PROCES IZRADE

AE ZA
KUPATILSKU
GREJALICU
LANOVI TIMA

1. Blagojevi Dejan 8017
2. Nikoli Dragan 7887
3. Vojinovi Slobodan 8033
4. oki Vladimir 8895
5. Borii Milo 8866
KUPATILSKA GREJALICA
Izgled grejalice uraene u SolidWorks-u
KUPATILSKA GREJALICA
Prikaz svih delova grejalice uraene u SolidWorks-u
Elektrina infra grejalica se primenjuje za zagrevanje
kupatila, a po potrebi i drugih vlanih prostorija zraenjem toplote.
Kao grejne elemente koristi elektrine savijne grejae snage 2000W.
Reflektor omoguava potpuno usmerenje toplote u eljenom pravcu.
Postavljena je na zglobnoj vezi koja omoguava zakretanje grejalice
oko sve 3 ose za odredjene uglove.
Grejalica se montira na visini, najmanje 1,8 m od poda i 25
cm od bonog zida. Ukljuenje grejalice vri se zidnim prekidaem u
trajnoj instalaciji na kome je razmak u otvorenom poloaju najmanje
3 mm, meu kontaktima. Podeavanje ugla grejalice vriti samo sa
iskljuenom grejalicom. Voditi rauna da predmeti od zapaljivih
materijala, u toku rada grejalice ne budu neposredno izloeni
reflektovanju toplote u neposrednoj blizini grejalice, da ne bi dolo
do nepoeljnih posledica.
Tehniko uputstvo za
kupatilsku grejalicu
NAZI V DELA

KOM/


IFRA

PROIZVOA

NAPOM.

1.

Greja 2200W

1

501011

Elektro Termija-Uzice
MAG-TRADE-Beograd

180.0 DM

2.

Reflektor

1

501021

Rad-3T

88.00 DM

3.

Nosa

1

501031

ERA-3T-Tejzep

35.50 DM

4.

Navrtka M4

2

501043

SMELT-Ni

0.50 DM

5.

Zup.Podloka 4.2

3

501053

SMELT

1.20 DM

6.

Vijak M4x10

2

501053

SMELT

0.74 DM

7.

Vijak M4.9x9

1

501063

SMELT

0.92 DM

8.

Zup.Podloka 5.2

3

501074

SMELT

1.80 DM

9.

aa Zgloba

1

501081

ERA-3T-Zn

10.61 DM

10.

Zakovica 6x8

1

501093

SAA

0.90 DM

11.

Navrtka M5

2

501103

SMELT

0.64 DM

12.

Vijak M4x8

2

501113

SMELT

0.72 DM

13.

Vijak M3x20

1

501123

SMELT

0.35 DM

14.

Poluga

1

501131

3T-RAD

1.48 DM

15.

Keram.L.Klema

1

502013

BAROK-ARAN.

12.00 DM

16.

Zadnji Poklopac

1

502021

RAD-3T-Zn

12.00 DM

17.

Ms.Priklj.Uzemlj.

1

502031

3T

7.80 DM

18.

Uvodnik

1

502032

DIV-NI

1.50 DM

19.

Tipli 6

2

502042

BOKI-P.POLJ .

0.40 DM

20.

Vijak 3.9x3.3

2

502053

SMELT

1.10 DM

21.

Sil.Kabl.Uzemljenje

1

502064

MIRKO

3.60 DM

22.

Silikonski Kabl

2

502074

MIRKO

8.40 DM

23.

Garantni List

1

503014

MIKI

1.50 DM

24.

Upustvo za Ruko.

1

503024

MIKI

1.50 DM

25.

Kutija

1

503034

MIKI

24.00 DM

26.

Kesa za Dokumen.

1

503042

BOKI-P.POLJ

0.50 DM

27.

Rad

1





30.00 DM

28.

Telefon

1





0.50 DM

29.

Struja

1





3.00 DM

30.

Automatizacija

1





19.25DM

31.

