1

KUANTUM KURAMININ MATEMAT

necml 8udayc
2
NDEKLER
1 vLk1C8 uZA?LA8l ve MA18SLL8 ........................................................................................................ 3
1.1 CkLu CLCML18S vL vLk1C8LL8 ............................................................................................... 3
1.2 8AZ vLk1C8LL8 vL 8C?u1 ........................................................................................................... 9
1.3 vLk1C8LL8n C81CnC8MAL 8AZuAk lAuLLL8: .................................................................... 11
1.4 A8lM ................................................................................................................................... 12
1.3 vLk1C8 AL1-uZA?LA8l ............................................................................................................... 14
1.6 nC8MALZAS?Cn ..................................................................................................................... 14
1.7 LnLL8 5LLMCLL8 .................................................................................................................... 13
1.8 MA18lSLL8 .................................................................................................................................. 16
1.9 1L8S MA18SLL8 vL 1LkLLk ...................................................................................................... 19
1.10 uL1L8MnAn1 .......................................................................................................................... 22
1.11 18AnSCZ ve Au!Cn1 MA18SLL8: ......................................................................................... 24
1.12 MA18SLL8 vL A8lM ......................................................................................................... 23
1.13 LnLL8 5LLMC CLA8Ak MA18SLL8 ........................................................................................ 26
1.14 CZ-vLk1C8LL8 vL CZ-uLCL8LL8: ............................................................................................ 27
1.13 CZ-uLCL8LL8n Akl5MASl uu8uMu ..................................................................................... 32
1.16 8AZ uLC518ML ....................................................................................................................... 34
1.17 vLk1C8 uZA?LA8lnln 1LnSC8 A8lMl .................................................................................. 37
1.18 SCnSuZ 8C?u1Lu vLk1C8 uZA?LA8l: ..................................................................................... 39
1.19 88 vLk1C8 CLA8Ak lCnkS?CnLA8 ....................................................................................... 41
1.20 lCnkS?Cn uZA?lnuA 8AZ vLk1C8LL8 ................................................................................. 42
1.21 lCnkS?Cn uZA?lnuA 5LLMCLL8 .......................................................................................... 43
2 kuAn1uM MLkAnC ........................................................................................................................ 46
2.1 88 kA8A ku1u CLA8Ak Mk8C-Lv8Ln ..................................................................................... 46
2.2 uALCA lCnkS?Cnu: ................................................................................................................ 46
2.3 kuAn1uM MLkAnCnn 1LMLL LkLLL8: ................................................................................ 47
2.4 kuAn1uM MLkAnCnn vLk1C8 uZA?l vL lZkSLL uZA? ...................................................... 48
2.3 k 8C?u1Lu vLk1C8 uZA?lnuA kuAn1uM MLkAnC: Sn .................................................. 49
2.6 un1L8 5LLMCLL8 ................................................................................................................... 34
2.7 CCZLLn8LL8 vL 5LLMCLL8 .................................................................................................... 36
2.7.1 konum: ................................................................................................................................ 36
2.7.2 MomenLum: ......................................................................................................................... 39
3
2.7.3 Lner[l: ................................................................................................................................... 61
2.7.4 Asal momenLum: ............................................................................................................... 62
2.8 nC8MALZL LuLLML?Ln CZ-lCnkS?CnLA8 ............................................................................ 63
2.9 SuL8CZS?Cn ......................................................................................................................... 66
2.10 uCLAnlk uu8uMLA8 (Ln1AnCLLMLn1) ................................................................................. 67
4
C85
Per flzlk kuram maLemaLlksel blr aL uzerlne kuruludur. 8u yalnzca flzlln, nlcellln l;ln llne
glrdll her blllm glbl, saylar kullanmasndan kaynaklanmaz. uaha nemllsl, her flzlksel
kavramn maLemaLlksel blr kar;l olmas gereklr. uzay, zaman, konum, ener[l, kuLle, hz glbl
flzlksel Lerlmlerln her blrlnln blr maLemaLlksel Lemslll vardr. kuramlar del;Llke bu Lemslller
de del;lr. Crneln, klaslk flzlkLe uzaydakl konum 3 boyuLlu blr vekLrle Lemsll edlllrken
grellllk kuramnda lse, zaman lle blrle;erek 4 boyuLlu blr vekLrle Lemsll edllmeye ba;lad.
kuanLum kuramna geldllmlzde yepyenl blr maLemaLlksel kurguyla kar;la;yoruz: konum,
momenLum, ener[l glbl kavramlara arLk blrer l;lemcl (operaLr) kar;lk gelmekLedlr.
8lr flzlk kuramn maLemaLlksel yaps ok nemlldlr. kuram anlamann en lyl yollarndan blrl
bu yapy zumlemekLlr. 8u yap, kuramn hem yaln blr Lasvlrlnl verlr hem de l;leyl;l ve
ngrulerl konusunda kesln bllgl salar. ou zaman flzlksel kavramlar ve formuller uzerlnde
younla;p denklemler zmekle ura;rken, bu maLemaLlksel yap gzden kaablllr. 8u
meLlnde kuanLum kuramnn maLemaLlksel yaps uzerlnde duracaz.
kuanLum kuram llneer blr kuramdr. uzerlne kurulu olduu Lemel maLemaLlk lse llneer ceblr
ve vekLr uzaylardr. 8lrlncl blumde vekLr uzaylar konu edllerek kuanLum kuram lln
gerekll maLemaLlksel aralar l;lenmekLedlr. klncl blumde lse, kuanLum kuramnn Lemel
akslyomlar verllerek blrlncl blumdekl maLemaLlln kuanLum kuramnda nasl kullanld
aklanmakLadr.
MeLlnde sLandarL blr kuanLum mekanll klLabnda yer almayan konulara arlk verlllrken, bu
klLaplarda oka l;lenen konulara (Shrdlnger denklemlnln zumlerl vb.) fazlaca yer
verllmeml;Llr. Ayrca bu meLln sLandarL kuanLum mekanllnln Lemel llkelerlyle llgllldlr.
8laLlvlsLlk kuanLum mekanll meLnln kapsam d;ndadr.

3
1 VEKTR UZAYLARI ve MATRSLER
1.1 KLD GEOMETRS VE VEKTRLER
vekLr, ou kez kabaca blr ynu ve blr buyukluu olan blr nlcellk olarak Lanmlanr. Per ne
kadar yn ve buyukluk kavramlar apak grunse de, her lklsl de maLemaLlksel olarak daha
kesln blr ;ekllde Lanmlanmaya muhLaLrlar. Cnce yn kavramndan ba;layalm.
kl vekLru Loplarken blrl, dlerlnln ucuna La;nr. 8a;ka blr deyl;le, ayn buyuklukLe ve
yndekl blr vekLru blrlncl vekLrun ucundakl nokLaya yerle;Llrmek gereklr. 8lr uzayn
del;lk nokLalarnda, ayn ynun hanglsl olduuna karar vermek grunduu kadar baslL blr l;
delldlr. Crneln dunya uzerlnde lkl farkl nokLadakl baL dorulLusunu du;unellm. Ler arada
boylam fark varsa bu lkl dorulLu aslnda blrblrlnden farkldr, Lam zL dorulLuda blle
olablllrler. uzaydan bakldnda bu fark aka grulur. uunyay gz nune almayp buLun
ynlerl uzayda Lanmlarsak bu sorun orLadan kalkacakm; glbl geleblllr. Cysa durum yle
delldlr.
ekil 1: Bir vektrn dier bir noktaya tana!
Cklld'ln unlu paralel akslyom"una gre, blr doruya d;ndakl blr nokLadan yalnzca blr
paralel lzlleblllr. kl farkl nokLadan lzllen dorulLular paralel lseler ayn yndedlrler
dlyeblllrlz. 8ylece blr nokLadakl vekLru, boyunu ve ynunu koruyarak ba;ka blr nokLaya
La;mak mumkun olur. Cklld'ln bu akslyomunun geerll olduu uzaylarda vekLrlerl
LanmlamakLa ve blrblrlerlyle LoplamakLa hlblr sorun yokLur.
Ancak 18.yy'dan lLlbaren anla;ld kl, bu akslyoma uymayan geomeLrller de mumkundur.
Cklld-d; (non-Luclldean) geomeLrllerde blr nokLaya d;ndakl blr nokLadan blrden fazla
paralel lzlleblllr veya hlblr paralel lzllemeyeblllr. 8u durumda blr vekLru ba;ka blr
nokLaya La;mann doal blr yolu yokLur. Cklld d; geomeLrller duz olmayan erl uzaylar
olarak du;uneblllrler. 5ekll 2 lkl boyuLlu blr erl uzay gsLermekLedlr. 8u nedenle bu Lur blr
geomeLrlye sahlp uzaylarda, uzayn Lamamnda geerll olacak ;ekllde yn Lanmlama olana
orLadan kalkar.
6
ekil ": B# iki $i%&i 'aralel i(
uemek kl vekLrlerl erl yuzeyler uzerlnde dell, duzlemler uzerlnde Lanmlamak gereklr. 1ek
boyuLLa duzlem yerlnl blr doruya, 3 boyuLLa lse duz haclme brakr
1
.
uuz uzaylar vekLrler lln uygun blr zemln olu;Lursalar da vekLrlerl Lanmlamann en
ekonomlk yolu delldlr. MaLemaLlksel Lanmlar, son derece kesln olmak zorundadrlar.
vekLrlerln lkl Lemel zellll vardr: 1) ?nlerl del;meden boylar uzaLlp ksalLlablllr. 2) kl
vekLru blrblrlerlyle Loplamak mumkundur. ;Le vekLr uzaylarnn maLemaLlksel Lanm bu lkl
zelllk uzerlnden yaplr. 8u zelllklere sahlp maLemaLlksel yaplar blrer vekLr olarak
adlandrlr. 8lrlncl zelllk blr vekLrun say lle arplabllecel anlamna gellr. vekLru blr
sayyla arpLmzda dorulLusu ayn kalr, yalnzca buyukluu eLkllenlr
2
. vekLrlerden
olu;an uzaylara da vektr #%ay denlr. Cklld d; uzaylar lklncl zellle sahlp olmadklarndan
vekLr uzay delldlrler.
1anm: 8lr vektr #%ay, uzerlnde Loplama ve say lle arpma l;lemlerl yaplabllen
vekLrlerden olu;an blr kumedlr. Cyle kl, eleman olan vekLrlerln, saylarla arplmas veya
blrblrlerlyle Loplanmas sonucu elde edllen buLun vekLrler de bu vekLr uzaynn blr
elemandr.
Crneln ;ekll 3'dekl glbl blr yar duzlem ve uzerlnde Lanmlanan vekLrunu du;unellm. -1
lle arpLmzda elde dllen - vekLru bu yar duzlem uzerlnde delldlr, o nedenle yar
duzlem blr vekLr uzay olamaz
3
.
1
Lrl haclmler, yanl erl u boyuLlu uzaylar da vardr, ancak bunlar grsel olarak canlandrmak mumkun
delldlr. 8u lnsan zlhnlnln snrllndan kaynaklanr. unuLulmamaldr kl, lnsan zlhnl de evrlm sonucunda
gell;ml;Llr. Per ne kadar lnanlmaz blr karma;kla ve muLhl; yeLeneklere sahlpse de mukemmel olmakLan ok
uzakLr
2
Say deylnce ;lmdlllk gerel saylar kasLedlyoruz ama aslnda buLun bu Lanmlarmz karma;k saylar lln de
geerlldlr. karma;k vekLr uzaylarn LanmladkLan lLlbaren, saydan kasLmz karma;k saylar olacak.
3
vekLrlerl lLallk kuuk harflerle, saylar normal harflerle, vekLr uzaylarn lse kaln lLallk buyuk harflerle
gsLerecelz. lerlde maLrlslerl Lanmladmzda onlar da kaln normal harflerle gsLerecelz.
7
ekil )
vekLrlerl saylarla arpp blrblrlerlyle Loplama l;lemlne "lineer kobina!yon" denlr. u ve v
vekLrlerlnln llneer komblnasyonlar, a,b blrer say olmak uzere:
au + bv
(1.1)
;ekllnde yazlabllen buLun vekLrlerdlr. , , ., ;ekllnde n Lane vekLrun llneer
komblnasyonlar lse:
+ + . +
(1.2)
olur.
1anmdan grulecel uzere, vekLrlerln buLun llneer komblnasyonlar da ayn vekLr uzaynn
blr elemandr.
Lllmlzde n Lane vekLr olsun. 8unlarn hlblrl dlerlerlnln llneer komblnasyonu ;ekllnde
yazlamyorsa, bu vekLrler lineer ba!%dr denlr.
Llneer bamszlk nemll blr kavramdr. vekLrlerln llneer bamsz olmalar blrblrlerlnden
LureLllemeyeceklerl anlamna gellr. Ler llneer bamsz delllerse, en az blrl dlerlerlnden
elde edlleblllr, dolaysyla gerekslzdlr. Crneln ellnlzde dlyellm 4 blllnmeyenll 4 denklem
olsun. 8u denklemlerden blrl dlerlerlnln Loplam veya blr sayyla arplmasndan elde
edlleblllrse bu denklem fazladan blr bllgl vermez. Aslnda ellmlzde 3 denklem var demekLlr.
Llneer bamsz olmama durumu buna kar;lk gellr.
5lmdl vekLrlerln dler zellll olan buyukluk kavram uzerlnde duralm. 8lr vekLrun
buyukluune karar vermek lln vekLr uzaynda blr lek bellrlemek gereklr. 8lr doru
paras sonsuz blr nokLa denlzldlr. Perhangl lkl nokLas arasnda saylamaz sonsuzlukLa nokLa
8
bulunur. uzerlne blr lek koymadan lkl nokLa arasndakl mesafeden sz edllemez. Ayrca lkl
vekLrun blrblrlerlyle yapL ay bellrlemek lln de maLemaLlksel blr ara gereklr. Crneln
lkl vekLrun blrblrlne dlk olup olmadna karar vermek sanld kadar apak delldlr.
ne vekLrlerln uzunluklar ceLvel luleblllr ne de dlk olup olmadklar da gnye lle. CeLvel ve
gnye somuL flzlksel aralardr. SomuL flzlksel aralarla yaplan lumler olsa olsa
ya;admz flzlksel uzaya dalr bllgller verlrler. Cysa maLemaLlk deneye dell manLa dayanr.
?a;admz flzlksel uzayla kendlnl snrlamaz, manLkla ln;a edllebllecek Lum uzaylar
ke;feLmeyl konu edlnlr
4
.
vekLrlerln buyukluklerlnl ve aralarndakl ay lmeye olanak salayan maLemaLlksel ara i$
$ar'dr (lnner producL). arpm lkl vekLr arasnda blr l;lemdlr ve skaler arpmn (veya
dler adyla nokLa arpmn) genelle;Llrllml; halldlr. kl vekLrun l arpm blr saydr. 8u say
blr gerel say olablllr veya daha genel olarak blr karma;k say olablllr. Ler vekLr uzaynda
Lanml olan l arpm karma;k say deerler alyorsa, vekLr uzayna karak vektr #%ay,
yalnzca gerel say deerler alyorsa &er$el vektr #%ay denlr. p ve q blrer vekLr olmak
uzere l arpm lle gsLerlllr. kuanLum mekanll karma;k vekLr uzaylar gerekLlrlr, o
nedenle bu meLln boyunca vekLr uzay denlldllnde karma;k vekLr uzaylar kasLedllecekLlr.
8lr vekLrun kendlslyle l arpm buyukluun kareslnl verlr. uaha dorusu blr vekLrun
buyukluu bu ;ekllde Lanmlanr:
(1.3)
kl vekLrun blrblrlne dlk olduu da l arpmlarnn sfr olmasyla anla;lr:
(1.4)
Cenel olarak lkl vekLr arasndakl a
cos() =
(1.3)
;ekllnde Lanmlanablllr.
arpm lle vekLrlerln buyukluklerl ve dlkllklerl arasndakl banLy yukardakl formullerle
verml; olsak da henuz l arpm Lanmlam; delllz. 8lr vekLr uzaynda del;lk l arpmlar
Lanmlamak olasdr, dolaysyla belll blr Lek l arpm yokLur. kl vekLr arasnda , sonucu blr
4
ne llglnLlr kl ylne de, blllm Larlhlnde, Lamamen manLkla kurulan maLemaLlksel kavramlarn ya;admz
flzlksel uzayda blr kar;l olduunun sonradan aa kL blr ok rnek vardr.
9
say olan her l;lem, eer a;adakl ko;ullar salyorsa blr l arpmdr. ( , blrer vekLr, a
blr say olmak uzere)
1.
=
(1.6)
2.
= a
(1.7)
3.
= +
(1.8)
4.
> 0, = 0 p = 0
(1.9)
, 'nln kompleks say e;lenll demekLlr.
urduncu ko;ul olan denklem (1.9), vekLrlerln buyukluklerlnln negaLlf olamayacan,
buyukluu sfr olan Lek vekLrun lse 0 (sfr) vekLru olduunu bellrLlr. uenklem (1.3) ve
(1.4)'e gre blr vekLrun buyukluunun sfr olmas ayn zamanda kendl kendlne dlk olmas
demekLlr -kl denklem (1.9) sfr vekLru d;nda bunun mumkun olmadn syler
3
.
uemek kl vekLrlerln buyukluu Lanmlanan l arpma gre del;mekLedlr. 8lr l arpmn
ak lfadeslnl yazabllmek lln nce vekLrlerl saylarla lfade edebllmek gereklr. 8u da vekLr
uzaynda baz vekLrler Lanmlayarak yaplr.
1.2 BAZ VEKTRLER VE BOYUT
Perhangl blr vekLr uzaynda saylamayacak sonsuzlukLa vekLr bulunur. 8u vekLrlerl
blrblrlerlnden ayrmak lln her blrlnl numaralandrmak yanl saylarla lfade eLmek gereklr.
Aslnda blr say dorusunun veya blr duzlem uzerlndekl koordlnaL eksenlerlnln yapL l; de
budur: Sonsuz saydakl nokLann her blrlnl blr say veya blr say lfLl lle lfade ederek
numaralandrmak. 8lr say dorusu Lek boyuLlu olduundan uzerlndekl her nokLa blr say lle
lfade edlllrken, duzlem lkl boyuLlu olduundan lkl adeL koordlnaL eksenlne lhLlya vardr. u
boyuLa kldnda u adeL koordlnaL eksenl lzlllr ve her nokLa u say lle gsLerlllr.
3
ulferanslyel geomeLrlde l arpmn yerlnl meLrlk Lensr alr. MeLrlk Lensrler uuncu ko;ula uymak zorunda
delldlrler, vekLrlerln kendl kendllerlne dlk veya buyukluklerlnln negaLlf olablldll meLrlk Lensrler Lanmlamak
mumkundur. Crellllk kuramnda uzay-zamanlar uzerlnde Lanmlanan meLrlklerbu Lurden meLrlklerdlr. Crneln,
uzay-zamanda l;k her zaman kendl kendlne dlk olan dorulLularda harekeL eder.
10
vekLr uzaylarnda koordlnaL eksenlerlnln yerlnl baz vekLrler alr. 1ek boyuLlu blr uzay lln
blr Lek baz vekLr yeLerllyken, lkl boyuLlu blr vekLr uzay lln 2 baz vekLr gereklr. Cenel
olarak n boyuLlu blr vekLr uzaynda n adeL baz vekLr vardr.
Llneer bamsz herhangl n adeL vekLr alalm. B# N vektrn lineer kobina!yonlaryla
elde edilebile*ek btn vektrler+ N boy#tl# bir vektr #%ayn ol#t#r#rlar. 8una bu
vekLrlerln bu uzay &ermesl denlr. ?anl, n Lane llneer bamsz vekLrun gerdll uzay, n
boyuLlu blr vekLr uzaydr.
1erslnden sylersek, n boyuLlu blr vekLr uzayndakl her vekLr, sellen herhangl n adeL
llneer bamsz vekLr clnslnden yazlablllr. 8u vekLrlere ba% vektrler denlr. 8az vekLrlere
, , ., dersek, bu uzaydakl her vekLru
+ + . +
(1.10)
;ekllnde lfade edlleblllr. B# lineer kobina!yon kat!aylar+ vektrleri !aylarla i,ade
etekte k#llanlr: Per vekLre ( , , . ) ;ekllnde n Lane karma;k say kar;lk
gelmekLedlr.
8az vekLr selml keyfldlr: 1ek ko;ul blrblrlerlnden llneer bamsz olmalardr. larkl blr baz
selldllnde doal olarak (1.10)'dakl llneer komblnasyon kaLsaylar del;ecelnden vekLrun
saysal lfadesl de del;ecekLlr. (1.10)'dan grulecel glbl, baz vekLrlerln kendllerlnln
lfadelerl = (1, 0, .,0), =(0, 1, .,0) . ;ekllnde olacakLr.
vekLrlerl, kaLsaylarn yukardan a;aya doru blr suLun hallnde dlzerek gsLerecelz. ( ,
,..., ) kaLsaylarndan olu;an vekLrun gsLerlml:
(1.11)
8lr vekLrun sayyla arpmnn ve lkl vekLrun Loplamnn lfadelerlnl ak olarak yazarsak:
c = ; + =
(1.12)
11
SomuL rneklerl makslmum 3 boyuLlu uzaylar uzerlnden verlrken, yapLmz Lanmlarda
boyuL says n uzerlnde blr snrlama koymadk. CerekLen de 4 veya daha yuksek boyuLlu
vekLr uzaylar Lanmlamak mumkundur. Crneln 4 boyuLlu blr vekLr uzay lln 4 Lane llneer
bamsz vekLr bulmak yeLerlldlr. Cerek flzlksel uzay u boyuLlu olduu lln, byle 4 Lane
vekLru gzumuzde canlandrmak mumkun olmasa da, formal olarak ok boyuLlu vekLrler
Lanmlamak ok kolaydr:
Per karma;k say drLlusu, 4 boyuLlu blr vekLrune kar;lk gellr. 8unlardan llneer
bamsz 4 Lane bulmak da zor delldlr. Crneln,
= , = , = ,
(1.13)
vekLrlerl llneer bamszdrlar.
Llneer bamsz herhangl 4 vekLr baz vekLrler olarak selleblllrse de, baz vekLrlerln
blrblrlerlne dlk ve blrlm uzunlukLa olmalar, l;lemlerde ok buyuk kolaylklar salar.
8lrblrlne dlk vekLrlere orto&onal" vekLrler denlr. Pem blrblrlerlne dlk hem de blrlm
uzunlukLa lseler ortonoral" olarak adlandrlrlar.
B#ndan !onraki bllerde ak!i belirtiledik$e ba% vektrlerin ortonoral !e$ildiini
var!aya*a%-
1.3 VEKTRLERN ORTONORMAL BAZDAK FADELER:
, , . , vekLrlerl, n boyuLlu blr vekLr uzay lln orLonormal baz vekLrler olsun.
CrLonormal olmalar nedenlyle bu baz vekLrlerln blrblrlerlyle l arpmlar, a;adakl e;lLlll
salar. (bkz. denklem (1.3) ve (1.4))
=
(1.14)
Sa Larafa Krone*ker delta ,onk!iyon# denlr ve lle gsLerlllr:
=
(1.13)
Perhangl blr vekLr bu bazda yazldnda,
12
v = = ( + + . + )
(1.16)
soldan baz vekLrlerle arparak a
n
kaLsaylarn bulablllrlz:
= + .. + + .+
= + .. + + .+ =
(1.17)
uolaysyla, blr v vekLrunun orLonormal blr ( , , . , ) bazndakl lfadesl:
v = =
(1.18)
olur. (1.16)'y Loplam ;ekllnde lfade edersek:
v =
(1.19)
1.4 ARIM
vekLrlerl saylarla lfade eLLlkLen sonra, l arpmlar ak ;ekllde yazmak arLk mumkundur.
arpm ko;ullarn (uenklem (1.6)-(1.8)) salayan farkl l arpmlar arasndan blr Lanesl
daha zeldlr ve zelllkle fllzkLe yaygn olarak kullanlr. CrLonormal blr bazda, p = , q=
olmak uzere bu l arpm ;yledlr:
(1.20)
13
veya daha ksa blr yazmla:
(1.21)
vekLrlerln gerel olmas durumunda bu l-arpm skaler arpma e;lL olur. Ayn zamanda,
blr vekLr kendlslyle arpldnda lsagor Leoremlnl verlr:

(1.22)
lsagor Leoreml, ancak l arpmn bu ;ekllde Lanmland blr uzayda geerlldlr. Cerek
flzlksel dunyada lsagor Leoremlnln geerll olmas, flzlksel uzayda bu l arpm kullanmak
gerekLllnl gsLerlr. Ancak, klaslk flzle gre lsagor Leoreml doru olsa da, genel grellllk
kuramna gre, kuLleeklm kuvveLl uzay erllLerek lsagor Leoremlnde blr sapmaya yol aar.
8u sapma dunya evreslnde ok kuuk olduundan gzlemlemek ok zordur.
SLandarL kuanLum mekanllnde geerll olan l arpm da (1.20) dlr. 8u nedenle bu meLln
boyunca l arpm deylnce (1.20) kasLedllecekLlr.
(1.20)'nln geerll olduu &er$el vekLr uzaylarna Cklld uzay da denlr.
Crnek: 5eklldekl 2 boyuLlu Cklld uzaynda her 4 vekLr de blrlm uzunlukLa ve ,
olsun. lle arasnda da 43 derecellk blr a olduunu varsayalm.
(1.3)'e gre: ,
uenklem (1.17)'ye gre bu drL vekLrun ( , ) baznda kl lfadelerl ;yledlr:
14
= , = , = , =
( , ) bazndakl lfadelerl lse:
= = = , = , =

1.! VEKTR ALT"UZAYLARI
vekLrlerln llneer komblnasyonlaryla elde edllebllecek buLun vekLrlerden olu;an uzaya bu
vekLrlerln gerdll uzay dendllnden ve n adeL Llneer bamsz vekLrun n boyuLlu blr vekLr
uzayn gerdllnden sz eLml;Llk.
n boyuLlu blr vekLr uzaynda llneer bamsz herhangl m adeL vekLr seellm. m, n'den
buyuk olamaz. Ler m =n lse bu vekLrlerln gerdll uzay, vekLr uzaynn Lamamdr. m < n
lse, gerdlklerl uzay m boyuLludur ve n boyuLlu vekLr uzaynn lerlslnde kalr. 8una alt.#%ay
denlr: m vekLrun gerdll vekLr uzay, n boyuLlu orl[lnal vekLr uzaynn m boyuLlu blr alL-
uzaydr.
1.# NORMALZASYON
Llneer slsLemlerde, blr vekLr blr denkleml salyorsa, onun blr sayyla arpm da salyordur.
Cenel olarak ayn dorulLudakl vekLrler benzer davranrlar. 8u nedenle blrok uygulamada,
blr dorulLudakl Lum vekLrlerl Lemsllen blrlm uzunlukLakl blr Laneslnl almak yeLerlldlr.
13
kuanLum mekanll de blrlm uzunlukLa vekLrler uzerlne kuruludur. 8unu gz nunde
bulundurarak, genelllkle al;Lmz vekLrlerl blrlm uzunlukLa seecelz.
8lrlm uzunlukLa olmayan vekLrler, buyukluune blunerek blrlm vekLr hallne geLlrlleblllr.
8una norali%a!yon denlr. v herhangl blr vekLr olmak uzere,
(1.23)
vekLru vnln normallze edllml; halldlr: v lle ayn dorulLuda ve blrlm uzunlukLadr.

1.$ LNEER %LEM&LER
vekLrler uzerlnde l;leyen yenl blr maLemaLlksel ara Lanmlayacaz: ;lemcl. arpm lkl
vekLru alp onlardan blr say elde edlyordu. ;lemcl lse, blr vekLru alp ondan yenl blr
vekLr elde eder.
vekLrlerl llneerllln maLemaLll olarak adlandrmak yanl; olmaz: vekLrlerle al;rken her
;ey llneer olmak durumundadr. vekLr uzayn Lanmlarken llneer komblnasyonlardan yola
kLk. uenklem (1.7) l arpmlarn da llneer olduunu lfade eder. vekLrler uzerlnde l; gren
l;lemcllerln de ylne llneer olanlaryla llgllenecelz:
1anm : 8lr vekLr uzaynda, her vekLru ba;ka blr vekLre e;leyen lineer l;leme, lineer
ile*i denlr.
Cenel olarak, V blr vekLr uzay, L bu vekLr uzaynda blr llneer l;lemcl lse, her u, v V lln
L ;u ko;ullar salar:
L [u] V
(1.24)
16
L [u +v ] = L [u] + L [v]
(1.23)
L [au] = a L [u]
(1.26)
Sonlu boyuLlu vekLr uzaylarnda llneer l;lemcller maLrlslerle Lemsll edlllrler. 8undan sonrakl
blrka blumu maLrlslere ayracaz.
1.' MATRISLER
MaLrlsl, dlkdrLgen ;ekllnde yerle;Llrllml; saylar dlzlsl olarak Lanmlayablllrlz. n Lane saLr ve
m Lane suLundan olu;an maLrls /nxM0 atri! olarak adlandrlr:
MaLrlsln elemanlar karma;k say deerll olablllr. Aksl bellrLllmedlke bundan sonra
yazdmz maLrlslerln elemanlarnn karma;k say olduunu varsayacaz.
n boyuLlu blr vekLr uzay V' dekl vekLrlerl, yukardakl gsLerlmlyle du;unduumuzde,
bunlarn ayn zamanda (n x 1) maLrlsler olarak ele alnabllecel akLr.
MaLrlsler uzerlnde Loplama ve arpma l;lemlerl Lanmldr. kl maLrlsln Loplanabllmesl lln
saLr ve suLun saylarnn ayn olmas gereklr. 1oplam maLrls de blr (n x M) maLrlsLlr. 1 ve B (n
x M) maLrlsler olmak uzere, 1'n elemanlarn , B'nln elemanlarn lle gsLerlrsek
(1+B) maLrlslnln elemanlar
= +
(1.27)
veya ak yazmyla:
17
1+B =
(1.28)
8lr maLrlsle blr saynn arplmas demek, o saynn her elemanyla Lek Lek arplmas
anlamna gellr:
c =
(1.29)
MaLrlslerln blrblrlerlyle arpm daha farkl blr ;ekllde Lanmlanr. Cncellkle lkl maLrlsln
arplabllmesl lln blrlnclnln suLun says lle lklnclnln saLr says ayn olmaldr. 8lr (n x M)
maLrls lle (M x k) maLrls arplablllr, orLaya kan maLrls lse blr (n x k) maLrlsLlr.
1 ( n x M), B (M x k) maLrls olmak uzere 12B ;yle Lanmlanr:
=
(1.30)
Crnek:, 1 = , B = olsun.
12B, (2 x 3)(3 x 2) (2 x 2) maLrlsLlr.
B1 lse (3 x 2)(2 x 3) (3 x 3) maLrls olur.
= 11 + 00 + 2(-2) = -3 , = 11 + 01 + 20 = 1
18
= 01 + (-1)0 + 1(-2) = -2 , = 01 + (-1)1 + 10 = -1
12B = .
8enzer ;ekllde hesaplanarak B1 = bulunur.
8undan sonrakl anallzlerde blzl llgllendlren maLrlsler yalnzca kare maLrlsler ve vekLrler
olacak. 3atri! dediii%de /N 4 N0 atri!i ka!tede*ei%5 /N 4 10 atri!lerden i!e vektr
olarak !% ede*ei%-
MaLrls arpm blrle;me zellllne sahlp olmakla blrllkLe del;me zellllne sahlp delldlr. 1,
B, 6 blrer maLrls olmak uzere,
/1B)6 = 1(B6)
(1.31)
e;lLlll geerlldlr. Cysa,
1B = B 1
(1.32)
e;lLlll her zaman doru delldlr. Ler lkl maLrls bu e;lLlll salyorlarsa !radeiili
maLrlsler denlr. (1B) - (B 1) maLrlslne bu lkl maLrlsln !radeiii denlr ve ;yle gsLerlllr:
19
71+ B8 = (1B) - (B 1)
(1.33)
Sradel;lmll maLrlslerln sradel;lmlerl doal olarak sfrdr.
Crnek : 1 = , B = , 6 = olsun.
(1B) - (B 1) = ,
(16) - (6 1) = ,
(BC) - (6 B) = = 9
B lle 6 sradel;lmlldlr. 71+ B8 = , 71+ 68 = 'dlr.

