Ci l t : VI I , Say : 2

97
ANA HATLARIYLA BLM VE TEKNK OLARAK
METALRJ ZERNE BAZI DNCELER
Fuat Yavuz BOR *)
ZET :
Bu yazda, met al rj i bran dnda alanlara, bi l i m ve tekni k olarak Metal rj i hakknda tan t c ma-
hiyette ana bi l gi l er veri l mektedi r.
Met al urj i ' ni n ok eski devirlere kadar dayanan tarihesinden ksaca bahsedilmekte ve mteakiben metalr-
j i ni n kapsamna giren tekni k bakmdan nemli metaller peri yodi k sistem yardmyl a gsteri l mektedi r.
Metal rj i genel olarak Kimyasal ve Fiziksel Metal rj i ol arak i ki ye ayrl makta, metal ileme bu kapsamn
dnda mtala edi l mektedi r.
zel l i kl e Kimyasal Metal rj i konusu ilenmekte ve Konsantrasyon - Redksiyon - Rafinasyon kademelerini
kapsayan genel bi r alma emas zerinde durul makt ad r.
Met al rj i Teknii Hazrlayc almalar ile Pi
r
o-, Hi dro-, El ektrometal urj i k ve Pr Kimyasal almalar
bl ml eri halinde i l enmektedi r.
Met al rj i ni n T>!kiye i n olan byk nemine ksaca dei ni l erek, Trki ye' ni n cevher i hra-mamul i thal eden
bi r grn arzeden durumunun en ksa zamanda ana met al rj i tesislerimin kurul masyl a yan veya tam mamul
hra eden bi r hale gelmesi gerektii zerinde durul maktad r.
ZUSAMMENFASSUNG :
n diesem Beitrag we-riden, als kurze Ei nfhrung fr Ni chtmetal l urgen, die Glundzge der Metal l urgi e als
Wissenschaft und Technik behandelt.
Nach einem kurzen Uberblick ber cllie Geschichte der Metal l urgi e werden an Hand des Periodischen Systems
der Elemente die Met3le aufgezeigt, di e im Rahmen der Metal l urgi e eine technische Bedeutung haben.
Metal l urgi e wi r d aufgeteilt n Chemische - und Physikalische Metal l urgi e und in diesem -Zusammenhang di e
Waitervera>rbeitung ausserhalb des Arbeitsgebiets der Metal l urgi e betrachtet.
Es wi r d speziell die Chemische Metallurgi e errtert und ei n allgemeines Arbeitjsschema, bestehend aus den
drei Stufen Konzentration - Reduktion - Raffination beschrieben.
Metallurgsche Verfahrenstechnik wi r d in der Reihenfolge Vorbereitende Arbei ten, Pyro-, Hydro- und Elek-
trometal l urgi sche, sowie rein chemische Arbeiten n ihren Grundzgen errtert.
Schliesslich wi r d die grosse Wi chti gkei t der Metal l urgi e f r di e Trkei aufgezeigt und mi t Nachdruck darauf
hingewiesen, dass durch die Erri chtung neuer metallurgischer Anglagen der augenbl i ckl i ch unwi rtschaftl i che
Zustand der Erz - Ausfuhr und der Ferttgprodukt - Ei nfuhr n deri Grundkonzeption geaendert werden soi l .
Metaller elemanlar arasnda parlaklk,
yksek s ve elektrik iletkenlii, az veya ok
plstik olabilme v.b. nitelikleri ile temayz
eden bir gruba dahildirler.
Bu zellikleri dolaysyla insanln me-
tallerle ilk temas en eski alara kadar geri
gider. Metallerin insanlk tarihinde oynam
olduklar rol, eitli toplumlarn kullanm
olduklar metaller, bu metallerden istifade
imknlar ve metaller hakknda sahip olduk-
lar bilgilerle dorudan doruya bantl ol-
mutur. Bugn bile bir toplumun cemiyetler
arasndaki endstriyel ve ekonomik yeri, (a-
hs bana kg. olarak) kullanlan metal mik-
taryla belirtilmektedir.
*) Dr . - Mt . ; Maden zabe Yk. Mh.
M.T.A. Ensti ts, Ankara.
Metalrji, ana konusu metaller olan bir
bilim ve teknik dal olmas hasebiyle, insan-
ln yaama gc, refah seviyesi ve kalkn-
ma imknlarna doru orantl tesirlerde bu-
lunmakta, ve dolaysyla bu gnk ve gelecek-
teki byk nemini gstermektedir.
Metalrjinin Ksa Tarihesi :
nsanln metallerle ilk temas prehistorik
zamanlara kadar geri gitmektedir. nsanlarn
ilk tandklar metalin altn olduu genellikle
kabul edilmekte ve zaman olarak ta devri
sonlar gsterilmektedir [1] *) . Altnn yer
kabuunda metalik olarak bulunmas, parlak-
l ve kolay ilenebilmesinin bunda byk
bir tesiri olduu muhakkaktr.
*) Keli parantez i i ndeki rakaml ar yaznn sonunda ve-
ri l en referanslar gstermektedir.
98
F. Y. Bor ; Met al rj i zerine Baz Dnceler Madencilik
Metallerin insanla dorudan doruya
pratik hizmete girmesi bakr, tun, pirin ve
demirin bulunup kullanlmas ile balar.