Ostale aktivnosti

1





6DM+2din

SASTAVNICA
KUPATILSKA GREJALICA
Prikaz svih pojedinanih delova grejalice uraenih u
SolidWorks-u
Projektni zadatak
IZRADA AE ZA KUPATILSKU GREJALICU
Proces izrade ae je dosta slo`en po{to se sastoji iz nekoliko operacija i to:
- proces izrade ae (postupak izvlaenja)
- proces izrade otvora (postupak probijanja)
- proces proirivanja otvora (postupak provlaenja).
U projektnom zadatku je uraen parametarski postupak dobijanja ae i alata za
izvlaenje koji je konstruisan u SolidWorks-u. Takoe je uraen i kompletni proraun
za postupke izvlaenja, probijanja i provlaenja. Na slede}im slajdovima je prikazan je
konstruisani alat i proraun.
Unos odgovarajuih
parametara:
(S debljina lima)
(D prenik ae)
(H visina ae)
(D1 prenik otvora)
(h1 visina otvora)
(r radijus na otvoru)
(Materijal .0148)
Unos podataka
Sastoji se od unoenja podataka u Exel-u.
(parametri bitni za izradu ae i alata za izvlaenje).
PRORAUN
(Postupak izvlaenja)
Na osnovu unetih podataka vri
se odgovarajui proraun za
operaciju izvlaenja:
Prenik platine D
0
Na osnovu relativne debljine
materijala s
r
usvaja se odreeni opseg
koeficijenta izvlaenja. Ovde je
potrebno uneti eljeni koeficijent.
Broj operacija n (preporuka je da ima
2 operacije)
Stvarne prenike izvlaenja
Stvarne odnose izvlaenja
Prenik D
s
pri visini izvlaenja h = 0
U proraunu se izraunava raspored napona na vencu. Automatski se odreuje opseg u kome se izraunava
raspored svih napona. U ovom sluaju ide od 65 mm (poto je prenik izvlaenja u I operaciji 130 mm) do
84.85 mm (to predstavlja radijus Rs). Na osnovu maksimalnog napona i karakteristika materijala po
odgovarajuim obrascima vri se proraun specifinog deformacionog otvora.
PRORAUN
(Postupak izvlaenja)
PRORAUN
(Postupak izvlaenja)
Dalje u proraunu se izraunava pritisak draa lima kao i sila draa lima. Zatim se odreuje maksimalni
radijalni napon nakon ega dobijamo silu izvlaenja u I operaciji.
Na kraju se proraunava deformacioni rad u I operaciji izvlaenja.
PRORAUN
(Postupak probijanja i provlaenja)
Posle zavrene operacije izvlaenja pristupa se probijanju otvora. Posle probijanja nastupa operacija
provlaenja.
U proraunu se izraunava i usvaja prenik probijanja na osnovu polaznih parametara, odreuje se visina
prstena i sila probijanja i proterivanja.
Na kraju se za operaciju provlaenja
odreuje maksimalni radijalni napon
nakon ega dobijamo silu provlaenja.
AA
parametarski nain dobijanja ae
Potrebno je otvoriti fajl aa-projekat.
Posle otvaranja fajla u SolidWorks-u
proveriti da li su se podaci uneti u Exel-u
automatski promenili. Za ovo se koristi
funkcija (Edit/Edit Design Table).
Ukoliko ovde ne doe do promene onda
postoji neka greka. Na slici su prikazani
parametri bitni za izradu ae.
Da bi alat mogao parametarski da se
dobije potrebno je otvoriti fajl aa
izvlaenje, jer na osnovu ovog dela se
konstruie alat za izvlaenje. Takoe je
potrebno izvriti funkciju (Edit/Edit
Design Table). Na ovaj nain smo se
osigurali da ne doe do greke pri
konstrukciji alata.
ALAT
(za izvlaenje ae)
Najbitniji delovi alata za
izvlaenje ae uraenih
u SolidWorks-u:

Izvlaka

Pokretni deo

Gornji sklop
ALAT
(za izvlaenje i probijanje olje)
Najbitniji delovi alata za
izvlaenje ae uraenih
u SolidWorks-u:

Izvlaka

Nosea ploa

Probojac
IZVLAENJE
Primeri procesa izvlaenja kod delova
bez venca i sa vencem
U zavisnosti od toga da li se izvlaenje ostvaruje pri pravolinijskom kretanju delova
alata, ili pri krunom, klasino izvlaenje moe da se podeli na :
klasino izvlaenje sa pravolinijskim kretanjem delova alata, za koje je
uobiajen termin samo izvlaenje i
rotaciono izvlaenje.
Oba prethodna naina izvlaenja mogu da se podele, u zavisnosti od toga da li se
pri izvlaenju ostvaruje deformacije po preniku i debljini lima, ili samo po
preniku. odnosno po debljini, na sledee postupke:
kombinovano izvlaenje;
izvlaenje bez stanjenja debljine zida i
izvlaenje sa redukcijom debljine zida.
Razni postupci izvlaenja
Promena oblika pri kombinovanom izvlaenju moe da se iskae preko deformacije
kontrakcije poprenog preseka. Stepen deformacije pri kombinovanom izvlaenju u i-toj
operaciji je:
si di
i
i
si
si
i s
i s
i
i i
k
m m
S
S
d
d
S d
S d
A
A A
i
i
i
= =


=

1 1 1
1 1 1 1
1
1
1
t
t

1
=
si
si
di
d
d
m
- koeficijent izvlaenja po preniku u i-toj operaciji;
1
=
i
i
si
S
S
m
- koeficijent izvlaenja po debljini u i-toj operaciji;
U sluaju de je redukcija po debljini zida jednaka nuli, koeficijent izvlaenja po debljini je
m
s
= 1, pa se dobija izraz za stepen deformacije pri izvlaenju bez stanjenja
iz
u obliku:
d iz
m =1
U sluaju pak, kada odsustvuje deformacija po preniku, koefi-cijent izvlaenja po preniku
je m
d
= 1, pa se dobije izraz za stepen deformacije pri izvlaenju sa redukcijom debljine zida
u obliku:
s s
m =1
Pri rotacionom izvlaenju bez stanjenja debljine zida, datom na primeru cilindrinog
elementa, ravni pripremka (poz.1) pritee se pomou draa (poz. 2) na eonu povrinu
trna (poz.3), prema kome se oblikuje lim. Poto je pritegnut pripremak uz trn, ukljuuje
se glavno obrtno kretanje pripremka i uzduno pomono kretanje pritisnog valjka
(poz.4).
Izvlaenje cilindrinih elemenata bez stanjenja iz ravnog pripremka
Klasino izvlaenje cilindrinih elemenata bez stanjenja iz ravnog pripremka, predstavlja zapravo
prvu operaciju izvlaenja. Sam proces izvlaenja ostvaruje se u vrstom alatu. Izvlaka (poz. 1) u
svom kretanju dejstvuje na srednji deo pripremka (poz. 2) i izvlai ga kroz prsten za izvlaenje (poz.
3). Da bi se spreila pojava stvaranja nabora na vencu elementa, gde je i arite deformacije, dra
lima (poz. 4) dejstvuje u toku procesa izvlaenja silom F
d
na taj deo lima.
Odnos izvlaenja
Odnos izvlaenja za prvu operaciju k
1
definie se kao kolinik prenika poetnog
pripremka D
0
i prenika izvuenog dela d
1
(ako se radi o veoj debljini lima uzima se
srednji prenik d
S1
). Reciprona vednost odnosa izvlaenja daje koeficijent izvlaenja m
1
.
Izrazi za te dve veliine su:
1
0
1
d
D
k =
0
1
1
D
d
m =
Za naredne operacije izvlaenja cilindrinih elemenata, odnos izvlaenja definie se kao
kao kolinik prenika aneta u prethodnoj i narednoj operaciji (d
i-1
i d
i
), a koeficijent
izvlaenja kao reciprona vrednost.
i
i
i
d
d
k
1
=
1
=
i
i
i
d
d
m
Naponsko-deformaciono stanje
Za analizu rasporeda napona i deformacija u vencu elementa, koristi se metod
zajednikog reavanja uslova plastinosti u priblinom obliku :
K = | o o
min max
i jednaine ravnotee po izrazu :
0
sin
=
|
|
.
|