1.( TERS MATRSLER VE TEKLLK
k;egenlerl 1'lerden dler elemanlar lse sfrlardan olu;an maLrls biri atri!Llr ve : lle
gsLerlllr.
: =
(1.34)
Per maLrlsln : lle arpm kendlsldlr.
12: = :21 ; :.
(1.33)
20
kl maLrls arasnda
12B = :
(1.36)
denkleml salanyorsa B maLrlsl 1'nn ter!idlr denlr ve B = ;ekllnde gsLerlllr.
B maLrlsl 1'nn Lersl lse 1'da B'nln Lersldlr.
Per maLrlsln Lersl yokLur, Lersl olmayan maLrlslere tekil" maLrlsler denlr.
12< = 6
(1.37)
;ekllnde blr maLrls denklemlnde, <'ln zulebllmesl lln 1 maLrlslnln Lekll olmamas gereklr.
Per lkl Laraf da soldan lle arparsak
1< = 6
(1.38)
:< = 6 < = 6
(1.39)
8lrlm maLrls glbl, sfr maLrlsl ve sfr vekLru de Lanmlanablllr. Sfr maLrlsl 9, buLun
elemanlar sfr olan maLrlsLlr. Sfr vekLru 0 da buLun elemanlar sfr olan vekLrdur.
9 = , 0 =
(1.40)
Per maLrlsln 0 lle arpm sfrdr.
10 = 0
(1.41)
Ler 1 Lekll dellse,
21
1u = 0
(1.42)
denklemlnl salayan 0'dan farkl blr u vekLru bulunamaz:
1u = 0 1 u = 0 u = 0
(1.43)
Ler u vekLru 0 dellse, (1.42) 1'nn Lekll olmasn gerekLlrlr.
Ayn ;ekllde, 1 Lekll dellse
1u = 1v
(1.44)
denklemlnl salayan blrblrlnden farkl u ve v vekLrlerl bulunamaz:
1u = 1v 1(u-v) = 0 u v = 0
(1.43)
1 maLrlsl Lekll dellse, 1x = v denklemlnln zumu:
1x = v x = v
(1.46)
8lr maLrlsln blr sayyla arplmas
c1 = c:1
(1.47)
22
;ekllnde yazlablllr. 8ylece rneln 1< = c< denklemlnlnl
1< - c:< = 9 (1 - c:)< = 0
(1.48)
yazarak zmek mumkun olur.
Bir (n x n) atri!i+ yan yana ya%l n tane vektr olarak dnebiliri%- 8lr maLrlsln Lekll
olmamasnn ko;ulu bu n Lane vekLrun llneer bamsz olmasdr. 8yle bakldnda Lekll
olmayan blr maLrls, llneer bamsz n Lane vekLru Lemsll eder, dolaysyla da n boyuLlu
vekLr uzay lln blr baz vekLrler seLl olu;Lurur. 8lr maLrlsln Lekll olmas yukardakl
zelllklerlnden dolay lsLenmeyen blr durumdur. al;acamz maLrlsler Lekll olmayan
maLrlsler olacak.
1.1) DETERMNANT
8lr maLrlsln Lekll olmamas lln maLrlsl olu;Luran vekLrlerln llneer bamsz olmas
gerekLllnl syledlk. 8lr maLrlsl olu;Luran vekLrlerln llneer baml olup olmadn nasl
anlayablllrlz? 8u bllglyl deLermlnanL l;leml verlr. 8lr maLrlsln deLermlnanL blr saydr ve
ueL(1) lle gsLerlllr.
MaLrls Lekll lse deLermlnanL sfr, dellse sfrdan farkldr.
1ekll blr (2 x2) maLrls du;unellm:
1 =
MaLrlsl olu;Luran vekLrler llneer baml olacana gre, vekLru nln blr kaL olmas
gereklr. 8u nedenle
(1.49)
olduundan, maLrlsln Lekll olmas lln
23
= - = 0
(1.30)
olmaldr.
8u lfade blr (2 x2) maLrlsln deterinant olarak Lanmlanr.
ueL(1) = -
(1.31)
8lr maLrlsln deLermlnanLn, kendlslnl olu;Luran vekLrlerln ne kadar llneer bamsz"
olduunun blr lusu olarak du;uneblllrlz. ueLermlnanL sfr lse vekLrler blrblrlerlnden llneer
bamsz delldlrler. ueLermlnanL arLLka vekLrler blrblrlerlnden ayrlmaya ba;lam;
demekLlr. Cklld uzaynda, lkl Lane blrlm vekLrden olu;an (2x2)llk maLrlsln deLermlnanL,
vekLrler arasndakl a lse,
ueL(1) = sln
(1.32)
olur. vekLrlerln dorulLusu blrblrlerlnden ayrldka deLermlnanLn muLlak deerl arLar, dlk
olduklarnda makslmum olur.
(2 x 2) maLrlsler lln deLermlnanLn grece sade blr lfadesl olmasna ramen maLrlsln boyuLu
arLLka deLermlnanL hesab karma;kla;r. ueLermlnanL hesab lln nce blr maLrlsln
inorunu Lanmlayalm. Mlnor, maLrlsLen blr saLr ve blr suLun eksllLerek elde edllen
kuulLulmu; maLrlsln deLermlnanLdr. n'lncl saLr ve m'lncl suLun eksllLlldlyse, (n,m) mlnoru
denlr ;ekllnde gsLerlllr.
(n x n) llk blr 1 maLrlsln deLermlnanL hesab lln nce maLrlsln suLunlarndan
(vekLrlerlnden) blrl selllr. Pangl suLunun selldllnln blr neml yokLur, deLermlnanL hep
ayn kar. ulyellm sellen k'nc suLun olsun. ueLermlnanL formulu ;yledlr:
ueL(1)=
(1.33)
Crnek: 1 = maLrlslnln deLermlnanLn hesaplayalm. 1. SuLunu seersek:
24
ueL(1) = (-1)
(1+1)
1
11
3
11
+ (-1)
(2+1)
1
21
3
21
+ (-1)
(3+1)
1
31
3
31
= 13
11
-33
21
+ 23
31
3
11
= deL( ) = -3 , 3
21
= deL( ) = -1, 3
31
= deL( ) = -2,
ueL(1) = -4.
ueLermlnanL, blr maLrlsln Lerslnl bulmak lln de kullanlr. 8lr maLrlsln Lerslnl bulmak lln
e;lLll ynLemler olsa da, zelllkle buyuk maLrlsler sz konusu olduunda baslL blr yolu
yokLur. ueLermlnanL ve Mlnorlar kullanlarak, Lers maLrlsln her blr eleman Lek Lek
hesaplanablllr.
=
(1.34)

