li cha mo ny, ti
c c ngi ni cho bit l hay lm, nhng cha th nghim bao gi.
ng bo tnh thnh ngy nay, mi khi ng d cht ngt hay b qu, u c
ngi nh ch ti bnh vin nh bc s cha.
Cha t gn hay tht - Nu b tai nn, gn hoc tht b t dn gian thng bt
mt con chut t ly than, tn nh ra vi ht cau, dt vo th khi.
C khi v t chn tay chy mu, ng bo min Nam dng l cy bng nc,
gi l cy hoa mng tay, gi ra dt vo, mu s cm.


Ta li thng dng thuc lo, tinh ru co cy cau, mng nhn hoc b hng
cm mu.
Cha rn cn
Nhng ngi lm vic ng ng vn tc, ven i ni thng c th bt hnh
b rn cn. Mun cha, trc y ngi ta ly dy cy cha vi ti, hi ng ngn, c
l c dy mt nm. Nm l v dy ny, ngi b rn cn t nhai ly, nut nc cn b
p vo ch cn s khi.
Ngi b rn cn cng c th ly ngn ngh rm v ht cau, hai th em nhai nh,
nut nc cn b p vo ch b cn nh trn.
Theo ng bo min Nam, h c mt li cha rn cn ngay ti ch: Khi b rn cn,
a tay qu ra ng sau gp bt c cy g bt mt nm l, nhai p vo ch b rn cn,
nc c s khng chy c vo mu, v sau s nh cc thy cha gip. vng
qu min Nam c nhiu ngi chuyn mn cha rn cn theo nhng bi thuc dn
gian c truyn c hiu nghim.
Nhng li cha trn c v nh khng thch hp vi khoa hc. Ngi thnh th
thng hoi nghi cc li cha c truyn ca ta, nn b rn cn h u tm ti cc bc
s, cc bnh vin tim thuc.
Cha rt cn
Rn cn thng nguy him cht ngi, cn rt cn ch au but m thi.
Theo kinh nghim cc c ni, nu b rt cn ban m, sng ngy khi c ting g
gy t nhin khi but. Ban ngy nu b rt cn, ly di g bi vo s khi. Cng c
th, nu bt ng con rt cn mnh, em con rt t chy thnh thn, ly than ha
vi du lc, du vng ri bi vo ch b cn s khi.
Cha ch di cn
Theo khoa hc u Ty, b ch di cn ch c cch i tim nga nc c khi
chy vo cc c quan nhu yu ca c th, nhng cc c ta c mt mn thuc cha tht
k li. Mn thuc ny nm 1914 c cng b trn ng Dng Tp Ch s 34
ngy 5-2-1914, cn hiu nghim hay khng, k vit nhng trang ny cha thy ai th
nghim bao gi. Mn thuc nh sau; c ghi ra bn c tham kho thm:
Bt mt con mn v mt con cc ln, em buc con cc ln u con mn, em hai
con y tri li, trn hn tng hay hn gch, ci , ri ly chy hoc v, nn lm
sao mt nht cht c hai con th thuc hay, nu phi hai nht th thuc km hay.
Khi hai con cht ri, b vo ci gi nh nh gi gi ri ly vi tt bc tht hai
con y vt cho chy thnh nha ra, c bao nhiu cho ung ngn y, nhng phi lm
sao c vo ming con bnh. Ung vo na gi l khi bnh.
Cha bng
B bng rt rt, v ngi b bng nhiu c th b cht c.
Ta c nhng li c truyn cha bng rt thn tnh, nhng li ny, chnh k vit
thy ng nghim:
- Ly nc mm bi vo ch bng. Ngi b bng s thy mt v ch bng s
khng sng phng ln.
- Ly l tru khng, gi nh p vo nhng ch b bng.
- Ly cy bng nc gi ly nc bi vo nhng ch b bng s khng b rt v
chng khi.
Ngy nay nhiu ngi b bng cn dng kem nh rng thoa vo ch b bng, h
cng c cm gic d chu nh cha theo cc li c truyn trn.
Ngoi ra, cng theo li c truyn, ngi ta dng l cy bng, loi cy c hoa, khi
b ti th n, gi l bng n, gi nh p vo cng khi, hoc c khi dng du ta

Toan nh 161

thp n nho vi t v mui ri p ln, ch bng s d chu v da khng tut.
Cc li cha bng v c truyn cn nhiu, nhng v c nhiu iu k vit cha chc
chn v cng khng hiu cch cha th no nn khng dm ghi ra y, nh cch dng
nc vi, cch dng nc tro, v.v....
Cha hc
Nhiu khi, c ngi n ung v hoc tr em v tham n b hc xng. Cc c ta
c my li cha hc sau y:
- Ai hc xng g, xng c, v.v... ly l u vn ch dy khut mt tri, em gi
nh ra, cho mt t mui vo, ri trn vi gim thanh, xong gi vo giy bn, ngm
vo mm 30 pht l khi.
- Dng v cy u vn, ch thuc cng nh trn, ngha l cng em gi nh, trn
vi mui v gim thanh ri ngm vo mm. Theo kinh nghim xa khi bc v cy u
vn nu bc xui xung th xng tri xung, nu bc ngc th xng tri ra.
Ch kht
Nhng ngi t chn t tay, nh nhau v u, chy mu nhiu thng kht
nc.
Mun ch kht, dng l bc than, l cc mn (kh sm) v cy c nc (ng tt
nam) sc nc cho ung th khi ngay.
Cha ngp nc
Nhng ngi v ng xung nc, b ngp ta thng cm hai chn quay cho c
nc ra th khi, nhng ch ngi mi b ngp mi cha c, nhng ngi b chm
lu thng khng cha c.
Ngy nay vi phng php h hp nhn to, vic cha b cht ui thng c hiu
qu hn.
Trn y, l mt t cch cha cc bnh tt do tai nn gy nn theo li c truyn.
Cn nhiu cch khc na vi nhiu bin chng ca bnh do tai nn, nhng chng ti
ngh ch nn gii hn qua my cch trn thng c nhiu ngi nhc ti.
Vit ra nhng trang ny, chng ti mong c cc nh Ty Y hc lu , may ra c
thy iu g hu ch trong nhng iu c nu ln chng. Tuy nhin vic cha tr
theo Ty y vi thuc tt v phng php hin i vn hiu nghim hn.
Tri gi tr tri
Nhiu ngi ang khe mnh, tri thay i thi tit hoc c khi b lung gi l b
au b cm. Cc c ni chung l "tri gi tr tri".
Tri gi tr tri gy ra chng cm l thng thng nht.
Cha chng cm ny, cc ng lang thng ct cho thang thuc cm v sc ung.
C nhiu ngi v xa xi khng tin tm ng lang thng dng li "nh gi"
tr cm. Ngi ta dng cc loi du nh Nh Thin ng, Bo Tm, v.v... bi xoa,
cng c khi ngi ta dng cch xng hoc chm.
nh gi
"nh gi" c ngha l xoa vo ngi trc xut gi ra khi. Ta thng cho rng
ngi trng gi b cm, mun cha khi phi nh gi:
Ly cm em rang cho chy ri bc vo mt chic khn, xoa khp ngi bnh
nhn, xoa xui tr xung. nh gi bng cm, cn gi l nh cm, xong, bnh nhn
m hi, t thy bnh nh hn i.
Ho thang ru vi gng, ly gng ny xoa khp ngi.
Luc mt qu trng, nht vo gia qu trng mt ng tin bng bc hoc mt nm
tc, c khi c hai th, ri bc tt c trong mt chic khn xoa ln khp ngi bnh
nhn. Sau khi nh gi cho bnh nhn ri, lc gi khn ra ngi ta thng thy ng


