Socioloski Diskurs SRP 1 1

Socioloki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.
1

SOCIOLOKI DISKURS

NAUNI ASOPIS IZ OBLASTI DRUTVENIH NAUKA

Godina III, broj 6
Banja Luka, decembar 2013.

2

Izdava:
Udruenje sociologa Banja Luka,
Bulevar Vojovode Petra Bojovia 1A, 78 000 Banja Luka, Republika Srpska, BiH

Za izdavaa:
Prof. dr Ivan ijakovi, redovni profesor
Predsjednik Udruenja sociologa Banja Luka

Redakcioni odbor:
Prof. dr Ivan ijakovi, redovni profesor, Fakultet politikih nauka, Univerzitet u Banjoj Luci
Prof. dr Braco Kovaevi, redovni profesor, Fakultet politikih nauka, Univerzitet u Banjoj Luci
Prof. dr Lazo Risti, redovni profesor, Fakultet politikih nauka, Univerzitet u Banjoj Luci
Prof. dr Nenad Suzi, redovni profesor, Filozofski fakultet, Univerzitet u Banjoj Luci
Prof. dr Boo Miloevi, redovni profesor, Filozofski fakultet, Univerzitet u Novom Sadu
Prof. dr Dragoljub B. orevi, redovni profesor, Mainski fakultet, Univerzitet u Niu
Prof. dr Sergej Flere, redovni profesor, Filozofski fakultet, Univerzitet u Mariboru
Prof. dr Gabriela Klajn, redovni profesor, Odsjek za kineziologiju, Univerzitet u Hamburgu
Prof. dr Chris Baldry, redovni profesor, University of Stirling, Scotland, Velika Britanija
Prof. dr Slavo Kuki, redovni profesor, Ekonomski fakultet, Univerzitet u Mostaru
Prof. dr Delal Ibrakovi, redovni profesor, Fakultet politikih nauka, Univerzitet u Sarajevu

Sekretar redakcionog odbora:
Dr Nemanja uki, vii asistent

Ureivaki odbor:
Prof. dr Ivan ijakovi, redovni prodesor (glavni i odgovorni urednik)
Prof. dr Braco Kovaevi, redovni profesor (urednik)
Prof. dr Lazo Risti, redovni profesor (urednik)
Dr Nemanja uki, vii asistent (urednik)
Ass. mr Saa Laketa, vii asistent (tehniki urednik)
Milovan Tati (operativni urednik)
Tamara Straivuk (prevodilac)
Mirjana Toma-uki, prof. (lektor)

Kontakt podaci urednitva:
Bulevar Vojovode Petra Bojovia 1A, 78 000 Banja Luka
Web: www.socioloskidiskurs.com e-mail: isijakovic yahoo.com
Telefoni: +387 65 562-878
+387 65 706-894; +387 65 456-169

tampa:
MARKOS design and print studio

Tira:
400

Ministarstvo nauke i tehnologije Republike Srpske sufinansira izdavanje ovog naunog asopisa
_________________________________________________________________________________

Rjeenjem Ministarstva prosvjete i kulture Republike Srpske br: 07.030-053-85-6/11, od 12.05.2011.
godine, Socioloki diskurs Banja Luka upisan je u Registar javnih glasila pod rednim brojem 616.
__________________________________________________________________________________
@

3

SADRAJ:
Konzervativna ideologija i politiki ki 5
Stavovi delinkvenata o ponaanju roditelja u periodu
ranog djetinjstva 33
Transformacija (i/ili redukcija) funkcija moderne porodice 49
Medijsko modelovanje kulturnog identiteta 66
Slovenija- svjetski ampion u teoriji a gubitnik u praksi 80
Kafana kao modus Vivendi 90
IMPRESUM 97

4


5

Nikola Boilovi
1
Originalan nauni rad
Univerzitet u Niu UDC 316.334.3:316.75
Filozofski fakultet u Niu DOI 10.7251/SOCSR1306005B
nikola.bozilovic@filfak.ni.ac.rs Prihvaeno 30.10.2013.

Konzervativna ideologija i politiki ki
2
Abstract
Kitsch is a polyvalent phenomenon which the author of this article attempts
to transfer from the aesthetic to the ethical field. At that, he further develops the
theoretical framework of Hermann Broch, according to which kitsch is essentially a
moral evil, with the producer (creator) of kitsch seen as a morally low being and
an ethical outcast. This thesis is crucial in the consideration of conservative
ideology and political kitsch. Kitsch in politics is related to moral categories of truth
and lie, where the author of this article claims that kitsch is a consciously conceived
and programmed lie. Political kitsch serves the manipulation of masses and
represents the background of totalitarian consciousness, which is an introduction to
repression and crime.
Conservative ideology is the basis of various kitsch phenomena, dominated
by political kitsch. The article analyzes, in the vein of Andrew Heywood, the basic
categories of conservatism: tradition, human imperfection, organic society,
hierarchy and authority, and property, which provide the feeling of trust and
conformist security. The author observes each one of them through a sociological
lens, discovering the elements of manipulation of traditional-patriotic feelings. The
past and contemporary Serbian society has not been exempt from this kitsch milieu.
The plague of traditionalism and conservatism, ethnocentrism and
ethnonationalism, xenophobia and kitsch patriotism holds the major awareness
barriers which force Serbian culture to remain outside of the mainstream of
modernization and Europeanization.

1
Redovni profesor na predmetu Sociologija kulture. e-mail: nikola.bozilovic@filfak.ni.ac.rs
2
lanak je nastao kao rezultat rada na projektu Centra za socioloka istraivanja
Filozofskog fakulteta u Niu Tradicija, modernizacija i nacionalni identitet u Srbiji i na
Balkanu u procesu evropskih integracija (179074), koji finansira Ministarstvo prosvete,
nauke i tehnolokog razvoja Republike Srbije.

6

Key words: political kitsch, ideology, conservatism, pseudoculture, moral evil,
traditionalism.

Apstrakt
Ki je polivalentna pojava koju autor ovoga lanka pokuava da prenese
iz podruja estetskog na etiko podruje. U toj nameri on razrauje teorijsku
postavku Hermana Broha, po kojoj je ki sutinski moralno zlo, a prozvoa
(stvaralac) kia moralno nisko bie i etiki otpadnik. Ova teza je kljuna u
razmatranju konzervativne ideologije i politikog kia. Ki u politici dovodi se u
vezu sa moralnim kategorijama istine i lai, pri emu autor ovoga lanka tvrdi da je
ki svesno smiljena i programirana la. Politiki ki slui manipulisanju masama i
predstavlja podlogu totalitarne svesti, koja je uvod u represiju i zloin.
Konzervativna ideologija je osnova iz koje izrastaju razne ki tvorevine i
pojave, meu kojima dominira politiki ki. U lanku se, po ugledu na Endrua
Hejvuda, analizuju osnovne kategorije konzervativizma: tradicija, ljudska
nesavrenost, organsko drutvo, hijerarhija i autoritet, i svojina, koja prua oseaj
poverenja i konformistike sigurnosti. Svaku od njih autor stavlja pod socioloku
lupu putem koje otkriva elemente manipulacije tradicijsko-patriotskim oseanjima.
Iz ki miljea ne izuzima se ni srpsko drutvo u prolosti i savremenosti. U
poastima tradicionalizma i konzervativizma, etnocentrizma i etnonacionalizma,
ksenofobije i ki patriotizma nalaze se glavne ograde u svesti zbog kojih srpska
kultura u celosti ostaje izvan glavnih tokova modernizacije i evropeizacije.

Kljune rei: Politiki ki, ideologija, konzervativizam, pseudokultura, moralno
zlo, tradicionalizam.

Ki je estetski ideal svih politiara, svih stranaka i pokreta.

Milan Kundera

Uvod

Politika i politika praksa najee se dovode u vezu sa etikim
principima, a politiki ki ne moe se identifikovati izvan moralnih
standarda odreenog drutva. Tradicionalizam je integralna komponenta
konzervativne ideologije i prakse, a ova na svoj nain predstavlja predvorje
politikog kia. Manipulisanje oseanjima ljudi lake je izvodljivo ako se
dri oprobanih obrazaca zloupotrebe tradicije sa primesama folklorno-

7

mitomanske ikonografije. U domenu politikog kia kategorije istine i lai
relativizuju se do krajnosti, pri emu istina lako sklizne u la, a la bez
problema dobija privid istinitog. U socijalno politikom kontekstu, ki izlazi
iz okvira estetike i umetniki lepog zadirui u najire polje etikog i
predstavljajui se, brohovski reeno, kao sutinski moralno zlo.
Konzervativna ideologija, koja je tesno povezana s politikom moi,
propagira lani oseaj konformistike sigurnosti i predstavlja vulgarnu
manipulaciju tradicijsko-patriotskim oseanjima. Ona je bremenita
predrasudama uz pomo kojih poraa ki patriotizam. U svetu
programiranom prema konzervativnoj ideolokoj matrici lako se proizvode
ograde u svesti koje sputavaju svaku inicijativu i individualnu akciju,
otvarajui pri tom vrata totalitarnim projektima u drutvu. U
postsocijalistikom (takozvanom tranzicionom) periodu Srbija se povija pod
teretom tradicionalizacije i, umesto da krene putem modernizacije i
evropeizacije, ona se esto vraa predmodernim vrednostima (kolektivno
vlasnitvo, centralizovana, tzv. komandna ekonomija, neracionalnost i/ili
iracionalnost, nalaenje identiteta iskljuivo posredstvom kolektiviteta).
Konzervativna ideologija ovde i sada sklapa paktove sa politikim kiem.

Ki kao moralno zlo

Prva asocijacija na re ki odnosi se na umetnost koja ide
stranputicama autentine lepote i istine. Estetske komponente kia (poput
sentimentalnosti, lascivnosti ili banalnosti) jesu prisutne u delima koja
pretenduju da se predstave u umetnikom svetlu, ali one nisu jedine. Poznata
je stvar da ki parazitira na celokupnom tkivu kulture, uvlaei se u sve pore
drutva religiju i mit, porodicu i raanje, nauku i saznanje, moral i
ponaanje, turizam i sport.
3
Kod Abrahama Mola (Moles) taj pojam dobija
svojstvo univerzalnog atributa jer, po njemu, sve moe biti nosilac kia:
ki-predmet, ki-stav, ki-odnos, ki-nagon, ki-okruenje, ki-
stil, ki-epoha, ki-doivljaj, ki-etika, ki-ovek, pa i ki-ki.
4

Ukratko, ki se najee objektivira u predmetima, ali u sutini ki je

3
Vidi: Zoran Gluevi, ivot u ruiastom. Antologija svakidanjeg kia, Beograd:
Prosveta, 1990. Gillo Dorfles, Ki. Antologija loeg ukusa, Zagreb: Golden marketing,
1997. Nikola Boilovi, Ki kultura, Ni:Zograf. 2006.
4
Abraham Mol, Ki. Umetnost sree, Ni:Gradina, 1973. 39.

8

socijalno posredovani odnos koji duim praktikovanjem kod nekih ljudi
moe postati i nain ivota. Reeno jezikom savremene sociologije, ki je
proizvod socijalne konstrukcije ili naeg doivljavanja stvari, dogaaja ili
ponaanja. Antropoloka, socioloka i psiholoka dimenzija kia naroito je
prisutna u politici, politikom iskustvu i praksi. U tom smislu kulturolog
Ratko Boovi smatra da je politika rodno mesto kia, dok za knjievnika
Milana Kunderu (Kundera) politika postaje najozbiljniji konkurent umetnosti
koju on u ki obzorju vidi kao masku lepote.
Socioloko ispitivanje odnosa izmeu kia i politike ne moe biti
potpuno ako u sebe ne ukljui elemente lanog politikog morala, politike
propagande i politikog rituala. Sve ovo uz napomenu da politika kao vana
oblast drutvenog ivota nije ki per definitionem. Ona nije u celosti ogrezla
u kiu, budui da kao usmeravajua delatnost (nauka, vetina) ima zadatak (i
mo) da drutvo povede u pravcu progresa i razreavanja njegovih
protivrenosti. Kada je re o odnosu izmeu kia i politike, onda se ima
posla, pre svega, sa kulturnom dimenzijom politikog ivota.
Identifikovanje primesa kia u politici pretpostavlja razumevanje
opteg pojma ki. Uputno je poi od etimologije termina i pojma ove
pojave koja je u diskurzivnom smislu skoro neukrotiva. Re Kitsch potie iz
najmanje dva izvora: od engleske rei sketch ili od nemakog glagola etwas
verkitschen. U prvom sluaju radi se o skicama koje bi trebalo da zamene
znatno skuplje originalne umetnike slike, dok se u nemakoj varijanti ovaj
izraz prevodi kao sakupljanje bezvrednih stvari, to jest starudije. U tome je
sadran element lai i lane (stilske) vrednosti, tako da se celokupno
znaenje kia metaforiki odnosi na sakupljanje umetnikog smea.
5
Iz
reenog proizlazi da se ki odnosi prvenstveno na pojave iz domena
umetnosti: umetnikog dela, estetskog doivljaja i ukusa kao estetske
kategorije. Meutim, ukus nema samo estetsku konotaciju. On sintetizuje
nain ivljenja i ponaanja svakog pojedinca i, kao rezime ovekovog
estetskog bia, nalazi se u tesnoj vezi sa ukupnou njegove egzistencije.
6
U
tom smislu i ki, koji pripada tamnoj strani ukusa, izlazi iz sfere umetnosti
(estetika) i protee se na oveka kao rodno bie (antropologija) i drutvo kao
ambijent u kome se ovek (p)ostvaruje (sociologija).

5
Ludvig Gic, Fenomenologija kia, Beograd:BIGZ, 1979. 23.
6
Zoran Gluevi, cit. delo, 324.

9

Ki se nalazi na vrhu piramide rei koje se odnose na pseudokulturu.
Grka re pseudos () u naem jeziku prevodi se kao neistina, la,
obmana. Pseudokulturne pojave su, prema tome, samo po spoljanosti
(formi) kulturne, a sutinski su nekulturne ili antikulturne. One su najobiniji
surogati, falsifikati originala ili imitacije imitacija, kada je re o umetnosti, a
u ostalim sferama manifestuju se kao pseudomoralne, pseudoreligijske,
kvazinaune i kvaziistinite. Budui da i ljudi koji su poteni a neobrazovani
mogu izgovarati svakojake neistine, kod kia nije re o bilo kakvoj neistini,
ve samo o onoj koja podrazumeva svesnu obmanu i programiranu
(smiljenu) la. U kulturama koje ne idu u korak s vremenom la postaje
legitimno sredstvo odranja neke grupe na vlasti. U ovom kontekstu, Mikel
Difren (Dufrenne) obelodanjuje dvolinost kulture. Na jednoj strani medalje
je pravo lice kulture, ovaploeno u autentinosti i istini, a na drugoj se nalazi
ki kao njeno nalije i surogat. Iz Difrenove sentence o kulturi, po kojoj ona
vara zato to lae, a ne zato to je u zabludi
7
proizlazi da ki pripada kulturi
lai. La koju emituje ki-subjekt predstavlja privid ili nalije istine. Ona je
plasirana ree u manifestnom i direktnom, a vie u prikrivenom i
eufemistikom obliku. Ki koji poseduje ogromnu ideoloku prohodnost
srodan je sa duhom totalitarizma, a njihovo duhovno zajednitvo oituje se
u sferi lai. Otuda je ki idealno sredstvo za paradu lai, koja poiva na
prikrivanju svoje prave sutine.
8

Neki teoretiari tretiraju politiku kao autonomnu oblast koja se nalazi
izvan kategorija slobode i morala, inkorporiui ih u sebe onda kada to
odgovara interesima njenih nosilaca. Pisac Vidosav Stevanovi ide jo dalje,
piui da u politici nema slobode. Nema je zato to je politika zarobljena
uslovima, famoznim odnosom snaga, udima vremena i nastranostima ljudi.
A po atributima koje joj ovaj autor pripisuje (zavisnost, potinjenost, izdaja
sebe, prevara, podlost, ponekad ak samo praznina koja zvei) ispada da je
ki njeno imanentno svojstvo.
9
Imajui na umu elementarne odlike kia, za
Ratka Boovia politiki stereotip je ki u svom najistijem obliku.
10

7
Mikel Difren, Umjetnost i politika, Sarajevo:Svjetlost, 1982. 142.
8
9
Vidosav Stevanovi, Dnevnik samoe (Izbor fragmenata 1988 1993), Beograd:Slubeni
glasnik, 2010. 601.
10
Ratko Boovi, Stranputice kia, Niki:Socioloka lua, 2/2009. 11.

10

Politiki ki pripada razgranatoj familiji ki fenomena. On nema
mnogo dodirnih taaka sa umetnou, ali na mapi ki kulture postoje
elementi koji povezuju umetnost i politiku. I u jednoj i u drugoj sferi ima
neeg to je neautentino, patvoreno, varljivo, prolazno, lascivno, vulgarno,
perverzno, nametljivo, iskljuivo, imitativno, banalno, ekscentrino i
senzacionalno.
11
Estetizacija drutva i politike zainjene estetskim
populizmom nisu nepoznanice u sociologiji i politikoj teoriji. Ipak,
politiki ki prvenstveno se sagledava kao zlo i pripada sferi etike i moralnog
ivota. La u politici je svesno i tendenciozno plasirana u svrhu zadovoljenja
neijih interesa, linih ili grupnih. Ovde nije re (samo) o lai jedne osobe,
jednog politiara, jednog lidera. Politike lai pokazuju sklonost pretvaranja
u ideologiju itavog drutva ili drave, tako da se moe govoriti o
svojevrsnom podravljenju kia. Vera Horvat Pintari jezgrovito kae:
Drava lai stvara podravljenu la u kulturi.
12

Za pisca Hermana Broha (Broch) ki u umetnosti sutinski
predstavlja moralno zlo, a ini se da je politika varijanta kia najpriblinija
ovakvom tretmanu. Naime, on u kiu vidi izvor zla, te na njega primenjuje
iskljuivo etika merila. Stvaralac kia (umetnik, ali nita manje politiar-
lider) jeste etiki otpadnik i zloinac koji eli radikalno zlo. Jer, po
Brohu, o oveku koji stvara ki valja suditi kao o pravom zlotvoru, etiki
niskom biu.
13
O dominaciji etikih principa nad estetikim u sferi
umetnosti svedoi sm autor, navodei Adolfa Hitlera (Hitler) kao
bezuslovnog pristalicu kia koji je iveo za krvavi ki, a voleo
saharinski ili jako zaslaeni ki.
14
U vreme faizma i nacizma baklje i
revolveri poinju se spominjati zajedno s kulturom
15
, a uivanje u
umetniki lepom otkriva romantinu i nenu duu zloinaca i masovnih
ubica. Istorija je prepuna takvih esteta. Recimo, u svoje vreme Hitler je
vaio za pobornika lepote. On je, jednako kao i njegov istorijski uzor
Neron, bio i pobornik kia. Upravo iz tih razloga Broh je, u duhu
metafizikog moralizma, opovrgao bilo kakvu vrednost esteticizmu, to e

11
Nikola Boilovi, cit. delo, 5859.
12
VeraHorvat Pintari, Od kia do vjenosti, Zagreb: Naklada CDD, 1979. 103.
13
Herman Broh, Pesnitvo i saznanje, Ni: Gradina, 1979. 297.
14
Hermann Broch, Biljeke o problemu kia, u: Dorfles, Gillo, Ki. Antologija loeg
ukusa, Zagreb: Golden marketing, 1997. 75.
15
Clement Greenberg, Avangarda i ki, u: Dorfles, Gillo, Ki. Antologija loeg ukusa,
Zagreb: Golden marketing , 1997. 120.

11

rei odvajanju lepote od dobra i istine. Takvo odvajanje, po njegovom
miljenju, bilo bi ravno zlu i pravoj katastrofi.
16

Mogu se zapaziti izvesne konstante u ispoljavanju kia jer neke
osobine kia vae za sva podruja. Ipak, svaka oblast drutvenog ivota je
specifina. U tom smislu moe se govoriti o ki osobenostima religije,
turizma, muzike, arhitekture, sporta i drugog. Politiki ki po mnogo emu
koincidira sa ostalima, ali je izuzetan po tome to je kod njega najprisutnija
moralna dimenzija, ona koju je Broh pripisivao umetnikom kiu kao
reprezentu zla. Budui da su u politici emocije i arhetipovi pomeani sa
predstavama i slikama, vrei atak na ovekovu ukupnu egzistenciju,
Kundera ih zdruuje u sintagmi inkvizicija kia.

Politika produkcija privida

ovekovo drutveno bie ne moe se odvojiti od oveka kao
politikog bia. Na osnovu Aristotelove () sintagme po kojoj je
ovek odreen kao zoon politicon zakljuuje se da je ljudsko bie po prirodi
politiko. Ova tvrdnja sugerisana je njegovim poznatim stavom da onaj koji
moe da ivi van zajednice ili je zver ili bog.
17
Mnotvo radova mudrih
antikih mislilaca posveeno je politici, to govori o njenom znaaju i
neophodnosti za opstanak oveka, drutva i civilizacije. Meutim sentenca
po kojoj je politika shvaena kao ovekova sudbina prilino je zloslutna. Ona
je u velikoj meri i istinita kada se zna da je politika zapoinjala ratove,
prethodila holokaustu, postavljanju logorskih ica, odluivala o ivotu i
smrti.
Savremeni ovek takoe je politiko bie. On je to danas moda i
vie nego jue, budui da je u politiku uvuen i onda kada je toga svestan, a
jo ee kada to nije. ovek dananjice prisutan je u politici i kada to
uistinu ne potrebuje. On ne moe spreiti da se politika bavi njime i uetava
u njegov ivot. Time se bekstvo savremenog oveka iz politikog ivota
predstavlja iluzornim. Drutvena praksa i socioloka istraivanja pokazuju da
se ovek u savremenosti ne moe potpuno ljudski potvrditi u svom

16
Sreten Petrovi, Ki kao sudbina, Beograd: igoja tampa, 2006. 33.
17
Aristotel, Politika, Beograd: Kultura, 1970. 6.

12

svakodnevnom i linom ivotu, ostajui u celosti i dosledno izvan politike i
politikog uopte. Istina je da ovek nije i ne moe biti iskljuivo politiko
bie, ali se ipak on od iskona nalazi zarobljen u gvozdenim kandama
politike.
Na pitanje kako je ki naao uhlebljenje u politici najbolje se moe
odgovoriti ako se politika dovede u vezu sa istinom i lai. Istina, po Hani
Arent (Arendt), viena sa stanovita politike, ima despotski karakter pa je
stoga najvie mrze tirani. U sutini, istinitost se nikada nije ubrajala u
politike vrline, a la je u politici uvek vaila kao doputeno sredstvo.
18

Kulminacija dolazi u momentu kada publika (narod, graani) kojoj se lai
upuuju biva prisiljena da odbaci razliku izmeu istine i lai, samo da bi
preivela. Tada iz javnog ivota potpuno iezava injenina istina, a la
dobija legitimitet. Dolazi se do paradoksa da la postaje kriterij istinitosti.
Ko je u lai najubedljiviji, njemu se najvie veruje!
Svako bavljenje politikom ne moe se apriori proglasiti neasnim,
nemoralnim i nedostojanstvenim. Voenje politike demokratskim
sredstvima, na osnovu moralnih principa i u svrhu zadovoljenja
optedrutvenih interesa, svedoi u prilog tezi da je politika i kao drutvena
delatnost i kao profesija jedna od najvanijih drutvenih institucija. Politika
nije nemoralna per se, ve nemoralnom postaje tako to se udaljava od svoje
sutine i socijalne funkcije, zadovoljavajui pojedinane i posebne interese
na utrb interesa drutvene zajednice kao celine. Time ona stupa u predvorje
kia. A granica izmeu kia i ne-kia u politici omeena je odnosom prema
moralu kao vrednosnoj kategoriji i regulativnoj ideji. Ki nije ak ni onaj
nemoral u politici koji je otvoren i neskriven (to je manifestno zlo), ve on
podrazumeva samo takvo ponaanje koje je uvijeno, maskirano, kamuflirano
i koje tei da se predstavi u svetlu koje ne odgovara njegovoj humanoj
sutini. Politika koja je nemoralna u smislu da obmanjuje, seje lai i
manipulie ljudima, uskraujui im slobodu i pretvarajui ih u podanike
reima, jeste ki u esencijalnom smislu rei. Njena destruktivnost vidi se u
tome to, s jedne strane, razara smisao zajednikog ivota i zaustavlja
napredak, a s druge, kod pojedinaca podstie najgore osobine: lukavstvo,
licemerstvo, poltronstvo, pokvarenost, bestidnost, surovost, mrnju, pa i

18
Hana Arent, Istina i la u politici, Beograd: Filip Vinji, 1994. 69.

13

spremnost na zloin.
19
Navedene osobine krase autoritarnu politiku,
promoviui nasilje kao legitimizaciju zla. Politika autoritarne vlasti
(nasuprot demokratskoj politici koja preferira odgovornost, slobodu izbora i
potovanje univerzalnih moralnih vrednosti) iskljuuje javnost, ograniava
slobodu i manipulie ljudskim oseanjima. Ona se slui poluistinama koje su
opasnije i od istih lai budui da poluistine zamagljuju stvarnost, a kod ljudi
izazivaju neizvesnost i pojaavaju strahove. Manipuliui javnou, politika
stvara privid demokratskog ivota, a privid (lepoga, dobroga, istinitoga) je
jedna od osnovnih odlika kia. Vetom manipulacijom i zloupotrebama
vlasti, autoritarne voe stvaraju drutva fingirane modernizacije i fasadne
demokratije.
Autoritarizam i monizam kao vladavina i samovolja J ednog nalaze se
u nepodnoljovoj blizini Zla koje se u politici ispoljava sveobuhvatno,
sistematino i organizovano.