1.11 TRANSOZ ve AD*ONT MATRSLER:
8lr maLrlsln tran!'o%'u saLr ve suLunlarn yer del;Llrllmeslyle elde edlllr. 8lr ba;ka deyl;le
dlagonal eLrafnda ayna slmeLrllne e;lLLlr. 1 maLrlslnln Lranspozu lle gsLerlllr.
1 maLrlslnln n'lncl saLr ve m'lncl suLununa kar;lk gelen elemann lle gsLerlrsek :
=
(1.33)
MaLrls arpmnda srann nemll olduunu grmu;Luk. kl maLrlsln arpmnn Lranspozu
alndnda maLrlsler yer del;Llrlr:
=
(1.36)
23
karma;k say deerll maLrlslerde, blr maLrlsln elemanlarnn e;lenll alnarak elde edllen
maLrlse de elenik atri! denlr ve lle gsLerlllr.
=
(1.37)
(karma;k saylarn uzerlndekl duz lzgl, saynn e;lenllnl lfade eder.)
1ranspoz'u alnrken ayn zamanda maLrlsln elemanlarnn e;lenll de alnyorsa buna
maLrlsln ad=oint'l denlr ve lle gsLerlllr
6
.
=
(1.38)
Ad[olnLl kendlslne e;lL olan maLrlslere kendine.ad=oint veya flzlkLe daha yaygn adyla
>eritik maLrlsler denlr:
1anm: 8lr 1 maLrlsl
= 1
(1.39)
ko;ulunu salyorsa >eritik (veya kendine ad=oint) maLrls ad verlllr. 8u maLrlsler kuanLum
mekanllnde ok nemll yer LuLarlar.
MaLrlslerln arpmn ad[olnLl de Lranspozda olduu glbldlr:
=
(1.60)
1.12 MATRSLER VE ARIM
vekLrlerl Lek suLundan olu;an maLrlsler olarak du;unduumuze gre vekLrlerln blrblrlerlyle
arpmn da maLrls arpm ;ekllnde yazmak en uygunudur. ?alnz lkl maLrlsln arplabllmesl
lln blrlnclnln suLun says lle lklnclnln saLr saysnn e;lL olmas gereklr. kl vekLr arasnda
dorudan maLrls arpm, her lklsl de (n x 1) olduklarndan, boyuL uyu;mazl nedenlyle
6
Ad[olnL maLrlsler baz yerlerde lle de gsLerlllrler.
26
yaplamaz. Ancak blrlncl vekLrun ad[olnLl alnrsa (1 x n) hallne gellr ve boyuL uyu;mazl
orLadan kalkar. usLellk sonu (1.20) dekl l arpm formulune e;lL olur.
p ve q lkl vekLr olmak uzere i$ $ar'larnn maLrls arpm olarak lfadesl ;yledlr
= q
(1.61)
1.13 LNEER %LEM& OLARAK MATRSLER
8lr maLrlsle blr vekLr arpldnda sonu ylne blr vekLrdur. LlbeLLe arplabllmelerl lln
boyuLlar ayn olmal, yanl maLrls (n x n) lse vekLr de n boyuLlu olmal. Cyleyse maLrlslerl,
blr vekLrden yenl blr vekLr elde eden l;lemcller olarak du;uneblllrlz. 8u l;lemcl ayn
zamanda llneerdlr unku maLrls arpmnn zellll nedenlyle:
1(au)=a(1u)
(1.62)
1(u +v) = 1u + 1v
(1.63)
Sonlu boyuLlu blr vekLr uzaynda, llneer l;lemcller maLrls olarak yazlablllrler. Ancak llerlde
Lanmlayacamz sonsuz boyuLlu vekLr uzaylarnda llneer l;lemcllerl maLrlsle ;ekllnde lfade
eLmek mumkun olmayablllr.
MaLrlslerde olduu glbl, llneer l;lemcllerln de Ad[olnLl Lanmlanablllr, ve ad[olnLl kendlslyle
ayn olan Llneer l;lemcllere ?eritik ile*iler ad verlllr. Sonsuz boyuLlu vekLr uzaylarnda
llneer l;lemcllerl maLrls ;ekllnde yazlamad lln ad[olnLlerl ak olarak grulemez ve
hermlLlk olup olmadklarn hemen anla;lmaz. 8unun yerlne, hermlLlk l;lemcllerln l
arpmla llglll blr zellllnl kullanmak gereklr. (1.38), (1.39) ve (1.60) kullanlarak, hermlLlk
maLrlslerde l arpmn ;u zellll olduu kolayca gruleblllr:
=
(1.64)
= v = v = v = .
8enzer ;ekllde, blr l;lemcl, her u, v vekLru lln
=
(1.63)
e;lLlllnl salyorsa PermlLlk l;lemcldlr.
27
1.14 Z"VEKTRLER VE Z"DE+ERLER:
Llneer l;lemcl, her vekLru blr dler vekLre e;ler. Acaba l;lemcl Larafndan ylne kendlne
e;lenen vekLrler bulablllr mlylz? 8u sadece lsLlsnal durumlarda mumkundur. Ancak l;lemcl
Larafndan Lam olarak kendlne olmasa da, kendlslyle ayn dorulLa ba;ka blr vekLre e;lenen
zel vekLrler mevcuLLur. 8unlara l;lemclnln %.vektrlerl denlr.
?anl, \ herhangl blr karma;k say olmak uzere
L [u] = \u
(1.66)
denklemlnl salayan u vekLrlerl l;lemclnln z-vekLrlerldlr. \ saysna da, o z-vekLrlere
kar;lk gelen %.deer ad verlllr.
1ekll olmayan maLrlsler de, vekLrler uzerlnde blrer llneer l;lemcl olduklarndan
1u = \u
(1.67)
denklemlnl salayan u vekLrlerl bulmak mumkundur. 8u vekLrler maLrlsln %.vektrlerldlr.
(n x n) maLrls lln bu z-vekLrlerden llneer bamsz olan Lam n Lane vardr. 8u denklemde
kl \ da u z-vekLrune kar;lk gelen %.deerdir.
MaLrlslerln z-vekLr ve z-deerlerl bulmak lln ;yle blr yol lzleneblllr:
1u = \u
1u - \:u = 0
(1 . \:)u = 0
(1.68)
ueL(1 - \:) = 0
(1.69)
Son saLr, (1 - \:) maLrlsl Lekll olaca lln deLermlnaLnn sfr olduunu lfade eder. 8u son
denkleme karakLerlsLlk denklem denlr. karakLerlsLlk denklemden \ zuleblllr. (n x n)
maLrlsln karakLerlsLlk denkleml n'lncl dereceden blr pollnom denklemldlr ve n Lane kku
vardr. 8u n Lane \'nn her blrl z-deer denklemlnde yerlne konarak kar;lk gelen z-
vekLrler bulunur. 8unu yaparken, z-vekLrun n Lane eleman olduu halde, blzlm ellmlzde
(n-1) Lane denklem olacak. unku (1 . \:) maLrlsl Lekll olduu lln, ellmlzdekl n denklemden
28
blrl dlerlerlnln Lekrarndan lbareLLlr. 8u nedenle z-deer denkleml, z-vekLrlerl Lam
olarak bellrlemez, blr kaLsayya kadar bellrler. 8unun nedenl, blr z-vekLrun herhangl blr
sayyla arpmnn da ayn z-deer denklemlnl salamasdr. uolaysyla z-vekLrlerln buLun
kaLlar da blrer z-vekLrdur. MeLnln bundan sonrasnda %.vektr dendiinde b#nlar
ara!ndan yaln%*a biri #%#nl#kta olan ka!tede*ei%-
PermlLlk maLrlslerln z-vekLrlerl ve z-deerlerl nemll zelllkler gsLerlrler. 8u
maLrlslerde:
1. kendllerl karma;k say deerll blle olsalar buLun z-deerlerl her zaman gereldlr.
2. larkl z-deerlere kar;lk gelen z-vekLrlerl her zaman blrblrlerlne dlkLlr.
8u lkl zellll kanLlayalm:
1 blr hermlLlk maLrls olsun. 1u = \u e;lLlllnde her lkl Larafn ad[olnLl alndnda:
= elde edlllr.
Per lkl Laraf sadan u lle arparsak, sol Laraf:
u = 1u = \u = \ u
(1.70)
olur. Sa Larafla e;lLlendllnde z-deerlerln gerel olduu kanLlanm; olur:
\ u = u =
(1.71)
, hermlLlk 1 maLrlslnln lkl Lane z-vekLru ve , bunlara kar;lk gelen z-deerler
olsun.
= =
(1.72)
arpmn Lanm gerel, sol Laraf ayn zamanda:
29
=
= = 1
= =
(1.73)
olduundan,
=
(1.74)
= = 0
(1.73)
l arpmlar sfr olduundan ve dlkLlr.
kuanLum mekanllnde kullanlan l;lemcl-maLrlsler hermlLlkLlr. 8unun nedenl, hermlLlk
maLrlslerln yukardakl lkl zellle sahlp olmasyla sk skya lll;kllldlr. Czelllkle z-deerlerln
gerel olmas, kuanLum mekanllnde z-deerlere yuklenen anlam nedenlyle ok nemlldlr.
kl maLrlsln z-vekLrlerl orLak olablllr ml, olursa ne zaman olablllr? ki atri! an*ak
!radeiili i!eler %.vektrlerini ortak ol#r. u, 1 maLrlslnln blr z-vekLru, B de 1 lle
sradel;lmll blr maLrls olsun.
1(B ) = (1B) = B1 = B\ = \(B )
(1.76)
30
uemek kl (Bu) vekLru de 1'nn ayn z-deere kar;lk gelen blr z-vekLrudur. 8u ancak
(Bu) vekLru u'nun blr kaL lse mumkun olacandan,
Bu = au
(1.77)
olur. ?anl, u ayn zamanda B'nln de z-vekLrudur. Ancak 1 lle B'nln u'ya kar;lk gelen z-
deerlerl ayn olmaz zorunda delldlr.
u vekLru hem 1'nn hem de B'nln blr z-vekLru lse,
1Bu = B1u
olaca kolayca grulur. Sradel;lmll olmayan 1, B maLrlslerl lln 1B = B1 olduundan, bu
mumkun delldlr. uolaysyla sradel;lmll olmayan maLrlslerln z-vekLrlerl orLak olamaz.
8u ayn zamanda kuanLum kuramndakl bellrslzllk llkeslnln alLnda yaLan maLemaLlksel
nedendlr.
Cz-vekLrlerl ve z-deerlerl blllnlyorsa, maLrlsln kendlsl bulunablllr. ?anl ayn z-deer ve
z-vekLrlere sahlp blrden fazla maLrls yokLur. 8lr 1 maLrlslnln z-vekLrlerl , , . , ,
z-deerlerl de srasyla , , . , olsun. Cz-vekLrlerln yan yana dlzllmeslnden olu;an
maLrlse @, z-deerlerln k;egenlere yerle;Llrllmeslnden ol;an maLrlse de dlyellm:
31
@ =
=
(1.78)
1, @ ve arasnda, maLrls arpmn Lanmndan yola karak, a;adakl banLnn varln
grmek zor delldlr:
1@ =
(1.79)
uolaysyla
1 =
(1.80)
olur.
Crnek: Cz-vekLrlerl = ve = z-deerlerl de =1, = 2 olan maLrlsl
bulalm:
@ = = , = =
1 ; =
32
n boyuLlu vekLr uzaynda, n Lane baz vekLre lhLlyacmz vard. (n x n) maLrlslerln de n Lane z-
vekLru olduuna gre, z-vekLrlerl baz vekLrlere e;lL olan zel maLrlsler bulunablllr. 8u maLrlslerl
bellrlemek lln z-deerlerl nl de bllmek gereklr. Cz-deerler de baz vekLrlerln numarasna e;lL olan
maLrlsl bulalm: ?anl: =1, = 2, ., = n. Cz-vekLrler lse baz vekLrlerdlr:
= , = , =
(1.81)
Cz-deerler de ksaca ;yle lfade edlleblllrler:
= n, n = 1, 2, . ,n
(1.82)
8u zel maLrlse N dlyellm. uenklem (1.78) l kullanarak:
N =
(1.83)
veya
= n
(1.84)
bulunur.
1.1! Z"DE+ERLERN AKI%MASI DURUMU
8lrlm maLrls : 'nn z-vekLrlerlnl ele aldmzda llgln blr durumla kar;lla;rz: Per vekLrun
blrlm vekLrle arpm kendlsl olduundan buLun blrlm vekLrler blrer z-vekLrdur. Cysa
;lmdlye dek n boyuLlu blr maLrlsln yalnzca n Lane z-vekLru olduunu grmu;Luk. usLellk :
blr hermlLlk maLrls olduundan z-vekLrlerlnln blrblrlne dlk olas gerek mlyor muydu? ulk
vekLrler llneer bamsz olduklarndan, n boyuLlu blr uzayda blrblrlne dlk en ok n Lane
vekLr bulunablllr. ekl nasl oluyor da blrblrlne dlk olsun olmasn buLun blrlm vekLrler blrlm
maLrlsln blrer z-vekLru olablllyorlar?
8u sorunun yanLnn lpular PermlLlk maLrlsler lln syledllmlz Farkl z-deerlere kar;lk
gelen z-vekLrlerl her zaman blrblrlerlne dlkLlr" lfadeslnde glzlldlr. ?anl ancak farkl z-
33
deerlere kar;lk gelen z-vekLrler blrblrlerlne dlkLlrler. Cz-deerlerln ak;mas
durumunda dlkllk ko;ulu orLadan kalkar
n boyuLlu blr maLrlsln n Lane z-deerl vard. 8u n adeL z-deer, n'lncl dereceden blr
denklem olan (1.69)'un zumunden elde edlllyordu. Cysa (1.69) denklemlnln baz kklerl
blrblrlerlyle ak;ablllr. 8u durumda, ak;an z-deerlere kar;lk gelen z-vekLrler
blrblrlerlne dlk olmak zorunda delldlr.
normalde, herhangl lkl z-deere lkl Lane z-vekLr kar;lk gelecekLlr ve bu lkl z-vekLr lkl
boyuLlu blr alL-uzay gerecekLlr. Ler bu lkl z-deer ak;rsa, gerdlklerl uzay ayn kalr, ancak
bu alL-uzaydakl her blrlm vekLr blr z-vekLr olur. Cenel olarak, m adeL z-deer ak;rsa,
m boyuLlu alL-uzayn eleman olan Lum blrlm vekLrler bu z-deerln blrer z-vekLru olurlar.
8u alL uzaydakl Lum vekLrler, dler z-deerlerln z-vekLrlerlne dlkLlr.
8lrlm maLrlse gerl dnersek, (1.69) zulduunde, blrlm maLrlsln z-deerlerlnln ak;L ve
Lum z-deerlerlnln 1 olduu grulur. C nedenle buLun blrlm vekLrler blrer z-vekLrdur.
8lr ba;ka rnek olarak, z-deerlerden lklslnln ak;L blr (3 x 3) hermlLlk maLrls du;unellm:
\
1
= \
2
= \
3
olsun. Cz-vekLrlere srasyla u
1,
u
2
ve

u
3
dersek,

u
3
un u
1
ve u
2
ye dlk olacan
blllyoruz. Ancak u
1
ve u
2
arasnda byle blr ;arL yok. u
3
e dlk olan buLun vekLrler 2 boyuLlu
blr alL-uzay olu;Lururlar. 8u alL-uzayn Lum blrlm vekLrlerl z-deerl \
1
olan blrer z-
vekLrdur.
Crnek:
1 = maLrlslnln z-vekLrlerlnl bulalm.
ueL(1 - \:) = 0 (2-\)((3-\)
2
-1) = 0
\
1
= \
2
=2, \
3
= 4 , u
3
=
34
u
1
= u
2
= . uygun blr ;ekllde normallze edlldllnde u
1
= u
2
= bulunur.
ekilde u
3
e dlk olan mavl renkll duzlem uzerlnde kalan her blrlm vekLr 2" z-deerlne
kar;lk gelen blr z-vekLrdur.
ekil A
Cz-deerlerln ak;mas, z-vekLr kumeslnln blrden genl;lemeslne neden olur. n boyuLlu blr
vekLr uzaynda z-deerler ak;myorken yalnzca n Lane z vekLr vardr, oysa herhangl
blr ak;ma durumunda durumunda sonsuz Lane z-vekLr olur. Ancak z-deerlerln
ak;mad durumun akslne bunlar llneer bamsz delldlr. SonuLa bu sonsuz z-vekLr
arasndan blrblrlerlne llneer bamsz olan ylne yalnzca n Lanedlr.
1.1# BAZ DE+%TRME
Ayn vekLrun del;lk bazlardakl yazmnn farkl olduunu blllyoruz. 8lr vekLrun herhangl
blr bazdakl lfadeslnl denklem (1.18) de verml;Llk. vekLrunun kullanmakLa olduumuz
bazdakl yazm
1
lse, baz del;Llrdlldllnde yenl bazdakl yazm
2
'
nln ne olacan bulalm. (
, , . , ) yenl baz vekLrlerln kullanmakLa olduumuz bazdakl lfadelerl olsunlar. 8u n
u
3
33
adeL baz vekLru yanyana dlzerek olu;Lurulan maLrlse (baz del;lm maLrlsl) B dlyellm.
uenklem (1.18) B maLrls clnslnden ;u ;ekllde yazlablllr:
2
= B
C

1
(1.83)
?ukardakl denklemln sa Laraf aldnda her blr saLrnn (1.18)'ln sa Larafndakl saLrlara
e;lL olduu gruleblllr.
8az del;Llrlldllnde vekLrlerln buyukluklerl del;mez:
=
(1.86)
uaha genel olarak, lkl vekLr arasndakl lll;kl baz del;lmlnden eLkllenmez. uolaysyla lkl
vekLrun l arpm da ayn kalr. w lklncl blr vekLr olmak uzere:
=
(1.87)
e;lLlll buLun baz del;lmlerlnde geerlldlr. (1.83)'l (1.87)'Le yerlne koyarsak:
=
(1.88)
=
(1.89)
(1.90)
(1.91)
Crulduu glbl baz del;lm maLrlslerlnln Lerslerl her zaman ad[olnLlerlne e;lLLlr. 8u Lur
maLrlslere niter atri! denlr.
vekLrlerln baz del;lmlnden nasl eLkllendlklerlnl grdukLen sonra (denklem (1.83)), ;lmdl
maLrlslerln baz del;lmlnde nasl eLkllendlklerlnl grellm. 8lr maLrlsln blrlncl bazdakl yazm
1
1
, lklncl bazdakl yazm 1
2
olsun. Ler bu maLrls v vekLrunu w'ya gnderlyorsa, bunun
blrlncl ve lklncl bazlardakl yazm:
=
(1.92)
36
=
(1.93)
;ekllndedlr. (1.83) ve (1.91)'l kullanarak:

1
=
C

B
C

1
=
B
C

1
=
B
C

1
=
(1.94)
Son e;lLllk Lum vekLrler lln geerll olduundan:
B
C
=
(1.93)
=
(1.96)
37
1.1$ VEKTR UZAYLARININ TENSR ARIMI
kl farkl vekLr uzaynn blrle;Llrmenln blr yolu bu lkl uzayn Lensr arpm uzayn
olu;LurmakLr. P
1
ve P
2
lkl vekLr uzay lse, arpm uzay P
1

P
2
lle gsLerlllr. arpm uzaynn
her blr eleman, blrlncl ve lklncl uzaydan blrer eleman lerlr:
P
1

P
2
, P
1
, P
2
)
(1.97)
arpm uzay da blr vekLr uzay olduundan, eleman olan vekLrlerl lfade edebllmek lln
baz vekLrlerl Lanmlamak gereklr. n boyuLlu P
1
'de sellen blr bazn vekLrlerl , , . ,
olsun. Ayn ;ekllde M boyuLlu P
2
'de sellen blr bazn vekLrlerl , , . , olsun.
P
1

P
2
'nln baz vekLrlerl, blrlncl eleman P
1
'ln baz vekLrlerlnden blrl, lklncl eleman lse
P
2
'nln baz vekLrlerlnden blrl olacak ;ekllde Lensr arpmlarndan olu;ur. ?anl
;ekllndedlr. P
1

P
2
'nln nxM Lane baz vekLru vardr. uolaysyla arpm uzayda herhangl blr
vekLr bu baz vekLrlerln llneer komblnasyonu olarak
(1.98)
bllmlnde lfade edlleblllr. P
1
veya P
2
'de farkl blr baz selldllnde doal olarak P
1

P
2
'nln
vekLrlerl yukardakl lfadeye gre yenl baz vekLrler clnslnden yazlablllr.
38
arpm uzaylarda l;lemcller de ylne her lkl uzaydakl l;lemcllerln arpm ;ekllnde Lanmlanr.
1
1
ve 1
"
srasyla P
1
veya P
2
'de Lanml blrer l;lemcl lseler, 1
1
1
"
de P
1

P
2
arpm uzaynda
Lanml blr l;lemcldlr. 1
1
1
"
l;lemclsl, herhangl blr vekLrune ;u ;ekllde eLklr:
(1
1
1
"
)( = (1
1
1
"
)
(1.99)
1
1
l;lemclslnl P
1

P
2
uzayndakl blr vekLre uygulamann yolu, lklncl uzaydakl blrlm l;lemclyle
arpmn almakLr. 8u ;ekllde elde edllen 1
1
:
"
l;lemclsl arpm uzaydakl blr vekLre
uygulandnda:
(1
1
:
"
)( = (1
1
)

