1 www.koumakina2001.8m.

com

Deneyin Adı
Kayışlarda Sürtünme Deneyi

Deneyin Amacı
Kayış - kasnak mekanizmalarında farklı tiplerde ve farklı sarım açılarındaki kayış
ve kasnak arasındaki sürtünmenin incelenmesi.

1. Teorik Bilgi
1.1 Kayış Kasnak Mekanizmaları
Kayış kasnak mekanizmalarında hareket, döndüren kasnaklara sarılan (Şekil 1)
ve oldukça esnek olan bir kayış vasıtasıyla sağlanır; hareketin iletilmesinde kayış ile
kasnak arasındaki sürtünme önemli bir rol oynar.
Mekanizmanın başlıca üstünlükleri şu şekilde sıralanabilir:
-Basit olmaları nedeniyle,diğer mekanizmalara göre oldukça ucuz bir
konstrüksiyon oluşturur.
-Birbirinden uzakta bulunan iki mil arasında güç ve hareket iletebilir.
-Kayış elastik bir malzemeden yapılmış olduğundan darbeli karşılama ve
sönümleme kabiliyeti büyüktür.
-Ani yük büyümelerini iletemez; bu nedenle bir emniyet elemanı olarak çalışır.
Buna karşılık şu mahzurlar sıralanabilir :
-Kayış ile kasnak arasındaki kısmi kaymalardan dolayı tam ve sabit bir çevrim
oranı
sağlanamaz.
-Hareket iletimi için kayışın kasnak üzerine bastırılması gerekir, yani bir basma
kuvvetine ihtiyaç gösterir. Bu basma kuvvetinin etkisi altında miller ve yataklar dişli
çark ve zincir mekanizmalarındakine göre daha büyük zorlamalara maruz kalırlar.
-Kayışta zamanla bir gevşeme meydana geldiğinden, mekanizmanın bir gerdirme
tertibatı ile donatılması gerekir.

Şekil - 1. Kayış-kasnak mekanizmaları

 2 www.koumakina2001.8m.com

Kayış kasnak mekanizmaları, kayışın kesitine göre düz (Şekil 1.a, Şekil 2.a) ve V
kayış mekanizmaları (Şekil 1.b, Şekil 2.b, c, d) olmak üzere iki esas gruba ayrılabilir.
Bunların yanı sıra dişli (Şekil 2.e) ve mafsallı kayış (Şekil 2.f ) tipleri mevcuttur.
Ayrıca hassas cihaz tekniğinde yuvarlak kesitli ( Şekil 1.c ) kayışlarda
kullanılmaktadır.
Dişli kayışın hareket iletme tarzı şekle bağlı olduğundan böyle bir mekanizma
çalışma bakımından zincir mekanizmasına benzer. Kayış mekanizması ile benzerlik
ancak kayış malzemesi yönündendir.

Şekil 2 – Çeşitli Kayış Tipleri

Kayış Malzemesi:

Mekanizmanın önemli bir elemanı olan kayış şu özelliklere sahip olmalıdır.

• Bükülme kabiliyeti ve yüksek bir çekme mukavemeti
• Uygun bir ömür ve yorulma mukavemeti
• Düşük maliyet fiyatı(ekonomiklik).
a) Düz Kayışlar: Ana malzemeye göre kösele, kauçuk ve tekstil kayışlar olmak
üzere üç gruba ayrılabilirler. Bunlardan başka plastik malzemelerden yapılan çok
tabakalı ve sürtünme katsayısını yükseltmek amacıyla mantar kaplı kasnaklar
üzerinde çalışan çelik
şeritler mevcuttur.
Genellikle sığırların sırt derilerinden yapılan bitkisel, krom – bitkisel veya krom
bileşikleri ile tabaklanmış olan kösele kayışlar yüksek bir çekme mukavemetine sahip
olmakla beraber, aside, rutubete ve alkalilere karşı dayanıklıdır. Genişlikleri 20 ile
600 mm ve kalınlıkları 3 ile 7 mm arasında değişen bu kayışların kalınlığını
arttırmak için çift veya çok ender olarak üç tabakalı yapılır. Bu şekilde kalınlık 7 ila
12 mm ye veya 12 mm nin üstüne çıkabilir. Genellikle kayışın kıl tarafı kasnak
üzerine oturtulmalıdır. İki tabakalı kayışlar et tarafından birbirinin üzerine
yapıştırılmalıdır. Kösele kayışların bükülme kabiliyetini arttırmak için bunlara imalat
sırasında belirli bir miktarda hayvansal esaslı yağ emdirilir. DIN standartlarında
bükülme kabiliyetine S – standart, G – bükülür ve HG- yüksek derecede bükülür
olmak üzere üç kalite mevcuttur.
 3 www.koumakina2001.8m.com

