asopis Nacionalnih parkova Crne Gore, godina II, broj 6, januar-februar 2010.

UPOZNAJTE I POSJETI TE
NACI ONALNE PARKOVE CRNE GORE
Podruje plavskih Prokletija odavno je prepo-
znato kao prostor izuzetnih prirodnih vrijednosti i
rijetkosti, koje su ga preporuivale za najvii stepen
i reim zatite. Saznanja o ekolokim vrijednostima
tog podruja, publikovana u strunoj i naunoj lite-
raturi o fori i vegetaciji jugoistonih Dinarida, pre-
zentovana na brojnim skupovima i simpozijumima,
podsticala su potrebu njegove adekvatne zatite i
valorizacije.
Inicijativa za proglaenje NP Prokletije po-
stojala je dui vremenski period. Pokrenuta od Op-
tine Plav, pobuivala je interes javnosti, a posebno
prilikom donoenja relevantne prostorno-planske
dokumentacije. Jo sedamdesetih godina prologa
vijeka lokalna uprava razmatrala je mogunosti za
uspostavljanje posebnog reima zatite planinskog
masiva Prokletija, to je podrano planskom doku-
mentacijom republikog nivoa iz 1984. i 1987. go-
dine.
U martu 2000. godine, slijedei odrednice
Prostornog plana Republike, Republiki zavod za
zatitu prirode, Optina Plav i Javno preduzee za
nacionalne parkove Crne Gore pokreu operaciona-
lizaciju inicijative za proglaenje nacionalnog parka
''Prokletije''.
Polazni dokument podrazumijevao je izradu
studije koja je trebalo da argumentovano i struno
dokae i opravda ranije inicijative. Konano, 2007.
godine, uporedo sa izradom Prostornog plana Crne
Gore do 2020. godine, Republiki zavod za zatitu
prirode uradio je Studiju izvodljivosti za uspostav-
ljanje zatienog podruja prirode na podruju
plavskog dijela Prokletija nacionalni park ''Pro-
kletije''. Studijom su obraeni reim i zone zatite,
nain upravljanja, predloene granice obuhvata.
Predstavljene su osnovne fziko-geografske ka-
rakteristike i biodiverzitet. Endemina fora i fauna
ukazala je na Prokletije ne samo kao na balkanski
centar visokoplaninskog diverziteta, ve kao centar
biodiverziteta globalnog znaaja. Podrku opredje-
ljenju da se Prokletije proglase za nacionalni park
dala je i Skuptina Republike prilikom donoenja
Prostornog plana Crne Gore, ukazujui na potrebu
da se kroz formiranje nacionalnog parka zatite pro-
stori od izuzetne prirodne vrijednosti i, naglaavajui
potrebu razvoja svih potencijala koje imaju lokalne
zajednice, podruje plavskih Prokletija zatiti kroz
kategoriju nacionalnog parka.
Kako se nacionalni parkovi kao prostori sa
posebnim sistemom zatite proglaavaju zakonom,
resorno ministarstvo i Vlada su tokom 2007. i 2008.
godine pristupili pripremi, u poetku izmjena i dopu-
na Zakona o nacionalnim parkovima, a kasnije pred-
laganju novog zakona o nacionalnim parkovima, u
kome je pored ostalog defnisano i pitanje petog na-
cionalnog parka.
Javna rasprava, kojom je koordiniralo tada-
nje Ministarstvo turizma i zatite ivotne sredine,
kako po Nacrtu zakona, tako i po uraenoj Studiji
izvodljivosti, pobudila je veliki interes, posebno su-
bjekata u plavskoj optini, a svakako i upravljakih
i rukovodnih struktura Javnog preduzea, koje su
kroz Nauni savjet bitno uticale na kvalitetnu doradu
ponuenih rjeenja, posebno u dijelu granica i zone
obuhvata nacionalnog parka ''Prokletije''.
Dragocjena iskustva steena upravljanjem po-
stojeim nacionalnim parkovima uslovila su da se
za NP ''Prokletije'' predloi takav prostor u povrini
i vlasnikoj strukturi da se obezbijede maksimalni
zahtjevi zatite, a kroz kvalitetno upravljanje i opti-
malna valorizacija, kako prostora Parka tako i ire
plavsko-gusinjske regije.
Donoenjem Zakona o nacionalnim parkovi-
ma avgusta 2009. godine, Skuptina Crne Gore je
proglasila nacionalni park Prokletije kao zatieno
prirodno dobro, utvrdila njegove granice i defnisala
upravljaa. Tim inom privedena je kraju viedece-
nijska aktivnost na proglaenju prostora plavskih
Prokletija za nacionalni park.
Saglasno zakonom defnisanoj proceduri, slije-
di izrada prostorno-planske dokumentacije, a nakon
toga odgovarajui planovi i programi upravljanja.
NP Prokletije zahvata povrinu od 16.630 ha i u okviru njegovih administrativnih granica se na-
laze dva rezervata prirode: Hridsko jezero i Volunica, povrine od 1.052 ha. Kontaktna, odnosno
zatitna zona oko nacionalnog parka iznosi 6.252ha. Van granica parka nalazi se i rezervat prirode
Visitor, povrine 1.618ha. U neposrednoj blizini nacionalnog parka je i predloeni spomenik
prirode Plavsko jezero, koji obuhvata povrinu od 1.150ha.
Rade K. Gregovi
Od inicijative do proglaenja
NP Prokletije
5.
Intervju
Ministar ureenja prostora i zatite
ivotne sredine

9.
Tema broja
reljef i vode proKletija
15.
Klima
KLIMA PROKLETIJA
18.
Flora
BILJNI SVIJET NP PROKLETIJE
24.
umski ekosistem
znaaj uMa np proKletije

28.
Entomofauna
KARAKTERISTIKE FAUNE INSEKATA PROKLETIJA
30.
Ihtiofauna
RIBE PLAVSKOG JEZERA
34.
Herpetofauna
HERPETOFAUNA PROKLETIJA
36.
Ornitologija
PTICE PROKLETIJA
Iz sadraja
asopis nacionalni parkovi
izdava:
jp nacionalni parkovi Crne Gore, Podgorica
direktor:
Rade K. Gregovi
Glavni i odgovorni urednik:
Marijana Dakovi
ureivaki kolegijum:
prof. dr Branko Radojii, prof. dr Jovan Kavari
Slobodanka Martinovi, mr Nela Veovi-Dubak
Vanja Krgovi arovi, mr Veselin Luburi,
dr Marija Vugdeli
stalni saradnici:
prof. dr Mihailo Buri, prof. dr Vuki Pulevi,
prof. dr Drago Mari, mr Luka Mitrovi,
mr Darko Dubak, prof. Veljko Martinovi,
mr Mirjana Ivanov
Grafki urednik: mr Ivanka Haveri
lektura i korektura: IK Gligorije Dijak
prevod na engleski: Marijana Dakovi
naslovna strana: Duko Miljani
fotografje:
Arhiva JPNPCG, Zavod za zatitu prirode CG,
PD Prokletije, Duko Miljani, Lazar Pejovi
tampa: M Print, Podgorica
adresa:
nacionalni parkovi - za asopis
Put Radomira Ivanovia 2, 81000 Podgorica
tel/fax: +382 (0)20 658 071
e-mail: jpnpcg@t-com.me, www.nparkovi.cg.yu
Broj irorauna: 510-5848-53
38.
Kulturno - istorijsko nasljee
Kulturno nasljee proKletija
47.
Turizam
razvojne anse proKletija
48.
Aktuelno
priroda ne poznaje GraniCe
POPLAVE
50.
Od lokvanja do oblaka
BrojiMo ptiCe BrojiMo ivot
NP Prokletije
NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE 5
usvajanjem novog zakona o nacionalnim parkovi-
ma, avgusta 2009. godine, usklaene su domae norme
sa direktivama evropske unije i proglaen je peti naci-
onalni park - prokletije. Koje aktivnosti e Ministarstvo
preduzeti nakon usvajanja novog zatienog prostora?
Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sre-
dine e u narednom periodu preduzeti aktivnosti na izvra-
vanju zakonom defnisanih obaveza. Naime, u skladu sa Za-
konom o nacionalnim parkovima, osnovni planski akti koji
se donose za svaki nacionalni park su: prostorni plan po-
sebne namjene, plan upravljanja i godinji plan upravljanja.
S tim u vezi, zakonom defnisan rok za donoenje Prostor-
nog plana podruja posebne namjene za Nacionalni park
Prokletije je 18 mjeseci od dana stupanja na snagu ovog
zakona. Isto tako, nakon donoenja navedenog prostornog
plana, u roku od est mjeseci e se donijeti plan upravljanja
za isti nacionalni park. Naime, plan upravljanja se donosi
na period od pet godina, i sadri mjere zatite, ouvanja,
unapreenja i korienja zatienog prirodnog dobra, zatim
razvojne smjernice, smjernice i prioritete za zatitu i ouva-
nje, uz uvaavanje potreba lokalnog stanovnitva. Takoe,
Plan upravljanja za Nacionalni park Prokletije e defnisati
planirane aktivnosti na odrivom korienju prirodnih re-
sursa, razvoju i ureenju prostora, identifkaciju planskih
namjena i reima korienja zemljita itd. Pitanja koja se
tiu saradnje i partnerstva sa lokalnim stanovnitvom, vla-
snicima i korisnicima nepokretnosti, takoe, bie rijeena
ovim planom.
INTERVJU
Branislav Gvozdenovi,
Ministar ureenja prostora i zatite
ivotne sredine
ouvanje je iMperativ
Gospodin Branislav Gvozdenovi istie da nacionalni parkovi imaju poseban znaaj meu
zatienim podrujima i predstavljaju imperativ ouvanja. isto tako, prenoenjem poslova in-
spekcije zatite prostora, javno preduzee e se ukljuiti u jedinstveni sistem zatite prostora
koji e obezbijediti efkasnije, racionalnije i jednostavnije instrumente za sprovoenje zakona
i na taj nain preduslove za mnogo bre i funkcionalnije ostvarenje njegovog stratekog cilja:
suzbijanje bespravne gradnje
NP Loven
6 NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE 7
radi efkasnijeg spreavanja bespravne
gradnje u zatienim podrujima, Ministarstvo
ureenja prostora i zatite ivotne sredine je
povjerilo dio poslova koji se odnose na inspek-
cijski nadzor iz oblasti zatite prostora javnom
preduzeu nacionalni parkovi Crne Gore i jav-
nom preduzeu Morsko dobro. ta se oekuje
od ove uredbe?
Na sjednici Vlade koja je odrana 29. decem-
bra 2009. g. donijeta je Uredba o povjeravanju dije-
la poslova Ministarstva ureenja prostora i zatite
ivotne sredine Javnom preduzeu za upravljanje
morskim dobrom i Javnom preduzeu Nacionalni
parkovi Crne Gore.
Vidno izraeniji stepen odgovornosti za sve
uesnike u oblasti ureenja prostora i izgradnje
objekata, kao i ukljuivanje veeg broja subjekata
u sveukupnu zatitu prostora, jesu osnovna opre-
djeljenja na kojima se temelje odredbe Zakona o
ureenju prostora i izgradnji objekata. Takoe,
od posebnog znaaja je da su Zakonom o izmje-
nama i dopunama krivinog zakonika (Sl. list RCG
70/03, 47/06 i Sl.list CG 40/08) graenje objekta
bez graevinske dozvole i protivpravno prikljuenje
gradilita na tehniku infrastrukturu, zbog njiho-
ve izuzetne drutvene opasnosti prvi put normira-
na kao krivina djela (lan 326a i 326b Zakona).
Krivinopravno sankcionisanje ovakvih oblika po-
naanja namee jos snaniju potrebu za njihovu
prevenciju, to predstavlja optimalno polazite za
to ire ukljuivanje veeg broja subjekata u jedin-
stveni sistem zatite prostora.
Po prirodi poslova, navedena javna predu-
zea na terenu imaju svakodnevni uvid u podruja
iz svoje nadlenosti. Prenoenjem poslova inspek-
cije zatite prostora, ova javna preduzea e se
ukljuiti u jedinstveni sistem zatite prostora koji
e obezbijediti efkasnije, racionalnije i jednostav-
nije instrumente za sprovoenje zakona i na taj
nain preduslove za mnogo bre i funkcionalnije
ostvarenje njegovog stratekog cilja: suzbijanje
bespravne gradnje.
Konferenciji un o klimatskim promjenama
koja je odrana u Kopenhagenu prisustvovali su
i predstavnici resornih ministarstava Crne Gore.
na toj konferenciji svjetske voe donijele su
odluku o tome na koji nain e se izboriti sa glo-
balnim zagrijavanjem i klimatskim promjenama
koje postaju najvei problem planete zemlje i
svih nas. ta je istaknuto tim povodom?
Konferencija Ujedinjenih nacija o promje-
ni klime odrana u Kopenhagenu po prvi put je
okupila najvei dio lanica Ujedinjenih nacija na
najviem politikom nivou. Suoeni sa projekcija-
ma koje ukazuju na nesagledive posljedice uticaja
klimatskih promjena na sve sfere ivota i razvoja,
blizu 115 predsjednika drava i premijera prisustvo-
valo je zajednikom COP i COP/MOP segmentu na
visokom novou, to je predstavljalo jedno od naj-
veih okupljanja svjetskih lidera van sjedita UN
u Njujorka.
Imajui u vidu znaaj Konferencije, delega-
ciju Vlade Crne Gore predvodio je Milo ukano-
vi, predsjednik Vlade Crne Gore kao ef delegacije,
dok je Branimir Gvozdenovi, ministar ureenja
prostora i zatite ivotne sredine bio zamjenik efa
Delegacije. Osim izlaganja predsjednika Vlade na
plenarnom zasjedanju u okviru segmenta Konfe-
rencije na visokom nivou, crnogorska delegacija je
odrala veliki broj bilateralnih susreta sa predstav-
nicima UN agencija, Globalnog fonda za ivotnu
sredinu i sa zemljama EU i balkanskog regiona.
Radi postizanja opteprihvatljivog i fer
meunarodnog sporazuma, a istovremeno ambi-
cioznog, kojim bi bio defnisan put izbjegavanja
opasnih promjena klime, voeni su intenzivni pre-
govori na nivou eksperata, ministara i predsjed-
nika drava, ali sa dosta kontraverznosti i velikim
razlikama u miljenju o itavom procesu. Iscrpni
pregovori u Kopenhagenu rezultirali su objavljiva-
njem politikog sporazuma pod nazivom Kopen-
hagenski sporazum (Copenhagen Accord) koji se
nije bazirao na tekstovima ad-hoc radnih grupa.
Osnovna karakteristika ovog dokumenta ostaje
princip zajednike, ali podijeljene odgovorno-
sti i predstavlja zajedniku osnovu neophodnu
za postizanje konsenzusa, uz zadravanje rezervi
na meusobne razlike.
Iako je pravno neobavezujui dokument, na
stav je da Sporazum predstavlja korak naprijed i
govori o spremnosti zemalja da i dalje trae kom-
promisno rjeenje koje bi bilo od koristi za sve.
Crna Gora podrava miljenje da se dokument
mora transformisati u pravno obavezujui spora-
zum idue godine, a njegov pravi znaaj bie tek
kad bude preinaen u meunarodni zakon.
Kopenhagenski sporazum ne sadri utvre-
ne vrijednosti za redukciju emisija GHG gasova u
periodu od 2013. do 2020. godine, niti dugoroni
cilj redukcije GHG gasova za 50 % do 2050. godine.
Meutim, dokumentom se naglaava da su klimat-
ske promjene najvei izazov dananjice i naglaa-
va snanu politiku volju za suzbijanje klimatskih
promjena u skladu sa principom zajednike, ali
podijeljene odgovornosti.
Kopenhagenski sporazum je prvi dokument
koj je ujedinio Sjedinjene Amerike Drave, Kinu
i druge zemlje u razvoju koje se ubrzano ekonom-
ski razvijaju, u borbi protiv globalnih klimatskoh
promjena, odnosno u borbi za smanjivnje emisija
gasova sa efektom staklene bate. Tako neto Kjoto
protokol nije uspio. Prema Kjoto protokolu zemlje
u razvoju nijesu imale zakonsku obavezu da smanje
svoje emisije, a ni SAD ga nije nikada ratifkovala,
pa samim tim nije mogla ni imati nikakave zakonske
obaveze u implementaciji protokola. Dodatno, po
prvi put je na globalnom nivou postignut dogovor
o ogranienju rasta temperature do ispod nauno
utvrene granice od 2 stepena Celzijusa u odnosu
na temperaturu iz pre-industrijskog perioda.
Dokumentom je predvieno da razvijene
zemlje dostave kvantifkovane ciljeve smanjenje
emisija do 2020. godine (nije defnisana referentna
godina, odnosno smanjenje u odnosu na koju go-
dinu), a zemlje u razvoju (prvenstveno zemlje koje
se ubrzano razvijaju) mjere ublaavanja klimatskih
promjena do 31. januara 2010. godine. Namee se
obaveza zemljama u razvoju da svake druge godi-
ne izvjetavaju Sekretarijat Konvencije o stepenu
implementacije mjera za ublaavanja klimatskih
promjena, ukljuujui i inventar gasova sa efektom
staklene bate, putem nacionalnih komunikacija.
Razvijene zemlje su se obavezale da se za
borbu protiv klimatskih promjena u zemljama u
razvoju uloi 30 milijardi dolara u toku idue tri go-
dine (2010-2012), pri emu bi prioritet imale mjere
prilagoavanja na klimatske promjene, prvenstve-
no u najsiromanijim i najugroenijim afrikim
zemljama i malim ostrvskim dravama. Razvijene
zemlje su se takoe obavezale da zajedniki obez-
bijede jo sto milijardi dolara do 2020. godine, kao
pomo zemljama u razvoju.
Znaajan rezultat Konferencije je i najavlje-
no uspostavljanje Kopenhagenskog zelenog fonda
za klimatske promjene, koji e usmjeravati fnan-
sijska sredstva za realizciju projekata u zemljama
u razvoju.
U skladu sa ustavnim opredjeljenjem Crne
Gore kao ekoloke draave i u skladu sa opredje-
ljenjem ka evropskim integracijama, u Kopenha-
genu je iskazana podrka nastojanju Evropske
unije u pogledu redukcije nivoa emisija gasova sa
efektom staklene bate za 20% do 2020. godine u
odnosu na baznu godinu 1990. Sa pozicije drave
u razvoju, posebno je ukazano na neophodnost
snanije fnansijske i tehnike podrke razvijenih
drava, prevashodno primjenom mehanizama
koji se defniu Kopenhagenskim sporazumom
za potrebe drava u razvoju, kako bi se omogu-
ila uspjena realizacija svih potrebnih analiza
nacionalnih potreba u kontekstu sprovoenja
mjera ublaavanja i prilagoavanja na uticaj
klimatskih promjena.
Rezultati konferencije u Kopenhagenu ni-
jesu ispunili u potpunosti oekivanja, prije svega
u postizanju maksimalnog progresa prema fnali-
zaciji ambicioznog i zakonski obavezujueg spora-
zuma na globalnom nivou koji bi naslijedio Kjoto
protokol u 2013. godini i Crna Gora e podrati
NP Biogradska gora
NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE 9 8 NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE
RELJef i vode
PROKLETIJA
Pie: prof. dr Branko Radojii
TEMA BROJA
Proglaenje Prokletija za peti nacionalni
park Crne Gore izazov je za mnoge da ovoj veli-
anstvenoj planini, vjekovnoj granici Prevalitanije,
Duklje, Zete i Crne Gore, planini vjekovnog straha i
neprolaznosti, danas planini prekogranine sarad-
nje i zbliavanja, posvete godine istraivanja
Dominantni prirodni fenomeni Prokletija i
njihove okoline prije svega su reljef i bogatstvo
voda. Za bolje upoznavanje reljefa i voda Prokletija
i okoline svakom zainteresovanom posjetiocu ovih
krajeva na raspoloenju je i sljedea literatura: J.
Cviji, Ledeno doba u Prokletijama i okolnim pla-
ninama, Glasnik SKA, XCII, Beograd, 1913, Ledeno
doba u Prokletijama i okolnim planinama. Glasnik
SKA, XCIII, Beograd, 1921; M. Kneevi, Plavsko-
gusinjski region, SGD, knj.5, Beograd, 1979; M. Ra-
dovi, R. Mari: Crnogorske Prokletije, Podgorica,
2002; B. Radojii, Vode Crne Gore, Filozofski fa-
kultet, Niki, 2005; Geografja Crne Gore, I. II, III,
DANU, Podgorica, 2008; R. Baki, Gornje Polimlje,
priroda, stanovnitvo i naselja. Filozofski fakultet,
Niki, 2005; S. Stankovi, Planinska jezera Crne
Gore. DNU, Crne Gore , Cetinje, 1975.