Hernekadar historik devirlerin isimlendirilme-
sinde klsik olarak srayla bakr devri, pirin
devri ve tun devrinden sonra demir devrin-
den bahsedilmekte ise de, insanlk tarihesin-
de bu devirlerin dnyann her yerinde ayn
sray takip etmedikleri ve baz yerlerde de-
mir devrinin tun veya pirin devrinden nce-
ye rastlad grlmektedir [2]. Gerek olan
taraf insanln bu metallerle olan ilk tema-
snn tamamen tesadfi ve blgenin zelliine
bal olduudur.
Son incelemelere gre [3] byk miktar-
larda kullanlan ilk metal bakrdr. Milttan
nce tahminen 7000 yl nceye kadar giden
bakra ait ilk emareler Anadolu'da bulun-
maktadr. EKinyamn dier taraflarna bakrn
yaylmas ekil: l ' de verilen gemay takip et-
mektedir. emadan grlebilecei gibi gerek
in'in gerekse Avrupa'nn bakr ile ilk temasa
gemesi ok uzun bir zamana ihtiya gster-
mitir.
Genel olarak metalrjinin tarihesini b-
lmlere ayrmak gerekirse bunlar drt peri-
yot halinde incelemek geree olduka yayn-
lanmay salar :
1. nci Periyot: En eski alardan Milttan
sonra ilk yzyla kadar uzan-
maktadr. Bu ok uzun zaman
zarfnda insanln tand
ve kullanld metaller Altn,
Gm, Bakr (tun ve pirin
ile beraber), Demir, Kurun,
Kalay ve Cva olmak zere
yedi metalden ibaret olmu*
tur [4].
2. nci Periyot: Milttan sonra 1. nci yzyl-
dan 16. nci yzyla kadar olan
dnemde bahse deer bir ge-
Ci l t : VI I , Say : 2 F. Y. Bor ; Met al rj i zerine Baz Dnceler
99
me olarak sadece bilinen
metallere Antimuan, Bizmut
ve inkonun katlmas zikre-
dilebilir.
3. nc Periyot: 16 nci yzylda metal istihsali
nemli bir seviyeye ulamtr.
Georg Agricola'nn De re
Metallica isimli eserinden bu
adaki metalrji tatbikatnn
(ilim ve teknik olarak) Kimya
biliminin gelimesine olan b-
yk katks hissedilmekte-
dir [5]. Bu periyodun sonlar-
m 18. ci yzyln baslarnda
kabullenmek, yerinde bir g-
r olarak savunulabilir. Bili-
nen metallere 17. nci yzylda
inko ve Aren ilve edil-
mitir.
4. nc Periyot: 18. nci yzyln baslarndan
gnmze kadar olan dnemi
kapsamaktadr. 18 nci yzyln
banda Nikel, Kobalt, Mangan
ve Platin metallerinin bulun-
mas ile balyan gelime de-
vam edegelmi ve metaller
hakkndaki bilgimiz bugn
iin geici bir sona ulam gi-
bi grnmektedir.
Bu son periyodun balangcnn. Hofmann'-
dan [2] farkl olarak (19. ncu yzyln balar)
tarafmzdan yz yl ne alnmasndaki en b-
yk sebep, yakt olarak odun yerine 18. nci
yzyldan itibaren kmr n kullanlm ol-
masdr [4]. 19. ncu yzyldan itibaren geli-
me ilim ve teknik alanda beraberce olmu,
metalrji bilim ve teknii endstrileme
nin asl msebbibi roln oynamtr.
19. ncu yzyln ortalarnda Bessemer
Prosesinin kmas ile [6] demirin elik haline
getirilebilme imknnn dogmas, bugnk
demir - elik endstrisinin ilk basaman te-
kil etmi, gelimeler bundan, sonra ba dn-
drc bir hzla metalrjinin yaaymza et-
ken en byk faktr haline gelmesini sala-
mtr.
Bu gelimeye gsterilecek en gzel misl
gnmzde kullanlan metallerden nemli ba-
zlarnn 1966 ylndaki istihsal rakamlardr.
Tablo: I'de bu rakamlardan bazlar verilmitir.
Tablo : I nemli baz metallerin
1966 yl istihsal rakamlar [7 a, b]
Ham elik
Alminyum (tzabik)
Bakr (rafine)
(izabik)
inko (izabik)
Kurun (rafine)
Nikel (izabik)
Kalay (izabik)
Magnezyum
Kadmiyum
Cva
Metalrjinin Kapsam :
Metalrji bir taraftan metallerin cevherle-
rinden kazanlmas, rafine edilmesi ve metal
endstrisinin istifadesine arzedilmesini, dier
taraftan metal ve alamlarn zelliklerinin
tesbit ve incelenmesi v.b. hususlarm kapsa-
yan ok eski ve geni bir ilim dal ve tek-
niidir.
Tablo: II elemanlarn periyodik sistemini
gstermektedir. Bu sistemdeki elemanlarn
3/4 miktarndan fazlas metalik olan ele-
manlar olup tabloda bunlar iki farkl gr
asndan gruplandnlmtr.
Birinci gruplandrmada metallerin meta-
lik durumda teknik alanda kullanlp kullanl-
mad gznnde tutulmutur. Buna gre :
A Metaller olarak belirtilen grup alkali
ve toprak alkali metalleri iine al-
maktadr. Bu metallerin zellikleri
metal olarak teknikte kullanlma-
larna imkn vermezler. Dolaysyla
A Metaller metalrjinin kapsam
dnda brakrlar. (Mg. hari.)
