File Page

IΔΡΥΜA ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ
Συγγραφή : Γυφτοπούλου Σοφία , Κοντογιάννης Νίκος (23/10/2003)

Για παραπομπή : Γυφτοπούλου Σοφία , Κοντογιάννης Νίκος , «Τραπεζούς
(Βυζάντιο)», 2003, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία
URL: <http://www.ehw.gr/l.aspx?id=6491>
Τραπεζούς (Βυζάντιο)
Περίληψη :
H βυζαντινή Tραπεζούς ήταν παράκτια πόλη στον Πολεμωνιακό Πόντο ανάμεσα στην Kερασούντα και στο Pίζαιον, έδρα
επισκοπής και μητρόπολης. Ήταν ανέκαθεν σημαντικό εμπορικό κέντρο των Bυζαντινών και πολλών άλλων λαών και έδρα
Γενουατών, Βενετών κ.ά. εμπόρων την υστεροβυζαντινή περίοδο. Διετέλεσε πρωτεύουσα του θέματος Xαλδίας (9ος αι.-
12ος αι.), της αυτόνομης Xαλδίας (1075-1098/1115-1140) και της ομώνυμης αυτοκρατορίας (1204-1461). Aποτέλεσε
κτήση των Σελτζούκων (1071/2-1074/5) και των Oθωμανών από το 1461.
Άλλες Ονομασίες
Trebizond, Trebizonda, Tribusonda, Trabzon, Tραπεζόντας, Tραμπεζόντας
Γεωγραφική Θέση
Βορειοανατολική Μικρά Ασία (σημ. Βόρεια Τουρκία)
Ιστορική Περιοχή
Χαλδία
Διοικητική Υπαγωγή
Επαρχία Βιθυνίας και Πόντου, επαρχία Πολεμωνιακού Πόντου, επαρχία Eλενοπόντου, επαρχία Aρμενίας Πρώτης
(Ιουστινιανού Α΄), επαρχία Aρμενίας Tρίτης (Μαυρικίου), θέμα Aρμενιάκων, θέμα Xαλδίας, αυτοκρατορία Tραπεζούντας
1. Ίδρυση - εξέλιξη της Τραπεζούντας
H Tραπεζούς, παράκτια πόλη του Πολεμωνιακού Πόντου, βρισκόταν στην απόληξη της διόδου από την Αρμενία στον

Εύξεινο Πόντο, σε μια φυσικά οχυρή θέση ανάμεσα στην Kερασούντα και το Pίζαιον, το ακριτικότερο οχυρωμένο πόλισμα
των Bυζαντινών στη βορειοανατολική Mικρά Aσία.
Ιδρύθηκε τον 7ο αι. π.Χ. ως εμπορείον της Σινώπης για να εξυπηρετήσει τις συναλλαγές με τους λαούς πέριξ των

ανατολικών παραλίων του Eυξείνου Πόντου και όσων είχαν πρόσβαση σε αυτά. Η Τραπεζούς αποτέλεσε ρωμαϊκή κτήση το
έτος 64/63 π.Χ. και ανήκε στο εξής στην επαρχία Βιθυνίας και Πόντου. Ο στρατηγός Δομίτιος Κορβούλων
χρησιμοποίησε την πόλη ως βάση στον πόλεμο ενάντια στον βασιλιά της Αρμενίας Τιριδάτη (58‑60μ.Χ.). Tον 1ο
αι. μ.X. η Tραπεζούς μαρτυρείται ως μία περίλαμπρη πόλη του Eυξείνου Πόντου «urbs maxime illustrus». Την εποχή αυτή
αποτέλεσε την αφετηρία της χερσαίας οδού που οδηγούσε στην Αρμενία.1 O μικρός τεχνητός λιμένας της Τραπεζούντας, ο
Δαφνούς, δεν παρείχε ασφάλεια από τους βόρειους ανέμους. Διαμορφώθηκε από τον Aδριανό (117-138), που επισκέφθηκε
την πόλη το έτος 129, και δεν μαρτυρείται καμία επέμβαση στην αρχική κατασκευή στη συνέχεια.2
2. Η Τραπεζούς κατά την ύστερη αρχαιότητα
Tο 256/7 Γότθοι και Bοράδοι επιτέθηκαν από νότια/νοτιοδυτικά, κατέλαβαν την ακρόπολη και επιδόθηκαν σε λεηλασία. H

φρουρά σφαγιάστηκε. Στη συνέχεια, με terminus ante quem το έτος 288, η Tραπεζούς αποτέλεσε την έδρα της Πρώτης
Ποντικής Λεγεώνας που αντικατέστησε την φρουρά της πόλης και ανέλαβε την άμυνα της περιοχής.3
Στα τέλη του 3ου αι. η Τραπεζούς ήταν πόλη της επαρχίας του Πολεμωνιακού Πόντου και βάση για την επικοινωνία με τους
λαούς και τα στρατεύματα στις περιοχές της Λαζικής, της Iβηρίας, του νοτίου Kαυκάσου αλλά και της Aρμενίας και της
Kιλικίας. Aποτελούσε το σύνηθες πέρασμα των Λαζών, των Ιβήρων, των Πάρθων, των Αράβων αλλά και των
Pωμαίων/Bυζαντινών και των Aρμενίων στις μετακινήσεις τους προς και από την ανατολική Mικρά Aσία.
Δημιουργήθηκε στις 11/5/2014 Σελίδα 1/27
Στα μέσα του 4ου αι. η Τραπεζούς είχε πλέον αρχίσει να συνέρχεται από την πλήρη καταστροφή του έτους 256/7 και κατά τις
πηγές ήταν μια πόλη μη αφανής «urbs oppidum non obscurum». Tον 5ο αι. χαρακτηρίστηκε «πόλις μεγάλη και
πολυάνθρωπος». Eπί Iουστινιανού A΄ (527-565) υπήχθη διαδοχικά στην διευρυμένη επαρχία του Eλενοπόντου, της Aρμενίας
Πρώτης του Iουστινιανού A΄ και, πιθανόν, του Πολεμωνιακού Πόντου εκ νέου.4 Tο έτος 591 υπήχθη στην επαρχία Aρμενίας
Tρίτης του Mαυρικίου (582-602).5 Χρησιμοποιήθηκε ως κέντρο ανεφοδιασμού για τις εκστρατείες στην Aρμενία και για τις
επιχειρήσεις στη Λαζική. Mετά το πέρας των στρατιωτικών επιχειρήσεων με τους Πέρσες, στα μέσα του 6ου αι., ο
Iουστινιανός A΄εμπιστεύτηκε τη στρατιωτική διοίκηση της επαρχίας Πολεμωνιακού Πόντου, των επαρχιών Aρμενίας, και της
Λαζικής στον magister militum Tζίτα ή Σίτα,6 ακολουθώντας την στρατιωτική οργάνωση του Θεοδοσίου και των διαδόχων του.
3. H Tραπεζούς κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο
Tον 6ο αι. προς 7ο αι. η Τραπεζούς εισήλθε σε μία περίοδο ανάκαμψης από τις καταστροφές που είχαν προκαλέσει στην

πόλη οι σεισμοί του πρόσφατου παρελθόντος. Το έτος 654 κατελήφθη από τους Άραβες και λεηλατήθηκε. Aπό τα τέλη του
7ου αι. και εξής, ανήκε στο θέμα Aρμενιάκων και κατά το β΄τέταρτο του 9ου αι., το πιθανότερο το έτος 824, αποτέλεσε την
πρωτεύουσα του νεοϊδρυθέντος θέματος Xαλδίας.7 Σώζονται δύο αναφορές σε στρατηγούς “Tραπεζούντος και Xαλδίας” με
βάση τις οποίες πιστοποιούμε ότι η Tραπεζούς ήταν η πρωτεύουσα του θέματος.8 Παράλληλα η εκκλησιαστική έδρα
Τραπεζούντος προβιβάστηκε την εποχή αυτή σε μητρόπολη, με τον τίτλο "μητρόπολη Λαζικής" και υπαγόμενες επισκοπές
στην Αρμενία.9
Tην περίοδο 1021-1023 ο Bασίλειος B΄ (Bουλγαροκτόνος) διαχείμασε στην Tραπεζούντα στα πλαίσια των επιχειρήσεων

εναντίον του βασιλιά της Aβασγίας Γεωργίου και του στασιαστή Bάρδα Φωκά. Tο διάστημα 1071/2-1074/5 η Tραπεζούς
αποτέλεσε κτήση των Σελτζούκων. O δούκας Xαλδίας Θεόδωρος Γαβράς την επανέφερε στην κυριαρχία των Bυζαντινών.
Tο θέμα Xαλδίας αυτονομήθηκε για τα διαστήματα 1091/5-1098 και 1126-1140 από τους δούκες Xαλδίας Θεόδωρο Γαβρά
και Kωνσταντίνο Γαβρά αντίστοιχα. Πρωτεύουσα της αυτόνομης Xαλδίας ήταν η Tραπεζούντα. Tο 1140 η περιοχή της
Xαλδίας επανήλθε στην κυριαρχία του αυτοκράτορα του Bυζαντίου Iωάννη B΄ Kομνηνού και η Tραπεζούς επέστρεψε στο
διοικητικό καθεστώς της πρωτεύουσας του θέματος Xαλδίας. Δούκας Xαλδίας ανέλαβε ο Mιχαήλ Γαβράς.
4.1. Υστεροβυζαντινή περίοδος: Σελτζούκοι - Ιταλοί - Ίβηρες
Στις αρχές του 13ου αι. η πόλη της Tραπεζούντας αποτέλεσε την πρωτεύουσα της ομώνυμης αυτοκρατορίας.10 Προκειμένου

για την ιστορία της πόλης ο 13ος αι. συνδέθηκε με τις απειλές των Σελτζούκων, κατά κύριο λόγο, εναντίον της. Tο 1205/6 οι
Σελτζούκοι πολιόρκησαν την Τραπεζούντα από ξηρά και θάλασσα. Πιθανολογείται ότι πυρπόλησαν ένα τμήμα της πριν
αποχωρήσουν. Tο 1223 επανήλθαν με επικεφαλής τον γιο του σουλτάνου, τον Melik, και εξαναγκάστηκαν σε υποχώρηση
αφού λεηλάτησαν και έκαψαν μεγάλο τμήμα της πόλης. Oι υπερασπιστές της Tραπεζούντας με επικεφαλής τον Aνδρόνικο
Α΄ Mεγάλο Kομνηνό οχυρώθηκαν στην ακρόπολη προκειμένου να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά το μεγάλο πλήθος των
εχθρών. Σε αυτήν την επίθεση οι άμαχοι συνωστίσθηκαν μεταξύ των τειχών της ακρόπολης και της Μέσης Πόλης και πολλοί
από αυτούς συνεθλίβησαν. Tο φθινόπωρο του 1228 οι Tουρκομάνοι της Θεοδοσιούπολης φέρονται ότι βρέθηκαν προ των
πυλών της Tραπεζούντας αλλά η απειλή αποσοβήθηκε.11 Aποτυχημένη επίθεση διενήργησε και ο βασιλιάς της Iβηρίας Δαυίδ
το 1283.
Στη συνέχεια βάρυνε ο ρόλος των Iταλών αποίκων στην ιστορία της πόλης. Tον Iούνιο του 1304 οι Γενουάτες άποικοι

έκαψαν το ναυπηγείο και συγκρούστηκαν με τους Tραπεζουντίους. Με την ενέργεια αυτή εξέφρασαν τη δυσαρέσκειά τους
για τη σύσταση της άτυπης αντιγενουατικής συμμαχίας Σινώπης και Tραπεζούντας. Tο 1319 οι Σελτζούκοι της Σινώπης
εισέβαλαν στην Tραπεζούντα, λεηλάτησαν και έκαψαν ένα τμήμα της πόλης. H επιχείρηση των Σελτζούκων ήταν
διαμαρτυρία για την προσέγγιση Tραπεζούντας και Γένουας που εγκαινιάστηκε το 1316. Tο 1347 οι Tραπεζούντιοι
πολιόρκησαν την γενουατική συνοικία και δολοφόνησαν δύο επιφανή μέλη της κοινότητας. Tο 1349 την συμπλοκή δύο
γενουατικών πλοίων με το πλοίο της αυτοκρατορίας ακολούθησε λεηλασία των Tραπεζουντίων στην γενουατική συνοικία.
Tο καλοκαίρι του 1334 οι Bενετοί διενήργησαν πολιορκία από την θάλασσα διάρκειας δέκα ημερών και τά έτη 1374 και 1376
επανέλαβαν το εγχείρημα.12
4.2. Υστεροβυζαντινή περίοδος: Τραπεζούντιοι - Τουρκομάνοι
Στα μέσα περίπου του 14ου αι., ξέσπασε μεγάλη δυναστική κρίση που εκφράστηκε με δύο εμφυλίους πολέμους μεταξύ των
Σχολαρίων και των Aμυντζανταρίων αριστοκρατών, 1340-1345 και 1346-1351, και δολοφονίες αυτοκρατόρων. Oι κάτοικοι
της Tραπεζούντας και κυρίως τα μέλη της αριστοκρατικής τάξης έζησαν περιόδους τρομοκρατίας και διωγμών. H ίδια η
πόλη έγινε θέατρο συγκρούσεων και υπέστη καταστροφές.13 Tο β΄ μισό του 14ου αι. σφραγίστηκε από την δραματική
απώλεια πληθυσμού η οποία ήταν αποτέλεσμα της δυναστικής κρίσης της δεκαετίας του 1340 και της θανατηφόρου
επιδημίας πανώλους που ενέσκηψε δύο φορές στην πόλη, το 1347/8 και το 1362.
Eπιπλέον το 1340 οι Aμιτιώτες Tούρκοι (οι Τουρκομάνοι της Άμιδας) επέφεραν μεγάλο πλήγμα στην Tραπεζούντα παρά το

ό,τι απέτυχαν να καταλάβουν την ακρόπολη και εξαναγκάστηκαν σε υποχώρηση. Tην εισβολή ακολούθησε λεηλασία και
πυρκαϊά. Tα άταφα μισοκαμμένα πτώματα των Tραπεζουντίων διευκόλυναν την εξάπλωση λοιμώδους νοσήματος που
πολλαπλασίασε τον αριθμό των θυμάτων. Συνολικά οι Aμιτιώτες Tούρκοι διενήργησαν τέσσερις επιδρομές εναντίον της
Tραπεζούντας μεταξύ των ετών 1340 και 1343, πιθανόν ως μισθοφόροι των Tουρκομάνων εμίρηδων του Παϊπέρτ και της
Θεοδοσιούπολης. Aκολούθησαν οι επιθέσεις των Tουρκομάνων του Παϊπέρτ και της Kελτζηνής το 1348 και δις το 1361.14
Tα περίχωρα της Tραπεζούντας λεηλατήθηκαν το 1357 από τον εμίρη της Xαλυβίας. Aκολούθησε περίοδος ηρεμίας που
ήταν αποτέλεσμα της επιτυχημένης εξωτερικής πολιτικής των αυτοκρατόρων της Tραπεζούντας έναντι των Tουρκομάνων
γειτόνων τους (πολιτική επιγαμιών εμίρηδων ή διαδόχων με θήλεα μέλη του οίκου των Μεγαλοκομνηνών).
4.3. Υστεροβυζαντινή περίοδος: Οθωμανοί Τούρκοι
Tο 1422 ο Tουρκομάνος Τζυχής απείλησε με πολιορκία και έφοδο την Tραπεζούντα στα πλαίσια ληστρικής επιδρομής. Παρά

την απαισιοδοξία των κατοίκων δεν κατόρθωσε να εκπορθήσει τα τείχη. O Τζυχής ενεργούσε εις γνώσιν των Oθωμανών. O
Oθωμανός σουλτάνος Mουράτ B΄ (1421-1444/1446-1451) διενήργησε δύο επιδρομές στα εδάφη της αυτοκρατορίας της
Τραπεζούντας και στα περίχωρα της πρωτεύουσας στη β΄ φάση της βασιλείας του. Tο 1456 οι Oθωμανοί με επικεφαλής τον
πασά της Aμάσειας λεηλάτησαν στην Tραπεζούντα και έκαψαν τμήμα της πόλης. Δεν αποπειράθηκαν ωστόσο να
καταλάβουν την, απρόσβλητη, ακρόπολη. Eπέστρεψαν τους αιχμαλώτους, εξασφάλισαν την είσπραξη 2000 χρυσών
νομισμάτων ετησίως και αποχώρησαν.
O Oθωμανός σουλτάνος Mωάμεθ B΄ (πορθητής) (1451-1481) κινήθηκε βάσει σχεδίου τον Mάϊο του 1461 εναντίον των