Prokletije ine vie planinskih lanaca u gra-
ninom prostoru izmeu Crne Gore i Albanije i iz-
medu Podgoriko-skadarske kotline na jugozapadu
i Metohije na sjeveroistoku. Formirane su na dodi-
ru Dinarida i arskih planina. Osnovni im je pra-
inicijativu EU da se obezbijedi da se u novembru
2010. godine u Meksiko Citiju usvoji zakonski oba-
vezujui sporazum, koji e biti u skladu i sa Kopen-
hagenskim sporazumom i sa rezultatima rada dvije
ad-hoc radne grupe.
u ekolokoj dravi Crnoj Gori posebno
mjesto pripada zatienim podrujima, meu
kojima su najznaajniji nacionalni parkovi. Cje-
lokupnim naim aktivnostima nastojali smo da
opravdamo njihov znaaj i ulogu. Kakva su vaa
gledanja na budunost nacionalnih parkova?
U postupku valorizacije zatienih prirod-
nih dobara polazi se od najvanijih svjetskih stra-
tegija, akcionih planova, konvencija i kategorija
(IUCN Crvena lista kategorija i IUCN kategorije
za zatiena prirodna dobra), ime se obezbjeuje
kompatibilnost zatite prirode sa meunarodnim
standardima. Polazei od obaveza koje proizilaze iz
UN konvencije o biolokoj raznovrsnosti, odnosno
njenog Programa rada u zatienim podrujima
i u skladu sa istima, poseban znaaj meu zati-
enim podrujima imaju nacionalni parkovi, kao
podruja najviih ekolokih, biolokih i predionih
standarda. Ova podruja su rezervati rijetkih i
ugroenih vrsta, neizmijenjenih prirodnih proce-
sa i predstavljaju imperativ ouvanja i na zalog
za budue generacije. Istovremeno, upravo u na-
cionalnim parkovima se na najbolji nain mogu
demonstrirati modeli odrivog razvoja, posebno
u kontekstu valorizacije potencijala zasnovane na
procjeni vrijednosti ekosistema. Nacionalni par-
kovi i zatiena podruja prirode Crnu Goru ine
prepoznatljivom destinacijom, odriva valorizacija
njihovih resursa, uz kontrolu uticaja antropogenih
faktora, mogua je ukoliko se aktivnosti sprovode
u okvirima efkasne saradnje.
Efkasno upravljanje zatienim podrujima
prirode, primarno je zasnovano na odrivom siste-
mu fnansiranja i jaanja upravljakih kapaciteta.
Zatita prirode i ouvanje biodiverziteta jedan je
od najznaajnijih segmenata. Istovremeno, zbog
uspjenog suoavanja sa gubitkom biodiverzite-
ta i posljedicama klimatskih promjena, odgovor
u globalnim i nacionalnim okvirima neophodno
je utemeljiti na pristupu prema kom ova pitanja
postaju sastavni dio platforme za sprovoenje po-
litike ekonomskog razvoja, odnosno platforme za
dostizanje ciljeva odrivog razvoja na svim nivoima
djelovanja. Putem integrisanja pitanja zaustavlja-
nja gubitka biodiverziteta i degradacije ekosistema
stvaraju se pretpostavke za dugoronu odrivost
nacionalnih parkova.
Marijana Dakovi
NP Durmitor
odrivost
Implementacija obaveza koje proizilaze
iz meunarodnog okvira ukljuuje unapreenje
sistema upravljanja i fnansiranja zatienih po-
druja, jaanje edukativne uloge parkova i jaanje
komponente turistike ponude, to e u buduno-
sti voditi ka odrivosti nacionalnih parkova. S tim
u vezi, uz podrku meunarodnih organizacija koje
rade u Crnoj Gori, Ministarstvo implementira niz
projekata koji za cilj imaju upravo jaanje sistema
odrivog upravljanja i fnansiranja u nacionalnim
parkovima. Takoe, aktivnosti na izradi Strategije
biodiverziteta sa akcionim planom, izmeu osta-
log, predstavljaju izraz namjere da se uspostave
instrumenti kojima se omoguava izgradnja i ja-
anje nacionalnih kapaciteta.
10 NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE 11 10 NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE
vac pruanja jugozapad sjeveroistok, poprean
na pravac pruanja Dinarida. U reljefu dominiraju
dugaka planinska bila, esto meusobno dosta
izdvojena dubokim dolinama. Glavni planinski la-
nac dug je 70 km. Na njemu su vrhovi: M. Jezerces
(2694 m) u Albaniji, najvii vrh, Zla kolata 2534
m, granini vrh, Maja Kolata 2528 m i Maja rosit
2524 m u Crnoj Gori. U irem smislu, Prokletijama
pripadaju Bogievica (2502 m), Koprivnik (2460
m), akor (2046 m), Mokra planina (2110 m), Haj-
la (2400 m) i druge granine planine izmeu Crne
Gore i Kosova.
Geoloki sastav Prokletija dosta je slo-
en. Djelovi planinskog lanca od Gusinjske kotline
do granice prema Albaniji velikim dijelom su izgra-
eni od tamnomodrih i kriljavih krenjaka donjeg
i srednjeg trijasa, rjee od grumuljastih krenjaka
jure, i gornjokrednih naslaga durmitorskog fia,
koje zahvataju najvee povrine. Istonije od Vi-
njeva i izvorinih djelova Joenike rijeke, izmeu
Lima i Metohije, a na sjeveru do Mokre planine,
planinski prostor je izgraen od paleozojskih na-
slaga kriljaca, pjeara sa soivima konglomerata
i kvarcita. Jugozapadno od Mokre planine, na Pi-
evu, prostrani su izlivi vulkanskih stijena andeziti,
keratofri i tufovi. Sjevernije od ovih predjela, izme-
u dolina Lima, Ibra i Metohije, planinski prostori
su opet preteno izgraeni od trijaskih glinovitih
krenjaka, ronaca i dolomita, rijetko i od jurskih
krenjaka i dolomita.
Osnovni reljef Prokletija formiran je u
oligo-miocenu, ali su na njega bitno uticali i ne-
otektonski pokreti u pliocenu i pleistocenu, kao i
denudacija, fuvijalna i lednika erozija. U djelovi-
ma planine izgraenim od krenjaka ima i krkih
oblika reljefa, posebno dubokih rupa, dolova, uva-
la, jama i peina.
Vrhovi planinskih lanaca su otri, esto zup-
asti i kameniti. Znatan dio planinskih vrhova je
zaravnjen, pokriven travama, to je specifnost
ove planine. Ta odlika ima veliki znaaj jer prua
mogunost bolje turistike valorizacije (vidikovci,
povoljnost za paraglajding i dr.).
Padine su u viim djelovima vrlo strme, a
na njima je veliki broj klisura, surdupa i ljebina.
Granini poloaj Prokletija, dinaminost reljefa i
slaba saobraajna povezanost sa okolnim krajevi-
ma ine da su one i dalje teko prohodne, a nji-
hova divljina uliva zebnju i strah, kako je pisao
J. Cviji (1913).
U dugom planinskom lancu Prokleti-
ja izdvajaju se tri planinske grupe: juna,
srednja i sjeverna.
Juna grupa se prua izmeu doline rijeke
Grnara na jugozapadu do doline Komarae i Ba-
binopoljske rijeke na sjeveru i sjeveroistoku, te iz-
meu Plavsko-gusinjske kotline na sjeverozapadu
i granice prema Albaniji na jugu i jugoistoku. R.
Baki (2005, str. 61) kae: To su tipine Prokletije
krevite, surove, divlje, teko pristupane, du-
gakih i golih vrhova, sa brojnim vrhovima iznad
2000 mn.v., sa cirkovima, dolovima i udolinama.
Najvei vrh na Trojanu dostie 2190 m, na Po-
padiji 2057 m, a na Valunici 2210 m. Planinski
masiv zvan Vezirova brada, protee se zapadno i
sjeverno do doline Dolje i Plavsko-gusinjske ko-
tline, a na jugu do padina Karanfla (2119 m). Ju-
nije su tri visoka vrha (Juni 2407, Srednji 2430
m, Sjevemi 2405 m). Juno od Vezirove brade,
Ropojanske udoline i povri Jezerce je skupina
planinskih vrhova Komljen (Maja e preht 2408
m) i Llubokua (2224 m). Slijedi potom prema
istoku i sjveroistoku grupa najviih planinskih vr-
hova na masivu Beli, koji su i najvii vrhovi Crne
Gore: Zla Kolata (2534 m), Maja Kolata 2528 m,
Maja e Rosit (2524 m) i dr. Sjevernije od Belia je
planinsko bilo Bor sa vie vrhova preko 2000 m,
a najvii je Kunj i Kadis (2094 m), na kojemu su
izvorita mnogih potoka i rjeica. Slijedi potom
prema istoku Mala i Velika apica (2044 m), M.
Vrances (1928 m), Trokus (2075 m). Istonije od
dolina urike i Trokuske rijeke i sve do doline
Komarae je Kofljaka planinska grupa. Tu su,
blie granici, vrhovi Maja horolac (2199 m) i Uj-
kov kr (2269 m) i dr. Od graninih vrhova prema
sjeverozapadu se pruaju planiska bila Treskavac
(1812 m), Veliki hrid (2011 m) i Bivoljak (2092
m). Bivoljak se prema jugu do granice nastavlja
na vrhove Kr Bogievica (2374 m) i Maja e patit
(2203 m), koji pripadaju planinskom bilu Bogi-
evica. Izmeu ovih planinskih lanaca su doline
brojnih potoka i rijeka koje teku prema Trokuskoj
rijeci, Treskavikoj rijeci i Babinopoljskoj rijeci.
Ovom dijelu Prokletija pripada i visoravan Babino
polje i vie graninih planinskih vrhova.
Srednja grupa planina Prokletija prua se
izmeu doline Komarae i Babinopoljske rijeke na
jugozapadu i prijevoja akor i Velike rijeke na sje-
veroistoku. Najvanije planine ove grupe su Starac,
na kojoj su vrhovi Veliki Starac 2352 m, Crni kr
2426 m, Mali Starac 2061 m i Javorsko brdo 2032
m. Slijede potom, evojaki kr (2040 m), Jemi-
ta (abova glava 1906 m) i akor (1911 m), preko
kojega je prevoj (1849 m) izmeu Gornjeg Polimlja
i Metohije.
Sjeverna grupa planina, koja takoe pripa-
da planinskom lancu Prokletija, protee se sje-
vernije od Velike rijeke i prijevoja akor, sve
do prevoja Lokve i rijeka Vrbice i Ljenice na
sjeveru. Vanije planine ove grupe visokih pla-
nina su: Vaganica (2110 m), Planinica (1968 m),
Mokra planina (Usovite 1933 m), Prijedolska
glava (2003 m), tit (1992 m), Sjekirica (1990
m), Pievo (1747 m), Cmiljevica (1963 m), Haj-
la (2003 m), Rusolija (2382 m) i Suva planina
(2155 m).
NP Prokletije
NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE 13 12 NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE
Nacionalnom parku Prokletije pripada jugozapani
dio lanane planine Prokletija, do vrha Tromea (2366
m), zahvatajui dio Bogievice, a granica parka dalje ide
dolinom Babinopoljske rijeke i Komarae.
U vrijeme Wrmske glacijacije ledeni pokriva na
Prokletijama je zahvatao prostor oko 250 km
2
(J. Cviji,
1913, 1921). Glacijaciju su karakterisali brojni cirkni i
dolinski lednici. Vei lednici, iz cirkova na sjevernoj i
sjeverozapadnoj strani planine sputali su se u dolinu
Vrmoke rijeke, Grnara i Vruje. U proirenju kod Gusi-
nja lednici su se spajali, a dalje se lednika masa, debljine
i do 200 m, kretala dolinom Ljue. Ovaj lednik duine 35
km zavravao se na mjestu gdje je danas Plavsko jezero,
formirano u terminalnom basenu. Ovo je bio najvei led-
nik na Prokletijama. Ka ovom ledniku priticali su manji
sa Rikavca, Planinice i Mojana. Na zapadu glavna masa
leda formirala se u cirkovima na prevojima i zaravnima
izmeu Prokletija, ijova i Kuke krajine. Dio lednika
kretao se ka Verui, a drugi ka krobotnici. Trei lednik
je bio u dolini Brskuta. U istonom dijelu Prokletija vrlo
su bili moni peki i deanski lednici.
Sve rijene doline, koje se od najviih djelova
Prokletija sputaju prema Plavsko-gusinjskoj kotlini i
Polimlju u vrijeme glacijacije bile su ledniki valovi. Mo-
renske naslage oko nekadanjih cirkova i du lednikih
dolina, kao i fuvioglacijalni nanos u niim djelovima,
predstavljaju najpovoljnije djelove prostora za razvoj
poljoprivrede, planinskog turizma i ivot ljudi.
Prije susreta sa izuzetnim reljefnim fenomenima
Prokletija svaki posjetilac, kao uvod u prirodnu dramu,
doivjee sve ljepote prostrane doline gornjeg Lima.
Dolina Lima je kompozitnog karaktera. Reaju se
kotline i klisure. Na prostoru Gornjeg Polimlja su prostrana
Plavsko-gusinjska kotlina i dio doline zvan Polimlje.
Plavsko-gusinjska kotlina ili basen sa Plav-
skim jezerom, predstavlja prostrani valov pleistocenog
plavsko-gusinjskog lednika. Prostire se izmeu june i
srednje grupe planina koje pripadaju Prokletijama, sa
juga i istoka, i Visitora i okolnih planina, sa zapada i sje-
verozapada. Nadmorska visina kotline je izmeu 900 m i
1000 m, duga je 25 km, a iroka do 5 km. Okolne strane
diu se strmo, a po dnu kotline meandriraju rijeka Ljua i
njene pritoke. Sa sjeverne strane terminalni basen zatva-
ra velika eona morena, a u njegovom najniem dijelu je
Plavsko jezero. Morene se u nizovima proteu od jezera
do sela Novia. Mone su i na prostoru sela Skia, kao i
na prostoru zvanom Zakr. Od Gusinja se kotlina protee
uz lednike doline Grnara, Bistrice, Dolje i Vruje.
Polimlje predstavlja ui pojam u odnosu na do-
linu Lima, a ini ga proireni dio doline formiran znat-
nim dijelom u paleozojskim kriljcima, izmeu Plav-
sko-gusinjske kotline na jugu i ulaza u klisuru Sueska
na sjeveru. Proirenja su u ataru sela Gornje Ranice,
Murine, Manice, Zoria i Gornjih Luga, nadmorske vi-
sine od 780 do 890 m. Ove doline takoe imaju oblik
lednikih valova.
Geomorfoloku interesantnost u dolini Lima pred-
stavlja i klisura Sueska, izmeu Polimlja i Andrijevike
kotline, duga 4 km.
VODE
Geoloki sastav i povoljne klimatske prili-
ke uslovili su da su Prokletije bogate povrinskim
vodama, brojnim izvorima, vrelima, rijekama, lo-
kvama i planinskim jezerima. Na Prokletijama su
izvorita jo velikog broja rijeka koje pripadaju sli-
vu Crnog i Jadranskog mora.
Lim je najvea pritoka Drine. Duina toka je
219 km, od ega je na teritoriji Crne Gore 83 km.
Izvire iz Plavskog jezera. Ako se u duinu rijenog
toka ukljui i rijeka Ljua, duga 12,5 km i rijeke
od kojih ona nastaje, duina Lima se poveava za
39,5 km. Od toga je na prostoru Albanije 17 km.
Prosjeni proticaj na Limu pri izlazu iz Plavskog
jezera je 19,3 m
3
/s.
Od brojnih rjeica nastaje rijeka Ljumi i Ver-
moit, potom se naziva Grnar, a od Gusinja (927
m) spajanjem Grnara i Vruje nastaje rijeka Ljua.
Rijeni sliv Vruje bogat je mnogim hidrolokim fe-
nomenima. Vruja nastaje od Grlje, iji su izvorini
djelovi Bjeliki potok i Skakavac, od Dolje i niza
jakih izvora du tektonskog rasjeda, ispod strmih
padina Vezirova brada. Najizdaniji i najljepi su
Alipaini izvori, poznati po hladnoj i bistroj vodi,
kao i po ljepoti okoline. Izuzetnu prirodnu ljepotu
predstavlja rijeni tok Skakavc (Skakavica). Na oko
2 km po izbijanju iz Oka, jednog od najveih vrela
na Prokletijama, Skakavac (Skakavica) pravi vodo-
pad visok od 15 do 20 m. Voda se niz vodopad stro-
potava u ponor, da bi se poslije brojnih dinovskih
lonaca i preaga pojavila kao rijeka Vruja.
Pored bogatstva voda sliva Grnara, Vru-
je, Ljue i drugih brojnih potoka, koje se slivaju
u Plavsko jezero, svakako su izuzetna hidroloka
bagatstva slivovi Plavske rijeke, njenih pritoka,
Jasenine, Trokuske i Hotske rijeke, i Komarae,
najvee pritoke Lima u plavsko-gusinjskoj regi-
ji, kao i njenih izvorinih rijeka: Babinopoljske,
Hridske, Treskavike i drugih. Uz doline pomenu-
tih rijeka idu glavne saobraajnice koje povezuju
Plavsko-gusinjsku kotlinu i unutranjost Prokletija.
Na Prokletijama su izvorita jo mnogih rijeka koje
pripadaju crnomorskom i jadranskom slivu.
Izuzetno hidroloko bogatstvo i ukras Prokle-
tija i njihove okoline ine gleerska ili planinska
jezera. Od 33 jezera na planinama Crne Gore pet
njih je na Prokletijama i u njihovoj okolini (Plav-
sko, Hridsko, Horolako, Rikavako i Bukumirsko)
Na planinama je i vei broj lokava i bara koje ine
zabarena planinska jezera.
Plavsko jezero je nastalo u terminalnom
basenu najdueg lednika na Prokletijama. Nalazi
se na 908 m nadmorske visine, a sa povrinom od
1 990 000 m
2
, najvee je planinsko jezero u Crnoj
Gori. Dubina jezera dostie do 9,15 m. Nivo vode u
jezeru prosjeno varira do 1,5 m, rijetko i do 2 m.
Najvei vodostaj jezera je maju i aprilu, a minimum
Bukumirsko jezero
KLIMA PROKLETIJA
KLIMA
NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE 15 14 NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE
u septembru i avgustu. Voda jezera se ljeti zagri-
je na povrini i do 22
o
C, a zimi se povrina jezera
zamrzne. Jezero je bogato ribom i predstavlja pri-
rodno mrestilite itavog sliva Lima. Oko Plavskog
jezera etiri su akumulacione terase, na kojima su
vanija naselja. Turistika valorizacja Plavskog je-
zera, uz Nacionalni park Prokletije, ubrzae razvoj
svih naselja u okolini, a posebno Plava, kao centra
Optine Plav i ire okoline.
Hridsko (Ridsko) jezero je u sjeveroi-
stonom dijelu Nacionalnog parka Prokletije, ispod
Hridskog kra, na nadmorskoj visini 1970 m. Povr-
ina jezera je 33 376 m
2
, a najvea dubina mu je 5,1
m. J. Cviji (1913) je tvrdio da je glacijalni reljef na
podruju Hridskog (Ridskog) kra najbolje ouvani
glacijalni reljef kod nas. Ono to Hridsko jezero ini
posebnim meu planinskim jezerima Crne Gore to
je, uz ljepotu jezera, i ouvanost i ljepota uma u
okolini.
Horolako jezero je na 2040 m, ispod
vrha Maja Horolac (2199 m). Dugo je 50,m, a iro-
ko 40. Najvea dubina jezera je 4 metra. Okolina
jezera je krevita i teko pristupana.
Rikavako jezero je na mjestu gdje plani-
na ijovo prelazi u Prokletije, na nadmorskoj visini
1311 m. Povrina jezera je 17 755 m
2
, a najvea du-
bina 13,9 m. Nastalo je u supodinskom lednikom
cirku.
Bukumirsko jezero je u sjevernom pod-
noju planine ijovo, na 1440 m nadmorske visine.
Nedaleko je od izvorinih djelova Verue (Mokro).
Povrina jezera je 19 320 m
2
, a najvea dubina 16,8
m.