(1.100)
8enzer ;ekllde:
(:
1
1
"
)( =

(1
"
)
(1.101)
39
arpm uzaylarnda l arpm da her blr uzaydakl l arpmlar kullanlarak Lanmlanablllr:
=
(1.102)
uenklemln sa Larafnda l arpm paranLezlerlndekl 1,2 lndlslerl srasyla blrlncl ve lklncl
uzaydakl l arpmlar lfade eder.
1.1' SONSUZ BOYUTLU VEKTR UZAYLARI:
Per ne kadar gzumuzde canlandramasak da, 3'Len yuksek boyuLlu vekLr uzaylar
Lanmlayabllecelmlzl grduk: 1ek yapmamz gereken, u boyuLlu uzayda her vekLr lln 3
say gereklrken ;lmdl n Lane sayy yanyana geLlrmekLlr: ( , , ..., ) ;ekllnde n Lane say,
n boyuLlu blr vekLre kar;lk gellyordu. Aslna bakarsanz n'ln sonlu olmas glbl blr
ksLlamaya da gerek yok: ulzllerl anmsayalm: a[n] ;ekllnde gsLerllen blr dlzl, her doal say
n lln blr gerel saynn kar;lk geldll sonsuz Lane saydan olu;makLayd. 8u durumda her
dlzlyl sonsuz boyuLlu blr vekLr olarak du;uneblllrlz. Per pozlLlf Lamsay n blr boyuLa kar;lk
gellr. a[1], vekLrun blrlncl boyuLLakl blle;enl, a[n] lse n'lncl boyuLLakl blle;enldlr.
2 boyuLlu vekLr:
n boyuLlu vekLr:
Sonsuz boyuLlu vekLr:
Crneln a[n] = dlzlsl, ;ekllnde sonsuz boyuLlu blr vekLr olarak du;unuleblllr.
40
Sonsuz boyuLlu vekLrlerl Lanmlarken dlkkaL edllmesl gereken nemll blr nokLa, bu
vekLrlerln sonsuz Lane blle;enl olduu lln buyukluunun sonsuza gldebllme olasldr.
Crneln yukardakl a[n] = dlzlslne kar;lk gelen vekLrun buyukluunun karesl:
1 + ( ) + ( ) + ( ) + ..
;ekllnde blr serl Loplamna e;lLLlr ve sonludur. Cysa rneln a[n] = dlzlslne kar;lk
gelen vekLrun buyukluu sonlu delldlr. 8uyukluu sonlu olmayan vekLrlerle al;mak blr
ok bakmdan sorunludur. Crneln buyukluu sonlu olmayan 2 vekLrun l arpm da sonlu
olmayablllr. 8u durumda vekLrlerln herhangl blr bazda lfade edllmesl de mumkun olmaz
unku bunun lln kullandmz denklem (1.18) l arpmlardan olu;ur. Cysa vekLrlerln baz
vekLrler clnslnden lfade edllebllmesl elzemdlr.
8u Lur vekLrlerl d;lamak lln, sonsuz boyuLlu uzaylarda al;rken kendlmlzl buyukluu
sonlu olan vekLrlerle snrlayacaz. Sonlu buyuklukLe vekLrlerden olu;an vekLr uzay blr
?ilbert #%aydr
7
.
a[n] ve b[n] glbl sonsuz serllere kar;lk gelen lkl vekLrun l arpm, sonlu boyuLlu
vekLrlerln l arpmna benzer ;ekllde Lanmlanr:
=
(1.103)
Sonsuz boyuLlu uzay lln baz vekLrlerln says da sonsuz olacakLr. 8az vekLrlerln lfadesl,
aynen sonlu boyuLLa olduu glbl:
= , = , = , .
(1.104)
bllmlndedlr. ?anl, k'lncl baz vekLr 'nln elemanlar ksaca,
[n] =
(1.103)
;ekllnde lfade edlleblllr.
7
Lkslkslz" (compleLe) kompleks vekLr uzaylarna PllberL uzay denlr. 8uyukluu sonlu vekLrlerden olu;an her
vekLr uzay ekslkslzdlr, dolaysyla da PllberL uzaydr. PllberL uzaynn ayrnLlarna glrmeyecelz.
41
1.1( BR VEKTR OLARAK FONKSYONLAR
uoal saylar sonsuz olmakla blrllkLe sonsuzluun da derecelerl var. Crneln, doal saylarn
sonsuzluu "saylablllr" blr sonsuzluk lken, gerel saylarn sonsuzluu "saylamaz" blr
sonsuzlukLur.
ekl boyuL says Lamsaylar dell de gerel saylar kadar sonsuz olan vekLrler de
Lanmlayablllr mlylz? LveL... 8lr ncekl blumde, n blr doal say olmak uzere her n blr boyuLa
kar;lk gellyordu. 1ek yapmamz gereken, doal say n yerlne gerel say x koymak: 8yle
du;ununce x blr gerel say olmak uzere, her x'e blr say kar;lk gelmell. Perhangl blr f(x)
fonkslyonu Lam da bu dell mldlr?
8ylece, her fonkslyon blr vekLr olarak du;unuleblllr. Per gerel say x de bu vekLrun blr
boyuLuna kar;lk gellr. f(x) fonslyonu byle bakldnda saylamaz sonsuzlukLa boyuLa sahlp
blr vekLrdur.
ekl f(x) ;ekllndekl bu fonkslyon-vekLrlerde l arpm nasl Lanmlamak gereklr? lnLegralln
serl Loplamlarnn llmlL hall olduunu gz nune alrsak, (1.83)dekl Loplama l;lemlnln yerlnl
lnLegrale brakacan Lahmln edeblllrlz:
=
olduuna gre, f(x) ve g(x) fonkslyonlarnn l arpmn
=
(1.106)
;ekllnde Lanmlamak doaldr.
8urada da ylne yalnzca buyukluu sonlu olan, yanl:
= = <
(1.107)
olan fonkslyonlar vekLr uzaymzn blr eleman olacakLr. 8u ko;ulu salayan fonkslyonlara
karesl enLegre edlleblllr (!D#are inte&rableE0 da denlr. karesl enLegre edlleblllr fonkslyonlar
normallze edlleblllr, yanl 1'e e;lL oalcak ;ekllde buyukluklerl ayarlanablllr. normallze
edlleblllr fonkslyonlardan olu;an vekLr uzay blr hllberL uzaydr.
42
(1.83)'dekl lnLegralln sonlu olabllmesl lln x lln f(x) 0 olmaldr.
kuanLum mekanllnde dalga fonkslyonlarn bu ;ekllde blrer vekLr olarak ele alacaz.
8uyukluu sonlu olan kompleks deerll fonkslyonlardan olu;an blr vekLr uzaynda
al;acaz. uaha nce grduumuz sonlu boyuLlu veya saylablllr sonsuzlukLa boyuLa sahlp
vekLr uzaylarndan ayrmak lln bu uzay ksaca ,onk!iyon #%ay olarak adlandralm.
lonkslyon uzaynda dler vekLr uzaynda yapLmz anallzlerl yapabllmek lln bu uzayda da
baz vekLrlerl, llneer l;lemcllerl, bu l;lemcllerln z-deer ve z-vekLrlerlnl bulmamz
gereklyor. ArLk vekLrler blrer fonkslyon olduuna gre baz vekLr ve z-vekLr yerlne baz
fonkslyon ve z-fonkslyon dlyeblllrlz.
1.2) FONKSYON UZAYINDA BAZ VEKTRLER
vekLr uzaylarnda baz vekLrler (1.81) lle, veya sonsuz boyuLLa (1.104)- (1.103) lle lfade
edlllyordu. lonkslyon uzaynda baz vekLrlerl bulmak lln, (1.104)'un reel saylardakl
kar;ln du;unellm. 1amsay n'ln yerlnl reel say x almal. k'lncl baz vekLr [n], ancak n = k
lln sfrdan farkl deere sahlpLl. 8eel saylara bunu Lercume edersek, k'nc baz fonkslyon
(x)'ln deerl x =k lln hep sfr olmal. 8u kez arLk k Lamsay dell blr reel saydr, unku
fonkslyon uzaynda reel say kadar boyuL olduundan, reel say kadar baz vekLr olacakLr.
(1.104)'den farkl olarak, x = k lln (x)'ln deerlnln 1 olmas l; grmez, sonsuz olmaldr.
(x) =
ko;ullarn salayan blr fonkslyon bulmalyz. ulrac delLa fonkslyonu (x-x
0
) byle blr
fonkslyondur:
(x-k) =
(1.108)
8az vekLrlerl bulmu; glbl grunuyoruz, ancak burada blr ekslk var, x = k'da nasl blr sonsuza
gldl; olduunu da Lanmlamak gerek. 8u eksll (x-k)'nln ;u zellll Lamamlar:
43
(1.109)
?anl ), alLnda kalan alan 1 olacak ;ekllde Lanmlanr
8
.
Sonu olarak fonkslyon uzaynda baz fonkslyonlar ;unlardr:
(x) = (x-k)
(1.110)
1.21 FONKSYON UZAYINDA %LEM&LER
Sonlu boyuLlu vekLrler lln maLrlsler blr llneer l;lemcl grevl gruyordu. lonkslyon uzaynda
maLrls yazma olanamz yok. MaLrlslerln yerlnl LuLacak llneer l;lemcller bulmamz gereklyor.
Llneer l;lemcllerln salamas gereken ko;ullar denklem (1.24)-(1.26)'da Lanmlanm;L.
lonkslyon uzayna H dersek, llneer l;lemcller a;adakl ko;ullar salamallar:
f(x) H L [f(x)] H
(1.111)
L [f(x) + g(x)] = L [f(x)] + L [g(x)]
(1.112)
L [af(x)] = aL [f(x)]
(1.113)
8u ko;ullar salayan del;lk l;lemcller bulmak mumkundur. Crneln x'ln herhangl blr
fonkslyonu lle arpma l;leml blr llneer l;lemcldlr. 1(x), x'ln blr fonkslyonu lse,
8
ulrac delLa fonkslyonu aslnda maLemaLlksel olarak blr fonkslyon Lanmna Lam olarak uymaz. Cev;ek anlamda
fonkslyon olarak adlandrlsa da, Lam olarak sylemek gereklrse blr fonkslyon dell blr dalm"dr.
44
L [f(x)] = 1(x) f(x)
(1.114)
;ekllnde Lanmlanan l;lemclnln (1.111) -(1.113) ko;ullarna uyduunu greblllrlz. 8u
l;lemclnln hermlLlk olmas lln (1.64)'e gre:
=
(1.113)
=
(1.116)
=
(1.117)
Crulduu glbl ancak gerel deerll blr fonkslyonsa (1.114) hermlLlkLlr.
1urev ve lnLegral llneer l;lemlerdlr. 8u nedenle fokslyonlar uzerlnde Lurev alma l;leml de, blr
llneer l;lemclye kar;lk gellr. Ancak her Lurev alma l;leml PermlLlk blr l;lemcl delldlr.
L [f(x)] = c f(x)
(1.118)
;ekllnde blr Lurev l;lemclslnl ele alalm. 8u l;lemclnln hermlLlk olmas ko;ulu
=
(1.119)
ancak a blr gerel say olmaz uzere, c = la olmas durumunda salanr
9
(l = ).
9
=
= =
ksml lnLegrasyon uygularsak:
43
L [f(x)] = la f(x)
(1.120)
hermlLlk blr l;lemcldlr.
lonkslyonlar uzerlnde eLklyen l;lemcllerln de z-vekLrlerl ve z-deerlerl vardr. (1.114) ve
(1.120) l;lemcllerlnln z-fonkslyonlar bulunablllr. 8unu blr sonrakl blumde yapacaz.
Ancak bu z-fonkslyonlar norali%e edilee%ler. 8una ramen baz olarak kullanlablllrler ve
lsLedllmlz anallzlerl yapmaya elverl;lldlrler.
= -
x lln f(x) = 0 olduundan llk Lerlm sfrdr.
= -
=
PermlLlk olmas lln c = - c = la (a !i" #e"$el %&'()
46
2 KUANTUM MEKAN+
2.1 BR KARA KUTU OLARAK MKRO"EVREN
kuanLum mekanllnln Lemel zellll, dorudan alglayamayacamz kadar kuuk nesnelerl
konu edlnmesldlr. ALomlar, ne dorudan gzle greblllrlz, ne de harekeLlerlnl lzleyeblllrlz.
8u nedenle kuanLum mekanllnln geerll olduu blge Lam blr kara kuLu glbldlr. 8u kara
kuLuya ikro.evren dlyecelz. kuanLum kuramnn yapmaya al;L ;ey, deylm yerlndeyse,
bu kara kuLu d;ndan yaplan blr Lakm lumlerle, kuLunun llndekller hakknda bllgl sahlbl
olmaya al;makLan lbareLLlr. Mlkro-evren hakknda elde eLLllmlz buLun verller ancak bu
dolayl lumler sonucudur.
ne yazk kl bu dolayl lumler blze arzu eLLllmlz her bllglyl veremlyor. C nedenle de klaslk
flzlkLe kullandmz her kavramn kuanLum kuramnda blr kar;ln bulamamakLayz. klaslk
flzlkLe clslmler uzay-zamanda belll blr yrunge lzlerler. 8unun sonucu olarak da her clsmln,
herhangl blr anda konumu, hz, lvmesl, hacml, momenLumu, asal momenLumu, ener[lsl
vardr. Mlkroevren kara kuLusu lerlslndekl clslmler lln lse ayn ;eyl syleyemlyoruz: 8u
zelllklerln bazlar aLomlar lln hl Lanml delldlr, bazlar lse Lek ba;na Lanml olmakla
blrllkLe, blr dlerlyle ayn anda" LanmlanamamakLadr (mesela konum ve momenLum glbl).
kuanLum kuramnda blr zelllln Lanml olmas lln, kara kuLu uzerlnde yapLmz deneylerle
lebllmemlz gereklyor. ?oksa hl ula;amadmz ve hakknda hlblr ;ey syleyemedllmlz
blr zelllln varlndan sz eLmek ok anlaml olmayablllr. uahas, klaslk flzlkLe var olan
buLun zelllklerln kendllerlnl gzleyemesek blle mlkro-evrende de var olduu varsaym
deney sonularyla ell;mekLedlr.
Mlkro-evrende lulebllen zelllklere, gzlemle ula;lablllr olmalarndan yola karak
&%lenir" (lng. observable) ad verlllr. konum, momenLum, asal momenLum, ener[l glbl
zelllkler, mlkro-evrende de luleblllr zelllklerdlr, dolaysyla hepsl blrer gzlenlrdlr. CLe
yandan klaslk flzlkLe anlaml olan her zellll mlkro-evrende gzlemek mumkun
olmamakLadr. 8unun Lerslne, mlkro-evrende, klaslk flzlkLe kar;l olmayan spln" dlye yenl
blr zelllk LanmlayabllmekLe ve lebllmekLeylz. Spln de blr gzlenlrdlr.
kuanLum mekanll yaparken, yalnzca gzlenlrlerle al;acaz. Czlenlr olmayan flzlksel
zelllklerle llgllenmeyecelz.
2.2 DALGA FONKSYONU:
kara kuLu llndekl aLomlara dalr bllmeyl umduumuz her ;eye ula;amadmz syleml;Llk.
8u bllemedllmlz ;eyler kuanLum kuramnn yeLerslzlllnden ml kaynaklanyor, yoksa mlkro-
evrende bunlar zaLen Lanml m delller LarL;mas, son yllarda yaplan deneylerle arLk
47
sonuca balanm;Lr dlyeblllrlz: 8u zelllkler mlkro-evrende Lanml delldlrler. ALomlar
kafamzda canlandrdmz glbl uzayda harekeL eden mlnnack kureler delldlrler. Mlkro-
evren kafamzda canlandrabllecelmlz blr ;ey delldlr. (kanmca, bunu evrlm sureclnde
gell;en lnsan zlhnlnln doal blr yeLerslzlll olarak grmek en makul bak; asdr.)
Mlkro-evrene dalr umduumuz her ;eyl bllemlyorsak, blleblldllmlz ;eyler nelerdlr? Mlkro-
evrene dalr bllebllecelmlz her ;ey dal&a ,onk!iyon# veya d#r# vektr adn verdllmlz
yenl blr kavramda glzlldlr. ualga fonkslyonu ve durum vekLru kavramlar zunde ayn ;eye
kar;lk gellrler. vekLr uzaylarn anlaLrken, fonkslyonlarn da blrer vekLr olarak
grulebllecelnden sz eLml;Llk. Sonlu boyuLlu uzaylarda al;rken, vekLr uzaynn
elemanlar gerel say deerll fonkslyon dell, blrer sonlu boyuLlu vekLr olduklarndan, dalga
fonkslyonu yerlne durum vekLru Lerlml daha yaygn kullanlr. 8u meLln boyunca her lkl
Lerlm blrblrlyle e;anlaml olarak kullanlacakLr
10
.
ualga fonkslyonunun klaslk flzlkLe blr kar;l yokLur. ualga fonkslyonunun kendlsl blr
gzlenlr delldlr, blr slsLemln dalga fonkslyonunu "lemeylz". ualga fonkslyonunu ancak
kuanLum kuramnn denklemlerlyle (rneln Schrdlnger denklemlyle) zeblllrlz. veya
yaplan blr deneyln sonucundan yola karak kuanLum mekanllnln yasalar araclyla
karsayablllrlz.
ualga fonkslyonunun kendlsl blr gzlenlr delldlr ama gzlenlrlerln deerlerlne dalr bllglyl
barndrr. 8lr slsLemln dalga fonkslyonunu bulursak, o slsLemln olas konum, momenLum,
ener[l deerlerlnl blllyoruz demekLlr. 8u cumledekl olas" szcuu nemlldlr: ualga
fonkslyonu blze gzlenlrlerln kesln deerlerlnl dell olas deerlerlnl verlr. kuanLum
mekanllne bellrslzlll sokan da l;Le bu durumdur.
8uLun bu saydklarmz nasl olup blLmekLedlr? 8unun lln kuanLum kuramnn maLemaLlksel
yapsn bllmek gereklr. yl blr llneer ceblr bllglslyle kuanLum mekanllnln l;leyl;lnl anlamak
hl de zor delldlr. lk blumde gerekll llneer ceblr bllglslnl sunmu;Luk. 5lmdl bunu kuanLum
mekanllnde nasl kullandmz grellm.
2.3 KUANTUM MEKAN+NN TEMEL LKELER:
kuanLum mekanllnln prenslplerl syle zeLleneblllr.
11- 8lr kuanLum slsLemlnln dalga fonkslyonlar blr vekLr uzayndakl blrlm uzunlukLa
vekLrlere kar;lk gellrler. Clas buLun dalga fonkslyonlar bu vekLr uzaynn (PllberL
uzay) Lamamn olu;Lururlar.
10
ualga fonkslyonu, durum vekLrunun konum bazndakl lfadesl olarak daha dar blr anlamda da
kullanlmakLadr. 8lz burada kullanlan bazdan bamsz olarak genl; anlamyla kullanacaz.
48
1"-Per gzlenlre, bu dalga fonkslyonlar uzerlnde l;leyen PermlLlk blr l;lemcl kar;lk
gellr.
1)- 8lr kuanLum slsLemlnde blr gzlenlrln lulmesl sonucunda elde edllecek deer ancak
o gzlenlre alL l;lemclnln z-deerlerlnden blrl olablllr.
11
1A- ualga fonkslyonu, her blr gzlenlrln lumu sonucunda hangl z-deerln kacana
dalr blr olaslk dalm verlr.
1F- 8u olaslk dalm ;yle bulunur: Czlenlrler hermlLlk l;lemcllerle Lemsll
edlldllnden, bu l;lemcllerln z-vekLrlerl blrblrlne dlkLlr ve PllberL uzay lln blr baz
olu;Lururlar. ualga fonkslyonu bu baza gre lfade edllerek her z-vekLre kar;lk
gelen kaLsaylar bulunur. 8u kaLsaynn muLlak deer karesl o z-vekLre kar;lk gelen
z-deerln kma olasldr.
1G- 8lr gzlenlrln lulmesl dalga fonkslyonunu del;Llrlr: ?enl dalga fonkslyonu, lulen
deer hangl z-deer lse, ona kar;lk gelen z-vekLrdur.
8lr kuanLum slsLemlnln zmek lln, ncellkle gzlenlrlerlnln l;lemcllerl yazlr (1"). Sonra bu
l;lemclnln z-fonkslyonlar ve z-deerlerl bulunur. Ln nemll basamak budur. Llde edllen