\
|
+

+
u
u

o
o
o

o o

R R d
d
Zajednikim reavanjem jednaine i uslova plastinosti, uz zamenu: o

= o
max
i
o
u
= o
min
, dobija se:
0 = + K
d
d
|

Reavanjem prethodne diferencijalne jednaine i odreivanjem integracione konstante iz
graninog uslova: pri = R
S
- spoljanji radijus venca: napon o

= 0, dobija se izraz za
komponentu radijalnog napona, koji izaziva plastinu deformaciju materijala na vencu
elementa, kao i normalni napon u tangencijalnom pravcu u obliku:

| o

S
Sr
R
K ln =
|
|
.
|

\
|
=

| o
u
S
R
K ln 1
Pored otpora deformisanja materijala u vencu
elementa F
o
, na raspodelu napona utiu i
dopunski otpori. Otpor usled trenja na vencu
elementa 2F
T1
, otpor usled trenja na zaobljenoj
ivici prstena za izvlaenja F
T2
, savijanja i
ispravljanja preko zaobljene ivice F
S
.Ovi otpori
su prikazani
Za odreivanje rasporeda deformacija na vencu elementa potrebno je prvo da se odredi
zavisnost relativne deformacije u tangencijalnom pravcu od tekuih koordinata za venac
elementa.
R
S

0
d R
0

na slici.
Iz uslova konstantnosti zapremine elementa pre i posle defo-rmisanja, sledi sa slike da
je:
( ) ( )

+
=
+
S
S
o o
o o
R
d d R
R
d d R
2 2
Iz prethodnog izraza se dobija:
2 2 2
S o o
R R + =
Normalna i logaritamska deformacija u tangencijalnom pravcu date su izrazima:
2 2 2
1
S o
o
o
o
o o
R R
d
d d
l
l l
+
=

c
u
2 2 2
ln ln
S o
o
R R +
= =

u
Za odreivanje deformacije u normalnom pravcu koriste se jednaine veze napona i
deformacija, i to po deformacionoj teoriji plastinosti, koje su date u obliku:

u
u
u
c c
o o
c c
o o
c c
o o

n
n
n
n
U idealnom sluaju izvlaenja je o
n
~ 0 . Pored tog uslova, koristei i uslov o
konstantnosti zapremine:
n
c c c
u
=
druge dve jednaine veze napona i deformacija dobijaju oblik:
n
n
c c
c c
o
o
u
u

u
2

=
Zamenom vrednosti o

i o
u
i reavanjem po c
n
, dobija se jednaina koja povezuje
deformacije c
n
i c
u
u obliku:
u
c

=
S
S
n
R
R
ln 2
ln 2 1
Najvee poveanje debljine lima je na spoljanjoj ivici venca elementa, tj. za =R
S
i
iznosi c
n
= -0.5c
u
. Dijagram promene debljine lima na vencu elementa prikazan je na
slici.
Veliina radijalnog napona, na bilo kom delu venca elementa, raunanjem otpora
deformisanja, otpora trenja na vencu elementa i na zaobljenoj ivici prstena za izvlaenje, kao
i otpora savijanja i ispravljanja, odreen je izrazom:
o
t

| o e
S r
S
K
S R
F R
K
o M
o
Sr
o S
d S
Sr p

|
|
.
|

\
|
+
+


+ =
2
ln
Mnoilac e
o
moe da se razvije u Tejlor-ov red, tako da se dobija:
o
o
+ =1 e
o = t/2

o
+ ~ + ~ 6 . 1 1
2
1 e
( )
t

| o +
|
|
.
|

\
|
+
+


+ = 6 . 1 1
2
ln
max
o M
o
Sr
o S
d S
Sr p
S r
S
K
S R
F R
K
Za ocenu ovravanja koristi se linearna zavisnost intenzivnosti napona od intenzivnosti
deformacije, odnosno, na osnovu napred reenog, zavisnost specifinog deformacionog
otpora K od deformacije c
u
u obliku koji je ve ranije dat:
u
c H + =
O
K K
S obzirom da je deformacija c
u
, po efektima ovravanja, ekvivalentna deformaciji
kontrakcije pri istezanju, vrednosti K
O
i H date izrazima:
( )
( )
m
m
m
O
K

= 2 1
1
2
( )
2
1
m
m

= H
Zamenom izraza za K
O
i H u izraz za krivu ovravanja dobija se:
|
|
.
|

\
|
+
H + =
2 2 2
1
S O
o
R R
K

| o o
u
Zamenom prethodnog izraza u jednainu ravnotee dobija se:
|
|
.
|

\
|
+
H + =
2 2 2
1
S O
o
R R
K
d
d

Integraljenjem prethodne jednaine i odreivanjem integracione konstante iz uslova koji
uraunava trenje na vencu elementa, tj:
S
R =
O S
d
n
S R
F