Izgradnja auto-puta Bar Boljare, u per-
spektivi i modernog asfaltnog puta koji e povezati
Plavsko-gusinjsku kotlinu, preko izvorinih djelova
doline Grnara i doline Vermoi, sa Podgoricom,
izgradnja puteva uz doline Prokletija, omoguie
Nacionalnom parku Prokletije da postane kola
prirode i, zajedno sa ljepotama ouvane prirode
okoline, vaan prostor svjetskog interesovanja.
Relief and water richness represent
dominant natural phenomenon of Prokletije
massif and its surroundings. Prokletije con-
sists of several mountain chains in the bor-
der area between Montenegro and Albania
and between Podgorica - Skadar Valley in the
southwest and Metohija in the northeast.
The geological composition of Prokletije
is very complex. The tops of the mountain
chains are sharp, often jagged and rocky.
The slopes in the upper parts are very steep
with many canyons. Substantial part of the
mountain peaks is fat, with grass, which is a
specifcity of this mountain. That peculiarity
is of a great importance since it offers a pos-
sibility for better tourism valorisation.
Crnogorske Prokletije ine sastavni dio vi-
sokoplaninskog masiva Prokletija (Alpi na jugu
Evrope), smjetenih izmeu podgoriko-skadar-
ske kotline na jugozapadu, rijeke Drim na istoku i
Metohije na sjeveroistoku. Klima ovog visokopla-
ninskog podruja odreena je dejstvom niza geo-
grafskih faktora, kao to su: poloaj u zoni sukoblja-
vanja kontinentalnih i mediteranskih vazdunih
masa, duina pruanja prostora u meridijanskom
pravcu, izraena vertikalna disekcija i horizontalna
razuenost reljefa, razliite ekspozicije terena, ra-
znovrsna vegetacija i drugo. Pored toga, na stanje
klime bitno utiu i odreeni klimatski faktori koji
djeluju iz blieg i ireg okruenja, naroito iz sredo-
zemne, centralnoevropske i istonoevropske zone.
Zbog toga se Prokletije odlikuju visokim stepenom
sloenosti i raznolikosti klimatskih elemenata, to
omoguava irok spektar razvojnih uticaja, kao i
odreenih ograniavajuih dejstava.
Imajui u vidu geografski poloaj, reljef i
nadmorsku visinu i na osnovu analize viegodinjih
srednjih vrijednosti vanijih klimatskih elemenata,
na ovom prostoru su zastupljena etiri osnovna tipa
klime: umjereno-kontinentalna u plavsko-gusinj-
skoj, beransko-andrijevakoj i roajskoj kotlini i u
niim dolinskim djelovima; subplaninska u sred-
njim visinskim zonama do 1.300 m; planinska u vi-
im planinskim zonama; submediteranska u niim
djelovima Kuke povri i u podgoriko-skadarskoj
kotlini. Pored osnovnih, ovdje se pod uticajem ra-
znih prirodnih faktora, naroito eksternih prodora
vazdunih masa, javljaju i odreeni tipovi mikrokli-
me. Ovu pojavu treba uvaavati u prostornoj orga-
nizaciji pojedinih djelatnosti, a posebno u razvoju
turizma i nekih vidova poljoprivrede. Najizraeniji
su prodori mediteranske klime sa juga (dolinom
Cijevne, Vrmoe i Male rijeke), te kontinentalne
sa sjevera, sjeveroistoka i istoka (preko Peterske
visoravni, dolinom Ibra i preko brojnih prevoja u
graninoj zoni).
Klima planinskog dijela crnogorskih Pro-
kletija odlikuje se kraim i svjeim ljetima, du-
gim, umjereno hladnim i snjegovitim zimama,
relativno visokom godinjom sumom padavina,
toplijom jeseni od proljea i kratkim vegetacio-
nim periodom. U niim djelovima, u kojima vlada
umjerenokontinentalna i izmijenjena planinska
klima, ljeta su dua, toplija i sunija, a zime krae
i povremeno hladnije zbog este pojave tempera-
turnih inverzija.
Mr Luka Mitrovi
Rikavako jezero
Foto: Marija oki
16 NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE 17
Temperatura vazduha. Vei dio podruja
ima srednju godinju temperaturu vazduha izmeu
2C i 7 C, s tim to se ona u kotlinama i rjenim
dolinama kree izmeu 6 C i 9 C. Najtopliji su juli
i avgust sa srednjom temperaturom izmeu 15 C i
19 C na visinama do 1000 mnm, te od 8 C do 13
C u predjelima iznad ovih visina. Ovi mjeseci su
najpogodniji za ljetnji turistiko-rekreativni bora-
vak, naroito u visinskoj zoni izmeu 800 i 1.500
m. Najhladniji je mjesec januar sa prosjenom tem-
peraturom vazduha od - 0,9 C u Beranama, - 1,0
C u Plavu i - 2,8 C u Roajama, te oko -7 C na
najviim planinskim vrhovima. Srednja dnevna
temperatura vazduha via od 10 C, koja odreu-
je period aktivne vegetacije, traje oko 160 dana na
nadmorskim visinama do 1.000 m (maj-oktobar),
oko 90 dana u visinskoj zoni izmeu 1.000 i 1.500
m (juni-avgust), te oko 60 dana u predjelima iznad
1.500 m (juli-avgust).
Visinski pojas oko 1.500 mnm ima, tokom 4
mjeseca, temperaturu vazduha ispod nule, dok se
u zoni od oko 2.000 mnm negativne temperaturne
vrijednosti zadravaju oko pet mjeseci. Ovakav ter-
miki reim vazduha ima povoljan uticaj na obim i
trajanje izluivanja snijenih padavina, vrijeme za-
dravanja i osobine snijenog pokrivaa, pa samim
tim i na duinu trajanja zimske turistike sezone.
Na osnovu analize podataka za temperatu-
ru vazduha moe se zakljuiti da je ljeto umjereno
toplo, a zima umjereno hladna. Jesen je toplija od
proljea, to prua mogunost produenja ljetnje
turistke sezone. Zbog dugog zadravanja snijega i
niskih temperatura vazduha, zimska turistika se-
zona traje due, uz znatno skraenje proljea.
Insolacija. Saglasno mjesenom i periodi-
nom toku oblanosti, kreu se i vrijednosti insola-
cije, koja predstavlja veoma vaan razvojni faktor
i u turizmu i u poljoprivredi. Prosjena godinja
vrijednost insolacije u sjevernom i centralnom
dijelu iznosi oko 1.800 asova sunevog sijanja i
svrstava ih u srednje osunane visokoplaninske
prostore, dok se ona u junoj zoni penje i do 2.000
asova. Najvea insolacija je u junu, julu i avgustu,
to se poklapa sa periodom intenzivne vegetacije i
razvoja ljetnjeg turizma. Meutim, kada je u pita-
nju zimsko doba, pokazatelji mjernih stanica nijesu
u potpunosti relevantni, jer se tada esto javljaju
temperaturne inverzije, pri kojima su, istovreme-
no, nii kotlinski i dolinski prostori pod maglom,
dok su oni vii, koji su pogodni za skijanje i razne
sportsko-rekreativne aktivnosti na snijegu, pod uti-
cajem intenzivnog sunevog sijanja.
Oblanost. Sa izuzetkom najjunijeg dijela,
prostor crnogorskih Prokletija ima povienu obla-
nost tokom cijele godine. Najmanja je u julu, avgu-
stu, septembru i u prvoj polovini oktobra, kada se
kree u rasponu 3,6 6,5 desetina, to pogoduje
ugodnom boravku na ovom prostoru i razvoju ljet-
nje turistike sezone u trajanju od skoro 4 mjeseca.
U zimskim mjesecima oblanost je znatno vea. Me-
utim, ako se imaju u vidu razliite nadmorske vi-
sine, temperaturna inverzija i esta pojava magle u
kotlinama u kojima se nalaze mjerne stanice, moe
se konstatovati da i ovaj klimatski elemenat ima po-
voljno dejstvo na razvoj zimskog turizma, naroito u
viim predjelima centralne i sjeverne zone.
Relativna vlanost vazduha. Ovaj kli-
matski elemenat ima veoma znaajnu ulogu kako
u ivotu lokalnog stanovnitva (uticaj na zdravlje)
tako i u formiranje svekolikog sklopa klimatskih
povoljnosti za ugodan turistiki boravak (klimat-
ski komfor). Na osnovu podataka mjernih stanica,
moe se konstatovati da vrijednosti ovog klimatskog
elemenata vie pogoduju razvoju ljetnje nego zim-
ske turistike sezone. Naime, tokom ljeta relativna
vlanost vazduha znatnije je poveana samo u Ro-
ajama, gdje se kree 78 82 %, dok se u Beranama
i u Plavu nalazi u granicama umjerene povienosti,
izmeu 74 77 %. U zimskom periodu, meutim,
ove vrijednosti su u granicama znatno povienih
i visokih iznosa, izmeu 77 i 85 %. Za razliku od
gradskih naselja, na veim nadmorskim visinama,
na kojima se i nalaze najkvalitetniji skijaki tereni,
relativna vlanost vazduha je bitno manja i pogo-
duje ugodnom boravku turista.
Padavine. Vei dio podruja odlikuje se mo-
difkovanim pluviometrijskim reimom padavina,
pri emu se maksimalne koliine izluuju u kasnoj
jeseni i u prvom dijelu zime (oktobar-januar), a mi-
nimale u ljeto (juni-avgust). To je, na jednoj strani,
vaan stimulativni faktor razvoja zimske i ljetnje
turistike sezone, a na drugoj, bitan ograniavajui
inilac u razvoju poljoprivrede, naroito u zonama
ija je geoloka osnova izgraena od vodopropust-
ljivih krenjakih stijena. U vegetacionom periodu
izlui se svega izmeu 15-20 % ukupne godinje
koliine padavina, a u zimskom ak oko 42 %. Mada
se sa poveanjem nadmorske visine uveava uku-
pna koliina padavina, ovakva godinja raspodjela
nije u saglasnosti sa vrnim vegetacionim potreba-
ma, to predstavlja znaajno ogranienje u razvoju
poljoprivrede.
U sjevernoj i centralnoj zoni Prokletija po-
veane koliine padavina se javljaju u kasnu jesen
i na poetku zime, a minimalne od juna do avgu-
sta. Najvee koliine padavina se izluuje u Verui,
1819,8 mm, zatim u Beranama, Roajama i Plavu.
Posmatrano sa aspekta turizma, posebnu
panju zasluuju snijene padavine. Obimnije pa-
davine poinju se izluivati od sredine novembra
na visinama do 1.000 m, od poetka novembra u
visinskoj zoni zoni 1.000 1.500 m, te od poet-
ka oktobra u predjelima iznad 1.700 m.n.v. Preko
50% otpada na snijeg, naroito na Turjaku, Hajli,
Karanflu, akoru i Bogievici. Ve od oktobra for-
mira se snijeni pokriva na veim nadmorskim
visinama (preko 1 700 mnm) i zadrava se do maja.
Najintenzivnije su u razdoblju decembar-mart, to
omoguava dugotrajnu zimsku sezonu.
U vlanim zimama snijeni pokriva deblji-
ne 15 cm i vie zadrava se od 90 do 210 dana,
zavisno od nadmorske visine, orografskih uslova
i vegetacije. Najdue se odrava na osojnim stra-
nama umjerenog nagiba i u viim umskim kom-
pleksima. Za razvoj zimskog turizma posebno je
znaajno to to je na osojnim stranama, kojih je
dosta na ovom prostoru, snijeni pokriva posto-
jan tokom cijele zime, pa i due na veim visinama
i u cirkovima, preteno je suv i pogodan je za kva-
litetno skijanje.
Vj et rovi .
Raspoloivi me-
teoroloki podaci
ukazuju na to da
na ovom prostoru
duvaju vjetrovi iz
razliitih pravaca i
da se mogu oznaiti
kao klimatska po-
voljnost. Najveu
uestalost u Plavu
imaju jugozapadni, jugoistoni i sjeveroistoni, u
Beranama zapadni, istoni i jugozapadni i u Ro-
ajama zapadni, i jugozapadni. esti su i lokalni
vjetrovi, naroito danik i nonik, kojima se odvija
vertikalna razmjena vazdunih masa izmeu viih
i niih predjela. Krajem zime i u rano prolee mje-
stimino se javlja i fenski vjetar, koji ima toplotni
efekat i intenzivno utie na topljenje snijega.
Posmatrano sa stanovita razvoja turizma,
posebnu klimatsku pogodnost predstavlja znat-
na zastupljenost tiina (dani bez vjetra), koje su
prisutne tokom obje turistike sezone (u Plavu 58
% zimi i 51 % ljeti, u Beranama 64 % zimi i ljeti,
Roajama 63 % zimi i ljeti). Povoljnost vazdunih
strujanja za razvoj turizma ogleda se i u rijetkim
pojavama olujnih vjetrova, naroito na terenima
pogodnim za ureenje kvalitetnih skijakih staza.
Sumirajui, moe se konstatovati da klima
na veem dijelu crnogorskih Prokletija ini zna-
ajan razvojni faktor, naroito u domenu turizma.
Raznovrsni uticaji klime na turistiku atraktivnost
i funkcionalnost prostora, potenciraju visoku ispo-
ljenost njene sportsko-rekreativne i zdravstvene
funkcije. To omoguava razvoj vie vidova i zim-
skog i ljetnjeg turizma, kao i valorizaciju prirod-
nih potencijala podruja crnogorskih Prokletija.
duga ljeta, duge zime, mnogo sunca i tiine
Ljeto umjereno toplo, zima umjereno hlad-
na. Jesen toplija od proljea, to prua mogu-
nost produenja ljetnje turistike sezone. Zbog
dugog zadravanja snijega i niskih temperatura
vazduha, i zimska turistika sezona traje due
Srednje mjesecne temperature vazduha
-4
0
4
8
12
16
20
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
Mjeseci
T
e
m
p
e
r
a
tu
r
a
v
a
z
d
u
h
a
(C
)
Berane Plav Rozaje
I II
III IV
V VI
VII VIII
IX X
XI XII
Berane
Rozaje
0
50
100
150
Visina snijega
(cm)
Berane Plav Rozaje
snijeni poKriva (cm)
1
/
STANICA I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII God.
Berane
plav
roaje
25,5
30,6
43,0
21,0
25,0
36,7
14,7
22,4
30,7
5,5
7,5
14,3
0,8
0,4
0,5
0,1
0,0
0,1
0,0
0,0
0,0
0,0
3,5
0,1
0,0
0,3
0,3
0,5
2,2
1,4
9,1
12,0
18,9
18,6
18,9
29,5
37,4
33,2
36,2
1 / Podaci se odnose za Berane (1954-1981, 1983-2002), Plav (1966-2002), Roaje (1968-2002).
0
0.5
1
1.5
2
2.5
3
3.5
4
N
NNE
ENE
E
ESE
SE
SSE
S SSW
SW
WSW
W
WNW
NW
NNW
Srednja jacina (bof ) Cestina
NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE 19 18 NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE
FLORA
Flora NP Prokletije, kao i cjelokupnog crno-
gorskog dijela Prokletija, veoma je bogata i razno-
vrsna i u velikoj mjeri ima karakter srednjoevrop-
ske fore sa znaajnim ueem arkto-alpijskih i
submediteranskih elemenata. Ono to je ini po-
sebnom jeste prisustvo velikog broja endeminih,
endemoreliktnih, reliktnih, rijetkih biljnih vrsta,
kao i znaajno prisustvo ljekovitih, medonosnih i
drugih korisnih biljnih vrsta.
Velika nadmorska visina i sloenost relje-
fa, razliita geoloka podloga i povoljni klimatski
uslovi omoguili su opstanak nizu termoflnih vrsta
koje su za vrijeme ledenog doba bile ugroene kre-
tanjem lednika i zahlaenjem. Refugijalni karakter
ovog sloenog planinskog masiva bio je pribjeite
mnogih biljnih vrsta, koje su sa autohtonim, kao i
sa vrstama junijih podruja u duem istorijskom
razvoju doprinijele intenzivnijim procesima razvo-
ja biljnog svijeta i njegove evolucije.
Planinski masiv Prokletija je, bez svake
sumnje, u pogledu floristiko-vegetacijske ra-
znovrsnosti i bogatstva najznaajnija planina
Balkanskog poluostrva. Prema najsavremenijim
podacima o visokoplaninskoj flori Balkanskog
poluostrva, Prokletije su floristiki najbogatija
planina Balkana, zauzimajui, na taj nain, zna-
ajnije mjesto i od Pinda, arplanine, Rile i Piri-
na (Stevanovi 1996).
Zahvaljujui geografskom poloaju na kraj-
njim jugoistonim granicama Dinarskih planina,
razliitim pravcima pruanja planinskih ograna-
ka, prosjeno velikoj visini, masivnosti, sloenoj
plastici reljefa, geolokoj raznovrsnosti i izloe-
nosti razliitim, prije svega izmijenjenim medite-
ranskim uticajima, fora Prokletija se odlikuje, u
balkanskim i evropskim razmjerama izvanrednim
bogatstvom, ija je osnovna karakteristika izuzet-
na horoloka heterogenost.
Bogatstvo vaskularne flore Prokletija pro-
cjenjuje se na blizu 2000 vrsta, te se ovaj pla-
ninski masiv moe smatrati jednim od floristiki
(i vegetacijski) najbogatijih na itavom Balkan-
skom poluostrvu.
Analiza visokoplaninske fore zapadnog i
centralnog dijela Balkanskog polu-
ostrva (zone iznad 1500 m) koja je
obuhvatila sve forne elemente osim
borealnih, pokazuje da su Prokletije sa
542 vrste na prvom mjestu u odnosu
na sve druge planine polustrva. Pri-
blino 40 % ukupne visokoplaninske
fore zapadnog i centralnog Balkana
prisustvuje na Prokletijama. Od ovog
broja na srednjoevropske planinske
vrste u irem smislu otpada skoro 60%
(Stevanovi 1996). U tome se, izmeu
ostalog, ogleda slinost Prokletija i
Alpa. Poseban foristiki znaaj ovoj
grupi fornih elemenata daju glacijalni
relikti alpskog i arkto-alpijskog raspro-
stranjenja kao to su Dryas octope-
talla, Saxifraga aizoides, S. androsa-
cea, Primula minima, Geum reptans,
Pedicularis verticillata i dr.
Osim vrsta srednjoevropskog (alpskog) tipa
rasprostranjenja, na Prokletijama su zastupljeni
i drevni oromediteranski elemetni fore od kojih
mnogi endemo-reliktnog karaktera kao to su Amp-
horicrpus autariatus, Edraintrhus graminifolius
aggr., Potentilla speciosa, P. apennina, Saxifra-
ga sempervivum, Saxifraga marginata, Sesleria
robusta, Cetranthus slavnicii, Aubriteta croatica,
Achillea frasii, Euphorbia capitulata, Anthyllis au-
rea itd. Oko 40 % o ukupne visokoplaninske fore
Prokletija ine junoevropsko planinske vrste (Ste-
vanovi 1996). Mjeoviti karakter fore planina cen-
tralnog Balkanskog poluostrva najvie je ispoljen
upravo na Prokletijama.
Geoloka raznovrnost omoguila je razvoj
bogatog biljnog svijeta, meu kojom acidoflne vr-
ste imaju poseban znaaj. itav masiv Prokletija je
tokom pleistocena bio izloen snanim glacijacija-
ma. Brojni geomorfoloki tragovi u vidu reliktnih
glacijalnih cirkova, valova i morenskih bedema,
kao i glacijalnih jezera, to neposredno pokazuju
svakom posjetiocu, a pogotovo istraivaima. Me-
utim, sa biogeografskog stanovita, izuzetno su
znaajni i tragovi koje je ostavio ivi svijet u vidu
glacijalnih relikata fore i faune, po kojima se ma-
siv Prokletija, zajedno sa arplaninom, svrstava u
red najznaajnijih glacijalno-refugijalnih centara
Balkanskog poluostrva.
Prokletije predstavljaju snaan centar ra-
zvoja fore i faune. Srazmjerno veliki broj lokalnih
endemita forogenetski povezanih sa najbliim
srodnicima na planinama srednje i june Evrope
i Mediterana ukazuje na znaaj Prokletija kao po-
druja snane specijacije i diferencijacije vrsta, gdje
znaajno mjesto pripada endeminim, endemore-
liktnim, reliktnim i rijetkim vrstama.