Şekil 3 – Kauçuk Düz Kayışlar

Kauçuklu düz kayışlar, birbirlerine kauçukla yapıştırılmış ve vulkanize edilmiş

birkaç dokuma tabakasından meydana gelir (Şekil 3) Bunların arasında balata
kayışları, pamuk ipliğinden dokunmuş bez olup balata usaresi içirilmiştir. Ayrıca
balata veya kord ipliklerinden (Şekil 3 c, d) oluşan kayışlar mevcuttur. Kalınlıkları 2,5
ile 15mm değerleri arasında değişen kauçuklu düz kayışların çekme mukavemeti
normal olup, nem ve asitlere karşı dayanıklı fakat petrol ve yağlara karşı dayanıklı
değildir. Ancak ince bir tabaka sentetik kauçuk ile kaplanarak bu maddelere karşı
dayanıklılığı arttırılabilir .
(Şekil 3.b,c,d,e)
Tekstil kayışları, emprenye edilmiş yapay ipek, sentetik yün, pamuk, deve tüyü ve
bazı hallerde naylon, perlon gibi sentetik liflerden yapılan kayışlardır. Ancak
sürtünme katsayısı nispeten küçük olduğundan daha az enerji iletebilirler. Ortamın
etkisinden korumak için bazı hallerde bu kayışlar katran ile emprenye edilirler.
Çok tabakalı kayışlar, tarafsız eksen üzerinde veya civarında bulunan tabaka
plastik malzemeden yapılmış olup (Şekil 4 a) üst ve alt tabakalar kösele veya biri
kauçuk diğeri kösele olabilir. Yüksek bir çekme mukavemetine sahip bulunan bu
kayışın sürtünme katsayısı nispeten büyüktür. Şekil 4.b, c ‘de extremultus 80 ve
extremultus 81 adını taşıyan çok tabakalı kayışların konstrüksiyon tarzları
gösterilmiştir.
Genellikle düz kayışlar uçları açık şekilde imal edilirler. Ender olarak, uçları
birleştirilmiş olan sonsuz kayış şeklinde de yapılmaktadır.
 4 www.koumakina2001.8m.com

Şekil 4 – Çok Tabakalı Kayışlar

b) V kayışlar: Bu kayışlar çekme mukavemetini ve bükülme kabiliyetini sağlayan bir

mukavim diğeri yumuşak olmak üzere, iki ana malzemeden oluşmuştur. Ortamın
etkisini önlemek için kayış genellikle kauçuklu bezden yapılan koruyucu bir tabaka ile
kaplanır(Şekil 5).Bu iki ana malzemenin yerleştirilme tarzına göre üç tip V kayışı
mevcuttur. Birinci tipte (Şekil 5.a) kordon dokumadan (1) ibaret olan birkaç tabakalı
mukavim kısım kesitin çekme tarafına ve kauçuktan (2) yapılan yumuşak kısım
kesitin basma tarafına yerleştirilmiştir. İkinci tipte (Şekil 5.b) kord-tan yapılan ipler (1)
kesitin tarafsız kısmına yerleştirilmiş olup,çekme ve basma kısımları kauçuktan (2)
yapılmıştır.

Şekil 5 – V Kayış

Her iki tipe ait kayışlar kauçuklu bezden (3) yapılmış koruyucu tabaka ile
kaplanmışlardır. Üçüncü tipte (Şekil 5.c) çekme ve basma kısımları kauçuktan (2)
yapılmış olup mukavim kısmı oluşturan dokuma bütün kesit boyunca yerleştirilmiştir.

Şekil 6 – Normal ve Dar V-Kayışları

V kayışları standarttır. TS ve DIN standartlarına göre normal V kayışları (Şekil 6.a)

ve dar V kayışları (Şekil 6.b) mevcuttur. Dar V kayışlarının ISO standartlarına göre
Şekil 7 ‘de gösterildiği gibi SPZ, SPA, SPB ve SPC şeklinde simgelenen dört tipi
vardır.
Genellikle V kayışları uçları birleştirilmiş olarak sonsuz kayış şeklinde yapılmaktadır.
Ender olarak uçları açık olan kayışlar da kullanılmaktadır.
 5 www.koumakina2001.8m.com

Şekil 7 – V Kayış Çeşitleri

V kayışlarının kesitini tayin eden, genişlik b, yükseklik h ve imalat açısı a dır.