Ovo zlo podjednako razorno deluje i na pojedince i na celokupno
drutvo s tim to je ono po velini, koliini i kvalitetu u tolikoj
prednosti nad svakim drugim zlom da moe u potpunosti da uniti
ne samo oveka ve i celokupni ivi svet.
20

U autoritarnom drutvu dolazi do identifikacije sa autoritetom koja vodi
bespogovornoj odanosti, bolje reeno, pokornosti liku i delu voe. Na taj
nain graanin se stavlja pod starateljstvo voe, a kritika javnost ustupa pred
manipulativnom. Svaki sistem vladavine, pogotovo one koja nije
demokratska, zasniva se na upotrebi moi, a ona lei u rukama voa. Od
ostalih osnova moi (upotreba fizike sile, organizacija administrativne
kontrole, manipulacija materijalnim podsticajima), voe (naroito one
harizmatske) koriste se simbolikom osnovom moi, pozivajui se na
kulturnu tradiciju, religiozna ubeenja, istoriju, zakone, razliito dravno
znamenje i sve ostale simbole koji imaju mo da pokrenu ljude.
21
U
ekstremnoj varijanti dravni voa se pojavljuje kao natovek tamanitelj, a
uz pomo razgranate dravne administracije, kakva je ona iz vremena

19
edomir upi , Politika i zlo, Niki: Univerzitetska rije, 1990. 64.
20
Isto, 8.
21
Donatan H. Tarner, Sociologija, Novi Sad, Beograd: Mediteran Publishing, Centar za
demokratiju, 2009. 352.

14

nacizma, poinje se razvijati ideologija natovetva. Iza toga slede nasilja
kakva ovekova mata jedva moe zamisliti.
22
Tragino je da u totalitarnim
ideologijama fiziko nasilje uvek prate i, kako je to lucidno sroio Tomas
Man (Mann), nepremostive ograde u svesti. One vode odbijanju kritikog
rasuivanja, analize i samoanalize.
Ki nije svaka politika, ve samo rava politika. Ona je postojala
oduvek, ali je u smislu savremenog ki odnosa, po miljenju ila Dorflesa
(Dorfles) karakteristina za moderne diktature. Poznato je da diktatori
pribegavaju lanim ritualima, zloupotrebi ili falsifikovanju mitova kao i
samovoljnom tumaenju tradicije. Oni manipuliu masama i, u osnovi,
ispoljavaju prezir prema oveku ine stvari koje naruavaju neije moralno
dostojanstvo. Zato pored estetikog shvatanja kia kao loeg ukusa treba
razmotriti i njegovu socioloku dimenziju koja u kiu vidi ideoloku
diverziju. U kontekstu ki odnosa kao lanosti i diverzije probija i njegova
iskrivljena etika pozicija.
23

Politiki ki kao ideoloka konstrukcija manifestuje se u raznim
oblicima, a jedna od njegovih karakteristinih varijanti je tzv. patriotski ki.
Klieji ki-patriotizma ispoljavaju se kao zajedniki ki-klieji koji deluju
mimo svih granica i nacionalnih, odnosno, politikih boja i opredeljenosti. Tu
se ki predstavlja kao univerzalna, sveopta pojava, jer nie iz istih uzroka
bez obzira na obeleja sredine i njene lokalne boje. U sluaju patriotskog kia
ima se posla sa manipulisanjem, vetom i prikrivenom zloupotrebom
patriotskih oseanja uz primenu ki sredstava, a radi postizanja uskih
parcijalnih interesa. Uz svojstva koja se ispoljavaju na psiholokom planu
(stereotipija, oskudnost, lanost u izboru motivacije, ablonizam, tehnika
crno-belog slikanja), ki patriotizam postaje drutvena konvencija. On
postaje uslov bez koga se ne moe, uvlaei se u sve pore privatnog i javnog
ivota i izvitoperavajui se u ki proizvod koji samo eka svoj trenutak da
pokae destruktivno nalije agresivnost, ovinizam, rasizam.
24

Totalitarizam je bitna odlika politikog kia u drutvima koja
zahtevaju jednoumlje: jednu misao, jednu istinu i jedan jezik. U praksi, jezik
totalitarista poznat je kao jezik optosti, eufemizama, praznih fraza i lane
saglasnosti. Inae, totalitarizam se javlja kao ideologija i praksa irokog

22
Vera Horvat Pintari, cit. delo, 106.
23
Matei Calinescu, Lica moderniteta, Zagreb: Stvarnost, 1977. 216.
24

15

uplitanja drave u javne, drutvene (ponekad i line, privatne) odnose
graana. Ta ideologija ostvaruje se uz pomo represivnog institucionalnog
aparata. Totalitarizam je mogu u svim sistemima privrednopolitike i
kulturne nerazvijenosti, a ispoljava se kroz diktaturu, apsolutizam, despotiju,
teokratiju i druge oblike represivne vladavine.
Totalitarna svest je baza svih totalitarnih projekata. Ona predstavlja
terminoloku alternaciju izrazito plemenskog duha palanke. Taj duh
prepoznaje se po naglaenoj vernosti jedno-obraznom, uoptavajuem stilu
kao istom poricanju svake pojedinanosti.
25
U kontekstu ki kulture i
totalitarne svesti mogue je konstituisati pojam totalitarnog kia. Ovaj put uz
obilatu pomo pronicljivog Milana Kundere i njegovog carstva totalitarnog
kia. Ovo carstvo nalazi se tamo gde je vlast u rukama jednog politikog
pokreta. Totalitarno kao pojam znai da je sve to naruava ki (svaka
demonstracija individualizma, svaka sumnja, svaka ironija) iskljueno iz
ivota. S tog stanovita je, po slavnom piscu, takozvani gulag neto slino
septikoj jami u koju totalitarni ki baca otpatke. Kundera bravurozno i
maestralno slika atmosferu totalitarnog kia, definiui ga kao oblast iz koje
su iskljuena sva pitanja:

U carstvu totalitarnog kia svi odgovori dani su unaprijed i
iskljuuju bilo kakvo pitanje. Iz toga proizilazi da je stvarni
neprijatelj totalitarnog kia ovjek koji pita.
26

Po Zoranu Glueviu, ki i totalitarna svest imaju jedan zajedniki
imenitelj: manipulaciju i represiju. Manipulacija predstavlja (ne)svesnu
pripremu, pre svega psiholoku, za totalitarnu svest. Ona je most ka
ideolokoj indoktrinaciji i, konano, drutvenoj represiji. Totalitarna svest,
kao i ki, hrani se i poiva na jednostranosti i iskljuivosti, odnosno duhovnoj
lenjosti. Pasivni subjekt koji nije razvio u sebi kreativnu radoznalost kao
kulturnu potrebu za sve to se oko njega zbiva, naviknut je da sve vidi oima
ablona i kalupa koji mu drugi namee, a on ih samo pasivno prihvata.
Bespomoan pred fenomenom politike, on i politiku stvarnost nee moi da

25
Radomir Konstantinovi, Filosofija palanke, Beograd: Otkrovenje, 2006. 14.
26
Milan Kundera, Nepodnoljiva lakoa postojanja, Sarajevo: Veselin Maslea, Svjetlost ,
1990. 301.

16

primi drugaije do u manipulisanim oblicima koje mu namee totalitarna
svest.
27

Politiki ivot savremenog drutva kiiziran je na nain koji prilii
(post)modernom dobu. On biva odreen politikom, ali i sam utie na njenu
estetizaciju diktiranu zahtevima masovne kulture. Nova, takozvana
spektakularna politika postaje polje lansiranja razliitih imida politiara,
slino stvaranju brenda nekog uspenog artikla. Ideoloki sukobi politikih
partija sve vie se svode na nadmetanje razliitih strategija reprezentacije i
samopokazivanja, o emu brinu specijalizovane agencije za politiki
marketing.
28
Dolazi do simbioze trinog i politikog modela kia, ime se
potvruje teza da uporna ponuda kia nikada nije bez izgleda na trini
uspeh.
29

U takozvanom drutvu spektakla, u kome preovlauju moderni uslovi
proizvodnje, ivot je predstavljen kao ogromna akumulacija prizora. Sve to
je nekada bilo neposredno doivljavano, udaljeno je u predstavu. Spektakl
nije samo skup slika, veli Gi Debor (Debord), i dodaje: To je drutveni
odnos meu ljudima posredovan slikama. On ne moe biti shvaen kao
puka vizuelna obmana koju stvaraju masovni mediji jer u sutini predstavlja
pogled na svet koji se materijalizovao.
30
Politiari takvoga drutva postaju
taoci nemoljivih oiju kamera i vie nego ranije nastoje da spoljanjim
izgledom i gestovima privuku panju potencijalnih biraa. La se seli iz polja
trivijalne narativnosti u beskrajno polje vizuelnih utisaka.
Uloga medija je, generalno, poevi od sredine devedesetih godina
prologa veka do danas, jako uticala na graenje identiteta kome nisu
podloni samo politiari, ve i obian svet. Vreme postmodernizma
favorizovalo je bezlian drutveni odnos i paralelnu stvarnost
preovladavajue virtuelne komunikacije. Pojedinac se izgubio u
fragmentiranoj slici stvarnosti, a virtuelna stvarnost stvorila je nova obeleja
medijske ki egzistencije. U prepletenosti virtuelne i stvarne zajednice ki e
od imitativnog karaktera koji poseduje u stvarnosti postati u svom
virtuelnom prostoru banalan, a esto i agresivan. Na taj nain postae

27
28
Branislav Stevanovi, Politiko-kulturne interferencije, Ni: Filozofski fakultet, 2013.
208.
29
Milan Rankovi, Opta sociologija umetnosti, Beograd: Zavod za udbenike i nastavna
sredstva, 1996. 230.
30
Guy Debord, La Socit du spectacle, Paris: Champ Libre, 1987. 8.

17

nezaobilazan i konstitutivni element novog drutva i lomljivog identiteta.
31

Uprkos svemu, ki u kulturnom pogledu doprinosi odranju status quo-a i
time spreava otklon od politikog konzervativizma.

Zatoenici konzervativne svesti

Konzervativizam se esto dovodi u vezu sa kiem. Da bi se
odgovorilo na pitanje da li je svaki konzervativizam jednak kiu treba znati
ta konzervativizam zapravo predstavlja. Re konzervativan ima mnoga
znaenja. Ona obuhvata ponaanje koje je umereno ili oprezno, ivotni stil
koji je konvencionalan, moralni stav koji je konformistiki, ali i svaki strah
od promena. U kulturnom pogledu, konzervativizam je ivotni credo ili
pogled na svet. Odbacivanje promena koje oznaavamo glagolom
konzervisati odnosi se, dakle, na pojedinca koji ne bi da menja nita u
svom ivotu, ali i na drutvene grupe koje bi da odre stanje kakvo ono jeste
u datom trenutku.
Meutim, svako opiranje promeni nema uvek ideoloku konotaciju.
Kada bi se konzervativizam sastojao samo od refleksne odbrane status quo-a,
onda bi on bio prosto politiki stav, a ne ideologija. Ideologijom on postaje
tek kada bude zasnovan na posebnom skupu politikih verovanja o ljudskim
biima, drutvima u kojima ive i znaaju specifinog skupa politikih
vrednosti. U tom kontekstu konzervativizam postaje, poput liberalizma ili
socijalizma, ideologija. J ednako kao politika, i ideologija po sebi ne moe se
smatrati obinom patvorinom koja se nalazi u bliskom srodstvu sa kiem.
Meutim, ve u definiciji pojma ideologije, Karl Manhajm (Mannheim)
navodi doivljaj nepoverenja i podozrenja, koji se uvek osea nasuprot
onome ko drugaije misli. Takva injenica nosi moralnu konotaciju,
pogotovu kada se za nosioce protivnikog obmanjivanja ne uzimaju
usamljeni subjekti, ve se izvor protivnikove neistinitosti, lukavstva i zla
manje ili vie svesno pronalazi u nekom drutvenom iniocu.
32
Budui
da je konzervativna ideja, po Manhajmu, jedan od etiri osnovna oblika
utopijske svesti, ima razloga da se ideologiji pripie uloga uvara

31
Ivan Radojii, Virtuelna kultura i/li konstrukcija novog ki identiteta, Niki:
Socioloka lua, br. 1(2011): 61.
32
Karl Manhajm, Ideologija i utopija, Beograd: Nolit, 1968. 53.

18

konzervativnih misli i oseanja. Dok u liberalnoj utopiji postoji relativno
pribliavanje onome to se nalazi sada i ovde, kod konzervativaca utopija
je ve unapred uronjena u egzistenciju.
33

Centralna verovanja konzervativne ideologije, pie Endru Hejvud
(Heywood), jesu: tradicija, ljudska nesavrenost, organsko drutvo,
hijerarhija i autoritet i, napokon, svojina, koja prua ugodan konformistiki
oseaj poverenja i pouzdanja.
34
Skup ovih ideolokih komponenti moe
proizvesti politiki stav, a on dobija ki dimenziju onda kada ih skupno ili
pojedinano instrumentalizuje i stavi u funkciju parcijalnih ili linih interesa.
Oslanjanje na tradiciju je neupitno kada je re o kontinuitetu
drutvenog razvoja, kulturnom progresu i prosperitetu. Tradicija prua
ljudima oseaj ukorenjenosti i pripadnosti, ona ih vezuje za prolost,
oivljava kolektivno pamenje i uvruje nacionalni i kulturni identitet. U
ovom smislu, tradicija predstavlja izraz nagomilane mudrosti prolosti.
Konzervativci smatraju da institucije i prakse prolosti treba sauvati na
korist sadanjih i buduih generacija zato to je njih ve testiralo vreme.
To je u skladu sa notornom istinom da nas ima vie pod zemljom nego na
zemlji, pa je britanski pisac Gilbert Kit esterton (Chesterton) svojevremeno
pisao o tradiciji kao o demokratiji mrtvih, uz opasku da ona znai davanje
glasova najopskurnijoj od svih klasa: naim precima.
35
Za razliku od
tradicije, promena je putovanje u nepoznato: ona stvara neizvesnost i
nesigurnost i tako ugroava ljudsku sreu. Poto su olako obeana srea,
artificijalna romantika i lana idila vane odlike kia, u tim elementima
tradicije politiari konzervativnog kova nalaze odlian milje za
manipulisanje tradicijsko-patriotskim ki oseanjima.
Od tradicije se oekuje da konzervira (zatiti, sauva, uskladiti)
odreene vrednosti koje su rezultat stvorenih tekovina prolosti. Meutim,
ona postaje negativna konzervativna sila u momentima kada pone da rui
mostove prema novome, savremenome i modernome. Tada tradicija kao
pojava gubi tvoraku dimenziju i pretvara se u tradicionalizam kao ravu
savest nemitotvorne svesti.
36
Reju, tradicija postaje instrument lai, fikcija

33
Isto, 189.
34
Endru Hejvud, Politike ideologije, Beograd: Zavod za udbenike i nastavna sredstva ,
2005. 75.
35
Isto, 76.
36
Radomir Konstantinovi, cit. delo, 141.

19

i obmane putem koga nosioci vlasti i moi ostvaruju svoje interese tako to
govore o stvarima i dogaajima koji esto nisu ni postojali. To se
jednostavno zove izmiljanje tradicije.
37
Kada prolost pone da se
konstruie i doteruje po imaginarnom i poeljnom modelu vladajuih elita,
tradicija zadobija prava svojstva kia koji kod ljudi budi sentimentalnost,
nostalgiju i poznatu sklonost za dirljivost. Tradicijski ki je ugraen u
politiki konzervativizam jer tradicija dobro slui politiarima kao pokrie,
izgovor, demagoko sredstvo opravdavanja sopstvene vlasti putem koga e
oni potvrditi navodno ouvanje istorijskog kontinuiteta i identiteta, tobonju
nacionalnu veliinu, lanu doslednost i kvazipatriotizam. Stoga nije
preterano rei da je povezivanje kia sa reakcionarnim politikim
tendencijama prirodno i da proizlazi iz konzervativne i reakcionarne
strukture kia.
38

Tradicija i modernost kao kulturne pojave imaju sudbinu da ive
jedna kraj druge. Karakter drutva, odnosno drutvenih elita, odluuje o tome
koja od njih e imati preimustvo. Dakle, ak i kada su ti kulturni oblici
meusobno opreni deava se da istodobno prebivaju u istom drutvenom
kontekstu. Tradicija i modernost ne iskljuuju se meusobno u svakom
sluaju, mada po pravilu staro biva uvek prevazieno novim. Reju, nije
tano da samo ono to je novo (napredno miljenje) ima izgleda da
opstane, a da sve drugo postepeno odumire, ali svakako je istina da ono
starije, gonjeno novim, mora da se preobraava.
39
Takoe, tradicija i
modernizacija u praksi predstavljaju esto komplementarne pojave.

Uglavnom su netana i stereotipna shvatanja koja govore o
navodnoj statinosti tradicionalnih i permanentnoj dinaminosti
modernih drutvenih zajednica. Moderna drutva, van svake sumnje,
nisu liena apsolutno svih oblika tradicionalnog razmiljanja, kao
to ni tradicionalna drutva nisu antimoderna bez ostatka. I vie od
toga: modernizacija moe po potrebi da utie na obnovu nekih
tradicionalnih obrazaca kulture, nita manje nego to neki

37
Vidi: Erik Hobsbom i Terens Rejnder , Izmiljanje tradicije, Beograd: Biblioteka XX
vek, 2002; Entoni Gidens, Odbegli svet, Beograd: Stubovi kulture, 2005.
38
Upor. Zoran Gluevi, cit. delo, 130.
39
Karl Manhajm, cit. delo, 188.

20

tradicionalni sadraji i simboli mogu posluiti kao podrka
modernizaciji.
40

Novi kulturni pokreti mogu biti obnoviteljski u odnosu na prolost,
dok istovremeno neki kulturni oblici, vezani uz tradicije, mogu egzistirati
kao izraz najpostojanijih sastavnica drutva. Sukob tih razliitih oblika moe
dovesti do razliitih ishoda, u odnosu na to da li prevladavaju napredni
oblici nad tradicionalnima ili ovi drugi nad prvima, ili se pak u jednima i
drugima zbivaju procesi uzajamnog prilagoavanja.
41
Zato se ini da je
najbolji nain ouvanja kulturne postojanosti nai meru ouvanja starog ne
ruei mostove prema novom. U tom smsilu se britanski konzervativizam, na
primer, ozbiljno oslanja na ideje Edmunda Berka (Burke) koji je, umesto
slepog otpora promenama, zagovarao razboritu spremnost da se menja da bi
se sauvalo.
42
Neargumentovano glorifikovanje tradicije vodi direktno u
ki, kao to i sve modernistike tenje koje nisu izraz realnih mogunosti
drutva takoe zavravaju u ki utopijama. Zato je u politici najbolje zauzeti
stav takozvanog politikog realizma. On polazi od injenica, a ne od
moguih konstrukcija i zamisli oslanja se na oprobana i dokazana reenja.
Politiki realisti trae oslonac u tradicionalnim institucijama koje ne dolaze u
sukob s postojeom stvarnou, ne ugroavaju i ne sputavaju ivot. Kao to
tradiciju treba prilagoavati savremenim uslovima, tako ni novo ne treba
bezuslovno prihvatati ve, ako je mogue, uskladiti ga sa tradicionalnim. Na
taj nain se kod politikog realiste odrava u sadanjosti preivela prolost i
novostvorena sadanjost.
43

Na lestvici konzervativne ideologije ljudska nesavrenost, po
Hejvudu, dolazi odmah iza tradicije. Po konzervativcima, za koje je bolje
nita ne raditi nego neto raditi, ljudska bia se shvataju kao moralno
nesavrena, sebina i gramziva. Stoga e ljude od zloina odvratiti samo
zakon koji e se strogo primenjivati. Zloin nije produkt nejednakosti u
drutvu, ve osnovnih ljudskih instinkata. Odatle konzervativna sklonost
prema jakoj vladi i krutim reimima kaznene politike. Za konzervativce,

40
Nikola Boilovi, Kulturna memorija i izazovi modernizacije, Beograd: Socijalna
misao, br. 2(2012):118.
41
Franco Crespi, Sociologija kulture, Zagreb: Politika kultura, 2006. 152.
42
Endru Hejvud, cit. Delo, 72.
43
edomir upi, cit. delo, 102103.

21

uloga zakona nije da podri slobodu, ve da sauva poredak.
44
Ovako krute i
bizarne ideje proizlaze iz konzervativnog utemeljenja u tradiciji. Preterana
umerenost, oprez i odbijanje svakog rizika onemoguava ispoljavanje
individualnosti, spreava kreativnost i sputava inicijativu. Konzervativistiko
gledite daje pristanak ivotarenja u barutini. Tu nema nikakvog talasanja
koje bi moglo da uslovi bilo kakvu promenu. Budui da su individualnost,
kreativnost i inicijativa uz (stvaralaki) rizik temeljne odrednice slobode, u
drutvu po meri konzervativaca nema mesta bilo kakvoj promeni, a nekmoli
reformi ili revoluciji. Takav konformistiki ivot je prepun privida i lane
sigurnosti, to skupa stvara uslove za ostvarenje prave ki egzistencije.
Za razliku od liberala, tradicionalni konzervativci su zagovornici
organskog drutva. Takvo shvatanje drutva ponovo je u vezi sa nesigurnom
ljudskom prirodom koja ima oajniku potrebu pripadnosti zajednici.
Pojedinac ne moe biti odvojen od drutva, to e rei od porodice, prijatelja,
kolega, lokalne zajednice, sve do nacije. Tradicionalni konzervativci drutvo
shvataju kao ivo bie, organizam, a unutar organizma, celina je neto vie
od njegovih pojedinanih delova. Upotreba organske metafore i
mehaniko shvatanje drutva oblikovani su iz institucionalistike i
funkcionalistike perspektive, u kojoj nema mesta elementima ljudske
duhovnosti kao to su nadahnue, inspiracija ili imaginacija. Ispada da je
drutvo prirodna pojava i da u njemu vladaju zakoni koji su predestinirani.
Prolost je odredila sadanjost i budunost, te navedene ljudske osobine, po
konzervativcima, nisu ni potrebne. U organskom drutvu graani se nalaze
u carstvu tradicijom programiranog ivota.
Poto smatraju da je nejednakost neizbeno organsko svojstvo
organskog drutva, a ne puka posledica individualnih razlika, konzervativci
tradicionalno veruju da je drutvo po prirodi hijerarhijski ustrojeno. Zbog
organicizma i verovanja u hijerarhiju, tradicionalni konzervativci imaju
izraenu tendenciju ka paternalizmu (delovanje na oinski nain) i veru u
autoritet (vlast u kolama, na radnom mestu, u drutvu kao celini). Oni se
zalau za zajedniku kulturu i podravaju nacionalne vrednosti kao zalogu
patriotizma i identiteta, dok su, s druge strane, protivnici kulturnog
pluralizma.
45
U najkraem, ovo shvatanje ograniava slobodu i doprinosi
infantilizaciji drutva. U naem sluaju ono ima sve odlike kiistikog

44
Endru Hejvud, cit. delo, 78.
45
Isto, 8384.

22

razumevanja i objanjavanja, budui da poiva na egalitarizmu, parazitira na
antiintelektualizmu, sadri antiurbanu komponentu, zahteva slepu pokornost,
legitimizuje prosenost i odbacuje razliitost.
Odnos prema vlasnitvu tradicionalnih konzervativaca ne odudara od
njihovog odnosa prema tradiciji, oveku, drutvu i autoritetu. Svojina je, po
njima, zaraena, to se tie onih koji vredno rade. Zato je, generalno, u
sadraj konzervativne ideologije ugraeno verovanje u tednju, koja je vrlina
po sebi. Naravno, prava pojedinca odmeravaju se prema interesima drutva i
nacije.
46
Predani rad i bogatstvo steeno na osnovu rada jesu vrline i, kao to
je poznato, oni su ugraeni u etiki kodeks protestantske religije u kojoj rad i
sticanje bogatstva imaju vanu ulogu u potvrivanju oveka u drutvu i pred
Bogom.
47
U tumaenju konzervativaca, pak, to ima drugaiju konotaciju i,
kada se spoji sa tradicionalistikim shvatanjima ljudske prirode, organskog
drutva, hijerarhije i autoriteta, itava pria dobija dimenziju ki patriotizma
i paternalizma, nacionalizma i autoritarnosti.
Sociolozi i politikolozi razmiljaju o sudbini konzervativizma u XXI
veku. Oni se pitaju kako konzervativizam moe ostati relevantan u
postsocijalistikoj eri iliti postmodernom dobu. Pored nesumnjivih razlika,
postoji neto to je zajedniko tradicionalnom konzervativizmu i
postmodernizmu: zagovornici oba pravca smatraju da je istina sutinski
parcijalna i lokalna. Meutim, jasno je da dolazak postmodernog doba preti
da podrije samu osnovu tradicionalnog ili organskog konzervativizma.
48
Ako
se zna da postmodernizam, izmeu ostalog, relativizuje i dovodi u pitanje
sve vrednosti (estetske, etike, politike, ideoloke i ostale), pitanje je da li
on ostaje izvan svake ki pozicije. Jo konkretnije: da li on uopte zauzima
kakvu poziciju? ini se da tu postoji nekakav vakuum, a on predstavlja
dobru podlogu za raznorazne ki umotvorine.