= =
t

o o

Dobija se raspored normalnog napona:
( )
( )
O S
d
S O
S O S
S
O
S R
F
R R
R R R
R
K


+
+
+ +
H + =
t

| o

2 2 2
ln ln
Uzimanjem u obzir i otpora trenja na zaobljenoj ivici prstena za izvlaenje, kao i otpora
savijanja i ispravljanja, dobija se izraz za maksimalni radijalni napon sa raunanjem i
ovravanja u obliku:
( )
( )
( )
t

|
o

+
+


+
+
+
+ +
H +
= 6 . 1 1
2
ln ln
2 2 2
max
O M
O
sr
O S
d
S O u
S u O u S
u
S
O
S r
S
K
S R
F
R R R
R R R R R
R
R
K
Ako se pretpostavi idealan sluaj izvlaenja, odnosno da se javlja samo otpor plastinog
deformisanja, izraz za o

glasi:
u
S
R
R
K ln
max
=

o
Po uslovu plastinosti maksimalna vrednost za o
max
moe dobiti vrednost K. Zamenom
te vrednosti u izraz dobija se:
e
R
R
u
S
=
718 . 2
max
= = = e
R
R
k
u
O

1 1 1
A p F
d d
=
Sila draa lima se izraunava po obrascu:
( ) ( )
m
O
O
d
S
D
k p o + =
2
3
1
3
1
10 5 . 0 1 10 3 2
Sila i deformacioni rad izvlaenja
Maksimalna vrednost sile izvlaenja F
1
javlja se u trenutku potpunog obuhvata zaobljene
ivice prstena izvlaenja, odnosno kada je izvlaka pomeren za (r
M
+ r
i
+ S). Izraz za silu
izvlaenja bez stanjenja lima u prvoj operaciji:
O
S d A F = =
1 max max 1
t o o

Deformacioni rad moe da se odredi iz izraza:
1
0
1
1
h F dh F W
sr
h
= =
}
Vrednost srednje sile F
sr
je nepoznata. ista moe da se odredi eksperimentalnim putem
1 1
0
1
h W h dh F F
h
sr
= =
}
Sa poznatom vrednou F
sr
moe da se odredi deformacioni rad W
1.
Uvodi se stepen
punoe dijagrama sile izvlaenja, koji predstavlja kolinik srednje sile F
sr
i maksimalne
sile F
1
i glasi:
1
F F x
sr
=
Dobija se konaan izraz za deformacioni rad:
1 1 1
h F x W =
Naredna izvlaenja cilindrinih elemenata bez stanjenja
Ukoliko je potrebno izraditi deo dubokim izvlaenjem, za koji je odnos izvlaenja vei od
preporuljivih vrednosti u prvoj operaciji (K
1
= 1.7 2.0), tada se pristupa narednim operacijama
izvlaenja. Pri tome se poveava visina prostornog elementa sa dnom, dobijenog u prethodnoj
operaciji, a smanjuju se poprene dimenzije tog istog elementa.
Odnosi izvlaenja i potreban broj operacija
Odreivanje potrebnog broja operacija izvlaenja predstavlja zapravo odreivanje
tehnologije izvlaenja nekog elemnta. Pri tome, broj operacija izvlaenja zavisi od odnosa
izvlaenja po operacijama. Za cilindrini element bez venca, odnosi i koeficijenti
izvlaenja, kao i srednji prenici elementa po operacijama su:
1. operacija
2. operacija
I-ta operacija
N-ta operacija
1
1
d
D
k
O
=
O
D
d
m
1
1
=
O
D m d =
1 1
2
1
2
d
d
k =
1
2
2
d
d
m =
O
D m m d m d = =
2 1 1 2 2
i
i
i
d
d
k
1
=
1
=
i
i
i
d
d
m
O i i
D m m m d = ...
2 1
n
n
n
d
d
k
1
=
1
=
n
n
n
d
d
m
O n i n
D m m m m d = ... ...
2 1
Potreban broj operacija izvlaenja n moe da se odredi, ako se uvede srednji koeficijent
izvlaenja:
1
... ...
3 2

+ + + + +
=
n
m m m m
m
n i
sr
i pretopstavi da je: m
2
~ m
3
~ m
i
~ ... ~ m
n
~ m
sr
.
Sa napred datim pretpostavkama, dobija se prenik elementa u n-toj operaciji:
O
n
sr n
D m m d ~

1
1
Logaritmovanjem prethodnog izraza i reavanjem po n dobija se izraz koji odreuje
potreban broj operacija izvlaenja:
( )
sr
O n
m
D m d
n
ln
ln ln
1
1

+ ~
Naponi i sile pri narednom izvlaenju
Izrazi za raspored radijalnog napona:

| o
R
S
K
R
K
sr sr
4
ln + =

|
|
.
|

\
|

|
|
.
|

\
|
+ +
|
.
|

\
|

|
|
.
|

\
|
+ =
o

o
o
tg
tg
R R
S
R
R
R
tg
K
1 1
2
ln 1 1
Deo II
Deo III - arite deformacije, glavna promena oblika.
( )