tin bc mang mu m khi v m tc ri tung. Cc c bo rng y l trong khi nh
gi, gi b ng tin, nm tc v qu trng ht ra nn ng tin nh b m khi v
tc b ri. nh gi xong, ngi bnh cm thy nh nhm. Ngy nay ta cn c phng
php gi l co gi nha.
Xng
Xng ngha l lm cho hi hay khi nhim vo ngi lm cho nh bnh i.
Nhng ngi b cm thng xng bng nc l. Ngi ta dng l tre, l bi, l
ngi cu hoc mt vi th l khc c tinh du b vo ni un cho si l ri bc ra, b
vung i, bt ming ni bng mt ming c chc nhiu l thng hoc bng mt ming
vi tha cho hi bc ln c. Ngi ta ngi trc ni nc l si y, mt ci
xung ni nc, v c ngi c trm kn bng mt chic khn mng. Nh vy hi
nc trong ni bc ln, nhim vo ngi au lm m hi ra v gi c cng tit ra
theo.
Thng xng xong, ngi au cm thy d chu v c nhiu khi khi bnh.
Chm
Chm ngha l p mt vt g nng hay lnh vo ngi . Nhng ngi b cm
nhc u, hoc b chng au bng thng dng li chm cha bnh. Chm c
nhiu cch:
en em ra nng, bc vo mt chic khn p ln u s khi nhc u.
Dng mt vi v thuc em sao nng, bc trong mt chic khn chm vo bng s
khi au bng.
Nhng ngi nhc u thng hay xng l ngi cu hoc chm bng l ngi
cu. Ngi ta ly ngi cu qun chung quanh u.
Cng c khi cha nhc u, ngi ta t qu b kt ngi hi khi hoc ct mt
qu chanh bi vi dn vo thi dng mi bn mt na, mt lc sau c th khi.
i khi my li trn thng c dn ta dng cha nhng chng tri gi tr
tri. i khi song song vi vic cha bnh, ngi ta cn lm mt s vic khc na
cng nhm thuyn gim bnh.
Nhng bnh sinh ra bi vi trng
V nhng bnh m ngy nay ta cho l c vi trng sinh ra, th xa cc c cho l cc
c th trong ngi suy km. Mi khi c th suy km pht sinh ra nhng bnh ring
nhiu khi v hn nhit m sinhra, c bnh ngoi da, c bnh bn trong lc ph ng
tng.
Vn khng phi l mt y s, v cng khng c kin thc nhiu v c th con ngi,
y ti ch trnh by s qua mt s cc bnh tt thng thng v nhng li cha c
truyn, c li lu truyn ti ngy nay v cn ang c p dng, c li ny nay khng
c ai theo cha na . D sao th vn c tc dng gip bn c hiu thm.
au u
Bnh au u nhc nhi kh chu, nhiu khi xng chm u khng khi. Phi ti
cc ng lang, cc ng lang xem mch, bc thuc. Cng c khi ng lang cho thuc cao
dn vo hai bn thi dng.
au rng
Ta thng ni "Th nht au mt, th nh au rng", ch git rng cng kh,
ng ni n au rng. au rng c th l mng rng sng ln, c khi l v su rng..
Sng mng rng tc l sng li, ni rng mc ln. i vi tr nh, ngi ta dng
mt ong bi vo, i vi ngi ln c th thuc ring xt vo. Hoc cng c khi dng
l cao dn bn ngoi.
Su rng l chnh nhng ci rng b su, ngy xa ngi ta nhum rng v n tru

Toan nh 163

th t b su rng, nn thnh thong c ngi b su rng th thng dng r mt th
cy rt ng gi l r T tn m ngm, hoc dng thuc bi vo rng.
Xa, c nhng ngi i nh rng rng, h thng bo l trong rn c con su n
cho nn au, h bi thuc, cho ngm thuc mt lc nh ra s c nhng con du b
trong nc. Dn ta cht phc thng tin my ng thy do ny. C khi h cn bi vo
rng mt cht thuc g, ri h gh mm vo thi mnh mt ci, chic rng su ri ra,
nhng thng nhng ngi nh rng do ny, h ch nh nhng chic rng tin hm
hoc rng sa ca tr em, h khng dm nh nhng rng hm, rng cm v rng nanh.
C l h c mt thut g nn dn chng rt tin h.
au mt
au mt, xa thng dng nhng thuc c truyn trong c cht x hng. C
ngi li ly cht hong lin tra vo mt. Cng c khi ngi ta dng cch xng
cha mt.
Ngi au mt, xa thng eo mt mng che mt bng the hoc bng vi tha.
Cng c ngi nh mt. H dng cung l tru khng hoc ngn thi li chm vo
thuc c cht x hng ri h vch mt ngi au ra, khe kh xt vo nhng ng
trong mt. C ngi dng u li nh mt cho nhau. y l cch lm thiu v sinh.
Ngoi ra, cng c ngi dng thuc cao dn hai bn ui con mt.
Ngy nay, au mt rt nhiu thuc cha. Xa kia, nhiu ngi thiu thuc b
mc tt v au mt. cng c ngi au mt cha khng phi ng nn ho ra tot
mt, v mc lng qum, tc l lng mt mc m vo mt do bnh au mt ht sinh
ra. Nhng ngi c lng qum phi nh ngi nh, nhng nh chic ny, chic khc
li mc ln.
au bng
Ta dng t au bng ch chung tt c cc chng au cc b phn trong bng
nh d dy, rut, gan. v.v....
C ngi au bao t, c mnh danh l au tc, li c ngi au bng kinh nin
cng v bao t hoc v au rut gi. Cc c xa c mt bi thuc tr au bng kinh
nin dng ti tm v thuc. Bi thuc ny rt c lu truyn, xin chp li sau y
bn c rng ng tham kho:
1- Ht c gai phi kh: 2 lng.
2- Hong n, tc l v nhn co ht v vng ngoi i, ch cn nhc thi. Ly nc
vo go ngm mt m ri ngy li phi kh. Phi kh, 9 ngy nh vy ri ngm mt
lng.
3- Q chi khu giao: 5 ng cn, gt v khng sao;
4- Bch hp hai lng, qut l than ln, trng thy chy ht th gp ra, ng
chy xc qu. Sau cn ly mt lng.
5- Mc hng bc: 3 ng cn.
6- Hi hng: 3 ng cn sao qua.;
7- B kt b ht ly ton nhc, cng t nh bch hp, 3 ng cn;
8- inh hng: 3 ng cn sao qua.
Tt c tm v trn hp li tn nh, ry k ri nho vi nc cm, vin ra thuc t
bng ht u en.
Lc i n 12 vin, ngy n hai ln.
Theo li lu truyn, bnh nh sau mt t thuc trn s khi, bnh nng cn phi 2
t.
V cha bnh au bng, ca dao c cu
"au bng ly bng m chm,


Nhc bng khng khi hc hng vi gng
Theo cu ca dao ny, nhiu khi au bng gi l ln bo, nh ngi khc p bng
vo mt lc nng bng s khi. Tr con ln bo, m p bng vo bng con ri ngi
ta nh bo u tc m, con s khi: Nh bo ngha l tm nhng m tc trn u
ri git mnh, nghe nhng ting ku lc rc. Nhiu ngi au bng cng dng li
nh bo cha.
Nu au bng khng phi l au bo, th ung hc hng vi gng l nhng v
thuc nng s khi.
Nu v i t hoci l m au bng th li c thuc cha bnh t hoc bnh l. Khi
au bnh kit l th dng l m lng n vi trng g s khi.
Nu tr con di 12 tui b i l, ngi ta dng 3 ng cn kh sm tc l c mn
v 3 ng cn ht vi trn li em sao ri sc c cho ung s khi.
Ngoi vi mn thuc k trn v au bng, tt nhin cn nhiu mn thuc khc na.
Li cng c ngi mi ng lang ct thuc chn ung, sau khi bt mch tm hiu
cn bnh.
Khn c
B khn c, ngi ta dng r Sn cn tho qu hoc qu Kha t ngm th khi.
Mn nht
Mc mn nht ta thng dng thuc cao. C hai th thuc cao. Lc mn nht mi
mc dng thuc cao tan dn vo ch mn nht thnh m, ri dng Thuc cao ht m
dn vo ht cho ht m ra.
Tr con c mn nht, dng ht ci p vo, s ht ht m.
C khi ngi ta dng hng h vo ch nht, nht s thui i.
Cng c ngi ung thuc bn trong cho c tiu i, nht mn s ln.
Mn nht thng mc ln v ma nng. phng nga mn nht, ngi ta thng
dng nhng n, ung c lng tnh, ta gi l mt nh u en, rau m, v.v....
L, gh
y l nhng bnh ngoi da, mc ln thnh nhng mn nh.
Cha bnh gh, c thuc gh trong c cht dim sinh c dng bi vo cc
mn gh. Ngi ta cn khu nhng mn gh ra nh ci gh, v chnh ci gh l vi
trng ca bnh gh, ly ci gh i, bnh gh s khi.
Cha bnh gh, cng c th dng l ngh rm un nc tm. Nc l ngh rm s
lm cht nhng vi trng gh.
Cn bnh l, ngi ta dng cht Tam thin n mu ho vi thy ngn bi.
Ngi ta cng dng cc l cy ng nh cy b cu v un nc tm tr l. C
ngi ly mc xanh bi vo cc ch chc l cng tr c bnh ny.
Quai b
Mc bnh quai b, ngi xa c khi li dng chic quai b c h nng xoa vo ch
b bnh.
Ln g
Ln g tc l ni hch nch rt au, ngi ta dng qu trng luc chn bc ra
cn nng, p vo nch.
Trn y l mt s t cc bnh tt thng thng c nu ln cng nh nhng cch
cha c truyn v cc bnh tt ny, nhng cch ny t trc vn c mi ngi theo,
cn s hiu nghim hay khng, cng cn ty tng ngi, ty tng bnh. Bn c nn
coi y nh nhng ti liu nghin cu v suy ngm, cn vic cha bnh theo cc
li c truyn ny cng nn hi li nhiu ngi trnh mi hu qu nu c s lm ln.
Ngoi cc bnh tt nut rn, cn nhiu bnh khc, cc con bnh thng phi mi

Toan nh 165

cc ng lang ti xem mch cho n cha bnh.
ng y khng phi d, nhiu bnh him hc, vi thuc Bc, thuc nam, cc ng
lang cha c v cu c nhiu ngi.
Ta c cu: i n rau, au ung thuc, lm bnh, l tt nhin phi tm thy cha
thuc. V khi cha thuc cn phi kin nhn bnh mi khi c. t nht thuc phi
dng ti ba thang mi thy s hiu nghim, cng nh cm phi n ba bt mi thy no:
cm ba bt, thuc ba thang.
Nu thuc thang, bnh vn khng thuyn gim, con bnh qua i, ngi xa cho
l s mnh. Cc ng lang thng ni:
"Cha c bnh, khng cha c mnh!.