T Metalleri grubundaki elemanlar ge-
i metalleri olarak ayr bir grupta
toplanmlardr. Bu gruptaki (Cr,
Mn, W, Mo, V ve benzeri) metaller
ounlukla f erroalamlar olarak tek-
nikte sarfolunmaktadrlar.
Kaln izgilerle dierlerinden ayrl-
m olan B, Si, As, Te snr eleman-
lardr. Hem metalik hem de metalik
olmyan zellikler gsteren bu grup-
taki elemanlar, metalik zellikleri
dolaysiyle (snrl bir ekilde) meta-
lrjinin kapsam dahilinde mtala
edilebilirler.
100
F. Y . Bor ; Met al r j i zerine Baz Dnceler Madenci l i k
Tablo : II Elemanlarn Periyodik Sistemi
Tablo: Il' deki dier grup metalrji-
nin konusunu tekil eden asl metal-
lerdir.
Tabloda ayraca bu metaller tek-
nolojik adan da gruplandrlm-
lardr. *) .
zgl arlklar 4,5 in altnda olan
metaller (Al, Mg, Be, Ti v.s.) hafif
metaller dierleri ar metaller
grubunda toplanmlardr.
Ar metaller kendi aralarnda ergi-
me noktalarna gre ayrca iki b-
lmde mtala edilirler; ergime nok-
talar 900 "C zerinde bulunan me-
taller yksek temperatrde ergi-
yenler ve 900 C altndakiler alak
temperatrde ergiyenler blmne
dahil edilmektedirler. Birinci blm-
de Ni, Co, Cu V.S., ikinci blmde
Pb, Sn, Zn, Cd ayn zamanda teknik
nemli olanlardandr.
Bu gnk teknik lisanda metalrji konu-
su itibariyle endstri alannda ve teknikte
malzeme olarak kullanlan metalik madde-
leri kapsar. Bu tarifin snrlar metal olmas
bakmndan cva'y da iine alacak nitelik-
tedir.
*) Daha baka ve det ayl gpuplandrmalar mmkn olma-
sna ramen, bu kadar bi r bi l gi yl e kifSyet edi lmesi
yet er l i di r .
Metalrjinin Snflandrlmas :
Genel olarak metalrjiyi iki ana grupta
toplamakla fayda vardr :
1 Kimyasal metalrji.
2 Fiziksel metalrji.
Bu ekilde bir ayrm son yzyln getir-
dii yeniliklerin hir sonucu olarak ortaya k-
maktadr. Metalrjinin dier bilim ve teknik
dallarna gre t am snrnn izilemiyeceine
burada bilhassa iaret etmek gerekir.
Son on yllarn getirmi olduu yenilik ve
gelimeler - btn bilim ve teknik dallarnda
olduu gibi - metalrji ve yakn dier dalla-
rn (nkleer yaktlar, tozlar, keramikler v.s.)
snrlarnn kaf i olarak izilmesine artk im-
kn vermiyecek bir ekildedir.
1 Kimyasal Metalrji :
Kimyasal metalrji metal veya metal ala-
mlarnn cevherlerden kazanlmas, rafine
edilmesi ve metalik malzeme olarak endst-
rinin hizmetine arzedilmesl grevini if
eder. Faydaland metodlar genellikle kimya-
sal metodlar olmasna ramen, bu empirik me-
todlarn kimya ilminden yzyllarca nce bi-
linmi ve tatbik edilmi olmas kimyasal me-
talorjinin genel kimya teknolojisi dnda ay-
rca mtala edilmesini gerektirir.
Ci l t : VI I , Say : 2 F. Y. Bor ; Met al rj i zerine Baz Dnceler
101
Demir ve elik endstrisi son yz yl
ierisinde gerek metodlannn zellii, gerekse
istihsal rakamlarnn ykseklii (Bak Tab-
lo: I) dolaysyla genellikle Avrupa'da Demir
metalrjisi ad altnda dier metallerden
ayr ifde edilmektedir. Demir ve elik dn-
da kalan dier btn metaller Demirden gay-
ri metaller metalrjisi erevesinde toplan-
maktadr.
2 Fiziksel Metalrji :
Kimyasal metalrjinin ana konusunu cev-
herler ve bunlarn metalik hale getirilmesi
tekil ederken, fiziksel metalrjinin ana konu-
su metalik durumda olan malzemeleri
kapsar.
Endstriye arzedilmi malzeme halindeki
metal ve alamlarn strktr, tekstr ve kris-
talin yaparnn incelenmesi, mekanik ve fi-
ziksel zelliklerinin tesbiti ve ayrca eitli
muamelelere kar tutumlarnn belirtilmesi
fiziksel metalrjinin alma sahalarm te-
kil eder*).
Bunlarn dnda ngiliz - Amerikan lisan
grubu metalrjiyi istihsal metalrjisi ve
fiziksel metalrji olarak ikiye ayrmakla
beraber metallerin ilenmesi konusunu da me-
talrji dahilinde kabul etmektedir [4].
Temel Bilimlerle lgisi :
Metalrji alma artlar ve kulland
metodlarla hem ilm hem de teknik bir mn
ifade etmektedir.
lim olarak metalrjinin fiziksel kimya
ile olan sk balantsna bilhassa iaret et-
mek arttr. Bu meyanda fiziksel kimya de-
yimi pr fizik ilmine kadar girecek genilikte
anlalmaldr.
Dier taraftan kimya ile olan balants
sadece anorganik kimya ile snrlandrlmam
olup, hat t a organik kimya ana hatlaryla ilgili
bilimlere katlmaktadr. Analitik kimyann
metalrjideki nemi hidrometalurji tabiri-
nin ifde ettii mn ile yeteri kadar aklan-
m olarak saylabilir.