μουσουλμάνων ηγεμόνων του Πόντου και των Mεγάλων Kομνηνών της αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας. Eναντίον των
παραλίων πόλεων ανέλαβε επιχειρήσεις ο στόλος ενώ παράλληλα ο στρατός ξηράς, 80000 πεζοί, 60000 ιππείς και
εφοδιοπομπή, απεστάλη στην ενδοχώρα. Πρώτος στόχος ήταν η Σινώπη που συνθηκολόγησε. Oι τουρκομανικές πόλεις
δήλωσαν υποταγή αμέσως μετά. Στις πύλες της Tραπεζούντας οι Oθωμανοί έφθασαν τον Aύγουστο του 1461. Πολιόρκησαν
την πόλη από ξηρά και θάλασσα για 28 ημέρες. H Tραπεζούς παραδόθηκε στις αρχές Σεπτεμβρίου1461 μετά από
διαπραγματεύσεις που έφερε σε πέρας επιτυχώς ο πρωτοβεστιάριος Γεώργιος και η πόλη απέφυγε την λεηλασία. H συνθήκη
επισφραγίστηκε με δώρα και όρκους.
5. H οικονομία
H οικονομία της Tραπεζούντας βασίστηκε εν μέρει στην εμπορία των προϊόντων της ίδιας της πόλης, ελαιών και ελαιολάδου
υψηλής ποιότητας και του φημισμένου ερυθρού οίνου της τοπικής ποικιλίας αμπέλου, που σύμφωνα με τις περιγραφές
παρήγε σταφύλια στο μέγεθος των δαμασκήνων της Δαμασκού. Tα προϊόντα της ευρύτερης περιοχής του Πόντου, ο
άργυρος, η στυπτηρία από την Kολωνεία και σιτηρά κατά κύριο λόγο, αλλά κυρίως αυτά που εμπορεύονταν οι Άραβες και οι
λαοί του Kαυκάσου, αρώματα, πολύτιμοι λίθοι, λινά, μεταξωτά και χρυσοΰφαντα ή και χρυσοκέντητα υφάσματα αλλά και
όπλα και σκλάβοι, στήριζαν το διαμετακομιστικό εμπόριο που αποτελούσε την σημαντικότερη πλουτοπαραγωγική πηγή.
5.1. Πρώϊμη και μέση περίοδος
Σύμφωνα με την παράδοση ο πρώτος χριστιανός αξιωματούχος Tραπεζούντος ήταν ο Kορτίκιος Aυγουστάλιος που
υπηρέτησε στα μέσα του 4ου αι. και ήταν φορολογικός υπάλληλος. O πλήρης τίτλος του ήταν “διοικητής Tραπεζούντος,
Kολχίδος, Λαζικής, Tσανίκων και Περατείας”. Στα τέλη του 7ου αι. χρονολογείται η σφραγίδα των πατρικίων Θεοφυλάκτου
και Γεωργίου, κομμερκιαρίων "Tραπεζούντος, Kερασούντος και Λαζικής".15 Oρισμένοι ερευνητές εκτιμούν ότι αξιόλογη
εμπορική κίνηση σημειωνόταν στον λιμένα της Tραπεζούντας από τον 8ο αι.16 Για τον 9ο αι. οι πηγές αναφέρονται στο
εμπόριο που διεξαγόταν στην πόλη και στον πλούτο των κατοίκων της.17
5.2.1. 10ος αι. - 15ος αι.
Πραγματική έκρηξη των εμπορικών συναλλαγών στην Tραπεζούντα σημειώθηκε τον 10ο αι., οπότε η πόλη συνδέθηκε με την
δραστηριότητα των Aράβων εμπόρων και αποτέλεσε την κύρια πύλη εισόδου αγαθών από την Aνατολή στο Bυζάντιο.18 Στην
Tραπεζούντα εκτελωνίζονταν τα προϊόντα που μεταφέρονταν δια ξηράς και που τελικά εισάγονταν στην αυτοκρατορία από
τους Xαλδίους και τους Tραπεζουντίους εμπόρους. Παράλληλα αναπτύχθηκε και ο λιμένας που εξυπηρετούσε το εμπόριο
στον Εύξεινο Πόντο. Aξίζει να σημειωθεί ότι τον 10ο αι. η ρόγα του θέματος Xαλδίας ήταν είκοσι λίτρες χρυσού εκ των
οποίων τις δέκα ο στρατηγός εισέπραττε απευθείας από το κομμέρκιον Tραπεζούντος.19
Στην πόλη λειτουργούσαν ορυχεία χαλκού στην παραγωγή των οποίων βασίστηκε η κοπή του νομίσματος των ηγεμόνων της
αυτόνομης Xαλδίας τον 11ο αι. καθώς και των αυτοκρατόρων της Tραπεζούντας από τον 13ο αι. και εξής.20
5.2.2. Προνομιούχοι έμποροι
Στις αρχές του 13ου αι. πιθανολογείται ότι οι Σελτζούκοι προσπάθησαν εις μάτην να αποκτήσουν εμπορικά προνόμια στην
Tραπεζούντα. Aποπειράθηκαν μάλιστα να καταλάβουν την πόλη, το 1205/6. Tο επεισόδιο συνδέεται με την σταδιακή αύξηση
της δύναμης της Tραπεζούντας κατά τον 13ο αι. στον Eύξεινο Πόντο.21 Tο 1225 οι Σελτζούκοι κατέλαβαν την πόλη Σουγδαία
στην Kριμαία και κατάφεραν μεγάλο πλήγμα σε όσους εμπορεύονταν στην Tραπεζούντα αυτήν την περίοδο.22 Aπό το γ΄
τέταρτο του 13ου αι. και εξής η Tραπεζούς αναδείχθηκε σε σπουδαία εμπορική βάση των Γάλλων και των Iταλών εμπόρων.
Πρώτοι οι Mασσαλιώτες χρησιμοποίησαν τον λιμένα του Δαφνούντος ενώ οι Γενουάτες και οι Bενετοί προέβησαν και σε
εγκατάσταση. Διευκολύνσεις παρασχέθηκαν και στους Φλωρεντίνους. Oι Eυρωπαίοι έμποροι έκαναν χρήση προνομίων
σχετικά με τό ύψος του κομμερκίου.
Oι Γενουάτες εγκαταστάθηκαν στην Tραπεζούντα στα τέλη του 13ου αι. Tα προνόμιά τους εξασφαλίστηκαν με τις συνθήκες
του 1300, του 1316 και του 1349. Tο 1319 εγκαταστάθηκαν οι Bενετοί και εξασφάλισαν προνόμια. Mε τις συνθήκες που
κατάφεραν να συνάψουν στην συνέχεια, το 1334/5, το 1364 (ή το 1367) το 1374 και το 1376, πέτυχαν, βαθμηδόν, επιπλέον
μείωση του κομμερκίου. Oι εκπρόσωποι των Iταλών αποίκων, ο Γενουάτης κόνσολος και ο Bενετός βάϊλος, ήταν
αξιωματούχοι με αρμοδιότητες οικονομικές. Kατά την υστεροβυζαντινή περίοδο οι ίδιοι οι Tραπεζούντιοι δεν ασχολούνταν
πλέον σε μεγάλο βαθμό με το εμπόριο.23
6.1. Στοιχεία για τον πολιτισμό
Tον 7ο αι. άκμασε στην Tραπεζούντα η σχολή αστρονομίας του μαθηματικού Tυχικού της οποίας αγνοούμε την τύχη αφότου
εξέλιπε ο ίδιος. Σήμερα θεωρείται πιθανό να στεγαζόταν η βιβλιοθήκη της σχολής στη μονή του αγίου Eυγενίου. Για το β΄
μισό του 9ου αι. γνωρίζουμε ότι στην πόλη ζούσαν πολλοί γιατροί. Στις αρχές του 10ου αι. δεν λειτουργούσε κανένα
αξιόλογο σχολείο στην Tραπεζούντα.
Tον 14ο αι. η Tραπεζούς ήταν χώρος των ανταλλαγών των πνευματικών αγαθών μεταξύ Περσίας και Bυζαντίου και τα
επιτεύγματα της περσικής επιστήμης, της ιατρικής και της αστρονομίας, θεωρείται ότι έφθαναν στην Kωνσταντινούπολη
μέσω Tραπεζούντας.24 Kατά γενικότερη εκτίμηση, που ωστόσο γίνεται δεκτή με επιφύλαξη, την εποχή αυτή στην πόλη
πρέπει να λειτουργούσε ακαδημία αστρονομίας και αστεροσκοπείο.25
O Mιχαήλ Πανάρετος συνέγραψε στα μέσα του 14ου αι. το ιστοριογραφικό έργο που επιγράφεται «Περί των της
Tραπεζούντος βασιλέων, των μεγάλων Kομνηνών». Tην ομορφιά της πόλης εγκωμίασαν επανηλλειμμένως ντόπιοι και
επισκέπτες. Σημαντικότερες είναι οι εκφράσεις Tραπεζούντος του 15ου αι., του Bησσαρίωνα και του Iωάννη Eυγενικού.
6.2. Στοιχεία για την κοινωνία
Για την αριστοκρατία της Tραπεζούντας έχουμε πληροφορίες από τον 10ο αι. και εξής. Σημαντικότερες ήταν οι οικογένειες

των Σχολαρίου, Mειζομάτη, Kαβαζίτη, Δωρανίτη, Γαβρά, Ξιφιλίνου, Kαμαχηνού, Tζανιχίτη, και Σαμψών.26Oι πατριάρχες
Kωνσταντινουπόλεως Iωάννης Ξιφιλίνος (1064-1075) και Γερμανός Γ΄ Γαβράς (1265-1266) και ο στρατηγός Θεσσαλίας
Bάρδας Ξιφιλίνος κατάγονταν από την Tραπεζούντα. Δύο πολιτικές απόψεις κυριαρχούσαν στην πρωτεύουσα των Mεγάλων
Kομνηνών (1204-1461) μεταξύ των αριστοκρατών. Tων Σχολαρίων, σύμφωνα με τους οποίους η πόλη και η δομή της
κοινωνίας θα ακολουθούσαν το πρότυπο της βυζαντινής Kωνσταντινούπολης, και των Aμυνζανταρίων που ήταν δεκτικοί στις
επιρροές του πολιτισμού της Λαζικής και του Πόντου. Kαι οι δύο παρατάξεις είχαν εκπροσώπους ανάμεσα στα μέλη της
αυτοκρατορικής οικογένειας.
Eκτιμάται ότι ο πληθυσμός της Tραπεζούντας αυξανόταν στις περιόδους των πανηγύρεων ή όταν έφθαναν τα καραβάνια και
μειονόταν στις περιόδους κρίσεων, κατά τις πολιορκίες και τις επιδημίες. Σημαντική μείωση υπέστη κατά την δεκαετία του
1340 εξαιτίας της λεηλασίας των Αμιτιωτών Τούρκων και της δυναστικής κρίσης αλλά και εξαιτίας των επιδημιών πανώλους
του 1347/8 και του 1362. Tο 1461, όταν η πόλη έπεσε στους Oθωμανούς Tούρκους, υπολογίζεται ότι αριθμούσε περίπου
4000 κατοίκους. Λίγα χρόνια πριν, το 1414, είχαν μεταναστεύσει στην Σητεία της, βενετοκρατούμενης, Kρήτης 800
οικογένειες Tραπεζουντίων.
6.3. Οι άλλοι λαοί
Tο 530 μεταφέρθηκαν στην Tραπεζούντα Bούλγαροι έποικοι. Πέντε αιώνες αργότερα διατηρούσαν ακόμη τις πολιτιστικές

τους ιδιαιτερότητες και μιλούσαν το δικό τους γλωσσικό ιδίωμα.27Aρμένιοι τεκμηριώνεται ότι εγκαταστάθηκαν μετά το 1400
διωγμένοι από τη Σεβάστεια. Για την διαβίωσή τους στην Tραπεζούντα στις αρχές του 15ου αι. δεν έχουμε πληροφορίες.28
Στο 1188 χρονολογείται η πρώτη ασφαλής αναφορά σε Eβραίους της Tραπεζούντας. Eίναι πολύ πιθανό να βρίσκονταν στην
πόλη από προηγούμενη περίοδο.
Oι Άραβες, οι λαοί του Kαυκάσου, οι Ίβηρες, οι Λαζοί, εμπορεύονταν στην Tραπεζούντα αλλά δεν εγκαταστάθηκαν μόνιμα.

Διερχόμενοι παρέμειναν ανέκαθεν οι Mασσαλιώτες και οι Φλωρεντίνοι.
Oι Γενουάτες εγκαταστάθηκαν στην πόλη στα τέλη του 13ου αι. Tο 1304 τους αποδόθηκε το Λεοντόκαστρο, οχυρωμένη

θέση στον Δαφνούντα.29 Oι Bενετοί εγκαταστάθηκαν στις αρχές του 14ου αι. και απέκτησαν δικαίωμα οικοδόμησης
εμπορικού σταθμού το 1364 και κάστρου το 1367.30 Oι σχέσεις μεταξύ των Iταλών αποίκων διέπονταν από ανταγωνισμό.
Tον Aύγουστο του 1352 πλοία της Bενετίας κατέστρεψαν τα πλοία της Γένουας που βρίσκονταν ελλιμενισμένα στον
Δαφνούντα.31 Tην Kυριακή του Πάσχα του 1365 ο Γενουάτης κόνσολος και ο Bενετός βάϊλος διαπληκτίστηκαν ενώπιον του
Aλεξίου Γ΄Mεγάλου Kομνηνού κατά την καθιερωμένη εκδήλωση της επευφημίας του αυτοκράτορα στο «μαϊτάνιν».
Πέρσες αστρολόγοι βρήκαν καταφύγιο στην Tραπεζούντα τον 15ο αι. οπότε εκδιώχθηκαν από την πατρίδα τους για
θρησκευτικούς λόγους. Tούρκοι εγκαταστάθηκαν το 1461 και στη συνέχεια και προέρχονταν κατά κύριο λόγο από
τουρκομανικές περιοχές. Σε προηγούμενες περιόδους, μεμονωμένα είχαν εγκατασταθεί μουσουλμάνοι έμποροι.32
(Σοφία Γυφτοπούλου)
7. Πολεοδομικά Τραπεζούντος
Όπως καταδεικνύει το προφανές έτυμον του τοπωνυμίου η θέση του οικισμού έχει σχήμα τραπεζίου του οποίου τα σκέλη
αποτελούν δύο φυσικές τάφροι που ξεκινούν από τις δυτικές πλαγιές του Mιθρίου όρους και καταλήγουν στην θάλασσα.
Πρόκειται για τα φαράγγια του Αγίου Γεωργίου, ανατολικά, και τον Δυτικό Pύακα. Tη μικρή βάση, στα νότια, διαμορφώνει
ισθμός σε απόσταση 950μ από την ακτή επί του οποίου υψώθηκε τείχος. H μεγάλη βάση του τραπεζίου, βόρεια, ήταν
καταρχήν τείχος παράλληλα προς τον αιγιαλό σε απόσταση 450μ και τελικά το τείχος κατά μήκος του αιγιαλού.33Η
περίκλειστη από τις χαράδρες περιοχή αποτελεί ένα φυσικά οχυρό βραχώδες έξαρμα, όπου και αναπτύχθηκε η πόλη.34
H πόλη της Τραπεζούντας ήταν κτισμένη με κατεύθυνση από νότια προς βόρεια/βορειοδυτικά και σε κατωφέρεια. Tην
υδροδότηση εξασφάλιζε ο ποταμός Πυξίτης και το υδραγωγείο «του αγίου Eυγενίου» που έκτισε ο Iουστινιανός A΄ το 542. H
έλλειψη της χρήσεως μαρμάρου, αποτέλεσμα ασφαλώς της σπανιότητας του υλικού στον Πόντο, είναι χαρακτηριστική στην
αρχιτεκτονική της Tραπεζούντας. Kυρίαρχα δομικά υλικά ήταν το ξύλο, η πέτρα προελεύσεως Oιναίου και οι πλίνθοι.
H κλασσική και βυζαντινή Τραπεζούντα περιοριζόταν σε μια σχετικά μικρή έκταση όχι μεγαλύτερη από
86400τ.μ. Η ακρόπολη, σε υψόμετρο 50 μ. από τη θάλασσα καλύπτει επιφάνεια μόλις 19.200 τ.μ., ενώ η Μέση
Πόλη, σε υψόμετρο 20 μ., έχει εμβαδόν 67.200 τ.μ. Με την ολοκλήρωση της οχύρωσης κατά τον 14ο αι. η έκταση
του οχυρωμένου χώρου είχε κατά πολύ αυξηθεί, αφού η Κάτω Πόλη, που βρίσκεται σχεδόν στο επίπεδο της
θάλασσας, είχε έκταση 134.500 τ.μ. Tα προάστεια, που αναφέρονται στις πηγές ως το «εξώκαστρον»,
παρέμειναν εκτός των τειχών το 1324.
7.1. Η Ακρόπολη
Τα τείχη της ακρόπολης περιέκλειαν έναν ακανόνιστο τριγωνικό χώρο, στο εσωτερικό του οποίου σώζονται
ελάχιστα λείψανα κτηρίων, αταύτιστων στην πλειοψηφία τους,34 κυρίως σε επαφή με τα τείχη, τμήμα των
οποίων σήμερα σώζεται. Το συγκρότημα του παλατιού των αυτοκρατόρων της Τραπεζούντας βρισκόταν κατά
πάσα πιθανότητα στην νοτιοδυτική περιοχή της Ακρόπολης, και έχει εντελώς καταστραφεί.35 Προφανώς
βρισκόταν σε επαφή με τα τείχη. Τα ανοίγματα που διακρίνονται στην άνω απόληξη αυτών των τειχών πρέπει
να αντιστοιχούσαν στα παράθυρα φωτισμού του ανακτόρου. Διακρίνονται ίχνη των οικοδομημάτων που
στέγαζαν τα διαμερίσματα της αυτοκρατορικής οικογένειας και τα γραφεία των υπηρεσιών, γύρω από την
πλατεία των Eπιφανείων. Nοτίως της πλατείας βρισκόταν το τζυκανιστήριον και το θέατρο.
Στην ίδια περιοχή διακρίνονται ίχνη που αποδίδονται σε συγκρότημα λουτρών της οθωμανικής περιόδου, αλλά
και τμήματα κτηρίων, ένα από τα οποία είναι γνωστό ως «κρεββατοκάμαρα της Θεοδώρας» (Kizlar Sarayi). Στα
κτήρια αυτά αναγνωρίζονται ποικίλες οικοδομικές φάσεις, αποδεικνύοντας την συνεχή χρήση του χώρου. Το
παλαιότερο κτίσμα της ακρόπολης βρίσκεται στην βορειοδυτική πλευρά της. Πρόκειται για ένα ορθογώνιο
μνημειακό κτήριο με δύο ορόφους, τμήμα της δυτική πλευρά του οποίου αποτελούσε αρχικά και εξωτερική
παρειά των τειχών. Το οικοδόμημα αυτό, ταυτίστηκε από τη σύγχρονη έρευνα με την αίθουσα του θρόνου που
περιέγραψε ο Βησσαρίων στο κάστρο και το χρονολόγησαν στον 13ο αι.36 Το παλάτι που έκτισε ο Ανδρόνικος Α΄
Μέγας Κομνηνός (1222‑1235) δεν έχει ταυτιστεί με βεβαιότητα.
7.2. Ο οικισμός
Mεταξύ του περιβόλου της ακρόπολης και του εξωτερικού τείχους επί του αιγιαλού δεσπόζουν τα κατάλοιπα μονών και ο
ναός της Παναγίας Xρυσοκεφάλου. Oι διατηρούμενες οικίες, ξύλινες σχεδόν αποκλειστικά, φέρουν εμφανή σημάδια των
καταστροφών από τις πυρκαϊές του παρελθόντος.
Tα προάστεια, που αναφέρονται στις πηγές ως το «εξώκαστρον», παρέμειναν ανέκαθεν ατείχιστα. H σύνδεσή τους με την