46
Isto, 85.
47
Maks Veber, Protestantska etika i duh kapitalizma, Novi Sad: Mediteran Publishing,
2011.
48
Endru Hejvud, cit.delo, 107.

23

Ki u naem dvoritu

Ki svuda, ki u svakom vremenu, ali i ki ovde i sada. Postoje
kulturne univerzalije, pa dakle i ki konstante, meutim, svaki ki poprima
lokalnu, to jest nacionalnu boju. injenica da se Srbija XXI veka nalazi u
predmodernom stadijumu razvitka sama po sebi govori o duhovno
raspoluenoj zemlji, dravi na pola puta, o Srbiji koja nije ni tamo, ni
ovamo. Stavovi njenih graana o najvanijim drutvenim pitanjima
najee su dijametralno suprotni. Karakteristian je njihov odnos prema
Evropskoj uniji. Veinska Srbija je za prikljuivanje toj zajednici, ali... U
Srbiji svaki iskorak ka novom zapoinje sa uzdranim ali: Mi bismo u
Evropu, ali pod naim uslovima. To moe biti ak simpatino kao nekakva
mantra, ali je zabrinjavajue u smislu da Srbija u svemu uvek staje na pola
puta. Zato se za nju kae da nije ni riba ni devojka. Neko e zapitati: pa
gde je tu ki? Ki je upravo u takvom odnosu koji je, po pravilu, odnos koji
pokazuje neodlunost, neistrajnost, kolebljivost i prevrtljivost, u konkretnom
sluaju, nacionalnog karaktera. Taj odnos ukazuje na tromost i klonulost
duha, na njegovu tupost i optu mentalnu konfuziju. Srbija uvek staje na pola
puta i ostaje neodluna kada se nae pred ivotnim raskrsnicama. Danas je to
raskrsnica u dva smera: jedan pokazuje evropski pravac, a drugi vodi put
tame, u srednjovekovnu manastirsku tiinu. Kome se carstvu privoleti?
Najvie zabrinjava injenica da se modernizacija Srbije rastee na
poslednja dva veka i da pri tom ona jo uvek nije dovrena Srbija nije stala
uz rame za najrazvijenijim evropskim dravama. Izgleda neverovatno
(senzacionalnost je vana odlika kia prim. N. B.), ali nedoumice i
nesporazumi srpske kulture i danas su gotovo isti i lome se oko istih pitanja
kao pre sto ili vie godina. Dananja situacija u svetu (duh vremena)
pokazuje da se svet menja neverovatno brzo, tako da u kompoziciju voza
globalizacije mogu uskoiti samo oni koji pred sobom imaju jasan cilj i
zacrtane planove razvoja. Srbija ne spada u takve. U njoj se, recimo, jo uvek
raspreda o Kosovu kao o kolevki srpstva, to je obina mantra ili
poluistina. Ta sintagma ula je u kolektivnu memoriju naroda iz ije svesti ne
mogu da je izbace ni realne injenice ivota. Sa narodom koji se vie puta
saplie o isti kamen (10 odsto visokoobrazovanih) vi moete dobijati
izgubljene bitke (od one na Kosovu 1389. do poslednje, sa NATO paktom
1999). Kao dokaz za pobede u ratovima u kojima nismo uestvovali

24

pronali smo spasonosnu formulu u sintagmi moralna pobeda. Ona je uvek
bila garant naih tobonjih velikih uspeha, dobitna karta iz koje se svaki na
poraz pretvarao u trijumf.
U postsocijalistikoj eri Srbija je doivela, poput mnogih zemalja tog
sveta, snanu retradicionalizaciju i remitologizaciju. Pod teretom
tradicionalizacije ona se okrenula prolosti i izabrala da ivi u njoj.
Vezivanje za prolost vodi nuno oblikovanju palanakog duha
tradicionalizma i mitomanije i vraanju predmodernim vrednostima.
Projektovanje moderne demokratske transformacije drutva ustupa mesto
retradicionalizaciji perspektiva: u ime nacionalne autonomije i suvereniteta
popularizuje se monarhija, podrava se trend klerikalizacije i
desekularizacije drutva, marginalizuje se znaaj individualnih graanskih
prava i sloboda.
49
Relevantnost istorijskih mitova svakako nije samo
obeleje srpske kulture budui da je ona evidentna u svim zemljama
jugoistone Evrope. Zbog toga je meu stanovnitvom ove geopolitike
regije rairen aistorijski nain miljenja, u kome se vreme ne posmatra kao
linearno, ve kao liminalno. Tako se protok vremena deli na osnovu vanih
dogaaja (kakav je u Srbiji, primerice, Kosovski boj 1389. godine), a
konkretno odvijanje istorijskih dogaaja ima podreenu ulogu. Uzimajui
narodnu tradiciju i narodno predanje kao osnovu tumaenja istorije, dravna
politika srasta sa narodnom tradicijom i mitskim pogledom na svet.
50
Na taj
nain dolazi do samoizolacije, sa mazohistikim ponaanjem koje je
nerazumljivo ostatku sveta.
Najmanja opasnost preti Srbiji od ki predmeta ljupkih suvenira i
gadeta, vrtnih patuljaka, kierajskih slika iz staklorezakih radnji ili
srceparajuih TV sapunica. Opasno je to itava zemlja stoji na (bolesnom na
smrt) postamentu ki kulture koji prua kancerozne metastaze na itavo
drutveno telo. Ne zaboravimo da je Abraham Mol (Moles) svojevremeno
napisao da ki nije stvar ve odnos izmeu oveka i stvari. Iz toga sledi da se
znaenja kia nalaze prevashodno u ljudima. Iz njihovih iskrivljenih odnosa
reflektuju se ki-predmeti, pa i sam ivot kao ki. Jedna zemlja nalazi se u

49
Zagorka Golubovi, Moji horizonti: mislim, delam, postojim, Beograd: ene u crnom,
Centar za enske studije i istraivanja roda, 2012. 99.
50
Klaus Rot, Od socijalizma do Evropske unije, Beograd: Biblioteka XX vek , 2012. 119
120.

25

stanju bezizlaza onda kada ki postane njen nain ivota u svakodnevlju.
51

Neodgovorna populistika politika dopustila je da ki na velika vrata ue u
Srbiju. Ki predugo nagriza srpsku kulturu poput korova, a poslednjih
nekoliko decenija on je gotovo postao njen zatitini znak. Premijer Zoran
ini je povodom toga izrekao sjajnu misao, primerenu aktuelnom
trenutku: U svakoj zemlji ima korova, samo se u Srbiji korov zaliva.
Mnogo je primera iz relativno bliske prolosti odakle izranja
tradicionalna duhovna matrica koja proizvodi otpore prema modernizaciji
srpskog drutva. Tipian primer je sluaj sa beogradskom kanalizacijom s
kraja XIX veka. O njoj se raspravljalo 35 godina pre nego to je ona uopte
poela da se gradi, dok su ljudi umirali od posledica nehigijene. Sline stvari
dogaale su se sa elektrifikacijom, vodovodom i uvoenjem tramvaja u
prestonicu, koja predstavlja paradigmu ukupne modernizacije Srbije.
52
Da je
bilo vie smelosti, duhovne radoznalosti i inicijative, modernizacija zemlje
ne bi nailazila na toliko prepreka.
Dananja Srbija je sekularna drava sa republikanskim ureenjem.
Meutim, njeno politiko rukovodstvo zdrueno je u svetom trojstvu koje
ine predsednik Republike, premijer (ukljuujui vladu i parlament) i
Srpska pravoslavna crkva (sic). Ova crkva zaokupljena je vie svetovnim
(profanim) nego svetim (sakralnim) poslovima, jer se ona, toboe, stara o
zdravlju nacije i drave. Srpsko drutvo ispunjeno je mnogim paradoksima:
zvanino se slave i dravni i crkveni praznici, dravni simboli nose
uglavnom monarhistika znamenja, Republika ima svog prestolonaslednika
iako, naravno, nema ni kralja ni presto itd.
U vezi sa pravom postmonarhistikom pomamom javlja se jo jedan
politiki paradoks Republike Srbije. To je pametnom svetu nerazumljiva i,
po svemu sudei, lana nostalgija za nekadanjim srpskim kraljevima i
njihovim porodicama. Poslednjih godina lanano se (post)sahranjuju
posmrtni ostaci kraljeva, kraljica i njihovih potomaka, ak i uz protivljenje
nekih lanova porodice. Naime, zemni ostaci uglednih predaka umrlih u
inostranstvu vade se iz grobova i, po nalogu srpske dravnopolitike elite,
prenose se u Srbiju. Ne bi u tome inu bilo nieg loeg da itava ceremonija
ne poprima oblik spektakla u kome ima mnogo nesuvislosti i neukusa. U

51
Nikola Boilovi, Ki kultura, Ni: Zograf, 2006. 22.
52
Dubravka Stojanovi, Iza zavese. Ogledi iz drutvene istorije Srbije 1890 1914,
Beograd:Udruenje za drutvenu istoriju, 2013. 8.

26

Srbiji, na Oplencu (u prisustvu visokih dravnih zvaninika, diplomata,
vladika i savetodavnih tela Krune) prireuje se viestruka dravna
sahrana sa svim odlikama pogrebnog kia, ukljuujui elemente dirljive
banalnosti i banalne dirljivosti.
53
Sve ovo praeno je neiskrenom i
narcisoidnom paradom oseanjima do jue zakletih antimonarhista. Sahrane
sa karnevalskim obelejima jesu nepotreban luksuz u zemlji koja se suoava
sa ogromnim tekoama (ekonomskim, socijalnim i kulturnim). Smotra
samoprikazivakih glumakih instinkata i ispoljavanje nekrofilnih strasti
govore o tradicionalistikoj ki nostalgiji neprimerenoj vremenu i prostoru.
U navedenim sluajevima ne radi se o iskrenom saoseanju i potovanju
mrtvih, ve o glorifikovanju prolosti koja na svaki nain eli da se predstavi
mnogo boljom i asnijom nego to je to uistinu bila. Svetla prolost javlja
se kao zamena ili nadomestak za sumornu sadanjost i krajnje neizvesnu
budunost. Politiki ki i religiozni ki u ovom sluaju nalaze zajedniku
inspiraciju, udrueni su na jednom mestu. I kod jednog i kod drugog prisutno
je rtvovanje istinitosti zarad dopadljivosti, pri emu istina koja je
bremenita unutranjim protivrenostima dobija fatalan ukus saharina.
54

Ovakve antinomije tipine su za konzervativno (antimoderno) drutvo koje
tumara u magli politikog kia.
Politiki ivot u Srbiji nekad i sad zatrovan je napred opisanim
elementima konzervativne ideologije. Pored tradicionalizma, drutvo na
naem prostoru razumevalo se kao organska tvorevina, a pokornost
autoritetu bila je osobina koja se podrazumevala. Politiki ivot bio je (i
ostao) krajnje intimizovan jer su se politike partije, pa i itava drava,
doivljavale kao deo familijarnog jezgra. Srpsko drutvo oduvek je bilo
preoptereeno politikom i politikim strastima, tako da se kulturna klima na
poetku XX veka veoma malo razlikovala od ove danas:

Shvatanje stranke kao proirene porodice, a stranakog voe kao
oca i svoenje unutranjih odnosa na line afinitete dovodilo je do
toga da je itav javni prostor postajao zasien linim odnosima, dok
su politika naela zamenjivana strasnim odnosima ljubavi i mrnje,

53
54
Isto, 100101.

27

koji su koili rad dravnih institucija, stavljajui lini iznad javnog
interesa.
55

Ratovi koji su zahvatili SFR J ugoslaviju devedesetih godina minulog
veka jo vie su kod Srba pojaali oseanja ekskluzivnosti, iskljuivosti, inata
i samodovoljnosti. Oni su razbuktali nacionalna oseanja, koja su prerasla u
nacionalizam, ovinizam i etnofiletizam. Nain ivota bio je ispunjen
nacionalnim egoizmom, ksenofobijom, homofobijom, verskom
netolerancijom, krenjem prava manjina (Romi, LGBT populacija) i, uopte,
nepotovanjem bilo kakve razliitosti. ivot se preselio u svet privida,
obmane, lai i poluistina.
Drutvo zahvaeno kiem prepuno je paradoksa. U Srbiji se ivelo
potpuno izvan realnosti savremenog sveta, mitovi prolosti postali su jedina
stvarnost. U svetu iliti carstvu nebeskom konstruisanom od lae i
paralae
56
verovalo se u boansko izbavljenje i nebesku pravdu, a spas se
traio u voama koje su bile divinizovane i oboavane kao idoli. U drutvu
koje se nalazi u stanju anomije ima mesta samo za polusvet. U njemu pisac
Stevanovi otkriva novu vrstu, mutantsku. Nju ine lopovi koji tvrde da su
predvodnici nacije i spasioci domovine, jedini pravi Srbi. Lopovi entuzijasti
i lopovi altruisti, lopovi svetosavci i nikolajevci. Ukratko, lopovi patrioti.
57

Deurni rodoljupci smatraju sebe i nosiocima pravoslavne vere, koju, iz
potrebe da se iskljue iz ostalog hrianskog sveta, nazivaju svetosavljem. Za
njih su vernici ostalih boja svi odredom jeretici, avolove sluge ili
neznaboci. U tako obezglavljenom drutvu konzervativizam je mogao biti
jedina ideologija, ako je nje uopte i bilo, a politiki ki uvukao se u sve pore
sistema. Evo originalnog literarnog i slikovitog vienja strukture tog srpskog
drutva, iz pera pisca koji je surovost vlasti osetio na sopstvenoj koi:

To je komunizam bez marksistike osnove, ovinizam koji se
namee kao okvir nove ideologije, pravoslavna crkva koja je sreno
u praksi ostala bez osnovica religije, policija koja raste voljom
poludiktatora, vojska koja se raspada iznutra, birokratija koja
nagriza sopstvenu dravu, drava koja otvoreno ratuje protiv svog
stanovnitva koje se tome ne opire, opozicija koja brani stavove

55
Dubravka Stojanovi, cit. delo, 121.
56
Danilo Ki, Enciklopedija mrtvih, Beograd: BIGZ, 1994. 19.
57
Vidosav Stevanovi, cit. delo, 322.

28

pozicije, inteligencija koja se konano predala zatvorenom duhu,
radnici koji nee da rade i seljaci koji su veseli zbog neobraene
zemlje i propalih useva.
58

Ratno vreme, ekonomska kriza i siromatvo stvaraju i duhovnu bedu
koja ostaje decenijama po prestanku ratovanja. Sociolozi esto navode jedno
opte mesto, po kome revoluciju moete izvriti za nekoliko dana, institucije
obnoviti za nekoliko nedelja, a svest ljudi ne moete promeniti za jo
nekoliko decenija. Tako je i sa Srbijom. Posle silnih borbi nastupa vreme
mira, ali nain ivota ne menja se preko noi. Menjaju se samo uloge,
odnosno njihovi nosioci. Umesto ratnih profitera, na novu drutvenu ki
pozornicu stupaju antiratni profiteri, autokratsku vlast zamenjuje
demokratska autokratija to jest samovolja, institucije postoje samo na
papiru, a odluke se donose u partijskim kuhinjama. Pri tom, fikcija je
poeljnija od realnosti koja se teko i nevoljno prihvata. U srpskoj varijanti to
znai da, na primer, Kosovo ostaje u Srbiji iako Srbija tamo nema ni zrno
legitimne vlasti. Na drugoj strani, stvara se mit o Srbiji kao lideru Balkana,
mada u njoj vladaju nezapamena beda i nezaposlenost, cvetaju mito i
korupcija, a caruje organizovani kriminal u sprezi sa kvazimenaderstvom.
Izmiljanje neprijatelja i dalje ostaje srpski specijalitet koji je vrlo zgodan
kao pokrie za sve slabosti reima. Neprijatelj je neophodan kao simulant
neprekidne opasnosti. On biva ugraen u sistem kao koheziona snaga.
59

Imaginarni neprijatelj na taj nain postaje stvarna opasnost, a politika
manipulacija pokazuje da su njena sredstva neiscrpna. Nova real-politika
zasnovana na politikom pragmatizmu neophodna je u takvim uslovima, ali
ostaje pitanje da li ona moe da se nosi sa drutvom ogrezlom u prljavim
laima i samoobmanama (society trash). Jer, ki poseduje snagu i izdrljivost
sa kojom je teko izai na kraj, a njegovoj prevrtljivosti i prilagodljivosti
svakom politikom i drutvenom sistemu moe pozavideti i najdovitljiviji
kameleon.

58
Isto, str. 569570.
59
Herbert Marcuse, ovjek jedne dimenzije, Sarajevo: Veselin Maslea , 1968. 64.

29

Zakljuak

Sloboda i moral su, po definiciji, najbitniji atributi politike. Meutim,
ako je sloboda u konkretnoj politikoj praksi onemoguena ili sputana, a
moralno ponaanje u smislu potenja i odgovornosti diskvalifikovano, onda
je re o prividu politikog koje ima za cilj da maskira istinu, zamagli
stvarnost i zadovolji parcijalne interese pojedinaca ili grupa na vlasti. U
odsustvu prave kulture caruje pseudokultura, lana i patvorena. Ona
predstavlja idealnu podlogu za procvat pseudopolitikih pojava i nastanka
autoritarnih drutvenih zajednica.
Konzervativna ideologija, oliena u lanoj svesti i lanom
politikom moralu, uz to potpomognuta politikom propagandom sa
odgovarajuim ritualima, otvara vrata politikom kiu koji je veoma
penetrantan i lako zahvata itavo drutvo. U kulturi lai politika predstavlja
podruje koje proizvodi svesnu obmanu i programira unapred smiljenu la.
Takva politika uspeva da preivi zahvaljujui atributima kakvi su
primitivnost, agresivnost, lascivnost, vulgarnost, senzacionalnost,
perverznost, iskljuivost i banalnost. U atmosferi pseudokulture ki lako
nalazi pribeite u politici istina prestaje biti politika vrlina, a la postaje
legitimno, doputeno, ak poeljno, sredstvo.
Autoritarna politika sutinski je nosilac konzervativne ideologije i
totalitarne svesti. Ona promovie nasilje legitimiui nemoral i zlo.
Pogubnost takve politike sadrana je u injenici da stvara privid demokratije
i slobode, a zapravo ona sputava osnovna graanska prava i gui
individualne slobode. Ova politika poiva na pokornosti liku i delu voe, a
njene osnovne metode jesu manipulacija i represija. Izmeu mnogih odlika,
oslanjanje na tradiciju predstavlja jednu od centralnih poluga konzervativne
ideologije. Ovde se tradicija ne shvata u najirem smislu (kao ouvanje
kulturnih tekovina prolosti), ve se radi, naprosto, o zloupotrebi
tradicionalnih oseanja ljudi. Autoritarna nedemokratska drutva su nosioci
mitotvorne svesti i tradicionalizma kao negativne varijante tradicije. Nosioci
moi blokiraju promene, pojaavaju nepoverenje u drutveni napredak putem
racionalnog planiranja i prikazuju iskrivljenu sliku modernizacije. U
politikoj praksi nisu retki sluajevi da voe izmiljaju tradiciju,
instrumentalizuju je i stavljaju u slubu zadovoljenja sopstvenih interesa.

30

Napred izreeno se prostom dedukcijom lako moe primeniti na
kulturu drutva Srbije, na njegovu modernizaciju koja posle dva veka jo
uvek nije dovrena. Politiki ivot srpskog drutva, i danas kao nekada,
karakteriu tradicijski konzervativizam i pokornost autoritetu. Politike
partije su sutinski nosioci ljudskih sudbina, a institucije predstavljaju mrtvo
slovo na papiru. Zbog dugogodinjih otpora promenama, uz jake procese
retradicionalizacije, remitologizacije i klerikalizacije, Srbija ne moe
uspeno da se integrie u demokratsku zajednicu evropskih drutava.
Konzervativna ideologija uselila se u sve pore drutvenog ivota, a ivot
obinih ljudi preselio se iz sumorne stvarnosti u svet obmane, privida i
ruiastih lai.

Literatura

1. Arent, Hana. Istina i la u politici. Beograd: Filip Vinji, 1994.
2. Aristotel. Politika. Beograd: Kultura, 1970.
3. Boilovi, Nikola. Ki kultura. Ni: Zograf, 2006.
4. Boilovi, Nikola. Kulturna memorija i izazovi modernizacije.
Beograd: Socijalna misao 2/2012, 113129.
5. Boovi, Ratko. Stranputice kia. Niki: Socioloka lua 2/2009,
str. 318.
6. Broch, Hermann. Biljeke o problemu kia, u: Dorfles, Gillo, Ki.
Antologija loeg ukusa. Zagreb: Golden marketing, 1997, str. 5978.
7. Broh, Herman. Pesnitvo i saznanje. Ni: Gradina, 1979.
8. Calinescu, Matei. Lica moderniteta. Zagreb: Stvarnost, 1977.
9. Crespi, Franco. Sociologija kulture. Zagreb: Politika kultura, 2006.
10. upi, edomir. Politika i zlo. Niki: Univerzitetska rije, 1990.
11. Debord, Guy. La Socit du spectacle. Paris: Champ Libre, 1987.
12. Difren, Mikel. Umjetnost i politika. Sarajevo: Svjetlost, 1982.
13. Dorfles, Gillo. Ki. Antologija loeg ukusa. Zagreb: Golden
marketing, 1997.
14. Gic, Ludvig. Fenomenologija kia. Beograd: BIGZ, 1979.
15. Gidens, Entoni. Odbegli svet. Beograd: Stubovi kulture, 2005.
16. Gluevi, Zoran. ivot u ruiastom. Antologija svakidanjeg kia.
Beograd: Prosveta, 1990.

31

17. Golubovi, Zagorka. Moji horizonti: mislim, delam, postojim.
Beograd: ene u crnom, Centar za enske studije i istraivanja roda,
2012.
18. Greenberg, Clement. Avangarda i ki, u: Dorfles, Gillo, Ki.
Antologija loeg ukusa. Zagreb: Golden marketing, 1997, str. 117
130.
19. Hejvud, Endru. Politike ideologije. Beograd: Zavod za udbenike i
nastavna sredstva, 2005.
20. Hobsbom, Erik i Terens Rejnder (ur.). Izmiljanje tradicije.
Beograd: Biblioteka XX vek, 2002.
21. Horvat Pintari, Vera. Od kia do vjenosti. Zagreb: Naklada CDD,
1979.
22. Ki, Danilo. Enciklopedija mrtvih. Beograd: BIGZ, 1994.
23. Konstantinovi, Radomir. Filosofija palanke. Beograd: Otkrovenje,
2006.
24. Kundera, Milan. Nepodnoljiva lakoa postojanja. Sarajevo:
Veselin Maslea, Svjetlost, 1990.
25. Manhajm, Karl. Ideologija i utopija. Beograd: Nolit, 1968.
26. Marcuse, Herbert. ovjek jedne dimenzije. Sarajevo: Veselin
Maslea, 1968.
27. Mol, Abraham. Ki, umetnost sree. Ni: Gradina, 1973.
28. Petrovi, Sreten. Ki kao sudbina. Beograd: igoja tampa, 2006.
29. Radojii, Ivan. Virtuelna kultura i/li konstrukcija novog ki
identiteta. Niki: Socioloka lua 1/2011, str. 5462.
30. Rankovi, Milan. Opta sociologija umetnosti. Beograd: Zavod za
udbenike i nastavna sredstva, 1996.
31. Rot, Klaus. Od socijalizma do Evropske unije. Beograd: Biblioteka
XX vek, 2012.
32. Stevanovi, Branislav. Politiko-kulturne interferencije. Ni:
Studentski kulturni centar, 2013.
33. Stevanovi, Vidosav. Dnevnik samoe (Izbor fragmenata 1988
1993). Beograd. Slubeni glasnik, 2010.
34. Stojanovi, Dubravka. Iza zavese. Ogledi iz drutvene istorije Srbije
1890 1914. Beograd: Udruenje za drutvenu istoriju, 2013.
35. Tarner, Donatan H. Sociologija. Novi Sad, Beograd: Mediterran
Publishing, Centar za demokratiju, 2009.