*
* *
Tang Ma
Ta c cu "sinh t hu mnh", sng cht c s, v nhng ngi au m, nh
chng trn ni, cc thy thuc xa "cha c bnh, khng cha c mnh",
theo h th khi s n th khng thuc thang no cha khi, v cng khng c s
cu cng l bi no c hiu nghim.
i th ai cng phi cht, ci cht l mt ngng ca m ai cng phi bc qua
t gi ci i.
Cht th phi chn, tt c l nghi iu hnh vic chn ct l tang l, v m chn
ngi cht gi l m ma hoc m xc.
Vic tang i vi ngi ng rt quan trng. Mnh t xa dy rng:
"Dng sinh tang t v hm, vng o chi thy gi ngha l o tr thin h cn
nht l khin dn nui ngi sng v tang ngi cht m khng c iu g di hm".
Vic ta c coi l quan trng chnh l v s lin quan gia ngi sng v ngi
cht. Ngi sng xt thng ngi cht v ngi cht chnh l ngi thn ca ngi
sng; ngi sng li th knh ngi cht v ngi cht chnh l cha m t tin ngi
sng.
Cha m sng phi phng dng, cha m cht phi tang ma, vic tang ma bt u
cho vic th phng.
C Dng B Trc khi xa bn v tang l vit:
"L tc nc ta trng nht l tang t. Ngy nay tuy phong hi i thay, cng
vic phin phc, s sinh hot ca ngi mnh phi tc bc bn bng, th tt phi theo
thi bin thng, khng th no cu th c l c c. Nhng ci tang t rng buc
ci lng hiu knh ca ngi ta, d bao gi cng l nhng iu quc ty rt hay, cn
phi gi gn lm... "
Tm li tang l l cn thit v quan trng i vi dn ta. Tang l chm dt cuc
i th xc ca con ngi a con ngi vo ci sng v hnh. C th ni rng tan
l l ci gch ni gia th gii hu hnh v th gii v hnh.
Vic tang l ngy xa rt nhiu tp tc phc tp. Ngy nay gim lc rt nhiu
nhng ta vn cn bit qua v nhng nt sinh hot xa.
Ta thng ni "sng gi thc v", phi chng cht ri mi tht l sng mt th
gii vnh vin, v c l phi chng v quan nim nh vy m con ngi Vit nam
khng s cht, thn nhin ch ci cht v i khi li sa son cho ngy cht na?
Cc c gi, thng sau khi n khao thng th l ngh n v sa son cho s cht.
Cc c sm sn c hu, v nhng gia nh kh gi, cc c lo xy sinh phn, min


Nam gi l kim tnh.
C hu cn c gi l c th, chnh l c o quan sau ny cc c s nm vo
con chu a ti ch yn gic ngn thu. S d c o quan c gi l c hu , v
n dng v sau khi cc c qua i. C ni gi l c hu s. Cn t c th
ch s sng lu ca cc c, khi cc c dng n c th, tui cc c gi. Hn na,
cng gi l c th v u o quan thng c khc ch th.
Lo lng c th cho mnh, cc c thng chn th g qy. Trong khi cc o quan
thng ng bng g go min Bc, g du min Nam, cc c thng la g vng
tm, g ny rt tt, chn di t m t khng b mc, v do xng ct khng b
h hi.
Cc c cho sn son thip vng trang hong cho c tho, v v sau nhiu c dng
xi nh bng, hng ngy cc c t trng nom ly, gi c th khi b mt hoc c khe
h.
Cng c c ngh ti c chic quch bc ngoi o quan v khm lim khi cc c
lm chung.
Cc c cho in trong quan ngoi quch du hi hi tc l du ca nh Pht vi s tin
tng l sau ny khi trm tui cc c vo nm trong s c s yn tnh v tm
hn.
Lo c th mi ch l mt vic, cc c cn lo ti c ngi huyt tng lai ca mnh
na, do mi c vic xy sinh phn.
Cc c hoc nh thy a l hoc t i tm ly mt ngi t lm ch yn gic nghn
thu ca mnh, kn t, nh hng sau ny linh hn cc c c th thi v con
chu cc c c hn ngi.
Ch t cc c chn, cc c xy sinh phn.
Xy sinh phn cng nh sm c th, bao gi cc c cng xy i v sm i, dnh
cho c c ng ln c b.
Nhng c th sm sn thng c k di gn bn th ch khi dng n.
Tuy c th tng trng cho s cht, nhng c th k di bn th khng bao gi gi
ln tng kinh s nh i vi cc dn tc khc.
Sng th phi lo n s cht, ngi bit lo xa phi bit lo ti nhng giy pht cui
cng ca mnh, v sn sng n nhn ci cht theo quy lut chung.
Cc c thut li rng, nhnt c th k sn, nu m hm trc c nhng ting
ng pht ra m , ngy hm sau, ch nhn c th th no cng qua i. y ch l
mt s suy tng chim nghim, v ch nhn cc hng xng (hm) cng ni rng m
hm trc c hm no pht ra ting ng th ngy hm sau th no cng c ngi
ti mua i.
C sng th c cht. Sinh th dng, t th tng, ch l l thng thng, ngi
hiu bit, v gi c ai s cht.
V tang l cng nh v phn nhiu cc l nghi khc, dn Vit Nam ta, v chu nh
hng vn ho ca ngi Trung hoa, nn c c hnh theo phong tc nhng c
Vit Nam ho, c ghi chp trong "Th Mai gia l" v trong "Gia l ch nam". Ngy
nay l nghi gim i rt nhiu, ch cn gi li nhng l chnh ngi con hiu c
th qua nhng l ny t by lng hiu knh v s thng xt ca mnh.
Lc lm chung
Nu ngi bnh sc lc cng suy yu, bnh tnh cng trm trng v xem chng
khng th qua khi c, y l ngi bnh ang hp hi.
Lc ny, con chu phi em ngi bnh ra gia nh, u ngi bnh t v hng
ng, chng t rng cha m cht v l quang minh chnh ng.

Toan nh 167

Sau mi ngi trong nh phi im lng, xem ngi bnh c tri chng iu g.
C khi ngi bnh ni khng ra ting, con ci phi gh tai lng nghe nhng li
cui cng ca ngi sp cht, nhng li ny u c ghi chp sau ny c tun
theo.
Sau con chu hi xem ngi bnh c t t ly tn thy cn gi l tn hm, tc
l tn sau ny dng khn khi cng gi. Tn ny cn c gi l "tn cng cm".
Nu ngi bnh khng t t ly tn cng cm, v qu suy yu, hoc v m man,
con chu phi tm tn t ri bo cho ngi bit. Tn n ng dng ch Trung, ch
Trc, tn n b dng ch Trinh, ch Thun.
ng thi con chu cng dng trm hng lau ra sch s cho ngi bnh v thay
qun o sch cho ngi. Thng, ngi ta mc cho ngi b qun o l hoc b qun
o mi nht ca ngi a dng .
Con chu phi ct canh nhau ngi bn cnh ngi bnh ch giy pht cui
cung ca ng chao. Nu ngi bnh lm i, phi ly bng hoc nn hng ang chy
t vo trc l mi, h bng hoc khi hng khng ng y na tc l ngi bnh
qua i. Lc , ngi canh chng cm chic a t ngang mm ngi cht
"ci hm" cho hai hm rng khi nghin vo nhau.
Tc c, trc khi ngi bnh tt th, phi ly mt ming la hoc vi trng di 7
thc ln mt, sau kt thnh hnh ngi gi hn bch hn ngi cht nhp vo
.
Ngi canh chng phi bit ng gi ngi cht qua i cn nh cc thy T,
thy Php xem ngy bm gi, ng hu bit ngi qua i cht c gi lnh hay gp
phi gi d, c trng tang, c qu tinh m nh gy tai hi cht chc cho con chu. Gp
trng hp gi d, tang ch phi mi cc thy ph thy ym php cho ba
tng thn trng, ui qu tinh. Ba ny dn o quan hoc chn chung quanh m..
Khi ngi bnh cht hn, ngi nh khing xc t xung t trong giy lt ri li
khing ln ging c cho ngi cht hp th sinh kh may ra c sng li.
Trong Vit Nam Phong Tc Phan K Bnh cho rng vic t ngi cht xung
y l ly ngha: Ta bi t m sinh ra, khi cht li tr v t.
Khi ngi cht c khing tr li ln ging ri, con chu phi c ming vi hoc
giy p mt cho ngi cht. ngha l ngi cht khi thy con chu bun.
Khi ngi bnh cht
Ngi bnh cht hn, lc y ngi nh chiu h, tc l h to gi ngi
cht. Ngi con trai cm ly o ca ngi cht, tay tri cm c o, tay phi cm vt
lng o, leo ln mi nh, gi ln ba ln: "Ba hn by va cha u v vi con" hoc "Ba
hn chn va m u v vi con". Gi xong tt xung bng li sau, bc vo nh treo
chic o ln ca.
S chiu h, ngi ta hy vng li ku gi ca con ci s khin cha m ng lng
quay tr li dng trn (!).
Chiu h ri, ngi nh mi khc lc. Lc ny, mi ngi mi tht ht mi hy
vng ngi cht sng li.
L chiu hn
Con chu c hnh l chiu hn hn phch ngi cht v hng s cng bi t
l ca con chu.
C hai cch chiu hn:
- Hoc dng mt tu l chui rc ht l. Mt thy T c ch mi hn ngi cht
nhp vo . Mt ming vi trng trn thy T ghi ba c gn vo tu l
chui. Bao gi nhp quan em ra th.