z-deerler, lum sonucunda elde edllmesl muhLemel deerlerdlr (1)). Cz-fonkslyonlar lse
lum sonucunda yenl dalga fonkslyonunun ne olacan verlr (1G). uaha sonra herhangl blr
dalga fonkslyonu bu z-fonkslyonlarn olu;Lurduu baz da lfade edlllr (1F). 8ylece dalga
fonkslyonu blllnen blr slsLemde, sz konusu gzlenlrln lumu sonucunda hangl z-deerln
kacana dalr olaslk dalm bulunur (1A, 1F). kuanLum kuram bu olaslklarda fazlasn
vermedllnden, olaslk dalmn bulmak, gelebllecelmlz son nokLaya gelmek anlamna
gellr.
2.4 KUANTUM MEKAN+NN VEKTR UZAYI VE FZKSEL UZAY
kuanLum mekanllnde konum, momenLum, asal momenLum en yaygn kullanlan
gzlenlrler arasndadr. klaslk flzlkLen blllyoruz kl, bunlar blrer vekLrel buyuklukLur.
8laLlvlsLlk olmayan flzlkLe, flzlksel uzay, 3 boyuLlu blr vekLr uzay olarak ele alnr. konum,
momenLum, asal momenLum glbl vekLrel buyuklukler de bu uzayda blrer vekLrdurler.
Per blrlnln x, y, ve z blle;enlerl vardr.
llzlksel uzay Lemsll eden bu u boyuLlu vekLr uzay lle, kuanLum mekanllnde kullandmz
vekLr uzaylarn blrblrlerlne kar;Lrmamak gereklr. kuanLum mekanllndekl vekLr uzaylar
sonsuz boyuLludur ve bu uzaydakl her blr vekLr blr dalga fonkslyonuna kar;lk gellr. ualga
fonkslyonu lse deney sonularna dalr lhLlmallerln bllglslnl La;r, flzlksel uzaydakl vekLrlerle
blr llglsl yokLur. Spln glbl baz gzlenlrler sonlu boyuLLa uzaylarda al;lablllr. (Crneln
elekLron, proLon, nLron glbl aLomu olu;Luran paracklarn splnl lln 2 boyuLlu blr vekLr
11
8lum 2.8'de grecelmlz glbl z-deerlerln ayrk olmamas durumunda bu akslyomda blr duzelLmeye glLmek
gerekecek.
49
uzay yeLerlldlr. 8lr sonrakl blumde spln uzerlnden kuanLum mekanllnln nasl l;ledllnl
rnekleyecelz.)
2.! K BOYUTLU VEKTR UZAYINDA KUANTUM MEKAN+: SN
kuanLum mekanllnln en baslL uygulamas splndlr. Spln konusunu asal momenLum
blumunde daha ayrnLl olarak ele alacaz. 5lmdlllk, elekLron, proLon glbl x splne sahlp
paracklarn spln maLrlslerlne kuanLum mekanllnln yukardakl kurallarn uygulayacaz.
Spln blr Lur asal momenLumdur. Asal momenLum dnme harekeLlnden kaynaklanr v 3
boyuLlu flzlksel uzayda vekLrel blr buyuklukLur. Asal momenLumun ynu, dnme
eksenldlr. Spln, vekLr olmas nedenlyle x, y ve z blle;enlerl clnslnde lfade edlleblllr:
H = + +
(2.1)
Bir elektron#n ?er?an&i bir dor#lt#daki !'ini l$ldnde+ !on#$ ya / 0 ya da ./ 0
$kar. Arada blr deer kmas olas delldlr. , , 'den hanglsl lulurse lulsun durum
ayndr. 1) llkeslne gre, , , 'nln her blrlnl Lemslle eden maLrlsln z-deerlerl ( ) ve
-( ) olacakLr. uolaysyla 2 z-deerl vardr, vekLr uzay da 2 boyuLlu olmaldr. Spln
blle;enlerlnl Lemsll eden maLrlsler de (2 x 2) maLrlsler olacakLr.
Splnl yalnzca ( ) ya da -( ) olabllen paracklara spln x paracklar denlr. ou kez
yazlmadan ksaca x, ve (-x) denlr. ?anl blr paracn splnlnln x olduu sylendllnde
olduu anlamna gellr. LlekLron, proLon, nLron, nLrlno glbl paracklar x splnlldlrler. Spln
1 olan blr parack lse 3 deer alablllr: -h, 0 ve h (veya ksaca -1, 0 ve 1). Crneln foLon spln 1
parackLr. Spln, Leorlk olarak 0 dahll Lamsay veya buuklu pozlLlf deerler alablllr.
8lr spln x paracn alabllecel alabllecel yalnzca 2 deer olmas, klaslk flzlkLe hl
kar;la;madmz Lurden, kuanLum kuramna zgu blr durumdur. Aslnda kuanLum kuramna
adn veren de bu kuanLumlu"luk halldlr. klaslk flzlkLe her ;ey blr surekllllk llndedlr, oysa
kuanLum kuramnda baz gzlenlrler yalnzca ayrk(dlsceLe) deerler alabllmekLedlr. Spln
de bunlardan blrldlr.
Spln blle;enlerl , , , aull spln maLrlslerl , , clnslnden ;yle lfade edlllr:
= ,
= ,
= ,
(2.2)
30
aull spln maLrlslerl ;unlardr:
= ,
= ,
= ,
(2.3)
, , yerlne genelllkle , , lle al;acaz. , , 'ye gemek lln bunlarn her
blrlnl lle arpmak yeLerlldlr.
Per 3 maLrls de olmas gerekLll glbl hermlLlkLlr. Aslnda bu yazm, 'nln z-vekLrlerlnln baz
olarak kullanlmasna kar;lk gellr. 8lrazdan grulecel glbl, 'nln z-vekLrlerlnln, ve
olmas bunun l;areLldlr.
Cnce bu maLrlslerln z-vekLrlerlnl ve z-deerlerlnl bulalm. lln:
u = \u
u - u = 0
deL = 0
- 1 = 0, \ = 1 = 1, = -1
(2.4)
8u z-deerlere kar;lk gelen z-vekLrler bulalm.
31
= 1 =
(2.3)
normallze edersek:
=
(2.6)
8enzer ;ekllde lklncl z-vekLr
=
(2.7)
olarak bulunur.
Ayn l;lemlerl ve lln ylnelersek, onlarn da z-deerlerlnln 1 ve -1 olduunu gruruz.
lln:
= 1, =
= -1, =
(2.8)
lln:
= 1, =
= -1, =
(2.9)
bulunur.
Crneln, spln dalga fonkslyonu v = olan blr elekLronun splnlerlnl lLuumuzde elde
edecelmlz sonularn ne olacana bakalm:
x ynundekl spln lumunun sonucunda ne elde ederlz? 1)'e gre: Cz-deerlerl 1 ve -1
olduundan ya 1, ya da -1 sonucu kacakLr. Per blrlnln olasln bulalm.
1F'e gre nce dalgafonkslyonunu 'ln z-vekLrlerlnl baz alarak lfade edellm:
32
v = , = ; =
(2.10)
v = +
= = =
= = =
(2.11)
1F'e gre lum sonucunun 1 kma olasl ve -1 kma olasl 'dlr. 8u dalga
fonkslyonuna sahlp blr elekLronun splnlnln x blle;enl lulduunde, sonu yuzde elll lhLlmalle
1, yuzde elll lhLlmalle -1 kacakLr.
1G'ya gre, Ler lum sonucu 1 karsa, yenl dalga fonkslyonu = , -1 karsa
olacakLr.
5lmdl x yerlne y ynunde lum yaparsak ne olacana bakalm:
v = , = ; =
v = +
= = =
= = =
(2.12)
33
y ynunde spln lumu de, aynen x ynunde olduu glbl, yuzde elll 1, yuzde elll -1 sonucu
verecekLlr.
Son olarak z ynunde lum yaparsak ne olacana bakalm:
v = , = ; =
v = +
= = = 1
= = =
(2.13)
Crduumuz glbl z ynundekl lum kesln olarak 1 sonucunu verecekLlr. -1 verme olasl
sfrdr.
Sonu olarak dalga fonkslyonu olan blr elekLronun z ynundekl splnlnln 1 olduu kesln
demekLlr. x ve y ynundekl splnlerl lse Lam olarak bellrslzdlr, her lkl olas deerln kma
olasl da yuzde ellldlr unku. ekl, z ynunde splnlnl lmeden nce x ynundekl splnlnl
lersek ne olur?
1G'ye gre dalga fonkslyonu del;ecekLlr, ya = ya da olacakLr. C zaman z
ynunde yaplacak lumun arLk kesln olarak 1 verecelnl syleyemeyecelz. ulyellm x
lumunun sonucu 1 km; olsun. ?enl dalga fonkslyonu olacakLr. z lumunun
sonucu lse:
v = , = , =
v = +
= = =
= = =
(2.14)
34
?anl arLk z lumunun sonucu bellrslzle;erek 1 ve -1 kma olasl e;lLlenecekLlr.
uemek kl nce x ynunde yaplan lum dler ynlerde yaplan lumun sonucunu
eLkllemekLedlr. splnln hem x, hem de y ynundek blle;enlerln ayn anda bllemlyoruz. x
ynundeklnl kesln olarak blllnlrse y ve z ynlerdekl blle;enlerl bellrslzle;mekLe, ayn ;ekllde y
veya z ynundeklnl blllnlrse dler ynlerdekller bellrslzle;mekLedlr.
8unun nedenl, splnln x, y ve z ynlerdekl blle;enlerlnln her blrlnln z-vekLrlerlnln
blrblrlnden farkl olmasdr. Ler herhangl lklslnln z-vekLrlerl ayn olsayd, blrlnl
lLuumuzde orLaya kan yenl dalga fonkslyonu dlerlnln de z-vekLru olacakL.
uolaysyla dlerlnl lLuumuzde de yuzde yuz olaslkla o z-vekLre kar;lk gelen z-deerl
bulacakLk.
2.# ,NTER %LEM&LER
8az vekLrler vekLr uzayndakl vekLrlerl lfade eLmekLe kullanlrlar, ancak unuLulmamaldr
kl, vekLrler blr baz olmadan da vardrlar. vekLr uzaynda blr l arpm Lanmlanm; olduu
surece, bu vekLrlerln buyukluklerl ve lkl vekLr arasndakl a, blr baz olmadan da zaLen
bellldlr. 8u nedenle kullanlan bazdan bamszdrlar. vekLrlerln del;lk bazlardakl lfadelerl
farkl olsa da, buyuklulerl ve lkl vekLrun dlk olup olmadklar her bazda ayn kar. Per
lklslnln hesab da l arpma dayanr. Ba% deitiinde iki vektrn i$ $ar' ayn kalr.
Ler blr l;lemcl, baz del;lmlnde olduu glbl, vekLrlerln l arpmn koruyorsa niter blr
l;lemcldlr denlr: unlLer l;lemcllerl genel olarak B lle gsLerecelz: Per u, v vekLru lln
=
(2.13)
8uradan B'nun salamas gereken ko;ul bulunablllr: , ad[olnL l;lemcl olmak uzere:
=
=
= :
(2.16)
uemek kl blr l;lemclnln unlLer olmas lln ad[olnLl lle Lersl ayn olmaldr.
Aynen saylar glbl, l;lemcllerlnde fonkslyonlar hesaplanablllr. Crneln blr l;lemclnln karesl:
33
=
= * * ++
(2.17)
anlamna gellr. 1
n
de benzer ;ekllde hesaplanr. ollnom olmayan fonkslyonlar llnse serl
almlarndan yararlanlablllr: Crneln
=
(2.18)
alm l;lemcller lln kullanldnda:
=
(2.19)
elde edlllr.
Per hermlLlk l;lemcl 1 lln l;lemclslnln unlLer olacan greblllrlz:
= 1 = ,
(2.20)
olduundan 'nn Lersl dr. Ayn zamanda
= =
(2.21)
ayn zamanda 'nn ad[olnLldlr. uolaysyla unlLerdlr. unlLer l;lemcller, 1 blr
hermlLlk l;lemcl olmak uzere,
B =
(2.22)
;ekllnde lfade edlleblllr. unlLer maLrlslerl momenLum, ener[l, asal momenLum glbl
gzlenlrlerln l;lemcllerlnl sapLarken kullanacaz.
36
2.$ GZLENRLER VE %LEM&LER
Spln d;ndakl dler gzlenlrler lln geerll vekLr uzay, blum 1.19'da szunu eLLllmlz
fonkslyon uzaydr. 8u uzayn eleman olan vekLrlerl -yanl dalga fonkslyonlarn- (x) lle
gsLerellm. 8uradakl x del;kenl herhangl blr reel say del;kendlr. ualga fonkslyonlarn
yazarken, blldllmlz flzlksel uzay koordlnaLlarn del;ken olarak kullanrsak, bu durumda x
uzay koordlnaLn yanl konumu Lemsll eder. Ancak buna mecbur delllz, lsLersek, rneln
momenLumu da del;ken olarak kullanablllrlz. 8u durumda dalga fonkslyonunu, p
momenLum deerlnl Lemsll eden reel say olmak uzere, (p) ;ekllnde de yazablllrlz.
Cncekl blumde grduumuz glbl, blr vekLr uzaynda al;rken, baz vekLrlerl seme
zgurluune sahlblz. PermlLlk operaLrlerln z-vekLrlerl, orLogonal olduklarndan baz vekLr
olarak kullanlmaya ok uygundurlar. lonkslyon uzaynda al;rken, uzay koordlnaLn
del;ken olarak semek, aslnda baz olarak konum l;lemclslnln z fonkslyonlarn kullanmak
anlamna gellr. MomenLum deerlnl del;ken olarak semek lse, momenLum operaLrunun
z-vekLrlerlnl baz olarak kullanmak demekLlr. konum baznda al;rken dalga fonkslyonunu
(x) olarak lfade edecelz, (p) lse momenLum baznda olduumuzu gsLerecek.
Czlenlrlerln l;lemcllerlnln lfadelerl hangl bazda olunduuna baldr. ?aygn olarak
kullanlan konum bazdr. 8u blumde, konum, momenLum, ener[l ve asal momenLum
operaLrlerlnl kon# ba%ndaki lfadelerlnl bulacaz.
konum, momenLum ve asal momenLum, blum (2.4)'Le bellrLLllmlz glbl vekLrel
buyukluklerdlr. 8unlarn her blr blle;enl, ayr blr gzlenlr olarak ele alnr. 8u nedenle de her
blr blle;enln ayr blr l;lemclsl vardr. ?anl Lek blr momenLum l;lemclsl yerlne, momenLumun
x, y ve z blle;enlerlne kar;lk gelen '
x
, '
y
, '
z
l;lemcllerl vardr. konum lln 4, y ve %, asal
momenLum lln de L
x
, L
y
, L
z
l;lemcllerl ayr ayr Lanmlanr.
2.7.1 Konum:
Mlkroevrendekl paracklarn konumunu lmek mumkundur. 8u konum klaslk flzlkLe hayal
eLLllmlz ;ekllyle, uzayda gezlnen blr aLomun konumuna blreblr denk gelmez, yalnzca
lum annda" paraca bulunduu blr yer aLfeLmeye yarar. konum luleblllr olduu lln
gzlenlr"dlr. Per gzlenlr glbl blr l;lemclsl olmaldr.
konum baznda olduumuzdan, fonkslyon uzaynn baz vekLrlerl ayn zamanda konum
l;lemclslnln z fonkslyonlar olacakLr. uenklem (1.110) blze bu z-fonkslyonlarn ulrac delLa
fonkslyonlar olduunu syluyordu. uemek kl konum z-fonkslyonlar:
(x) = (x-\)
(2.23)
;ekllndedlr. \ burada konum l;lemclsln z-deerlerldlr. (x), \ z-deerlne kar;lk gelen z-
fonkslyonu gsLermekLedlr.
37
8lr paracn konumu lulduunde, uzayn her nokLas paracn bulunabllecel olas blr
yerdlr, konum, splnln akslne, kuanLumlu blr yapya sahlp delldlr. 8u nedenle 1)'e gre, \
her gerel say deerl alablllr. uemek kl konum l;lemclslnln hem z-deerlerlnl hem de bu z-
deerlere kar;lk gelen z-fonkslyonlarn blllyoruz. uenklem (1.84)'de grduumuz glbl, bu
bllgl sonlu boyuLlu vekLr uzaylarnda l;lemclyl (maLrlsl) bulmak lln yeLerllydl.
uenklem (1.114) lle verllen L [f(x)] = 1(x) f(x) l;lemclslnln z-vekLrlerl hesaplanrsa, ulrac
uelLa fonkslyonu olduu bulunur. 1(x) = x alndnda z-deerler buLun reel say \'lar, z
fonkslyonlar da (2.23) olduu grulur. uolaysyla konum l;lemclsl
4[f(x)] = xf(x)
(2.24)
;ekllndedlr. u boyuLLa konumun x,y ve z blle;enlerlne kar;lk gelen l;lemcllerl yazarsak:
4[f(x,y,z)] = xf(x,y,z)
y[f(x, y,z)] = yf(x,y,z)
%[f(x,y,z)] = zf(x,y,z)
(2.23)
8u u l;lemclnln blrblrlerlyle sradel;lmll olduu aka gruleblllr.
38
(uenklem (1.103)'ln fonkslyon uzayndakl kar;l du;unulurse, yukarda bulunan sonula
rLu;ur: (1.103)'de sonlu boyuLlu vekLrler lln bu maLrlsln = n olduunu
bulmu;Luk. maLrlslnln blrlm maLrls olduu gz nune alnrsa, bunun fonkslyon
uzayndakl kar;l: 4[f(x)] = x,f(x)= xf(x) olur.)
llzlksel uzayda blr vekLr olan konum l;lemclslnln x, y ve z blle;enlerlnl bellrledlk. u boyuLlu
konum l;lemclslne dersek:
+ + z
(2.26)
olur. ( , ve , srasyla x, y ve z ynlerlndekl blrlm vekLrler)
(x) herhangl blr dalga fonkslyonu lse, konum lumu yapldnda, x = \ nokLasnda bulma
olasl C(\) 'y hesaplayalm. 1), 1A ve 1F kullanlarak:
C(\) =
2
= dx = (\)
C(\) =
2
(2.27)
konum opearaLrunun z-vekLrlerl olan (x-\) fonkslyonlar normallze edllemezler:
.
kuanLum mekanll PllberL uzaynda foLmule edllml; olmasna, PllberL uzay da normallze
edlleblllr fonkslyonlardan olu;mu; olmasna kar;n, konum ve momenLum l;lemcllerlnln z-
39
fonkslyonlar PllberL uzaynn blrer eleman delldlrler. 8lum 2.8'de ele alnacak olan bu
durum z-deerlerln ayrk olmamasyla llgllldlr.
2.7.2 Momentum:
MomenLum paracn harekeLlnl, yanl uzaydakl konum del;Llrmeslnl Lemsll eder. ualga
fonkslyonu (x) olan blr parack du;unellm. aracn konumunun a" kadar kaydn
du;unellm. ?enl dalga fonkslyonu (x+a) olacakLr. 8yle blr Leleme l;leml, fonkslyonlarn
alLnda kalan alan ve blrblrlerlyle ll;kllerlnl aynen korur. uolaysyla unlLer blr l;lemdlr. 8u
Lelemeyl yapan l;lemclyl bulmaya al;alm:
B[(x)] = (x+a)
(2.28)
(x+a)'nn serl almn yaparsak:
(x+a)=
= (x)
(2.29)
uenklem (2.28) lle kar;la;Lrldnda:
B[(x)] = (x)
B =
(2.30)
bulunur. uenklem (2.22) gerelnce,
= l1 olmal
(2.31)
uenklem (1.120)'de Lurev l;lemclslnln ancak kaLsays sanal blr say lse hermlLlk olacan
bulmu;Luk. MomenLum l;lemclsl uzaydakl bu Lelemeyl Lemsll eLLllnden buradakl 1
l;lemclslne kar;lk gellr. 1urevln nundekl sanal kaLsay da, kuanLum kuramnn lmzas
dlyebllecelmlz plank sablLldlr:
I
4
= -lh
(2.32)
Sa LarafLakl - l;areLlnln blr neml yokLur, dler l;lemcllerln Lanm ona gre del;Llrllmek
ko;uluyla + da olablllrdl.
60
Ayn l;lemler y ve z ynundekl Lelemeler lln yapldnda de momenLum vekLrunun y ve z
blle;enlerlnln lfadelerl elde edlllr:
I
y
= -lh
(2.33)
I
%
= -lh
(2.34)
u boyuLLa momenLum operaLru
' = '
x
+'
y
+ '
z