32

36. Veber, Maks. Protestantska etika i duh kapitalizma. Novi Sad:
Mediterran Publishing, 2011.


33

Tatjana Vujovi, Mihajlo Mijanovi
1
Originalni nauni rad
Univerzitet Crne Gore UDC 343.915:316.356.2
Filozofski fakultet DOI 10.7251/SOCSR1306033V
Niki prihvaeno: 5. 9. 2013.
mihajlom@ac.me

Stavovi delinkvenata o ponaanju roditelja u periodu ranog djetinjstva

Abstract

This paper examines the structure of the underage delinquents opinions on the
perceived behavior of their parents. The juvenile delinquents commented on the
behavior of their mothers and fathers according to a specially constructed non-
standardized questionnaire. Particular features of each delinquents estimation
were important for the definition of those aspects of parental behavior which are
significant for the appearance of delinquency in their children. Factor-scale
achieved by the application of the Basic Components Methods indicated that
emotional neglect by the mother, aggressiveness by the father, and inconsistent
discipline exercised by the mother are crucial aspects of parental behavior
according to which future delinquency can be predicted. These results lead to a
conclusion that the perception of negative parental behavior towards the children in
the period of early childhood is central to the appearance of delinquency in the
period of adolescence.

Key words: juvenile delinquents, aspects of parental behavior, aggression,
adolescence, emotional neglect.

Apstrakt
Glavni cilj ovog istraivanja bio je utvrditi faktore i strukturu faktora koji su
doprinjeli javljanju maloljetnike delinkvencije. U tu svrhu posluili su stavovi
(iskazi) delinkvenata o ponaanju svojih roditelja u periodu ranog djetinjstva.
U istraivanju je uestvovalo 115 maloljetnih delinkvenata starosne dobi od 15 do
18 godina. Roditeljsko ponaanje procjenjivano je na osnovu samoiskaza njihove
djece. Maloljetni delinkventi su ocjenjivali ponaanje svojih majki i oeva putem

1
Tatjana Vujovi, asistent, Mihajlo Mijanovi, redovni professor, Filozofski
Fakultet, Niki, e-mail: mihajlom@ac.me


34

specijalno konstruisanog upitnika. Na osnovu rezultata dobivenih putem faktorske
analize, te ortogonalne rotacije faktora (Varimax Kajserove normalizacije),moe se
konstatovati, zakljuiti, pa i generalisati da je agresivnost oca, emocionalno
zanemarivanje od strane majke i nekonzistentan disciplinski stil majke primarni
faktori u javljanju maloljetnike delinkvencije.

Kljune rijei: maloljetni delinkventi, dimenzije roditeljskog ponaanja, agresija,
adolescencija, emocionalno zanemarivanje.

Uvod

Pored mnogobrojnih faktora koji utiu na formiranje linosti djeteta, u
novije vrijeme u socioloko-psiholokoj literaturi istie se vanost ponaanja
roditelja prema djeci kao znaajnog faktora u razvoju linosti djeteta. Vano je
razmotriti ponaanje roditelja prema djeci u periodu ranog djetinjstva te utvrditi
kauzalnost s poremeajem u ponaanju u periodu adolescencije. Belsky
2
je prvi
istakao kako je uticaj roditeljskog ponaanja na razvoj djeteta rezultat procesa u
kojem uestvuju viestruke unutarporodine i vanporodine determinante. Samo
roditeljsko ponaanje je kompleksno i nema jednostavnih odgovora na pitanja kako
se ponaati prema djeci razliite dobi u razliitim situacijama.U dosadanjim
istraivanjima potvrena je povezanost zasebnih dimenzija roditeljskog ponaanja s
djeijim funkcionisanjem. Autor Pettit i saradnici
3
u longitudinalnoj studiji
prouavali su uticaj bihevioralne i psiholoke kontrole roditelja na pojavu problema
u ponaanju.
Ustanovili su kako psiholoka kontrola koju sprovodi majka koja se ogleda
u strogom nainu disciplinovanja djeteta utie na razvoj eksternalizovanih problema
(delinkventnoga ponaanja) naroito kod djevojica u ranoj adolesecenciji, te na
razvoj anksioznosti, depresivnosti i delinkventnoga ponaanja u kasnijoj
adolescenciji. Nedostatak bihevioralne kontrole od strane roditelja povezan je s
eksternalizovanim problemima poput: impulzivnosti, agresivnosti, delinkvencije i
upotrebe opojnih sredstava
4
. Patterson i suradnici
5
utvrdili su da su nekonzistetno

2
J ay Belsky, The determinants of parenting : A process model. Child Development,
1984.No. 55, 83-96.
3
Gregory S.Pettit, Robert D. Laird, Kenneth A. Dodge, Elizabeth Bates &
Michael M. Criss, Antecedens and behaviour problem outcomes of parental
monitoring and psychological control in early adolescence, Child Development,
2001. No.72 (2), 583-598.
4
Brian K. Barber, Eric J . Olsen & Shobba C. Shagle, ,,Associations between
parental psychological and behavioral control and youth internalized and
externalized behaviors, Child Development, 1994. No. 65, 1120-1136. Brian K.
Barber, Parental psihychological control : Revisiting a neglected construct. Child
Development, 1996. No. 67, 3296-3319.

35

disciplinovanje i neadekvatna kontrola i nadgledanje djeteta, najbolji prediktori
delinkvencije.
J edna od prvih i danas najuticajnijih teorija koja je nastojala da objasni
povezanost roditeljskog ponaanja i psihosocijalnih poremeaja kod adolescenata
jeste Ronerova teorija roditeljskog prihvatanja i odbacivanja (Parental Acceptance
and Rejection Theory - PART). Ova teorija pokuava da predvidi i objasni uzroke i
posljedice roditeljskog ponaanja na dimenziji emocionalne topline, na ijem
jednom kraju se nalazi prihvaenost, a na drugom odbaenost djeteta.
6
Prema ovoj
teoriji roditeljsko odbacivanje ima snane negativne posljedice, naroito kada je od
individue opaeno na ponaanje i linost djece, kao i na funkcionisanje linosti
odraslog koji za sebe kae da je bio "odbaeno" dijete. Prihvatanje (ljubav) i
odbacivanje (nedostatak ljubavi) su glavni predskazivai psihosocijalnog razvoja
djece. Teorija roditeljskog prihvatanja-odbacivanja predvia da roditeljsko
odbacivanje ima negativne uticaje na psiholoku prilagoenost i bihevioralno
funkcionisanje (ponaanja djece). Prema PART-u, roditeljsko prihvatanje-
odbacivanje ini bipolarnu dimenziju emocionalne topline roditeljstva, sa
roditeljskim prihvatanjem na pozitivnoj strani kontinuuma i roditeljskim
odbacivanjem na negativnoj strani. J ednu stranu kontinuuma obiljeava roditeljsko
prihvatanje, koje se odnosi na toplinu, privrenost, brigu, utjehu, podrku, njegu ili
prosto ljubav koju djeca mogu osjetiti od roditelja.
Druga strana kontinuuma obiljeena je roditeljskim odbacivanjem, koje
predstavlja uzmicanje od navedenih osjeanja i ponaanja i prisustvo irokog
dijapazona fiziki i psihiki tetnih oblika ponaanja i afekata. Roditeljska
privrenost moe se ispoljavati fiziki (grljenje, ljubljenje, milovanje) i verbalno
(pohvala, kompliment, govorenje lijepih stvari o djetetu. (ema 1). Ova ponaanja
kao i briga, podrka i njega definiu bihevioralne izraze roditeljskog prihvatanja.
Roditeljsko odbacivanje se manifestuje na dva naina: agresivnim ponaanjem i
zanemarivanjem. Agresivni roditelji svoje neprijateljstvo mogu ispoljavati fiziki
(udaranje djeteta, guranje, tipanje, bacanje stvari) i verbalno (sarkazam, kletve,
ismijavanje, vika, govorenje poniavajuih i uvredljivih rijei djetetu). Indiferentni
roditelji su fiziki i psihiki udaljeni od djece. Skloni su da budu neodgovorni
prema djeijim fizikim i emotivnim potrebama. Takvi roditelji skloni su da
poklanjaju malo panje djeci i da provode minimum vremena sa njima. esto
zaboravljaju obeanja koja su dali svojoj djeci, i ne primijete druge potrebe koje su
neophodne za razvoj njihove djece.
Istraivanja u Americi potvruju da se odbacivanje moe uplesti u itav niz
psihijatrijskih bolesti i poremeaja u ponaanju ukljuujui: neuroze, izofreniju,
psihosomatske bolesti, alergije, delinkvenciju, probleme sa kolom, mucanje,

5
Gerald R. Patterson , J ohn B. Reid & Thomas J . Dishion, Antisocijal Boys. A
social internacional Approach, Eugene : Castalia Publising Company, 1992. Vol.4.
6
Ronald P. Rohner, Byungchai C.Hahn & Evelyn C. Rohner, Social class
diferences in perceived parental acceptance rejection and self evalution among
Korean American Children. Behavior Science Research, 1980. No. 15, 55-56.


36

poremeaj slike o vlastitom tijelu, itd. Obimno meukulturoloko istraivanje
tokom 45.godina pokazuje da se roditeljsko odbacivanje moe ispoljavati na etiri
naina i to: 1. emocionalna hladnoa i ravnodunost; 2.neprijateljstvo i agresivnost;
3.indiferentnost i nemarnost; 4.nedefinisano odbacivanje.
7
Pojedinci mogu
subjektivno doivjeti roditeljsko odbacivanje u vidu nedefinisanog odbacivanja.
Nedefinisano odbacivanje odnosi se na osjeanje da ih roditelji ne vole ili ne brinu o
njima, a da nuno nema objektivnih indikatora da su roditelji hladni i ravnoduni,
neprijatni i agresivni ili indiferentni.

Shema 1. Ponaanje roditelja prema djeci na dimenziji emocionalne topline
(Rohner)
Prihvaanje Odbacivanje
Ljubav Agresivnost Zanemarivanje
Fiziki Verbalno Fiziki Verbalno Nema kontakta

Poljubac

Pohvala

Udarac

Psovanje
Ne obraanje panje
na djeije potrebe.

Zagrljaj

Kompliment

amar

Kletve
Fizika i psihika
odsutnost
Milovanje
Dodir
Govorenje
lijepih rijei
djetetu i o djetetu
tipanje
grebanje
utiranje
Sarkazam
poniavanje

Indiferentnost

Igranje sa
djetetom

Pjevanje
pjesmica

Guranje
Govorenje
besmisle
nih rijei o djetetu

Ignorisanje
Gledanje u oi
djetetu
Prianje pria upanje Ismijavanje
Izbjegavanje

Cilj istraivanja je ispitati latentnu i manifestnu strukturu stavova
malojetnih delinkventa o ponaanju svojih roditelja u periodu odrastanja. Rije je o
prepoznavanju latentnih struktura tj. faktora koji objedinjuju manifestno roditeljsko
ponaanje prema svojoj djeci, koja su evidentirana od nadlenih slubi kao
delinkventi.

Pretpostavka je da fiziko i verbalno zlostavljanje maloljetnika od strane
oba roditelja najvie doprinosi pojavi eksternalizovanih problema u ranoj
adolescenciji. Zapostavljanje i odbacivanje djece, odsustvo ljubavi i pozitivnih

7
Ronald P. Rohner, Handbook for the study of parental Acceptance and rejection,
Meassurement of parental Acceptance - Rejection Center for the study of parental
Acceptance and Rejection, USA: The University of Connecticut Stories, CT.,
O6268.1984.


37

emocija, nedosljednost i neispunjena obeanja prema djeci, generiu i koreliraju sa
delinkventnim ponaanjem adolescenata.

Metod

Uzorak ispitanika

Istraivanje je sprovedeno na uzorku od 115 maloljetnih delinkvenata. Svi
ispitanici ovog istraivanja bili su adolescent starosne dobi od 15. do 18. godina. U
ispitivanju je uestvovalo 88 mukih i 27 enskih. Uzorak su inili maloljetni
delinkventi koji se nalaze na evidenciji Centra za Socijalnu rad Optine Podgorica i
to: maloljetni delinkventi kojima je izreena vaspitna
8
mjera pojaanog nadzora od
strane organa starateljstva, kao i maloljetni delinkventi kojima je izreena zavodska
vaspitna mjera.

Mjerni instrument

Osnovni instrument istraivanja bio je upitnik, koji je konstruisan za
potrebe obimnog sociolokog istraivanja na prostoru Crne Gore. Primarna namjena
upitnika je ispitivanje stavova maloljetnih delinkvenata tj. njihovo vienje i
doivljavanje prihvaenosti-odbaenosti od strane roditelja. Fundament za izradu
upitnika posluili su modeli: Pari
9
, Gradir.
10
Skala percepcije roditeljskog ponaanja
iz ovog upitnika posluila je za ispitivanje strukture stavova percipiranog ponaanja
roditelja. (Tablela 1). Skala sadri 20 pitanja-estica rasporedjenih u dvije subskale.
Ispitanik na skali Likertova tipa od 5 stepeni opisuje nain na koji se njegova majka
ili otac odnosi prema njemu. U primjeru ti modaliteti su bili sledei:

8
Postoje tri grupe vaspitnih mjera koje se mogu izrei maloljetnim delinkventima a to su:
disciplinske mjere, mjere pojaanog nadzora i zavodske mjere.
9
Earl S. Schaefer, Development of a parental attitude research instrument, Baltimore:Child
Development, 1958. No. 29, 339361.

10
Goran Kneevi, Mjerenje i porodino funkcionisanje - predlog novog
instrumenta, asopis za kliniku psihologiju i socijalnu patologiju, Beograd:
Filozofski fakultet, br.1 (1994) : 251-257.

38

Tabela 1. 1. Skala percepcije roditeljskog ponaanja upotrijebljena u
istraivanju

Skala percepcije
roditeljskog ponaanja
Potpuno
se
slaem
Uglavno
m se
slaem
Neodlua
n
(na) sam
Uglavnom
se ne
slaem
Uopte
se ne
slaem
1. Emocionalna
distanciranost majke

2.Neeljeno dijete od strane
majke

3.Dijete kao teret (majka)

4. Indiferentnost majke

5. Zanemarivanje od strane
majke

6.Nedovoljno vrijeme
posveeno djeijoj igri
(majka)

7. Igra sa djecom oba
roditelja

8. Fiziko zlostavljanje od
strane oca

9. Strogost oca

10.Fiziko zlostavljanje od
strane oba roditelja

11.Manipulativnost roditelja
prema djeci

12. Popustljivost od strane
oca

13. Viednevno naputanje
djece oba roditelja

14.Strogost majke

15. Popustljivost od strane
majke

16.Fiziko zlostavljanje od
strane majke

17.Neispunjavanje obeanja
oba roditelja

18.Nedosljednost majke

19.Zanemarivanje od strane
oca

20. Nedovoljno vrijeme
posveeno djeijoj igri
(otac)

Koeficijent unutarnje pouzdanosti Cronbach-alpha na cijelom uzorku
ispitanika iznosio je =.80. Za subskalu procjena roditeljskog ponaanja majke, koja
ukljuuje 10 estica, koeficijent pouzdanosti iznosi =.89, a za subskalu procjena
roditeljskog ponaanja oca, koja takodje ukljuuje 10 estica koeficijent pouzdanost
iznosi =.88.
Postupak

39

Nakon dobijene saglasnosti od nadlene institucije, ispitivanje maloljetnih
delinkvenata je sprovedeno u vie navrata u prostorijama Centra za socijalni rad
Optine Podgorica i Zavoda za vaspitanje i obrazovanje Ljubovi u Podgorici.
Glavni razlog relativno dueg perioda u prikupljanju podataka uslovljen je
neredovnim dolaskom na tretman maloljetnika kojima je izreena vaspitna mjera
pojaanog nadzora. Nakon objanjenja svrhe ispitivanja, garantovanja diskrecije i
motivisanja ispitanika za saradnju, prelo se na primjenu instrumenta. Ispitanicima
je na poetku sata predvienog za provoenje istraivanja detaljno, jasno, glasno,
razumljivo, objanjeno i pojanjeno popunjavanje upitnika. Upitnik su popunjavali
samostalno, u uslovima individualnog testiranja. Ispitivanje jednog ispitanika trajalo
je oko 1h. Maloljetni delinkventi su esto davali objanjenja odgovora u upitnicima
i traili objanjenja za pojedina pitanja, to je produavalo vrijeme ispitivanja.

Rezultati

Dobijeni iskazi od 20 estica koji opisuju percipirano ponaanje roditelja
podvrgnuti su faktorskoj analizi. Na bazi faktorskih pokazatelja perceptivno
ponaanje roditelja moe se analizirati generalno i strukturalno.
U tabeli br.2 prikazani su karakteristine vrijednosti , relativna veliina
karakteristinih vrijednosti tj. procenat zajednike variance kao i kumulativne
varijance. Kriteriji relevantnih faktora odreen je na osnovu veliine 1. Na bazi
20 manifestnih varijabli (estica) ekstrahovano je 5 faktora. Kako se vidi prva dva
faktora kvantitativno i strukturalno jasno su definisana od strane manifestnih
varijabli. Prema rezultatima prikazanim u tabeli br.1. zajednika varijanca
estrahovanih 5 faktora iznosi priblino 71 % ostatak tj. 29% pripada faktorima koji
nijesu statistiki relevantni. Dvadeset manifestnih varijabli redukovano je na 5
latentnih dimenzija ili faktora, od kojih su posebno inerpretabilna prva dva odnosno
tri.

Tabela br 2. Karakteristini korjenovi i procenat varijance
Karakteris tine
vrijednosti 1
Procenat zajednike
Varijance
Kumulativna
varijanca
4.97 24.87 24,87
4.57 22.83 47,70
2.02 10.12 57,82
1.36 6.82 64,64
1.21 6.09 70.73
Suma 70.73 -

Da bi smo potpunije sagledali pravo znaenje dobijenih faktora razmotrili
smo i komunalitete.
11
(Tabela br.3) Dobijeni komunaliteti su visoki, pa se moe rei

11
Komunaliteti oznaavaju korelacije pojedinanih varijabli i faktora

40

da je doprinos svake varijable sistemu kriterija visok. Iz tabele br.3 zapaa se da
sistemu kriterija najvie doprinose varijable koje govore o fizikom zlostavljanju
djece od strane oba roditelja i fizikom zlostavljanju djece od strane oca. Ovako
visoki komunaliteti se mogu objasniti veim brojem varijabli koje opisuju fiziko
zlostavljanje djece. Visok doprinos imaju i ostale varijable koje opisuju percipirano
ponaanje majke u smislu emocionalne ravnodunosti, neeljenosti djece i njene
indiferentnosti. Najmanji komunalitet ima varijabla 29 koja govori o uestvovanju
roditelja u igri sa djecom. Nizak komunalitet ove varijable se moe pripisati nekim
statistikim razlozima, odnosno izboru varijabli koje reprezentuju ove faktore.

Tabela br.3 Komunaliteti varijabli (Communalitie)

Varijable
Initial Extraction
1. Emocionalna distanciranost majke 1.000 .503
2.Neeljeno dijete od strane majke 1.000 .529
3.Dijete kao teret (majka) 1.000 .739
4. Indiferentnost majke 1.000 .858
5. Zanemarivanje od strane majke 1.000 .866
6.Nedovoljno vrijeme posveeno djeijoj igri (majka) 1.000 .657
7. Igra sa djecom oba roditelja 1.000 .786
8. Fiziko zlostavljanje od strane oca 1.000 .810
9. Strogost oca 1.000 .732
10.Fiziko zlostavljanje od strane oba roditelja 1.000 .716
11.Manipulativnost roditelja prema djeci 1.000 .671
12. Popustljivost od strane oca 1.000 .589
13. Viednevno naputanje djece oba roditelja 1.000 .699
14.Strogost majke 1.000 .750
15. Popustljivost od strane majke 1.000 .746
16.Fiziko zlostavljanje od strane majke 1.000 .703
17.Neispunjavanje obeanja oba roditelja 1.000 .731
18.Nedosljednost majke 1.000 .728
19.Zanemarivanje od strane oca 1.000 .637
20. Nedovoljno vrijeme posveeno djeijoj igri (otac) 1.000 .704
Extraction Method: Principal Component Analysis.

U tabeli br. 4 prikazana je struktura pet faktora estrahovanih po principu
veliine karakteristinih vrijednosti 1.U cilju objektivnije i lake interpretacije
izvrena je ortogonalna rotacija komponentne matrice poznatu kao Varimax with
Kaiser Normalization. Varimax solucija u velikom, odnnosno najveem broju

41

sluajeva pokazala se kao optimalno rjeenje faktorizacije, odnosno optimalno
rjeenje za interpretaciju faktora. Sutina Varimax metode je zadravanje osnovnog
principa ortogonalnosti tj. nezavisnosti faktora i maksimalno pribliavanje odnosno
korelaciju manifestnih varijabli sa faktorima.U postupku ostalih faktorizacija
izvrena je kosa rotacija faktora poznata kao Oblimin with Kaiser Normalization.
Nakon sagledavanja svih faktorizacija, ortogonalnih i kosih rotacija, interpretacija,
diskusija, polemika i zakljuci izvedeni su na osnovu rezultata dobijenih Varimax
rotacijom (Tabela br.4.).

Tabela br.4 Rotation Method: Varimax with Kaiser Normalization.

Component
varijable
1 2 3 4 5
1. Emocionalna distanciranost majke
.859
-.028 -.100 .018 -.004
2.Neeljeno dijete od strane majke
.820
.001 -.041 -.233 .130
3.Dijete kao teret (majka)
.811
-.083 -.151 -.016 -.108
4. Indiferentnost majke
.796
.057 -.018 -.254 -.038
5. Zanemarivanje od strane majke
.782
-.103 -.016 -.119 .017
6.Nedovoljno vrijeme posveeno djeijoj igri
(majka)
.698
-.104 .233 .136 -.134
7. Igra sa djecom oba roditelja
-.566
-.290 -.107 .028 -.293
8. Fiziko zlostavljanje od strane oca -.106
.916
-.004 .118 .033
9. Strogost oca -.170
.865
-.007 .024 .177
10.Fiziko zlostavljanje od strane oba
roditelja
.048
.832
.361 .178 -.042
11.Manipulativnost roditelja prema djeci .122
.784
.262 .201 .017
12. Popustljivost od strane oca .035
-.662
-.202 .263 -.407
13. Viednevno naputanje djece oba
roditelja
.452
.457
.131 .204 .239
14.Strogost majke -.024 .164
.801
.337 -.051
15. Popustljivost od strane majke -.164 -.148
-.789
.194 -.155
16.Fiziko zlostavljanje od strane majke -.201 .220
.713
.226 -.095
17.Neispunjavanje obeanja oba roditelja -.091 .210 .035
.816
-.092
18.Nedosljednost majke -.241 .078 .320
.722
.209
19.Zanemarivanje od strane oca .019 .050 -.160 .119
.813
20. Nedovoljno vrijeme posveeno djeijoj
igri (otac)
-.012 .174 .139 -.067
.785
Rotation converged in 6 iterations.

42

Po definiciji prva karakteristina vrijednost tj. faktor iscpljuje najvie
ukupne varijance. U primjeru 1= 24.87 % priblino 1/4 ukupne varijance.
Pored varijable "emocionalna distanciranost majke" koja je nosilac ovog faktora,
znaajno je porasla korelacija izmeu prvog faktora i varijabli: "neeljeno dijete",
"dijete kao teret majke", "indiferentnost majke", "zanemarivanje djece od strane
majke", "nedovoljno posveeno vrijeme djejoj igri od strane majke".
Prvi faktor saturiran je varijablama koje se odnose na negativan odnos
majke prema djetetu. Iz navedenog proistie da je stav i odnos majke prema djetetu
presudan tj. primaran u formiranju linosti. Navedeni rezultati upuuju na zakljuak
da je uloga majke primarna u formiranju linosti djeteta. Zakljuak na osnovu
konkretnih rezultata implicira krivicu majke u formiranju linosti djeteta kao
delinkventa. Ipak zakljuak u smislu glavnog krivica tj. majke u formiranju
delikventnog djeteta je podijeljen sa ulogom oca. Postoji niz faktora koji utiu na
negativan odnos majke prema djetetu, ti faktori u ovom istraivanju nijesu
sagledavani. Prvi faktor moemo nazvati "Emocionalno zanemarivanje od strane
majke". Zakljuak da je majka jedini krivac u formiranju linosti delinkventa ne
stoji, ak ni statistiki, naime drugi faktor odnosno karakteristina vrijednost iznosi
2=22.83%, to je neznatno manje u odnosu na 1=24.87%.
Zapaa se da je drugi faktor saturiran manifestnim varijablama odnosno iskazima
delinkvenata koji ukazuju na "fiziko zlostavljanje od strane oca"," strogost oca",
"fiziko zlostavljanje od strane oba roditelja","manipulativnost roditelja prema
djeci", "popustljivost oca".
Najvei doprinos u opisivanju drugog faktora imaju prve etiri varijable.
Fiziko zlostavljanje od strane oca je nosilac drugog faktora, korelacija sa faktorom
je izuzetno visoka i iznosi ak 92.
Interesantno je da je nosilac prvog faktora emocionalna distanciranost od
strane majke. Da se primijetiti da je na drugom faktoru i varijabla fiziko
zlostavljanje od strane oba roditelja kao i varijabla suprotna od fizikog zlostavljana
od strane oca, koja se odnosi na popustljivost oca.
Sturktura drugog faktora upuuje na zakljuak da maloljetni delinkventi percipiraju
uestalo fiziko zlostavljanje od strane oba roditelja, naroito oca. Ovaj faktor
moemo nazvati fiziko "Zlostavljanje od strane oca". Viednevno naputanje
djece od strane oba roditelja podjednako je korelirano sa prvim i drugim faktorom
to je prirodno, pa neka posebna interpretacija navedene koreliranosti nije potrebna.
Nakon izvrene Varimax rotacije nije dolo do znaajnih promjena u
strukturi i veliini koeficijenata na treem faktoru. Strukturu treeg faktora ine
varijable "strogost majke","popustljivost od strane majke",i "fiziko zlsostavljanje
od strane majke". Trei faktor je po strukturi slian drugom faktoru, naime odnosi
se na fiziko zlostavljanje od strane majke. Varijabla popustljivost majke je sluaj
kao i popustljivost oca na drugom faktoru. Rije je o ambivalentnom stavu
delinkvenata prema majci koja je kao i otac u sluajevima gdje fiziko zlostavljanje
ne daje rezultate, rjeenje se trai u u popustljivosti. Delinkventi svoje roditelje
doivljavaju u isto vrijeme kao agresivne i popustljive. Ovaj faktor moemo nazvati
"Nekonzistentan discilinski stil majki".