- Hoc tht hn bch, bng tm vi loi di 7 thc ni trn (7 thc ta tnh thnh
2 thc 80 ngy nay). Tm vi c tht thnh hnh ngi em ra th khi th xc
nhp quan.
Chiu hn xong, tang gia lp tang ch thng l ngi con trng tham d mi
vic t l.
Li phi c mt ngi h l ch bo mi ngi nghi thc v tang l. Thng l
mt ngi thn trong nh hoc mt bn b tho v nghi l.
L mc dc
y l l tm cho ngi cht trc khi nhp quan.
Trong l ny phi c 1 con dao, 1 vung vi, 1 si dy, 1 ci lc tha, 1 ci go
mc nc hoc 1 ci tha, t t ly t ng rau, 1 ni nc ng v v 1 ni nc
nng khc. Ni nc ng v nu bng 5 v sau y: Bch n, tng dip, qut dip,
mc hng dip, v dip.
Lc tm phi quy mn cho kn. Tang ch vo qu xung khc m khn xin tm
gi ra ht bi trn.
Khn ri, tang ch l ri ng ln cho ngay. Vic tm gi phi do chnh con ci
ngi cht: Cho do con trai tm, m do con gi tm.
Lc tm ly vung vi nhng vo nc ng v lau mt, ri lau mnh, on ly lc
chi tc, ri dng si dy buc tc li. K lau n hai chn, hai tay, ri dng dao ct
mng tay, mng chn, ngi xa nht l cc c ng thng mng tay di, hn na
trong lc m au, mng chn, mng tay mc di ra. Ct xong gi li, mng chn
di m chn, mng tay m di tay.
Tt c cc dng trong l mc dc k c nc na phi em chn i.
L mc dc xong, li khing ngi cht ln ging.
L phn hm
y l l b tin v go np vo mm ngi cht.
Ly mt t go np v 3 ng tin mi cho sng, b vo ming ngi cht ri rt
chic a ngng hm ra.
Cc c gii ngha rng:
Nm go ngi cht dng thay ba, cn ba ng tin s dng i cng l
tin gii kht trong lc i ng ci m.
Nhng gia nh ph qu thng dng 3 ming vng sng v 9 ht ngc trai trong l
phn hm.
L pht mc
L Pht mc l l chm vo o quan tr ta m, theo quan nim c.
Ngi xa tin rng trong chic o quan, d l c hu s sm trc, hay c o quan
mua hng v, u c qu tinh ln khut m nh ngi cht, gieo tai ho cho tang
gia. Bi vy trc khi lm l nhp quan phi kh tr ht l ma qu bng l pht
mc, chm vo o quan ba nht.
Ngi thy T cm mt nm hng ang chy, c ch, th ph trn mt con dao,
ri dng dao ny chm kh vo u, cui v bn cnh, bn trong o quan tt c ba
nht. Va chm ngi ny va nim ch, i cu ch l tng kh cc thnt rng,
qu tinh v mi loi t ma khng c phin h ngi cht v quy nhiu ngi sng
bt c tui no i phng hng no. Ch c lc nim kh, c lc qut tho th
uy. Ngi thy T cng dng nhng nn hng ph php trong lng o quan.
Tc cn cho rng, ngoi vic ui thn trng v qu tinh, l pht mc cn c mc
ch ui cc mc tinh vn n np trong cy g t khi cn trong rng cho n khi
cy g b h ri x ng lm o quan, cn ln khut trong o quan.

Toan nh 169

Khi l pht mt kt thc, ngi nh tang ch nm mt nm go, mui ra ng
tng tin mi loi ma qu, k c mc tinh.
L khm nim
y l l i khn, qun vi cho ngi cht.
Khm chnh ngha l mnh vi bc thy ngi cht. Trong l khm lim th khm l
i khn, ly lu hoc bng t nt l tai, ri ly hai ming la trong ngoi en,
mi ming di 1 thc 2 tc ta tc 44 phn ngy ngy nay, gia t bng, khu gip
li, bn gc c khu gii, y ln mt ngi cht ri buc ng sau cho cht.
Li ly giy gp vung tht dy vo lng bn tay cho cc ngn tay u dui ra,
ly di buc cht li, sau lng vo mt chic bao; bn chn cng vy. Ri li mc
qun o nh lc sng.
Hai tay lng trong bao dui thng p vo hai bn i, ri dng di tht ngang
li cho cht.
Lim ngha l mc qun o mi cho ngi cht. Mc qun o nh vy l tiu lim,
cn ly vi bc mnh ngi cht gi l i lim.
Trong cng vic lim ngi ta dng mt tm vi hay la bc di sut ngi cn
tha th trm chn v ba mnh ngang lm ai tht, nh vy l tiu lim, hoc nm
tm ngang l i lim.
Khi bt u khm lim tang ch cng qu khn xin khm lim.
L nhp quan
L t ngi cht vo trong o quqan gi l l nhp quan. Theo tc ta xa, trong
quan ti thung t mt mnh vn c sao Bc u tr t ma. Vic nhp quan
phi chn gi, trnh tui. Trong ngoi o quan u c dn ba. Ngi ta thng b
vo o quan mt c t tm c, mt quyn lch Tu, hoc quyn lch ta c ng du
triu nh cng hay, hoc mt tu l gi trn p ma qu.
Trc khi nhp quan, trong o quan thng c ri mt lt tr kh, bng go
hoc bt c th g khc c th ht nc c ca ngi cht tit ra.
Khi nhp quan, con ci sp hng qu trc quan ti khc v l. Nhng
ngi gip vic cng qu vi tang ch ng sau, ri tang ch khn xin nhp quan.
Tang ch khn xong l mt l ri ng ln. Con chu phn nam n ng sang hai
bn, trai bn tri, gi bn phi. Nhng ngi gip vic khing xc b vo quan ri
khing ra t gia nh, u hng v Nam.
Bt u t lc nhp quan, con ci khc lc.
Trc khi khing quan ra ga nh, nhng ngi gip vic xem xt ch no h th
ly giy hoc qun o c ca ngi cht n vo cho kn, on y np o quan li
gn sn ng inh cho kn.
Khi rc quan ra gia nh ri, con chu phi tri rm hai bn linh cu, thay
phin nhau ngi hu sut m ngy.
Trn np linh cu lc c bt cm v qu trng luc gi l cm bng.
L nhp quan ri, nhng cha pht tang. con chu c php ly v, ly chng gi
l ci chy tang.
K t lc ngi cht tt th cho n khi a m, linh c cn qun trong nh,
ngi nh phi lun lun canh chng, khng cho mt sinh vt no, (mo, ch,
chut) nhy qua trnh "qu nhp trng".
Ngi xa, tin rng, mt sinh vt no nhy qua xc cht, n s mang theo qu
nhp vo ngi cht, tc l qu nhp trng. Ngi cht s vng ng dy. Li cn
phi c php s tr qu.