Biz bu kimya kollarnn metalrjideki tat-
bikatm metalurjik kimya olarak isimlendi-
receiz.
nc mhim bilim dal, son on yllarda
bilhassa byk bir gelime gstererek niver-
sitelerde retim dal haline gelen Prosesler
teknii *) olarak ilgili temel bilimlere dahil
edilebilir.
Pr fizie kadar ulaan fiziksel kimya,
metalurjik kimya ve prosesler tekniki Me-
talrji bilim ve tekniini tayan ana direk
olarak kabul edilebilir [8].
Bu dnceleri daha detayl olarak takip
veya ksmen modifiye etmek suretiyle ok
daha etrafl ve geni bir aklamaya erimek
mmkndr**). \a
Her ne ekilde telakki edilirse edilsin,
iaret etmek gereken asl nokta, yukarda
bahsedilen bu ana direin birinin veya di-
erinin daha nemli olmas veya olmamasn-
dan ziyade, her nn ve mtereken bug-
nn yksek metalrji tekniinin ortaya k-
mam salam olduklardr. Ayn ekilde ra-
hatlkla sylenebilir ki, ancak bu bilim da-
lnn mtereken ve birbirini tamamlayc e-
kilde kullanlmas, ilerdeki gelimelere imkn
salyabilecektir.
Ham Maddeleri:
Tabiatta sadece altn, gm, platin ve
nadir hallerde de bakr metalik durumda bu-
lunabilirler. Bunlarn dnda metalrjinin
kapsamna giren dier btn metaller kimya-
sal bileikler halindedir. Tablo: Il' de verilen
periyodik sistemde Co metalinin sa tara-
fnda bulunan btn metaller (Sn hari) ge-
nellikle slfrl; Co metalinin sol tarafndaki-
ler ise (Mo hari olmak zere) genellikle ok-
sitli mineraller eklindedir. Bu meyanda
arsenit ihtiva edenler slfrl, karbonat ve
silikatlar oksitli olarak mtalhaza edilmitir.
Metalrji hammaddelerinin en nemlilerini
minerallemi maden cevherleri tekil ederler
***) . Cevherler dnda ham madde olarak
saylabilecek ikinci byk grup hurda mal-
zemelerdir. Tablo: I'de verilen istihsal rakam-
lar ierisinde Al iin 1 534,7 x 103, Cu iin
2 808.6 x HP, Zn iin 736.5 x 10
3
ve b iin
1 072.1 x 103 tonluk miktarlarnn hurda mal-
*) Bu yazda genel ol arak, kimyasal met al rj i zecinde du-
rulacandan, fi zi ksel met al rj i hakknda daha fazla bi l -
gi vi r l l mi yecekt l r .
*) Prosesler tekni i Almanca Verfahrenstechmk deyi mi -
ni n karl olarak kul l an l m t r .
**) Bu yaznn metal rj i dal dnda alanlara bi r tant-
ma ni t el i i tamas dol aysi yl e, dnce ve f i ki r l er i n
daha fazla deri nl eti ri l mesi nden bi l erek sarf- nazar
edi l mi t i r.
***) Burada Cevher t eri mi ni mineral teri mi nden ayr-
makta fayda vardr.
102
F. Y. Bor ; Met al rj i zerine Baz Dnceler Madenci l i k
zemelerinden kazanlm olduunu sylemek
[Bak. 7 b s. 18] bu grubun metalurjik ham
madde bakmndan olan nemi aka belirtir.
Ayrca eitli teknoloji kollarnn egltli
safhalarnda, veya bilhasa metalurjik ilem-
lerde teekkl eden ara rnler de metalurjik
ham maddeler snfnda mtala edilir.
Metalurjik artklar, kller, baca tozlar,
v.s. bu snfa giren ham maddelerdir.
Genel alma emas :
Meniraller ve zellikle cevherler tabiatta
ok eitli kimyasal ve mineralojik bileim-
lerde ve byk intervaller arzeden konsantras-
yonlarda bulunmalar dolaysyla hepsini bir-
den kapsayan genel bir alma emas vere-
rek cevherden metale (veya alama) giden
yolu gstermek ok g hat t a imknszdr.
Bu yazda buna ramen byle bir ema
vermee allmas, bugn byk miktarda
istihsal edilmekte olan ve kullanlma sahas
geni bulunan ana metallerin benzer karakte-
ristiklerini belirtme arzusundan domutur.
Cevherden metale giden ana yol genellik-
le ekil: 2 de gsterildii gibi basitletirile-
bilir [9] :
A Konsantrasyon :
1 Cevher hazrlama
2 Li etme
3 Termik hazrlama
4 Uurma
5 Ergitme
Bj Bedilksiyon B, Rafinasyon
Cj Rafinasyon C, Redtiksiyon
ekil: 2. Kimyasal metalrjinin genel
alma emas
A* Konsantrasyon :
Gnmzde ok zengin cevherlere nadiren
rastlanmas, zengin tenrl cevher rezervleri-
nin tkenmi olmas veya yakn bir gelecekte
tkenecei dnlrse, ekil: 2'de verilmi
olan emadaki ilk kademeyi tek eden kon-
santrasyonun nemi kendiliinden ortaya
kar.