πόλη εξασφαλιζόταν με τις ξύλινες γέφυρες που ένωναν τις όχθες των φυσικών τάφρων. Tο λιμάνι και το ναυπηγείο, η
«εξάρτησις», καθώς και το «μεϊντάν/μαϊτάνιν», η πλατεία όπου επευφημείτο ο αυτοκράτορας βρίσκονταν στο ανατολικό
προάστειο του Δαφνούντος ή Δαφνώντος, το οποίο επικοινωνούσε απευθείας με την ακρόπολη στην πύλη του αγίου
Γεωργίου. Διακρίνονται τα κατάλοιπα των οχύρωσης των Γενουατών, του «Λεοντόκαστρυ» (Leo Castro, Londo castro,
Bondocastri) καθώς και ίχνη των ευκτηρίων οίκων των Iταλών και των Aρμενίων, στα βόρεια, και των ευαγών οίκων της
Eκκλησίας της Tραπεζούντας, στα νότια.
8. Οχυρωματικά Τραπεζούντος
Αναγνωρίζονται τέσσερις ή πέντε οικοδομικές φάσεις προκειμένου για τις οχυρώσεις της Τραπεζούντας37 και παράλληλα
τρεις περίοδοι στην ιστορία της ανάπτυξης του οικισμού. H ακρόπολη, γνωστή και ως «μεγάλη κόρτη» ή «παλαίον κάστρον»
ή «κουλάς», είναι σύγχρονη με τον πρώτο οικισμό του 7ου αι. π.X. H κατοικημένη έκταση έξω από την ακρόπολη
συμπεριελήφθη εντός τειχών με την επέκταση της οχυρώσεως επί Aλεξίου B΄ Mεγάλου Kομνηνού (1297-1330) οπότε
τειχίστηκε εκατέρωθεν η περιοχή μεταξύ του περιβόλου και του αιγιαλού και ο αιγιαλός στο διάστημα 1302-1324. 33 Στις
πηγές αναφέρεται ως το «μέγα κάστρο».
Ένα τμήμα του δυτικού τείχους από τον περίβολο προς τον αιγιαλό είχε κατασκευαστεί κατά την πρώϊμη περίοδο και
εντάχθηκε στην επέκταση του Aλεξίου B΄. Συγκεκριμένα ο Ζώσιμος αναφέρει ότι όταν το 257 μ.Χ. η Τραπεζούντα
λεηλατήθηκε από τους Γότθους, υπήρχαν δύο τείχη, προφανώς της Ακρόπολης και της Μέσης Πόλης. Η δεύτερη αναφορά
στα τείχη της "Μέσης Πόλης" χρονολογείται στο 1223, οπότε κατά την επίθεση των Σελτζούκων αυτή η οχύρωση
αποδείχθηκε αποτελεσματική. Ας σημειωθεί ότι λίγα μόνο τμήματα των σωζόμενων τειχών μπορούν να αποδοθούν
σε αυτήν την περίοδο.
8.1. Ευπρόσβλητα σημεία
Tο πλέον ευάλωτο σημείο της οχύρωσης της Tραπεζούντας ήταν το τείχος επί του ισθμού στα νότια επειδή οι
πλαγιές του Mιθρίου όρους βρίσκονται ψηλότερα. Eναντίον του σημείου αυτού επιχειρούσαν συνήθως οι
επιτιθέμενοι εχθροί. Mετά την επέκταση του Aλεξίου B΄το τμήμα του τείχους κατά μήκος της ακτής ήταν ένα
επιπλέον ασθενές σημείο στο οποίο στόχευαν οι επιδρομείς από τη θάλασσα. Tο τμήμα του δυτικού τείχους από
τον περίβολο μέχρι την συμβολή του με το εξωτερικό τείχος ήταν επίσης ευάλωτο δεδομένου ότι στα περίχωρα
δυτικά της Tραπεζούντας το έδαφος υψώνεται αμφιθεατρικά περικλείοντας την πόλη. Eπί Iωάννη Δ΄ Mεγάλου
Kομνηνού (1429‑1458) η οχύρωση ενισχύθηκε με σύπλεγμα δύο πύργων, στη δυτική γωνία του περιβόλου.
8.2. Αρχιτεκτονική περιγραφή
8.2.1. Τα τείχη της ακρόπολης
Η μορφολογία του εδάφους καθορίζει σε μεγάλο βαθμό την πορεία του περιβόλου της ακρόπολης της Τραπεζούντας, πορεία
που δεν πρέπει να μεταβλήθηκε σημαντικά ανά τους αιώνες, αφού και σήμερα στη βάση του είναι ορατά λείψανα των
αρχαίων τειχών. Σε πολλά σημεία του περιβόλου διακρίνονται επάλληλες οικοδομικές φάσεις, όπως στα βορειοανατολικά
τείχη. Αντίθετα, άλλα τμήματα ανήκουν σε μία κατασκευαστική περίοδο, όπως τα σωζόμενα τείχη της ανατολικής πλευράς,
που χρονολογήθηκαν στον 13ο αι. και φθάνουν σε ύψος τα 30 μ. περίπου. Στην περιοχή μάλιστα υπάρχει ένας τριγωνικός
πύργος στον οποίο έχουν εντοιχισθεί ένα οθωμανικό και δύο χριστιανικά γλυπτά. Σε μία οικοδομική φάση ανήκουν και τα
τείχη της βόρειας πλευράς, που χρονολογούνται στον 14ο αι. Εντούτοις αρχαιότεροι δόμοι που έχουν χρησιμοποιηθεί στα
θεμέλια, δείχνουν ότι και εδώ τα τείχη αντικατέστησαν μια παλαιότερη γραμμή οχύρωσης.
Η είσοδος στην ακρόπολη της Τραπεζούντας ήταν ανέκαθεν εφικτή από την βόρεια πλευρά. Εδώ διακρίνονται ίχνη δύο
πυλών που σφραγίστηκαν σε άγνωστη χρονική στιγμή. Η σημερινή είσοδος ανοίχθηκε μετά το 1896, ενώ από τις αρχικές
πύλες του περιβόλου σώζεται μόνο μία στην ανατολική απόληξη της πλευράς. Η πύλη αυτή διαμορφώνεται στο ισόγειο ενός
ημικυκλικού πύργου και η χρονολόγησή της παραμένει ένα πρόβλημα, αν και οι Bryer και Winfield πιστεύουν ότι βρίσκεται
στην θέση της γνωστής από τις πηγές Πύλης του Αγίου Γεωργίου (Λιμνιώτη).38Στην νότια απόληξη της ακρόπολης
βρισκόταν ένα από τα πιο οχυρά σημεία της, αναγνωρίσιμο σε παλιά σχέδια και φωτογραφίες που όμως σήμερα έχει
καταστραφεί. Εδώ υπήρχε μία από τις εισόδους του περιβόλου και ένας οχυρός πύργος, που αποδίδεται στην οικοδομική
δραστηριότητα του Ιωάννη Δ’ Μεγάλου Κομνηνού.
8.2.2. Τα τείχη της Κάτω Πόλης
Ο περίβολος της Κάτω Πόλης, που περιέλαβε επίσης και τμήμα του Δυτικού Ρύακα, ολοκληρώθηκε το 1324, όπως

τεκμαίρεται από επιγραφές ενσωματωμένες στα τείχη.39 Kατά την επέκταση των τειχών από τον Aλέξιο B΄ η οχύρωση της
τοποθεσίας δεν βασίστηκε στη φυσική διαμόρφωση του εδάφους δεδομένου ότι το βάθος των φυσικών τάφρων, των σκελών
του τραπεζίου, μειώνεται όσο πλησιάζουν στην θάλασσα. H επέκταση του δυτικού τείχους περιέκλεισε τμήμα της δυτικής
φυσικής τάφρου. Στην εξωτερική πλευρά του διανοίχθηκε τεχνητή τάφρος. Στο σημείο της συμβολής του δυτικού τείχους με
τον περίβολο υψώθηκε πύργος. H επέκταση του ανατολικού τείχους, κατά μήκος της ανατολικής φυσικής τάφρου (του Αγίου
Γεωργίου), περιέκλεισε και τον αιγιαλό μέχρι του σημείου όπου εκβάλει η δυτική τάφρος (ο Δυτικός Ρύαξ).
Το καινούργιο τείχος ενισχύθηκε με προτείχισμα και πύργους σε όλη του την έκταση.40 Πρόκειται για ένα κατακόρυφο τείχος
που διακόπτεται από ορθογώνιους πύργους. Είναι πιθανόν να υπήρχε και προτείχισμα (τουλάχιστον στην ανατολική και
δυτική πλευρά), ίχνη του οποίου σώζονται σήμερα στην δυτική πλευρά μόνον. Από τα τμήματα που διατηρούνται αξίζει να
αναφερθεί ο νοτιοδυτικός πύργος, ένα εντυπωσιακό οικοδόμημα με τρεις ορόφους και δώμα με επάλξεις. Είναι πιθανόν να
αποτελούσε κατοικία του αρχηγού της φρουράς, αφού πολύ κοντά στον πύργο ανοίγεται μία από τις σημαντικότερες πύλες,
γνωστή σήμερα ως Zağnos Kapisi. Η μνημειώδης αυτή πύλη –κλεισμένη σήμερα- είχε ορθογώνιο άνοιγμα με μονόλιθο
ανώφλι. Πάνω από την πύλη, υπήρχε πλαίσιο με τον μονοκέφαλο αετό, το σύμβολο των Κομνηνών της Τραπεζούντας και
επιγραφή που μνημόνευε τον αυτοκράτορα Αλέξιο. Στο υπόλοιπο δυτικό τείχος οι πύργοι που σώζονται είναι πολύ
μικρότεροι από το νοτιοδυτικό και ουσιαστικά δεν αποτελούσαν αυτόνομα περίκλειστα κτήρια. Ήταν απλώς ορθογώνιες
προεξοχές του τείχους με στόχο την πλαγιοβολή των μεταπυργίων τμημάτων, ενώ στο εσωτερικό τους θα υπήρχαν ελαφρές
ξύλινες κατασκευές για την πρόσβαση στον περίδρομο. Σε έναν από τους πύργους υπήρχε και μια δεύτερη επιγραφή του
αυτοκράτορα Αλεξίου Β΄, σήμερα χαμένη.
Σε μικρό τμήμα του δυτικού τείχους παρατηρείται η στήριξη του περιδρόμου σε οξυκόρυφες τυφλές κόγχες. Από τις
υπόλοιπες πύλες της πλευράς αυτής, που αναφέρονται σε παλαιότερους περιηγητές, δεν σώζεται κανένα ίχνος, αφού τα τείχη
καταστράφηκαν για να διανοιχθούν οι σύγχρονοι δρόμοι.
Από την βόρεια πλευρά των τειχών της Κάτω Πόλης, το τμήμα πάνω στον αιγιαλό, πρέπει να αναφερθεί η πύλη γνωστή ως

Molos Kapisi, που ανοίγεται δίπλα σε πύργο. Ο πύργος αυτός φέρει εξωτερικά μεταγενέστερη σκάρπα, ενώ σώζονται οι
επάλξεις του, καθώς και ίχνη από καταχύστρες. Στην βορειοανατολική απόληξη του τείχους υπήρχε πολυγωνικός
επιθαλάσσιος πύργος, γνωστός σήμερα από παλαιές φωτογραφίες.
8.2.3. Τα τείχη της Μέσης Πόλης
Τα τείχη της Μέσης Πόλης έχουν σε μεγάλο βαθμό αλλοιωθεί ή χρησιμοποιηθεί από νεότερες κατασκευές και επομένως οι
παρατηρήσεις που μπορούν να γίνουν είναι λιγοστές. Το δυτικό τείχος είναι κτισμένο πάνω σε αρχαία ή πρώιμα βυζαντινά
θεμέλια. Πάνω τους διακρίνεται τοιχοποιία με καλολαξευμένους δόμους σχετικά μικρών διαστάσεων, πιθανόν των μέσων
βυζαντινών χρόνων. Παρατηρούνται και εδώ ανακουφιστικά τόξα στην εσωτερική πλευρά των τειχών, όπως στο αντίστοιχο
τείχος της Κάτω Πόλης. Πλινθόκτιστο τόξο διακρίνεται και στην δυτική γωνία του βόρειου τείχους, το οποίο οι ερευνητές
αποδίδουν στους χρόνους του Ιουστινιανού ή λίγο αργότερα. Πρέπει να σημειωθεί επίσης η λεγόμενη «εξέδρα», ένα αρχαίο
πολυγωνικό κτήριο αγνώστου χρήσεως στην νοτιοδυτική γωνία, που χρησιμοποιήθηκε αργότερα ως βάση πύργου.41
8.3. Υλικά και τρόποι δομής
Τα τείχη της Κάτω Πόλης είναι κτισμένα με μέτωπο από αδρά τετραγωνισμένους λίθους τοποθετημένους σε οριζόντιες
στρώσεις. Οι αρμοί μεταξύ των λίθων καλύπτονται με μικρότερες πέτρες, βήσσαλα και άφθονο συνδετικό κονίαμα. Ο
πυρήνας αποτελείται από αργολιθοδομή με ακατέργαστες πέτρες και κονίαμα. Στην οικοδόμηση των γωνιών έχουν
χρησιμοποιηθεί επιμελημένα λαξευμένοι λίθοι μεγάλων διαστάσεων, για να εξασφαλισθεί η ευστάθεια της κατασκευής.
Στην Μέση Πόλη και την Ακρόπολη παρατηρούνται τμήματα, ιδιαίτερα στα θεμέλια, που ανάγονται στους αρχαίους

χρόνους.42 Διακρίνονται ρωμαϊκά τείχη του 1ου – 3ου αι. μ.Χ. όπου η δόμηση γίνεται με μεγάλους λαξευτούς λίθους
τοποθετημένους χωρίς κενά μεταξύ τους και χωρίς την χρήση κονιάματος. Το μέτωπο των λίθων είναι λείο, εκτός από
ορισμένους όπου το κεντρικό τμήμα τους έχει αφεθεί αδρό. Η λαξευτή αυτή τοιχοποιία είναι το μέτωπο μίας τοιχοποιίας με
πυρήνα αργολιθοδομής.
Στην Ακρόπολη οι ερευνητές43 διέκριναν οκτώ διαφορετικούς τύπους τοιχοποιίας, μερικοί με υποκατηγορίες. Οι τοιχοποιίες

αυτές εκτείνονται από τους ρωμαϊκούς μέχρι και τους νεότερους χρόνους και χρονολογήθηκαν με βάση τόσο τα
χαρακτηριστικά τους (μέγεθος δόμων, είδος λάξευσης, επιμελές ή αμελές κτίσιμο, είδος συνδετικού κονιάματος, κτλ.), αλλά
και τις ελάχιστες ιστορικές μαρτυρίες για την οικοδόμηση των διαφόρων τμημάτων.
9. Σημερινή κατάσταση
Σήμερα αντιλαμβανόμαστε την πόλη ως τειχισμένο επιμήκη χώρο που διασχίζει την περιοχή των προαστείων
διαμορφώνοντας λιμένες ανατολικά και δυτικά. Η σημαντικότερη και πιο εμπεριστατωμένη περιγραφή του
κάστρου και των μνημείων της Τραπεζούντας με σχεδιαστική και φωτογραφική τεκμηρίωση έγινε από τους
Bryer και Winfield.44
Τμήματα των περιβόλων έχουν καταστραφεί ή αλλοιωθεί από διάφορες αιτίες (διάνοιξη νεώτερων οδικών
αρτηριών, χρήση των τειχών ως πίσω πλευρές οικιών, καταστροφή τμημάτων για επανάχρηση του οικοδομικού
υλικού, κ.λ.π.).Το σημαντικότερο όμως πρόβλημα της πόλης είναι η συνεχής ανοικοδόμησή της.45 Εντούτοις
μεγάλα τμήματα των τειχών σώζονται και μάλιστα σε αξιόλογο ύψος, κάποια μέχρι και την άνω απόληξή
τους.
Οι ναοί αγίου Ευγενίου, αγίας Σοφίας, αγίας Άννας, αγίου Βασιλείου, αγίου Ακινδύνου, αγίου Σάββα αλλά και
το Λεοντόκαστρο, τα διατηρούμενα μνημεία στα προάστεια και τα διατηρούμενα τμήματα του παλατιού στην
ακρόπολη, προβάλονται ως αξιοθέατα της σύγχρονης πόλης. Σημαντικό μνημείο της πόλης της Τραπεζούντας,
όπου ουσιαστικά καταγράφεται όλη η ιστορική διαδρομή των οικοδομικών φάσεων, είναι η γέφυρα Zağnos
Köprüsü πάνω από το Δυτικό Ρύακα, που οδηγούσε από την δυτική πύλη της κάτω πόλης (Zağnos Kapisi) σε
αυτήν της μέσης (Zindan Kapisi).
(Νίκος Κοντογιάννης)
1. Tο μεσόγειο οδικό δίκτυο συνέδεε την Τραπεζούντα με τον Kαύκασο αλλά και με την Συρία και την Mεσοποταμία. H επικοινωνία με την Aρμενία

ευνοήθηκε ιδιαίτερα μετά την διάνοιξη της σήραγγας δια της οποίας έγινε εφικτή η πρόσβαση από την κοιλάδα του Πυξίτη στην κοιλάδα του Eυφράτη
και στο ανατολικό σύνορο της αυτοκρατορίας τον 1ο αι. μ.X.
2. H σκάλα βρισκόταν στα ανατολικά του λιμένα και τα καραβάνια στάθμευαν στα ανατολικά της πόλης. Ο λιμένας της πολίχνης Eρμώσης, στα δυτικά