L thnh phc
L ny tc l l con chu bt u mc tang phc. L ny gm c:
- Thit linh sng v linh to.
- Lp minh tinh
- Mc tang phc.
Thit linh sng v linh to
Linh sng l ging dnh cho vong hn ngi cht .
Khi t linh cu yn, l l thit linh sng v linh to: Nh giu c phong lu th
t linh sng pha ng c mng mn; nh ngho tng cht hp ch t linh to
trc cu.
Mi sng v mi ti, tang gia lm l "chiu tch in" mi vong hn dy n v
mi vong hn i ng.
Lp minh tinh
Trc khi pht tang, c l lp minh tinh. "Minh tinh l mt th c lm bit hiu ca
ngi cht. C y lm bng la c ch tn h cng thy hiu v chc tc phm
hm ca ngi cht vit bng phn trng".
8
Cng c th lm bng cnht r dng bn
pha ng linh sng.
Trn minh tinh phi tnh s ch theo bn ch: Qu, khc, linh, thnh, ng ch
cui cng ri vo hai ch qu v khc e c t ma trng qu hoc c thm ngi cht.
Cc c ta xa, nhiu khi bit mnh sp cht thng t vit ly minh tinh. C Phan
Thanh Gin trc khi t st n n nc cng vit minh tinh ly. C vit nh sau:
"Hi nhai lo th sinh tnh Phan chi cu

Ngha l:
"Linh cu ca hc tr gi ni ven bin h Phan
9

V minh tinh chnh tay c Phan vit ly, c khng dng hai ch ph qun. y
chnh l s nhn nhn khim tn ca cc nh nho ta xa.
Mc tang phc
Minh tinh lp ri, mi n phn chnh ca l thnh phc con chu mc tang
phc.
Cc m o, tang t trc n th, nn hng nghi ngt. Con chu v thn quyn
ngi cht c theo ng phc, ngha l nm xa gn quyn thuc m mc tang, ri
qu ly khc lc trc bn th.

8
o Duy Anh, - Vit Nam Vn Ho s cng, trang 194
9
Ti liu ca Lng Nhn trong Giai thoi Lng Nho.

Toan nh 171

Trong cc l v tang ma thng ngi ch tang u phi khn kha v mi l nu
t li c vn t ring, t theo nghi thc c truyn c kn trng.
Phng kn trng
Sng du n, cht kn trng. Cu ny chng t trong m tang phi c kn trng,
v kn trng y tc l nhc , m nhc th bao gi cng cn cho l nghi.
Trong m tang ng gi b c thng c phng kn trng, tr nhng ngi gia
nh qu tng thiu hoc trong nhng trng hp bt kh khng.
Kn trng ni ln trong lc t l cng vi phng bt m ni iu nam thng hoc
nam ai, em s bi thm cho m tang v iu ho mi cng tc ca tang ch cng
nh cc chp s vin.
Mi khi c ngi ti phng ving, con chu khc ln l c iu kn trng ni theo,
nh mun bo cho ngi cht bit c bn b thn thuc ti ving l.
V cng nh c kn trng bo hiu nn tang ch v con chu ngi cht, ang lc
mc bn mi bit c ngi ti ving.
Phng kn trng ngi mt ni gn o quan, mi khi khch ti phng ving l
thy ngay.
Phng ving
Bn b thn thuc ca ngi cht hoc ca con chu ngi ny, khi nhn c
hung tin ti chia bun cng tang quyn v phng ving hoc phng iu ngha l
em l vt ti hi thm nh c tang.
Ngi cht sau khi nhp quan v tang ch lm l thnh phc, con chu
khc lc, bn b thn thuc mi bt u ti phng iu. Trc , cng c ngi ti,
nhng ch l hi thm v chia bun cng tang ch ch cha c l ving v cng
cha l trc linh cu.
L phng ving thng l tru cau, tr ru, hoc nhng tay vn t th dng nhng
bc trng hoc nhng cu i, trong nu ln nhng c tnh tt ca ngi cht.
Con chu cng c cu i khc ng b cha m. Nhng trng i ca bn b
thng lm bng la, bng da mu xanh, vng, trng, cn nhng cu i ca con chu
ch vit bng ch xanh hoc bng ch en trn vi trng.
thn qu, ngi trong lng x thng dng tin phng ving, mt cch trc
tip gip thit thc tang ch trong lc cn thit.
Tang gia c ngi ghi tt c nhng ving ca mi ngi, sau ny tang ch
theo m cm n, hoc khi mt ngi khc c vic th phng ving gip li.
Khch n phng ving l trc linh sng hai l ri nu ngi cht cn qun ti
nh, l bn l ri nu m tang c hnh v l chn ct xong.
Khch l linh sng, tang ch hoc con chu khc ca ngi cht phi p l, ngha
l l li khch.
Phi p l mt na s l khch l ngi khut, khch l hai l p li mt l,
khch l bn l p li hai l.
L xong linh sng, khch cng vi li ngi p l mnh.
Trong lc khch l c kn trng v con chu khc lc.
V l phng iu, trong nhng nm gn y, theo ngi u, cc th dn dng hoa
ti hoc hoa cm ving. Li cng c ngi ng bo phng iu v chia bun
cng tang quyn.
Bo tang
Thc ra ta khng c l bo tang. Khi mt ngi cht, ngi thn thuc bit tin ni
chuyn cng ngi khc, th l ch mt bui sng, c lng u bit, v khng ai bo
ai, ngi ta u i hi thm tang quyn.


Tang ch ch cn trnh vi hi ng hng chc xin php ng th o huyt.
Theo tc l sau ny, nhiu ngi c giy co ph hoc ng co ph trn bo,
ri khi tang l xong li c giy cm n tng ngi hoc ng bo cm n nhng ngi
phng iu, a m, chia bun, v.v....
Thi kn gii
Phng kn xa thng c nhng bi ring con khc cha, v khc chng, anh
em khc nhau, chu khc ng b v.v.....
Trong khi ngi cht cn qun ti trong nh, con chu thng thu phng kn
trng v bt m c nhng bi khc ng b, cha m, anh ch em, v.v... Mi cu khc
ring thng c tin thng. iu nhc ny rt bun.
L chuyn cu v yt t
y l mt l trng hn cc l khc v y ngha.
Trc khi rc linh cu ra ng an tng, cu c rc ti t ng yt t. Ti
y ngi trng tc thp hng khn vi t tin bo tin ngi cht ti yt t.
Ti nhng gia nh ngho, nh th cht hp, tang ch c th ch rc hn bch
ti yt t, hoc ngi cht c phm tc th rc m o i tro ti.
Yt t xong, linh cu li c khin v ch c.
Chuyn cu c ngha l xoay li quan ti. Ti nhng gia nh khng c nh th t
ring, tang gia ch xoay quan ti i mt vng ri li t v ch c, ng tc ny ni ln
s yt t ca vong hn ngi khut.
Trong l chuyn cu, thng vic x dch linh cu phi do ton con chu trong
nh, c con chu nng gic ngi khut nh hu h khi cn os61ng.
Nghi thc chuyn cu
L chuyn cu v yt t l l quan trng trong tang l, do xin trnh by di y
nghi thc v l ny bn c hiu thm.
L ny do tang ch ng ch l theo s iu khin ca ngi h l, ng cc tp
tc sau:
Con chu lc t tp trc t ng. Mt ngi chp xng.
- T lp: Tang ch bc vo trc n t ng. Con chu khc ng ng sau,
hoc hai bn m trc n th.
-C ai: Con chu u khc.
- Ai ch: Thi khc.
-Gii quy: Tt c u qu xung.
- Qun ty chp s: Nhng ngi chp s ra tay trong mt thau nc, hoc dng
ru xoa tay v mt.
- Chm tu: Mt ngi chp s rt ru.
- Hin tu: Qy dng ru.
- Chc cao vn: Tang ch qua bn hu khn : Sp rc linh cu ra nh m, nay
n yt t, cn co.
- Ph phc: Tang ch l hai l. Con chu khc l theo.
- Hng, bnh thn: Tang ch ng ngay ngi ln. Con chu khc cng ng ln.
- im tr: Mt chp s vin dn nc tr ln n. Tang ch li bc ra ngoi.
- Phng hn bch thng xa: Ngi nh bng hn bch ln kiu.
Nghi thc yt t
Lc kiu i, con chu i theo khc. Lc kiu n, th trc sn nh th t v
pha Ty trong sang hng ng. i trong nh th khn xong, bng hn bch vo.
By gi cc chp s vin vi ch tang vo trong nh th. y, phi theo nghi l sau:
Chp s vin xng:

Toan nh 173

- Tu v: Tang ch m gy bc vo trc n t ng.
- Cc cung bi: L hai l.
- Hng, bnh thn: ng ln.
- Chm tu: Mt chp s vin rt ru dn ln.
- Chc co vn: Tang ch qu bn t khn: Chu v cha hoc m mt, nay a ra
nh m, ly lng cung knh, xin em yt t, cn co.
- Ph phc: L bn l.
- Hng, bnh thn: ng ln, bc ra ng bn cnh xe hn bch.
- Thnh linh bch nhp t ng: Ngi nh bng hn bch vo, con chu tt c
theo vo ng bn.
- Cc cung bi: L bn l (Bn l ny thay cha hoc m mi cht).
- Bnh thn tiu cc: Tang ch li mt bc ri l bn l na. (Bn l ny l ca
Tang ch, chu l t).
- L tt: L xong.
- Thnh nghnh linh bch hon cu s: Hn bch li c rc ra linh xa.
Tang ch v con chu khc lc rc i.
Pht dn
Ngy a ma gi l ngy a m hoc ngy pht dn.
Trc khi a m con chu lm l khin in, tc l n l ngi cht ln cui
cng t bit.
Cng c l cng L thn xin php cho m tang ln ng.
Linh cu c rc ln i d, tc l c n, hoc xe tang. Mt chic nh tng ph
ln trn o quan. Chic nh tng mang hnh ngi nh hoc chic thuyn bt nh.
C n do cc ty khing. thnh th dng xe tang hoc do nga ko, hoc l
xe hi.
B con h hng, bn b v con chu u i a.
Cha cht con trai chng gy tre i trc hoc i sau ty tc a phng. ng ra
th cha a, m n, ngha l m tang cha, con i theo sau o quan, cn m tang m,
con chng gy i trc. M cht con trai chng gy vng.
Cy tre tng trng s cng trc ca ngi cha, cn gy vng tng trng nt
thun hu ca ngi m.
Nu ngi con trai no cht trc i ri, con ngi ny phi chng gy thay cha,
nu c ngi con trai no i vng, m gy s t trn u n.
Ngi cht khng c con trai, vic chng gy do ngi n tha t m nhim.
Trong lc m tang i ng, con gi, con du, ln ng khc lc. Cc chu cht,
ch em gi, ch em du, cng khc lc i theo m tang.
Mt vi ngi thn thch i km linh cu gi l h tang, cng nh ngy nay my
ngi bn thn cm chic dy xe tang i bn linh cu vy. Nhng ngi khc i a,
i ng sau gi l tng tang.
Nghi trng i ng
Mt m tang theo ng tc l vi l nghi thu xa, trong lc pht dn c
dn theo nghi thc sau y:
1 i u l hai Phng tng bng giy, ct tre an, c bn mt hnh dung d
tn, cm gm gio. y l hai thn tng ui t ma trong lc i ng. C khi
phng tng ny c thay bng hai ngi tht, mc qun o c ba du, eo mt
n, tay cm kh gii dn o m tang.
C nhiu m tang dn u khng phi l hai phng tng m l bn thin tng
v mt v Thn h, do mt on ht bi ng. Ta gi y l Phng tung dn ng


tr huyt.
Bn v phng tng v Thn h i u c nhng iu ma v nhng cu ht. iu
ma l ba php, v cu ht l cu ch trn an dc ng, xua ui t ma.
Ti huyt, v Thn h v 4 thin tng li nhy ma chung quanh huyt v
ba v ym ch.
Sau khi v ba, ym ch khp ni huyt v chung quanh, nm ngi ng vai
tr huyt ny u vi v b ra v, mi ngi i mt ng, m khng ai tr li con
ng lc i. Tc c tin rng nhng t ma, trng qu b xua ui dc ng cng
nh ngi huyt, cm gin my vai phng tung, chng hp nhau n ng tr
th.
Nhng vai phng tung ny, khi v n nh cng vi vng thay qun o, ra mt
cho ht nt v tr li ngi thng ngay, hn trnh s bo th ca ma qu.
2 Sau hai phng tng l Th k. y l mt bc honh c treo i n lng
chc tc v huy hiu ca ngi cht. Trn th k vit bn ch "H sn vn m"
ngha l Ni h my che hoc "D lnh vn m" ngha l Ni Lnh my m, ty theo
ngi cht l cha hay m tang ch.
3 Th ba l Minh tinh t trn bn th con chu v bn b phng iu.
4 Sau minh tinh l i tng ca con chu v bn b phng iu.
5 K n l mt hng n by gi hng, c bnh, mm ng qu, c khi thm
n nn thnh mt b ng s hoc tht s.
6 Sau hng n l thc n, tc l cc hng n trn c by l: ln quay, xi
g, bnh tri, hoa qu, v.v...
7 Phng kn v phng bt m
8 Cc minh kh gm bin an, trin, n lng. Bin, an trin bng g hoc
bng giy, trn c vit hai ch Trung tn nu l n ng, Trinh thun hoc Trinh tit
nu l n b.
9 Linh xa, c rc hn bch. Ngy nay trn linh xa c t nh ngi qua i.
Thi trc, nhng ngi c chc tc trn linh xa c m o i tro. C khi m o
c rc ring trn mt chic kiu.
10 C cnb b, n ch v nu c m o i tro ca ngi cht, cc nghi
trng s thn gm c, qut, tn, lng, l b, ching, trng, vng, lng v c c
trng ln, - nhng nghi trng ny ch dnh cho nhng ngi c chc tc.
Cc gia nh thng ch c phng kn v phng bt m ni trn.
11 i d rc linh cu.
12 Sau linh cu l cc con chu i tng tng c chic mn trng gi l Bch mc
hoc phng du che ma nng.
13 Sau na, nu ngi cht l mt Pht t, c long kiu cn gi l cu bt nh do
cc vi i va i va tng kinh cu cho vong hn ngi cht khut sang Ty
phng cc lc.
C khi c mt vi nh s i sau long kiu. Sau ny ti cc th ta thy cc nh s
dn u m tang.
14 Ni tip long kiu, l bn b v nhng ngi thn i a m.
Trong lc m tang i ng c rc vng thoi v vng giy, tc cho rng c ma qu
nu vo quan ti, phi rc vng tng kh chng.
Tt c nghi trng trn l ca mt m tang gia nh phong lu, i vi nhng gia
nh thng c nhiu iu tnh gim, v thng ch gm my th minh tinh, nh tng,
n bin s si, lc c vi cu i ca con chu, nhng d s si ti u, - c khi ch
c chic o quan trn trn c n vi my ngi khing, - i vi cc gia nh Pht

Toan nh 175

gio vn c cc vi i tng kinh, nim Pht h phc v c nh s mc o c sa, g m
i theo cu nguyn.
Nhiu m tang ca nhng gia nh ph qu, gia ng c nh trm ngh chn
v9 d lm l ch, tc l mt l c bit ca nhng bc sang trng, thng mi mt
v hu quan hoc mt tay vn t ti lm l.
L h huyt
m tang i t nh ti huyt, hoc nu c l ch th t trm nh cu ti huyt.
Ngy nay, ti thnh th, sau khi m tang khi hnh mt qung, tang gia thng
ngng li cm n nhng bn b i a v mi nhng ngi ny ln xe hi, hoc
quay li v ng i b qu xa xi.
Ti huyt, tang gia lm l cng th thn xin php an tng ngi cht. Ri mt
tun t, gi l T h huyt.
Cng th thn xong l l h huyt. Thy i l phn kim nh hng ch gi h
huyt.
Huyt lp ri, nu ngi cht l Pht t, cc v vi mi ngi cm mt nm
hng tung kinh nim Pht i quanh mt, ri mi ngi cm mt hn t nm vo m
gi l dong nhan.
Theo tc mi ngy nay, nh hng ca u ty, n m thng c iu vn trc
khi lp huyt. iu vn c xong, cc thn bng c hu, mi ngi nm mt nm t
hoc mt nhnh hoa xung m, ri cc ngi khc nm theo. Sau cc ty lp
m.
M lp xong, c hai chic bin ph pht p hai bn nh tng lc a m, c
cm ln gia nh m.

Cng trong lc y, chic nh tng c tang gia em ho thiu, nhng thng c
ngi cp ly tng mnh mang v. Tc c tin rng cp c mnh giy nh tng
th khc.
Ngoi chic nh tng b cp lc t, bt cm bng cng b ngi ta tranh nhau
cp mang v cho cc tr em n tin s khi si n au yu.
Xin ni thm l ti huyt, i vi nhng m tang sang trng thng c dng mt
nh trm gi l "trm t h huyt", ni c hnh l h huyt.
H huyt xong, min Nam c tc ngi nh cm hng cc ngi m chung
quanh, vi ngha gy cm tnh vi nhng ngi yn ngh trc ni y, cho
ngi cht.
T thnh phn
M p xong, con chu vo qy ly lm l thnh phn. y con chu phi l bn
l thay v hai l nh nh.
T thnh phn xong, con chu ra v.
Thn ch hoc hn bch c rc ln linh xa. Mt ngi trong hiu ch dn trc
linh xa trng v nh m khc, cn nhng ngi khc theo sau.
L phn khc
Linh xa v n nh, thn ch hoc hn bch c rc vo linh to.
Ri l phn khc, tc khc li, c c hnh. Nu lc i a m c t ch, th
bn vn t c lc trc gi y c ho i.
C nh khng lm l phn khc, con chu vo l t bn l yn v. Xong ra ry
chn tay sch s i lm l ngu t.
T ngu
T ngu ct cu cho hn phch ngi cht c yn n ni bn kia th gii.