Masiv Prokletija se uvruje u red foristiko-
vegetacijski najbogatijih regiona na Balkanskom
poluostrvu. Rezultati dosadanjih istraivanja uka-
zuju da broj vaskularnih biljaka na crnogorskim
Prokletijama kao novom nacionalnom parku izno-
si preko 1600 to iznosi oko fore Crne Gore, ili
neto oko 1/5 ukupne balkanske fore. Zabiljeen
je veliki broj endema (balkanski, Dinarida, Crne
Gore i dr.), to je posljedica biogeografskog poloa-
ja Prokletija, kao i djelovanja brojnih, dinaminih
fziko-bioloko-istorijskih procesa koji su se smje-
njivali tokom oblikovanja Balkanskog poluostrva i
raznolikosti abiogenih ekolokih inilaca.
Prokletije su prostor sudara, suelja-
vanja i proimanja mediteranskih i konti-
nentalnih uticaja. On istovremeno ima dugoro-
nu ulogu raskra mnogih forogenetskih puteva,
Pulsatila alpina - Alpska sasa
Wulfenia blecicii - Bleieva vulfenija
BILJNI SVIJET NP PROKLETIJE
Dr Zlatko Buli, prof. dr Vladimir Stevanovi, prof. dr Dmitar Lakui, mr Sead Hadiablahovi
NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE 21 20 NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE
do kog su jo u vrijeme tercijara sa irokog prostora
Evroazije pristizale drevne arkto-tercijarne vrste,
a kasnije, tokom Velikog ledenog doba, i glacijalni
migratorni elementi arktikih, borealnih, junosi-
birskih, sjeverno i srednjoevropskih predjela. Na
toj su raskrsnici mnoge vrste nale svoje novo uto-
ite, dijelei prostor sa preivjelim autohtonim
balkanskim vrstama. Bogata i raskona foristi-
ka raznovrsnost je dodatno usloena i obogaena
mnogim jedinstvenim lokalnim taksonima. Njihov
je nastanak predstavljao mikroevolutivne adaptiv-
ne odgovore biljnih populacija razliitog porijekla
i starosti na specifne mikroreljefne, mikroklimat-
ske, mikropetroloke i mikropedoloke uslove.
Pregled taksonomskih jedinica i for-
nih elemenata
Na osnovu terenskih botanikih istraivanja,
podataka iz herbarskih zbirki Republikog zavoda
za zatitu pirode Crne Gore, herbarske zbirke In-
stituta za botaniku i Botanike bate u Beogradu i
Prirodnjakog muzeja u Beogradu, kao i brojnih
podataka u literaturi, do sada je na crnogorskom
dijelu Prokletija u okviru tri odjeljka (Pteridophyta
- papratnjae, Gymnospermae - golosjemenice i
Angiospermae - skrivenosjemenice), registrovano
6 klasa (Lycopodiopsida, Equisetopsida, Filicop-
sida, Pinopsida, Magnoliopsida i Liliopsida), sa
preko 1600 taksona na nivou vrsta i podvrsta.
Endemine, reliktne, rijetke, zatiene
i meunarodno znaajne biljne vrste
Na crnogorskim Prokletijama se nalazi zna-
ajan dio endemine fore Balkanskog poluostrva.
Najzastupljeniji su endemiti koji su flogenetski
povezani sa srodnicima na visokim planinama
centralne Evrope, prije svega Alpima i Karpatima
ukazujui na forogenetske veze balkanske i pro-
kletijske oroftske fore sa forama ovih centralno-
evropskih planina.
Endemine vrste koje pripadaju junoevrop-
skoj planinskoj grupi su: Achillea abrotanoides
(Vis.) Vis., Alkanna scardica Griseb., Amphoricar-
pus autariatus Blei. & May. ssp. bertisceus Blei
& May., Asperula doerferi Wettst. - A. hirta (Piri-
neji), Cerastium decalvans Schl. & Vuk., Cirsium
candelabrum Griseb., Dianthus sylvestris Wulf.
& Jacq. ssp. tergestinus (Reich.) Hay., Dianthus
sylvestris Wulf. subsp. bertisceus Rech. fl., Eup-
horbia montenegrina (Bald.) K. Maly., Fritillaria
messanensis Raf. & Desv. ssp. gracilis (Ebel) Rix.,
Genista depressa M.Bieb. subsp. csikii (Kumm. et
Jav.) Hay., Narthecium scardicum Koanin, Oma-
lotheca pichleri (Murb.) J.Holub, Onosma stellula-
ta W. & K., Orobanche pancicii Beck, Ptilostemon
afer (Jacq.) W. Greut., Sempervivum kosaninii
Praeger, Silene pusilla Waldst. & Kit. subsp. al-
banica (K.Maly) Neum., Verbascum scardicolum
Bornm., Viola aetolica Boiss. & Heldr. i dr.
Endemina fora crnogorskih Prokletija
predstavlja sponu sa drevnom oroftskom forom
s jedne strane Alpa i Karpata, a sa druge oromedi-
teranskom tercijarnom forom. Osnovni generatori
pojave endemizma su izuzetna geoloka raznovr-
snost, gromadnost, visina, relativno dobro izraena
izolovanost ali, uprkos tome, i povezanost Prokleti-
ja sa drugim visokim planinama centralnog dijela
Balkanskog poluostrva. Dananja kompozicija fore
Prokletija u velikoj mjeri nosi obiljeja ovih dina-
mikih procesa u forogenezi.
Lokalni endemiti predstavljaju najinte-
resantniju i najznaajniju, ali esto i najriziniju
grupu sa stanovita ouvanja genske i specijske ra-
znovrsnosti. Radi se o vrstama i podvrstama koje
se mogu nai iskljuivo na Prokletijama, a od njih
prelaze dravne granice Crne Gore, tako da se mogu
nai kako na srpskim kosovskim i albanskim
ograncima masiva (Draba bertiscea, Pedicularis
ernesti-mayeri, Hieraciumbertisceum i dr.).
Na crnogorskim Prokletijama je prisutna i
subendemina fora predstavljena taksonima
ije se populacije nalaze na Balkanu, ali i na po-
jedinim takama susjednih regiona Evrope i za-
padne Azije. Ova raznovrsna skupina veoma jasno
svjedoi o centrima nastanka mnogih, a prije svega
junoevropskih taksona, kao i o putanjama njihove
migracije tokom paleogeografskih promjena.
Posebnu vrijednost foristike raznovrsnoti
Prokletija predstavljaju endemine biljke, i to
one rasprostranjene iskljuivo na ovom masivu i
van njega se ne mogu nai. To su striktni ili steno-
endemiti Prokletijskog masiva. Do sada je pozna-
to 18 stenoendemita Prokletija i to: Amphoricar-
pus autariatus subsp. bertisceus Blei & Mayer,
Arenaria halascyi Bald., Cetranthus slavnicii R.
Lakui, Crepis albanica (Jav.) Babcock, Crepis
bertiscea Jav., Dianthus nitidus subsp lakusicii T.
Wraber, Draba bertiscea D. Lakui & V. Stevano-
vi, Edraianthus vesovicii R. Lakui, Edraiant-
hus zogovicii R. Lakui, Gentiana albanica (Jav.)
Holub, Ligusticum albanicum Jav., Melampyrum
doerferi Ronniger, Pedicularis ernesti-mayeri V.
Stevanovi, M. Niketi, D. Lakui, Heliosperma
oliverae M. Niketi, V. Stevanovi , Silene macran-
tha (Pan.) Neumayer, Viola vilaensis Hayek, Wul-
fenia blecicii subsp. rohlenae R. Lakui, Wulfenia
blecicii subsp. blecicii R. Lakui. Prisustvo zna-
ajnog broja striktnih endemita uvruje Prokletije
u jedan od najvanijih forogenetskih centara na
Balkanskom poluostrvu.
Osim striktnih lokalnih endemita, u visoko-
planinskim regionima Prokletija utvreno je do
sada prisustvo 180 endeminih balkanskih
vrsta, to ini 32,4% ukupne visokoplaninske fore
zapadnog i centralnog Balkana (Stevanovi 1996).
Neki od najznaajnijih balkanskih endemita
prisutnih u fori Prokletija su: Aconitum burnatii
Gyer subsp. pentheri (Hayek) Jalas, Alkanna
scardica Griseb. , Astragalus fale Degen, Crepis
bertiscea Jv., Dianthus sylvestris Wulfen subsp.
bertisceus Rech. fl. , Euphorbia montenegrina
Bald. & K. Mal, Fritillaria messanensis Rafn su-
bsp. gracilis (Ebel) Rix, Gentiana albanica (Jv.)
A. V. Hill, Geum bulgaricum Pani, Kitaibela
vitifolia Willd., Lonicera formanekiana Halcsy
subsp. hectoderma V. Blei & E. Mayer, Narthe-
cium scardicum Koanin, Pancicia serbica Vis. ,
Petasites doerferi Hayek, Phyteuma pseudorbi-
culare Pant. , Plantago reniformis G. Beck, Poten-
tilla montenegrina Pant. , Scrophularia bosniaca
G. Beck, Sempervivum kosaninii Praeger, Silene
macrantha (Pani) Neumayer, Stachys beckeana
Drfer & Hayek, Tanacetum larvatum (Gris.) Ka-
nitz, Valeriana bertisceae Pani, Valeriana pan-
cicii Halcsy & Baldacci, Verbascum nicolai Rohl.,
Viola orphanidis Boiss. subsp. nicolai (Pant.) Va-
lentine.
Gorostasnost masiva i njegov bogati biljni
svijet oduvijek su privlaili botaniare, koji su Pro-
kletije istraivali u onoj meri koliko su vrleti, vrhovi
TAJNA
Gorostasnost masiva i njegov bogati biljni svi-
jet oduvijek su privlaili botaniare. Uprkos
decenijskim istraivanjima biljnog svijeta, ova
planina i danas ostaje - botanika tajna. Ona
i dalje izaziva botaniare koji, obilazei goro-
stasne vrhove i negostoljubive planinske vrleti,
s neskrivenom nadom i velikim entuzijazmom
oekuju susret sa nepoznatim.
Dianthus bertisceus - prokletijski karanfil,
dekorativna i rijetka biljka crnogorskih
Prokletija
Razlog potrebe ouvanja je jasan: ni na jed-
nom mjestu na svijetu ne postoji takva nepo-
novljiva kombinacija vrsta i zajednica razlii-
tog porijekla, starosti, biologije i ekologije.
22 NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE 23
i klisure bili dostupni njihovoj istraivakoj znati-
elji i upornosti. Ova planina i danas ostaje, u mno-
gim svojim nepristupanim djelovima, botanika
tajna. Nedavna otkria novih vrsta za nauku Draba
bertiscea (Lakui, Stevanovi 1995), Alchemilla
vincekii (Plocek 1998), Pedicularis ernesti-maye-
ri (Stevanovi et al. 2001), Helisoperma oliverae
(Niketi, Stevanovi 2006), Hieracium bertisceum
(Niketi 2005) pokazuje da crnogorske Prokletije
jo nijesu dovoljno istraene.

RELIKTNA FLORA
Mnoge stare i iroko rasprostranjene vrste
u nekoj od prethodnih geolokih epoha, nepovrat-
no su nestajale tokom razliitih paleogeografskih
promjena u dalekoj prolosti. Ipak, neke su pre-
ivjele sve kataklizme i kao ostatak starih rodova
predstavljaju posebno dragocjenu reliktnu foru.
Neke od tih vrsta su: Pinus heldreichii Christ, Pinus
peuce Griseb., Achillea alexandri-regis Bornm. et
Rudsk, Potentilla doerferii Wettst., Narthecium
scardicum Koanin, Taxus baccata L., Silene aste-
rias Griseb., Edraianthus graminifolius (L.)DC.,
Acer heldreichii Orph., Juglans regia L., Asarum
europaeum L., Campanula lingulata Waldst. .et
Kit., Pancicia serbica Vis., Valeriana pancicii Hal.
et Bald. i druge.
Na najviim i najsurovijim grebenskim dje-
lovima nalaze se glacijalni relikti, ostatak glaci-
jalne, prevashodno arktiko-alpske, odnosno sred-
njoevropske planinske fore dospjele na Prokletije
tokom glacijacije, kao to su: Potentilla crantzii
(Crantz)Beck, Arabis alpina L., Arctostaphylos
uva-ursi (L.)Spreng., Androsace villosa L., Aster
alpinus L., Saxifraga oppositiofolia L., Salix retu-
sa L., Dryas octopetala L. Geum montanum L., Se-
laginella selaginoides (L.)Schrank. et C.F.P.Mart,
Trollius europaeus L., Parnassia palustris L., i
druge. Znatno su manje zastupljeni borealni re-
likti, koji predstavljaju ostatke tamnih etinarskih
uma i tresetita cirkumholarktike zone tajge koji
je dospeo na na prostor tokom interglacijalnih
faza ( Anemone narcissifora L., Dianthus super-
bus L. Corallorhiza trifda Chater., Listera corda-
ta (L.)R.Br. i dr.).
Na crnogorskim Prokletijama se nalazi ve-
liki broj biljnih taksona znaajnih sa stano-
vita ouvanja genske, specijske i ekosistemske
raznovrsnosti u nacionalnim i meunarodnim
okvirima. Dio njih je zatien nacionalnim za-
konima, a dio se nalazi na listama nacionalno i
globalno znaajnih vrsta. Na podruju Prokletija
registrovano je prisustvo 42 vrste od meu-
narodnog znaaja, odnosno 42 globalno
znaajne vrste. Meu njima se po znaaju
izdvajaju Arenaria halacsyi Baldacci, Crepis
albanica (Jv.) Babcook, Crepis bertiscea Jv.,
Melampyrum doerferi Ronniger, Narthecium
scardicum Koanin, Phyteuma pseudorbiculare
Pant., Plantago reniformis G. Beck, Scrophularia
bosniaca G. Beck, Sempervivum kosaninii Prae-
ger, Silene macrantha (Pani) Neumayer, Valeri-
ana bertisceae Pani i Verbascum nicolai Rohl.,
koje su zbog globalnog stepena ugroenosti
ukljuene u Evropsku crvenu listu.
Sagledavajui znaaj prokletijskog masiva i
njegovih ogranaka u najirim razmjerama, moe
se zakljuiti da ga njegovo foristiko bogatstvo,
raznovrsnost i jedinstvenost zajedno sa masivima
junih Dinarida (Orijen, Loven, Rumija, Durmitor
i dr.), ini najproduktivnijim jezgrom visokopla-
ninske foristike raznovrsnosti i endemizma na
Balkanu. Kako je ve ustanovljeno (Stevanovi et al.
1995), ovo jezgro predstavlja jedan od est centara
evropske, odnosno jedan od 158 centara svjetske
bioloke raznovrsnosti.
Znaaj biljnog pokrivaa crnogorskih
Prokletija se prevashodno ogleda u izgradnji je-
dinstvenih, veoma slojevitih i sloenih prirodnih
ekosistema. Oni obezbjeuju neometan, viestepen
protok energije i transformaciju materije, prirodne
cikluse gasova i vode, potpune i sloene lance ishra-
ne, opstanak mnogih ivotinjskih vrsta i stabilizaci-
ju fzikih uslova sredine. U globalnim razmjerama,
jedino takvi ekosistemi mogu biosferu odravati
trajno stabilnom i pogodnom za opstanak svih or-
ganskih grupa, pa i ovjeka. Ova planina je istovre-
meno i prebogata riznica razliitih genetikih kom-
binacija koje u sadejstvu sa okruenjem proizvode
beskonaan broj organskih oblika, materija i pro-
cesa kao adaptivan odgovor svakog biljnog organiz-
ma ponaosob. Sve ivotne manifestacije i sloena
komunikacija biljaka sa okruenjem, ostvaruju se
preko mnotva neorganskih i organskih jedinjenja,
primarnih i sekundarnih produkata metabolizma.
Obilje vrsta ini Prokletije sloenom labora-
torijom u kojoj biljke pored akumulacije minera-
la proizvode dragocjene vitamine, voskove, smo-
Flora of The Prokletije National Park is very
rich and diverse. The presence of a great num-
ber of endemic, endemorelic, relic, rare plant
species, as well as considerable presence of
medical, melliferous and other useful spe-
cies makes it peculiar. Approximately 40 % of
the total high-mountain fora of the west and
central Balkans is present in Prokletije. The
importance of a plant cover of the Montene-
grin Prokletije is primarily seen in formation of
unique and very complex natural ecosystems.
le, etarska ulja, proteine, ugljene hidrate, masti,
organske kiseline, alkaloide, enzime i hormone.
Njihova uloga u ivotu ovjeka moe biti viestru-
ko dragocjena, tako da u zavisnosti od sastava i
koncentracije odreenih neorganskih i organskih
materija na crnogorskim Prokletijama nalazimo
mnotvo ljekovitih, jestivih, zainskih, industrij-
skih i medonosnih biljaka.
Narodna iskustva i nauna saznanja uka-
zuju na prisustvo preko 300 biljnih vrsta koje
imaju ljekovita svojstva, od ega 1/3 vrsta ima
izraene farmakomedicinske vrijednosti. Obila-
to je prisutno i jestivo bilje koje takoe ima i
odreena ljekovita svojstva. Mnoge od jestivih
vrsta se koriste i kao zainsko bilje. Brojne
vrste ili gotovo cijeli rodovi mogu nai viestru-
ku primjenu ne samo u prehrambenoj, nego i
u hemijskoj, farmaceutskoj i kozmetikoj
industriji.
Uvijek treba imati na umu da se radi o jedin-
stvenom nacionalnom i planetarnom resursu koji
se mora sauvati i dodatno unaprijediti, kako za
sadanje, tako i za budue generacije. Upravo sta-
tus i koncept nacionalnog parka je i najbolje
rjeenje, sa tendencijom da u skoroj budunosti
Prokletije u integralnom obliku postanu meudr-
avni nacionalni park. Razlog potrebe ouvanja je
jasan: ni na jednom mjestu na svijetu ne postoji
takva neponovljiva kombinacija vrsta i zajednica
razliitog porijekla, starosti, biologije i ekologije,
tako da je to i vie nego dovoljno to je prostor cr-
nogorskih Prokletija uz druge specifne prirodne
i kulturne karaktere i fenomene postao nacionalni
park u Crnoj Gori.
Viola zoysii - Cojzova ljubiica
24 NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE 25
umski fond predstavlja jedno od najznaaj-
nijih prirodnih bogatstava ovog podruja, zato se i
koncept ukupnog razvoja ovog prostora znatnim
dijelom oslanjao na umar stvo i preraivake ka-
pacitete drvne industrije.
Otvorenost uma i stanje um skih puteva bi-
tan su pokazatelj stepena razvijenosti umarstva.
Nedovoljna otvorenost uma predstavl ja ograni-
avajui faktor razvoja umar stva, zbog ega se
znatan dio uma ne koristi, dok se otvorene ume,
naroito one u blizini puteva, esto pretjerano i ne-
racionalno eksploatiu.
Posebnu panju treba posvetiti odravanju
i unapre ivanju umskog fonda, obezbjeenju ra-
cionalne eksploatacije, zdravstvenoj zatiti uma,
razvijanju umsko-uzgojnih radova i unapreenju
organizacije upravljanja umskim fondom.
U okviru umskih spratova smjenjuju se: 1.
termoflno brdsko podruje hrastovih uma cera
i sladuna, 2. mezoflno prelazno podruje hrasto-
vih uma kitnjaka, 3. mezoflno podruje bukovih
uma, 4. podruje frgoriflne viskoplaninske um-
ske vegetacije. Iznad umskog nalazi se travni po-
jas ili frigoriflno viskoplaninsko podruje alpijske
vegetacije. U prvom umskom pojasu zastupljene
su submediteranske, kao crni grab i druge, a u
travnom arkto-alpijske, koje rastu pored snijega,
kao to su: fresnica (Dryas octopetala), runolist
(Leontopodium nivale), prokletijska prkosnica
(Draba bertiscea) i dr. Izraena vertikalna bilj-
na zonalnost od velikog je znaaja za ostvarivanje
rekreativne, estetsko-dekorativne i higijensko-
zdravstvene funkcije biljnih zajednica Prokletija.
ume sa umskim zemljitem u peko-de-
anskom, plavskom i roajskom dijelu Prokletija
zahvataju ukupnu povrinu od 90.245 ha. Od toga
na ume otpada 64.283 ha, a na neobraslo zemljite
25.971 ha. U strukturi uma najvei dio zahvataju
visoko ekonomske, zatim zatitne, a najmanji niske
ume. U pekom dijelu Prokletija ume i umsko
zemljite zahvataju ukupno 19.918 ha. Od toga ne-
obraslo zemljite ini 2.955 ha, visoke ume 10.385
ha i niske ume, ikare i ibljaci 6.245 ha, dok za-
titnih uma nema. Odnos liara i etinara na Pro-
kletijama, kako u povrinama, tako i u drvnoj masi,
dosta je ujednaen.
umarstvo Prokletija jo uvijek je privredna
grana koja ostvaruje dohodak na bazi eksploatacije
drvne mase za potrebe drvoprerade. Zbog privred-
ne nerazvijenosti ovog planinskog prostora, ono se
nije afrmisalo u domenu rekreacije i turizma. Me-
utim, u perspektivi, polazei od sve veeg znaaja
optekorisnih funkcija uma i trendova privrednog
i turistikog razvoja, treba oekivati sve vee anga-
ovanje umarstva u rekreaciono-turistikoj dje-
latnosti. Zato je potrebno ume tehniki urediti, tj.
izgraditi nove i kvalitetne puteve, ili rekonstruisati
postojee, sa svim prateim objektima-parkiraliti-
ma, vidikovcima, stazama, kao i sa odgovarajuim
smjetajnim objektima.