(2.33)
MomenLum l;lemclslnln z-fonkslyonlar:
Cz-deer denkleml
-lh = \(x)
(2.36)
zumu lse
(x) =
(2.37)
MomenLum l;lemclslnln z-fonkslyonlar da normallze edllemezler. (bkz. 8lum 2.8)
Perhangl blr dalga fonkslyonunun momenLum zedeerlerl clnslnden alm lse:
(x) =
(2.38)
=
=
(2.39)
Crulduu glbl, (x) lle momenLum uzayndakl alm kaLsaylar blrblrlerlnln lourler
dnu;umlerlne kar;lk gellrler.
61
2.7.3 Enerji:
MomenLum l;lemclsl uzayda Lelemeler yaraLarak paracn konumunu del;Llrlyordu.
Lner[l l;lemclsl de zamanda Lelemelere kar;lk gellr. MomenLum l;lemclslnl bulurken lzlene
admlar ylnelenlrse, Lner[l l;lemclsl lln benzer blr lfade bulunur, yalnzca konum del;kenl
x'ln yerlnl zaman del;kenl L alr:
> = lh
(2.40)
5lmdlye dek l;lemcllerlnln her slsLem lln sablL blr lfadesl olduunu grduk. zmek
lsLedllmlz slsLem lsLer blr aLomun ekldelnln eLrafndakl elekLron olsun, lsLer aLomdan
ayrlp serbesLe dola;an elekLron olsun konum ve momenLum l;lemcllerl ayndr. ekl blze
her durum lln del;lk zumler elde eLmemlze neden olacak fark nerede? 8u farkl zumler
ener[l l;lemclslnln dler l;lemcller clnslnden lfadeslnl veren blr ek denklemle -Schrdlnger
denkleml lle- elde edllecekler.
klaslk flzlkLe lkl farkl slsLeml blrblrlnden ayr klan ;eyln slsLeme uygulanan kuvveLler
olduunu blllrlz. kuvveL poLanslyel ener[l yaraLr. uolaysyla ener[l denkleml slsLemden
slsLeme del;lr. kuanLum mekanllnde de Lner[l, slsLeme uygulanan kuvveLe, dolaysyla da
slsLemln poLanslyel ener[lslne gre del;lr.
Cenelllkle kuvveLler zamana dell, yalnzca konuma baldrlar
12
. 8u kuvveLlerln yaraLL
poLanslyel ener[l de konumun blr fonkslyonudur. Lner[lnln korunumu llkeslnl kullanarak blr
slsLemln Loplam ener[lslnl klneLlk ve poLanslyel ener[llerl Loplam olarak yazablllrlz:
> = +
(2.41)
klaslk flzlkLe kl, v hz, p momenLum olmak uzere
= m =
(2.42)
formulunde p yerlne yukardakl momenLum l;lemclslnl yazarsak:
= (-lh )(-lh )
= -( )
(2.43)
elde ederlz.
12
Crneln kuLleeklm kuvveLl, lkl kuLle arasndakl uzakla baldr. kuvveLln zamanla del;mesl,
zaman llnde kuLlelerln konumlarnn del;meslnden dolaydr.
62
oLanslyel ener[lyl B(x) lle gsLerlrsek:
= -( ) + B(x)
(2.44)
olur.
uenklem 2.36 lle blrle;Llrlsek:
> = lh = = -( ) + B(x)
(2.43)
8u l;lemcllerln dalga fonkslyonuna uygulanm; hallnl yazarsak:
lh (x) = -( ) + B(x) (x)
(2.46)
8u denklem Schrdlnger denklemldlr. ualga fonkslyonunun zaman llndekl evrlmlnl
beLlmler.
2.7.4 Asal momentum:
MomenLum uzaydakl Lelemelerln, ener[l lse zamandakl Lelemelerln ureLlclsl olarak ele
alnd. Ayn yakla;mla uzaydakl dnme harekeLlerlnln ureLlclsl lse Lahmln edllecel glbl asal
momenLumdur. vekLrler uzayda hep blrllkLe dndurulduklerlnde ne buyukluklerl ne de
aralarndakl alar del;mez. uolaysyla dnmeye kar;lk gelen l;lemcl de unlLer olmaldr.
8lum 2.6 ve 2.7.1'dekl basamaklar lzleyerek,asal momenLum operaLru J ve kar;lk gelen
unlLer l;lemcl lln a;adakl lfadeler bulunur:
B =
(2.47)
J = -lh
(2.48)
kuanLum mekanllnde lkl Lur asal momenLum vardr: blrlnclsl, klaslk flzlkLe paracklarn
herhangl blr eksen eLrafnda dnmeslne kar;lk gelen orblLal asal momenLum( L) ve spln
(H). 1oplam asal momenLum bu lklslnln Loplamdr.
J = L + H
(2.49)
Asal momenLum da flzlksel uzayda vekLrel blr nlcellkLlr. Perhangl blr dnme harekeLl, x, y
ve z eksenlerl eLrafndakl dnmeler clnslnden yazlablllr. Splne daha nce kabaca
delnml;Llk. 5lmdl orblLal asal momenLuma bakalm.
63
8lr clsml z eksenl eLrafnda d kadar dndurursenlz, x ve y dorulLularnda
dx = -r%i-d = -yd
dy = r./%d = xd
(2.30)
kadar harekeL eder. z dorulLusunda sablL kalr. 8uradan:
(2.31)
bulunur. CrblLal asal momenLumun z blle;enl:
L
z
= -lh
(2.32)
olur. x ve y blle;enlerl de:
L
x
= -lh
L
y
= -lh
(2.33)
Ayn sonuca asal momenLumun klaslk flzlkLekl lfadeslnden de ula;lablllrdl:
L = r 4 '
(2.34)
8uradakl arpma l;leml vekLrel arpmdr. r ve ' yerlne konum ve momenLum
operaLrlerlnl yukardakl lfadelerl konulduunda ylne (2.32) ve (2.33) elde edlllr.
unme harekeLlnln Leleme harekeLlerlnden nemll blr fark vardr: 8lr clsml nce x sonya y
dorulLusunda Lelemekle, nce y sonra x dorulLusunda Lelemek arasnda blr fark yokLur.
64
MomenLumun x , y ve z blle;lenlelrne kar;lk gelen l;lemcller sradel;lmll olmas bununla
llgllldlr. Cysa blr clsml nce x eksenl sonra y eksenl eLrafnda dndurmek lle, nce y sonra x
eksenl eLrafnda dndurmek farkl sonu verlr. (Lllnlze aldnz blr klbrlL kuLusuyla
deneyeblllrslnlz). 8undan dolay, L
x,
L
y
ve L
z
'nln sradel;lmll olmamasn beklenlr. CerekLen
yledlr de. ?ukardakl ak lfadelerl kullanlarak
[L
x
, L
y
] = lh L
z
[L
y
, L
z
] = lh L
x
[L
z
, L
x
] = lh L
y
(2.33)
olduu gruleblllr.
L
x,
L
y
ve L
z
blrblrlerlyle sradel;lmll olmasalar da, her blrl lle sradel;lmlldlr:
= L
x
2
+ L
y
2
+ L
z
2 (2.36)
Sradel;lmll l;lemcllerln z-fonkslyonlar orLak olduundan, lle L'nln blle;enlerlnden
blrlnln orLak z-fonkslyonlar bulunablllr
13
.
'nln z-vekLrlerlnl bulmak ok kolay delldlr. unme harekeLl doas gerel kuresel
slmeLrl yaraLLndan kuresel koordlnaLlarda al;mak karLezyen koordlnaLlara gre daha
uygundur. (8lr kureyl hangl eksende dndurursenlz dndurun ayn kalr) . 'nln z-
fonkslyonlar kuresel harmonlkler ad verllen fonkslyonlardr.
Asal momenLumun dler l;lemcllerden nemll blr fark z-deerlerlnln her zaman ayrk
olmasdr. konum ve momenLum z-deerlerl her zaman sureklldlr. Lner[l z-deerlerl lse,
eer lncelenen paraca uygulan kuvveLler onu uzayn belll blr blgeslne hapsedecek
;eklldeyse ayrk, dellse sureklldlr. Cysa asal momenLumun z-deerlerl her zaman ayrkLr.
8unun alLnda yaLan flzlksel nedenler muhLemelen ok derlnlere uzanmakLadr, ancak
maLemaLlksel olarak ;yle aklanablllr: unme harekeLl kendlslnl ylneler, yanl belll blr a
kadar dndurulduunde (rneln 360 derece) orl[lnal konumuna gellr. Cz-fonkslyonlarn
13
8urada ;u soru akla geleblllr: L
2
lle L
x
, L
2
lle L
y
, ve L
2
lle L
z
'nln z fonkslyonlar orLak lse, bu L
x
, L
y
, ve
L
z
'nln z fonkslyonlarn da orLak olduu anlamna gelmez ml? Cysa bu uu sradel;lmll olmadndan
z-fonkslyonlar orLak olamaz. 8u sorunun yanL, ak;an zdeerler nedenlyle, L
2
'nln z-fonkslyon
kumeslnln L
x,
L
y
ve L
z
'nln her blrlnden daha genl; olmasnda yaLar. 8unlardan blr ksm L
x
lle, blr ksm
L
y
lle blr ksm da L
z
lle orLakLr, ama bu u kume kesl;mez.
63
+() = +( + ) ko;ulunu salamas gereklr, kl bu da zum kumeslnl ksLlar
14
. Lner[l
operaLru durumunda da, paracn belll blr uzay blgeslnde hapsolmu; olas ( bu blgenln
genl; veya dar olmas fark eLmez) x sonsuza glderken +(x)'ln sfr olmas anlamna gellr, bu
da zum uzerlnde benzer blr ksLlama yaraLarak z-deerler kumesln ayrk blr kumeye
lndlrger.
2.' NORMALZE EDLEMEYEN Z"FONKSYONLAR
konum ve momenLum l;lemcllerlnln z-fonkslyonlarnn normallze edllemedllnl, dolaysyla
PllberL uzaynn blr eleman olmadn grduk. ualga fonkslyonu aslen blr olaslk dalm
olduu lln normallze edllebllmelerl ;arLLr, unku buyukluklerlnln karesl Loplam olasl verlr
ve 1'e e;lL olmaldr. normallze edllemeyen blr fonkslyon olaslk dalm olamaz dolaysyla
da dalga fonkslyonu delldlr.
8urada blr ell;kl var glbl gruneblllr: 1)'e gre lum sonucunda slsLemln dalga fonkslyonu
lulen gzlenlrln zfonkslyonlardan blrlne lndlrgenlyordu. Cysa konum ve momenLum
l;lemcllerlnln zfonkslyonlar PllberL uzaynn blr eleman olmadklarndan dalga fonkslyonu
;arLlarn yerlne geLlrmlyorlar. C zaman rneln konum lumu sonucunda slsLemln dalga
fonkslyonu nedlr? 1) geerll dell mldlr?
8u durum z-deerlerln ayrk olmamasyla llgllldlr ve aslnda 1)'Le blr duzelLmeyl gerekll
klar. Cz-deerler ayrk olmayp reel say sureklllllnde olduunda, lum hassaslyeLl
sorunuyla kar;la;lr. Cnce bunu aklayalm: 1am anlamyla hassas blr lum yapmak sonsuz
basamakl blr hassaslyeL gerekLlrlr kl, bu da mumkun delldlr. Crneln blr elekLronun belll
blr referans nokLasna gre konumunun 8.2 nm olarak lulduunu varsayalm. 8u konumun
Lam olarak 8.20000000000.. nm. olduu anlamna gelmez. uaha hassas lumler mesela
8.21 nm olduunu gsLereblllr. Clum sonucu aslnda 8.2 nm eLrafnda blr an erlsldlr. uaha
hassas her yenl lum blr veya blrka basamak ekleyeblllr, ama hlblr zaman sonsuz
hassaslyeLLe blr lum yaplamaz. ?anl ldeal blr konum lumu yapmak mumkun delldlr,
ldeal olmayan lumler sonucunda da dalga fonkslyonu konum zfonkslyonuna lndlrgenmez,
14
as 01 (3602) olmak zorunda delldlr. 8u da mlkroevrende uzay"nmakroevrendekl blldllmlz
uzaydan farkl du;nmemlz gerekLllnln blr gsLergesldlr.
66
onun yerlne lum bellrslzlllnln sonucu olan an erlslne dnu;ur. 8u erl normallze
edlleblllr ve dalga fonkslyonu PllberL uzaynn blr elemandr. Ayn ;ey momenLum lln de
geerlldlr.
normallze edllemeyen bu z-fonkslyonlar, dalga fonkslyonu olmasalar blle, baz vekLrler
olarak vazgellmez blr l;lev grurler. ualga fonkslyonu konum veya momenLum baznda lfade
edlldllnde bu baz vekLrler clnslnden yazlm; demekLlr.
13