Trc ki lm l t ngu, con chu phi vo t t co yt t tin.
T ngu c s ngu, ti ngu, v tam ngu.
Ngy hm a ma tr v t s ngu
Ngy hm sau t ti ngu, v hm th ba t tam ngu.
V ti ngu v tam ngu, o Duy Anh trong Vit Nam Vn Ho S Cng c
vit:
"Sau gp ngy thu nht (t, inh, t, tn, qu), th lm l ti ngu, gp ngy cng
nht (thn, bnh, tut, canh, nhm) th lm l tam ngu".
Sau khi chn
M m p ri, ba ngy sau khi chn, mi bui chiu con ci em ci tru n
m m khc, gi l p m, em hi nng ca tnh gia nh lm cho m lnh lo.
n ngy th ba, c l m ca m. Con chu p li ngi m cho tt p. c nh
cn mi thy ph thy v ym ba tr ma qy.
Ngy th ba ny, vng qu gi l "Ba ngy" c lm c bn mi b con thn thuc.
Trong ta l ca ta thng c by ra c bn mi h hng lng nc, sau khi cng
l ngi khut. C bn nhiu khi rt linh nh.
C nhiu ngi, b m lc sng coi thng chng ra g, lc cht lm ma to tt
khoe khoang v che mt th gian. Tht ng l
"Lc sng th chng cho n,
n khi cht xung lm vn t rui.
K t ngy th t tr i, con ci khng ra thm mt na, tr nhng ngy sc
vng, nhng nh hai bui vn c cng cm cho n tun tt khc.
Nhng gia nh theo Pht gio, sau m tang c 7 ngy li lm mt tun chay c
mi tng ni ti lm l tng kinh ti nh, hoc xin lm l tng kinh ti cha.
Tun chay u tin gi l tun S tht, sau l Nh tht cho ti tun Tht tht cn
gi l "Chung tht".
Ri n mt trm ngy gi l tun Tt khc, k t ngy tr i, con chu thi
khng khc na.
T khi an tng cho ti 100 ngy (c gia nh ch tnh n 50 ngy, con chu 2 ba
phi c cm canh cng. Tun tt khc, con chu cng l ln cht, v t y khng
phi dng cm ngy hai ba na.
Nhiu gia nh ch dng cm ngy 2 ba n ngy chung tht, nhng n Tun
tt khc vn c l.
Tun tt khc cn gi l tun Bc nht v nm na l tun Trm ngy.
Nu ngi cht cn qun ti mt ni no cha chn, con chu khng c lm l
Tt khc, v ch c cng ngy hai ba nh chiu tch in. Bui cng trm ngy
cng l bui cng cui cng.
Mt nm sau, ng ngy ngi qua i, con chu cng gi u gi l "l tiu
thng", mt nm sau na th lm "l i tng" tc l gi ht.
Sau l tiu tng, tang phc con chu b bt s gai, v sau l i tng, con chu
khng mang tang na.
Ta cn gi ngy ny l ngy gi on. Tuy nhin, tang vn cha coi l ht hn,
phi i 27 thng, lm l tr phc, lc mi coi l on hn tang.
T v sau, hng nm, ti ngy ngi qua i, con chu li cng gi. Ngy gi
v cc nm sau gi l ngy ct k. Ngi ta cn gi ngy gi l ngy "Chung thn
chi tang" v mi khi ti ngy ngi sng li nh bit bao k nim ca ngi cht.
Con chu ch cng gi t tin cho n nm i, sau thn ch c em chn i
v ch cn th chung t ng.

Toan nh 177

Trong khong tiu trng v i trng c n Tun Trung Nguyn, ngi ta
t m cho ngi cht. Nm u l m biu, nm sau mi l m cng cho ngi cht
dng.
Ci tng
Ngi cht an tng, c khi ni an tng l ngi m vnh vin, nhng ngi xa
thng sau ba nm, khi con ci on tang, hoc vi nm na, thng lo ti vic ci
tng.
Vic ci tng cn gi l "ct tng", tri vi lc mi cht an tng, cn gi l "hung
tng". T ct tng, ch rng s an tng li do con chu tm c ni t tt
xng ct ng cha yn ngh.
Khi ci tng phi lm l bc m: m hung tng c o ln, xng ct c con
chu nht ly, lau ra bng nc v hng, on xp vo mt ci tiu snh, ri y
tht kn. Nhng nh giu c thng dng quan quch nh khi hung tng.
S ci tng khng cn thit nu khi hung tng con chu kn chn c t tt,
hoc chn vo sinh phn ca chnh ngi cht chn ly.
S ci tng c nhiu c:
1- Hoc khi cha m cht, nh ngho tng khng sm c quan ti tt, nn phi
hung tng, ri sau mt thi gian ci tng, s quan ti xu hi ct ca cha m b
h mc.
2 Hoc khi cha m cht, cha chn c t tt, lc chn c th ci tng.
3 - Hoc khi cha m cht trong lc tha hng, con chu phi tm chn ni t
khch qu ngi, ri sau v theo quan nim hiu ca ngi cht, phi lo ct ct v ni
sinh qun vong hn cha m c hi lng.
4- Hoc v cha m cht v bnh thi kh phi chn vi vng, sau cn ci tng
trn o hiu.
5 Hoc v cho rng m m khng yn nn phi ci tng trong nh khi sinh
ho hi.
6 Hoc v con chu cn ph qy nn nh thy a l tm ci huyt m ci tng
mong m kt.
Ngoi cc c trn, theo li c thng v l do hiu knh, v v s cu mong pht
t, mt ngi m thng cn c ci tng trong cc trng hp:
- M v v st thnh ng
- M c kh ho cht.
- Trong nh c s dm lon, phong thanh mt.
- Trai gi ho in cung, hnh hi, ho tai, cht chc.
- Ngi mt, ca mt sinh ra kin tng nhau mi.
Qua my trng hp trn ta thy rng: M st l tt nhin bn trong ng ti xng
ct cn phi ci tng, nu khng cng phi xem xt v p li.
- C kh hiu tc l ni t khng tt, e c hi ti hi ct.
- Ba iu sau v tn ngng. Ta thng ni "Sng v m m, ai sng v c bt
cm".
Tc ci tng min Bc rt ph thng. T Honh Sn tr vo Nam, vic ci tng
ch l mt trng hp hn hu. Khi no con chu cho l m ng th mi ci tng.
Chn ct xong l xong.
Ngy nay, chu nh hng Ty Phng, vic ci tng khng c, d l ngi gc
min Bc hay min Nam. Ngi ta cng ngh rng ngi cht c nm yn di m
l xong. Hn na m m lc u c lm cn thn, chc chn.
Ngi xa, khng phi ai ai cng cho ci tng l mt iu bt buc ca phong


tc. C ngi ngh nn ci tng v th xc con ngi khng trong sch, ci tng ra
xng ct.
Vic tang ma bt u t lc con ngi cn cht hi th cui cng, cho n khi m
yn m p con chu mi yn tm,v t y, hng nm tit Thanh Minh, con chu li
i thm m, p mt cng vi tt c nhng ngi m khc ca gia nh.

Toan nh 179

Kt lun
Gia nh l nn tng ca x hi, nhng gia nh bt u t c nhn.
Xt qua mi sinh hot gia nh, qua mi bin c vui bun, ta thy ngun gc ca
mi sinh hot u do c nhn, do s cn thit ca c nhn to nn.
Ngi ng u gia nh l gia trng, c bn phn duy tr v bo v gia nh,
chu trch nhim v ht thy nhng hnh vi ca mi ngi trong gia nh, chnh trch
nhim ny khin mi lin quan gia mi ngi trong gia nh ngy cng r rt v
s thn thit ca mi ngi trong gia nh bt dit.
Ngy xa, nu ngi gia trng phm ti, con ci b bt lm n t, v nu mt
ngi trong gia nh phm ti phn quc, tt c gia nh phi lin i chu trch
nhim.
Lut l kht khe, li thm tc l rng buc, mi ngi trong gia nh lun lun phi
cng nhau lo gi vng ly np nh, bo v hnh phc chung, cng xy dng s thnh
vng chung, nh th tc l thc hin s on kt, n l ci cn bn, truyn thng ca
dn tc Vit Nam.
Nh trnh by trong i sng bn thn, gi vng tinh thn on kt, ngay
trong t np sng c nhn, bn thn lun lun phi hy sinh cho cc sinh hot cng
ng, v gia nh, n v nh nht quy t nhiu c nhn, li phi hy sinh cho cc sinh
hot cng ng khc, ngha l sinh hot ca cc n v bao trm trn n v gia nh,
tuy nhin, trc khi lo trn nhng trch nhim trong n v bao trm, gia nh phi
chu ton cho nhng c nhn trong n v mnh trc: Ngi xa gi l t gia.
Dn tc ta tri bao nhiu cuc thng trm m khng b tiu dit hoc ng ho,
chnh v tinh thn on kt m tinh thn ny bt u t gia nh, trong mi ngi
lun lun c mt s ho hp nhng nhn rt t nh. y cng l nt bn sc ring ca
dn tc Vit Nam.
Gia nh chi phi c nhn, nhng chi phi bo v tt c cc c nhn trong gia
nh, ngha l bo v quyn li chung ca gia nh.
C c nhn mi c gia nh, nhng gia nh c vng, c nhn mi bn. Bi vy,
nhiu sinh hot gia nh ch bt u t mt c nhn, m cc c nhn khc ng lin
i hng th hoc chu ng.
Gia nh c bn vng th x hi mi trng tn.
Ht