Inae, umsko-travni kompleksi Prokleti-
ja veoma su pogodni za rekreaciju, jer su u njima
sadrane brojne sanatogene, sedativne i stimula-
tivne komponente: proizvodnja kiseonika, svje i
ist vazduh, zatita od praine i buke, zatita od
tetnih gasova i od radioaktivnih materijala, mir
i odmor za oi, psihika relaksacija i dr. Otuda se
ume sa svojim ftoterapeutskim svojstvima i sa hi-
gijensko-zdravstenom funkcijom nazivaju zelenom
medicinom. ume Prokletija imaju znaajnu ulogu
u proiavanju vazduha, jer zadravaju prainu,
mikroorganizme i mnoge druge tetne materi-
je. Zbogi velikih prostranstava, naroito bukovih
uma, fltraciona mo Prokletija je jako izraena.
Znaajna je i uloga uma Prokletija kao so-
noizalatora. Naime, krune drvea upijaju oko
zvune energije, a odbijaju. Posebno treba ista-
i estetsko-dekorativnu funkciju biljnih zajednica
Prokletija. Ona dolazi do izraaja u oblikovanju,
kompoziciji i harmoniji pejzaa ove planinske gru-
pe, to se manifestuje kroz zonalnost, mozainost
i raznolikost vegetacije, kroz bogatstvo oblika, ko-
lorit i igru svjetlosti i sjenke. Slogan raznovrsno
je lijepo na Prokletijama ima svoje pravo i puno
znaenje. Tome, pored reljefa, najvie doprinosi
foristiki diverzitet. Biljni svijet je upravo osnovni
nosilac fzionomije i estetskih vrijednosti livade i
panjaci, koji su ljeti, poput cvjetnog vrta ili rasko-
nog ilima, prekriveni raznobojnim i miriljavim
planinskim i cvjetnim bunjem.
umski ekosistemi masiva Prokletija zau-
zimaju prioritetno mjesto u prirodnim vrijedno-
stima ove planine. ume u optini Plav pripadaju
limskom umsko-privrednom podruju. Bogatstvo
biljnih zajednica crnogorskih Prokletija, meu koji-
ma umskim zajednicama pripada znaajno mjesto,
osnova je i za razvoj umarstva. injenica je da po-
stoji i veliki procenat ekonomskih uma, a pogotovo
je znaajna injenica da zatitnih uma ima najvie
u plavsko-gusinjskom dijelu Prokletija, to je u vezi
sa njihovim poloajem na potencijalnim erozionim
terenima, tako da su one znaajan segment u im-
plementaciji ideje o nacionalnom parku.
Visoke ume uestvuju sa 44%, niske sa 1%,
zatitne ume sa 34%, a ikare i ibljaci s svega 5%,
dok neobrasle povrine zahvataju 16%. Dosadanji
nain gazdovanja obezbijedio je uglavnom izvornu
prirodnu vrijednost uma, neporemeene umske
ekosisteme. Zato od stepena zatite, unapreenja
i funkcionalnog korienja ovog prirodnog dobra
uveliko zavisi ukupna valorizacija podruja Prokle-
tija, odnosno budui razvoj optine Plav.
Viegodinjim istraivanjima vegetacije
Prokletija utvrene su i izdvojene posebne i brojne
umske ftocenoze, meu kojima treba istai mje-
ovite sastojine endemoreliktnih borova munike
i molike, vegetaciju higroflnih uma i ikara, u
niim zonama, zatim vegetaciju listopadnih hra-
stovo-grabovih i bukovih uma koja se diferencira
u vie redova. iroki pojas na silikatnim djelovima
centralnih Prokletija za hvataju etinarske ume
jele i smre, te borove ume i ikare, koje se takoe
diferen ciraju u tri ume munike, molike i klekovi-
ne bora (krivulj). Zonu iznad uma ini vegetacija
planiskih vritina, a iznad nje pojavljuje se bogat-
stvo planinskih rudina, zatim vegetacija snijeni-
ka, sipara, stijena, livada i planinskih panjaka.
RAZNOVRSNO JE LIJEPO
Dosadanji nain gazdovanja obezbije-
dio je uglavnom izvornu prirodnu vrijednost
uma, neporemeene ekosisteme. Zato od
stepena zatite, unapreenja i funkcionalnag
korienja ovog prirodnog dobra uveliko za-
visi ukupna valorizacija podruja Prokletija,
odnosno budui razvoj optine Plav
Mr Rajko Tripi, dr Zlatko Buli, mr Sead Hadiablahovi
znaaj uMa np
PROKLETIJE
UMSKI EKOSISTEM
uma oko Hridskog jezera
26 NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE 27
Gljive ine veliku grupu organizama i imaju
nezamjenjivo mjesto u ekonomiji prirode. One su
neizostavna karika u procesu kruenja materije u
prirodi (zbog saprobnonosti i mikoriznog odnosa
sa drvenastim vrstama).
Tokom evolucionog procesa dolo je do uza-
jamne uslovljenosti u procesu nastanka i razvitka
velikog broja biljnih vrsta i vrsta gljiva to se ma-
nifestuje kroz obligatni mikorizni (simbiotski) od-
nos ove dvije grupe organizama, pa se u tom smislu
neke vrste gljiva javljaju uvijek u odnosu sa odree-
nim predstavnicima drvenastih vrsta biljaka.
Subalpijski umski ekosistemi koji imaju do-
minantno mjesto u nacionalnom parku Prokletije
veoma su interesantni za razvoj velikog broja rijet-
kih vrsta gljiva.
Specifnost Prokletija ogleda se u izrazitom
smjenjivanju razliitih umskih ekosistema koje je
posebno izraeno na vertikalnom proflu Visitora,
to uslovljava pojavljivanje velikog broja razliitih
vrsta gljiva na relativno malom prostoru. Naime,
u podnoju Visitora nalaze se mjeovite termofl-
ne ume, na koje se nadovezuju umski pojasevi:
bukovi, bukovo-jelovi, jelovi (sa ueem smre),
molikin. Sa mikolokog aspekta veoma su intere-
santni umski ekosistemi sa molikom, smrom,
jelom, bukvom, javorom, brezom.
Odreene vrste makromiceta iz rodova Ama-
nita, Boletus, Chroogomphus, Leccinum, Lactarius,
Xerocomus, esti su pratioci razliitih listopadnih
vrsta drvea (bukve, javora, breze) ili predstavnika
etinara (smre, jele), dok se vrste iz roda Suillus jav-
ljaju u mikorizi iskljuivo sa vrstama iz roda Pinus
(borovi). Za alpijski region su karakteristine i odre-
ene saprobne vrste gljiva iz rodova Ganoderma,
Polyporus, Lycoperdon, Agaricus, Bovista i dr.
Mr Gordana Kasom
Foto: Mr Gordana Kasom
GLJIVE NP PROKLETIJE
Subalpijski umski
ekosistemi veoma intere-
santni za razvoj rijetkih
vrsta gljiva. Do sada u na-
cionalnom parku konstato-
vano oko 200 vrsta gljiva.
U buduim istraivanjima
mogue je oekivati preko
2.500 vrsta
Subalpine woods eco-
systems are very interesting
for development of rare fun-
gi types. There have been
registered about 200 fungi
types until now. It is po-
ssible to expect more than
2,500 types during future
explorations.
Na Prokletijama poseban mikoloki znaaj
imaju umski ekosistemi sa molikom (Pinus pe-
uce). Molika je endem Balkanskog poluostrva za-
stupljen u Albaniji, Bugarskoj, Crnoj Gori, Grkoj,
Kosovu i Makedoniji. Odreene vrste gljiva iz roda
Suillus su obligatnom simbiozom vezane upravo za
ovu vrstu bora. ume sa molikom su reprezentativ-
ne naroito u okolini Visitorskog i Hridskog jezera,
gdje ovaj endemini petoigliasti bor obrazuje iste
sastojine.
Do sada je u nacionalnom parku konstato-
vano oko 200 vrsta gljiva. To je relativno mali broj
za ovo podruje, s obzirom na injenicu da zbog
izraenog foristikog diverziteta Prokletija postoje
izuzetni uslovi za razvoj gljiva. U buduim istrai-
vanjima mogue je oekivati preko 2.500 vrsta.
U nacionalnom parku Prokletije konstato-
van je veliki broj vrsta gljiva od meunarodnog
i nacionalnog znaaja: ljubiasta lisiica (Gomp-
hus clavatus), ljuskavi kutravac (Strobilomyces
foccopus), ludara (Boletus satanas), krvarea
jeevica (Hydnellum ferrugineum), velika dvo-
prstenka (Catathelasma imperiale), narandasta
puevica (Hygrophorus pudorinus), velika vla-
nica (Hygrocybe punicea), pepeljasta lisiarka
(Cantharellus cinereus), glatki jeevac (Sarcodon
leucopus), ravnotjemeni buzdovan (Clavariadelp-
hus truncatus), trepaviava zvijezdaa (Geastrum
fmbriatum) i dr.
Takoe, istraivanja su pokazala da su um-
ski ekosistemi sa molikom, jelom, smrom, bu-
kvom na Prokletijama podruja koja imaju tipove
habitata znaajne za gljive, shodno kriterijumima
za uspostavljanje vanih stanita gljiva na evrop-
skom nivou - IFA (Important Fungus Areas).
Catathelasma imperiale
Amanita muscaria - muhara
Leccinum vulpinum
28 NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE 29
Fauna insekata Prokletija je veoma heteroge-
na, sastavljena od mnogih raznorodnih elemenata.
Prema dosadasnjim istraivanjima, faunu insekata
ovog podruja sainjavaju sledei faunistiki elemen-
ti: srednjoevropsko-sibirski, orijentalni (pontijski) i
mediteranski. U raznim insekatskim redovima ova
tri faunistika elementa razliito su zastupljena.
Srednjoevropskih vrsta ima najvie (60%).
Iza njih dolaze pontijske vrste sa oko 30% zastu-
pljenosti, mediteranskih vrsta ima 10%. Sem ova tri
glavna, na Prokletijama su konstatovani u malim
procentima i drugi faunistiki elementi:
Tropsko-mediteranske vrste: Acherontia
atropos, Herse convolvuli, Macroglossa stelata-
rum.
Boreo-alpinske vrste: dvadeset vrsta u ra-
znim redovima.
Borealne vrste: dvadeset vrsta u raznim re-
dovima.
Balkanski endemiti: konstatovano 11 vrsta i
to 10 tvrdokrilaca veinom iz familije Carabidae i 1
Hymenoptera (Bombus bureschi).
Najvei broj endeminih vrsta se javlja u
okviru zajednica iznad gornje umske granice.
Endemiti u okviru rodova Coleoptera: Carabus,
Calosoma, Leistus, Nebria, Bembidion, Trechus,
Deltomerus, Paradeltomerus, Synuchidius, Ta-
pinopterus, Molops, Amara, Pterostichus, Steno-
chromus, Omphreus, Calathus, Zabrus, po emu
su posebno znaajni rodovi: Trechus (8 vrsta),
Molops (8 vrsta), Pterostichus (6 vrsta), Nebria (6
vrsta) i Omphreus (4 vrste).
Znaajan broj vrsta se javlja i u borealnoj
zoni visokih planina, gdje se mogu nai pojedini
predstavnici rodova Otiorynchus, Trachyphloeus
i Phyllobius.
Za podruje Prokletija do sada je konstato-
vano 59 endeminih vrsta Coleoptera (Komovi, i-
jovo, Visitor i Karanfli 29, a Bogievica, Hajla,
ljeb, Mokra 30).
Istraivanjima je posveena panja i pein-
skim insektima.
Endemina podzemna fauna:
Specifna i u pogledu numerikih pokazatelja,
endemo-reliktnosti je svakako najupeatljivija katego-
rija entomofaune tzv. potpovrinska fauna Coleoptera.
Za Prokletije je do sada utvreno devet vrsta (Komovi,
ijovo, Visitor i Karanfli) i dvije vrste za Bogievicu,
Hajlu, ljeb, Mokru Goru, tj. Nakon durmitorsko-ma-
glikog i orjenskog kompleksa, prokletijski kompleks
planina je trei po brojnosti ovim vrstama.
Jedna od optih crta ove faune je rijetkost na-
laenja mnogih vrsta. Takoe, ovim su obuhvaeni
i kriptobiontni predstavnici Orthoptera (Rhaphi-
dophoridae) trogloflni zrikavci koji u naoj fauni
obuhvataju samo est vrsta iz oba evropska roda,
od ega su etiri endemine. Prisustvo ove porodice
u Evropi je ukupno 30 vrsta i reliktnog je karakte-
ra. Sadanje poznavanje kriptobiontne faune Pro-
kletija nije ni priblina slika realnog faunistikog
bogatstva ovog kompleksa.
ENTOMOFAUNA
Jelena Nikevi
KARAKTERISTIKE FAUNE
INSEKATA PROKLETIJA
Endemina fauna Orthoptera:
Od preko 200 vrsta Orthoptera na teritoriji
bive SRJ, lokalna odnosno endemina i subende-
mina fauna obuhvata preko 20 fanerobiontnih
vrsta u okviru 12 rodova i 5 porodica. Ova grupa
je prilino raznorodna u pogledu tipa stanita (od
mediteranskih i submediteranskih, preko nizijskih
higroflnih do montanih, do subalpijskih formacija)
odnosno opsega razliitih tipova stanita (i visin-
skih zona) u kojima se pojedine vrste javljaju.
Visokoplaninska fauna Orthoptera:
U pogledu visinskog rasprostranjenja izdvoje-
ne su tokom preliminarnih istraivanja tri grupe:
1. Vrste koje se u istraivanoj oblasti nala-
ze samo iznad 1500 mnv: Psorodonotus feberi,
Gomphocerus sibiricus.
2. Vrste koje se pored visokih planina nalaze
jo i u brdskom pojasu, ispod 1500 mnv, ali u do-
linama izostaju (rodovi Arcyptera, Pholidoptera,
Podisma).
3. Orthoptere sa irokom visinskom ampli-
tudom rasprostranjenja koje nalazimo u oblasti od
potolina pa skoro do vrhova visokih planina. U ovu
grupu spadaju i balkansko-karpatski endemita iz
rodova Poecilimon i Isophya.
Pada u oi prije svega veliko uee medi-
teranskih vrsta u planinama Prokletija. Od 48 vr-
sta zabiljeenih na visinama preko 1500 mnv, 23
vrste imaju izrazit sredozemnomorski areal ili su
porijeklom iz Mediterana (kao rodovi Poecilimon
i Isophya).

Cijelu grupu endeminih insekata Prokletija
na osnovu podataka iz literature i sopstvenih pre-
liminarnih opaanja moemo podijeliti na sledee
grupe u pogledu njihovog areala:
- balkanski endemiti - 4
- balkansko-karpatski endemiti 6
- balkansko-alpski endemiti 1
- balkansko-kavkaski endemiti 1
- zapadnoalpijsko-balkansko-anatolijski
endemiti 1
- anatolijsko-balkanski endemiti 1
- sa irokim mediteranskim arealom -7
Entomofauna Prokletija ukazuje na bogat-
stvo, jedinstvenost i zastupljenost znaajnih vrsta,
te na taj nain predstavlja znaajan centar diverzi-
teta na Balkanu i Evropi, te s ovog aspekta zaslu-
uje da se uvrsti u kategoriju nacionalnih parkova
(teritorije sa velikim biodiverzitetom).
Napomena: pomenuti podaci odnose se na
prethodna istraivanja, gdje su uvrteni i elemen-
ti faune insekata sa kosovsko-metohijskog dijela
Prokletija.
Tokom dosadanjih istraivanja faune inse-
kata Prokletija radilo se na sledeim ekolokim ka-
tegorijama bitnim za opstanak, ivot i nalaze faune
insekata i to tek na nivou rekognosciranja:
1. uslovi za ivot insekata: klima, konfgura-
cija, vode, vegetacijsko-foristika osnova
2. fenoloka opaanja
3. najvanije ivotne sredine insekata
4. zoogeografsko rasprostranjenje konstato-
vanih vrsta
5. utvrivanje visinskog rasporeda vrsta i
subspecijacija
Istraivanja su prethodne dvije-tri godine
zapoeta s ciljem da se obuhvate sledee kategorije
insekata:
1. vrste rairene u Evropi i Srednjoj Evropi,
2. endemine vrste
3. vrste karakteristine za vie lokalitete (pod
kamenjem i oko snjeanika)
4. za nie predjele - znaajne vrste za trav-
njake i panjake
5. specifne vrste samo za Prokletije
6. endemiti Prokletija
7. IUCN kategorizacija prisutnih elemenata
koja podrazumijeva dugotrajno istraivanje
8. Istovremeno sa prirodno-naunim istrai-
vanjem i bioloko-ekolokom valorizacijom svijeta
insekata radilo se i na utvrivanju statusa za even-
tualnu zatitu na nacionalnom nivou.
zatiene vrste insekata na ovom podruju:
umski mrav Formica rufa
jelenak Lucanus cervus
nosoroac Oryctes nasicornis
apolonov leptir Parnassius apollo
lastin repak Papilio machaon
jedarce Papilio podalirius
sredozemni lastin repak Papilio alexanor
alpska striibuba Cerambyx cerdo
NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE 31
IHTIOFAUNA
Od planinskih glacijalnih jezera Plavsko se
nalazi na najmanjoj nadmorskoj visini oko 907
m. Ono je dugo oko 2150 m, a iroko oko 1490 m.
Ima izgled elipse i povrina mu je oko 2 km
2
. Je-
zero je plitko i maksimalna dubina je oko 9 m, to
omoguava bujni razvoj podvodne-submerzne i
obalske-emerzne vegetacije. Tokom ljetnjeg peri-
oda voda se rijetko zagrijava vie od 15
o
C, to je
posledica unosa hladne vode preko pritoke Ljue.
Takoe, jezero ima i snanu otoku Lim, pa je ono
tipino protono jezero. Rijeka Ljua tokom visokih
voda u jezero unosi velike koliine suspendovanih
materija. One postepeno zatrpavaju jezero, tako da
ono postaje sve plie.
Ribe Plavskog jezera su specifne na jedan
neobian nain. Za skoro sve vrste se moe rei da su
grabljivice, bilo one male, kao gaovica ili velike kao
mladica. Ako se navedu sve vrste koje su registro-
vane u jezeru ili u uu Ljue, odnosno na poetku
Lima, onda je samo skobalj vrsta koja nije grabljivi-
ca. Veina ostalih vrsta sa ovog spiska, posebno one
u jezeru, su prave takozvane piscivorne vrste (one
koje se hrane ribom). Karakteristika riba u jezeru je
da se uglavnom radi o krupnim primjercima. Mlade
ribe ovih vrsta ivot provode u Ljui ili Limu. tuka i
dera se mrijeste u jezeru, a ostale vrste u rijekama.
Plavsko jezero je jedino stanite u Crnoj Gori gdje se
moe nai pet krupnih pravih grabljivica na jednom
mjestu (mladica, blatnjaa, tuka, dera i klen).
spi saK vrsta:
Blatnjaa, jezerska pastrmka
Salmo labrax Pallas, 1814
Mladica - Hucho hucho (Linnaeus, 1758)
Lipljen- Thymallus thymalus
(Linnaeus, 1758)
tuka Esox lucius Linnaeus, 1758
Mrena, velika mrena, rijena mrena
Barbus barbus (Linnaeus, 1758)
Skobalj Chondrostoma nasus
(Linnaeus, 1758)
Gaovica Phoxinus phoxinus
(Linnaeus, 1758)
Klen Squalius cephalus (Linnaeus, 1758)
Jelovka Telestes agassii
(Valenciennes, 1844)
Pe Cottus gobio Linnaeus, 1758
Mani, dera Lota lota (Linnaeus, 1758)
Pored ovih riba, u jezeru, njegovoj pritoci i
otoci, susree se vrsta koja ne pripada ribama, ve
grupi paklara ili zmijuljica. Odmah ispod mosta u
Brezojevicama i nizvodno u Limu moe se nai jo
nekoliko manjih vrsta koje nemaju znaaj u sport-
skom ribolovu.