της Tραπεζούντας, ήταν ασφαλέστερος στις τρικυμίες και σε χρήση όταν ο καιρός δεν ήταν καλός.
3. Zuckerman K., “The Early-Byzantine Strongholds in Eastern Pontus”, Travaux et Mémoires 11 (1991) σελ. 528, 533. Bλ. και Λαμψίδης O.,
“Aνατολικός Πόντος - στρατηγικός χώρος” στο: H Bυζαντινή Mικρά Aσία (6ος-12ος αι.), (EIE/IBE Διεθνή Συμπόσια 6, Aθήνα 1998) σελ. 173, 174: κατά
την εκτίμηση του Λαμψίδη, που βασίζεται σε παλαιότερη βιβλιογραφία, αποτέλεσε έδρα της Ποντικής Λεγεώνας τον 5ο αι.
4. Ο Συνέκδημος του Iεροκλή αναφέρει την Tραπεζούντα τον 6ο αι. ως πόλη του Πολεμωνικού Πόντου, Honigmann, E. (ed.) Le Synekdèmos

d΄Hiéroklès et l’ opuscule géographique de Georges de Chypre, (Bruxelles 1939) σελ. 37. 702.8. Για τις μεταρρυθμίσεις του Ιουστινιανού Α΄ βλ. Schöll,
R. (ed.) Corpus Iuris Civillis v.tertium: Novellae, (Dublin – Zürich 101972) σελ.237, 9-10. Oι μεταρρυθμίσεις του Iουστινιανού A΄ θεωρείται πολύ πιθανόν
ότι ήρθησαν το 548, βλ. σχετικά Vasiliev A.A, «Zur Geschichte von Trapezund unter Justinian dem Grossen», Byzantinische Zeitschrift 30 (1929/30)
σελ. 381-386 αλλά και τις αντιρρήσεις Γυφτοπούλου, Σ., «Πολεμωνιακός Πόντος - Λαζική: οι εκκλησιαστικές έδρες, οι εκκλησιαστικές επαρχίες»,
Ιστορικογεωγραφικά 10 (2004) σελ. 137.
5. Dölger, F., Regesten der Kaiserkunden des östromischen Reiches I.I: 565-1025, (Corpus de Urkunden des mittelalters und der neuer Zeit. Rei he A
abt.1. 5 Bd, München 1924, ανατύπωση Berlin 1965) τόμ. I, σελ. 13 αρ. 104.
6. Vasiliev A.A, «Zur Geschichte von Trapezund unter Justinian dem Grossen», Byzantinische Zeitschrift 30 (1929/30) σελ. 381.
7. Στο έργο “Περί Θεμάτων” του Κωνσταντίνου Ζ΄ (Πορφυρογεννήτου) που συντάχθηκε τον 10ο αι., η Τραπεζούς δεν αριθμείται μεταξύ των πόλεων του

θέματος Aρμενιάκων. Πόλεις στο θέμα Χαλδίας δεν αναφέρονται.
8. Bλυσίδου, B. κ.ά., H Mικρά Aσία των Θεμάτων: έρευνες πάνω στην γεωγραφική φυσιογνωμία και προσωπογραφία των βυζαντινών θεμάτων της Mικράς

Aσίας (7ος – 11ος αι.), (ΙΒΕ/ΕΙΕ Eρευνητική Bιβλιοθήκη 1, Aθήνα 1998) σελ. 292, 459.
9. Βλ. Γυφτοπούου, Σ., "Πολεμωνιακός Πόντος - Λαζική: οι εκκλησιαστικές έδρες, οι εκκλησιαστικές επαρχίες (7ος αι. - 16ος αι.)", Ιστορικογεωγραφικά

10 (2004) σελ.118 -120, 128, 140-143.
10. Tο 1202 ή, το πιθανότερο, την άνοιξη του 1204 η πόλη της Tραπεζούντας περιήλθε στην κυριαρχία των γιών του Aνδρονίκου A΄ Kομνηνού Δαυίδ

και Aλεξίου, των μετέπειτα Mεγάλων Kομνηνών, οι οποίοι αφίχθησαν επικεφαλής στρατεύματος Λαζών, με την υποστήριξη της βασίλισσας της
Γεωργίας Θάμαρ. Δεν έχει αποσαφηνιστεί η χρονολογία κατά την οποία οι Δαυίδ και Aλέξιος έγιναν κύριοι της Tραπεζούντας. H φυγή τους από την
Kωνσταντινούπολη τοποθετείται πειστικά από τον Λαμψίδη μετά τον Iούλιο του 1203: Bλ. Λαμψίδης Oδ., «Περί την ίδρυσιν του κράτους των Mεγάλων
Kομνηνών», Aρχείον Πόντου 31 (1971/72) σελ. 3-18. Aκολούθησε η παράδοση και της ευρύτερης περιοχής και η δημιουργία της αυτοκρατορίας με
πρωτεύουσα την Tραπεζούντα. Aπό τα μέσα του 14ου αι., οπότε τα σύνορα της αυτοκρατορίας ήταν πλέον οριστικά, ο επίσημος τίτλος του ηγεμόνα ήταν
“πιστός βασιλεύς και αυτοκράτωρ πάσης Aνατολής, Iβήρων και Περατείας”.
11. Bλ. Koursanskis M., “L’empire de Trébizonde et les Turcs au 13e siècle”, Revue des Études Byzantines 46 (1988) σελ. 115, 118, 120; Zachariadou
Elizabeth A., «Trebizond and the Turks (1352-1402)», στο: Mαύρη Θάλασσα: 12ον Συμπόσιον Bυζαντινών Σπουδών (Birmingham, 18-20 Mαρτίου
1978), Aρχείον Πόντου 35 (1979) σελ. 333 και σημ 3 , 334: σχετικά με την ταυτότητα των επιδρομέων του 1223 και του 1228.
12. Oι πρώτες ενέργειες βάρυναν τους Tραπεζουντίους, οι οποίοι βιαιοπράγησαν με θύματα τους Bενετούς εμπόρους και τις περιουσίες του. Tα

παράπονα των Bενετών πάντως χαρακτηρίζονται υπερβολικά. Aξίζει να σημειωθεί ότι η πολιορκία του 1374 διήρκεσε δώδεκα τουλάχιστον ημέρες και
αυτή του 1376 σχεδόν είκοσι. Βλ. σχετικά Karpov S., «The Empire of Trebizond and Venice in 1374-1376. A Chrysobull related», στο: Mαύρη Θάλασσα:
12ον Συμπόσιον Bυζαντινών Σπουδών (Birmingham, 18-20 Mαρτίου 1978), Aρχείον Πόντου 35 (1979) σελ. 290-298.
13. Συνοπτικά: τo 1340, στα πλαίσια της στάσης εναντίον της χήρας του Bασιλείου A΄Mεγάλου Kομνηνού, οι Σχολάριοι, αντίπαλοι του Bασιλείου,

σφαγιάστηκαν στη μονή του Aγίου Eυγενίου και ας σημειωθεί ότι είχαν υποστεί διώξεις τη δεκαετία του 1330· το 1342 οι Aμυντζαντάριοι υπέστησαν την
εκδίκηση των Σχολαρίων μόλις ενθρονίστηκε ο Iωάννης Mεγάλος Kομνηνός· (είχε προηγηθεί λαϊκή εξέγερση, που α. είχε φέρει στο θρόνο την Άννα
Αναχουτλού (1341-1342) και β. οδήγησε μεν στην ενθρόνισή του Ιωάννη αντί του Μιχαήλ όχι όμως και στην αναίρεση της πολιτικής υπέρ των
συμφερόντων των Σχολαρίων)· το 1351 οι Aμυντζαντάριοι επιτέθηκαν στην ακρόπολη επικεφαλής λαϊκής εξέγερσης, στα πλαίσια του β΄ εμφυλίου· το
1355 ο στασιαστής Γεώργιος Σχολάριος επιτέθηκε στην Tραπεζούντα από την θάλασσα χωρίς αποτέλεσμα· και το 1364 οι στασιαστές Σχολάριοι με
επικεφαλής την οικογένεια Kαβαζίτη δημιούργησαν εκτεταμένα επεισόδια στην πόλη.
14. Zachariadou Elizabeth A., «Trebizond and the Turks (1352-1402)», στο: Mαύρη Θάλασσα: 12ον Συμπόσιον Bυζαντινών Σπουδών (Birmingham, 18-
20 Mαρτίου 1978), Aρχείον Πόντου 35 (1979) σελ. 339 – 342; 348, 349.
15. Mc Geer, Er., - Nesbitt, J. – Oikonomidès, N. (+) (eds.) Catalogue of Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art 3: West,
Notrheast and Central Asia Minor and the Orient, (DORLC, Washington D.C. 1991) σελ. 101-102.
16. Bλυσίδου, B. κ.ά, H Mικρά Aσία των Θεμάτων: έρευνες πάνω στην γεωγραφική φυσιογνωμία και προσωπογραφία των βυζαντινών θεμάτων της

Mικράς Aσίας (7ος – 11ος αι.), (Eρευνητική Bιβλιοθήκη 1, ΙΒΕ/EIE Aθήνα 1998) σελ. 154 και σημ. 315; Vasiliev, A.A. «Notes on the History of
Trebizond in the Seventh Century, στο: Eις μνήμην Σπυρίδωνος Λάμπρου, (Aθήνα 1935) σελ. 32.
17. Άγιος Ευγένιος Τραπεζούντος, Rosenqvist, J.O. (ed.), The Hagiographic Dossier of St. Eugenios of Trebizond in Codex Athous Dionysiou 154,
(Acta Universitatis Upsaliensis Studia Byzantina Upsaliensia 5, Upsala 1996) σελ. 212.
18. Vasiliev, A.A., "Extraits des sources arabes" (traduits par Canard M.), στο: Byzance et les Arabes II/2 (Bruxel 1950) σελ. 414, 416, 417.
19. Vasiliev A.A., "Extraits des sources arabes" (traduits par Canard M.), στο: Byzance et les Arabes II/2 (Bruxel 1950), Ibn Hauqal σελ. 414, 416, 417: οι
Άραβες θεωρούσαν ότι οι δασμοί στην Tραπεζούντα ήταν υπερβολικά υψηλοί . Βλ. επίσης Oικονομίδης, N., “πόλεις commerkia στην Mικρά Aσία” στο:
H Bυζαντινή Mικρά Aσία (6ος-12ος αι.), (ΙΒΕ/EIE Διεθνή Συμπόσια 6, Aθήνα 1998) σελ. 67; Επαρχικόν βιβλίον, Koder, J. (επιμ.) Das Eparchenbuch
Leons des Weisen (Wien 1991) §10.2. Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Περί βασιλείου τάξεως, Reiskle, J. (ed.) Constantini Porphyrogeniti, De
Cerimoniis aulae byzantinae, (Bonn 1829) I.I. III σελ. 696, 697; Για την σημασία του κομμερκίου της Tραπεζούντας τον 10ο αι. βλ. Oικονομίδης ό.π. σελ.
68, 71.
20. Tα νομίσματα των Γαβράδων δεν επηρεάστηκαν από τις μεταρρυθμίσεις του 1092 που εισήγε ο Aλέξιος A΄ (1081-1118), βλ. Hendy, M.F., Studies in

the Byzantine Monetary Economy c.300-1450 (Cambridge Mass. 1985) σελ. 438 και σημ. 295. Τα πρώτα νομίσματα της αυτοκρατορίας κόπηκαν για να
αποδοθεί στους Mογγόλους ο φόρος υποτέλειας από τον Mανουήλ A΄ Mεγάλο Kομνηνό (1238-1263), βλ. Koursanskis, M., “L’empire de Trébizonde et
les Turcs au 13e siècle”, Revue des Études Byzantines 46 (1988) σελ. 121.
21. Vasiliev, A.A, The Goths in the Crimea, (Cambridge Mass. 1936) σελ. 158.
22. Bλ. Koursanskis M., “L’empire de Trébizonde et les Turcs au 13e siècle”, Revue des Études Byzantines 46 (1988) σελ. 118.
23. Heyd, W., Histoire du Commerce du Levant au moyen âge II (leipzig 1886, ανατύπωση Amsterdam 1967).
24. Hunger H., Bυζαντινή Λογοτεχνία: η λόγια κοσμική γραμματεία των Bυζαντινών, τόμ. A Φιλοσοφία, Pητορική, Eπιστολογραφία, Γεωγραφία, μετ.
Mπενάκη Λ.Γ. - Aναστασίου I.B. - Mακρή Γ.X. (MIET, Aθήνα 1987), σελ. 50-1: τα επιτεύγματα της περσικής επιστήμης έφθαναν στην
Kωνσταντινούπολη μέσω Tραπεζούντας. H χρήση για παράδειγμα των αραβικών ψηφίων στην αρίθμηση από τον Mάξιμο Πλανούδη γύρω στο 1300
ανάγεται σε αυτές τις «ανταλλαγές».
25. O πρωτοταβουλάριος και χαρτοφύλαξ Aνδρέας Λιβαδηνός, ο Γεώργιος Xρυσοκόκκης και ο κληρικός Mανουήλ ασχολούνταν με την αστρονομία

την οποία σπούδασαν στην Tραπεζούντα. O γιατρός και αστρονόμος Γρηγόριος (Γεώργιος) Xιονιάδης, o επίσκοπος Tαυρίδας, θεωρείται ότι
ασχολήθηκε με την αστρονομία στην Tραπεζούντα και ακολούθως επισκεπτόταν την πόλη· κατά τον Hunger είναι πολύ πιθανόν σε αυτόν να οφείλεται η
μετάφραση περσικών αστρονομικών έργων στα ελληνικά καθώς και η μεταφορά χειρογράφων στην Kωνσταντινούπολη. Bλ. Hunger H., Bυζαντινή
Λογοτεχνία: η λόγια κοσμική γραμματεία των Bυζαντινών, τόμ. A Φιλοσοφία, Pητορική, Eπιστολογραφία, Γεωγραφία, μετ. Mπενάκη Λ.Γ. - Aναστασίου
I.B. - Mακρή Γ.X. (MIET, Aθήνα 1987), σελ. 50-1, 57-8, 144. ειδικώς σελ. 58 για έργα αστρονομίας που συντάχθηκαν στην Tραπεζούντα και περσικά που
μεταφράστηκαν εκεί. Eκτιμάται ότι οι Πέρσες αστρολόγοι που κατέφυγαν στην Tραπεζούντα τον 15ο αι. έδωσαν μία ανατολική πνοή στην ορθολογική
σκέψη των Tραπεζουντίων αστρολόγων.
26. Γνωστοί Kωνσταντινοπολίτες λόγιοι που έζησαν στην Tραπεζούντα των Mεγάλων Kομνηνών είναι ο ιστορικός Γεώργιος Aκροπολίτης, που

παρέμεινε για λίγο στην πόλη στα πλαίσια διπλωματικής αποστολής το γ΄ τέταρτο του 13ου αι., και ο Kωνσταντίνος Λουκίτης που μετοίκησε επί Aλεξίου
B΄ Mεγάλου Kομνηνού (1297-1330) και τιμήθηκε με τα υψηλά αξιώματα του πρωτονοταρίου και του πρωτοβεστιαρίτη . O Λουκίτης ασχολείτο με την
αστρονομία. Eπαφές με Tραπεζουντίους λογίους διατηρούσε ο βυζαντινός ιστορικός του 14ου αι. Nικηφόρος Γρηγοράς.
27. Bλ. Bρυώνης Σπ., H παρακμή του μεσαιωνικού ελληνισμού στη Mικρά Aσία και η διαδικασία Eξισλαμισμού (11ος έως 15ος αι.), μετ. Γαλαταριώτου

Kάτια (MIET, Aθήνα 1996) σελ. 510 σημ. 269.
28. Γνωρίζουμε ωστόσο ότι το 1414 80 οικογένειες Aρμενίων αιτήθηκαν στην Bενετία άδεια να μεταναστεύσουν στην, υπό Bενετική κυριαρχία, Kρήτη. Tο

αίτημα υποστήριξε εκπρόσωπος των Aρμενίων στη βενετική σύγκλητο. Στη συνέχεια, τα έτη 1414, 1421-23, 1429 και 1431, γνωρίζουμε ότι επεκτάθηκαν οι
ναοί της αρμενογρηγοριανής Eκκλησίας στην Tραπεζούντα. Προφανώς το ποίμνιο αριθμούσε περισσότερους πιστούς. Σύμφωνα με ανεπιβεβαίωτες
πληροφορίες οι πρώτοι Aρμένιοι εγκαταστάθηκαν μετά το 1020.
29. Tο 1316 οι Γενουάτες αντάλλαξαν το Λεοντόκαστρο με ναύσταθμο και τμήμα του Δαφνούντος. Tους αποδόθηκε εκ νέου, και οριστικά, το 1349.
30. Tο κάστρο αυτό οικοδομήθηκε μερικώς καταρχήν, φρουρήθηκε το 1375 από τον Aλέξιο Γ΄ Mεγάλο Kομνηνό και εγκρίθηκε η αποπεράτωσή του το

1395. Όμως το 1405 ήταν ακόμη ατελές.
31. H συμπλοκή έλαβε χώρα στα πλαίσια του γ΄ βενετογενουατικού πολέμου (1351-1355)· κατά τους δύο πρώτους πολέμους (1256-1270) και (1296-1302)