Ti liu than kho
- o duy Anh Vit Nam Vn Ho S Cng Nh xut bn Bn Phng, 1961
- V Bng Ming ngon H Ni Nam Chi Tng Th, 1960.
- Phan K Bnh Vit Nam Phong Tc ng Dng tp ch, 1914-1915
- Lois Bezacier Lart Vietnamien
- L Ng Ct v Phm nh Toi i Nam quc s din ca.
- Bu Cm Hc ch Vit Nam qua cc thi i Vn ho Nguyt san, 33 v 34,
thng 8, 9-1958.
- G. Coulet Cultes et Religions de LIndochine Annamite.
- Chu Ngc Chi Th Mai Gia L
- Nguyn Cao m, Trn Cao Lnh Vit Nam, Qu Hng yu du, Tc gi xut


bn 1967.
- Dng Qung Hm Vit Nam vn hc s yu B Quc gia Gio dc xut bn,
1956.
- James B. Hendry. Cng cuc nghin cu mt cng ng thn x Vit nam
Phn hot ng kinh t Nguyn nh Thun dch.
- Grald C. Hickey, vi s cng tc ca Bi Quang a Nghin cu mt cng
ng thn x Vit nam X hi hc V Hng Phc dch.
- Guard et Durant Connaissa.... Vit Nam
- Revue Horizon Lvelution de la Littrature Vietnamienne depuis les
caracltres Nm jusqu lcriture romanise, Ed, Spciale 1958.
- Thn Trng Hu - Hc lut l An nam. ng Dng tp ch, 1915.
- Trn Trng Kim Vit Nam S Lc, Tn Vit.
- Thi Vn Kim Nhng nt an thanh Nh xut bn Thanh Long, 1957.
- Nguyn Vn Kim Tn Chu Nh in Nht Tr Tn Chu, 1966.
- L Thnh Khi Historie de LAsie de Sud-Est. Collection Que sais je?
- Dng nh Khu Les Chefs dOeuvre de la Littrature Vietnamienne Imp.
Kim Lai.1966.
- V Ngc Lin Moeurs et contumes du Viet Nam.
- Mai Vn Lng - La Chanson Populaire Indochine, No 78, 25-02-1942
- Andr Massong Historie de Viet Nam Collection Que sais je?.
- Paul Mus Vit Nam, sociologie dune guere Ed, du Seuil.
- Ministre De Affaires trangres du Viet Nam Ratits Vietnamiennes.
- T Quyn ng Vn Nhm i cng ngh thut kin thit nh ca Vit
Nam Bch Khoa s 12 v 13, ngy 1 v 15-07-1957.
- Lng Nhn Giai thoi lng Nho Nam Chi tng th, 1967.
- Nguyn Nhn T chc Tiu hc, Cao ng Tiu hc v Trung hc ng dng.
Nhng l do ca mt chng trnh Tri Tn tp ch s 59, 10, 66, 89, 91, 97, 101,
102, 103, v 104, nm 1942-1943
- A. Pazzi Ngi Vit Cao Qy- Hng Cc dch. Co Thm xut bn.
- Chiu Dng Nguyn Cc Phng Sn nhn nhn bt. Nh in Vn Li, 1959.
- Vin Ti H Tn Pht Vn cng, Th mai gia l. Hng Dn, 1961.
- Phm Qunh Le paysan Tonkins travers le parler populaire.
- E. Tavernier La Famille Annamite.
- Trn Vn Tng Vit Nam les hommes d Au del du Sud Editions de la
Baconnire. Neuchatel (Suisse), 1957.
- Thch Lam H Ni, ba mi su ph phng. Phng Giang, 1959.
- Nghim Thm Esquisse dune Etudes sur les Interdictions chez les Vietnamiens
T sch vin Kho C, 1965.
- Tn Tn m thc.
- Thc Nhn X hi Vit Nam vi vn l nhc Nguyt san X hi s 6 thng
4-1966
- Thc Nhn X hi Vit nam vi vn gia tc Nguyt san X hi s 10,
thng 8-1966.
- Nguyn Thiu Quan nim v gio dc.
- Dng B Trc Gia l gin yu
- Pierre Varet Au pays dAnnam, les Dieux qui neurent Edition Eugne Fiuire
Paris.
- Lloyd W. Woodruff, vi s ph t ca Nguyn Ngc Yn Nghin cu mt cng

Toan nh 181

ng thn x Vit Nam.
*
* *
mc lc
PHONG TC VIT NAM 1
M U 1
PHONG TC L G? 1
PHN TH NHT 4
i sng bn thn 4
n Ung 4
Thc n chnh ca ngi Vit Nam 5
Go 5
n Cm 8
Cc th bnh tri 9
C 12
Cc sn phm ng loi vi c 16
Nhng thc n ph 17
Thc vt 17
ng vt 19
Khong Vt 22
Nhng Ba n 23
Ba sng 23
Ba tra 24
Ba chiu 25
Ba n v cch n 25
n Tru 26
Ht Thuc Lo 26
ung chnh ca ngi Vit Nam 27
Nc 27
Ru 32
May Mc 33
Trang sc 48
trang sc n ng 48
trang sc n b. 48
trang sc tr em 50
Nhum rng 52
Lm Lng 54
*Cng vic lc tinh sng 54
*Cng vic bui sng 56
*Cng vic bui tra 58
*Cng vic bui chiu 58


*Cng vic bui ti 60
Ngh Ngi 66
Ng 67
*Nam n hu bit 68
* Xp t cc phng ng 68
Ging, Mn, Chn, Chiu 69
Gii Tr 73
Hi mng xun 73
* Ht i 74
* Ht v 76
* nh u 79
* nh vt 79
* Bi thuyn 81
*Th chim 81
Nhng Tr Tiu Khin 82
* Cm 83
* K 85
* Thi 88
* Tu 90
* B cn v hn non b 92
* Chi cy cnh 93
* Chi chim, c 93
T tng 93
* Tu 94
* Sc 94
* Yn 94
* bc 95
KT LUN 96
Phn th nh - 97
i sng gia nh 97
Gia nh 97
* Gia Trng 99
Nh ca 101
Kn t chn hng 102
Vt liu xy ct. 102
Kin trc nh ca 103
Cng ng 105
* M trc ng 106
Nhng Kiu Nh 106
l ct nc 107
Cch sp t trong nh 108
l mng tn gia 108
Trang tr trong nh 109
Ci xin 110
Gi th 111
p Duyn 111

Toan nh 183

KN V KN CHNG 112
Trai gi tip xc 113
Hn l 116
*Bn Tin 116
*L chm ng 117
*L n gim. 117
* L n hi 117
* L nghnh hn 117
* L mng b m v 119
* L nh th 119
* Rc du 119
* L bn nh chng 120
* L t hng 120
Mng Ci 121
Tic Ci 121
* Bo h 122
* L ng phng 122
* L nh h hoc t h 123
Hn l theo Pht Gio 123
Np cheo 123
Tc a th xa 123
Qun o ci 125
Sinh 127
Mong c con 127
Him mun 128
S cu t 129
C tin mng 129
Thai gio 129
Sinh trai, sinh gi 131
Lm bn 131
Sinh chm 132
Sau khi a tr ra i 132
cung long 132
King khem 133
Sn sc tr s sinh 133
Gy dng con ci 135
Vic hc hnh 135
Nhng bui hc u tin 136
L Khai tm 136
Bi hc u tin 136
Hc hnh ngy nay 136
ng v cu gio xa 137
Vic dy hc xa v nay 138
Thi c xa v nay 139
Thi c xa 139
Nn hc mi ca ngi Php (t thi Php thuc) 141
Tp ngh 142
Ngh nghip ti nc ta 143


Khao vng 149
L Khao 149
n sinh nht 155
Truy Phong ph mu v tin t 156
Yn lo vi tc trng tui gi 156
au m 158
Ngun gc bnh tt theo khoa hc 159
Tang Ma 165
Lc lm chung 166
Khi ngi bnh cht 167
Phng ving 171
Bo tang 171
Thi kn gii 172
L chuyn cu v yt t 172
Pht dn 173
Sau khi chn 176
Ci tng 177
Kt lun 179
Ti liu than kho 179
mc lc 181

Phong Tuc Vietnam

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Phong Tuc Vietnam

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Toan nh 1

You might also like