43

etvrti faktor opisuju neprimjereni vaspitni postupci roditelja. Ovaj faktor
moemo nazvati "Nekontrolirana socijalizacija". etvrti faktor okuplja najvei
broj tvrdnji koje se odnose na nedosljednost majke u primjeni vaspitnih postupaka i
neispunjavanje obeanja od strane oba roditelja. Polo se od pretpostavke da je
nespunjavanje roditeljskih obeanja tipina karakteristika roditelja koji zlostavljaju
djecu. Takvi roditelji esto zaboravljaju obeanja koja su dali svojoj djeci i ne
prepoznaju potrebe koje su znaajne za razvoj djece.
Nakon Varimax rotacije znaajno se poveala korelacija izmeu petog
faktora i varijabli "zanemarivanje od strane otac" i "nedovoljno vrijeme
posveeno djeijoj igri od strane oca". Na ovom faktoru su se izdvojile dvije
tvrdnje. Prva tvrdnja glasi: "Otac se nije bavio mojim
vaspitanjem i esto je odsustvovao od kue", a druga "Smatram da mi je otac
posveivao mnogo manje vremena za igru, nego to je mogao". Oito je da su ova
dva aspekta vrsto povezana u kompozit percipiranog ponaanja oca na dimenziji
zanemarivanja. Zapaa se da je ovaj faktor definisan postupcima oca kao to su:
neadekvatan nadzor, nekontrolisana socijalizacija, emocionalno zanemarivanje. Na
osnovu sadraja tvrdnji, ovaj faktor moemo nazvati "Socijalno zanemarivanje
djece od strane oca".
Sublimirajui dobivene rezultate moe se konstatovati da su kvantitativni
pokazatelji u tabeli br.4 optimalna potpora za interpretaciju, diskusiju i zakljuke.
Potujui veliinu karakteristinih vrijednosi estrahovano je 5 faktora (latetnih
dimenzija) koji determiniu modele ponaanja roditelja maloljetnih delinkvenata. U
primeru radi se o: "emocionalno zanemarivanje od strane majke", fiziko
zlostavljanje od strane oca", nekonzistentan stegovni stil majke", "nekontrolirana
socijalizacija oba roditelja", i "socijalno zanemarivanje od strane oca". Saturacija
prve tj. glave komponente sa 20 manifestnih varijabli je vrlo visoka. U primjeru
koeficijenti se kreu od (.50 do .87). Konstatacija na osnovu visina koeficijenata
bila bi da je rije o postojanju generalnog faktora zlostavljanja i zanemarivanja
maloljetnih delinkvenata od strane oba roditelja.

Diskusija i zakljuak

Glavni cilj ovog istraivanja bio je ispitati strukturu stavova maloljetnih
delinkvenata o percipiranom ponaanju roditelja u periodu ranog djetinjstva.
Maloljetni delinkventi su procjenjivali ponaanje svojih roditelja na skali percepcije
roditeljskog ponaanja, koju smo sainili od 20 pitanja (estica). S obzirom na
prethodno navedeni problem, u daljem e se tekstu komentarisati dobijeni rezultati.
Prema dobijenim rezultatima, moe se rei da dimenzija agresivnost oba
roditelja ima najvei znaaj u predikciji javljanja delinkventnog ponaanja.
Sprovedene analize upuuju na zakljuak da je agresivnost koja se javlja kod
roditelja maloljetnih delinkvenata est vid usmjeravanja djeijeg ponaanja. U
prilog dobijenim rezultatima ovog istraivanja idu i rezultati istraivanja Pattersona

44

i suradnika
12
gdje se takodje navodi da maloljetni delinkventi esto bivaju fiziki
kanjavani u periodu djetinjstva.
J edno od moguih objanjenja dobijenih rezultata jeste da povezanost
fizike agresije roditelja i kasnijeg delinkventnog ponaanja, moe biti
posredovana nizom faktora rizika koji djeluju unutar porodice. Povezanost moe
biti posredovana kontekstualnim varijablama, kao to su: psihopatoloki problemi
roditelja, poremeaji brano-obiteljskih odnosa, lo kvalitet interakcije izmeu
roditelja i djeteta. Brano-porodini konflikti dovode do toga da roditelji svoju
branu anksioznost prenose na djecu. Agresivno roditeljsko ponaanje kod djece
stvara neprijateljski stav, agresiju. Sputavanje ispoljavanja bijesa i povrijeenosti
prema roditeljima vodi ka ispoljavanju agresivnog ponaanja prema vani, esto
prema vrnjacima. Naime, istraivanja su pokazala da je veoma vaan prediktor
privrenosti roditeljima, odnos meu roditeljima, tj. postojanje sukoba meu
njima.
13

U ovom istraivanju utvrena je takodje znaajna vanost emocionalnog
zanemarivanja od strane majke u predikciji delinkventnog ponaanja u
adolescenciji. Utvrdili smo da djeca koja doivljavaju manje prihvatanja i vie
odbacivanja od strane majke imaju vie eksternalizovanih problema. Emocionalnost
je dimenzija roditeljskog ponaanja koja ukljuuje prihvatanje, pruanje podrke,
emocionalne topline. Majka koja doivljava dijete kao teret brigu o djetetu smatra
kao nametnutu obavezu. O povezanosti manjka prihvatanja i podrke sa
poremeenim razvojnim ishodima kod djece poput povlaenja, agresije, postoje
empirijski dokazi.
14
U prilog dobijenim rezultatima ovog istraivanja idu i rezultati
istraivanja G. Kerestea
15
, gdje se takodje navodi da je sa djeijim agresivnim
ponaanjem znaajno povezano majino odbacivanje.
Nadalje, rezultati ovog istraivanja pokazuju da neefektivan vaspitni stil
kao dimenzija roditeljskog ponaanja ima takodje znaajnu vanost u predikciji
delinkventnoga ponaanja. Roditelji sa slabim vjetinama disciplinovanja negativno
potkrepljuju djeije koersivno ponaanje, kada u postavljanju zahtjeva djetetu koje

12
Gerald R. Patterson , J ohn B.Reid & Thomas J . Dishion, Antisocijal Boys. A
social internacional Approach,Castalia Publising Company, Eugene, 1992. Vol.4.
13
Deborah M. Capaldi & Gerald R. Patterson, Relations of Parental Transition to
Boys Adjustment Problems : I. A Linear Hypothesis.II. Mothers at Risk for
Transitions and Unskilled Parenting, Developmental Psychology, 1991. No. 27,
489-504. Lisa J . Crockett, David J . Eggebeen & Alan J . Hawkins, Fathers
Presence and Young Children s Behavioral and Cognitive Adjustment, Journal of
Family Issues, 1993. No.14, 355-377.
14
Mark E. Cummings, Patrick T. Davies & Susan B. Campbell, Developmental
Psychopathology Family Prosses, Theory, Research and Clinical Implications,
New York, London : The Guilford Press, 2000.
15
Gordana Kuterovac-Jagodi, & Gordana Kereste, Perception of parental
aceptance- rejection and some personality variables in young adults.
Zagreb:Drutvena istraivanja, 1997.Br.6 (4-5), 477-491.

45

dijete odbije da izvri ne istraju do kraja u svom zahtjevu. Interakcije izmeu
roditelja i djeteta praene nedoslednou roditelja, estim konfliktima i intenzivnim
negativnim emocijama dovode do toga da dijete koristi agresiju kao socijalnu
strategiju za pregovaranje u interpersonalnim odnosima. U prilog dobijenim
rezultatima ovog istraivanja idu rezultati istraivanja Capaldija i Pattersona
16
, koji
pokazuju da grube i nekonzistentne roditeljske vjetine disciplinovanja objanjavaju
od 30% do 52% varijance u razvoju nasilnog ponaanja.
Nedovoljno vrijeme posveeno djeci od strane oca je jedna od dimenzija
roditeljskog ponaanja koja je prediktivna za razvoj delinkventnog ponaanja, ali ne
i specifina. Kako je posebno znaajna uloga oca u procesu identifikacije mukog
djeteta sa osobom istog pola, neadekvatan nadzor od strane oca, esto naputanje
djece i porodice od strane oca oteava proces socijalizacije. Takvi postupci oca
prema djeci dovode do hladnog emotivnog odnosa sa djecom. Djeca osjeaju
ljutnju, bijes, izolovanost. Sputavanje ispoljavanja povrijedjenosti i bijesa prema
ocu u periodu djetinjstva dovodi do ispoljavanja agresivnog ponaanja prema
okolini u periodu adolescencije. Rezultati ovog istraivanja ne potvrdjuju se u
inozemnim istraivanjima. U veini inozemnih istraivanja vie se naglaava znaaj
fizike agresivnosti oca u razvoju poremeaja u ponaanju kod djece.
17

Neispunjavanje roditeljskih obeanja je dimenzija roditeljskog ponaanja
prediktivna za razvoj delinkventnog ponaanja, ali takodje ne i specifina.
Neispunjavanje roditeljskih obeanja podrazumijeva nedovoljnu senzitivnost
roditelja. Roditelji nemaju sposobnost da prepoznaju potrebe djeteta i da na njih
odgovore. Nedovoljna senzitivnost roditelja ima za posljedicu da dijete adekvatno
ne ovlada sobom ni svojom okolinom. Istraivanja pokazuju vezu izmeu
nedovoljne senzitivnosti roditelja i kasnijeg antisocijalnog ponaanja mlade osobe.
18

Meutim, nedovoljna senzitivnost roditelja u periodu djetinjstva nije faktor
specifino vezan za antisocijalno ponaanje ako nije u interakciji sa ostalim
negativnim karakteristikama, (odbacivanjem roditelja, nekonzistentnim ponaanjem
roditelja). Djeca koja svoje roditelje procjenjuju kao nesenzitivne, sklona su
iskustvu intenzivnog bijesa i negativnim oekivanjima od drugih. Nesenzitivni
roditelji ne mogu da ih usmjere. Njihova nemo je vea ukoliko su drutvene
promjene vee, te se naueni obrasci ponaanja mogu manje primijeniti na

16
Deborah M.Capaldi & Gerald R. Patterson, Relations of Parental Transition to
Transitions and Unskilled Parenting. Developmental Psychology, 1991. No. 27,
489-504.
17
Gerald R. Patterson , J ohn B.Reid & Thomas J . Dishion, Antisocijal Boys. A
social internacional Approach, Eugene: Castalia Publising Company, 1992. Vol.4.

18
J aana Haapasalo & Richard E. Tremblay, Physically aggressive boys from ages
6 to12: family background, parenting behavior, and prediction of delinguency,
Journal of Consulting and Clinical Psychology, 1994. No.62, 1044-1052.


46

vaspitanje djeteta. Delinkventni ishod u adolescenciji je mogu, ali su mogui i
drugi ishodi.
Ukupno uzevi, rezultati ovog istraivanja pokazuju da su roditeljski
postupci prema djeci u periodu ranog djetinjstva od posebnog znaaja za nastanak
delinkventnog ponaanja u adolescenciji. Ovi rezultati daju osnovu za zakljuak da
postoji povezanost izmeu prihvaenosti djece u porodici i poremeaja u ponaanju
u adolescentnom dobu. Dobijeni rezultati ukazuju na potrebu za stvaranjem
specifinih pristupa u prevenciji i tretmanu navedenih problema.
Na kraju treba napomenuti da dobijene rezultate treba promatrati i u
kontekstu nekih rezervi u pogledu strogih zakljuaka. Treba napomenuti da je rije
o stavovima mladih delnkvenata i njihovoj percepciji o ponaanju svojih roditelja.
Ova percepcija se ne moe uzeti kao tana mjera roditeljskog ponaanja, ali sigurno
je izuzetno relevantna, jer djeca najbolje procjenjuju kako se ona osjeaju i kako
doivljavaju svoj odnos sa roditeljima. Kada procjenjujemo uticaj roditelja na
dijete, prikladno je iskoristiti informacije iz razliitih izvora da bi se dobili to
objektivniji podaci roditeljskih postupaka. Mogu se uzeti u obzir procjene i
roditelja i djece ili sprovesti sistematsko istraivanje porodice u stvarnim uslovima.
Djeiji problemi mogu se posmatrati kao posljedica i kao uzrok roditeljskog
ponaanja, to dodatno oteava operacionalizaciju odnosa roditelj-dijete i obuhvata
dublji metodoloki problem ovakvih istraivanja.
Dobijeni rezultati ovog istraivanja mogu biti korisne smjernice za dalja
istraivanja na ovom podruju. Istraivanje je sprovedeno na uzorku maloljetnih
delinkvenata. Stoga bi bilo zanimljivo sprovesti komparativnu analizu
funkcionisanja porodica maloljetnih delinkvenata i adolescenta koji su se obratili za
pomo institucijama mentalnog zdravlja, kako u njihovom meusobnom odnosu,
tako i u odnosu na normalnu populaciju. Zanimljivo bi bilo ispitati da li adolescente
sa problemima karakteriu osobenosti porodinog funkcionisanja koje ih razdvajaju
od normalne populacije, i meusobno diferenciraju.


47

LITERATURA

1. Belsky, J ay. The determinants of parenting : A process model. Child
Development, No.55 (1984): 83-96.
2. Barber, K. Brian, Eric J . Olsen & Shobba C. Shagle. Associations
between parental psychological and behavioral control and youth
internalized and externalized behaviors. Child Development, No.65(1994):
1120-1136.
3. Barber, K. Brian. Parental psihychological control : Revisiting a neglected
construct. Child Development, No.67(1996):3296-3319.
4. Cummings, E. M., Patrick T. Davies & Susan B. Campbell. Developmental
Psychopathology Family Prosses, Theory, Research and Clinical
Implications. New York, London : The Guilford Press. 2000.
5. Crockett,L.J ., David J . Eggebeen & Alan J . Hawkins. Fathers Presence
and Young Childrens Behavioral and Cognitive Adjustment. Journal of
Family Issues No.14(1993): 355-377.
6. Capaldi, D.M., & Gerald R. Patterson. Relations of Parental Transition to
Transitions and Unskilled Parenting. Developmental Psychology.
No.27(1991): 489-504.
7. Haapasalo, J ., & Richard E. Tremblay. Physically aggressive boys from
ages 6 to12: family background, parenting behavior, and prediction of
delinguency. Journal of Consulting and Clinical Psychology.
No.62(1994): 1044-1052.
8. Kuterovac-J agodi,Gordana & Kereste, Gordana. Perception of parental
aceptance- rejection and some personality variables in young adults.
Drutvena istraivanja,No.6 (4-5),1997. 477-491.
9. Kneevi, G. Mjerenje i porodino funkcionisanje - predlog novog
instrumenta. asopis za kliniku psihologiju i socijalnu
patologiju.Beograd: Filozofski fakultet. No.1(1994):251-257.
10. Kashani J .H, Burbach D.J ., & Rosenberg T.K. Perception of Family
Conflict Resolution and Depressive Symptomatology in Adolescentes.
Journal of American Academy Child and Adolescent Psychiatry. No.27(1),
1998. 42-48.
11. Caron, A. , Weis, B., Harris, V., & Catron, T. Parenting behaviour
dimensions and child psychopathology: Specificity, task dependency, and
interactive relations. Journal of Clinical Child and Adolescent Psychology.
35 (1), 2006. 34-35.
12. Lackovic- Grgin, K. Porodica i socijalizacija mladih - s posebnim osvrtom
na
13. na utjecaj otvorenih oblika roditeljskog ponaanja na dijete. U zborniku :
Dani psihologije u Zadru 1980/81. Zadar, 1982.
14. Mijanovi, M. Izbor statistikih metoda. Univerzitet Crne Gore: Podgorica.
2000.

48

15. Patterson G. R., J ohn B. Reid & Thomas J . Dishion. Antisocijal Boys.
A social internacional Approach, Castalia Publising Company,
Eugene.Vol. 4. 1992.
16. Pettit, G, S., Robert D. Laird, Kenneth A. Dodge, Elizabeth Bates &
Michael M. Criss. Antecedens and behaviour problem outcomes of
parental monitoring and psychological control
17. in early adolescence . Child Development, 72 (2), 2001. 583-598.
18. Rohner R. P. Handbook for the study of parental Acceptance and rejection.
Meassurement of parental Acceptance - Rejection Center for the study of
parental Acceptance and Rejection, The University of Connecticut Stories,
CT., O6268, USA. 1984.
19. Rohner R.P., Byungchai C.Hahn & Evelyn C. Rohner. Social class
diferences in perceived parental acceptance rejection and self evalution
among Korean American Children. Behavior Science Research,
No.15(1980): 55-56.
20. Schaefer, E.S. Development of a parental attitude research instrument.
Baltimore:Child Development, No. 29(1958):339361
21. Vuli-Prtori, Anita. Depresivnost u djece i adolescenata. J astebarsko:
Naklada Slap. 2004.
22. Vujovi, Tatjana. Od rtve do delinkventa. Niki: Filozofski fakultet.
2009.


49

Dragana Vili
1
Originalni nauni rad
Ekonomski fakultet UDC 316.356.2
Banja Luka DOI 10.7251/SOCSR1306049V
dragana.vilic@efbl.org Prihvaeno: 10. 9. 2013.

Transformacija (i/ili redukcija) funkcija moderne
porodice

Abstract: The family is a complex social group in which they combined different
aspects of human life. It is a unique dynamic social context in which place various
processes (biological, reproductive, economic, educational and cultural, etc.) and
functions (biological-reproductive, economic, function of socialization and
protective function). However, we must bear in mind that in different social systems,
at various times there different organization of family life, it is the shape; structure
and function of the family have changed over time. The emergence of modern
society changes happened the basis on which the family - changing the nature of
certain functions, some functions are being moved out of the family (transferred to
the social institutions), and some functions are reduced. Changes in modern society
have influenced the further transformation (and/or reduction) of family functions.
Why the transformation (reduction) functions of the modern family? How this
transformation takes place (reduction) family of functions?
Keywords: modern family, transformation, reduction, family functions
Apstrakt: Porodica je sloena drutvena grupa u kojoj su objedinjeni
razliiti aspekti ljudskog ivota. Ona predstavlja jedinstven dinamian
drutveni okvir u kome se odvijaju raznovrsni procesi (bioloko-
reproduktivni, ekonomski, obrazovno-kulturni i sl.) i funkcije (bioloko-
reproduktivna, ekonomska, funkcija socijalizacije i zatitna funkcija). Ipak,
moramo imati u vidu da je u razliitim drutvenim sistemima, u razliitim

1
Docentkinja na predmetu Sociologija na Ekonomskom fakultetu Univerziteta u Banjoj
Luci,. e-mail: dragana.vilic@efbl.org

50

vremenskim periodima postojala razliita organizacija porodinog ivota, to
jest oblik, struktura i funkcije porodice mijenjali su se tokom vremena.
Razvojem modernog drutva uslijedile su promjene osnova na kojima se
zasniva porodica mijenja se karakter pojedinih funkcija, neke funkcije se
izmjetaju iz porodice (prenesene su na drutvene institucije), a neke funkcije
se redukuju. Promjene u savremenom drutvu imale su uticaj na daljnju
transformaciju (i/ili redukciju) porodinih funkcija. Zato dolazi do
transformacije (redukcije) funkcija moderne porodice? Na koji se nain
odvija transformacija (redukcija) funkcija porodice?
Kljune rijei: moderna porodica, transformacija, redukcija, funkcije
porodice
Uvod
Porodica predstavlja sloenu drutvenu pojavu u kojoj su objedinjeni
razliiti aspekti ljudskog ivota.
2
U njoj se odvijaju razliiti procesi (od
bioloko-reproduktivnih do obrazovno-vaspitnih), a funkcije koje porodica
ima (bioloko-reproduktivna i emotivna, ekonomska, zatitna, funkcija
socijalizacije) znaajne su za ivot pojedin(a)ca, ali i za egzistenciju
cjelokupnog drutva (na primjer, bioloki i kulturni kontinuitet neke
drutvene zajednice zavisi od dovoljnog broja roene djece i sl.).
Ova drutvena grupa je oduvijek imala mnogobrojne funkcije, koje su
se, istorijski gledano, mijenjale. Porodine funkcije su imale u razliitim
periodima i mjestima manji ili vei znaaj. S vremenom, neke funkcije su se
redukovale
3
, dok su se neke ponovo vraale, a neke ostaju nepromjenjene,

2
Porodicu ine dva elementa koji variraju u istorijski promenjivim srazmerama: (1)
zajedniki ivot i rad pod istim krovom grupe ljudi i (2) srodnika povezanost izmeu njih.
Svoju punou ovaj spoj doivljava tek u modernoj epohi, od kada moemo da govorimo o
pravom znaenju pojma porodica. Porodica, Anelka Mili, Socioloki renik, priredili A.
Mimica i M. Bogdanovi, Beograd: Zavod za udbenike, 2007. 414. O ovome vie vidjeti
u: Dragana Vili, Porodica u kontekstu savremenih drutvenih promjena, Socioloki diskurs,
Godina I, Broj 2, Banja Luka: Udruenje sociologa Banja Luka, 2011. 21 43.
3
Kako primjeuje Z. Golubovi, sve drutvene funkcije rodovska porodica je koncentrisala
u sebi. Kao osnovna ekonomska jedinica drutva, patrijarhalna porodica je zadravala brojne
funkcije, dok je za savremenu porodicu karakteristina redukcija funkcija, naroito

51

univerzalne (prevazilaze porodine organizacije, drutvene sisteme i sve
vremenske periode).
4

Porodica se nalazi u stalnom procesu promjena i u interakciji je sa
drutvom u kome egzistira. Nastanakom modernog drutva uslijedile su
promjene osnova na kojima se zasniva porodica (mijenja se karakter
ekonomskih funkcija - proizvodna funkcija izmjeta se iz porodinog
domainstva u preduzea i fabrike; stavlja se teite na psihosocijalne
funkcije porodice, redukuju se porodine funkcije i prenose se, u cjelini ili u
pojedinim segmentima, na specijalizovane drutvene ustanove).
5
Drutveno-
ekonomske i demografske promjene zabiljeene, najprije, u razvijenim
drutvima od 60-tih godina 20. vijeka (poveanje ekonomske aktivnosti
ena, slabljenje autoriteta mukarca, novi individualizam, smanjivanje
fertiliteta, porast broja razvoda, kohabitacija, vanbranih raanja i sl.),
dovele su do znaajnih promjena u obrascu moderne porodice (oblik,

ekonomskih (teite je na psiho-socijalnoj sferi). Zagorka Golubovi, Porodica kao ljudska
zajednica, alternativa autoritarnom shvatanju porodice kao sistema prilagoenog
ponaanja, Zagreb: Naprijed, 1981.
4
D. Merdok (J . Murdock) je zasluan za klasinu formulaciju univerzalnih funkcija
porodice (seksualna reproduktivna, ekonomska i vaspitna/obrazovna) na osnovi analize 250
drutava. Sve ove funkcije bitne su za drutvo, jer prve dvije obezbjeuju njegovu
reprodukciju obezbjeuju lanove drutva od ega zavisi njegov opstanak, bez ekonomske
funkcije ne bi se mogao ivot odravati, a bez socijalizacije ne bi bilo ni kulture. Njih
porodica ne obavlja sama, ali im svima znaajno doprinosi, ne postoji nijedna druga
institucija iji bi se znaaj u tom pogledu mogao uporediti sa porodicom, a nijedno drutvo
nije uspjelo pronai zamjenu za nukleranu porodicu na koju bi se funkcije koje ona obavlja
mogle prenijeti. Iz ovoga po D. Merdoku proizilazi univerzalnost i korisnost nuklearne
porodice. Funkcije koje porodica ima u drutvu ne mogu se odvojiti od onih koje ima za
svakog svog lana, porodica im slui istovremeno i na priblino isti nain. Primjera radi, D.
Merdok objanjava znaaj ekonomske funkcije porodice za drutvo, ali i za njene lanove na
primjeru lovakih drutava opisujui podjelu rada gdje mukarci idu u lov na divlje
ivotinje, a ene od tog ulova pripremaju obrok, a koa ulovljenih ivotinja slui im za
izradu odjevnih predmeta. Ovakva saradnja unutar porodice ispunjava u velikoj mjeri
ekonomsku funkciju koju porodica ima u drutvu, ali istovremeno zajednikim radom
suprunici stiu pozitivna iskustva ime se doprinosi uvrivanju njihove zajednice. John P.
Murdock, The Social Structure, New York: The Free Press, 1949. 2. Ipak, Anelka Mili
smatra da zabluda koja je karakteristina za antropoloko razvijanje koncepta porodice
dokazuje univerzalnost porodice ukazivanjem na univerzalnost funkcija porodice.
Konkretno odreenje tih funkcija, meutim, varira od autora do autora. Anelka Mili,
Sociologija porodice - Kritika i izazovi, Beograd: igoja tampa, 2001. 36.
5
Nataa Matovi, Saradnja srednje kole i porodice, Beograd: Institut za pedagogiju i
andragogiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, 1994. 15.