Prof. dr Drago Mari
RIBE PLAVSKOG JEZERA
Salmo labrax (Pallas, 1814)
blatnjaa, jezerska pastrmka
Rasprostranjena je u rijekama Crnomorskog
sliva i Lipkovskoj rijeci u gornjem dijelu sliva Var-
dara (Makedonija). U Crnoj Gori naseljava gornji
tok rijeke Lim i Plavsko jezero, zatim cijeli tok
rijeke Tare i ehotine, Biogradsko jezero, Pivsko
jezero i njegove pritoke. Introdukovana je i u sva
planinska jezera.
Naseljava hladne i iste vode sjevernog dijela
Crne Gore, i to uglavnom gornje tokove rijeka pu-
nih brzaka, iste potoke i jezera sa istom vodom.
Hrani se ribama, larvama vodenih insekata, ikrom
drugih riba, insektima koji lete iznad povrine vode
i vodenim beskimenjacima. Mrijesti se krajem je-
seni i poetkom zime (od novembra do januara) u
zavisnosti od klimatskih uslova. Na jedan kilogram
tjelesne teine enka u prosjeku ima oko 2.000 jaja
(dijametar 4.5-5 mm), koja odlae na kamenitom
dnu sa brzim tokom vode. Inkubacija ikre traje, u
zavisnosti od temperature vode, oko 60-90 dana.
Polno zrele postaju od 2-3 godine starosti. Dui-
na obino iznosi oko 40 cm, mada rijetko i do 125
cm. Teina takoe varira, najee oko 800 gr, ali
moe da naraste i do 25 kg. Dozvoljen je lov samo
u sportsko-rekreativne svrhe.
Hucho hucho
(Linnaeus, 1758) mladica
Prirodno naseljava dunavski sliv. Lokalno
introdukovan u glavnim tokovima rijeka Odre i
Visle (Poljska), jezero Konstanca (Njemaka), Ta-
gus (panija), Rona (Francuska) i vjerovatno dru-
gim slivovima gdje se oigledno odravaju jedino
poribljene jedinke. U Crnoj Gori naseljava rijeke
crnomorskog sliva: Lim, Tara i ehotina. U rijeci
Pivi prije izgradnje akumulacionog jezera Piva
bila je prisutna, ali malobrojna, meutim, poslije
izgradnje akumulacije vrsta nije registrovana. Broj-
na je u rijekama Limu i Tari (uglavnom donji tok,
ali zalazi i u srednji tok). Prisutna je u Plavskom
jezeru i pritoci Ljui. U slivu ehotine je nekad bila
brojna vrsta, dok je prema poslednjim podacima
malobrojna. Ima je i u akumulaciji Otilovii.
ivi iskljuivo u velikim vodenim tokovima
istih i bistrih planinskih rijeka. Moe da naraste i
do 1.5 m i dostigne teinu najee do 10 kg, mada
su poznati primjerci preko 50 kg. Najvei primje-
rak u Crnoj Gori ulovljen je u Plavskom jezeru te-
ine 41.5 kg. Mladi do jedne godine ivota hrane se
sitnijim beskimenjacima i sitnijom ribom, dok se
odrasle hrane iskljuivo ribom. Mrijesti se od marta
do maja, na pjeskovitim i ljunkovitim dijelovima
rijenog toka. enka polae 10-25.000 komada
ikre. Polnu zrelost stiu u uzrastu od 4-5 godina,
do kada poraste do 60-70 cm u duinu i najmanje
2.5 kg. Zabranjeno je loviti u privredne svrhe, pa je
znaajna samo za sportski ribolov.
Thymallus thymalus
(Linnaeus, 1758) - lipljen
Rasprostanjen je u basenu Barencovog mora
zapadno od Urala, baseni Kaspijskog, Crnog, Bal-
tikog Bijelog i Sjevernog mora, a na atlanskoj
obali do sliva Loare. ivi u vodama Jadranskog
sliva, i to Soi i njenim pritokama. U Crnoj Gori
naseljava rijeku Taru (najbrojnija) i njene pri-
toke, rijeku Pivu, kao i Ljuu, pritoku Plavskog
jezera i to je najjunija lipljenska rijeka u Evropi
i najvie lipljensko podruje na Balkanu. Naselja-
va i gornji tok rijeke ehotine. Poslije potapanja
korita Pive ouvan je samo u nekim dijelovima,
odakle je 60-ih godina prenijet u Morau. Naen
je i u rijeci Ibar.
Gusinjski-Alipaini izvori
Plavsko jezero
Rijeka Ljua-ue u jezero
Izvor Lima-poetak rijeke Lim
Blatnjaa iz jezera
Mlada mladica
NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE 33 32 NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE
Naseljava rijeke sa istom, dubokom i hlad-
nom vodom brzog toka, ne zalazei visoko u pla-
ninske potoke. Duina tijela je obino 25-30 cm,
ali moe da naraste do 50 cm.Teine je najee do
1 kg. Lovljeni su primjerci i sa 4,7 kg. Hrani se naj-
ee larvama insekata, sitnim beskimenjacima,
a krupniji primjerci i sitnim ribama. Punu polnu
zrelost stie uglavnom u 4 - 5 godini starosti. Sezo-
na mrijesta je zasebna za svaku rijeku jer zavisi od
ekolokih faktora. Mrijest uglavnom traje od mar-
ta do sredine maja, na ljunkovitom i kamenitom
dnu, pri temperaturi vode do 10 C i dubini od oko
1.5 m, gdje enke odlau 3.000-7.000 komada ikre
na jedan kilogram svoje tjelesne teine. Znaajna
za sportski ribolov.
Esox lucius
(Linnaeus, 1758) tuka
Cijela Evropa, izuzev u vodama Iberijskog
poluostrva, june Italije, Jadranskog i Egejskog
sliva. U Turskoj u vodama crnomorskog sliva, u
slivu Kaspijskog jezera i u cijeloj Aziji sjeverno od
Kine i Mongolije. U Crnoj Gori ivi samo u Plav-
skom jezeru.
Naseljava jezera i mirne sporotekue vode
koje su obrasle gustom vegetacijom. Brojna je go-
tovo u svim nizijskim voda Dunava. Duina tijela
moe da naraste do 1.5 m i do 35 kg teine. Mla
tuke se hrani planktonom. Dostizanjem duine
od 4-5 cm, prelazi na ishranu ribama, vodozem-
cima, reptilima, sitnijim vodenim pticama i sit-
nim sisarima. Polnu zrelost stie u uzrastu od 3-4
godine ivota i duini tijela od 35-40 cm. tuke
dunavskog sliva polnu zrelost stiu u drugoj (mu-
jaci) i treoj godini (enke) (Vukovi & Ivanovi,
1971). Mrijesti se od februara do maja, kada en-
ka polae od 16.000-1.000 000 komada ikre, koja
se zalijepi na podvodno rastinje na dubini do 1m.
Inkubacioni period traje 10-15 dana. Mrijesti se u
Plavskom jezeru i moe da poraste do 10 kg. Zna-
ajna samo za sportski ribolov.
Phoxinus phoxinus
(Linnaeus, 1758) gaovica
Naseljava slatke vode Evrope i sjeverne Azi-
je. U Crnoj Gori ivi u jezerima i potocima Dur-
mitora, rijekama Tari, Pivi, Limu, ehotini i nji-
hovim pritokama, zatim Plavskom jezeru i u svim
njegovim pritokama.
ivi u jatima, u hladnim i istim visokopla-
ninskim potocima, rijekama i rjeicama sa tvrdim
dnom, najee kamenitim, kao i u istim, planin-
skim jezerima bogatim kiseonikom. Duina tijela
moe da naraste 10-14 cm. Hrani se raiima, lar-
vama insekata, sitnijim insektima i rjee biljnom
hranom. Mrijesti se tokom marta do juna, na ka-
menitom dnu gdje enka odlae 700-1000 komada
ljepljive ikre, ija inkubacija traje 5-10 dana. Polnu
zrelost stiu u uzrastu 1-3 godine starosti. Nema
ekonomski znaaj.
Squalius cephalus
(Linnaeus, 1758) klen
Rasprostranjen je u basenu Sjevernog, Bal-
tikog, Bijelog, Barencovog, sjevernog Crnog i
Kaspijskog mora, Atlanski basen na jugu od sliva
Adour (Francuska), zatim Velika Britanija sjeverno
do 56 sjeverne geografske irine; u Skandinaviji; u
Mediteranu samo u slivovima rijeka Var i Herault
(Francuska). U vodama Crne Gore u Pivi prije pota-
panja njenog korita, a poslije izgradnje akumulacije
vrsta nije naena, a sada je prisutna u Plavskom
jezeru i u slivu rijeka: Piva, Lim i ehotina.
ivi u brzim rijekama i rjeicama, rjee u
jezerima, u manjim jatima, dok se zimi povlai u
dublje dijelove vode. Dostie duinu preko 80 cm
Mlada mrena
i teinu do 4 kg. Hrani se u mladosti vodenim bilj-
kama, zooplanktonom, larvama insekata, dok se
odrasli hrane krupnijim vodenim insektima, be-
skimenjacima (rakovima) i ribama. Mrijest traje
od aprila do juna u mirnijim dijelovima rijeke obra-
slim vegetacijom i kamenitim dnom, gdje enka od-
lae 97.000-200.000 komada ikre. Znaajna samo
za sportsko-rekreativni ribolov.
Telestes agassii
(Valenciennes, 1844) jelovka
Rasprostranjena je u Dunavskom slivu, a na
Balkanskom poluostvu samo u slivu Drine. Nase-
ljava, u Crnoj Gori, vode crnomorskog sliva. Rijet-
ka je u rijeci Tari (donjem toku), naena je u rijeci
Pivi prije potapanja korita i izgradnje akumula-
cionog jezera, a nakon izgradnje jezera vrsta nije
naena. Brojna je u ehotini i Limu. Najjunija
granica su male pritoke rijeke Grnar, sastavnice
Ljue koja utie u Plavsko jezero. U Plavskom je-
zeru nije naena.
ivi u jatima, u brzim rijekama i planinskim
potocima. Hrani se larvama insekata, raznim alga-
ma i raiima. Mrijesti se u periodu od marta do
maja (mada mrijest moe da se produi i do jula)
na kamenitoj i ljunkovitoj podlozi. Duina tijela do
25 cm. Sporadino ga love sportski ribolovci.
Lota lota
(Linnaeus, 1758) mani, dera
U Evropi je rasprostranjena u pritokama
Atlantika od sliva Loare (Francuska) istono do
basena Bijelog, Barencovog i Arktikog mora, gor-
nji dio sliva Volge; zapadni dio Kaspijskog basena;
sliv Rone (Francuska), ivi u pritokama dunavskog
sliva; u Italiji u slivu rijeke Po. Prirodno odsustvuje
na Iberijskom poluostrvu, centralnoj i junoj Ita-
liji, Jadranskom basenu, Grkoj, Irskoj, zapadnoj
i sjevernoj Velikoj Britaniji i zapadnoj Francuskoj.
U Crnoj Gori u rijeci Lim od isteka iz jezera do Be-
rana, u Plavskom jezeru njegovoj pritoci Ljui kao
i njenim sastavnicama Vruji, Grlji i Grnaru.
Aktivniji je tokom noi i u hladnijem dijelu
godine. Utvreno je da mlade jedinke tokom ljet-
njih mjeseci preferiraju toplu vodu (19-21 C) uz
obalu Plavskog jezera, a starije jedinke hladniju i
naseljavaju dublje slojeve i rijeku Ljuu. U Plav-
skom jezeru poraste obino 30-50 cm u duinu i do
4 kg teine tijela, mada moe da naraste i do 120
cm i teine preko 20 kg u nekim velikim evropskim
rijekama. Hrani se beskimenjacima dna i sitnom
ribom. Mrijesti se tokom zime, uz obale, od no-
vembra do marta, na ljunkovitom ili muljevitom
dnu. enka polae do 1.000.000 komada ikre koja
pada na dno i iji inkubacioni period traje oko dvije
nedjelje. Polnu zrelost stie u uzrastu 3-4 godine.
Znaajna je u sportskom ribolovu.
Plavsko jezero
NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE 35 34 NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE
Klase vodozemci (Amphibia) i gmizavci
(Reptilia) znaajne su komponente ekosistema na
Prokletijama u najirem smislu. Na ovom podruju
herpetofauna ima raznovrsno porijeklo kao i bio-
geografske veze sa regionima u okolini. Najzaaj-
niji fenomen koji se javlja na podruju Prokletija
jeste neotenija.
Prokletije su najznaajniji centar diverziteta
herpetofaune. Na pojedinim lokalitetima nalaze se
najvee populacije planinskog mrmoljka. Ovo po-
druje spada u veoma sloene faunistike teritorije,
koje obiluju bogatom i raznovrsnom herpetofau-
nom, bogatstvom endemskih i reliktnih oblika.
Kada govorimo o endemizmu, od etrdeset
vrsta vodozemaca i gmizavaca na irem podru-
ju Prokletija devet vrsta su endemine. Takoe,
veliki broj areala autohtonih vrsta zavrava se na
ovom podruju.
U masivu Prokletija nalazi se krajnji jugoi-
stoni dio ostrvskog arela vrste crnog dadevnjaka
(Salamandra atra). Jedini nalaz u Crnoj Gori
jeste na planini Bogievici, na nadmorskoj visi-
ni 1952 m (irovi & Hadiablahovi, 1998). Ova
vrsta naseljava stanita iznad gornje umske gra-
nice, koju na Prokletijama preteno grade ume
munike i molike, a rjee subalpska uma smre.
Budui da se ove visine i stanita nepogodni za
stalni boravak ljudi, a da se ova vrsta moe sresti
pri krajnje nepovoljnim vremenskim uslovima za
ovjeka i u razdoblju dana suprotnom ovjekovoj
aktivnosti, crni dadevnjak nije izazivao vee zani-
manje lokalnog stanovnitva, tako da je populacija
relativno ouvana.
Veoma znaajno podruje je Hridsko jezero.
Prva istraivanja (Radovanovi, 1957) ukazivala
su na prisustvo brojne populacije planinskog mr-
moljka (T. alpestris) od kojih je vei dio populacije
bio neotenian. Bezuspjeni pokuaji poribljavanja
ovog jezera uslovili su da je Hridsko jezero sa okoli-
nom jedinstveno u Crnoj Gori po sastavu herpeto-
faune, ali i po nekim biogeografskim odlikama.
U okolini ovog jezera nalaze se stanita pla-
ninskog gutera (Lacerta vivipara), koji je u Crnoj
Gori konstatovan samo na Komovima (irovi &
Hadiablahovi, 1998).
Zona Visitorskog jezera je stanite veoma
brojne populacije arenog dadevnjaka (Salaman-
dra salamandra). Visitorsko jezero je ranije va-
ilo za stanite populacije planinskog mrmoljka (T.
alpestris) ali su istraivanja u posljednjih deset
godina ukazala na alarmantno opadanje brojnosti
ove populacije. Jezero je uspjeno poribljeno, to
je dovelo do nestanka planinskog mrmoljka u ovom
jezeru, jer ribe predstavljaju predatore svih stup-
njeva navedene vrste. Na ovom podruju veoma
je znaajna grka aba Rana graeca, endemina
vrsta za Balkan.
HERPETOFAUNA
Dr Rua irovi
HERPETOFAUNA
PROKLETIJA
Masiv Pokletija karakteriu sljedee ende-
mine vrste vodozemaca i gmizavaca:
Salamandra atra (Laurenti 1768) - crni da-
devnjak (YUSEND) - VU (IUCN); II (BRN);
II (BN); 62 (CORINE)
Crni dadevnjak se nalazi na veim nadmor-
skim visinama. Najee naseljava umska stanita
ali se moe nai iznad granice ume. Vei dio vre-
mena provodi sakriven (ispod kamenja, panjeva i
sl.) dok je aktivan nou, a danju kada je izuzetno
vlano. Jedino stanite ove vrste u Crnoj Gori je
planina Bogievica.
Triturus vulgaris Linnaeus, 1758 - mali mr-
moljak (BEND) - VU (IUCN); III (BRN)
Mali mrmoljak je terestrinija vrsta od osta-
lih mrmoljaka. Na kopnu se moe nai na razliitim
vlanim stanitima kao to su ume, livade, par-
kovi, bate i poljane. Pari se u razliitim vodenim
stanitima, esto manjim, plitkim i obraslim vege-
tacijom. Najvei broj populacija nalazi se na ma-
njim nadmorskim visinama (do 500m), dok se u
junom dijelu areala moe nai i na preko 1500 m
nadmorske visine. U toku godine vei dio provodi
na kopnu. Iako je najire rasprostranjen evroazij-
ski mrmoljak i najei, u veem dijelu svog areala
stavlja se pod zakonsku zatitu, prvenstveno zbog
ugroenosti pedomornih populacija.
Rana graeca Boulenger, 1891 - grka aba
(BEND) - VU (IUCN); III (BRN); II (BN);
24,65 (CORINE)
Grka aba je skoro uvijek vezana za hladne
tekue vode i zato je najee nalazimo u planin-
skim predjelima, iako se moe nai i na niim nad-
morskim visinama. Na Prokletijama stanite ove
vrste je okolina Hridskog jezera.
Lacerta mosorensis Kolomb., 1886 - mo-
sorski guter - (YUSEND) - VU (IUCN); III
(BRN); II (BN); 42, 62 (CORINE)
Mosorski guter predstavlja endemit i ter-
cijarni relikt Balkanskog poluostrva. Istraivanja
su pokazala da je granica areala pomjerena u ju-
goistonom pravcu. Za Prokletije, karakteristi-
no je stanite ove vrste na nadmorskim visinama
preko 1700 m.
Vipera ammodytes (Linnaeus, 1758) po-
skok (BEND) VU (IUCN)
Naseljava brdske predjele istraivanog po-
druja u zoni izmeu 600 do 900 mnv. Nema
mnogo literaturnih podataka o horizontalnoj i ver-
tikalnoj distribuciji vrste na Prokletijama. Konsta-
tovana su stanita na podruju rijenih basena i
Plavskog jezera.
Grka aba
Mosorski guter
areni dadevnjak
36 NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE 37
ORNITOLOGIJA
Iako ornitoloki znaajne, kroz istoriju, Pro-
kletije nijesu privlaile ornitologe. Nemirni Balkan
i njihova nepristupanost glavni su razlog siroma-
ne ornitoloke grae ovog podruja. To se posebno
odnosi na crnogorske Prokletije, pa se pregledom
literature moe konstatovati da su do kraja devede-
setih bile praktino nedirnite. O albanskom dijelu
da i ne govorimo.
S obzirom na biogeografski znaaj podruja
koje se nastavlja na Dinaride i njihovo djevian-
stvo, prije poetka intenzivnih istraivanja zarad
proglaenja ovog podruja za nacionalni park u
Crnoj Gori, dalo se pretpostaviti da su jedan od or-
nitoloki najbogatijih planinskih regiona u zemlji.
To se kasnije, podvlaenjem crte ispod liste ptica,
moglo sa sigurnou i tvrditi.
Na Prokletijama je do sada zabiljeena 161
vrsta ptica. Ako se ovom spisku doda jo dvadese-
tak vrsta koje je mogue registrovati na ovoj planini
uz intenzivnija istraivanja, dolazi se do podatka da
su Prokletije masiv sa najbogatijom ornitofaunom
u Crnoj Gori.
U Crnoj Gori gori je do sada, prema procje-
nama, ukupno registrovano oko 380 vrsta ptica,
koje su redovne, neredovne i potencijalno prisutne.
Od tog broja, oko 330 vrsta su redovno prisutne,
a 260 vrsta provodi reproduktivni period na na-
im prostorima. Iz pregleda gnjezdarica je jasno
da su Prokeletije znaajno gnjezdilite za vie od
43% ukupne ornitofaune registrovane u Crnoj Gori.