Tabiattaki cevherlerin tenrleri, ihtiva et-
tikleri yan elemanlarn nev'i ve miktar, yan
kayalarn durumu bir taraftan, metalurjik
ilemlerin gerektirdii artlar dier taraftan
ve nihayet ekonomik mlahazalar cevherlerin
bir konsantrasyona tabi tutulmalarm gerekli
klarlar. Bu konsantrasyon eitli yollarla
olabilir :
1 Cevher Hazrlama, : Genellikle fizik-
sel metodlar yardmyla yaplan bir kon-
santrasyon ilemidir *) .
2 Li Etmek : Ntr, asit veya baz
zeltilerle cevher ierisinde kazanlmak iste-
nen elemanlarn bir zeltide toplanmas
ve zlmeden kalan artktan ayrlmas ilem-
leridir.
3 Termik Hazrlama : Kazanlmak is-
tenen elemann dier yollarla ayrlmas mm-
kn olmad veya ekonomik bulunmad
artlarda oksitleyici, sulfatlayc, klrleyici
v.s. gibi bir kavurma ile termik yolla kon-
santrasyona hazrlanmas metodudur.
4 Uurma : eitli artlarda eitli
metal veya bileiklerinin farkl buhar basn-
larndan, faydalanma yoluyla yaplan bir kon-
santrasyon almasdr.
5 Ergitme : ll miktarlarda yar-
dmc maddeler ilvesi ile zgl arlklar
farkl produktlar teekklyle, sistemdeki ka-
rm kesintisinden istifade suretiyle yaplan
bir konsantrasyondur.
Bu konsantrasyon metodlarndan yalnz
birisi ile istenilen sonuca erimek mmkn
olabilir. ou zaman ise bu metodlarn bir-
kan kombine etmek sonuca gitmei ancak
salar. Tatbikat genellikle birden fazla kon-
santrasyon metodunun kullanldn gster-
mektedir.
B Redksiyon :
Tarif olarak redksiyondan elektron ka-
zanma anlalrsa, genel emada belirtilmek
istenen mn ortaya kar. Metallerin kim-
yasal bileiklerinden serbest metalik hle
gemesi bu kademede vuku bulur. Redksiyo-
na tabi tutulan malzemeler kat veya sv
*) Bu konu hakknda Madenci l i k VI (1967) S. 125 - 133'de
geni bi l gi veri l di i nden, burada ayrca ilenmemitir.
Ci l t : VII, Say : 2 F. Y. Bor; Metalrji zerine Bezi DfCnceler
103
halde olabildikleri gibi zeltide de buluna-
bilirler.
Redksiyon /n tatbik edilen metodlar (sa-
dece lgili olmas babnda) Me rumuzu Me-
tal i belirterek
Me S + Enerji = Me + S
eklinde gsterilebilecek termik ayrma *)
dan ksaca bahsettikten sonra genellikle un-
lardan ibarettir.
1 Redkleyici bir madde vastasyla
metal oksitlerinin metalik hale getirilmesi.
Redkleyici olarak kullanlan maddeler - o-
unlukla C, daha az Hj ve dierleri - ile re-
dksiyona uratlacak metalin ve redkleyici
maddelerin oksijene kar olan afiniteleri ara-
sndaki farkten. (baka bir deyimle oksitlerin
serbest teekkl slar arasndaki farktan)
istifade yoluyla
3 Me O + 2C = 3 Me + CO + CO
z
reaksiyonuna gre metal stihsaline giden bu
metod metalrjide en geni tatbikat sahas
olandr.
2 Reaksiyon ergitmesi denilen ve
2 Me O + Me S = 3 Me + S0
2
genel denkleminde grld gibi ayn meta-
lin iki ayr bileiminin (ounlukla slfr ve
oksit veya slfat ve oksit) birbiriyle reaksiyo-
nu sonucu metal teekklne giden yoldur.
Bilhassa ekonomik olmas yznden mmkn
mertebe tatbik edilmek istenen bir metoddur.
3 tki farkl metalin ayn kimyasal ele-
mana kar olan farkl aflnltelerlnden istifade
yoluyla kazanlmas istenilen metal (Denk-
lemde Me olarak verilmitir.)
Me S + Me = Me + Me S
denklemine gre metalik hale redkte edile-
bilir.
Bu ilem zeltilerden vuku bulursa
Me + + + Me = Me + Me + +
l , ' . 11 1 ' 11
genel denklemiyie fade edilebilir.
Tatbikat sahas olduka geni bir me-
toddur.
4 Yukarda bahsi geen metodlar d-
nda kalan ve tatbikat sahas gayet geni
olan dier bir metod elektrik enerjisinden fay-
dalanmak suretiyle yaplan bir redksiyondur.
Me++ + 2 @ = Me
genel denklemi katotda vuku bulan bir redk-
siyonu gstermkte olup, redksiyonun vuku
bulduu ortam sv zeltiler olabilecei gibi,
ergimi elektrolitler de olabilir.
*) Dissoziation tenimi kastedilmitir.
C, Rafinasyon :
Redksiyon sonucu elde edilen metaller
muhtelif metal veya metalik olmyan madde-
leri de ounlukla ihtiva ederler. Endstri-
nin istifadesine arzedilecek metalik malzeme-
ler se standartiatrlm normlarla belirtil-
mi} belli bileimlerde ve zelliklerde bulunmak
mecburiyetindedirler. Dolaysyla redksiyon
sonucu elde edilen ve Ham - Metal (veya iza-
bik metal) denilen malzemelerin safiyetleri-
nin ykseltilmesi ve arzu edilmiyen katk
madddelertnln ayrlmas gerekir.