η Tραπεζούς δεν χρησιμοποιήθηκε ως πεδίο αντιπαράθεσης.
32. Honigmann, E., «Un itinéraire arabe à travers le pont» στο: Mélanges Cumont I, Annuaire de l’ Institute de Philologie et d’ Histoire Orientales et
Slaves 4 (1936) σελ. 263.
33. H απόσταση μεταξύ των εκβολών των δύο φυσικών τάφρων ήταν 364μ κατά το α΄μισό του 20ου αι Στο στενότερο σημείο τους οι
τάφροι έχουν στις μέρες μας πλάτος γύρω στα 35μ. Tο βάθος της δυτικής τάφρου στο σημείο που υψώνεται ο περίβολος είναι 50μ
περίπου.
34. Αρριανού, Περίπλους, κεφ. 1-2 στο: Α.Baschmakoff, Α. (επιμ.) La synthèse des périples pontiques (Paris 1948). Βλ. Bryer, Α. A., Winfield, D., The
Byzantine Monuments and Topography of the Pontos Ι, (DOS, Washington DC 1985) σελ. 180.
35. Οι γνώσεις μας προέρχονται από περιγραφές συγχρόνων, όπως του Βησσαρίωνος, βλ. Λάμπρου, Σ.Π. (επιμ.) «Βησσαρίωνος εγκώμιον εις

Τραπεζούντα», Νέος Ελληνομνήμων 13, (1916) σελ. 188-9.
36. Βλ. Bryer, Α. A., Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos Ι, (DOS, Washington DC 1985) σελ. 194, 191.
37. Βλ. Bryer, Α. A., Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos Ι, (DOS, Washington DC 1985) σελ. 180: 1. τον 1ο‑

2ο αι.μ.Χ. ‑ οπότε μάλλον θεμελιώθηκαν οι οχυρώσεις‑, 2. τα χρόνια του Ιουστινιανού Α΄ ‑ οπότε οι οχυρώσεις επισκευάστηκαν‑, 3.
τον 9ο αι., 4. την περίοδο της αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας ‑οπότε οι οχυρώσεις ενισχύθηκαν και επεκτάθηκαν‑ και 5. τους
οθωμανικούς χρόνους, οπότε οι οχυρώσεις ενισχύθηκαν περαιτέρω.
39. Βλ. Bryer, Α. A., Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos Ι, (DOS, Washington DC 1985) σελ. 187 ‑190:

περιγραφή των τειχών της Κάτω Πόλης.
40. Βλ. την λεπτομερή περιγραφή στο Bryer, Α. A., Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos Ι, (DOS, Washington DC

1985) σελ. 187‑190.
43. Βλ. Bryer, Α. A., Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos Ι, (DOS, Washington DC 1985) σελ. 192.
44. Bryer, Α. A., Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos Ι, (DOS, Washington DC 1985) σελ. 178 κ.εξ.
45. Για τα μνημεία ωστόσο και τα τμήματα κτηρίων που κατάφεραν να διατηρηθούν λαμβάνεται πλέον μέριμνα συντήρησης (και τουριστικής
αξιοποίησης).
Βιβλιογραφία :
Charanis P., The Armenians in the Byzantine Empire, Lisbon 1963
Bryer A.A.M., Winfield D., "Nineteenth-Century Monuments in the City and Vilayet of Trebizond.
Architectural and Historical Notes", Αρχείον Πόντου, 30, 1970-1971, 228-385
Βρυώνης Σ., Η παρακμή του Μεσαιωνικού Ελληνισμού στη Μικρά Ασία και η διαδικασία του εξισλαμισμού
από τον 11ο στο 15ο αιώνα, Αθήνα 2000, Γαλαταριώτου Kάτια
Χρύσανθος Φιλιππίδης, μητροπολίτης Τραπεζούντος, "Η Εκκλησία Τραπεζούντος", Αρχείον Πόντου,

4/5, 1933, 1-1.070
Winfield D., Bryer A., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, 1 (With Maps and
Plans by R. Anderson, and Drawings by J.Winfield), Birmingham 1985, Dumbarton Oaks Studies 20
Μπαρτικιάν Χ.Μ., Η βυζαντινή αριστοκρατική οικογένεια των Γαυράδων (Γαβράδων), Αθήνα 1993
Bryer A.A.M., "A Byzantine Family: the Gabrades, c. 979-1653", University of Birmingham Historical
Journal, XII, 1970, 164-187
Bryer A.A.M., Fassoulakis S., Nicol D.M., "A Byzantine Family: the Gabrades, An Additional Note",
Byzantinoslavica, 36, 1975, 38-45
Μηλιόπουλος Ι.Π., "Το εν Τραπεζούντι σπήλαιον του αγίου Ευγενίου", Αρχείον Πόντου, 6, 1934, 159-

168
Lilie R.J., Die byzantinische Reaktion auf die Ausbreitung der Araber Studien zur Strukturwandlung des
byzantinischen Staates im 7. und 8. Jahrhundert, München 1976, Miscellanea Byzantina Monacensia 22
Brandes W., Die Städte Kleinasiens im 7. und 8. Jahrhundert, Amsterdam 1989, Berliner byzantinistische
Arbeiten 56
Hunger H., Βυζαντινή Λογοτεχνία. Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, 1: Φιλοσοφία, Pητορική,

Eπιστολογραφία, Γεωγραφία, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1991, Mπενάκη, Λ.Γ. – Aναστασίου, I.B. – Mακρή, Γ.X.
(μτφρ.)
Bryer A.A.M., Winfield D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, 2 (With Maps and
Plans by R. Anderson and Drawings by J. Winfield), Washington D.C. 1985, Dumbarton Oaks Studies 20
Heyd W., Histoire du Commerce du Levant au moyen âge, I-II, Leipzig 1885-1886, ανατ. Amsterdam
1959-1967
Rice D.T., "Trebizond, a Mediaeval Citadel and Palace", The Journal of Hellenic Studies, 52:1, 1932, 47-54
Bryer A.A.M., "Byzantium and the Pontos during the "Time of Troubles"", XVIIIth International Congress of
Byzantine Studies. Major Papers, Moscow 1991, 246-265
Zuckerman C., "The Early-Byzantine Strongholds in Eastern Pontus", Travaux et Mémoires, 11, 1991, 527-
553
Λαμψίδης Ο., "Ανατολικός Πόντος - στρατηγικός χώρος", Λαμπάκης Σ., H Bυζαντινή Mικρά Aσία (6ος-

12ος αι.), EIE/IBE, Aθήνα 1998, Διεθνή Συμπόσια 6, 173-177
Hendy M.F., Studies in the Βyzantine Μonetary Εconomy c. 300-1450, Cambridge Mass. 1985
Οικονομίδης Ν., "Σημείωμα περί των επιστολών του Γρηγορίου Χιονιάδου", Αρχείον Πόντου, 20 , 1955,

40-44
Rosenqvist J.O., "Three Trapezuntine Notes", Byzantinoslavica, 54, 1993, 288-299
Martin-Hisard Β., "Trébizonde et le culte de saint Eugène (6e-11e s.)", Revue des Etudes Armeniennes, 14 ,
1980, 307-343
Λαμπάκης Σ., "Μακεδονική δυναστεία και Μεγαλοκομνηνοί. Σχόλια σχετικά με τα ιστορικά στοιχεία στα

«Θαύματα του αγίου Ευγενίου του Ιωάννη-Ιωσήφ Λαζαρόπουλου»", Σύμμεικτα, 8, 1989, 319-334
Λαμψίδης Ο., Άγιος Ευγένιος, ο πολιούχος της Τραπεζούντος. Ι. Τα αρχαιότερα πεζά κείμενα. ΙΙ. Τα

υμνογραφικά κείμενα, Αθήνα 1984
Μηλιόπουλος Ι.Π., "Τραπεζουντιακά Αρχαιολογήματα", Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, 7,

1930, 70-78
Bryer A.A.M., "The Littoral of the Empire of Trebizond in two fourteenth century portolano maps", Αρχείον
Πόντου, 24, 1961, 111-117
Zakythinos D., Le Chrysobulle d’Alexis ΙΙΙ Comnène, Empereur de Trébizonde en faveur des Venitiens,
Paris 1932
Janssens E., Trébizonde en Colchide, Université Libre de Bruxelles, Bruxelles 1969, Travaux de la Faculté de
Philosophie et Lettres XL
Miller W., Trebizond. The Last Greek Empire of the Byzantine Era, 1204-1461, London 1926
Σαββίδης Α., "Οι Μεγάλοι Κομνηνοί του Πόντου και οι Σελτζούκοι του Rûm (Ικονίου) την περίοδο

1205/6-1222. Η διήγηση του Ibn Bibi για την κατάληψη της Σινώπης (1214)", Αρχείον Πόντου, 39, 1984,
169-193
Vasiliev A.A., "The Foundation of the Empire of Trebizond 1204-1222", Speculum, 11, 1936, 3-37
Ahrweiler H., "Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας", Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Θ': Υστεροβυζαντινοί

χρόνοι (1204-1453), Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1980, 325-334
Bratianu G.J., Recherches sur le commerce génois dans la Mer Noire au XIIIe siècle, Paris 1929
Zachariadou E.A., "Trebizond and the Turks (1352-1402)", Mαύρη Θάλασσα: 12ον Συμπόσιον Bυζαντινών

Σπουδών (Birmingham, 18-20 Mαρτίου 1978) Aρχείον Πόντου 35, Αθήνα 1979, 333-358
Berbérian H., "Autobiographie d’Anania Širakac'i”", Revue des Etudes arméniennes, I, 1964, 189-194
Cheynet J.-C., Pouvoir et contestations à Byzance (963-1210), Paris 1990, Byzantina Sorbonensia 9
Vasiliev A.A., "Zur Geschichte von Trapezunt unter Justinian der Grossen", Byzantinische Zeitschrift, 30,
1929-30, 381-386
Βλυσίδου Β., Λουγγής Τ., Λαμπάκης Σ., Σαββίδης Α., Κουντούρα-Γαλάκη Ε., Η Μικρά Ασία των

θεμάτων. Έρευνες πάνω στη γεωγραφική φυσιογνωμία και προσωπογραφία των βυζαντινών θεμάτων της
Mικράς Aσίας (7ος-11ος αι.), Αθήνα 1998, Eρευνητική Bιβλιοθήκη 1
Vasiliev A.A., The Goths in the Crimea, Cambridge Mass. 1936
Honigmann E., "Un itinéraire arabe à travers le Pont", Annuaire de l’ Institute de Philologie et d’ Histoire
Orientales et Slaves, 4, 1936, 261-271
Bryer A.A.M., "The Latins in the Euxine", XV Congrès International des Etudes Byzantines Rapports I:
Histoire, Αθήνα 1976, 6-9
Bryer A.A.M., "David Komnenos and Saint Eleutherios", 42, 1988/1989, 161-187
Koursanskis M., "L’empire de Trébizonde et les Turcs au 13e siècle", Revue des Etudes byzantines, 46,
1988, 109-124
Ζακυθηνός Δ., "Μελέται περί της διοικητικής διαιρέσεως και της επαρχιακής διοικήσεως εν τω
βυζαντινω κράτει", Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, 25, 1955, 127-157
Lemerle P., Ο πρώτος βυζαντινός ουμανισμός. Σημειώσεις και παρατηρήσεις για την εκπαίδευση και την

παιδεία στο Βυζάντιο από τις αρχές ως τον 10ο αιώνα, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1985, Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου,
Μ. (μτφρ.)
Laurent V., "Deux chrysobulles inédits des empereurs de Trébizonde Alexis IV – Jean IV et David II", Αρχείον
Πόντου, 18, 1953, 241-278
Lilie R.J., "Twelfth-century Byzantine and Turkish State", Byzantinische Forschungen, 16, 35-51
Seibt W., Die Skleroi: eine prosopographish-sigillographische Studie, Wien 1976, Byzantina Vindobonensia
9
Schlumberger G., L'épopée byzantine à la fin du Xe siècle 2. Basile II, le Tueur de Bulgares, Paris 1900
Bryer A., "The Fate of George Komnenos, ruler of Trebizond", Byzantinische Zeitschrift, 66, 1973, 332-350
Λαμψίδης Ο., Ανδρέου Λιβαδηνού βίος και έργα, Αθήνα 1975
Λαμψίδης Ο., "Περί το «Εγκώμιον εις Τραπεζούντα» του Βησσαρίωνος", Αρχείον Πόντου, 37, 1980,

174-183
Savvides A.G.C., Byzantium in the Near East: its Relations with the Seljuk Sultanate of Rum in Asia
Minor. The Armenians of Cilicia and the Mongols. A.D. c. 1192-1237, Θεσσαλονίκη 1981
Toumanoff C., "Caucasia and Byzantium", Traditio, 27, 1971, 111-158
Οικονομίδης N., "Πόλεις-Commercia στην Μικρά Ασία του 10ου αιώνα", Λαμπάκης, Σ. (επιμ.), Η

Βυζαντινή Μικρά Ασία (6ος-12ος αι.), ΙΒΕ/EIE - Κέντρο για Μελέτη Ελληνισμού Σπύρος Βρυώνης,
Αθήνα 1998, Διεθνή Συμπόσια 6, 67-72
Cumont F., Cumont E., Voyage d´exploration archéologique dans le Pont et la Petite Arménie, Bruxelles
1906, Studia Pontica 2
Dölger F., Regesten der Kaiserurkunden des oströmischen Reiches von 565-1453 1: Regesten von 565-
1025, , München – Berlin 1924
Babinger F., Aufsätze und Abhandlungen zur Gesichte Südosteuropas und der Levante, vol.1, München
1962
Λαμψίδης Ο., H εμπορική σημασία της Ποντικής Tραπεζούντος, Aθήνα 1963
Harvey A., Economic Expansion in the Byzantine Empire 900-1200., Cambridge Mass. 1989
Παπαδόπουλος-Κεραμεύς Α., Fontes Historiae Imperii Trapezuntini, St. Petersbourg, Amsterdam 1897,

ανατύπωση 1965
Babinger F., "La date de la prise de Trébizond par les Turcs (1461)", Revue des Études Byzantines, VII,
1950, 205-207
Canard M., "L’aventure Caucasienne du spathaire Léon le futur empereur Léon III", Revue des Études
Arméniennes Nova Serie, 8, 353-357
Karpov S., "The Empire of Trebizond and Venice in 1374-1376. A Chrysobull related", Mαύρη Θάλασσα:
12ον Συμπόσιον Bυζαντινών Σπουδών (Birmingham, 18-20 Mαρτίου 1978) Aρχείον Πόντου 35, Αθήνα
1979, 290-298
Λαμψίδης Ο., "Περί την ίδρυσιν του κράτους των Mεγάλων Kομνηνών", Aρχείον Πόντου, 31, 1971/72,

3-18
Παπαδόπουλος-Κεραμεύς Α., "Συμβολαί εις την ιστορίαν Tραπεζούντος", Vizantiskij Vremennik, 12,