Bunların değerleri kayışların uzunlukları ile birlikte, sonsuz normal V kayışları için
cetvel 1, sonsuz dar V kayışları için cetvel 1’de verilmiştir. Normal kayışların imalat
açıları 35° ila 39° dir.

2.GİRİŞ
Kayış kasnak mekanizmasında hareket, döndüren ve döndürülen kasnaklara
sarılan ve oldukça esnek olan bir kayış vasıtasıyla sağlanır; hareketin iletilmesinde
kayış ile kasnak arasındaki sürtünme önemli bir rol oynar.

Bir milden diğerine güç ve hareket iletimi için, iletim mekanizmalarına ihtiyaç vardır.
Bu iletim mekanizmaları iletim fonksiyonunu kuvvet ve şekil bağlantılı olarak yerine
getirirler. İletim mekanizmaları, kuvvet ve momentin nakline göre:

1. Kuvvet bağlı mekanizmalar (sürtünme esasına göre çalışır.)

a)Sürtünme çarkları
b)Kayış- kasnak mekanizmaları

2. Şekil bağlı mekanizmalar

a) Dişli çarklar
b) Zincir mekanizmaları

İki mil üzerine takılı silindirik elemanlar (kasnaklar) ve bu elemanlara sarılan bir
elastik elemandan (kayış) meydana gelen, dönme hızı ve moment dönüşünü
sağlaması için kullanılan mekanizmaya kayış- kasnak mekanizması denir. Kayış-
kasnak mekanizmaları, arasında büyük mesafeler bulunan miller arasında güç ve
hareket iletimi sağlayan mekanizmalardır.(Şekil -8)

Şekil - 8. Kayış-kasnak mekanizmaları

Kayış-kasnak mekanizmalarının başlıca üstünlükleri şöyle sıralanabilir:

• Basit olmaları nedeniyle diğer mekanizmalara göre maliyetleri daha düşüktür.

• Birbirinden uzakta bulunan iki mil arasında güç ve hareket iletimi sağlarlar.
 6 www.koumakina2001.8m.com

• Kayış elastik bir malzemeden yapılmış olduğundan darbeleri karşılama ve

sönümleme kabiliyeti büyüktür.
• Ani yük büyümelerini iletemez; bu nedenle bir emniyet elemanı olarak çalışır

Kayış- kasnak mekanizmalarının kullanımının bir takım sakıncaları da vardır.

• Kayış ve kasnak arasındaki kısmi kaymalardan dolayı çevrim oranı tam olarak
sağlanamaz.
• Hareket iletimi için kayışın kasnak üzerine bastırılması gerekir. Yani bir basma
kuvvetine ihtiyaç vardır. Bu basma kuvveti etkisiyle miller ve yataklar dişli çarklar ve
zincir mekanizmalarına göre daha büyük zorlanmalara maruz kalırlar.
• Kayışta zamanla bir gevşeme oluştuğundan mekanizmanın bir gerdirme tertibatı ile
donanması gerekir.

Kayış- kasnak mekanizmalarında kullanılan kayışlar farklı tiplerde olabilmektedir: Düz

kayışlar(Şekil 8.a), V- kayışları(Şekil 8.b), Yuvarlak kesitli kayışlar(Şekil 8.c) ve Dişli
V- kayışları(Şekil 8.c).

Düz kayışlar geniş bir hız ve moment bölgesinde kullanılabilir. Düz kayışlar V-
kayışlara göre kayma olmaması için daha büyük gergi kuvvetlerine ihtiyaç
gösterirler.V- kayışları en yaygın olarak kullanılan kayış çeşididir. Standart
ölçülerdeki kayış ve kasnakların kolayca bulunabilmesi, hesap ve konstrüksiyonun
basitliği orta güçler ve hızlar bölgesinde kullanımı yaygınlaştırılmıştır. Kama etkisi ile
yan yüzlerde oluşan sürtünme nedeniyle düz kayışlara göre küçük gerginliklerde
çalışabilmektedir. Bu da mil ve yataklara daha az kuvvetin gelmesi anlamına gelir. V-
kayışların güç iletme kabiliyeti düz kayışlara göre daha fazladır. Temas yüzeylerinin
eğik olması nedeniyle sürtünme katsayısı düz kayışlara göre değişiklik gösterir.