Pored Durmitora, gdje su do sada zabiljeene 172
vrste ptice, Prokletije su najznaajnije njihovo sta-
nite u kontinentalnom dijelu drave. Ako se uzme
u obzir nekontinuiranost istraivanja, nedostatak
zimskog, kao i ranog proljenog i jesenjeg aspekta,
te injenice da je u kosovskom dijelu masiva regi-
Darko Savelji
PTICE PROKLETIJA
strovano 179 vrsta, vjerovatno je da su Prokletije
centar planinskog ornitodiverziteta Crne Gore.
Gotovo sve vrste na prostoru Prokletija ui-
vaju zatitu, kao trajno zatiene ili lovostajem za-
tiene vrste.
Kao posebno znaajna stanita u ovom masi-
vu istiu se: Plavsko i Hridsko jezero, doline Grba-
je, Ropojane, Jezerce, Zastan i Bogievica.
Plavsko jezero okuplja svu gnijezdeu mo-
varnu ornitofaunu i, zajedno sa plavnim livadama
do Vusanja, podruje je od meunarodnog znaaja
za boravak ptica. Ono je, pored ljetnjih mjeseci i
gnjezdilita, znaajno i kao poligon za odmor ptica
tokom migracije, posebno u jesenjem periodu.
Hridsko jezero je unikatno jer se na visini iznad
1900 mnv. srijeu sve tri vrste gnjuraca koje se naje-
e gledaju u Crnoj Gori: veliki, mali i crnovrati.
Doline Grbaje i Ropojane u svim periodi-
ma godine i Jezerce, kada presui, naroito u ljet-
njim mjesecima, znaajna su stanita za ptice. To
su ujedno i najotvoreniji nizijski tereni i odlian
poligon za lov grabljivica. U liticama sve tri doline
registrovana su gnijeenja surog orla. U njima se
nalaze i povremena ili stalna stoarska naselja, a
prisustvo stoke i njihovog izmeta garancija su pri-
sustva nekih vrsta koje se hrane uginulom stokom
(leinari, u prvom redu sup), te vrsta koje se hrane
insektima iz izmeta, kao to je baljin kokot. Posto-
je indicije o pojavljivanju bijele kanje, bive gnjez-
darice ovog masiva i to u graninom podruju, od
Zastana prema Maja e Ezerce.
161 bird species have been registered in Prokleti-
je until now. Plav Lake is a habitat for all wetland
ornithological fauna and together with fooded
meadows reaching Vusanje, is an area of interna-
tional importance for birds. Beside the summer
months and nesting places, it is important as an
area for birds resting during migrations, espe-
cially in autumn.
Crvena lista
Na podruju masiva crnogorskih Prokletija
zabiljeene su sljedee vrste ugroene na global-
noj razini: orao krsta, Aquila heliaca, stepska
vjetruka, Falco naumanni, prdavac, Crex crex
i droplja, Otis tarda. Od svih navedenih vrsta,
samo je prdavac ostala da gnijezdi na Prokletija-
ma, i to na vlanim livadama na potezu Plavsko
jezero Vusanje, bioloki najvrednijem dijelu
masiva koje, na alost, nije ukljueno u NP. Pr-
davac je jedna od najugroenijih vrsta Evrope
zbog drastinog nestajanja njenih stanita vla-
nih livada.
lider u regionu
Na Prokletijama je do sada registrovano
124 sigurne ptice gnjezdarice. Ako se ovom broju
doda jo nekoliko vrsta koje vjerovatno gnijez-
de na masivu a nijesu otkrivene tokom minulih
istraivanja, te jo par potencijalnih gnjezdarica
i nekoliko koje se smatraju izumrlim (orao kr-
sta, na primjer), broj gnjezdarica crnogorskih
Prokletija premaio bi 140 vrsta, to ovu planinu
ini apsolutnim liderom u broju gnjezdarica u re-
gionu. Za poreenje, broj vrsta koje gnijezde na
masivu Durmitora je vei od 125. U nacionalnim
parkovima Srbije stanje je sljedee: N.P. erdap
ima 127 vrsta, N.P. ar planina 125, N.P. Tara 122,
N.P. Kopaonik 120. a N.P. Fruka gora ima 115
vrsta gnjezdarica.
stepen ugroenosti sve izraeniji
Antropogeni pritisak na ptice Prokletija je
sve izraeniji. Ekstenzivno stoarstvo na visoko-
planinskim panjacima, naroito u vrijeme gnjez-
diline sezone, otvaranje Crne Gore kao turistike
destinacije za alpiniste i paraglajdiste koji se po
masivu kreu nekontrolisano, te unitavanje sje-
a uma i izgradnja umskih puteva, velika su pri-
jetnja opstanku ptica cijelog regiona. Sve nave-
dene aktivnosti poklapaju se sa vremenom sezone
gnijeenja na planini, te su one, inae najvea
vrijednost Prokletija, posebno ugroene.
Foto: Borut Rubini
Bjeloglavi sup
Svraak
utokljuna galica
NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE 39 38 NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE
Nazivi planina, rijeka, naselja Visitor,
Trojan, Lim, Ropojana, Romon, Grmar, Ribare,
i drugi sa ilirskom, grkom, romanskom, vlakom,
slovenskom ili orijentalnom osnovom, kao i brojni
i znaajni kulturno-istorijski spomenici poka-
zuju da je podruje Nacionalnog parka Prokletije,
zahvaljujui izuzetnim prirodnim uslovima i po-
loaju od praistorije do naeg doba neprekidno
bilo naseljeno, svjedoei o smjenjivanju i proi-
manju civilizacija i kultura, vjera i carstava. Po-
tvruju to i tragovi materijalne kulture gradine,
utvrde, crkvita, mramorja, naseobine, groblja,
ostaci rimskog vodovoda u Gusinju ali i do danas
ouvane legende (najee o Grcima i skrivenom
blagu), vjerovanja, obiaji, etnoloki motivi, no-
nja, folklor. I danas se odravaju tradicionalni pe-
trovdanski sabori kod Hridskog jezera, ilindan-
ski skupovi kod Ali-painih izvora, urevdanski
uranci i omaha.
Na okapini planine Brade vezirove otkrive-
ni su crtei iz VIII i VII vijeka prije nove ere. Neki
daleki predak je bijelom bojom prikazao kompo-
ziciju lova na jelene, dok su na jednom kamenu
na Valunici prikazane fgure Velike majke i djece,
lovaca i ivotinja. Ovi crtei izazivaju veliku pa-
nju poznatih naunih radnika, istoriara umjet-
nosti i kulturologa.
Prof. Zuvdija Hodi
Kulturno nasljee
PROKLETIJA
KULTURNO-ISTORIJSKO NASLJEE
Iako na podruju NP Prokletije
nijesu vrena arheoloka istraivanja,
prilikom izgradnje pojedinih objeka-
ta i izvoenja komunalnih radova na-
ilazilo se na ostatke starih graevina,
najee odbrambenog tipa ili sakral-
ne arhitekture. U Plavu su, prilikom
izgradnje zdravstvene stanice prona-
eni (naalost i uniteni) ostaci rano-
hrianske bazilike, kao i groblje sa
ogromnim kamenim ploama koje je
narod nazivao latinskim ili grkim; u
selu Vinjevu su otkriveni ostaci la-
tinske crkve a na brdu Kaanik kod
Gusinja grko groblje , i temelji cr-
kve primorskog tipa, u Rudnicima,
neobino veliki nakovanj i alatke,
najvjerovatnije ostali od srednjovje-
kovnih rudara Sasa.
Od sakralnih objekata svaka-
ko je najznaajniji manastirski kom-
pleks Svete Trojice u Brezojevicama,
s lijeve strane Lima, u neposred-
noj blizini starog gradskog naselja
Grad i tvrave iji se ostaci vide.
U okviru manastirskog kompleksa je
i istoimena crkva koja datira iz XII
vijeka. Ona je obnovljena i ivopi-
sana 1566. i 1567. godine. Crkva je
jednobrodna kamena graevina sa
polukrunom apsidom, pripratom
i naosom, bez kubeta. Graena je u
vizantijskom stilu, a svojom arhitek-
turom podsjea na starije primorske
crkve. ivopis je sauvan u fragmen-
tima, a od motiva istie se kompo-
zicija Stranog suda i scene Roenja
Bogorodice. Ne zna se ko ih je islikao
ali je oita slinost sa zografma Mo-
rae i Koma na Skadarskom jezeru.
Zanimljivo je da se zvonik ne nalazi
uz crkvu ve na brdu Gradac, to je
imalo i praktinu funkciju poziva-
nja na molitvu ali i obavjetavanja i
slanja odreenih poruka pravoslav-
nom stanovnitvu. U blizini crkve je
jo jedna, nevelika, kamena grae-
vina zgrada prve svjetovne kole u
ovim krajevima. Crkva je zakonom
zatiena kao izuzetno vrijedan kul-
turno-istorijski spomenik.
Praistorijski crtei na okapini Koljendarske Brade
Brezojevica, crkva Svete Trojice
ivopis iz crkve Svete Trojice
40 NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE
U centru Plava, na uzdignutom platou ne-
kadanjeg Grada okruenog bedemima, nalazi
se Stara Carska damija, sagraena 1471. godine.
Njenu izgradnju fnansirao je sultan Abdul Hamid.
Zbog originalne arhitekture, duboreza i arabeski,
kamene i drvene gradnje, galerije, soferluka i vitkog
minareta, zatiena je kao spomenik kulture.
U Plavu je i Redepagia kula ili ardak
najstariji i najzanimljiviji stambeno odbrambeni
objekat. Kula ima tri sprata povezanih drvenim,
unutranjim stepenicama. Sagradio ju je 1671.
godine Hasan beg Redepagi. Dva sprata su
od kamena a trei od drveta. Sa svake strane, na
drugom spratu, postoje pokriveni drveni balko-
ni. U prizemlju je bio prostor za smjetaj konja i
hambare (magacine), a na spratu - sobe za divane,
sjedeljke, spavanje i objedovanje. Na zidovima, de-
belim vie od jednog metra su pukarnice. U njoj je
sada smjetena zaviajna etnografska zbirka. Kula
je zatiena kao kulturno-istorijski spomenik.
U Plavu su zanimljive i damije Sultanija,
abovia i Redepagia.
U Gusinju je poznata Vezirova damija.
Izgradio ju je 1765. godine Kara- Mahmut Bua-
tlija, posljednji skadarski vezir. I ona je graena
kamenom i drvetom i, takoe, ima interesantnu,
veoma funkcionalnu i dekorativnu unutranjost
kao i veoma visoko i
vitko drveno minare.
U Gusinju postoje i
ekia i Radonia
damija, pravoslav-
na crkva Sv. ora
sa ikonostasom, a
nedaleko od nje i ka-
tolika crkva u kojoj
se nalazi zanimljiva
etnografska graa
iz ivota albanskog
stanovnitva.
Veoma su zanimljive i originalne kamene
kule i kue sa odajama u kojima su rezbareni rafo-
vi, dolapi, ornamenti, minderi i ilimi proizvodi
domae radinosti.
Plav i Gusinje poznati su i po vrijednom du-
hovnom blagu usmenoj narodnoj poeziji, pogo-
tovo lirskim pjesmama, kao i bogatom folkloru, u-
venom gusinjskom kolu alaturko i igri s pukom
koji su na repertoaru mnogih ansambala. ensku
muslimansku narodnu nonju ovog kraja etnolozi
smatraju meu najljepima na Balkanu. Iz osman-
skog perioda ima vie pjesnika i pisaca koji su pisali
na turskom, persijskom ili arapskom jeziku. Ovaj
kraj dao je i poznate knjievnike i umjetnike na-
eg doba Radovana Zogovia, Esada Mekulija,
Duana Kostia, Huseina Baia, Redepa osju,
kompozitora Reda Mulia i druge.
40 NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE
Detalj sa Kule Redepagia iz 1671.
Stara Carska damija, sagraena 1471.
katolika crkva
Redepagia kula ili ardak, 1671.
NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE 41
NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE 43 NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE 43 42 NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE
TURIZAM
izuzetna osnova za turistiKu ponudu
Status nacionalnog parka djelovae na
otvaranje razvojnih perspektiva, investicije,
nove izvore prihoda za lokalno stanovnitvo.
Jedan od potencijalnih vidova razvoja turizma
na podruju parka jeste zdravstveni turizam,
a mogu je i kontrolisani ribolovni turizam,
ekoturizam, seoski turizam, alpinistiki, kul-
turni, sportski, manifestacioni... i to tokom
itave godine
Okosnica nacionalnog parka, sredinji dio
masiva Prokletija, karakteristian je po razuenosti
reljefa, brojnim visovima, klisurama, strmim padi-
nama i drugim prirodnim fenomenima. Snani ge-
otektonski poremeaji u prolosti, uslovili su sloen
i raznovrstan sastav i reljef ovih planina. Najinten-
zivnija glacijacija na Balkanu ostavila je najdublje
tragove gleerske erozije u obliku mnogobrojnih
cirkova, u kojima je zaostalo desetak manjih led-
nikih jezera i duboko urezanih valova.
Pored navedenog, Studija izvodljivosti za pro-
glaenje Prokletije za nacionalni park je prepoznala
Prokletije kao jednu od najbogatijih planina po ra-
znovrsnosti fore u sistemu Dinarida i na Balkanskom
poluostrvu. Pored raznovrsnih ekosistema, istiu se i
brojna lednika jezera, umski rezervat molike oko
Hridskog i Visitorskog jezera, kao znaajne turisti-
ke i edukativne vrijednosti ovog podruja.
S obzirom na to da je naziv nacionalni park
simbol i garancija ouvane prirode koja privlai
brojne posjetioce, u narednom periodu moemo
oekivati vei broj turista na ovom podruju, po-
gotovo zato to je turizam zasnovan na prirodi sve
popularniji i jedan od najbre rastuih segmenata
turistike industrije.
Prokletije se odlikuju bogatstvom biodiver-
ziteta, vegetacije, geolokim, pedolokim, speleo-
lokim, klimatskim, hidrolokim i drugim karak-
teristikama, kao i nesvakidanjim pejzaima, broj-
nim vidikovcima, bogatim kulturnim nasljeem i
ouvanom i izvornom prirodom. Sve je to izuzetna
osnova za raznovrsnu turistiku ponudu Nacional-
nog parka. Razvojem, prije svega turizma i rekre-
acije, ali i svojim ukupnim funkcijama, zatiena
prirodna dobra mogu znaajno uticati na razvojne
procese u okolnom podruju, djelovati na otvaranje
razvojnih perspektiva i podstaknuti dodatne izvore
prihoda. U tom smislu, razvoj turizma u plavskom
podruju Prokletija e dovesti do stvaranja novih
mogunosti za zapoljenje lokalnog stanovnitva
i ostvarivanje prihoda, i na taj nain bolje podje-
le koristi od proglaenja nacionalnog parka, ali do
nivoa kojim se nee ugroziti njegova autentinost,
odnosno izvorni kvaliteti.
Kao to je poznato, procesi industrijalizacije,
urbanizacije i deagrarizacije u proteklom periodu
su imali negativan uticaj na crnogorska sela, a po-
Jelena Rabrenovi
razvojne anse
PROKLETIJA
sebno na ona koja gravitiraju ovom nacionalnom
parku. Upravo u ovakvim sluajevima, razvoj odr-
ivog turizma moe uticati na ekonomsku i socijal-
nu strukturu kako sela, tako i same optine Plav,
kroz stvaranje novih radnih mjesta i ostvarivanje
prihoda.
iri prostor Prokletija je izuzetno atraktivan
za razvoj brojnih vidova turizma tokom itave go-
dine. S obzirom na visok kvalitet prirodnih i kultur-
nih potencijala, uz mogunosti potovanja strogih
zahtjeva zatite prirode shodno standardima EU,
turizam na ovom podruju treba da bude prioritet
razvoja. Zbog specifne klime, jedan od potenci-
jalnih vidova budueg razvoja turizma na podruju
parka jeste zdravstveni turizam. Osim navedenog,
na podruju Nacionalnog parka Prokletije mogue
je formirati i sadraje drugih vidova turizma, kao
to su: kontrolisani ribolovni turizam, ekoturizam,
seoski turizam, speleoloki, alpinistiki, kulturni,
sportski, manifestacioni turizam itd.
Veliku korist za lokalno stanovnitvo doni-
jee i tradicionalna usmjerenost ka poljoprivredi i
proizvodnji organske zdrave hrane, koja po pravilu
dostie veu vrijednost ako potie iz zatienih po-
druja. Vee su mogunosti za ozbiljniju proizvod-
nju i ponudu proizvoda posjetiocima parka kroz ra-
zvoj seoskog turizma ili kroz ponudu ugostiteljskim
objektima sa nacionalnom kuhinjom. Proizvodnja
organske hrane podrazumijevala bi i korienje au-
tentine ekoloke ambala, sa oznakom da je pro-
izvod iz zatienog prirodnog dobra, i na taj nain
ih brendirali. Takoe, u upotpunjavanju turistike
ponude Prokletija, interes lokalnog stanovnitva
se moe ogledati i u valorizaciji proizvoda doma-
e radinosti, po emu je ova oblast i poznata. Sve
navedeno e svakako omoguiti priliv investicija u
oblast turizma, kao i razvoj preduzetnitva iniciran
od lokalnog stanovnitva ili potencijalnih investito-
ra. Ovo u znaajnoj mjeri moe uticati na smanjenje
migracija, to je jedan od naizraenijih demograf-
skih problema ovog podruja.
Isto tako, ureenje i uspostavljanje pjeakih
i biciklistikih staza, sa edukativnim sadrajima,
odmorita, zatim organizovanje planinarskih tura
sa mogunou boravka u planinarskim domo-
vima, kao i posmatranje ivotinja, izvanredne su
mogunosti za razvoj turizma orijentisanog na pri-
rodi. Naime, veoma rijetko turisti tokom odmora
prate samo jednu temu. Najee ele da poveu
svoje glavno interesovanje sa drugim ciljevima.
S tim u vezi, sasvim sigurno je da e posjetilac u
Nacionalnom parku Prokletije oekivati da dobije
zanimljive, sadrajne informacije o onome ta tre-
ba da vidi, dostupne na njegovom jeziku, kao i da
doivi prijatno iskustvo, odnosno susret sa neim
novim, neuobiajenim i nepoznatim. Konano, po-
sjetilac e dobijene informacije zajedno sa novim
iskustvima objediniti u jedan pravi doivljaj, koji
e ga zasigurno ponovo vratiti predivnoj prirodi i
gostoprimljivim iteljima ovog kraja.
Naravno, razvoj ovog strateki znaajnog
procesa za stanovnike Plava i cijelog drutva za-
htijeva veliku angaovanost svih zainteresovanih,
kako drave i predstavnika institucija, tako i pri-
vrednika i lokalnog stanovnitva.
NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE 43
Hridsko jezero
Uspon na Karanfile
Volunica, u pozadini Karanfili
Foto: Marija oki
Foto: Ahmet Rekovi,
www.psd-prokletije.org
NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE 45
AKTUELNO
NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE 45 44 NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE
Pluine su od 24. do 26. novembra bile do-
main skupa predstavnika vie domaih i meu-
narodnih institucija iz oblasti zatite prirode i tu-
rizma. Organizatori sastanka bili su Javno predu-
zee za nacionalne parkove i WWF (Svjetski fond
za zatitu prirode).
Nakon trodnevnog rada, kreiran je doku-
ment o saradnji dva nacionalna parka, to je bio
i cilj sastanka. Dokument o saradnji dva zatie-
na podruja rezultat je obaveza preuzetih u Big
Win izjavi, kao i na osnovu premisa Inicijativa za
Dinarski luk (DAI), kada je uspostavljen projekat
ivotna sredina za stanovnitvo Dinarskog luka,
koji e se realizovati tokom tri godine, od 2009.
do 2012. Projektom e se pruiti pomo prekogra-
ninoj saradnji na ouvanju kljunih prirodnih
i kulturnih stanita, uz to aktivno promoviui
poboljanje ivota lokalnog stanovnitva kroz re-
gionalnu saradnju i ojaano upravljanje ivotnom
sredinom.
Durmitor i Sutjeska su nacionalni parkovi
povezani planinskim masivom Bioa, Maglia i Vo-
lujaka (prostor koji e biti proglaen regionalnim
parkom prirode). Rije je o regionu sa izuzetnim i
jedinstvenim prirodnim i kulturno-istorijskim vri-
jednostima, na kom se odvijaju istovjetni prirodni
procesi, bez obzira na administrativne granice iz-
meu dva regiona i dvije suverene drave.