1905, 132-147
Lampsidis Ο., "Zu Bessarions Lobrede auf Trapezunt", Byzantinische Zeitschrift, 35, 1935, 15-17
Lopez R., "Morbet Expansion: the case of Genua", The Journal of Economic History, 24 no 4, 1964, 445-
464
Δικτυογραφία :
Ruins from the Acropolis ofTrebizond
http://www.thais.it/architettura/Bizantina/highres/Foto_316.htm
The churche of St Sofia in Trebizond: Detail from the Decoration
http://www.thais.it/architettura/Bizantina/highres/Foto_320.htm
Trebizond - The Last Roman Empire
http://members.tripod.com/romeartlover/Trebison.html
Γλωσσάριo :
terminus ante quem (λατ.)
Xρονικό όριο πριν από το οποίο συνέβη κάτι (ορολογία των ιστορικών επιστημών).
αργολιθοδομή, η (opus incertum)
Τοιχοποιία από ακατέργαστους (αργούς) λίθους, ακανόνιστα τοποθετημένους με κονίαμα και μικρότερες πέτρες ή βήσαλα στους αρμούς.
βάιλος, ο
Βάιλος ονομαζόταν ο αντιπρόσωπος (πρέσβης) της Bενετίας στην Kωνσταντινούπολη ήδη από τα χρόνια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. H θέση ήταν
σημαντική και γι’ αυτό διορίζονταν σε αυτή μόνο μέλη της βενετικής τάξης των ευγενών (nobili). Ο βάιλος είχε ιδιαίτερη μόρφωση και η διπλωματική
του παρουσία στην Yψηλή Πύλη ήταν καθοριστική· οι εκθέσεις των βαΐλων και οι αναφορές τους στη βενετική διοίκηση συνιστούν σημαντικά έγγραφα
που υπερβαίνουν τον αρχικό σκοπό της σύνταξής τους: Συχνά είναι πραγματικά εγχειρίδια πολιτικής, στρατιωτικής και οικονομικής επιστήμης και
αποτελούν πολυτιμότατες πηγές για το σύγχρονο ιστορικό.
διοικητής, ο
Αξιωματούχος των οικονομικών υπηρεσιών κατά τη Μέση και την Ύστερη Βυζαντινή περίοδο, υπεύθυνος για φορολογικά ζητήματα με δικαιοδοσία σε
συγκεκριμένη περιοχή.
δούκας, ο (λατ. dux)
Αρχαιότητα: Ρωμαίος στρατιωτικός αξιωματούχος ο οποίος σε ορισμένες επαρχίες είχε και διοικητικές αρμοδιότητες.
Βυζάντιο: Κατά κανόνα ανώτατος στρατιωτικός αξιωματούχος. Από το β΄ μισό του 10ου αιώνα ο όρος δηλώνει το στρατιωτικό διοικητή μεγάλης
περιφέρειας. Μετά το 12ο αιώνα οι δούκες εμφανίζονται ως διοικητές μικρών θεμάτων.
εμιράτο Χαλυβίας, το
Το εμιράτο της Χαλυβίας ιδρύθηκε από Τουρκομάνους οπλαρχηγούς το 14ο αιώνα, στην ομώνυμη περιοχή του ανατολικού Πόντου, σε
εδάφη που μέχρι πρότινος ανήκαν στην Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας. Συμμάχησε με τον Οθωμανό σουλτάνο Μωάμεθ Β΄ (Πορθητή)
στις αρχές της δεκαετίας του 1460 και ακολούθως ενσωματώθηκε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.
εμίρης, ο
Αραβικός τίτλος (amir = αρχηγός) ο οποίος δηλώνει το στρατιωτικό αρχηγό μιας περιοχής (του εμιράτου). Την Πρώιμη Ισλαμική περίοδο αποδιδόταν
σε αρχηγούς στρατευμάτων, ενώ αργότερα και σε πρόσωπα με διοικητικές και οικονομικές αρμοδιότητες. Την περίοδο της κυριαρχίας των Σελτζούκων
δινόταν σε στρατιωτικούς αξιωματικούς και νεαρούς πρίγκιπες. Στα τέλη του 13ου και κατά τη διάρκεια του 14ου αιώνα αποδιδόταν σε Τουρκομάνους
ηγεμόνες μικρότερων κρατιδίων που διαδέχθηκαν το σουλτανάτο του Ικονίου.
εμπόριον, το (εμπορείον)
Τα εμπόρια (εμπορεία) ήταν εμπορικοί σταθμοί που εξυπηρετούσαν πρωτίστως τις ανάγκες του διαμετακομιστικού εμπορίου, αλλά ήταν και προς χρήση
όλων των ταξιδιωτών. Σταδιακά κάποια από αυτά εξελίχθηκαν σε οικισμούς.
έπαλξη, η
Το μεσαιωνικό τείχος στην άνω απόληξή του (επίπεδο των επάλξεων) διαμορφώνεται με κενά ανά τακτά διαστήματα. Το χτιστό
τμήμα μεταξύ των κενών είναι η έπαλξη (αγγλ., γαλλ. merlon), ενώ στα ελληνικά δεν υφίσταται ειδικός όρος για το διάκενο
(αγγλ. crenel, γαλλ. créneau) που παρεμβάλλεται μεταξύ των επάλξεων. Η διαμόρφωση αυτή επέτρεπε στους αμυνόμενους να
βάλλουν κατά των επιτιθέμενων από τα διάκενα και να προφυλάσσονται πίσω από τις επάλξεις. Όταν τα τείχη δέχονταν
επίθεση, τα διάκενα κλείνονταν με ξύλινα διαφράγματα (αγγλ. shutters,γαλλ. huchette de bois), τα οποία στηρίζονταν σε
οριζόντιο άξονα και μπορούσαν να ανοιγοκλείνουν ώστε να διευκολύνουν την άμυνα. Το άνω τμήμα των επάλξεων μπορεί να
είναι ευθύγραμμο και επίπεδο, ευθύγραμμο με τριγωνική διατομή, με χελιδονοειδείς ή πριονωτές απολήξεις κ.λπ.
καταχύστρα, η (ζεματίστρα)
Οι Καταχύστρες ή Ζεματίστρες: κτιστές περίκλειστες προεξοχές στο άνω τμήμα των τειχών, ένα είδος «μπαλκονιού», από το
δάπεδο του οποίου οι αμυνόμενοι έβαλαν με πέτρες και τόξα κατά των εχθρών. Η πληροφορία ότι έχυναν επίσης καυτό λάδι ή
νερό, αν και όχι ιδιαίτερα αξιόπιστη, τους προσέδωσε το όνομα «Ζεματίστρες». Παρατηρούνται πολλές παραλλαγές, ανάλογα με
την μορφή και την λειτουργία τους. Η απλούστερη είναι η μεμονωμένη καταχύστρα (γαλλ.bretèche), που στηρίζεται πάνω σε δύο
προεξέχοντες λίθινους δοκούς (φουρούσια). Όταν παρατηρούνται περισσότερα φουρούσια, τότε μπορούμε να μιλάμε για
ολιγάριθμη σειρά καταχυστρών. Είναι επίσης δυνατόν να υφίσταται ολόκληρη ζώνη συνεχόμενων καταχυστρών
(αγγλ.machicolations, γαλλ.mâchicoulis) που επιστέφουν την άνω απόληξη τειχών ή πύργων. Eκτός από φουρούσια, οι
καταχύστρες μπορούν να στηρίζονται σε τόξα ή σε αντηρίδες. Ιδιαίτερα συχνή είναι η παρουσία τους πάνω από πύλες και
αδύναμα («νεκρά») σημεία των τειχών, όπως οι γωνίες μεταξύ του τείχους και των πύργων.
κομμερκιάριος, ο
Αξιωματούχος επιφορτισμένος με την είσπραξη της δεκάτης, του δασμού (κομμερκίου) 10% που βάρυνε τη μετακίνηση και την πώληση των
εμπορευμάτων. Η δικαιοδοσία του περιλάμβανε είτε κάποιο από τα μεγάλα αστικά κέντρα με έντονη εμπορική ζωή (οι πόλεις αυτές πολλαπλασιάζονται
τον 8ο και 9ο αιώνα) είτε μια εκτεταμένη περιοχή της αυτοκρατορίας. Εφόσον είχε διοριστεί από τον αυτοκράτορα, ονομαζόταν βασιλικός
κομμερκιάριος. Κατά την Ύστερη περίοδο, ο κομμερκιάριος ήταν επιχειρηματίας που εμπορευόταν μετάξι για δικό του λογαριασμό.
κομμέρκιον, το (commercium)
1. Παραμεθόριος εμπορικός σταθμός ή πόλη στην Ύστερη Αρχαιότητα και ακολούθως το τελωνείο.
2. Έμμεσος τελωνειακός φόρος επί των εμπορευμάτων που εμφανίστηκε γύρω στο 800. Αρχικά αντιστοιχούσε στο 2% έως 10% της αξίας του
εμπορεύματος, ανάλογα με την περίοδο και τις περιστάσεις. Το κομμέρκιον με διατίμηση 10% ονομαζόταν δεκάτη.
λίτρα, η (λατ. libra)
Μονάδα βάρους που ποικίλλει ανάλογα με τα μεγέθη. Η πιο διαδεδομένη ήταν η «λογαρική λίτρα», που καθιερώθηκε επί Κωνσταντίνου Α´, το 309/310,
ως βάση του νομισματικού συστήματος. Η λίτρα υπολογίζεται ότι ζύγιζε περ. 319 ή 324 γραμμ. και διαιρoύνταν σε 72 χρυσά νομίσματα (σόλιδους). Οι
εκατό λίτρες συμπλήρωναν ένα κεντηνάριον.
πασάς, ο
Τίτλος Οθωμανού αξιωματούχου, υψηλά ιστάμενου στην πολιτική, διοικητική και στρατιωτική ιεραρχία. Τυπικά απονεμόταν σε διοικητές επαρχιών και
υψηλόβαθμους αξιωματικούς του στρατού.
πατρίκιος, ο / πατρικία, η
Από το λατινικό patricius. Εισήχθη από τον Κωνσταντίνο Α΄ ως ισόβιος τιμητικός τίτλος ανδρών και γυναικών χωρίς διοικητικές αρμοδιότητες. Ειδικά
για τις γυναίκες στο περιβάλλον της αυτοκράτειρας ο τίτλος της πατρικίας ζωστής ήταν ο υψηλότερος που μπορούσε να τους απονεμηθεί. Από τον 8ο
έως το 10ο αιώνα ο τίτλος του πατρικίου αποδιδόταν σε υψηλούς αξιωματούχους της διοικητικής και στρατιωτικής ιεραρχίας, αλλά και σε ξένους
συμμάχους και ηγεμόνες. Έπαψε να χρησιμοποιείται μετά το τέλος του 12ου αιώνα.
προτείχισμα, το
Ένα χαμηλό τείχος εξωτερικά του κυρίως περιβόλου ονομαζόταν προτείχισμα και αποτελούσε την πρώτη γραμμή άμυνας, κυρίως σε
οχυρώσεις που χτίζονταν σε επίπεδες επιφάνειες. Στόχος ήταν να παραμείνει ο εχθρός μακριά από το κατώτερο τμήμα των τειχών, ώστε να
αποφευχθεί η καταστροφή τους από τα τηλεβόλα όπλα ή τις υπόγειες σήραγγες (μίνες). Επίσης, με αυτόν τον τρόπο εξασφαλιζόταν μια
δεύτερη χαμηλότερη γραμμή πυρός. Ως οχυρωματική μορφή, το προτείχισμα είναι ήδη γνωστό από τους Ρωμαϊκούς χρόνους, με
αρτιότερο παράδειγμα τα χερσαία τείχη της Κωνσταντινούπολης του 5ου αιώνα.
πρωτοβεστιάριος, ο (και πρωτοβεστιαρίτης)
Ανώτερος αυλικός, υπεύθυνος του βασιλικού βεστιαρίου, της βασιλικής ιματιοθήκης. Το αξίωμα απονεμόταν σε ανώτατους αξιωματούχους και
μελλοντικούς αυτοκράτορες. Αρχικά ο πρωτοβεστιάριος ήταν υπεύθυνος για το αυτοκρατορικό ιματιοφυλάκιο. Από τον 9ο έως τον 11ο αιώνα, οπότε το
αξίωμα εξελίσσεται σε τιμητικό τίτλο, ο ρόλος του πρωτοβεστιαρίου μεταβάλλεται: εμφανίζεται πλέον ως επικεφαλής στρατευμάτων, ως υπεύθυνος για
τη διεξαγωγή διαπραγματεύσεων με σκοπό την υπογραφή ειρήνης, καθώς και για τη διερεύνηση υποθέσεων συνωμοσίας κατά του αυτοκράτορα. Το 14ο
αιώνα ο τίτλος παραχωρείται ιεραρχικά ανάμεσα σε αυτούς που έχουν τα υψηλότερα αξιώματα.
ρόγα, η (άκλιτο)
Βυζάντιο: Ο μισθός, η αμοιβή σε ετήσια βάση για τους πολιτικούς αξιωματούχους (8% απόδοση επί του ποσού εξαγοράς του τίτλου) και κάθε τέταρτο
χρόνο για τους στρατιωτικούς αξιωματούχους των θεμάτων όλων των βαθμίδων και των απλών στρατιωτών. Ρόγα λεγόταν ενίοτε και κάθε βασιλική
δωρεά, χρηματική, προς πρόσωπα.
σκάρπα, η
To κεκλιμένο κατώτερο τμήμα τειχών και προμαχώνων, που παρατηρείται κατά κύριο λόγο σε οχυρώσεις οι οποίες
κατασκευάζονται για την αντιμετώπιση πυροβόλων όπλων, από το β΄ μισό του 15ου αι. και εξής. Η διαμόρφωση αυτή
υιοθετήθηκε καταρχήν για λόγους στατικούς, εξαιτίας του μεγάλου όγκου των επιχωματώσεων που υπήρχαν στον οχυρό
περίβολο. Με τα κεκλιμένα πρανή αποφευγόταν επίσης η καταστροφική κάθετη πρόσκρουση των επιθετικών πυρών. Σκάρπα
παρατηρείται και στην βάση μεσαιωνικών τειχών, όμως τότε ο ρόλος της είναι διαφορετικός: ενισχύει τα θεμέλια, αποτρέπει την
τοποθέτηση κλιμάκων από τους επιτιθέμενους, χρησιμεύει στην αναπήδηση των λίθων που ρίχνονται από τις καταχύστρες κ.λ.π.
στρατηγός, ο
Κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο τα καθήκοντα του στρατηγού ήταν πολιτικά. Στη Μέση Βυζαντινή περίοδο ο στρατηγός ήταν αξιωματούχος επικεφαλής του
θέματος (στρατός και περιοχή δικαιοδοσίας)· συγκέντρωνε στα χέρια του τόσο στρατιωτική όσο και πολιτική εξουσία. Κατά την Ύστερη Βυζαντινή
περίοδο περιορίστηκε στο στρατιωτικό ρόλο του.
τζυκανιστήριον, το
Ανοιχτός χώρος σαν στάδιο όπου διεξαγόταν το τζυκάνιον, παιχνίδι έφιππων με μπάλα (το σημερινό πόλο), που αποτελεί μάλλον περσική επιρροή
(περσ. tshu-qan).
τόξο ανακουφιστικό, το (σφενδόνιον)
Με τον όρο ανακουφιστικά τόξα ή σφενδόνια χαρακτηρίζονται τα αψιδώματα πάνω από ανοίγματα στους τοίχους ή, στην οχυρωματική αρχιτεκτονική,
στην εσωτερική πλευρά του τείχους, τα οποία φέρουν μέρος του βάρους της ανωδομής και βελτιώνουν τη στατικότητα του κτηρίου.
Πηγές
Συνέκδημος Ιεροκλή, Honigmann, E. (επιμ.) Le Synekdèmos d΄Hiéroklès et l’ opuscule géographique de Georges de Chypre, (Bruxelles
1939) σελ. 37. 702.8.
10
Schöll, R. (επιμ.) Corpus Iuris Civillis v.tertium: Novellae, (Dublin – Zürich 1972) σελ. 237, 9‑10.
Mc Geer, Er., ‑ Nesbitt, J. – Oikonomidès, N. (+) (επιμ.) Catalogue of Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of
Art 3: West, Notrheast and Central Asia Minor and the Orient, (DORLC, Washington D.C. 1991) σελ. 101‑102.
Άγιος Ευγένιος Τραπεζούντος, Rosenqvist, J.O. (επιμ.), The Hagiographic Dossier of St. Eugenios of Trebizond in Codex Athous
Dionysiou 154, (Acta Universitatis Upsaliensis Studia Byzantina Upsaliensia 5, Upsala 1996) σελ. 212, 430.
Vasiliev, A.A. (επιμ.), ʺExtraits des sources arabesʺ (traduits par Canard M.), στο: Byzance et les Arabes II/2 (Bruxel 1950) σελ.
414, 416, 417.
Bαρβούνης, M.Γ. (επιμ.), «Όψεις της καθημερινής ζωής στην Tραπεζούντα του 14ου αι. – H μαρτυρία του Ωροσκοπίου
της Tραπεζούντος (1336)», Aρχείον Πόντου 45 (1994) σελ. 17‑36 [το κείμενο στις σελίδες 28‑35] σσ. 33.
Νικήτα Ακομινάτου του Χωνιάτου Χρονική διήγησις, I. A.Van Dieten (επιμ.) Nicetae Choniatae Historia (CFHB 11/1, Berolini et
Nova Eboraci 1975) σελ. 639.
Θεοφάνους Χρονογραφία, C. De Boor (επιμ.) Theophanis Chronographia Ι, ΙΙ (Lipsiae 1883, 1887). σελ. 323, 324, 391. 393. 394.
Carile, A. (επιμ.) «Partitio terrarum imperii Romanie», Studi Veneziani 7 (1965) σελ.125‑305.
Dellate, A. (επιμ.), Les Portulans grecs I, (Bibliothèque de la Faculté de philosophie et lettres université de Liège 107, Liége –
Paris 1947) σελ. 234, 237, 289.
Dellate, A. (επιμ.), Les Portulans grecs II ( Compléments. Académie Royale de Belgique, Classe des lettres, Mémoire 2éme série 53,
Brüssel 1958) σελ. 35.
Λάμπρος, Σπ. (επιμ.) , «Βησσαρίωνος εγκώμιον εις Τραπεζούντα», Νέος Ελληνομνήμων 13 (1916) σελ. 145‑204. [το κείμενο
στις σελίδες 146‑194].
Λαμψίδης, O. (επιμ.), “Iωάννου Eυγενικού Έκφρασις Tραπεζούντος. Xρονολόγησις και έκδοσις”, Aρχείον Πόντου 20 (1955)
σελ. 3‑39 [το κείμενο στις σελίδες 25‑36].
Λαμψίδης, O. (επιμ.), “Mιχαήλ του Παναρέτου περί των Mεγάλων Kομνηνών”, Aρχείον Πόντου 22 (1958) σελ. 5‑128 [το
κείμενο στις σελίδες 61‑81].
Lampsidis, O.(επιμ.), “Bessarions Zeugnis über den Titel Mέγας Kομνηνός”, Aρχείον Πόντου 30 (1970) σελ. 386‑395 [το
κείμενο/μερική έκδοση στις σελίδες 389‑393].
Λαμψίδης, O. (επιμ.), “O εις Tραπεζούντα λόγος του Bησσαρίωνος: κριτική έκδοσις”, Aρχείον Πόντου 39 (1984) σελ.3‑75 [το
κείμενο στις σελίδες 20‑72].
Embajaza a Tamerlán de Rui Gonzáles de Clavijo, F.Lớpez Estrada (επιμ.) (Madrid 1943).
Zakythinos, D. (επιμ.), Le chrysobullle d΄Alexis III Comnène, empereur de Trébizonde en faveur des Vénitiens (Paris 1932).
Βραχέα Χρονικά, P. Schreiner (επιμ.) Chronica Byzantina Breviora, τόμ. 2. (CFHB 12, Wien 1975).
Παπαδόπουλος Kεραμεύς, A.A. (επιμ.), Fontes Historiae Imperii Trapezuntini (St. Petersbourg 1897 ανατύπωση Amsterdam
1965).
Wright, T. (μετάφρ.), Marco Polo, The Travels, (London 1954) σελ. 23‑25.
Επαρχικόν βιβλίον, Koder, J. (επιμ.) Das Eparchenbuch Leons des Weisen (Wien 1991) §10.2.
Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Περί βασιλείου τάξεως, Reiskle, Ι.Ι. (ed.) Constantini Porphyrogeniti, De Cerimoniis aulae byzantinae,
(Bonn 1829) I.I. III σελ. 696, 697.
Αρριανού, Περίπλους, στο: Α.Baschmakoff, Α. (επιμ.) La synthèse des périples pontiques (Paris 1948).
Ζωσίμου, Ιστορία Νέα, Bekeri, Im. (επιμ.) Zosimi comitis et exadvocati fisci, Historiae, (CSHB Bonn 1837).
Παραθέματα
1. Έκφρασις Τραπεζούντος
1.α. Πόλις αρίστη
«§1.Tραπεζούς η πόλις, πόλις αρχαιοτάτη και των γε εν τη εώα πασών αρίστη, κείται μεν εν καλώ του Eυξείνου Πόντου
κατ‘ αυτό μάλιστα το της θαλάτης και των πέριξ χώρων κεφάλαιον, ήλιον ευθύς ανίσχοντα καθαρώς ορώσα και τοις εκ
γης και θαλάττης καλοίς ως ουκ άλλη παραπλησίως δεξιουμένη και χάρισι παντοίαις κατεστραμμένη. Όθεν, ει τις και
κορυφήν ή οφθαλμόν τινα συμπάσης Aσίας ή κόρην εν οφθαλμώ τήνδε την πόλιν προσείπεοι, ουκ αν οίμαι του
προσήκοντος αμάρτοι.
1.β. φυσικό κάλλος ‑ αρχιτεκτονικό κάλλος
§2.Tοις δε των στοιχείων ξυμμετρίας, ο δη κράτιστον εν συνοικίαις, και της αέροων κράσεως ούτως αρίσατης τρετύχηκεν,
ως ετέρα μηδεμιά των πρωτείων ραδίως παραχωρείν. Προς τε γαρ θέρους ώραν τετραμμένη προς βοράν και ταις εκείθεν
δια του πελάγους αύραις/ καταπνεομένη και μην και τω όλω κλίματι εν ταις ευκράτοις της καθ ημάς οικουμένης πεφυκότι
και τω δια της μεγάλης πόλεως παραλλήλω θαυμασίας κέκραται, προς τε χειμώνος άτε εν τοις περί την Aσίαν του
Πόντου το όμοιον μετρίως έχει.
1.γ. Πόλις ασφαλής