Cz-deerlerl ayrk olan gzlenlrlerln z fonkslyonlar her zaman normallze edlleblllr. 8u
durum, ayrk z-deer durumlarnda ldeal lum yapmann mumkun olmasyla uyum
lerlslndedlr.
2.( S,EROZSYON
ualga fonkslyonunun, genel hallnde, slsLemln z-fonkslyonlarnn Loplam olarak yazldn
grduk (1F)- Ayn zamanda, blr gzlenlrln kesln deerlnl bllmenln ancak slsLemln dalga
fonkslyonu o gzlenlrln z fonkslyonlarndan blrl lse mumkun olduunu da grduk (1), 1F,
1G). 8unu ;u ;ekllde yorumlamak mumkun: ?alnzca dalga fonkslyonu blr z-fonkslyon
olduunda o gzlenlrln belll blr deere sahlp olduu syleneblllr. Crneln paracn belll blr
konumda olduunu sylemek ancak dalga fonkslyonu konum zfnkslyonlarndan blrlne
e;lLse szkonusu olablllr. Cysa genel olarak dalga fonkslyonu, Lek blr z-fonkslyona e;lL
olmak yerlne, del;lk z-fonkslyonlarn blr Loplam hallndedlr. C zaman paracn ayn anda
blr ok deere sahlp olduu glbl blr durum orLaya kmakLadr. 8una !'er'o%i!yon denlr.
Crneln, paracn konumu del;lk konum z-fonkslyonlarnn blr Loplam (superpozlsyonu)
olarak yazldnda, parack ayn anda bu konumlarn her blrlnde duruyormu; glbl davranr.
unlu lfL yark deneylnde, paracn dalga fonkslyonu blrlncl ve lklncl dellkLen gemeye
kar;lk gelen lkl z-fonkslyonun Loplam olarak yazlablllr. 8unun sonucunda, sankl ayn anda
her lkl dellkLen de gelyormu; glbl kendlslyle glrl;lm yapar.
Superpozlsyon, vekLrlerln baz vekLrlerln Loplam clnslnden yazlabllmeslnln doal blr
sonucudur. 8az vekLrler herhangl blr gzlenlrln z-fonkslyonlar olarak selldllnde, bu
Loplama superpozlsyon ad verlllr. ualga fonkslyonu o gzlenlrln del;lk z fonkslyonlarnn
blr superpozlsyonudur. ?a da dler blr lfadeyle, o gzlenlrln deerl, del;lk z-fonkslyonlara
kar;lk gelen z-deerlerln hepslnln blr superpozlsyonu hallndedlr.
kl gzlenlrln l;lemcllerl sradel;lmll dellse, z fonkslyonlarnn orLak olmadn grduk.
ualga fonkslyonu blrlncl gzlenlrln blr z-fonkslyonu lse, lklncl gzlenlrln z-fonkslyonlar
clnslnden yazldnda, Lek blr z-fonkslyona e;lL olmayp, blr ok z-fonkslyonun Loplam
hallnde yazlacakLr. ?anl superpozlsyon hallnde olacakLr.
13
ualga fonkslyonlar lle baz vekLrler arasndakl bu ayrm vurgulamak lln, genelllkle l arpm da blrlncl
konuma gelen vekLrun PllberL uzaynn blr eleman olma ;arL aranmaz. 8az vekLrler hep blrlncl konumda yer
alr. 8u meLlnde byle blr ayrm yapmayacaz
67
2.1) DOLANIK DURUMLAR -ENTANGLEMENT.
kl parackLan olu;an blr slsLem du;unellm. 1ek Lek ele alndnda her blr paraca alL dalga
fonkslyonlarnn olu;Lurduu uzaylar @
1
ve @
2
olsun. ne @
1
ne de @
2
lkl parackLan olu;an
slsLeml lncelemek lln yeLerll delldlr. Crneln @
1
'dekl vekLrler lklncl paraca dalr herhangl
blr bllgl barndrmazken, @
2
dekller de blrlncl paraca kar; llglslzdlr. 8u durumda blum
1.17'de ele alnan @
1
@
2
;ekllndekl arpm vekLr uzaylar uygun blr araLr.
Crnek olarak blum 2.3'de ele aldmz splnl du;unellm. 8lr elekLronun splnl 2 boyuLlu blr
vekLr uzaynda lfade edlllr. kl elekLron olduunda 4 boyuLlu blr vekLr uzay gereklr. 8u 4
boyuLlu vekLr uzayn, her blrl blr elekLronun splnlnl Lemsll eden 2 Lane 2 boyuLlu uzayn
arpm uzayndan elde edeblllrlz.
8lrlncl elekLronun spln uzay @
1
, lklclslnln kl de @
2
olsun. (@
1
@
2
) uzayn lkl elekLronlu
slsLemln splnl lln kullanacaz. Per lkl elekLron lln de, H
z
'nln z-vekLrlerlnl baz olarak
kullanalm. @
1
'de bu bazdakl herhangl blr dalga fonkslyonu olsun. 8lldllmlz glbl,
, H
z1
'nln (blrlncl paracn Spln z blle;enlnln) alabllecel x ve -x deerlerlnln blr
superpozlsyonunu lfade eder. @
2
'dekl de H
z2
lln yn ;eyl lfade eder. kl parack
blrllkLe du;unulduunde, her lkl paraca alL dalga fonkslyonlar blrle;Llrlllp, Lensr arpm
olarak ;ekllnde lfade edlleblllr. 8u yenl uzayda
, , ,
(2.37)
olmak uzere, ve baz vekLrler olarak l; grurler.
kl parackl slsLemln spln durumu, bu drL baz vekLrun llneer komblnasyonu olarak lfade
edlllr. Crneln, slsLemln dalga fonkslyonu (durum vekLru)
(2.38)
lse, her lkl paracn da splnlnln z blle;enl x olma olasl , blrlnclnln x, lklnclnln -x
olma olasl da demekLlr. uler lhLlmaller sfrdr.
68
8lr blle;lk slsLemde, dalga fonkslyonu (2.37)dekl baz vekLrlerln herhangl blrlne e;lL olmayp,
bunlarn blr komblnasyonu ;ekllnde olmasna dolanklk durumu denlr.
;lemcllerln de, vekLrler glbl Lensr arpm olarak Lanmlandn 8lum 1.17'de grmu;Luk:
ksaca zeLleyellm: Crneln 1B+ 1 l;lemclslnln blrlncl paraca, B l;lemclslnln lse lklncl
paraca eLklyecelnl gsLerlr.
1B( =
(2.39)
?alnzca blrlncl paraca eLklyen blr l;lemcl 1: lle, yalnzca lklncl paraca eLklyen l;lemcl
lse :B lle gsLerlllr. : blrlm l;lemcl demekLlr ve eLkldll vekLru eLkllemeden ayn brakr.
Crneln yukardakl slsLemde H
z1
'l yanl blrlcl paracn z ynundekl splnlnl len l;lemcl
H
z1
: , lklncl paracnklnl len lse : H
z2
'dlr.
uolank durumlarn sra d; zelllklerlnl grmek lln dalga fonkslyonunun baz vekLrler
clnslnden lfadesl
(2.60)
olan blr slsLeml ele alalm. 8u slsLemde H
z1
lumu yaplsn.
69
H
z1
: = H
z1
:
(2.61)
= *H
z1
: H
z1
:
(2.62)

(2.63)
+
(2.64)
(2.64)dekl blrlncl Lerlm H
z1
lumunun sonucunun x kmasna, lklncl Lerlm lse -x kmasna
kar;lk gellr. Sonu x karsa lum sonras dalga fonkslyonu , -x karsa
olur. dalga fonkslyonunun olmas H
z2
'nln -x , olmas lse x deerlne sahlp
olduunu gsLerlr. uemek kl blrlncl paracn spln lumunun sonucu lklncl paracn
splnlnl bellrlemekLedlr: klncl paracn splnl, lum sonucu x karsa -x, -x karsa x
olacakLr.
uolank durumdakl slsLemde, paracklarn Lek Lek konumlar blrblrlerlnden ok uzak yerlerde
olablllr. uolank olmalar uzayda blrblrlerlne dolanm; olduklar anlamna gelmez. ou
zaman konumlar hakknda hl blr bllglmlz yokLur, baz durumlarda lse konumlar
blrblrlerlnden ok uzak olablllr. 8una ramen blrl uzerlnde yaplan lum dlerlnl annda (;k
hz glbl blr snr da Lanmadan) eLkllemekLedlr. 8u paracklar uzaydakl konumlarndan
bamsz olarak, lkl ayr parack dell, sankl Lek blr buLunmu; glbl davranrlar. 8lrl uzerlnde
lum yapld anda bu dolanklk durumu bozulur ve bamsz davranmaya ba;larlar.