+
+
|
|
.
|

\
|

|
|
.
|

\
|
+ +
|
|
.
|

\
|

|
|
.
|

\
|
+ = o

o
o
o

1
2 2
ln 1 1
1 1 1
S r
S
R
R
R
S
R
R
R
R tg
K
M
tg
u
tg
u
Deo IV - Takoe oblast arita deformacije, ali promena oblika mala.
Prirataj radijalnog napona usled savijanja i ispravljanja odreuje se na isti nain kao i u
prvoj operaciji i iznosi:
S r
S
K
M
+
= A
2
2

o
Sa slike se vidi da je R ~ R
1
. Pored toga, bez vee greke po tanost rezultata za o

moe da se uzme da je:

R
S
R
R
R
S
tg
u
2 2
1
~
|
|
.
|

\
|

1
2
<<

R
S
poto je
Zamenom uvedenih priblienja dobija se:
( )

+
+ +
|
.
|

\
|

|
|
.
|

\
|
+ = o

o
o

1
2 2
1 1
S r
S
R
S
R
R tg
K
M
tg
u
Radijjus R

je radijus slobodnog savijanja dela II i isti nije odreen dimenzijama alata. Ta

veliina, moe da se odredi izrazom:
o

sin 2

=
S R
R
Stepen moe da se razvije u red:
o tg
u
R
R
|
.
|

\
|
|
.
|

\
|
= + ~
|
.
|

\
|
R
R
tg R
R
tg R
R
u u
tg
u
1 1 ln 1
o

o
Zamenom prethodnog reda, kao i zamenom R = d
i-1
/ 2 i R
u
= d
i
/ 2, dobija se izraz za
maksimalni radijalni napon u i-toj operaciji u obliku:
( )
i i
M
i
i i
i
i
i
sr
S r
S
d
S
d
d
tg
K
i i
o o
o

+
(

+
+ +
|
|
.
|

\
|

|
|
.
|

\
|
+ =

1
2
sin 1 1
1 1
max
i - indeks koji oznaava i-tu operaciju.
IZVLAENJE SA REDUKCIJOM DEBLJINE ZIDA
Po zakonu trenja Coulomba kontaktni
tangencijalni naponi proporcionalni su
normalnim naponima:
o
t
o
cos
1
q
=
q =
2
t
|
Uslov plastinog teenja moe da se koristi u priblinom obliku, pa s obzirom da se radi
o ravanskom deformacionom stanju ,
reavanjem po q dobija se:
( ) 3 2 = |
o
o
tg
K
q
z r


=
1
1
Pri manje strogom izvoenju prethodnog izraza iz priblinog izraza energetskog uslova
plastinosti (
1
tgo << 1) dobija se:
z r
K q o =
Ako posmatramo beskonano mali element u aritu deformacije moe da se formira
jednaina ravnotee:
( )( ) ( )
0 2
sin
sin
cos
2
sin
cos
2
2
2
2
2 2
2
= +
+ +
x
dx q
x
dx
tg
dx
r r x r dx x d
z z z
t
o
o
o
t
o
o t
o
t t t o t o o
o
|
Zamenom tangencijalnih kontaktnih napona, normalnog napona q iz uslova plastinosti,
dobija se:
( ) ( ) 0 2 2
2
2
2
= + + dx K bx d r x dx x
z r z z
o o o
gde su b i n koeficijenti koji su odreeni sledeim izrazima:
o

o tg n
b

+ =
sin cos
1
2
2 1
2 2
2
1
r
S S
r
r
r
x
n
m

+
+ = = =
Reavanjem prethodnih izraza i uvoenjem odreenih zamena, dobija se napon za i-tu
operaciju:
1
1
1
1
155 . 1

|
|
.
|

\
|

=
b
i
i
sr pi
A
A
b
b
K o
gde su A
i
i A
i-1
povrine poprenih preseka u i-toj i i-1-toj operaciji.
( )
i Si i i i
S d r R A = = t t
2 2
( )
1 1
2
1
2
1 1
= =
i Si i i i
S d r R A t t
Izdvajanjem beskonano malog elementa u delu kalibracije moe da se napie jednaina
ravnotee:
( ) 0 2 = + + dz R A d A
i i z z i z
t t o o o
Zamenom tangencijalnog kontaktnog napona (t = q) i sreiva-njem prethodne
jednaine, uz uvoenje graninog uslova: za z = 0 napon o
z
= o
p
i za z = 1 napon o
z
=
o
i
, dobija se :
} }

=

1
0
2
dz
A
R
K
d
i
i
z i
z
i
p
t
o
o
o
o
Reavanjem prethodnog integrala i sreivanjem, dobija se izraz za najvei napon istezanja u
i-toj operaciji, koji se javlja na izlasku iz dela kalibracije:
( ) l
A
D
K
i
i
pi i p i


+ =
t
o o o
IZVLAENJE ELEMENATA NESTILJIVIM FLUIDOM
I faza - Slobodno ispupenje u centralnom delu
II faza - Uveanje visine ispupenog dela do visine kalupa
III faza - Oblikovanje elementa prema obliku kalupa
Tok procesa prosecanja (probijanja)
Zona rezanja, odnosno arite deformacije, koje se javlja ve pri prodiranju
prosekaa u materijal na dubinu od 5 do 8 debljine lima, ima izgled kao na
slici i ne poveava se bitno u toku daljeg procesanja.
Na slici je prikazano nekoliko karakteristinih tipova dijagrama promene sile prosecanja u
funkciji puta prosekaa. Sa dijagrama se vidi da najpre raste sila prosecanja.
U aritu deformacije javlja se neravnomerno naponsko stanje. Pored toga, pri
prodiranju prosekaa u materijal dolazi i do promene pravaca glavnih
normalnih napona. Zato je veoma teko da se tano odredi vrednost sile
prosecanja. Najee se to pojednostavljuje uvoenjem sledeih pretpostavki:
ravnomerna raspodela deformacije, a pri tome i ovravanje, po debljini
materijala;
konstantnost pravaca glavnih osa po debljini materijala u procesu
deformisanja;
poklapanje trajektorije maksimalnog tangencijalnog napona sa povrinom po
kojoj se sjedinjuju donja i gornja prskotina
Uvoenjem gornjih pretpostavki sluaj se svodi na isto smicanje, pa sila
prosecanja (probijanja) moe da se odredi preko izraza:
( ) z S L A F
s s s
= = t t
gde su:
t
s
- specifini deformacioni otpor smicanja - stvarni smiui napon
L - obim dela koji se proseca (probija)
S - debljina materijala i
z - apsolutna dubina prodiranja prosekaa i rezne ploe u materijal.
Sila F, nema maksimum u poetku prosecanja ve pri prodiranju prosekaa u
materijal za veliinu z~1/3 S. Uzrok ovome je ovravanje materijala, koje
moe da se izrazi preko krive drugog reda:
m
m
m m
m
K