Bu ilem metaldeki katk maddelerinin
ayrlmas veya standartlarda belirtilen snr-
larn altna indirilmesi maksadyla zellikle
selektlf metodlar kullanlarak yaplr.
1 Atete Rafinasyon : Ham metalin
ve katk maddelerinin bilhassa oksijene kar
olan farkl afinitelerinden stifade yoluyla ve
sistemdeki karm kesintisinden faydalanarak
(Me
t
+ Me
u
) + 0 = Me

+ Me
u
0
denkleminde gsterildii gibi yaplan
1
bir
raflnasyondur.
Ar metallerin pek ounda geni bir
tatbikat sahas mevcuttur. Bu tip rafinasyon-
larda metalin ve katk maddelerinin zellik-
lerine gre oksijen yerine baka maddeler de
tabiatlyle kullanlmaktadr.
2 Elektrolitik Rafinasyon : Metalin ve
ihtiva ettii kat k maddelerinin belli elektro-
litlerde, belli elektrotlara kar gsterdikleri
farkl ayrma potansiyelinden istifade yoluy-
la rafinasyonu salyan bir metoddur.
Bu metod yksek safiyette metal istihsa-
line imkn veren ve dolaysiyle tatbikat sa-
has ok geni olan bir alma eklidir.
Buraya kadar bahsedilen ilemler B, Cj
srasn, yani Redksiyon - Rafinasyon sras-
n takip etmektedir. Fakat eer gerek atete
gerekse elektrolitik bir rafinasyonda temizle-
necek metalin ihtiva ettii katk maddeleri
bu metalden daha necip seler, alma e-
masnda ikinci variyasyon olan B
2
C, yani
Rafinasyon - Redksiyon srasn tatbik et-
mek zorunlu olur. Bu halde nce kazanlmak
istenen metal kimyasal bir bileim halinde
katk maddelerinden ayrlr ve buradan elde
edilen yksek safiyetteki metal bileii redk-
siyona tabi tutularak metal haline getirilir.
Bilhassa Al, Mg, Tl gibi hafif metallerde
ounlukla tatbik edilen bu yol, necip olmyan
metaller iin byk nemi haizdir.
Genellikle bu muameleyi endstrinin iste-
dii zelliklere eriebilmek gayesiyle ikinci
bir rafinasyon ilemi takip eder.
104
F. Y . Bor ; Met al r j i zeri ne Baz Dnceler Madenci l i k
Tablo: Ill.' de Genel alma emasna ait
seilmi baz misller biraraya toplanmtr.
Hernekadar metal elde edilii yukarda ve-
rilen genel ema ile yeteri kadar izah edilebi-
lirse de, cevherlerin zelliklerine, ihtiva ettik-
leri dier katklara ve istihsal edilmesi iste-
nen metallerin karakteristiklerine bal ola-
rak veyahut da sadece ekonomik sebeplerle
bu kademeden birisi bulunmayabilecei
gibi, eitli kademelerde, bahsedilen usuller-
den bir kann tatbik edilmesi veya tekrar
lzumu da hasl olabilir.
Metalrji Teknii :
Bahsedilen genel alma emasnn en-
dstrideki tatbikat bilhassa istihsal me-
talrjisinde nemle zerinde durulacak bir
noktadr. Metalrjinin temel bilimlerle olan il-
gisi ksmnda prosesler teknii ad altnda
bu noktaya iaret edilmiti. Metalrjideki ge-
limelerde en byk rol metalrji tekniin-
deki baarl hamleler oynamtr.
Bir bilim dal olarak metalrji ok gen
saylr. Yzyllarca nce tatbik edilmi me-
todlarn bugn dahi aynen kullanld vaki-
dir. Buna ramen eriilmi olan yksek tek-
nik seviye genellikle sadece metalrji tekni-
inde yaplm gelimelerin bir sonucudur.
Buna en gzel misal metalurjik patentlerin
incelenmesiyle verilebilir. Metalrji alannda
verilen patentlerin ancak % 10 kadar bir ks-
mnn konusu metalurjik reaksiyonlar ve bun-
larn kinetii ile ilgilidir; geri kalan % 90 e-
itli proseslerin metalrji teknii konusunda-
dr [8].
Baz hallerde hlen ok eski, hatt empirik
metodlarda bu tip gayretlerle baarlar elde
edilirken, dier yandan kimyasal reaksiyon-
lar bakmndan tamamen bilinen ve fiziko -
kimyasal durumlar etraflca incelenmi reak-
siyonlara dayanan metodlarla yaplan geli-
meler sadece metalrji tekniinde ulalan iler-
lemelerle mmkn olmutur.
Metalrji tekniinin temelini ekonomik
artlar tekil ettiinden, gelecekteki ilerleme-
lerde yine ana gelime, ilmi almalarn des-
tei ile, metalrji tekniinde olacaktr.
Teknik bakmdan metalurjik almalar
1 Hazrlayc almalar
2 Metalurjik
olmak zere iki grupta incelemekte fayda
vardr.
1 Hazrlayc almalar : Asl meta-
lurjik almaya yardmc olacak n alma-
lardr. Metalurjik veya ekonomik sebeplere
dayanrlar.
En nemlileri :
a Kurutma
b Kavurma
1 Oksitleyici
2 Sulfatlayc
3 Klorlayc v.s.
olarak ksaca sralanabilirler.