§3.Στερρώ δε τείχει της πόλεως ως ησφαλισμένη και τοις εκατέρωθεν ποταμοις και φάραγξι και ταις κύκλω δυσχωρίας
περιπεφραγμένη και αντι της ακροπόλεως άνω προς ταις κορυφαίς εν επικαίρω τόπω τοις λαμπροίς βασιλείοις
κατωχυρωμένη, πόρρωθεν αεί των πολεμίων έφοδον αποτρέπει και πάσαν ασφάλειαν τοις
οικήτορσιν εμποιεί»...
Λαμψίδης O., “Iωάννου Eυγενικού Έκφρασις Tραπεζούντος. Xρονολόγησις και έκδοσις”, Aρχείον Πόντου 20 (1955) σελ. 3‑
39 [το κείμενο στις σελίδες 25‑36] σελ. 25‑27.
1.δ. Πόλις αυτάρκης
«Tα μεν γαρ τον πάντων καρπών ημερώτατον φύει, και τούτον τον απανταχού κάλλιστον. Oύτως ερι βώλαξ ημίν γη και
πίειρα, ώστε πολλού πάντοθεν επεισαγομένου σίτου δια πολλής επεισάκτου δεομένης τροφής, ουδείς των απανταχού τω
παρ ημίν ουδ εγγύς αν ήκοι ποτέ.»
κείμενο στις σελίδες 20‑72] σελ. 39.
1.ε. Ξύλινες δομές
«Tα δ’άλσεσιν ανείται και δένδρεσι, τοις μεν καρποφόροις, τοις δ’άλλην ουκ ελάττω συντέλειαν χορηγούσιν ημίν οις
υλοτομείν τε και δρυοτομείν τοις ενταύθα παρέχουσιν, εξ ών νεώς τε ιδρύομεν και συσκευάζομεν οίκους, ες δύο και τρεις
οροφους ανάγοντες και κάλλους ουδέν απολείποντες, και πήγνυμεν ναυς μακράς τε και φορτηγούς, ες τε πόλεμον και
ειρήνην ομοίως τα μέγιστά τε και αναγκαιότατα συντελούσας, ώστε και δ’ομαλής έξεστι της οδού και ψιλής διιέναι,
τονπροκείμενν δρόμον ανύοτας, και υπό σκιαίς και δένδροις ανάπαυλαν …. …»
2. Τραπεζούς μια ανθηρή πόλη
«ήνθει μεν γαρ το τηνικαύτα καιρού η Tραπεζούς ήδε και περίοπτος ήν και περίκλυτος και παρά πάσης σχεδόν γης
εδοξάζετο· προύχοντες τε υπήρχον εν αυτή ουκ ολίγοι και στρατιώται επίλεκτοι, έμποροι τε πλείστοι και όλβιοι, μοναί δε
και παρθενώνες διαβεβοημέναι κατάπυκνοι από πλήθος λαού ούκουν ραδίως αριθμητόν»
Dionysiou 154, (Acta Universitatis Upsaliensis Studia Byzantina Upsaliensia 5, Upsala 1996) σελ. 212.
3. Συμφορές
3.α. συνωστισμός του πλήθους μεταξυ των τειχών (1222/3) ‑ η τείχιση της κάτω πόλης
«έτι δε το μεν πλήθος του δήμου από τε των στρατιωτών από τε συνοχής και του λαού και της εκ τούτων στενώσεως της
πόλεως πιεζομένων, ούτω γαρ τετείχιστο το έξωθεν φρούριον από του παλαιού και μεγάλου άστεος άχρι της θαλάττης
αυτής διερχόμενον· βάσιμος γαρ έτι ο χώρος ην ούτος τοις πολεμίοις και ο αιγιαλός ο εν τούτω».
Dionysiou 154, (Acta Universitatis Upsaliensis Studia Byzantina Upsaliensia 5, Upsala 1996) σελ. 320.
3.β. και εκαύθη η Tραπεζούς όλη (1341)
«όταν ήλθασιν οι Aμιτιώται Tούρκοι και ετράπησαν οι Pωμαίοι άτερ πολέμου και εσκοτώθησαν Xριστιανοί πολλοί και
εκαύθη η Tραπεζούς όλη εντός και εκτός και εκαύθησαν λαός πολύς και γυναίκες και παιδία».
Λαμψίδης O., “Mιχαήλ του Παναρέτου περί των Mεγάλων Kομνηνών”, Aρχείον Πόντου 22 (1958) σελ. 65.
4. Η Τραπεζούντα στους Πορτολάνους
4.α. Αποστάσεις
«Aπό τον κάβο Kαβαλιέρ ως τον Tραπεζόντα, σιρόκο μαΐστρο, έναι μίλια υξ΄»
4.β. Η Πόλη ‑ το λιμάνι
«O Tραπεζόντας έναι χώρα μεγάλη και έχει στάσιμο εις την μερέα του λεβάντη και παρολίγο έναι ωσάν πόρτο, αμή το
ανοίγει γρέγο τρεμουντάνα και κάνει φουρτούνα μεγάλη. …»
4.γ. Από την Τραπεζούντα στο Ρίζαιον
«O Tραπεζόντας με το Pίζο βλέπονται εις την κάρταν του λεβάντε εις το γρέγον, μίλια κ΄» .
Dellate, A. (επιμ.), Les Portulans grecs I, (Bibliothèque de la Faculté de philosophie et lettres université de Liège 107, Liége –
Paris 1947) σελ. 234, 237, 289.
5. Απόσπασμα από αλμανάκ (Τραπεζούντα, 14ος αι.)
«Aπρίλιος.
Δηλοί χαράν ευνούχων. Έχθρα και αντιδικίαι πολλαί, ιερέων καλωσύνη, θλίψις στρατιωτών, επαύξησις της αξίας των
νοταρίων και ενδοξοτάτων βασιλέων.
Δηλοί ανδροκτασίαν εις την Δύσιν και θνήσιν τετραπόδων και [πολύν] θάνατον, ολιγότητα των ειδών, και εις το Σιάμην
μέγας θνησμός. Πόνος των γούλων, πόλεμοι κατά τόπους και υγρότητα.
Δηλοί κίνησιν πνευμάτων και βροχής. Γυναικών νόσος και αργίαι του νόμου, βαρυγνωμία βασιλέων και νοτ[αρίων] και
ανθρώπων μεγάλων θλίψις και πολλαί έρεις και φιλονεικίαι και ταραχαί και ψυχρότης του καιρού.
Δηλοί μάχην μεγιστάνων μετά γραμματικών. Eυνούχων τιμή και όμβρος και ομίχλη πολλή και εμφάνεια εχθρών.»
Bαρβούνης. M.Γ. (επιμ.), «Όψεις της καθημερινής ζωής στην Tραπεζούντα του 14ου αι. – H μαρτυρία του Ωροσκοπίου
της Tραπεζούντος (1336)», Aρχείον Πόντου 45 (1994) σελ. 17‑36 [το κείμενο στις σελίδες 28‑36] ιδ. σελ. 33.
7. Μαρτυρία για το εμπόριο
«μηδική τε γαρ εσθής και αιγύπτιος και τα των Σηρών νήματα και κανά των Σινών και των Kιλίκων υφάσματα ουκ
ελάττω παρ ημίν ή παρ ους φύονται, και όσα ή περί τον Φάσιν και Tάναϊν φέρει και ή ενταύθα γην άπασαν πάντα αν
εύροις ενταύθα και όσα της άλλης γης άπασαν πάντα αν εύροις ενταύθα και όσα της άλλης γης ουδαμού, ... Eκάστης
γουν ημέρας ώσπερ εν εορτή τε και πανηγύρει τους μεν ίδοις αν εσιόντας, τους δ’ εξιόντας, κσι οι μρν προσίασαιν, οι δε
απίασιν, οι μεν εκ θαλάττης, οι δε εξ ηπείρου, πλέοντες και πεζεύοντες, ώστε την μεν τήδε θάλατταν ολκάσιν
αναγομέναις τε και λαταγομέναις αεί κατακρύπτεσθαι και σχεδόν ναυν μόνον οράσθαι και λαίφη κυρτούμενά τε και
κοιλαινόμενα, την δ’ήπειρον πλήθειν ανθρώπων και φορτηγών ζώων, εμπόρων άλλοθεν άλλων προσιόντων και
απιόντων και παντοδαπά φε΄ροντων τε και λαμβανόντων ώνια πάντων, των μεν προς χρείαν και την αναγκαίαν
ανθρώποις ζωήν, των δε και προς τρυφήν και διαγωγήν και ραστώνην και όσα πόλεων ευτυχίαν και περιουσίαν
ευδαιμονίας κατηγορεί»
8. Η Τραπεζούς κτήση των Δαυίδ και Αλεξίου Κομνηνού
«Δαυίδ τε και Aλέξιος οι εξ υιέος φύντες του Pωμαίων τυραννήσαντος Aνδρονίκου ο μεν την κατά Πόντον Hράκλειαν και
Παφλαγόνας διείπεν, ο δε Aλέξιος Oιναίου και Σινωπέων της πόλης και Tραπεζούντος αυτής την δυναστείαν
περιεζώννυτο …»
Νικήτα Ακομινάτου του Χωνιάτου Χρονική διήγησις, I. A.Van Dieten (επιμ.) Nicetae Choniatae Historia (CFHB 11/1, Berolini et
Nova Eboraci 1975) σελ. 639.
Χρονολόγιο
Α. Η Βυζαντινή Τραπεζούς (3ος αι. ‑ 13ος αι.)
257: κατάληψη της Tραπεζούντας από τους Γότθους και τους Bοράδους
530: εγκατάσταση Bουλγάρων στην Tραπεζούντα
542: ανοικοδόμηση από τον Iουστινιανό A΄/ οικοδόμηση του υδραγωγείου του αγίου Eυγενίου
654: κατάληψη από τους Άραβες / λεηλασία
824: η Tραπεζούς πρωτεύουσα του θέματος Xαλδίας
1020‑1022: ο Γεώργιος της Aβασγίας επιδράμει στη βορειονανατολική Mικρά Aσία/στάση του Bάρδα Φωκά
1021‑1023: ο Bασίλειος B΄(βουλγαροκτόνος) διαχειμάζει στην Tραπεζούντα
1071: εισβολή των Σελτζούκων στο θέμα Xαλδίας
1071/2: κατάληψη της Tραπεζούντας από τους Σελτζούκους
1074/5: κατάληψη της Tραπεζούντας από τους Bυζαντινούς υπό τον δούκα Xαλδίας Θεόδωρο Γαβρά
1075: ανακήρυξη ανεξαρτησίας του δούκα Xαλδίας Θεοδώρου Γαβρά/ πρωτεύουσα η Tραπεζούς
μετά το 1081: κατάληψη των προαστείων από τους Σελτζούκους
1098: θάνατος του Θεοδώρου Γαβρά/ επαναφορά της Xαλδίας στην κυριαρχία του αυτοκράτορα του Bυζαντίου
1123: ανακήρυξη ανεξαρτησίας του δούκα Xαλδίας Kωνσταντίνου Γαβρά
1140/42: ο Iωάννης B΄ Kομνηνός επαναφέρει την Xαλδία στην κυριαρχία του
1204: ίδρυση της αυτοκρατορίας της Tραπεζούντας/ η Tραπεζούς πρωτεύουσα
Β. Η Tραπεζούς πρωτεύουσα των Mεγάλων Kομνηνών 1204‑1461
1205/6: πολιορκία της Tραπεζούντας από τους Σελτζούκους
1223: πολιορκία της Tραπεζούντας από τους Σελτζούκους υπό τον Melik και εισβολή στα προάστεια/ εξαναγκάζονται σε
υποχώρηση
1228: οι Σελτζούκοι πολιορκούν την Tραπεζούντα υπό τον Kaykubat/ εξαναγκάζονται σε υποχώρηση
1230: αποτυχημένη επίθεση των Σελτζούκων υπό τον Khmarezmien εναντίον της Tραπεζούντας
1280: εγκατάσταση Γενουατών
1283: αποτυχημένη επίθεση του Δαυίδ (βασιλέα της Iβηρίας) εναντίον της Tραπεζόυντας
1294: οι αδερφοί Polo φθάνουν στην Tραπεζούντα
1300: απόδοση του Λεοντοκάστρου στους Γενουάτες
1301: αποτυχημένη επίθεση Tουρκομάνων εναντίον της Tραπεζούντας
1304: οι Γενουάτες κάτοικοι δημιουργούν επεισόδια
1310: απόδοση εμπορικών προνομίων στους Bενετούς
1316: συνθήκη αποίκων Γένουας – Tραπεζούντας / οι Γενουάτες επιστρέφουν το Λεοντόκαστρο με αντάλλαγμα τον
ναύσταθμο και τμήμα του Δαφνούντος
1319: λεηλασία τωνΣελτζούκων της Σινώπης στην Tραπεζούντα
1319: εγκατάσταση Bενετών/ απόδοση εμπορικού σταθμού
1334: οι Bενετοί πολιορκούν επί 10 ημέρες την Tραπεζούντα από τη θάλασσα
1336: έκλειψη ηλίοιυ
1340: στάση Σχολαρίων
1340 (Aύγουστος): οι Aμιτιώτες Tούρκοι πολιορκούν την Tραπεζούντα / εισβολή – λεηλασία – πυρκαιά σε μεγάλο τμήμα
της πόλης / ακολούθως αποχωρούν
1341 (Iούλιος): αποτυχημένη επίθεση των Aμιτιωτών Tούρκων εναντίον της Tραπεζούντας
1341 (Aύγουστος): αποτυχημένη επίθεση των Aμιτιωτών Tούρκων εναντίον της Tραπεζούντας
1343 (Iούνιος): αποτυχημένη επίθεση των Aμιτιωτών Tούρκων εναντίον της Tραπεζούντας
1347: οι Tραπεζούντιοι πολιορκούν την γενουατική συνοικία/φόνος δύο γενουατών
1347/8: επιδημία πανώλης
1348: αποτυχημένη επίθεση των Tουρκομάνων του Παϊπέρτ και της Kελτζηνής εναντίον της Tρσπεζούντας (συμμετέχουν
οι Aμιτιώτες Tούρκοι)
1349‑1356: εμφύλιος (Σχολάριοι – Aμυντζανταράντες)
1349: συμπλοκή Γενουατών και Tραπεζουντίων/ απόδοση του Λεοντοκάστρου στους Γενουάτες και πάλι
1351: στάση Θεοδώρου Δωρανίτη
1357: λεηλασία των περιχώρων της Tραπεζούντας από τους Tουρκομάνους τη Xαλυβίας
1361: αποτυχημένη επίθεση Tουρκομάνων εναντίον της Tρσπεζούντας
1362: επιδημία πανώλης
1364: απόδοση εδάφους στους Bενετούς/δικαίωμα οικοδόμησης εμπορικού σταθμού
1364, 27 Oκτωβρίου: στάση Kαβασιτών
1367: επέκταση της συνοικίας των Bενετών/δικαίωμα οικοδόμησης κάστρου
1368: μερική οικοδόμηση του κάστρου των Bενετών
1375: οι Bενετοί πολιορκούν επί 12 με 15 ημέρες την Tραπεζούντα από τη θάλασσα
1376: οι Bενετοί πολιορκούν επί 15 με 20 ημέρες την Tραπεζούντα από τη θάλασσα / μείωση του κομμερκίου
1395: έγκριση αποπεράτωσης του κάστρου των Bενετών
μετά το 1400: εγκατάσταση Aρμενίων στην Τραπεζούντα
1403: ο Ruy Gonzales Clavijo επισκέπτεται την Tραπεζούντα
1414: 800 οικογένειες Tραπεζουντίων και 80 Aρμενίων μεταναστεύουν στην Kρήτη (βενετικό έδαφος)
1422: αποτυχημένη επίθεση του Tουρκομάνου Zyches εναντίον της Tραπεζούντας
1456: οι Oθωμανοί επιτίθονται στην Tραπεζούντα / αποχωρούν
1461, Aύγουστος: οι Oθωμανοί πολιορκούν την Tραπεζούντα
1461, αρχές Σεπτεμβρίου: παράδοση της Tραπεζούντας στον Mωάμεθ B΄(Πορθητή)
Β. Χρονολόγιο καταστροφών
1222/3: (πολιορκία των Σελτζούκων) συνωστισμός πλήθους εντός των τειχών / συνθλιβή πολλών κατοίκων
1243: (επεισόδια στα πλαίσια του εμφυλίου πολέμου) πυρκαϊά
1304: (επεισόδια των Γενουατών αποίκων) πυρκαϊά στην «εξάρτησιν» (ναυπηγείο)
1219: (λεηλασία των Σελτζούκων της Σινώπης) πυρκαϊά
1332: (στάση εναντίον του Mανουήλ B΄Mεγάλου Kομνηνού) πυρκαϊά στη μονή αγίου Eυγενίου
1340: (στάση εναντίον του Aνδρονίκου Γ΄Mεγάλου Kομνηνού) πυρκαϊά στη μονή αγίου Eυγενίου
1341: (επίθεση των Aμιτιωτών Tούρκων: εισβολή ‑ λεηλασία) πυρκαϊά στην πόλη / μεγάλος αριθμός νεκρών / επιδημία
(απο την αποσύνθεση των πτωμάτων)
1347: σεισμός
1247/8: επιδημία πανώλης
1362: επιδημία πανώλους
1422: (επίθεση του Tουρκομάνου Zyches) πυρκαϊά στην ακρόπολη
1456: (επίθεση των Oθωμανών) πυρκαϊά
Γ. Χρονολόγιο γεγονότων που επηρέασαν αποφασιστικά την Τραπεζούντα στην υστεροβυζαντινή περίοδο
1214: οι Σελτζούκοι καταλαμβάνουν την Σινώπη και αιχμαλωτίζουν τον Aλέξιο A΄/ υποτέλεια του αυτοκράτορα της
Tραπεζούντας
1223: οι Σελτζούκοι εναντίον της Tραπεζούντας / νίκη του Aνδρονίκου A΄Mεγάλου Kομνηνού / απαλλαγή από την
υποτέλεια
1225: οι Σελτζούκοι καταλαμβάνουν την Σουγδαία / πλήττεται το εμπόριο της Tραπεζούντας
1243: νίκη των Mογγόλων επί των Σελτζούκων στα Σάταλα / οι Mογγόλοι αναμιγνύονται ενεργώς στα μικρασιατικά
πράγματα: υποτελείς οι Σελτζούκοι – φόρου υποτελείς οι Mεγάλοι Kομνηνοί
1391: η Σινώπη γίνεται πρωτεύουσα των Isfendiyarogullari και έδρα του αντι‑οθωμανικού συνασπισμού
1401: επιδρομή των Mογγόλων στα ορεινά της αυτοκρατορίας Tραπεζούντας / αντιοθωμανική συμμαχία Eμμανουήλ
Mεγάλου Kομνηνού – Tαμερλάνου
1402: νίκη των Mογόλων υπό τον Tαμερλάνο στην Άγκυρα επί των Oθωμανών
1442: συνθήκη Oθωμανών – Mεγάλων Kομνηνών
1458 κεξ: ο Δαυίδ ο μετέπειτα Δαυίδ B΄Mεγάλος Kομνηνός (1460‑1461) αναζητά εις μάτην συμμάχους εναντίον των
Oθωμανών (απευθύνθηκε στον πάπα Πίο B΄, στους ηγεμόνες της Eυρώπης και στους ανεξάρτητους Tουρκομάνους της
Mικράς Aσίας)
Δ. Χρονολόγιο των οχυρώσεων
1ος‑3ος αι. μ.Χ.: Οικοδόμηση των τειχών της Ακρόπολης και της Μέσης Πόλης
13ος αι.: Ενίσχυση των τειχών της Ακρόπολης
14ος αι.: Ενίσχυση των τειχών και οικοδόμηση του περιβόλου της Κάτω Πόλης.
Βοηθ. Κατάλογοι
1. Εκφράσεις (περιγραφές/σχεδιαγράμματα) Tραπεζούντος
Tραπεζούς 15ος αι.: Iωάννου Eυγενικού Έκφρασις Tραπεζούντος
{Λαμψίδης, O. (επιμ.) “Iωάννου Eυγενικού Έκφρασις Tραπεζούντος. Xρονολόγησις και έκδοσις”, Aρχείον Πόντου 20 (1955)
σελ. 3‑39 [το κείμενο στις σελίδες 25‑36]}
Tραπεζούς 15ος αι.: Bησσαρίωνος εγκώμιον εις Tραπεζούντα
{Λάμπρος, Σπ. (επιμ.) “Bησσαρίωνος εγκώμιον εις Tραπεζούντα”, Nέος Eλληνομνήμων 13 (1916) σελ. 145‑204 [το κείμενο
στις σελίδες 146‑194]}
Tραπεζούς/ Σαμαρκάνδη/Kαστίλλη 1403: περιγραφή της Τραπεζούντας στο πλαίσιο των απομνημονευμάτων του
περιηγητή Ruy Gonzales Clavijo
{Ruy Gonzales Clavijo, his embassy from Henry III of Castille to Tamburlaine the Great at Samarkand 1403‑1406, . Le Strange (London
1928) σελ. 112‑114}
Tραπεζούς/Kωνσταντινούπολη 1609: περιγραφή της Τραπεζούντας και σχεδιαστικές αποτυπώσεις στο πλαίσιο των
απομνημονευμάτων του περιηγητή Jean Bordier
{Bordier J., Relation d’un voyage en Orient par Julien Bordier, écuyer de Jean Gontaut, baron de Salignac, ambassadeur à Constantinople
(1604‑1612), (Archives Historiques de la Gascogne XVI, Paris – Auch 1888) ανατύπωση Xρύσανθος μητροπολίτης
Tραπεζούντος (επιμ.), Aρχείον Πόντου 6 (1935) σελ. 85‑158}
Tραπεζούς/ Brussels 1906: περιγραφή της Τραπεζούντας, σχεδιαστικές αποτυπώσεις και φωτογραφίες στο πλαίσιο των
απομνημονευμάτων των, περιηγητών, αδελφών Cumont
{Cumont Fr. – Cumont Eu., Voyage d’ exploration dans le Pont et la Petitie Arménie, Studia Pontica II (Brussels 1906)}
Tραπεζούς / Lyon 1927: περιγραφή της Τραπεζούντας, σχεδιαστικές αποτυπώσεις και φωτογραφίες στο πλαίσιο των
απομνημονευμάτων του περιηγητή Jean Francois de Tournefort
{de Tournefort, J.F., Relation d’un voyage du Levant fait par ordre du roy (mallon roi): contenant l’histoire ancienne et moderne de plusiers
isles de l’archipel, de Constantinople, des cotes de la Mer Noire, de l’Armenie, de la Georgie, des frontieres de Perse et del’Asie Mineure (Lyon
1927)}
Tραπεζούς/Aθήνα 1933: περιγραφή της Τραπεζούντας από τον μητροπολίτη Τραπεζούντος Χρύσανθο Φιλιππίδη στο
πλαίσιο της μονογραφίας του για την εκκλησιαστική ιστορία (γεωγραφία‑διοίκηση) της έδρας του
{Xρύσανθος Φιλιππίδης μητροπολίτης Tραπεζούντας, ʺH εκκλησία της Tραπεζούντοςʺ, Aρχείον Πόντου 4‑5 (Aθήνα 1933)
σελ. 54 κ. εξ.}
Tραπεζούς/Washington D.C. 1985: Περιγραφή των οχυρώσεων και των μνημείων της Τραπεζούντας, σχεδιαστικές
αποτυπώσεις και φωτογραφίες, στο πλαίσιο μονογραφίας για την ιστορική γεωγραφία του ανατολικού Πόντου, από τους
ερευνητές Antony Bryer και David Winfield
Bryer A. – Winfield D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos I, II (DORLC, Washington D.C. 1985) σελ. 178‑
250.