o

|
|
.
|

\
|

=
1
1 1
0
0
A
A A
s

=
- relativno umanjenje povrine poprenog preseka
S L A =
0
- poetna povrina poprenog preseka
( ) z S L A
s
=
- trenutna povrina poprenog preseka
Korienjem hipoteze maksimalnog tangencijalnog napona, stvarni smiui napon moe da
se izrazi preko specifinog deformacionog otpora:
2 K
s
= t
Zamenom prethodnih veliina dobija se:
( )
m
m
m m
m
A
F

o

|
|
.
|

\
|

=
1
0
1
1
2
Analizom izraza vidi se da je F = 0 pri = 0 i =
m
. Izmeu ovih krajnjih vrednosti
ima maksimum, koji se odreuje iz uslova dF/d =0. Iz tog uslova se dobija da se
maksimum javlja za =
m
. Zamenom ove vrednosti dobija se:
S L F
m
m
=
2
o
Sila prosecanja (probijanja) za alate sa paralelnim reznim ivicama, slino
odsecanju na makazama sa ravnim paralelnim noevima, odreuje se po izrazu:
m m
S L F t =
Uveanje sile F se kree u granicama 20 do 40 od sila prosecanja, tako
da se sila odreuje po izrazu:
( )
m M
F . . F = 4 1 2 1
Deformacioni rad potreban za prosecanje
(probijanje) materijala predstavlja povrinu
ispod krivolinijskog trapeza. Ovaj rad je
odreen integralom:
}
=
s
dz F W
0
Ta povrina moe da se zameni povrinom pravougaonika ija je osnovica S, a visina
srednja sila F
sr
, koja je tada jednaka:
S
dz F
S
W
F
s
sr
}

= =
0
Poto je odreena srednja vrednost sile, i poto se izmeri vrednost sile F
m
sa dijagrama,
moe da se odredi koeficijent:
m
sr
F
F
x =
koji se naziva stepen punoe dijagrama sile prosecanja.
Uvoenjem stepena punoe x izraz za deformacioni rad glasi:
S F x W
m
=
Za umanjenje sile primenjuju se alati sa zakoenim reznim ivicama prosekaa
ili rezne ploe.
Maksimalna vrednost sile prosecanja (probijanja) moe da se odredi po priblinom obrascu:
m m
S L k F t =
k = 0,4 - 0,6 za H = S
k = 0,2 - 0,4 za H = 2S
Veliina k pretstavlja koeficijent umanjenja sile prosecanja. Njegova vrednost zavisi od
veliine zakoenja, a prema podacima u literaturi iznosi:
Na isti nain dolazi se do izraza za deformacioni rad potreban za prosecanje u alatima sa
zakoenim reznim ivicama. Taj izraz glasi:
( ) H S F x W
m
+ =
1
Veliine zakoenja usvajaju se na osnovu preporuka:
za S s 3 mm H s 2S i s 5
za S > 3 mm H = S i s 8
Smanjenje sile skraivanjem
probojca ili prosekaa
Radni dijagrami krivajnih i ekscentar presa
Naknadno prosecanje i probijanje
Ukupna sila potrebna za naknadno prosecanje i probijanje sastoji se iz
komponente sile koja je potrebna za odvajanje materijala F
r
i sile za
savlaivanje otpora trenja F
t
:
t r u
F F F + =
Sila rezanja moe priblino da se odredi preko izraza:
s r
K L z F =
gde su:
z - dodatak za naknadno rezanje,
L - duina (obim) koji se naknadno proseca (probija) i
K
S
- specifini otpor rezanja.
Fino prosecanje i probijanje
Ukupna sila finog prosecanja i probijanja je data izrazom:
F1 - sila rezanja
F2 - sila utiskivanja konturnog zuba
F3 - sila pridrivaa
Sila rezanja se odreuje slino kao i pri klasinom prosecanju:
m
ot
s
z
s L F o
|
.
|