2 Metalurjik almalar : Genel olarak
pirometalurjik ve hidrometalurjik konular
kapsarlar. Elektrotermik ve elektrokimyasal
almalar elektro - metalrji ad altnda
toplanrsa nc byk grup ortaya kar.
Ayrca pr kimyasal almalar da ilve edil-
mekle metalurjik almalar ana hatlar ile
belirtilmi olurlar.
A Pirometalurji : Metallerin fiziksel
ve kimyasal metodlarla yksek temperatrler-
de istihsal ve rafinasyonu olarak tarif edi-
lebilir.
Buraya metallerin veya bileiklerinin yk-
sek temperatrlerdeki zelliklerinin incelen-
mesi de dahil edilebilir [10].
Kimyasal reaksiyonlarn hzlar ounluk-
la temperatrle orantl olarak artarlar. Dier
taraftan yksek temperatrler elde edilmek
istenen metalin metalik faz olarak (veya me-
tal bileii) metalik olmyan fazdan (cruf
v.s.) ergitme yoluyla ayrlabilmesi avantajm
salar. Pirometalurji metalrjinin klsik
mndaki esas alma sahasdr.
B Hidrometalurji : Sulu ortamdaki me-
tal tuz zeltisinin metalrjisi diye tarif edi-
lebilir. Gayesi metal tuzlarn sulu zeltileri
vastasyla metal istihsali ve/veya rafinasyc-
nudur. Bilhassa kompleks cevherler iin olan
tatbikat nemlidir. lk basama kazanlacak
metalin sulu bir zeltisinin hazrlanmasndan
ibarettir. ou zaman bunun iin pirometalur-
jik hazrlayc bir alma gerekir.
C Elektrometalurji : Elektrik enerji-
sinden istifade yoluyla yaplan almalarn
metalurjisidir. Elektrik enerjisinin kullanl
ekli bakmndan iki grupta incelemek gerekir:
1 Elektro Kimya : Elektrik enerjisinin
kimyasal bir i yapt alma eklidir, zel-
likle elektroliz metal istihsal (redksiyon
elektrolizi) ve rafinasyonu (rafinasyon elekt-
rolizi) metodu olarak elektro kimyann en yay-
gn tatbikatn tekil eder.
106
F. Y . Bor ; Met al r j i zeri ne Baz Dnceler Madenci l i k
Dier taraftan Galvanoteknik bu eit
almalarn snrlar dahiline girmektedir.
2 Blektrotermi : Elektrik enerjisinin
kimyasal bir i grmedii, buna karlk sa-
dece stma gayesiyle kullanld alma
tekniidir. Elektrik! frnlar en yaygn tatbi-
kat sahasdr.
aret edilmesi gereken bir nokta, elektro
kimya ile elektro termi arasnda kat' i bir snr
ekmee aslnda pek imkn olmaddr.
Elektrik enerjisinin hem kimyasal i grd
ve hem de stma grevini if ettii haller
.mevcuttur. Alminyum elektrolizi bunun en
tipik misalidir. Ayn ekilde mesel elektrik!
redksiyon frnlarnda elektrik enerjisinin
muhtelif hassalarndan metalurjik ynde fay-
dalanlmaktadr.
D Pr Kimyasal almalar : Kimyasal
prosesler metalrjinin ana prosesleridir.
Metalurjik almalarda eitli sebeplerle pr
kimyasal almalardan geni lde istifade
edilmektedir.
Sonu :
Sonu olarak denilebilir ki, metalrji tek-
nik olarak ok eski, bilim dal olarak olduka
yeni saylabilecek bir teknik ve buna destek
olan ilm almalardr.
Bir memleketin refah seviyesi ve toplam
gc o memleketin istihsal (ve istihlak) ettii
metal miktaryla doru orantldr.
ok eski devirlerden beri insanlk toprak
alt veya stndeki metalik zenginlikleri -
karp ilemek ve emedeniyetin emrine sunmak
iin byk abalar gstermi, byk basan-
lar salamtr.
Bu yndeki almalar gnmzde artk
ilmin olumlu altnda daha iyi, daha ran-
dmanl daha ucuz parolasna gre olumlu
bir ekilde devam etmektedir.
Trkiye ve Metalrji :
Trkiye gerek madencilik gerek metalur-
jik bakmdan ok eski medeniyetlere kadar da-
yanan, bakrn eski dnyaya yaylnn k
noktas olarak kabul edilen, dnyada bilinen
ve verilen en eski maden ruhsatnamesinin bu-
lunduu [11], ok eitli yerlerinde ynlar
halinde rastlanan cruflardan anlald zre
bilinli metalurjik almalara sahne olmu
bir lkedir.
Bu kadar eskhi metalurjik bir gemie
sahip olan Anadolu'da bugnk durum se
memnuniyet uyandrc bir grn arzetmek-
ten uzaktr. Memleketimiz cevher rezerv po-
tansiyeli bakmndan zengin fakat cevher re-
zervlerini byk metalurjik tesislerin kurul-
mas iin yeterli derecede gelitirememi bir
lke olarak kabul edilmektedir.
Yzyllarca ihmal edilmi olan metalurjik
faaliyetler Cumhuriyet devri ile beraber art-
m ve Karabk Demir - elik, Ergani Maden
ve Murgul bakr izabe tesisleri le ilk byk
endstriyel admlar atmstr. Ereli Demir-
elik tesisleri bu alandaki kalknma gayret-
lerine ana metalrji endstrisinin byk bir
katks olurken, yurdun eitli yerlerinde k-
k kapasiteli daha bir ok metalurjik tesisler
ve bunlara dayanan yan sanayi kollan kurul-
mutur. Gayretler endstrimizin ihtiyac olan
metalik ana rnlerin hzla karlanmas y-
nnde sevindirici bir ekilde gelimektedir.
nc Demir - elik, Karadeniz Bakr Komp-
leksi ve Seydiehir Alminyum tesisleri pro-
jeleri bu almalarn en kymetli ve mit ve-
rici misalleridir.