Kasnaklar taşıdığı kayışın türüne göre üzerinde özel bir yuvaya sahiptir. Düz
kayışlarda yuva düz, V- kayışlarda yuva kama biçiminde ve yuvarlak kesitli
kayışlarda ise yuva dairesel kesitli olarak yapılmıştır.

2.1 Kayış kollarında meydana gelen gergi kuvvetleri

Şekil – 9. Kayış kollarında meydana gelen gergi kuvvetleri

 7 www.koumakina2001.8m.com

Kayış- kasnak mekanizmalarında moment iletmek için gerekli basma kuvveti kayışı
gerdirmek suretiyle olur. Çalışma anında sürtünme nedeniyle kayış kollarında
birbirine eşit olmayan F1 ve F2 gergi kuvvetleri oluşur.
Gergi kuvvetleri arasında Euler denklemi en genel halde aşağıdaki gibi yazılır:

F1
 = eµθ⁄sin(α⁄2)
F2

Bu ifadede:
F1-Gergin koldaki kuvvet (F1>Fs)
F2- Gevşek koldaki kuvvet
θ - Kasnak üzerindeki sarım açısı (rd)
µ - Kayış- kasnak arasındaki sürtünme katsayısını temsil eder
α - Kayışlardaki imalat açısı(°)

• Euler denklemi Düz kayışlar için aşağıdaki gibi düzenlenir:

α=180° (düz kayışlarda) olduğundan Sin(α⁄2)=1olarak alınırsa

F1
 = eµθ
F2
İfadesi elde edilir.

•Euler denklemi V- kayışları için de aşağıdaki gibi düzenlenir:

genellikle V- kayışlar ve kasnakları α=35−39° açılarda üretilir. Burada α=40° alınacak.
(α⁄2=20°)

F1
 = eµθ⁄sin(α⁄2)
F2

İfadesi elde edilir.

Denklemlerinde logaritmik düzenlemeler yapılarak sürtünme katsayısı ifadesi

çekilirse:

• Düz kayışlarda sürtünme katsayısı:

ln[F1/F2]
µ= 
θ
• V- kayışlarda sürtünme katsayısı:

Sin[α/2] • ln[F1/F2]
µ= 
θ
 8 www.koumakina2001.8m.com

3.Deney Cihazı
TQ firması tarafından hazırlanmış olan deney cihazı katış- kasnak
mekanizmasının bir modelidir. Bu cihaz yardımıyla kasnak üzerindeki kayışlardaki
gergi kuvvetleri yardımıyla farklı tiplerde ve farklı sarım açılarındaki sürtünme
katsayısı değerleri tespit edilebilmektedir.

3.1. Temel Özellikler

• Saptırma çubuğu yardımıyla kasnak üzerindeki sarım açıları kolayca
değiştirilebilmektedir.
• Tek kasnak üzerindeki üç farklı kayış çalışabilmektedir.
• Farklı çalışma şartları için sürtünme katsayısı değerleri hesaplanabilmektedir.

3.2. Cihazın Tanıtılması

Bu cihaz yardımıyla teorik olarak görülmüş olan temel mühendislik prensibi
gerçekleştirilebilmektedir.Cihaz duvara monte edilmiş 150 mm çapında bir kasnak ve
yüklenmiş kayıştan oluşmaktadır. Kasnak dökme demirden yapılmış olup
yuvarlanmalı yatak ile yataklanmıştır. Kasnak üzerinde düz kayış, V- kayış ve
dairesel kesitli bir tel için uygun yuvalar bulunmaktadır. Önceden seçilmiş bir sarım
açısında kasnak üzerindeki iki koluna ağırlıklar uygulanarak dönme momenti
oluşturulmaktadır. Bu işlem sonunda Euler denklemi yardımıyla yüzeyler arasındaki
sürtünme katsayısı tanımlanabilmektedir. Kasnağın üstü 18°lik dilimlere bölünerek
farklı sarım açılarında çalışma imkanı elde edilmiştir.

(a) (b)

Şekil-10.Üzerinde üç farklı yuva bulunan kasnak

3.3. Deneyin Yapılışı
Kasnak üzerinde kayış kollarına yükleme yapılmadan önce hangi sarım açılarında
çalışacağı başlangıçta tespit edilir. En az üç farklı sarım açısında çalışması tavsiye
edilir. Önce birinci sarım açısında düz ve V- kayışı için ölçümler yapılır. Daha sonra
aynı işlemler ikinci ve üçüncü sarım açılarında tekrarlanır.