\
|
= 1
1
Sila utiskivanja konturnog zuba i sila pridrivaa su date izrazima:
k k p
h L K F =
2 i
A p F =
3 3
Kontra prosecanje i probijanje
Odreivanje sile
provlaenja grla
Provlaenje grla u delovima od
lima, vri se da bi se omoguilo
spajanje sa drugim delovima, a u
pojedinim sluajevima i za
poveanje krutosti tih delova,
odnosno noseih struktura.
Proces provlaenja poinje kada ravno elo
provlakaa (poz. 1, sl. a) doe u kontakt sa limom
(poz. 2) i tada poinje prva faza deformisanja.
Elementi pripremka, koji se nalaze u aritu deformacija, savijaju
se na radijusu provlakaa rp i radijusu prstena za provlaenje rm,
prenik otvora se poveava od poetne vrednosti d0 do neke trenutne
vrednosti dt, a elementi pripremka ispod ravnog ela provlakaa se
premetaju u radijalnom pravcu, postepeno se pribliavajui zidu
otvora prstena za provlaenje.
Uvlaenje materijala lima iz oblasti izvan oblasti otvora je
spreeno draem lima, odnosno silom dranja Fd odgovarajue
veliine. Pri ovakvom premetanju, javlja se i ispravljanje lima pri
silasku sa zaobljene ivice.
U ovoj fazi, arite deformacija, na osnovu granica na
kojima nastaje nagla promena radijusa krivine srednje povrine u
meridijanskom preseku, moe da se podeli na etiri zone, (sl. b): zonu
I - ispod ravnog ela provlakaa, zonu II - na zaobljenoj ivici
provlakaa, zonu III - u zazoru izmeu provlakaa i prstena i zonu IV
- na zaobljenoj ivici prstena za provlaenje, sve do nedeformisanog dela
pripremka.
Prva faza se zavrava kada radni hod provlakaa dostigne vrednost h = rp +
rm + s. Na zavretku prve faze javlja se maksimum sile provlaenja Fpmax,
jer su tada savijanjem potpuno obuhvaene zaobljene ivice provlakaa i
prstena za provlaenje. U tom trenutku nestaje zona III, pa se, nadalje, u
drugoj fazi javljaju samo zone I, II i IV.
Zavisno od geometrijskih odnosa (veliine rm i rp, kao i odnosa
provlaenja D/d0), u drugoj fazi dolazi, uglavnom, samo do
ispravljanja lima sa radijusa provlakaa i dobijanja grla, srednjeg
prenika D i konane visine H. Sila provlaenja Fp se brzo
smanjuje od maksimalne vrednosti, ali ne pada na nulu, jer postoji
trenje izmeu provlakaa i unutranje povrine grla.


Svi elementi u veem delu arita plastinih deformacija
(zone I, II i III) nalaze se pod dejstvom normalnih napona
istezanja u radijalnom o i tangencijalnom pravcu ou.
Normalni naponi u pravcu normale na lim, kao i
tangencijalni naponi, ili odsustvuju (zona I i zona III), ili su
zanemarljivo mali (zona II), pa se u ovim zonama normalni
naponi o i ou, mogu da smatraju glavnim normalnim
naponima.
Napon o se menja od nule na bonoj povrini otvora
do maksimalne vrednosti na granici prelaza zone III u zonu IV,
dok napon ou na bonoj povrini otvora dostie svoju
maksimalnu vrednost, koja je jednaka vrednosti specifinog
deformacionog otpora K.
Dimenzije prstenastih elemenata ispod ela
provlakaa se poveavaju u tangencijalnom pravcu od
td0 na poetku do tD na oblikovanom grlu, pa je
deformacija u pozitivna.
Deformacija u pravcu normale na povrinu lima n
je negativna, jer se debljina lima na grlu smanjuje.
Deformacija u radijalnom pravcu zavisi od
odnosa napona o i ou. Za < 2r0 deformacija
je negativna, a za > 2r0, tamo gde je o vee od
ou/2, deformacija je pozitivna.
Prva faza poinje kada elo probojca (poz. 4) dodirne lim.
Zbog toga to nema rezne ploe, probijanje
otvora ne nastaje odmah, ve dolazi do pojave
razvlaenja pri uvlaenju lima u otvor prstena
za provlaenje. U ovoj fazi javljaju se tri zone:
zona Ip - nedeformisana oblast ispod ravnog
ela probojca, zona IIp - prelazna oblast, u
kojoj vlada ravansko naponsko stanje
karakteristino za razvlaenje i zona IIIp - u
kojoj se vri neznatno savijanje preko radijusa
prstena za provlaenje rm. Ova faza traje sve
dok ne doe do probijanja otvora.
Za razliku od procesa provlaenja grla iz ve postojeeg
krunog otvora, koji se odvija kontinualno, ovde dolazi do
prekida procesa, tj. do praznog hoda hph (sl. c), jer elo
provlakaa nije u kontaktu sa limom u trenutku probijanja
otvora
Druga faza deformisanja poinje, kada zaobljena ivica provlakaa
doe u kontakt sa limom. U ovoj fazi, zbog dejstva momenata
savijanja, vrlo brzo posle kontakta dolazi do pojave istih onih zona,
koje se javljaju u prvoj fazi procesa provlaenja grla iz ve
postojeeg otvora. (sl. d). Pritom, zadava se isto ravansko
naponsko stanje dvoosnog istezanja.
Za treu fazu vae ista razmatranjakao za drugu
fazu kod provlaenja grla iz ve izraenog otvora u
limu
Na osnovu prethodne analize:
- maksimalna sila provlaenja e biti neto vea za sluaj probijanja otvora i
provlaenja grla u istom radnom hodu, a
- granini odnos provlaenja bie manji.
Ovo iz razloga, to se u prvoj fazi za sluaj probijanja otvora i provlaenja grla u
istom radnom hodu, tj. u fazi probijanja otvora, u prelaznoj zoni IIp javljaju normalni
naponi istezanja u radijalnom i tangencijalnom pravcu o i ou, pre nego to je proces
provlaenja uopte i poeo. Ipak, zbog identinosti procesa provlaenja i naponsko-
deformacionog stanja u trenutku pojave maksimalne sile, nain sraunavanja
maksimalne sile provlaenja je isti za oba navedena sluaja.
Prema navodima u literaturi V.P. Romanovskii, Spravonik po holodnoi tampovke,
Mainostroenie, Leningrad, 1979, sila provlaenja se sraunava prema izrazu:
( )
0 2 . 0
1 . 1 d D R s F
p
t = ,