52

struktura, funkcije i odnosi izmeu lanova).
6
U savremenom drutvu
deavaju se brojne promjene koje utiu na porodicu - promjena uslova
ivota najveeg broja porodica, kvaliteta njihovog ivota, sadraja
porodinih funkcija i dovodi se u pitanje mogunost njihovog izvravanja
(od bio-reproduktivne i psiho-socijalne do socijalizatorske i ekonomske).
7

U radu emo detaljno analizirati znaajne promjene u funkcijama
porodice. Zato dolazi do transformacije (redukcije) funkcija moderne
porodice? Na koji nain se odvija ova transformacija (redukcija) funkcija
porodice?

Uzroci i naini promjene porodinih funkcija u savremenom
drutvu

Kako bi se, to bolje, shvatio karakter promjena funkcija savremene
porodice, neophodno je analizirati uzroke i aspekte promjena koje su se
odvijale u njihovom domenu. Kao predmet analize u radu izdvojiemo etiri
najznaajnije funkcije porodice: bioloko-seksualna (reproduktivna) i
emotivna funkcija, ekonomska funkcija, zatitna funkcija i funkcija
socijalizacije.
Bioloko-seksualna (reproduktivna) i emotivna funkcija funkcija
koja je doivjela najvee promjene

6
Ove promjene zahvatile su drutva irom svijeta, ali one nisu u njima dole do izraaja u
isto vrijeme niti su se ispoljile istim intenzitetom najprije su zahvatile razvijenija drutva,
ali se primijeuju i u skoro svim drutvima u svijetu. Sva drutva suoavaju se sa nizom
slinih pitanja koja se tiu porodinog ivota, samo se razlikuju po stepenu i kulturnom
kontekstu u kojem se odvijaju. Entoni Gidens, Sociologija, Beograd: Ekonomski fakultet,
2005, str. 186. Sve ove promjene (drutvene, ekonomske, demografske) uslovile su tzv.
deinstitucionalizaciju braka, slabljenje nuklearne porodice, te pojavu novih partnerskih i
porodinih oblika. Deinstitucionalizacija braka uzrokovala je povean broj razvedenih,
rairenost kohabitacije, sve vei broj obnovljenih porodica, jednoroditeljskih domainstava,
domainstava homoseksualnih partnera sa djecom, domainstava u kojima ivi jedna osoba.
Vlado Puljiz i dr., Socijalna politika, Zagreb: MFIZ, 2005. 323 - 328.
7
Drenka Vukovi, Socijalna sigurnost i socijalna prava, Beograd, 2005. 336.

53

U savremenom drutvu seksualno ponaanje odraslih doivjelo je
svoje korijenite promjene u odnosu na prethodni period - zadovoljavanje
polnog nagona nije samo u slubi bioloke reprodukcije, kako se to nekada
smatralo, pa je opravdano govoriti o bioloko - seksualnoj funkciji porodice.
8

Jer, kako je primijetio M. Mladenovi, ova se funkcija potpuno izdvaja od
reproduktivne. Osnovni cilj braka esto nisu deca, ve zadovoljavanje
najintimnijih elja oba suprunika.
9
Intimni odnosi ne zapoinju uvijek sa
brakom. Naroito u savremenom drutvu, predbrani ivot suprunika veoma
je rairena pojava. Ali ovi odnosi nikako ne mogu da se svedu na
zadovoljavanje polnog nagona i prokreativnu funkciju, jer izmeu
suprunika u porodici postoje i afektivna povezanost koja bi trebala da ini
sutinu svih njihovih odnosa. Emotivni odnos koji se uspostavlja izmeu
roditelja i djece u porodici ima veliku vanost za pojedince. Ova funkcija u
porodici se mijenjala, to se ogleda kroz promjenu odnosa koji roditelji imaju
prema djeci. Tretman djeteta u porodici se promijenio ono nije samo
sredstvo za produenje vrste i ouvanje porodine imovine, ve se u porodici
velika panja usmjerava na dijete. Veina sociologa smatra da porodica ima
znaajnu ulogu za normalan razvitak linosti pojedinca. U savremenim
razvijenijim drutvima sve je vie porodica sa manjim brojem djece
10
, a nije
rijedak sluaj da partneri ne ele da imaju djecu (voljni sterilitet). Takoe,
danas u svijetu 15% partnera suoava sa problemom bioloke nemogunosti
imanja djece (organski sterilitet).
11
Zahvaljujui ostvarenom napretku u
oblasti medicine, razvoju sofistikovanih naina kontrole zaea i raznih
tehnika medicinski potpomognute reprodukcije, ovim parovima je
omogueno da dobiju potomstvo, ali se u proces reprodukcije uvode i
pojedinci izvan porodice ime se stvaraju novi sklopovi rodbinskih odnosa.
Ovo jasno ukazuje na promjene u vezi sa reproduktivnom funkcijom
porodice.

8
Seksualna revolucija ezdesetih godina prolog vijeka ukinula je puritanski moral,
dvostruki standard prema seksualnom ponaanju mukaraca i ena, seksualnost se odvaja od
reprodukcije.
9
Marko Mladenovi, Uvod u sociologiju porodice Opti i posebni deo, Beograd:
Izdavako preduzee Rad, 1969. 238 - 239.
10
Za ovo postoje brojni razlozi: produeno kolovanje mukaraca i ene, odlaganje stupanja
u brak i raanja djece za kasniju ivotnu dob, poveanje trokova u vezi sa raanjem i
odgajanjem djeteta i sl.
11
Metode potpomognute oplodnje, Medicina. Hr
http://www.medicina.hr/clanci/metode_potpomognute_oplodnje.htm. [15/12/2010]

54

U pogledu reproduktivnog ponaanja odraslih osoba u razvijenim i
nerazvijenim drutvima i danas postoje izraene razlike. Doba stupanja u
brak (seksualnu zajednicu) kod populacija koje nisu uspostavile kontrolu
raanja, jeste glavna determinanta fertiliteta stanovnitva. Sa poveanjem
starosti prilikom stupanja u prvi brak raste sterilitet branih parova. Kod
populacija koje primjenjuju kontrolu raanja, u prvim godinama trajanja
braka odvija se reprodukcija.
12
Bioloki i kulturni kontinuitet neke drutvene
zajednice zavisi od (dovoljnog) broja roene djece - ako se raa manje
stanovnika, slabi demografski potencijal drutva, a usljed poveanja starog
stanovnitva povean je pritisak na socijalne i medicinske ustanove. U
mnogim evropskim zemljama ne raa se dovoljan broj djece potreban za
obezbjeivanje proste reprodukcije, a to se moe vidjeti iz sljedee tabele:

Tabela 1. Fertilitet u zemljama Evropske unije

Drava
Bruto stopa nataliteta Indeks fertiliteta Vanbrana roenja
(za 1.000 stanovnika)

(deca po eni) (u % od svih roenja)
1980. 2003. 2004. 1980. 2003. 2004. 1980. 2003. 2004.
Belgija 12,6 10,8 11,1 1,68 1,64 1,64 4,1 31 -
eka
Republika
14,9 9,2 9,6 2,1 1,18 1,23 5,6 28,5 30,6
Danska 11,2 12 11,9 1,55 1,76 1,78 33,2 44,9 45,4
Nemaka 11,1 8,6 8,6 1,56 1,34 1,37 11,9 27 28
Estonija 15 9,6 10,4 2,02 1,37 1,4 18,3 57,8 -
Grka 15,4 9,5 9,2 2,21 1,28 1,29 1,5 4,8 4,9
panija 15,3 10,5 10,6 2,2 1,3 1,32 3,9 23,2 -

12
Brak, Anelka Mili, Socioloki renik, Beograd: Zavod za udbenike, 2007. 50.

55

Francuska 14,9 12,7 12,7 1,95 1,89 1,9 11,4 45,2 -
Irska 21,8 15,4 15,9 3,25 1,98 1,99 5 31,4 -
Italija 11,3 9,4 9,7 1,64 1,28 1,33 4,3 13,6 14,9
Maarska 13,9 9,3 9,4 1,92 1,27 1,28 7,1 32,3 34
Holandija 12,8 12,3 11,9 1,6 1,75 1,73 4,1 30,7 32,5
Austrija 12 9,5 9,7 1,65 1,38 1,42 17,8 35,3 35,9
Poljska 19,6 9,2 9,3 2,28 1,22 1,23 4,7 15,8 17,2
Portugal 16,2 10,8 10,4 2,18 1,44 1,42 9,2 26,9 29,1
Finska 13,2 10,9 11 1,63 1,76 1,8 13,1 40 40,8
vedska 11,7 11,1 11,2 1,68 1,71 1,75 39,7 56 55,4
Velika
Britanija
13,4 11,7 12 1,9 1,71 1,74 11,5 41,5 42,3
Izvor: Eurostat, Savjet Evrope, US Census Bureau, 15/2005.
13

Iz Tabele 1 moe se vidjeti da je u Evropi u prethodnih nekoliko
decenija dolo do osjetnog pada stopa fertiliteta. Totalna stopa fertiliteta
sredinom ezdesetih godina iznosila je 2,72 (deset ena raalo je 27 djece)
14
,
a 2004. godine ova stopa je u mnogim evropskim zemljama pala ispod 1,5
(deset ena raa 15 djece). Mora se imati u vidu da je za prostu reprodukciju
stanovnitva potrebno da ene u prosjeku raaju 2,1 dijete. Ovo se moe
objasniti dubokim promjenama u savremenim drutvima koje su dovele do
toga da individualne potrebe i potrebe drutva u pogledu demografske
reprodukcije ne koincidiraju.
15
Ali, nisu samo individualni razlozi (na
primjer, tenja za ostvarenjem profesionalne afirmacije) uzrok pada
fertiliteta, tu su i drutveno ekonomski faktori (osjeaj sveopte
nesigurnosti, promjene u sferi rada, zahtjevi za sve veom pokretljivou i
sl.). Oni obeshrabruju mlade i slabe njihovu motivaciju u vezi sa raanjem

13
Preuzeto iz: Martin Segalan, Sociologija porodice, Beograd: Clio, 2009. 156.
14
Conseil de l'Europe, Evolution dmographique en Europe, Strasbourg, 2003. 70.
15
Vlado Puljiz, (prir.), Demografski trendovi u Europi, Dokumentacija, Revija za socijalnu
politiku, god. 12, br. 2, Zagreb, 2005. 270.

56

djece. Na odluku o osnivanju porodice utie i nezaposlenost, siromatvo
kojima je ozbiljno ugroena egzistencija velikog broja pojedinaca i njihovih
porodica. Ali nita manji znaaj nemaju odreena zakonska rjeenja u vezi sa
zatitom prava majke (i oca) i djeteta, kao i ona u vezi sa usklaivanjem
profesionalnih i roditeljskih obaveza (ukljuujui i odgovarajua
institucionalna rjeenja za staranje o djeci za vrijeme radnog vremena
roditelja). Zato svako drutvo treba da obezbijedi uslove za realizaciju prava
na slobodno i odgovorno roditeljstvo.
Nagli pad nataliteta i sniavanje socijalnih normi o veliini porodice
u odnosu na prethodne generacije, ukazuju i na rairenost primjene
kontraceptivnih sredstava, odnosno sve veu prihvaenost kontrole raanja.
U vezi sa ostvarenjem norme o veliini porodice, to jeste planiranja porodice
znaajnu ulogu je odigrala primjena kontraceptivnih sredstava.
16
Odnosno,
prije toga tehnologija izrade kontraceptivnih sredstava.
17
Element planiranja
porodice jeste kontrola raanja, ija sutina u primjeni odgovarajuih
metoda, naina i sredstava da se ogranii raanje. Bez obzira to medicina,
kao i veina religija i drava ne odobravaju prekid trudnoe kao metod
kontrole raanja, ipak ovaj metod se najvie primjenjuje.
18
Sa razvojem
kontraceptivnih metoda i s tranzicijom fertiliteta uspostavljen je odnos
izmeu ova tri fenomena (fertilitet kontrola raanja prekid trudnoe) u
najrazvijenijim zemljama (ali ne i u bivim socijalistikim zemljama i
zemljama u razvoju).
19
Intenzivna kontrola raanja je neophodna zbog sve

16
Svjetski dan kontracepcije obiljeava se 26. septembra. U Evropi 40% ena reproduktivne
dobi koristi moderne metode prevencije neeljene trudnoe oralnu hormonsku
kontracepciju (pilulu) i hormonalnu spiralu. Mozaik medicinskih komunikacija Medici. com,
Godina VI, broj 35, oktobar 2009. 22. [www.medicicom.com,]
17
Pronalazak procesa vulkanizacije gume oko 1840. godine omoguio je masovnu
proizvodnju jeftinih kontraceptivnih sredstava od gume. D. H. Wrong, Population and
Society, 2nd Ed., p. 56.
18
Mada sigurnih podataka o broju namjernih prekida trudnoe u svijetu nema procjenjuje
se da je broj legalnih abortusa u svijetu oko 31 milion, a sa ilegalnim abortusima taj broj je
daleko vei i iznosi izmeu 35 i 55 miliona godinje. Procjenjuje se da je skoro 40%
trudnoa u svijetu neplanirano, to je rezultat neupotrebe kontracepcije, neefikasne upotrebe
kontracepcije ili neuspjene metode. Isto.
19
U prvoj fazi demografske tranzicije fertilitet je lagano opadao, broj prekida trudnoe
ubrzano rastao, dok se kontracepcija samo neznatno irila. U drugoj fazi tranzicije fertilitet
je nastavio da opada, prekidi trudnoe su jo neko krae vreme bili u porastu, a zatim je
njihov broj poeo da opada jer se kontracepcija sve vie primenjivala. U treoj fazi, fertilitet
se stabilizovao na niskom nivou, prekida trudnoe je bilo sve manje, a kontracepcija je bila

57

vee rasprostranjenosti kohabitacije i drugih savremenih oblika ivota, ranog
stupanja u seksualne odnose, niskih reproduktivnih normi i sl.
Ekonomska funkcija znaaj za funkcionisanje i opstanak
porodice (domainstva) u savremenom drutvu.
Porodica je u premodernoj epohi predstavljala multifunkcionalnu
proizvodnu jedinicu (radno intenzivna grupa, koja sama sebe reprodukuje u
njoj se proizvodilo i troilo). Tako su sadraj i funkcije svih odnosa u
porodici i izmeu porodinih i srodnikih grupa proizilazili iz prirode
porodice i organizacije drutva u tom periodu ekonomska kooperacija i
pomo davale su peat svim ovim odnosima. Od modernog doba kada dolazi
do odvajanja mjesta rada i mjesta stanovanja, porodica postaje potroaka
jedinica. Ona ne posjeduje sredstva za proizvodnju, a egzistencija njenih
lanova zavisi od primanja koja suprunici (jedan ili oba) ostvare van
porodice obavljajui dohodovni rad. U veini savremenih drutava
ekonomska funkcija ostaje i dalje veoma znaajna za funkcionisanje i
opstanak porodice.
20
Znaajnu ulogu u stabilnosti porodice igraju prihodi.
Njima se omoguuje postizanje odgovarajueg ivotnog standarda porodice
oni su merilo njene drutvene vrednosti i njenog ugleda.
21
Ekonomska
mo porodice jedan je od znaajnijih kriterija socijalne diferencijacije u
drutvu (porodino bogatstvo novih bogataa, mo, uticaj, porodino
preduzetnitvo, porodini biznis i sl.). Obrazovanjem i zapoljavanjem ena
nije poboljan samo njihov poloaj, ve prihodi koje ene ostvaruju
obavljajui poslove van kue od velikog su znaaja za odravanje
ekonomske pozicije porodice i naina ivota njenih lanova. enino
zaposlenje u nekoj mjeri odreuje klasni poloaj domainstva, a to nije bio
sluaj u prethodnim vremenima kada je materijalni status oeva i suprunika
najee odraavao materijalni poloaj veine ena. ak i u sluaju kada
ena zarauje manje od supruga, poziciju cijele porodice moe odrediti
njeno zanimanje. Suprunici mogu imati razliite klasne pozicije u okviru
istog domainstva. Domainstva u kojima je zaposlena samo ena u stalnom

sve vie primenjivana. Na kraju demografske tranzicije i u njenoj posttranzicionoj fazi,
kontracepcija je postala dominantan metod kontrole raanja. Prekid trudnoe, Mirjana
Raevi, Socioloki renik, Beograd: Zavod za udbenike, 2007. 441.
20
Ivan ijakovi i Dragana Vili, Sociologija za ekonomiste, Banja Luka: Ekonomski
fakultet, 2013, str. 148.
21
Marko Mladenovi, Uvod u sociologiju porodice Opti i posebni deo, Beograd:
Izdavako preduzee Rad, 1969. 242.

58

su porastu, pa tako ona ima presudan uticaj na klasnu poziciju domainstva.
Tradicionalne klasifikacije klase prema mukarcu koji zarauje i
domainstva koje od njega zavisi, naruene su od strane sve veeg broja
uspjenih, zaposlenih ena, s jedne strane, i mueva koji ostaju kod kue.
22

Porodice u kojima samo jedan lan uestvuje u dohodovnom radu, teko
mogu da obezbijede neophodne uslove za svoju egzistenciju, pa se esto
nalaze ispod linije siromatva. Zbog intenzivnih drutvenih promjena u
drugoj polovini 20. vijeka, kao i zapoljavanjem ena, doveden je u pitanje
model porodice jednog hranioca (mukarac je glava i hranilac porodice, a
ena je domaica koja se brine za domainstvo i o odgoju djece). Dolo je do
njegove postepene transformacije u model dva hranioca. Ovaj proces nije se
odvijao istim intenzitetom u svim zemljama. Najintenzivniji razvoj ovoga
modela zabiljeen je u skandinavskim zemljama, jer je u njima porodina
politika usmjerena na pomo zaposlenoj majci da uskladi radne i porodine
obaveze. Sve uestalijom pojavom domainstava sa jednim roditeljem
dovedeni su u pitanje funkcionisanje ova prethodna dva modela. Ipak, uloga
domainstva preivljava u savremenim uslovima, samo se domainstva
multiplikuju u bezbroj manjih jedinica. Binuklearne porodice koje nastaju
poslije razvoda partnera ako u njima ima zajednike djece podrazumijevaju
dva domainstva domainstvo roditelja kod kojeg dijete ivi i domainstvo
roditelja kod kojeg dijete ne ivi. Razvod osim prekida brane veze odraava
se na ivot pojedinaca i na ekonomskom planu. J edan od partnera trpi
negativne posljedice razvoda u sluajevima kada su njegova primanja nia
od primanja biveg suprunika. To je najee sluaj sa enama. One
uglavnom poslije razvoda ive sa svojom djecom, te moraju da preuzmu sav
teret podizanja djece bez pomoi drugog roditelja (usljed estog izostanka
finansijske pomoi oca djeteta i njegove prisutnosti u ivotu djeteta) i sve
svakodnevne porodine obaveze. Tako, domainstva sa jednim roditeljem u
prosjeku spadaju meu najsiromanije grupe u savremenom drutvu,
suoavaju se sa ekonomskom nesigurnou, pa se pojava novog siromatva
esto dovodi u vezu s njima. Ponovno stupanje u partnerske odnose poslije
razvoda braka ili smrti partnera moe se objasniti i ekonomskim razlozima u
smislu da partnerima u drutvu rizika i u uslovima krize drave blagostanja
prua vie sigurnosti objedinjavanje dva prihoda. Porast nezaposlenosti,
stagnacija u mehanizmima socijalne sigurnosti, niski prihodi, ekonomska
kriza i drugi uslovi kojima se obezbjeuje odreeni kvalitet ivota utiu na

22
Entoni Gidens, Sociologija, Beograd: Ekonomski fakultet, 2005. 397.

59

ekonomsku funkciju porodinog domainstva. Zbog oteanog ulaska mladih
na trite rada umanjene su mogunosti za njihovo osamostaljivanje, te oni
due ostaju u roditeljskom domu. Brojne porodice u savremenom drutvu
zbog sve prisutnijeg siromatva suoavaju se sa problemima koje dovode u
pitanje njihovo odranje i ispunjavanje odreenih funkcija. Ovo su neki od
razloga zbog ega se porodice u savremenom drutvu raspadaju ili ne mogu
da se zasnuju nove.
Zatitna funkcija globalni plaeni lanci brige
Pojedini oblici zatite koje porodica prua svojim lanovima
mijenjali su se kroz vrijeme, kao i krug srodnika koji uivaju zatitu porodice
i onih koji su duni da pruaju zatitu svojim lanovima.
23
Podizanje i
njegovanje djece i ostalih lanova porodice, staranje o njihovom zdravlju,
moralna zatita, imovinska zatita i sl. jesu funkcije koje je oduvijek
porodica pruala svojim lanovima. U premodernom periodu, kada nisu bile
razvijene drutvene ustanove za pruanje zatite pojedincima (ustanove za
pruanje zdravstvene zatite, ustanove za socijalno staranje, penzioni
fondovi, domovi za djecu bez roditeljskog staranja, gerijatrijski centri,
ustanove za lica ometena u razvoju i sl.), znaaj porodice u ovome pogledu
bio je veliki. Meutim, sa nastankom modernog drutva, kada se razvijaju
brojne drutvene ustanove, izvravanje nekih od gore pomenutih funkcija,
podijeljeno je izmeu porodice i drutva.
Bez obzira na sve promjene koje se deavaju u porodici i u
savremenom drutvu, neki oblici zatite koje porodica prua svojim
lanovima i dalje postoje, prije svega, angaman roditelja u vezi sa
podizanjem, njegovanjem i uvanjem djeteta, porodina solidarnost i
podrka, pomaganje, ekonomska zatita - izdravanje djece, naslijeivanje
imovine i sl. Kako primjeuje E. Gidens, nai stavovi prema djeci i njihovoj
zatiti su se radikalno promijenili u prethodnih nekoliko decenija. To to
brinemo o posledicama koje razvod moe ostaviti na decu, kao i to to ima
mnogo porodica u kojima nema oca, moramo razumeti imajui u vidu mnogo
vie standarde u brizi za decu i njihovoj zatiti.
24

23
Marko Mladenovi, Porodica i porodini odnosi, Beograd: Izdavako preduzee Rad,
1963. 29.
24
Entoni Gidens, Odbegli svet Kako globalizacija preoblikuje nae ivote, Beograd:
Stubovi kulture, 2005. 85.