Kayış kasnak üzerindeki yuvasına takıldıktan sonra kayışın serbest olan koluna
bir miktar yük (F2)asılır. Daha sonra kasnak üzerindeki diğer kola ağırlık yüklemesi
 9 www.koumakina2001.8m.com

yapılır (FS). Başlangıçta kasnak hareketsizken FS belli bir değere ulaşınca (sürtünme
kuvveti yenilince) kasnak dönmeye başlar. Bu anda kayıştaki sürtünme kuvveti FS
tespit edilir. F2 yükü sabit tutularak bu işlem ard arda tekrarlanır. Elde edilen
sürtünme kuvveti FS değeri kullanılarak kasnak üzerinde diğer koldaki gergi kuvvetleri
F1 hesaplanır (F1= F2+FS). Hesaplanan ve ölçülen bütün değerler Tabloda bir araya
getirilir. Yükleme esnasında ağırlıkların asıldığı yükleme çubuklarının kendi ağırlıkları
da dikkate alınmalıdır. Her bir çubuğun ağırlığı 5 N ‘dur. Tabloda F2 ve FS değerleri
alınırken 5 N ilave edilerek gerçek F2 ve FS değerleri bulunur. Sürtünme katsayısı
hesabında bu gerçek değerler göz önüne alınacaktır.

Şekil - 11.Deney düzeneğinin şeması

3.4 Deney Sonuçları

Sarım Sarım Sürtünme

Deney Açısı F2 (N) Fs (N) F1 (N)
Kayış Tipi Kayış Tipi F1 (N) Açısı Katsayısı
No Gerçek Gerçek F1=F2+Fs
θ (°) θ (°) (µ)
1 54 V - Kayış V - Kayış 30 17 25 52 54 0,1996
2 54 Düz Kayış Düz Kayış 30 1,5 25 36,5 54 0,2081
3 108 Düz Kayış Düz Kayış 30 5,5 25 40,5 108 0,1592
4 108 V - Kayış V - Kayış 30 24,5 25 59,5 108 0,1243
5 180 V - Kayış V - Kayış 30 24,5 25 59,5 180 0,0746
6 180 Düz Kayış Düz Kayış 30 10 25 45 180 0,1291

Tablo 1 – Deney Sonuçlarının Tablo Üzerine Yansıması

Tabloda bulduğumuz deney sonuçlarına göre µ sürtünme katsayısı düştükçe

kayıştaki sürtünme artmaktadır. Değerlere göre V-Kayışındaki sürtünmenin fazla
olduğunu görmekteyiz. Bunun nedeni de V-Kayışının yan yüzeylerinden doğan temas
yüzeylerinin eğik olmasıdır. Böylece düz kayışlara göre sürtünme katsayısı µ az
olmakta , buna karşın sürtünme kuvveti azaldıkça sürtünme katsayısı artmaktadır. Bu
da V-Kayışlarında güç ve hareket iletiminin daha iyi olmasını sağlamaktadır.
Bulduğumuz sonuçlara göre sarım açısının belli bir değerden sonra sürtünme
kuvvetini fazla etkilemediğini , hatta değiştirmediğini gördük. Tabi bunda deney
şartlarının , kayış kalınlığının ve kayışların yıpranmasının etkili olduğunu göz ardı
edemeyiz.
Ayrıca V-Kayışlarındaki gerilmenin azaldığını ve mil yataklarına gelen kuvvetin
daha az olduğunu söyleyebiliriz.
 10 www.koumakina2001.8m.com

SONUÇ OLARAK :

¾ Yapılan hesaplamalar sonucunda Düz kayışlarda Sarım Açısı (θ) büyüdükçe sürtünme
katsayısı (µ) zıt olarak küçülür ve bununla beraber uygulanacak kuvvet değeri artar.

¾ Yapılan hesaplamalar sonucunda V kayışlarda Sarım Açısı (θ) büyüdükçe sürtünme

katsayısı (µ) zıt olarak küçülür ve bununla beraber uygulanacak kuvvet değeri artar.

Yapılan bu deney çalışmaları gösteriyor ki V-kayışları, Düz-kayışlara nazaran daha iyi güç ve
moment iletebilme özelliğine sahiptir. Bu yüzdendir ki V-kayışları en çok kullanım alanlarına
sahiptir.

Şekil – 12 .Farklı deney şartlarında kayış kollarındaki gergi kuvvetleri