(1)

a prema literaturi B. Musafija, Obrada metala plastinom deformacijom, Svjetlost,
Sarajevo, 1972:
( )
0
1 . 1 d D R s F
m p
t =
,

(2)

gde su: d0 - prenik poetnog otvora, slika 1, |mm|;
D - srednji prenik grla, |mm|;
s - poetna debljina lima, |mm|;
R0.2 - granica teenja materijala lima, |N/mm2| i
Rm - zatezna vrstoa materijala lima, |N/mm2|.
Nije uzeto u obzir: savijanje i ispravljanje na radijusu provlakaa, savijanje na radijusu prstena za
provlaenje, trenje na ovim povrinama, kao ni uticaj ovravanja materijala lima.
( ) +
(
(

+
+
+
+ |
.
|

\
|
t = o t =

6 . 1 1
2 4 2
1
max max
s r
s
s r
s
R
r
K Ds Ds F
m p
t
p ,

(3)

Savijanje i ispravljanje na radijusu provlakaa, savijanje na radijusu prstena za provlaenje i trenje na ovim
povrinama, izuzev uticaja ovravanja lima, uzeti su u obzir u literaturi M.V. Storoev, E.A. Popov, Teorija
obrabotki metallov davleniem, Mainostroenie, Moskva, 1971. i V. Stoiljkovi, Zbirka zadataka sa teorijskim
osnovama iz obrade plastinim deformisanjem, Univerzitet u Niu, Ni, 1980:


gde su: K - specifini deformacioni otpor materijala u trenutku pojave maksimalne sile, |N/mm2|;
rt - prenik otvora u trenutku pojave maksimalne sile, |mm| i
- koeficijent trenja.
Radijus rt se odreuje iz uslova konstantnosti zapremine i uslova da se maksimalna sila
provlaenja javlja u trenutku potpunog obuhvata zaobljenih ivica provlakaa i prstena, tj.:
( ) a r s r r r r
m p t
+ = + + + =
0 0
57 . 0
.

(4)


Specifini deformacioni otpor se odreuje pomou krive ovravanja treeg reda u
stepenoj zavisnosti:

m
m
m
m
n
e R C K

|
|
.
|

\
|

= =
.

(5)

U izrazu (5) m je logaritamska deformacija, koja odgovara maksimalnom ravnomernom
izduenju Am pri istezanju epruvete |m = ln(1 + Am)|, a kao deformaciju treba uzeti
logaritamsku deformaciju u tangencijalnom pravcu u trenutku pojave maksimalne sile
provlaenja:
( )
|
|
.
|

\
|
+ + +
=
|
|
.
|

\
| +
=
|
|
.
|

\
|
=
u
0
0
0
0
0
57 . 0
ln ln ln
(max)
r
s r r r
r
a r
r
r
m p
t
.

(6)

U izrazu za sraunavanje maksimalne sile provlaenja, A.D. Matveev i dr., Kovka i
tampovka, tom 4, Listovaja tampovka, Mainostroenie, Moskva, 1987:
( ) +

|
|
.
|

\
|
+
+
(
(
(
(
(
(

|
|
|
|
.
|

\
|

+

t = o t =

6 . 1 1
2
1
1
2 . 0
1
0
max max
s r
s
R
R
r a d
a
R
Ds Ds F
p
t
m m
m
p
m
m
(7)

uzet je u obzir uticaj ovravanja lima preko krive ovravanja drugog reda u stepenoj
zavisnosti, zanemaren je uticaj savijanja na radijusu prstena za provlaenje, ali je uinjena
ozbiljna tamparska greka, jer se javlja lan RmR0.2, pa bi dimenzija napona bila
N2/mm4.
Pravilan oblik prethodnog izraza je:
( ) +

+
+ |
.
|

\
|

(
(
(
(
(
(

|
|
|
|
.
|

\
|

+

t = o t =

6 . 1 1
2
1
1
2 . 0
1
0
max max
s r
s
R
R
r a d
a
R
Ds Ds F
p
t
m m
m
p
m
m
,

(7a)


ggde je:
m - kontrakcija poprenog preseka epruvete, koja
odgovara maksimalnom ravnomernom izduenju Am, odnosno,
m = Am/(1 + Am).
Na osnovu analize prethodnih izraza, autori su predloili da se maksimalna sila
provlaenja sraunava prema izrazu:
( ) +

|
|
.
|

\
|
+
+
+
+ |
.
|

\
|

(
(
(
(
(

|
|
|
|
.
|

\
|

t =

6 1 1
2 4 2
1
2 0
0
.
s r
s
s r
s
R
R
r r
r
ln
e R Ds F
m p
.
t
m
t
m p
m
m
max
,

(8)

to jest,. da se obuhvati uticaj savijanja na radijusu prstena za provlaenje rm, a da se, kao i kod
izraza (3), koristi kriva ovravanja treeg reda u stepenoj zavisnosti. Usvojena je kriva treeg
reda, da bi se izrazi (3) i (8) mogli da primene i na sluaj probijanja otvora i provlaenja grla u
istom radnom hodu, jer se izmeu probijanja i provlaenja javlja prazan hod, a jedino se
primenom logaritamskih deformacija ukupna deformacija dobija kao direktan zbir deformacija
zasebnih faza procesa.
U izrazu (8), kao ni u prethodnim izrazima, nije uzet u obzir uticaj stanjenja debljine lima na
grlu.
KRAJ