60

U globalnom drutvu uspostavljaju se globalni plaeni lanci brige.
Porodice iz razvijenog dijela svijeta u brizi za djecu (i starije srodnike) sve
manje se oslanjaju na roake, a vie na vanporodinu brigu - angauju
dadilje koje, najee, dolaze iz nerazvijenih zemalja. Istovremeno, lanac
brige o djeci (i starijim osobama), podrazumijeva da osobe iz nerazvijenog
svijeta koje dolaze da pruaju uslugu plaene brige za osobe u razvijenom
svijetu, nisu u mogunosti da brinu o svojoj djeci (i starim roditeljima), za
njih brinu drugi srodnici ili osobe koje one plaaju da brinu o njihovim
roditeljima (djeci).
25

Funkcija socijalizacije znaaj porodice za vaspitanje i odgoj
djeteta u savremenom drutvu
Poetkom etrdesetih godina 20. vijeka teorijski koncept
socijalizacija uveden je u sociologiju i psihologiju kako bi se istaklo da na
razvoj linosti socijalna sredina ima veliki i sveobuhvatni uticaj.
26
Proces
socijalizacije podrazumijeva proces kojim se dijete uvodi u drutveni ivot
zajednice (odgoj, vaspitanje, obrazovanje, norme, tradicionalna pravila,
sistem vrijednosti, stil i nain ivota).
27
Primarna socijalizacija
podrazumijeva socijalizaciju tokom ranog djetinjstva, onu koja se u najveoj
mjeri odvija u okviru porodice. Sekundarna socijalizacija se odvija u kasnijoj
ivotnoj dobi i na nju imaju uticaja agensi socijalizacije kao to su: grupa
vrnjaka, kola, mediji i sl. Primarna socijalizacija podrazumijeva dva vana
procesa: usvajanje kulture datog drutva i strukturisanje linosti. Linost
djeteta formira se tako to ono usvaja norme i sistem kulturnih vrijednosti
drutva u kome ivi u mjeri u kojoj te vrijednosti postaju dio strukture
njegove linosti. Drutvena sredina odreuje porodicu, njeno postojanje i

25
Prosjean broj radnih sati u SAD raste, kao i porast broja ena koje rade plaene poslove
od 15% majki estogodinje ili mlae djece u 1950. do 65% u devedesetim godinama.
Amerike ene danas predstavljaju 45% radne snage u Americi, tri etvrtine majki djece
mlae od osamnaest godina radi, a 65% majki estogodinje ili mlae djece. Veliki broj
amerikih baka i drugih enskih roaka, koje bi inae brinule o djeci zaposlenih, i same
danas obavljaju druge plaene poslove. Vie vidjeti u: E. R. Hohild, Globalni lanci brige i
emotivni viak vrednosti, u: Vil Haton i Entoni Gidens, (prir.), Na ivici iveti sa globalnim
kapitalizmom, Beograd: Plato, 2003. 183.
26
Nenad Havelka, Psiholoke osnove grupnog rada, Beograd: Nauna knjiga, Beograd,
1980. 3.
27
Ivan ijakovi, Sociologija Uvod u razumevanje globalnog drutva, Banja Luka:
Ekonomski fakultet, 2008. 96.

61

djelovanje, to znai da ona odreuje i proces socijalizacije koji se odvija u
ovoj drutvenoj grupi. Ali to je proces sa snagom povratnog dejstva jer
linosti koje su posredstvom njega oblikovane treba da se ukljue u
postojeu sredinu, da u njoj deluju, produavajui njene tradicije ili ih
menjajui.
28
U formiranju linosti u mladosti porodica kao inilac
socijalizacije igra veoma vanu ulogu i pretstavlja znaajnu sponu izmeu
drutva i pojedinca, jer je porodica prilagoena i ureena prema drutvenim
zahtevima i vrednostima, a takvo njeno ureenje omoguava da se
dominantne drutvene vrednosti, obrasci i odnosi prenose na novoroene
lanove i da ih oni tokom svog odrastanja u porodici prihvate i usvoje i
potom prenose na svoje potomke.
29

Iako je funkcija vaspitanja djece u savremenom drutvu u znaajnoj
mjeri prenesena na odreene nadlene institucije (vrti, kola, mediji i sl.),
moe se rei da porodica i dalje ima znaajnu ulogu u ovome pogledu.
Roditelji i dalje imaju ulogu da prenose djeci odreeni nain ivota, sistem
vrijednosti, i upoznaju ih sa normama drutva u kojem ive s ciljem da se
kod njih razvije drutveno poeljno ponaanje. Oekivanjima koje drutvo
ima od djeteta, odnosno ire shvaene drutvene funkcije djetinjstva oblikuje
se drutvena uloga roditelja.
30
Smanjenjem uticaja tradicije i uspostavljenih
vrijednosti u uslovima globalizacije (drutveni kodovi su u znaajnoj mjeri
izgubili snagu), pomjeranjem ka novom individualizmu, stupanjem lokalnih
zajednica u interakciju sa novim globalnim poretkom
31
, u veini drutava,
naroito Zapadnih, roditelji su preputeni individualnom snalaenju u
pogledu formiranja obrasca socijalizacije djeteta (nema jasno definisanog
kolektivnog obrasca socijalizacije djeteta). U savremenoj porodici, zbog
estog odsustva roditelja i njihove prezauzetosti, djeca su izloena uticajima
profitnog interesa masovne kulture, pa se kod njih ispoljavaju razliiti oblici
rizinog ponaanja (zloupotreba psihoaktivnih supstanci, porast nasilja meu
djecom i mladim, i sl.).

28
Anelka Mili, Klase i porodica Socioloki presek stanja i perspektive razvoja
savremene porodice, Beograd: Radnika tampa, 1978. 98.
29
ZoricaKuburi, Religija, porodica i mladi, Novi Sad: Centar za empirijska istraivanja
religije/Beograd: igoja tampa, 2008. 11.
30
Marina Blagojevi, Roditeljstvo i fertilitet - Srbija devedesetih, Beograd: Institut za
socioloka istraivanja Filozofskog fakulteta u Beogradu, 1997. 66 67.
31
Entoni Gidens, Sociologija, Beograd: Ekonomski fakultet, Beograd, 2005. 67.

62

Zakljuak
Analizom osnovnih funkcija porodice (bioloko-seksualna
/reproduktivna/ i emotivna funkcija, ekonomska funkcija, zatitna funkcija i
funkcija socijalizacije), odnosno analizom promjena koje su se deavale u
nihovom domenu, dolazi se do zakljuka da se ova drutvena grupa i dalje
moe smatrati primarnim mjestom nastanka i razvoja funkcija koje bioloku
jedinku transformiu u drutveno bie.
32
Svaka od ovih funkcija je u
znaajnoj mjeri doivjela promjene. Promjene u seksualnom ponaanju
odraslih u savremenom drutvu, odvajanje seksualne funkcije od
reproduktivne, rairenost predbranog ivot, afektivna povezanost izmeu
suprunika i roditelja i djece, promjena odnosa roditelja prema djeci, raanje
manjeg broja djece, voljni sterilitet, stvaranje novih sklopova rodbinskih
odnosa, pomjeranje ivotne dobi kada se raa prvo dijete i sl., ukazuje na
korijenite promjene u bioloko - seksualnoj (reproduktivnoj) i emotivnoj
funkciji porodice. Kao to smo vidjeli, na karakter ove promjene uticali su
neki individualni inioci (na primjer, tenja za ostvarenjem profesionalne
afirmacije ene i mukarca) i drutveno-ekonomski inioci (seksualne
revolucije, promjene u sferi rada, primjena kontraceptivnih sredstava,
nezaposlenost, siromatvo i sl.). Meutim, ova porodina funkcija nije
izgubila znaaj za pojedince (zadovoljavanje polnog nagona, prokreacija,
afrektivna povezanost izmeu suprunika i roditelja i djece i sl.) i znaaj za
drutvo (uslovljava njegov bioloki i kulturni kontinuitet). Kada je rije o
ekonomskoj funkciji porodice (domainstva), takoe, mogu se zapaziti
brojne promjene (zapoljavanje ena, obavljanje dohodovnog rada oba
suprunika - promjena modela porodice jednog hranioca u model dva
hranioca, domainstva u kojima je zaposlena samo ena i sl.), kao i inioci
koji oteavaju/onemoguuju njenu realizaciju u savremenom drutvu
(nezaposlenost, siromatvo, stagnacija u mehanizmima socijalne zatite i sl.).
Meutim, ekonomska funkcija je i dalje znaajna za opstanak porodice i
odranje njene ekonomske pozicije - postizanje odgovarajueg ivotnog
standarda porodice, ekonomska mo porodice jedan je od znaajnijih
kriterija socijalne diferencijacije u drutvu i sl. Uloga domainstva preivjela
je u savremenim uslovima, jer se domainstva multiplikuju u bezbroj malih
jedinica (na primjer, binuklearne porodice). Iako je, ve od moderne epohe,
izvravanje zatitne funkcije porodice u znaajnoj mjeri preneseno na

32
Martin Segalan, Sociologija porodice, Beograd: Clio, 2009. 279.

63

drutvene institucije (ustanove za pruanje zdravstvene zatite, ustanove za
socijalno staranje, penzioni fondovi, i sl.), neki oblici zatite koje porodica u
savremenom drutvu prua svojim lanovima veoma su znaajni
(angaovanje roditelja u vezi s podizanjem i uvanjem djeteta, porodina
podrka i solidarnost, ekonomska zatita, globalni plaeni lanci brige i sl.).
U pogledu vaspitanja i odgoja djece drutvene institucije imaju znaajnu
ulogu (vrti, kola, mediji i sl.), ali to ne znai da je ova funkcija izmjetena
iz porodice. Roditelji imaju znaajnu ulogu da prenose djeci odreeni nain
ivota, sistem vrijednosti i da ih upoznaju sa normama drutva u kojem ive
s ciljem da se kod njih razvije drutveno poeljno ponaanje. Meutim, u
pokuaju da realizuju ovu funkciju, roditelji se u savremenom drutvu
suoavaju sa brojnim problemima - preputeni su individualnom snalaenju
u pogledu formiranja obrasca socijalizacije djeteta, zbog estog odsustva
roditelja i njihove prezauzetosti, djeca su izloena uticajima profitnog
interesa masovne kulture, pa se kod njih ispoljavaju razliiti oblici rizinog
ponaanja.
Dakle, sve funkcije (moderne) porodice doivjele su znaajne
promjene u savremenom drutvu, ali porodica nastavlja da ispunjava
osnovne zadatke kroz domainstvo korezidencije (na primjer, socijalizacija
djece, biranje stambenog prostora, zaraivanje plate, obezbjeivanje
svakodnevnog opstanka kroz poslove koji se iznova ponavljaju i sl.).
33

33
Martin Segalan, ibidem.

64

LITERATURA

1. Blagojevi, Marina. Roditeljstvo i fertilitet. Srbija devedesetih.
Beograd: Institut za socioloka istraivanja Filozofskog fakulteta u
Beogradu, 1997.
2. Conseil de l'Europe. Evolution dmographique en Europe.
Strasbourg, 2003.
3. Gidens, Entoni. Sociologija. Beograd: Ekonomski fakultet, 2005.
4. Gidens, Entoni. Odbegli svet. Kako globalizacija preoblikuje nae
ivote. Beograd: Stubovi kulture, 2005.
5. Golubovi, Zagorka. Porodica kao ljudska zajednica. Alternativa
autoritarnom shvatanju porodice kao sistema prilagoenog
ponaanja. Zagreb: Naprijed, 1981.
6. Grebo, Zlata. ovjek, raanje i drutvo. Socijalna uslovljenost
nataliteta i demografska politika u BiH. Sarajevo: Izdavako
preduzee Svjetlost, 1975.
7. Haton, Vil i Entoni Gidens, (prir.). Na ivici. iveti sa globalnim
kapitalizmom. Beograd: Plato, 2003.
8. Havelka, Nenad. Psiholoke osnove grupnog rada. Beograd: Nauna
knjiga, Beograd, 1980.
9. Kuburi, Zorica. Religija, porodica i mladi. Novi Sad: Centar za
istraivanje religije/Beograd: igoja tampa, 2008.
10. Matovi, Nataa. Saradnja srednje kole i porodice. Beograd: Institut
za pedagogiju i andragogiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, 1994.
11. Metode potpomognute oplodnje, Medicina. Hr
http://www.medicina.hr/clanci/metode_potpomognute_oplodnje.htm.
[15/12/2010]
12. Mili, Anelka. Klase i porodica. Socioloki presek stanja i
perspektive razvoja savremene porodice. Beograd: Radnika tampa,
1978.
13. Mili, Anelka. Sociologija porodice. Kritika i izazovi. Beograd:
igoja tampa, 2001.
14. Mimica, Aljoa i Marija Bogdanovi (prir.). Socioloki renik.
Beograd: Zavod za udbenike, 2007.

65

15. Mladenovi, Marko. Porodica i porodini odnosi. Beograd:
Izdavako preduzee Rad, 1963.
16. Mladenovi, Marko. Uvod u sociologiju porodice. Opti i posebni
deo. Beograd: Izdavako preduzee Rad, 1969.
17. Mladenovi, Marko. Osnovi sociologije porodice. peto izdanje,
Beograd: Savremena administracija, 1987.
18. Mozaik medicinskih komunikacija Medici. com, Godina VI, broj 35,
oktobar 2009, str. 22. [www.medicicom.com,]
19. Murdock, J ohn P. The Social Structure. New York: The Free Press,
1949.
20. Puljiz, Vlado (prir.). Demografski trendovi u Europi. Dokumentacija.
Revija za socijalnu politiku, god. 12, br. 2, Zagreb, 2005.
21. Segalan, Martin. Sociologija porodice. Beograd: Clio, 2009.
22. Vili, Dragana. Porodica u kontekstu savremenih drutvenih
promjena, Socioloki diskurs, Godina I, Broj 2, Banja Luka:
Udruenje sociologa Banja Luka, 2011, str. 21 43.
23. Vukovi, Drenka. Socijalna sigurnost i socijalna prava. Beograd,
2005.
24. ijakovi, Ivan. Sociologija. Uvod u razumevanje globalnog drutva.
Banja Luka: Ekonomski fakultet, 2008.
25. ijakovi, Ivan i Dragana Vili. Sociologija za ekonomiste. Banja
Luka: Ekonomski fakultet, 2013.


66

Biljana Kovaevi
1
Prethodno saoptenje
Banja Luka UDC 316.722:659.1/.4
bilja.kovac@gmail.com DOI 10.7251.SOCSR1306066K
Prihvaeno: 7. 10. 2013.

Medijsko modelovanje kulturnog identiteta

Abstract
Contemporary society propagates flexible identity, which is susceptible to
trends and images of the world created by the media. The media have an increasing
role in shaping people, especially young people, which are one of the most
important consumers of content placed in media. Young people become just one of
the expedient of manipulation controlled by the media, and as such they are a
perfect target for shaping. Style od life that propagates main stream culture is
widely accepted because it is closely related to consumer society and capitalism
that are our everyday life. The globalization of the media industry has brought
negative changes when it comes to the quality of media content, such as
globalization of taste and unification of product, all of which are a result of
commercialization and monopolization in the sphere of media content distribution.
The personality of the modern age is a kind of' ''electronic individual'' whose
identity is shaped by the media. Technological advancement and profitability as the
underlying logic of capital, particularly contribute this. Since the media are not a
passive reflection of society, but its active and dynamic factor instead, it is
important to study the mass media feedback to society as well. The goal of any
society should be to create a media-conscious individual able to critically observe
the forms of mass culture. That individual becomes an active member of society who
deliberately uses forms of mass culture in order to achieve progressive social
change.
Key words: identity, cultural identity, media, culture, entertainment, profit.

Apstrakt
Savremeno drutvo propagira identitet koji je fleksibilan, podloan
trendovima i slici svijeta koju stvaraju mediji. Mediji zauzimaju sve veu ulogu u
oblikovanju ljudi, a posebno mladih jer su oni jedan od najvanijih konzumenata
sadraja koji se plasira u medijima. Mladi postaju samo jedno od sredstava

1
Magistar sociolokih nauka. e-mail: bilja.kovac@gmail.com

67

manipulacije kontrolisanih od strane medija i kao takvi savrena su meta za
oblikovanje. Stil ivota kakav propagira mejnstrim (main stream) kultura postao je
opte prihvaen, jer je usko vezan uz potroako drutvo i kapitalizam koji je postao
svakodnevica. Globalizacija medijske industrije donijela je negativne promjene
kada je u pitanju kvalitet medijskog sadraja kao to su globalizacija ukusa i
unifikacija proizvoda, to je posljedica komercijalizacije i monopolizacije u sferi
distribucije medijskih sadraja. Linost modernog doba je neka vrsta elektronske
individue iji identitet oblikuju mediji. Tome su naroito doprinijeli tehnoloki
napredak i profitabilnost kao temeljna logika kapitala. Kako mediji nisu pasivni
odraz drutva, ve njegov aktivni i dinamiki inilac, vano je prouavati povratni
uticaj masovnih medija na drutvo. Cilj svakog drutva trebalo bi da bude stvaranje
medijski osvijetenog pojedinca koji bi kao posmatra masovne kulture kritiki
posmatrao njene oblike. Na taj nain pojedinac postaje aktivni lan drutva koji se
promiljeno koristi oblicima masovne kulture, a sve sa ciljem postizanja
progresivne drutvene promjene.

Kljune rijei: identitet, kulturni identitet, mediji, kultura, zabava, profit.

Uv od
U tradicionalnim drutvima identitet
2
je bio unaprijed odreen i
fiksan. Nastajao je kao izraz unaprijed odreenih drutvenih uloga i
vrijednosti. Ljudi su se raali i ivjeli kao lanovi jedne grupe ili drutva ije
je usmjerenje unaprijed bilo odreeno, pa kategorija identiteta nije bila
problematina. Identitet predstavlja modernu pojavu koja ima korijen u
zapadnom individualizmu.
3
Pojam identiteta u sociologiji je

2
Identitet, kao i izvedeni izrazi identifikovati, identifikacija, identinost, potie od
latinske rijei idem (isti), preko francuske imenice identitete prela je u mnoge
jezike. Mogla bi se prevoditi kao istovetnost i poistoveivanje, a glagol izveden iz
nje kao poistoveivati sebe i druge (linost, grupe). Identifikovati bi prema tome
znailo utvrivati istovetnost fizikih, duhovnih, psihikih obeleja ljudi i grupa ili
podataka o dokumentima. Zatim, grupni identitet oznaava istovetna zajednika
svojstva rasa, grupa, nacija, stanovnitva. U osobenim znaenjima identitet
oznaava posebna obeleja: kulturna, etnika, nacionalna, politika, istorijska. Dalja
znaenja su prenosna identitet je sinonim samouvaavanja, oseanja pripadanja,
svesti o sebi i svojim linim svojstvima, kao i grupne svesti. (Stevan Majstorovi,
U traganju za identitetom, Beograd: Slovo Ljublje Prosveta, 1979. 210-211)
3
Otuda pojam identitet od svog nastanka u 16. vijeku, te preko 17. i 18. vijeka
oznaava potrebu pojedinaca i grupa za razliitou. Linost meutim ne pripada
ravni razliitosti nego ravni drugosti, ona se ne uspostavlja na relaciji i kao relacija
razlikovanja ja-drugi, nego kao kategorija pune autonomije na relaciji ja-drugi.
Otuda razlika izmeu identiteta i linosti poiva u tome to jedinka dostie identitet

68

viedimenzionalan. Sociolozi najee pominju dva oblika identiteta:
drutveni identitet i samoidentitet ili lini identitet. Socioloki pojam
identiteta u oprenom je stavu prema shvatanju identiteta kao individualne
karakteristike, odnosno postojanja nekog esencijalnog centra ja koji
predstavlja lini identitet. Nasuprot tome, socioloka koncepcija identiteta
polazi od toga da se individualni identitet razvija uvijek u interakciji sa
drugim/drugima, odnosno u interakciji ja sa drutvom. Socioloka koncepcija
identiteta nastoji da napravi otklon od shvatanja identiteta kao fiksnog, kao
esencije koja objektivno postoji, i da ide prema promjenljivom i socijalno
konstruisanom identitetu.
Sticanje vlastitog identiteta koje podrazumijeva traganje za novim
potrebama, znanjem, afirmacijom, tenju za sticanjem duhovnih i
materijalnih vrijednosti, podstaknuto loim stanjem u drutvu, neminovno
dovodi do krize individualnog identiteta kod svih a posebno kod mladih. To
kao posljedicu esto moe da ima bjeanje u kolektivni identitet, jer nije
pronaen i ostvaren individualni identitet. Zbog toga postizanje ravnotee
izmeu individualnog i kolektivnog identiteta predstavlja tekou za mladog
savremenog ovjeka i izaziva sukob identiteta koji moe da izazove brojne
negativne pojave kao to su inertnost, asocijalnost i konfliktan stav.

U dinamici formiranja identiteta neophodno je imati u vidu i proces
socijalizacije kao odnos u kojem se individua povezuje sa svojom sredinom.
Kroz tu socijalnu interakciju individua iz sredine uzima podlogu ne samo za
svoju drutvenost ve i za stanovite o samoj sebi. Pored procesa
socijalizacije vaan je i proces internalizacije socio-kulturnog iskustva
pomou kojeg se obavlja individuacija usvajanjem spoljanjih normi i
standarda. Identitet nastaje u drutvenom kontekstu, kroz razmiljanje
pojedinaca o tome ta ih vezuje uz drutveni svijet i njihovo predstavljanje
samih sebe. Kroz ove procese individua uspostavlja odnos sa svojom
okolinom i integrie kulturu datog drutva u strukturu svoje linosti. Dakle,
identitet je i socijalna konstrukcija gdje individua neminovno biva odreena
djelovanjem spoljnih faktora i ona je definisana prema konstruisanom
modelu socijalnom, politikom, konfesionalnom, nacionalnom, kulturnom,
medijskom.

onda kada postaje sposobna da prihvati norme koje se opravdavaju autoritetom, dok
linost nastaje u onom trenutku kada jedinka sa identitetom postane sposobna da
uoi razliku izmeu normi koje opravdava autoritet i normi koje se opravdavaju
pomou principa. (Vie vidjeti u: Zagorka Golubovi, Ja i drugi, antropoloka
istraivanja individualnog i kolektivnog ideentiteta, Beograd: Republika, 1999. 6.
24 i dalje)

69

U ovom radu akcenat stavljamo na ulogu medija u formiranju
identiteta u savremenom drutvu. Polazimo od injenice da su se mediji u
savremenom drutvu nametnuli kao jedan od kljunih agenasa gotovo svih
drutvenih promjena. To naroito dolazi do izraaja u kulturi. Mediji su
postali element koji odreuje kulturu i kulturne obrasce. Nain ivota kakav
propagiraju mediji i mejnstrim (main stream) kultura postao je opte
prihvaen. Medijski sadraji su komercijalne prirode iji je cilj globalizacija
ukusa koja od linosti modernog doba stvara svojevrsnu elektronsku
individuu.
4
Ipak, publika kojoj su namijenjeni medijski sadraji nikako ne bi
trebalo da bude grupa koja je predodreena da pasivno prihvata sadraj koji
plasiraju mediji. Kako bi se to bolje snaao u sadrajima masovne kulture i
izbjegao intelektualnu pasivnost, pojedinac mora kritiki posmatrati te
sadraje, oblike i izraze, te osvijetliti proces njihovog kodiranja i
dekodiranja, u emu vanu ulogu moe da ima medijsko obrazovanje.
Kulturni identitet

Iako je pojam identiteta viedimenzionalan, ipak, identitet je mogue
definisati kao osjeaj pripadnosti nekoj drutvenoj grupi etnikoj,
kulturnoj, konfesionalnoj, nacionalnoj. Kulturni identitet se izgrauje u
odreenim drutveno-istorijskim okolnostima u kojima se razvija i sama
kultura. Pojedinci svoj kulturni identitet baziraju na kulturnom nasljeu koje
ine jezik, obiaji, obrasci ponaanja, vrijednosti i stilovi ivljenja. Dakle,
kulturni identitet moe se odrediti kao duhovna samosvijest neke drutvene
zajednice koju ine njeni lini vrijednosno-normativni obrasci, na osnovu
kojih se ta grupa odrava, iznutra integrie, komunicira s drugima i razlikuje
od drugih. Kulturni identitet je svijest o posjedovanju odreenih kulturnih
obiljeja koja su imanentna pripadajuoj drutvenoj grupi, pri emu se ne
smiju izgubiti iz vida personalne karakteristike pomou kojih je jedna osoba
prepoznatljiva kao pripadnik grupe.
5
Kokovi naglaava da raanje u
odreenoj kulturnoj grupi ne znai ostvarivanje kulturnog identiteta te grupe.
Usvajanje kulturnog identiteta ne znai a priori usvajanje kulturnih obiljeja,

4
Televizijska linost predstavlja elektronsku individuu par exellance koja sve to
se moe dobiti, dobija od medijskih predstava: trini identitet, kao potroa u
drutvu spektakla, galaksiju hiperfibriranih raspoloenje... traumatizovano serijsko
bie. (Kroker i Kuk, citirano prema: Daglas Kelner, Medijska kultura, Beograd:
Clio, 2004. 386.)
5
Vie vidjeti u: Dragan Kokovi, Kulturni i etniki identitet, Socioloki
godinjak (Nacija i moderno drutvo), br. 3. 2008. 117-129

70

tvorevina kulture, jezika, obiaja, tradicije, naina ivota, obrazaca
ponaanja i vrijednosnog sistema. Pojedinac moe da prihvati, ali i odbaci
pojedine karakteristike i obrasce kulture, da ih mijenja i oblikuje.
6
Stoga,
kulturni identitet neprestano se razvija na relaciji porijekla, odnosno
determinisanosti sa jedne strane i projekcije, aspiracija, s druge strane.
Kulturni identitet nije obuhvaen samo konstantnou onog to jesmo, ve
jo vie aspiracijom za onim ta elimo da budemo.
U sociolokoj perspektivi kulturni identitet je dinamina i
protivrjena analitika kategorija. To znai da nije jednom zasvagda dat, da
nastaje i mijenja se u protivrjenim drutveno-istorijskim okolnostima.
Grupa omoguava da se stekne kulturni identitet, ali ona omoguava
pojedincu da promijeni svoj kulturni identitet. Potvrivanje linog identiteta
podrazumijeva komunikaciju izmeu univerzalnih kulturnih vrijednosti i
linih posebnosti. Personalni kulturni identitet vie je naglaen u razvijenim
zemljama koje su zaokupljene pitanjima kvaliteta ivota, nego u zemljama u
razvoju koje su zaokupljene rjeavanjem egzistencijalnih problema ljudi.
Uticaj medija na kulturni identitet