Dokument je vremenski oroio viziju koja
kae da e ovaj prostor za 10 godina biti ekonomski
razvijen, na bazi odrivog turizma, iji stanovnici
e ivjeti u harmoniji sa podarenim resursima. Ta-
koe, prema dokumentu, ovaj region e biti jedan
od najprepoznatljivijih brendova Dinarskog luka.
Ovako optimistino predvianje razvoja ova
dva zatiena podruja zasnovano je na ve ista-
knutim prirodnim odlikama, po kojima su oba
parka prepoznatljiva u meunarodnim razmjera-
ma, ali i na volji i kapacitetima kljunih inilaca iz
dvije susjedne drave, kako sa dravnog, tako i sa
lokalnog nivoa, koji su iskazali (ne samo deklara-
tivno) spremnost da se ukljue u proces primjene
dokumenta u praksi.
Dokument je defnisao tri podruja i ciljeve
programske saradnje:
1. Zatita prirode
2. Razvoj odrivog turizma, ruralni razvoj i zajed-
niki marketing
3. Edukacija i razmjena iskustva
Utvrene su i mjere za realizaciju, kao i da e
oba nacionalna parka staviti na raspolaganje svoje
ljudske, tehnike, infrastrukturne i druge resurse.
Sastanku je prisustvovalo dvadesetak ue-
snika iz razliitih institucija i NVO sektora, rele-
vantnih i dovoljno kompetentnih za ovu oblast.
Osim domaina i organizatora sastanka (JPNPCG
i WWF), prisutni su bili predstavnici resornih mi-
Mr Veselin Luburi
priroda ne poznaje
GRANICE
nistarstava dvije vlade, zavoda za zatitu prirode,
lokalnih struktura optina Pluine i Foa, rele-
vantnih meunarodnih organizacija koje su ve
implementirale brojne projekte u nekim slinim
zatienim podrujima (GTZ, UNDP, SNV i dr).
Struktura uesnika uliva optimizam da e u na-
rednom periodu doi do konkretizacije sporazu-
ma, naravno po fazama, i da ovaj dokument, iako
nema formalno-pravnu teinu, pa stoga nije oba-
vezujui za njegove potpisnike, nee ostati mrtvo
slovo na papiru.
Iskreno elimo da pone otelotvorenje
postignutog sporazuma, jer zatiena podruja
i prirodni procesi koji se u njima odvijaju ne po-
znaju administrativne granice ili politike bari-
jere. Naprotiv, oni pozivaju na saradnju, jer je
to interes sa obje strane granice, prirodno i geo-
grafski istovjetnog prostora.
NP Durmitor
sporazuM o saradnji
Sa potpisivanja sporazuma
46 NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE 47
Zoran Mrdak
Skadarsko jezero svake godine plavi odree-
ni dio Zetske ravnice i podruja u okolini abljaka
Crnojevia. injenica da je Crna Gora jo u XIX
vijeku (Berlinski kongres 1878.) traila od Turske
vlade da vrati Drim u njegovo staro korito, odnosno
da sprijei njegovo ulivanje u Bojanu, govori da je
ovaj problem prisutan ve skoro 150 godina, te da je
regulacija voda Skadarskog jezera, Bojane i Drima
neophodnost kako se i u budunosti ne bi deavale
poplave koje priinjavaju velike materijalne tete
stanovnitvu.
Naime, u blizini sela Jaban u Albaniji Drim
se rava. Desni rukavac utie u Bojanu, a lijevi di-
rektno u Jadransko more, jugozapadno od grada
Ljea. U vrijeme pojave visokog vodostaja na Dri-
mu koje obino traju nekoliko dana, voda Drima
presijeca tok Bojane, udara maticom u njene desne
obale, zaustavljajui tako oticanje Bojane, i od rta
Suka, kreui dijelom desno, dio vode Drima se uli-
va u Skadarsko jezero. Ova pojava obino izaziva
naglo poveanje nivoa Jezera. Takoe, Drim je u
toku zadnjih vjekova esto mijenjao tok po Ska-
darskoj ravnici i skretao ili prema Bojani ili prema
Zadrimlju i Ljeu. Kad god je skretao prema Boja-
ni nastao bi poremeaj u reimu vode Skadarskog
jezera i Bojane, uzrokujui poplave katastrofalnih
razmjera.
U poplavama iz januara 1963. godine, vode
Skadarskog jezera porasle su 3 do 5 metara i dosti-
gle maksimum od 9,86 metara. Izgradnjom aku-
mulacije na Drimu situacija postaje povoljnija jer je
Drim konano ukroen akumulacijama Globoica
i pilje u Makedoniji i Vaudeis, Fierza i Komana u
Albaniji.
Meutim, ove godine obilne kie, jak juni
vjetar na Jadranu i otvaranje prelivnih brana na
Drimu u Albaniji izazvali su rast vodostaja rijeke
Bojane i Skadarskog jezera koji je skoro dostigao
vodostaj iz 1963 godine. U podruju Zete poplav-
ljena su sela Gostilj, Ponari, Kurilo, Bistrica i Beri-
slavci. Pod vodom su i Vranjina, Rijeka Crnojevia
i Murii, a voda je prodrla i do niih kota starog
jezgra Virpazara. Uslijed poplava jedan broj sta-
novnika abljaka Crnojevia bio je prinuen na
evakuaciju.
Nacionalni park Skadarsko jezero je takoe
pretrpio materijalne tete od nepogoda, koje su za-
desile ovo podruje u prvih desetak dana tekue
godine. Posebno su bili ugroeni Centri za posjeti-
oce u Rijeci Crnojevia i Muriima, iz kojih je zbog
prodora vode, izmjeteno preko stotinu eksponata.
Takoe, jaki talasi su odlomili i dio planog zida,
a odreena teta je priinjena i na krovnom pokri-
vau objekta Nacionalnog parka Skadarsko jezero
na Vranjini.
Evidentno je da ovaj ekstremno visok nivo
Jezera nee znaajnije uticati na ptice i ribe, koje
su najvidljiviji predstavnici faune, kao to bi to bio
sluaj da se ovo desilo u proljenim mjesecima,
kada je vrijeme mrijeenja riba, odnosno gnije-
enja ptica. Ovo iz razloga to se aran mrijesti u
vodoplavnim livadama, tako da bi Slubi zatite
bilo gotovo nemogue osigurati ovaj proces, a gni-
jezda ptica koja su smjetena na livadama lokvanja
bi zasigurno pretrpila oteenja uslijed kolebanja
vodenog nivoa. Vodoplavnim livadama, vrbacima,
tracima i uopteno movari, ovako visok vodostaj
jezera u ovo doba godine ne priinjava tetu.
Prethodnih dana zajedno sa Drutvom za
zatitu ivotinja, Upravom policije i veterinarskim
slubama nastavila se akcija spaavanja konja u re-
onu abljaka Crnojevia, putem dopremanja neop-
hodne hrane za njihov oporavak.
Osim znatne materijalne tete, koje je pre-
trpjelo stanovnitvo poplavljenog podruja, veliki
problem predstavljaju i izlivanje septikih jama i
velika koliina otpada koja se nala na povrini je-
zera. S tim u vezi, NP Skadarsko jezero u saradnji sa
relevantoim institucijama, komunalnim preduze-
ima, pripadnicima Vojske Crne Gore, nevladinim
sektorom, volonterima i lokalnim stanovnitvom
pristupilo je akciji ienja Jezera koja e se nasta-
viti i u narednom periodu. Akcija e biti sprovedena
na Virpazaru, Vranjini, Rijeci Crnojevia, abljaku
Crnojevia, na podruju Zete, kao i u drugim prio-
balnim mjestima Jezera.
Ministarstvo ureenja prostora i zatite i-
votne sredine je najavilo koordinisane akcije i-
enja otpada nakon poplava, a pored ove akcije
krenue i u osmiljavnje dugoronog otklanjanja
svih divljih deponija u nacionalnim parkovima.
POPLAVA U
np sKadarsKo jezero
Poplavljene kue na Skadarskom jezeru
U akciju ienja Jezera ukljuila se i Vojska CG
NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE 49 48 NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE 49
Vlana movarna podruja u svojim razlii-
tim oblicima su vjekovima za ljude predstavljala
nepristupana, neproduktivna, pa ak i nezdrava
stanita, koja je kao takva trebalo unititi. I danas
termin movara ili movarno stanite obino aso-
cira na memljivo i vlano mjesto gdje se roje razni
insekti i odakle se ire nezdravi mirisi, meu koje
ne treba zalutati. Zbog takvog stava, movare su
nemilosrdno krene i isuivane da bi se, izmeu
ostalog, stvorilo novo zemljite za poljoprivredu ili
naselja, da bi se unitila stanita komaraca tetnih
po ljudsko zdravlje, ili da bi se stvorila mjesta za od-
laganje otpada. Uopte - da bi se pretvarale u novo
zemljite koje su ljudi smatrali mnogo korisnijim.
I druge ljudske aktivnosti indirektno su uticale na
ova stanita, kao to su izgradnja brana kojima se
mijenjao tok rijeka ili zagaenje od poljoprivrede
i industrije. Takve aktivnosti rezultirale su drama-
tinim gubitkom movarnih stanita irom svijeta,
naroito u zadnjih pedeset godina, kako u razvije-
Dr Marija Vugdeli
vlana stanita resurs
za Budunost
nim, tako i u nerazvijenim zemljama, a procjene
su da je na globalnom nivou izgubljena polovina
nekad postojeih vlanih stanita.
Meutim, polaganjem vie panje prouava-
nju vlanih stanita u zadnjih par decenija, dolo
se do zakljuka da su ona daleko od neproduktiv-
nih i nekorisnih sistema. Nasuprot, to su veoma
kompleksna i dinamina stanita, koja se javljaju u
mnogim oblicima u zavisnosti od naina postanka,
geografskog poloaja, fzikih i hemijskih osobina,
koji zauzvrat defniu foru i faunu koja takva sta-
nita naseljavaju. Tako da se pod pojmom vlana
stanita danas podrazumijevaju kako movare,
bare, plitka jezera, rijeke i njihovi rukavci, tako i
vodoplavne ume i livade, tresetita, koralni grebe-
ni, estuari, lagune ili djelovi priobalja pod uticajem
plimskih talasa, to jest svaka oblast zemljita na
kojoj se privremeno ili stalno akumulira voda.
Vlana stanita su meu najproduktivnijim
ekosistemima na zemlji. Ona podravaju jako visok
nivo biodiverziteta, pruaju utoite za mnoge rijet-
ke vrste, stanite su miliona migratornih ili nemi-
gratornih vrsta ptica movarica, predstavljaju inte-
gralni dio hidrolokog ciklusa i igraju kljunu ulogu
za odravanje kvaliteta i kvantiteta vode. Ona su
esto meusobno povezana, i obino predstavljaju
zone tranzicije izmeu vodenih i kopnenih ekosi-
stema, kao to su ume i livade. Kao takva, vlana
stanita imaju ogroman direktan i indirektan zna-
aj za ljude, kako ekonomski tako i kulturni.
Razvoj ljudskih naseobina, i velikih civili-
zacija, je uvijek bilo vezan za vlana stanita zbog
resursa koje posjeduju. Vlana stanita su izvor
hrane poput ribe, divljih ivotinja, razliitih bilja-
ka i njihovih plodova; to su i lokacije pogodne za
ispau, a uz to pruaju vane ekosistemske usluge
poput fltriranja vode putem zadravanja sedime-
nata i toksinih materija (zbog ega se ponekad i
zovu bubrezi prirode), zatite od poplava i erozi-
ja, pogodnosti za rekreaciju i obavljanje turistikih
djelatnosti. Na primjer, pojasevi trske koji karakte-
riu mnoga vlana stanita pruaju uslove za mri-
jest riba od kojih moe zavisiti lokalna ekonomija,
predstavljaju gnjezdilita pojedinih ptica movari-
ca, dok u isto vrijeme djeluju kao prirodni flteri za
preiavanje vode od tetnih materija, usporavaju
velike tokove i bujice spreavajui poplave i eroziju.
Takoe, oni su izvor materijala za rune radinosti
poput pletarstva koje su neodvojiv dio kulture ne-
kih lokalnih zajednica, u isto vrijeme omoguava-
jui i upranjavanje rekreativnih aktivnosti poput
vodenih sportova i razvoj ekoturizma poput posma-
tranja ptica. Na globalnom nivou, vlana stanita
takoe doprinose klimatskoj stabilnosti kroz ulogu
u procesu kruenja vode i ugljenika.
Iako je znaaj vlanih stanita danas pre-
poznat, ona i dalje trpe antropogene pritiske koji
dovode do njihove degradacije i nestanka, ime se
gube vrijedni resursi i ekoloke funkcije ovih si-
stema, to moe direktno ili indirektno uticati na
ekonomiju, zdravlje i kulturu ljudi. Takoe, pred-
via se da bi klimatske promjene mogle drastino
ugroziti vlana stanita, njihove fzike karakteristi-
ke poput temperature, toka, nivoa vode, hemijskog
sastava, a s time i njihov biodiverzitet. Zbog svega
toga, vlana stanita i dalje su meu najugroenijim
sistemima na zemlji, a s obzirom na znaaj, neop-
hodno je da se ona ouvaju kroz uee svih aktera,
kako na lokalnom, tako i na globalnom nivou.
Swamp habitats are among the most pro-
ductive ecosystems on earth. They are shelter for
many rare birds, habitat for millions of migratory
or non-migratory swamp bird species represen-
ting an integral part of the hydrologic cycle and
playing a crucial role for maintaining the quality
and quantity of water. They are often interlinked
and usually represent transition zones between
water and continental ecosystems, such as woods
and meadows. As such, swamp habitats have a
great, both economical and cultural, direct and
indirect importance for people.
BuBrezi prirode
Vlana podruja pruaju vane ekosistem-
ske usluge poput fltriranja vode putem zadra-
vanja sedimenata i toksinih materija zbog ega
se ponekad i zovu bubrezi prirode
Datum 2. februar obiljeava potpisivanje
Meunarodne konvencije o vlanim stanitima u
Ramsaru (Iran) 1971. godine, kojoj je Crna Gora
pristupila jo u okviru SFRJ. Ova konvencija
predstavlja jedan od meunarodnih instrume-
nata koji daje smjernice i praktina rjeenja za
integralni pristup ouvanju vlanih stanita, koja
su prepoznata kao vana za regulisanje vodnog
reima, stanita za karakteristinu foru i faunu,
naroito ptice movarice, a istovremeno izvor
ekonomskih, kulturnih, naunih i rekreativih
vrijednosti, zbog ega se na njih vri veliki pri-
tisak koji ih ugroava. Ramsarskom konvencijom
predvieno je da svaka zemlja potpisnica opre-
dijeli najmanje jednu lokaciju koja bi ula na
Listu vlanih stanita od meunarodnog znaaja
(Ramsar lista), za ta su kriterijumi prvenstveno
zasnovani na broju i raznovrsnosti vrsta riba kao
i migratornih ptica, kao globalno vaznog resursa.
Kod nas je 1995. godine na Ramsar listu uvrsteno
Skadarsko jezero.
povodom 2. februara svjetskog dana vlanih stanita
NP Skadarsko jezero
NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE 51
OD LOKVANJA DO OBLAKA
Redovno praenje stanja ili monitoring or-
nitofaune u nacionalnom parku Skadarsko jezero
otpoelo je 1991. godine.
Projekat IWC spada u dugorone monitoring
projekte. Organizovan je od Wetlands Internatio-
nal (Vageningen, Holandija), 1967. godine. Od tada
se program postepeno irio i danas obuhvata sve
zemlje na prostoru Zapadnog Palearktika i Jugo-
zapadne Azije.
Brojanje zimujuih ptica na Skadarskom je-
zeru poelo je 1991. godine i bez prekida se obavlja
deset godina. Nakon trogodinjeg prekida, brojanje
je obnovljeno 2004. godine.
Za odreivanje znaaja Skadarskog jezera
najbolje moe posluiti publikacija Numbers and
distribution of waterbirds in the Western Palearctic
and Southwes Asia (G i l i s s e n et al.). Treba istai
da se brojanje odvija na velikom broju lokaliteta,
pri emu je u zemljama Zapadne Evrope gustina
takvih lokacija mnogo vea nego u Centralnoj i
Istonoj Evropi. O irini i obuhvatnosti ovog pro-
grama govori i podatak da u navedenim godinama
u brojanju ptica uestvuje vie od 11.000 brojaa.
Za razliku od veine vodenih stanita gdje se
zimsko brojanje odvija sa kopna, uz korienje jakih
teleskopa na stativima, na Skadarskom jezeru (ali i
na nekim drugim vodenim objektima u regionima
brojanja) koristi se brojanje iz amca u pokretu.
Veliina jezera i nepristupanost veeg dijela obale
onemoguavaju brojanje sa kopna. Ekipa je prvih
godina programa izvrila uporedna brojanja sa ko-
pna u dijelu jezera poznatom pod imenom Gornje
blato kao i Godinjskom zalivu, gdje je brojanje sa
kopna mogue. Poto se uporedni rezultati brojanja
kopno/amac nisu bitno razikovali, prihvaena je
metoda brojanja sa amca za cijelo jezero.
Ve prve godine brojanja odreene su stan-
dardne etape brojanja i njih se ekipa maksimalno
pridrava. Naravno, konkretna ruta nije uvijek pot-
puno jednaka, jer zavisi od rasporeda ptijih jata.
Zapravo, radi se o prilagoenoj metodi transekta.
Brojanje se vri korienjem dvogleda 10x50.
Obavljaju ga najmanje tri lana, nezavisno. Nakon
zavretka dnevnog ciklusa podaci se uporeuju,
najmanje i najvee vrednosti se odbacuju a zatim
se izraunava prosjena vrijednost.
Mr Nela Veovi Dubak
BrojiMo ptiCe, BrojiMo ivot
Monitoring ornitofaune u nacionalnom parku skadarsko jezero
Imajui u vidu injenicu da ulazni podaci
nisu visoke tanosti (zbog nemogunosti tanog
brojanja zgusnutih ptijih jata) koriena je prosta
srednja vrijednost. Iz istog razloga ne izraunavaju
se statistike greke. Ipak, u pojedinim sluajevima
vrene su korekcije (uvijek korekcije navie) tako
dobijenog broja. Razlozi za korekciju su:
uticaj vodostaja
uticaj zaleivanja
uticaj stepena uznemirenosti ptica
Uticaj vodostaja je lako shvatljiv jer od njega
zavisi povrina poplavljenih traka, vrbovih uma
i priobalnih livada. Na tom prostoru uvijek ima pti-
ca, iako iskustva ekipe pokazuju da je glavna masa
zimujuih ptica na puini. Ekipa se, ipak, uvijek dr-
ala isplaniranih tura, a broj ptica u vodoplavnoj
zoni procjenjivan je na osnovu iskustva i dodavan
osnovnom broju.
Zaleivanje plitkih, obraslih djelova na sje-
vernoj obali Jezera deava se u pojedinim hladnim
godinama. Ukoliko je obimnije, tada u tom prosto-
ru uopte nema vodenih ptica, sa izuzetkom malih
okana nezamrznute vode (ona ukazuju na posto-
janje podvodnih izvora) i rijenih tokova.
Stepen uznemirenosti ptica nije uvijek isti i
zavisio je od prisutnosti ljudi na Jezeru, naroito
ako se radilo o lovnim danima. Uznemirene pti-
ce se dre u zgusnutim jatima i na oprezu su, dok
ptice koje nisu uznemiravane hrane se, tj. veina
njih roni u potrazi za hranom. U jednom jatu koje
broji i nekoliko hiljada ptica, u takvim sluajevima,
uvijek je neki procenat ptica stalno pod vodom.
Ovo je naroito znaajno kod brojanja sa kopna na
neuznemiravanim objektima.
Ukupna korekcija se kretala od 10 do 0% i
nije uvijek ista.
Po vrstama, i ukupni sreeni podaci unoeni
su u zvanine formulare Projekta i slati u kancela-
riju IWC-a u Wageningenu.
Jato ptica
Pelikani na Jezeru
Foto: Nela Veovi Dubak
50 NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE
park-info:
jpnpCG, podgorica
jpnpcg@t-com.me
www.nparkovi.co.me
np durmitor, abljak
+ 382 (0)52 360 228
npdurmitor@t-com.me
np Biogradska gora, Kolain
+ 382 (0)20 865 625
npbiogradskagora@t-com.me
np loven, Cetinje
+ 382 (0)41 231 570
jpnpcg@t-com.me
np skadarsko jezero, vranjina
+ 382 (0)20 879 100
np-skadarlake@t-com.me