Buna ramen bugnk grn Trkiye'-
nin cevher ihra, yar veya tam mamul mad-
de ithal eden bir lke olduu merkezindedir.
Toprakalt zenginliklerimizin kendi lkemizde
deerlendirilmesi, cevher ihracnn yerini, cev-
herlerimizin yurdumuzda ilenmesi ve yan
veya t am mamul madde halinde ihrac poli-
tikasnn almas arttr.
Metalrjinin ana gayelerinden ilki endst-
rinin ihtiyac olan metalik malzemelerin ka-
zanlmas olmakla, kurulacak metalurjik te-
sislerin, yan sanayinin kurulmas ve gelime-
sinde olduu kadar, yeni i alanlar almas
imknn salamas da bu konunun Trkiye
iin olan byk nemini belirtmektedir.
Dier taraftan standartlara dayanan ka-
liteli malzeme kullanma teknii ve muayenesi
metalrjinin ikinci byk gayesi olmakla,
serbest dnya piyasas dnda mtala edi-
kmiyecek olan lkemizin en byk ihtiyala-
rndan birisini tekil etmektedir.
zerinde hassasiyetle durulacak dier bir
husus, kurulmu veya kurulacak tesislerde a-
lacak uzman elemanlann yetitirilmesidir.
Trkiye'de metalrji renimi gren ilk m-
hendisler 1964 yaz dneminde T'den mezun
olmulardr. 1967 Ekim dnemine kadar top-
lam 52 metalrji mhendisi T' den diploma-
larn alm bulunmaktadrlar [12]. ODT ise
CHt : VI I , Say : 2 F. Y. Bor ; Met al rj i zeri ne Baz Dnceler
107
metalrji dalndaki ilk mezunlarn bu yl ve-
recektir.
Grlecei gibi, yurt iinde yetimi olan
metalrji mhendislerinin says (yurt dnda
renim grenleri de saylsa bile) bugnk ih-
tiyac dahi karlyacak durumda deildir. Ya-
kn gelecekte ihtiya ile arz arasndaki fark
daha da artacaktr. Dolaysyla bugn olduu
gibi, hat t a daha fazla miktarda, metalurjik
tesislerde bran d elemanlarn altrlmas
mecburiyeti hasl olacaktr.
Temennimiz niversite ve yksek okullar-
mzn eitim ve retim kadro ve imknlar-
nn bu gr asndan ele alnarak bir z-
me gtrlmesi abalarnn kesif bir ekle d-
klmeidir.
ok eski devirlerden beri metalurjik a-
lmalara sahne olmu Trkiye'mizin kalkn-
ma abalarna metalurjik bakmdan yeterli
katknn yaplmas gelecekteki refah seviye-
mize dorudan tesir edecek niteliktedir.
Bu byk nemi srarla ve tekrar hatr-
latmak, almalarn bu ynde gelimesini
temin etmek, yarnn daha mutlu Trkiye'si-
nin temel sorunlarndandr.
R E F E R A N S L A R
[ I ] Gmeiins Handbuch der Anorganischen Chemi e; Ver-
lag Chemie GmbH Weinheim/Bergstrasse, 8. Auflage,
System Nr. 62, Gol d, (1954) S. 18.
[ 2 ] Hofman, H.O.; General Metal l urgy, McGraw Hi l l Book
Company Inc. New York/London (1913), S. 2.
[ 3 J Tylecote, R.F.; Kupfer in Natur, Technik, Kunst und
Wi rtschaft Norddeutsche Affi neri e 100. kurulu y l
zel yay n , Hamburg (1966), S. 28.
[ 4 ] Ullmans Encyklopaedie der Technischen Chemie; Verlag
Urban - Sehwarzenkopf, (1960), 3. Auflage, Band 12,
S. 344.
[ 5 ] Agri col a, G.; De re Metal l i ca, Basel 1556.
[ 6 ] Gmeiins Handbuch der Anorganischen Chemie, Ver-
lag Chemie Berti n, ( 1929- 33); System Nr. 59 Tei l A,
Abt. 1, S. 1.
[ 7a] Stahl und Eisen, 8 (1967); S. 94.
[ 7 b ] Metal l stati sti k 1957-1967; 54. Jahrgang, Metallgesell-
sehaft AG Frankfurt a. M. (1967), S. 4 - 5 .
[ 8 ] Kuxmann, U.; Erzmetall 20 (1967) S. 3 9 9 .
[ 9 ] Johannsen, F.; Bergakademie Clausthal, Ders notl ar
1957 - 59.
{10 ] Grothe, H.; Lueger'de Lexikon der Technik, Bd. 5
Lexikon der Httentechni k, Deutsche Verlagsanstalt
Stuttgart (1963), S. 481.
[ I I ] DPT, Metal Madenci l i i zel ihtisas Komisyonu Rapo-
r u; Kurun - i nko, Ankara 1966, S. 5.
[ 1 2 ] T, Maden Fakltesi Klavuzu; 1967-1968; Teknik
niversite Matbaas, Gmsy (1968), S. 89 - 9 1 .