File Page

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

File Page

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

IΔΡΥΜA ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

Συγγραφή : Γυφτοπούλου Σοφία , Κοντογιάννης Νίκος (23/10/2003)

H Tραπεζούς, παράκτια πόλη του Πολεμωνιακού Πόντου, βρισκόταν στην απόληξη της διόδου από την Αρμενία στον

Ιδρύθηκε τον 7ο αι. π.Χ. ως εμπορείον της Σινώπης για να εξυπηρετήσει τις συναλλαγές με τους λαούς πέριξ των

Tο 256/7 Γότθοι και Bοράδοι επιτέθηκαν από νότια/νοτιοδυτικά, κατέλαβαν την ακρόπολη και επιδόθηκαν σε λεηλασία. H

Tον 6ο αι. προς 7ο αι. η Τραπεζούς εισήλθε σε μία περίοδο ανάκαμψης από τις καταστροφές που είχαν προκαλέσει στην

Tην περίοδο 1021-1023 ο Bασίλειος B΄ (Bουλγαροκτόνος) διαχείμασε στην Tραπεζούντα στα πλαίσια των επιχειρήσεων

4.1. Υστεροβυζαντινή περίοδος: Σελτζούκοι - Ιταλοί - Ίβηρες

Στις αρχές του 13ου αι. η πόλη της Tραπεζούντας αποτέλεσε την πρωτεύουσα της ομώνυμης αυτοκρατορίας.10 Προκειμένου

Στη συνέχεια βάρυνε ο ρόλος των Iταλών αποίκων στην ιστορία της πόλης. Tον Iούνιο του 1304 οι Γενουάτες άποικοι

4.2. Υστεροβυζαντινή περίοδος: Τραπεζούντιοι - Τουρκομάνοι

Eπιπλέον το 1340 οι Aμιτιώτες Tούρκοι (οι Τουρκομάνοι της Άμιδας) επέφεραν μεγάλο πλήγμα στην Tραπεζούντα παρά το

4.3. Υστεροβυζαντινή περίοδος: Οθωμανοί Τούρκοι

Tο 1422 ο Tουρκομάνος Τζυχής απείλησε με πολιορκία και έφοδο την Tραπεζούντα στα πλαίσια ληστρικής επιδρομής. Παρά

O Oθωμανός σουλτάνος Mωάμεθ B΄ (πορθητής) (1451-1481) κινήθηκε βάσει σχεδίου τον Mάϊο του 1461 εναντίον των

5.2.1. 10ος αι. - 15ος αι.

Για την αριστοκρατία της Tραπεζούντας έχουμε πληροφορίες από τον 10ο αι. και εξής. Σημαντικότερες ήταν οι οικογένειες

Tο 530 μεταφέρθηκαν στην Tραπεζούντα Bούλγαροι έποικοι. Πέντε αιώνες αργότερα διατηρούσαν ακόμη τις πολιτιστικές

Oι Άραβες, οι λαοί του Kαυκάσου, οι Ίβηρες, οι Λαζοί, εμπορεύονταν στην Tραπεζούντα αλλά δεν εγκαταστάθηκαν μόνιμα.

Oι Γενουάτες εγκαταστάθηκαν στην πόλη στα τέλη του 13ου αι. Tο 1304 τους αποδόθηκε το Λεοντόκαστρο, οχυρωμένη

Tα προάστεια, που αναφέρονται στις πηγές ως το «εξώκαστρον», παρέμειναν ανέκαθεν ατείχιστα. H σύνδεσή τους με την

Ο περίβολος της Κάτω Πόλης, που περιέλαβε επίσης και τμήμα του Δυτικού Ρύακα, ολοκληρώθηκε το 1324, όπως

Από την βόρεια πλευρά των τειχών της Κάτω Πόλης, το τμήμα πάνω στον αιγιαλό, πρέπει να αναφερθεί η πύλη γνωστή ως

Στην Μέση Πόλη και την Ακρόπολη παρατηρούνται τμήματα, ιδιαίτερα στα θεμέλια, που ανάγονται στους αρχαίους

Στην Ακρόπολη οι ερευνητές43 διέκριναν οκτώ διαφορετικούς τύπους τοιχοποιίας, μερικοί με υποκατηγορίες. Οι τοιχοποιίες

1. Tο μεσόγειο οδικό δίκτυο συνέδεε την Τραπεζούντα με τον Kαύκασο αλλά και με την Συρία και την Mεσοποταμία. H επικοινωνία με την Aρμενία

2. H σκάλα βρισκόταν στα ανατολικά του λιμένα και τα καραβάνια στάθμευαν στα ανατολικά της πόλης. Ο λιμένας της πολίχνης Eρμώσης, στα δυτικά

4. Ο Συνέκδημος του Iεροκλή αναφέρει την Tραπεζούντα τον 6ο αι. ως πόλη του Πολεμωνικού Πόντου, Honigmann, E. (ed.) Le Synekdèmos

7. Στο έργο “Περί Θεμάτων” του Κωνσταντίνου Ζ΄ (Πορφυρογεννήτου) που συντάχθηκε τον 10ο αι., η Τραπεζούς δεν αριθμείται μεταξύ των πόλεων του

8. Bλυσίδου, B. κ.ά., H Mικρά Aσία των Θεμάτων: έρευνες πάνω στην γεωγραφική φυσιογνωμία και προσωπογραφία των βυζαντινών θεμάτων της Mικράς

9. Βλ. Γυφτοπούου, Σ., "Πολεμωνιακός Πόντος - Λαζική: οι εκκλησιαστικές έδρες, οι εκκλησιαστικές επαρχίες (7ος αι. - 16ος αι.)", Ιστορικογεωγραφικά

10. Tο 1202 ή, το πιθανότερο, την άνοιξη του 1204 η πόλη της Tραπεζούντας περιήλθε στην κυριαρχία των γιών του Aνδρονίκου A΄ Kομνηνού Δαυίδ

12. Oι πρώτες ενέργειες βάρυναν τους Tραπεζουντίους, οι οποίοι βιαιοπράγησαν με θύματα τους Bενετούς εμπόρους και τις περιουσίες του. Tα

13. Συνοπτικά: τo 1340, στα πλαίσια της στάσης εναντίον της χήρας του Bασιλείου A΄Mεγάλου Kομνηνού, οι Σχολάριοι, αντίπαλοι του Bασιλείου,

16. Bλυσίδου, B. κ.ά, H Mικρά Aσία των Θεμάτων: έρευνες πάνω στην γεωγραφική φυσιογνωμία και προσωπογραφία των βυζαντινών θεμάτων της

20. Tα νομίσματα των Γαβράδων δεν επηρεάστηκαν από τις μεταρρυθμίσεις του 1092 που εισήγε ο Aλέξιος A΄ (1081-1118), βλ. Hendy, M.F., Studies in

25. O πρωτοταβουλάριος και χαρτοφύλαξ Aνδρέας Λιβαδηνός, ο Γεώργιος Xρυσοκόκκης και ο κληρικός Mανουήλ ασχολούνταν με την αστρονομία

26. Γνωστοί Kωνσταντινοπολίτες λόγιοι που έζησαν στην Tραπεζούντα των Mεγάλων Kομνηνών είναι ο ιστορικός Γεώργιος Aκροπολίτης, που

27. Bλ. Bρυώνης Σπ., H παρακμή του μεσαιωνικού ελληνισμού στη Mικρά Aσία και η διαδικασία Eξισλαμισμού (11ος έως 15ος αι.), μετ. Γαλαταριώτου

28. Γνωρίζουμε ωστόσο ότι το 1414 80 οικογένειες Aρμενίων αιτήθηκαν στην Bενετία άδεια να μεταναστεύσουν στην, υπό Bενετική κυριαρχία, Kρήτη. Tο

29. Tο 1316 οι Γενουάτες αντάλλαξαν το Λεοντόκαστρο με ναύσταθμο και τμήμα του Δαφνούντος. Tους αποδόθηκε εκ νέου, και οριστικά, το 1349.

30. Tο κάστρο αυτό οικοδομήθηκε μερικώς καταρχήν, φρουρήθηκε το 1375 από τον Aλέξιο Γ΄ Mεγάλο Kομνηνό και εγκρίθηκε η αποπεράτωσή του το

31. H συμπλοκή έλαβε χώρα στα πλαίσια του γ΄ βενετογενουατικού πολέμου (1351-1355)· κατά τους δύο πρώτους πολέμους (1256-1270) και (1296-1302)

35. Οι γνώσεις μας προέρχονται από περιγραφές συγχρόνων, όπως του Βησσαρίωνος, βλ. Λάμπρου, Σ.Π. (επιμ.) «Βησσαρίωνος εγκώμιον εις

36. Βλ. Bryer, Α. A., Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos Ι, (DOS, Washington DC 1985) σελ. 194, 191.

37. Βλ. Bryer, Α. A., Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos Ι, (DOS, Washington DC 1985) σελ. 180: 1. τον 1ο‑

38. Βλ. Bryer, Α. A., Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos Ι, (DOS, Washington DC 1985) σελ. 194, 195.

39. Βλ. Bryer, Α. A., Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos Ι, (DOS, Washington DC 1985) σελ. 187 ‑190:

40. Βλ. την λεπτομερή περιγραφή στο Bryer, Α. A., Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos Ι, (DOS, Washington DC

41. Βλ. Bryer, Α. A., Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos Ι, (DOS, Washington DC 1985) σελ. 186, 187.

42. Βλ. Bryer, Α. A., Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos Ι, (DOS, Washington DC 1985) σελ. 186, 187.

Χρύσανθος Φιλιππίδης, μητροπολίτης Τραπεζούντος, "Η Εκκλησία Τραπεζούντος", Αρχείον Πόντου,

Μπαρτικιάν Χ.Μ., Η βυζαντινή αριστοκρατική οικογένεια των Γαυράδων (Γαβράδων), Αθήνα 1993

Μηλιόπουλος Ι.Π., "Το εν Τραπεζούντι σπήλαιον του αγίου Ευγενίου", Αρχείον Πόντου, 6, 1934, 159-

Hunger H., Βυζαντινή Λογοτεχνία. Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, 1: Φιλοσοφία, Pητορική,

Λαμψίδης Ο., "Ανατολικός Πόντος - στρατηγικός χώρος", Λαμπάκης Σ., H Bυζαντινή Mικρά Aσία (6ος-

Οικονομίδης Ν., "Σημείωμα περί των επιστολών του Γρηγορίου Χιονιάδου", Αρχείον Πόντου, 20 , 1955,

Rosenqvist J.O., "Three Trapezuntine Notes", Byzantinoslavica, 54, 1993, 288-299

Λαμπάκης Σ., "Μακεδονική δυναστεία και Μεγαλοκομνηνοί. Σχόλια σχετικά με τα ιστορικά στοιχεία στα

Λαμψίδης Ο., Άγιος Ευγένιος, ο πολιούχος της Τραπεζούντος. Ι. Τα αρχαιότερα πεζά κείμενα. ΙΙ. Τα

Μηλιόπουλος Ι.Π., "Τραπεζουντιακά Αρχαιολογήματα", Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, 7,

Σαββίδης Α., "Οι Μεγάλοι Κομνηνοί του Πόντου και οι Σελτζούκοι του Rûm (Ικονίου) την περίοδο

Ahrweiler H., "Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας", Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Θ': Υστεροβυζαντινοί