Daleko prije pojave masovnih medija, Platon je zapoeo raspravu o
drutvenoj teti i koristi od masovne kulture antikog doba. U svom
komentaru o odgoju djece, koja treba da postanu uvari u njegovoj idealnoj
dravi, izrazio je bojazan da kulturni sadraji (epovi, mitovi, prie) kojima se
vaspitavaju mladi, nose u sebi koliko dobrog, toliko i opasnog po njihov duh.
Zbog toga je bilo nuno, smatra Platon, da se izvri odabir sadraja i da se
propiu odreene norme.
7
Dakle, jo u antikom dobu bilo je rijei o
uobliavanju linosti kako bi se stvorila drutveno poeljna jedinka. Politika
socijalne, ekonomske i kulturne unifikacije nikada u istoriji nije raspolagala
takvim razvijenim i uspjenim sredstvima kakvim raspolae danas. U igru su
ukljueni moni unifikatorski inioci masovni mediji, ekonomija,
tehnologija, politike, kulturne i naune ustanove. Uslovi u kojima ovjek
danas ivi ne ostavljaju prostor i vrijeme da se ovjek sam formira i da

6
Ibid
7
Vaspitanje, odnosno uobliavanje linosti poinje u najranijoj mladosti i ono se
obavlja, kao i uvijek i svuda, tako i u Platonovoj dravi, odvajanjem onoga to se
smatra dobrim, poeljnim i odabranim od svega drugog to moe da deluje
uznemirujue ili razorno na duu deteta. Postoje teme, sadraji i prie koji su
primjereni djejem uzrastu i oni drugi koji mu kode i koje treba izbjegavati, teke
prie kako ih zove Platon. (Platon, Drava, Beograd: Kultura, 1969. 65-66)

71

konstruie vlastite stavove, vizije i namjere, nego se nekritiki preputa
onome to se nudi na tritu i to je najee dobro marketinki upakovano,
tako da napadom na ljudska ula stvara osjeaj ugodnosti kome je teko
odoljeti.
U medijskom drutvu koje svoj procvat doivljava poslije Drugog
svjetskog rata identitet se sve vie povezuje sa stilom, stvaranjem imida i
izgledom. To najbolje ilustruje Kelner navodei primjer iz filma Zgodna
ena. Ovaj film, kako to kae Kelner, opisuje kljunu ulogu imida u
konstrukciji identiteta u savremenim drutvima. Prostitutka iz radnike klase
sree korporacijskog princa i transformie se iz obine uliarke u
supermodernu ljepoticu. Ovaj film ilustruje proces samotransformacije uz
pomo mode, kozmetike, dikcije i stila, pokazujui u kojoj mjeri identitet u
savremenoj kulturi zavisi od imida i izgleda.
8
Daglas Kelner tvrdi da
televizija, moda, muzika i film igraju bitnu ulogu u strukturisanju
savremenog identiteta i oblikovanju miljenja i ponaanja. To objanjava
kroz predstave identiteta u popularnim televizijskim serijama kao to su
Poroci Majamija, koja se esto uzima kao primjer simptomatinog
postmodernistikog teksta, kao i reklame za cigarete. Kelner naglaava da
Poroci Majamija naroito pruaju mnogobrojne uvide u fragmentarnost,
rekonstrukciju i krhkost identiteta u savremenoj kulturi, i da takoe pruaju
uvid u to na koji nain se identitet stvara inkorporiranjem subjektivistikih
pozicija koje nam kao uzore daje medijska kultura. Oglaavanje se isto tako
bavi prodavanjem ivotnog stila i drutveno poeljnog identiteta koji su
povezani sa reklamnim proizvodima, kao i prodajom samih proizvoda.
9

Medijska kultura publici prua slike i predstave sa kojima ona moe da se
identifikuje i da ih podrava. Na taj nain ona ostvaruje vane socioloke i
kulturoloke efekte prikazujui modele uloga koje vrednuju odreene oblike
ponaanja i stila, dok druge potcijenjuju i negativno karakteriu. Efekti serije
Poroci Majamija su leernije odijevanje i stalne promjene izgleda i
imida.
10
Serija poziva gledaoce da se identifikuju sa dinaminim nainom
ivota usmjerenim ka uzbudljivoj potroakoj dokolici. Poroci Majamija
ostvaruju izvanredne uvide u problematiku identiteta u savremenim

8
Poruka filma je da, ukoliko elite da postanete nova osoba, transformiete
sopstveni identitet i postanete uspjeni, morate obratiti panju na imid, stil i modu.
( Daglas Kelner, Medijska kultura, Beograd: Clio, 2004. 387)
9
Vie vidjeti u: Daglas Kelner, Medijska kultura, Beograd: Clio, 2004. 410-432
10
Postmodernistiki identitet je dramski konstruisan kroz igranje uloga i kreiranje
imida. Dok se modernistiki identitet vrti oko profesije, funkcije u javnoj sferi (ili
porodici), postmodernistiki identitet osnovan je na dokolici, izgledu, imidu i
potronji. (Daglas Kelner, Medijska kultura, Beograd: Clio, 2004. 417)

72

tehnokapitalistikim drutvima. Svi glavni likovi imaju viestruke identitete i
burnu prolost, koja se na neoekivan nain preplie sa sadanjou. Identitet
svakog od njih je fragmentaran i nestabilan, razliit i specifian kod svakog
lika, pa ipak, podloan drastinim promenama.
11

Dok Kelner o uticaju medijske kulture na globalnom nivou govori
kroz primjere serije Poroci Majamija, fenomena Madone, Majkla
Deksona i drugih, kod nas tipian primjer medijske kulture koja ima veliki
uticaj na publiku jeste turbo-folk muzika.
12
To dokazuje broj i stalna
tendencija porasta stvaralaca, status zvijezda koji stiu izvoai ove muzike,
kao i broj emisija i televizija koje emituju ovu vrstu muzike. Turbo-folk je
plasiran kao mejnstrim kultura koja se razvijala prvenstveno zahvaljujui
medijima. Turbo-folk muzika, estradna priredba, imid zvijezde, sve to
moemo smatrati modelima simulacije.
13
Ono to je na globalnom nivou
Madona, o ijem fenomenu je pisao Kelner, kod nas bi mogao da bude neko
od izvoaa ove vrste muzike. Tako je recimo, Lepa Brena mit-imid,
ikonografski pojam, svet mate po sebi, privid i za najire prihvaeni,
najmasovniji, populistiki i kulturni model. Stoga se ini da bi i fenomen
Lepe Brene i novokomponovane narodne muzike u celini mogao biti
analiziran korienjem pojmova, uobiajenih u analizi postmodernosti kao
drutvenog i kulturnog fenomena druge polovine XX veka.
14

Najee se govori o negativnom uticaju medija, posebno na mlade, a
zaboravljaju se pozitivne karakteristike. Ne mogu se mediji okriviti za svaku
situaciju, treba sagledati cjelokupan kontekst, drutvenu stvarnost u kojoj se
mediji javljaju, poput porodice, vjerskih institucija, politikog i pravnog
okvira u zemlji i slino. Mediji mogu biti i tetni i korisni. Iako se javnost
najee bavi opasnom i tetnom stranom medija, oni i te kako mogu biti
koristan izvor informisanja i zabave. Oba naina utiu na drutvenu

11
Daglas Kelner, Op. cit. 399
12
Naziv turbo-folk nastao je poetkom devedesetih godina prolog vijeka i
oznaava muziki pravac, potkulturni stil, i ire shvaeno, pogled na svijet. Rok
muziar sa umjetnikim imenom Rambo Amadeus prvi je, prema sopstvenoj
tvrdnji, skovao ovaj naziv, upotrebivi ga kako bi ironino oznaio pjesme u kojima
je parodirao narodnjake na svom albumu, ali je ubrzo potom naziv stekao daleko
ire znaenje. (Iz teksta: Ivana Kronja: Turbo-reaktivna folkestracija, Beograd:
asopis Kvad-art br. 13. 2001)
13
Simulacijom se na osnovu modela stvara jedan novi realan svet koji nema poreklo
u stvarnosti. (Vie vidjeti u: an Bodrijar, Simulakrum i simulacija, Novi Sad:
Svetovi, 1991)
14
Milena Dragievi-ei, Neofolk kultura publika i njene zvezde, Sremski
Karlovci, Novi Sad: Izdavaka knjiarnica Zorana Stojanovia, 1994. 139.

73

socijalizaciju i oblikovanje identiteta kod svih a posebno mladih. Pojmovne
paradigme o uticaju medija su se mijenjale, a i rezultati u okviru tih
paradigmi nisu potvrivani, pa tako i u nauci ne postoji saglasnost o tome da
li je uticaj medija pozitivan ili negativan. Mediolozi su ukazivali na
mogunost pozitivnog uticaja medija, ako se na temelju njihovih zabavnih i
drugih pozitivnih osobina, rekonstruie nastava i obrazovanje. Drugi pak
tvrde da je televizija tetna i za pojedince i drutvo, te da od homo sapiensa
stvara homo vidensa
15
, nesposobnog za apstraktno miljenje i razumijevanje
pojmova, jer mu je slika postala vanija od rijei. Noam omski smatra da
mediji u savremenom drutvu imaju presudnu ulogu u sistemu kontrole i
nadzora masa, a njima upravljaju privatni kapital i privatni interesi. omski
smatra da je jo gore to kole ne ine nita da odbrane ljude od toga, nego
su i same dio tog aparata za indoktrinaciju i dezinformisanje.
16

Ova suprotstavljena stanovita o uticaju medija i njihovoj moi
nastala su nakon istraivanja uticaja medija. Tokom istraivanja traio se
odgovor na kljuno pitanje: Kako mediji utiu na publiku? Meutim, teko je
dati ispravan odgovor na ovo pitanje, jer je istraivanje medijskih uticaja
nauno vrlo problematino. Naime, uticaji koje proizvode medijski sadraji
nisu esto jasno vidljivi jer ne djeluju odmah nego mogu imati odgoeno
djelovanje, pa je teko istraiti i dokazati njihovo porijeklo. Poter dijeli
uticaje medija na kratkorone i dugorone zavisno od toga kada se uticaj
pojavio. On istie da se iz medija ui, pa mediji imaju posljedice na znanje.
Mediji mogu djelovati trenutno i usaditi neka trenutna znanja, mogu stvarati,
jaati i umanjivati nae stavove, mogu djelovati na nae emocije, mogu nas
natjerati na neku akciju, uzbuditi ili smiriti. To nije uvijek negativno, esto
su to emocije zadovoljstva i vrlo korisna znanja koja nam pomau u
drutvenim ulogama i meuljudskim odnosima.
17
Tekoa odgovora na
pitanje kako mediji utiu na publiku lei i u tome to mediji nisu jedini koji
utiu na miljenja i stavove. Veliki uticaj ima i okolina u kojoj pojedinac
djeluje, porodica, crkva, kola, kao i lina pasivnost i emotivna i
intelektualna nespremnost za ivot sa medijima.

15
ovjek sklon gledanju. Otkrie italijanskog sociologa ovanija Sartorija. Njegova
knjiga Homo videns: teledirigovano drutvo postala je bestseler u J unoj Americi, a
njeno italijansko izdanje rasprodato je za nekoliko mjeseci. Sartorijeva teza, koja se
moe osporiti, ali zasluuje panju, jeste da od 1950. godine evolucija nazaduje, jer
je homo videns svrgnuo sa prestola homo sapiensa.
16
Noam omski, Mediji, propaganda i sistem, Zagreb: Biblioteka to ita, 2000. 41
17
Vie vidjeti u: W. J ames Potter, Media Literacy, London: SAGE Publication,
2001.

74

Elektronska individua

U situaciji kada su tradicionalni putokazi postali manje vani, u
modernom drutvu pojedinac se suoava sa nevjerovatnom mogunou
izbora, od toga kakvi da budemo, kako da se ponaamo, do toga kako da
razmiljamo i kako da ivimo. Meutim, to izobilje danas stvara problem
pojedincu. Neki teoretiari medija istiu da je linost modernog doba neka
vrsta elektronske individue iji identitet oblikuju mediji. Mediji dovravaju
ono to je zapoela industrijska revolucija, i ovjek polako, ali sigurno u
preobilju izbora gubi slobodu izbora. To moe ilustrovati primjer pojedinca
koji, kada se nae u supermarketu ispred rafa koje su popunjene desetinama
istih proizvoda razliitih proizvoaa, ima problem da odlui koji e da kupi.
Fransis Bal upravo naglaava da nas hiperizbor moe paralizovati, jer viak
slobode predstavlja oblik potinjenosti. Ova se tema ve pojavljivala tokom
ezdesetih, ali tada se nije moglo ni pretpostaviti kakvu e odluujuu ulogu
imati mediji u toj evoluciji, neprestano se usavravajui, oni raunaju na
elju ljudi da se razlikuju jedni od drugih, to paradoksalno vodi ka tome da
sve vie lie jedni na druge. e za novinom, koja predstavlja samo jednu
drugu stranu uasnog straha od tapkanja u mestu, ide u korak sa afirmacijom
individualizma. Svojevremeno buntovnike blue-jeans uniseks farmerke,
koje danas nose svi, tako postaju vrsta uniforme, ne manje od odela ili
kravate za mukarce ili kostima za ene.
18
Tehnologija, ljudska prava,
umnoeni mediji i kult autonomije pojedinca otvorili su put, kako to kae
Bal, narcisoidnom individualizmu i on zakljuuje da nas opinjenost
medijima udaljava od poznatog Cogito ergo sum.
19
Po njemu novi kredo
mogao bi glasiti: Komuniciram, dakle postojim.
20

Bodrijar istie da se pod uticajem tehnologije proizvode dvije vrste
stvarnosti ona koja odraava tekui ivot i ona koja je posredovana
tehnikom (virtuelna stvarnost). Virtuelna stvarnost oznaava se kao
nepostojei svijet simuliranog dogaanja u koji se ulazi pomou raunara i
drugih tehnikih pomagala.
21
Skrivajui se iza monitora pojedinci tite svoju

18
Fransis Bal, Mo medija, Beograd: Clio, 1997. 90.
19
Latinski Mislim, dakle postojim.
20
Fransis Bal, Op. cit. 92.
21
Virtuelna se stvarnost u antropolokom i sociolokom smislu moe objasniti kao
tehniko sredstvo za posredno proizvoenje stvarnosti, koja moe znaiti bijeg iz
zbiljske u nepostojeu stvarnost i uspostaviti punu kontrolu nad ovjekom i
njegovim postupcima. (Prema: Dragan Kokovi, Drutvo i medijski izazovi: uvod u
sociologiju masovnih komunikacija, Novi Sad: Filozofski fakultet, 2007. 179)

75

anonimnost i misle da ostvaruju vie uloga i razliith identiteta sa vie grupa
simultano. U kompjuterskoj kulturi mogue su neke udne mutacije
identiteta. Mnogi ljudi na sajtovima za komunikaciju i forumima uzimaju
identitet suprotnog pola, profesije i slino. Entoni Gidens konstatuje da, sa
izuzetkom elektronske pote, kod koje se korisnici uzajamno identifikuju,
niko na internetu ne zna ko je u stvari ko je li muko ili ensko, ili gdje
ivi. Gidens ovo odlino ilustruje pozivajui se na jednu slavnu karikaturu na
kojoj se vidi pas koji sjedi ispred kompjutera. Tekst ispod slike kae: Super
je to na internetu niko ne zna da si pas.
22
Internet postaje mjesto gdje se
ljudi upoznaju, drue, zaljubljuju, vode debatu. Ovaj virtuelni prostor prua
pojedincima nevjerovatne mogunosti izvrtanja istine i samoobmane. Sve je
u redu dok se ovi procesi odvijaju u granicama normalnog, ako se realni svet
ne zameni onim nepostojeim. O patolokoj zavisnosti moe se govoriti kad
monitor kompjutera i svemoni mi postanu centar sveta. Boravak u 'sajber'
prostoru moe vremenom dovesti do metamorfoze linosti i stvaranja novog
'virtuelnog identiteta'.
23

Masovni mediji i nove tehnologije ve su odigrali presudnu ulogu ne
samo u naputanju tradicionalne kulture, nego i u stvaranju njene vizuelne
nasljednice, koju su nekritiki prihvatile generacije koje dolaze. Tu je ve
nagovijeten opasan diskontinuitet u polju vrijednosti. Lako je dokazati da
internet ne moe postati dovoljna i adekvatna zamena za knjigu, koju
dolazee generacije sve manje prihvataju i sve manje itaju.
24
Medijski
sadraji u velikoj mjeri pruaju gledalitu priliku da preko dominacije
virtuelne slike ostvare makar imaginarno bjekstvo iz trivijalne i siromane
stvarnosti. Tako se uz homogenizaciju auditorijuma ostvaruje koncept
medijske dominacije i odravaju se odnosi moi i uticaja. Oigledno je na
televiziji vie razbribrige, zadovoljstva i ljepote nego u stvarnosti. Nikoga ne
brine to je uljepavanje stvarnosti dio medijske manipulacije i vana
pretpostavka poremeaja sistema vrijednosti.
25
Kelner konstatuje da se
televizija moe posmatrati kao povrna jednodimenzionalna pustinja
povrnih slika, i da moe da funkcionie i kao najobinija buka bez smisla i
znaenja. Moemo, takoe, postati prezasieni, ili ravnoduni, prema toku,

22
Entoni Gidens, Sociologija, Beograd: Ekonomski fakultet, 2003. 474.
23
Dragan Kokovi, Drutvo i medijski izazovi: uvod u sociologiju masovnih
komunikacija, Novi Sad: Filozofski fakultet, 2007. 183)
24
Ratko Boovi, Tiina dokolice, Beograd: igoja tampa, 2010. 414
25
Engleski istraivai medija dokazuju da gledaoci koji preko etiri sata dnevno
gledaju televiziju koja se bavi stvarnou nisu u mogunosti da vide stvarnost bez
posredovanja medija. (Ratko Boovi, Tiina dokolice, Beograd: igoja tampa,
2010. 412)

76

brzini i intenzitetu slika, tako da znaenja televizije mogu biti potisnuta u
stranu ili potpuno nestati.
Zakljuak

Marginalizovanje publike u komunikacijskim i medijskim teorijama
prema kojima mediji ubrizgavaju ideje, miljenja i vjerovanja pasivnoj
medijskoj publici, koja se tim uticajima ne moe oduprijeti, karakteristino je
za ranu fazu razvoja medija. Publika se razumijevala kao anonimna masa
preputena manipulativnim mehanizmima masovnih medija, ili se vidjela
kao primalac poruke. Promjena u percepciji i razumijevanju medijskih
publika uslijedila je ezdesetih i sedamdesetih godina 20. vijeka, kad su se
pojavili teoretiari koji su smatrali da su ljudi sposobni donositi line
zakljuke na osnovu medijskih informacija, neke poruke prihvatiti, a neke
odbaciti, te koristiti medije na razliite naine i u razliitim ivotnim
periodima.
Dekodiranje znaenja medijskih sadraja zavisi od svakodnevnog
ivotnog iskustva, obrazovanja, vaeih drutvenih normi, drutvene sredine,
porodinog okruenja, geografske sredine, pa i politike, vjerske ili
ideoloke pripadnosti. Mediji danas u velikoj mjeri utiu na intelektualni
ivot pojedinca, odreuju njegov stav prema svijetu i pojavama. Kako bi se
snaao u sadrajima masovne kulture pojedinac mora kritiki posmatrati te
sadraje. Na taj nain pojedinac postaje aktivni lan drutva koji posmatra
drutvenu zbilju, a oblike popularne kulture koristi promiljeno, svjesno i sa
ciljem postizanja progresivne drutvene promjene.
Da bi se medijska kultura pravilno razumjela, potrebno je konstantno
medijsko obrazovanje
26
u svim obrazovnim podrujima. Medijima treba dati

26
Unesko je jo sredinom sedamdesetih godina prolog vijeka pokrenuo pitanje
obrazovanja za medije. Temeljei ideju na vanosti koju mediji imaju za drutvo,
zatraili su da se na meunarodnom nivou sretnu naunici kako bi razmotrili naine
ukljuivanja medijskog obrazovanja u kolski sistem. Od potpisivanja Deklaracije o
medijskom obrazovanju 1982. godine do danas koncept medijske pismenosti i
medijskog obrazovanja donekle se mijenjao, ali je ostao utemeljen na osnovnoj ideji
komunikacijskim pravima koja proistiu iz osnovnih ljudskih prava koja su
zagarantovana dokumentima meunarodne zajednice, ponajprije Poveljom
Ujedinjenih nacija o ljudskim pravima (1945) i Evropskom konvencijom o zatiti
ljudskih prava i temeljnih sloboda (1950).

77

zaslueno mjesto u obrazovanju kako bi mladi bili medijski pismeni.
27

Vano je da se naui kako da se kritiki dekodiraju medijske poruke,
odnosno da se sadraji medijske kulture itaju i kritiki analiziraju, kao i da
se procijene estetski kvaliteti sadraja. Medijska pismenost podrazumijeva
sticanje saznanja o svim medijima tampi, radiju, televiziji, a neophodno je
izuavati njihovu istoriju, produkcijska i ekonomska naela njihovog
funkcionisanja, traiti odgovor na pitanje ko posjeduje medije, kakva je
koncepcija medijskog vlasnitva i kakve to posljedice moe da izazove kada
je u pitanju koncentracija drutvene moi i komercijalizacija sadraja.
Da bi se to dogodilo, neophodne su aktivistike strategije koje bi
trebalo da razmotre na koji nain mediji, a prije svih televizija i internet,
mogu da se upotrebe kao instrumenti drutvenog progresa. Kritika
medijska pedagogija moe da kultivie graane, pomaui pojedincima da se
oslobode medijskih manipulacija i steknu sposobnost kritikovanja medijske
kulture i dobijanja informacija iz raznovrsnih izvora, omoguujui na taj
nain obavetenim graanima inteligentno politiko rasuivanje.
28
Dakle,
mediji bi trebalo da djeluju kao progresivna snaga u drutvu, koja e raditi na
promovisanju drutvenog prosvjetljenja, to je svakako izazov pred kojim se
nalazi medijska kultura. Kada bi se kod nas moglo dogoditi da u kole bude
uveden predmet koji bi omoguio obrazovanje za razumijevanje medija,
teko je predvidjeti, jer po ovom pitanju zaostajemo za razvijenim zapadnim
drutvima. Zaostatak je najoigledniji u sferi ekonomije i politike, to sa
sobom nosi zaostatke i u drugim oblastima tehnologiji, zakonodavstvu,
obrazovanju i slino.
Umjesto definisanja medija kao pojave opasne po drutvene
vrijednosti, neophodno je preduzeti mjere koje e voditi uspjenoj medijskoj
politici. Pored medijskog obrazovanja u koli potrebne su strategije i zakoni
koji e se temeljiti na pozitivnim evropskim primjerima. Takoe, veoma je
vano uspostaviti nove ljestvice vrijednosti za ta je neophodna
rekonstrukcija javne i medijske sfere. Prije svega ona bi podrazumijevala
slobodu za novinare i autonomiju medijskih kua. Funkcija medija je
drutvena odgovornost, djelovanje u interesu javnosti i potreba pojedinaca,
drutva u cjelini, i posebno manjih osjetljivih grupa kao to su mladi, pa u
tom smislu mediji moraju promovisati kvalitetan program.

27
Pojam medijske pismenosti definisan je na konferenciji o medijskoj pismenosti
1992. godine kao sposobnost pristupa, analize, vrednovanja i odailjanja poruka
posredstvom medija. Ta je definicija usmjerena na koncept medijske pismenosti
koji polazi od medija kao pozitivnih izvora informacija i zabave.
28
Daglas Kelner, Medijska kultura, Beograd:Clio 2004. 558

78

Literatura
1. Bal, Fransis. Mo medija mandarin i trgovac. Beograd:Clio.
1997.
2. Bodrijar, an. Simulakrum i simulacija. Sremski Karlovci-
Novi Sad: Knjiarnica Zorana Stojanovia. 1991.
3. Boovi, Ratko. Tiina dokolice. Beograd: igoja tampa.
2010.
4. Boovi, Ratko. Razbijeno ogledalo. Beograd, Novi Sad:
Savana, Prometej. 1996.
5. omski, Noam. Mediji, propaganda i sistem. Zagreb:
Biblioteka to ita. 2000.
6. Dragievi-ei, Milena. Neofolk kultura publika i njene
zvezde. Sremski Karlovci-Novi Sad: Izdavaka knjiarnica
Zorana Stojanovi. 1994.
7. Fisk, Don. Popularna kultura. Beograd: Clio. 2001.
8. Gidens, Entoni. Sociologija. Beograd: Ekonomski fakultet.
2003.
9. Golubovi, Zagorka. Ja i drugi, antropoloka istraivanja
individualnog i kolektivnog ideentiteta. Beograd: Republika.
1999.
10. J enkins, Richard. Social identity. London and New York:
Routledge. 1996.
11. Kelner, Daglas. Medijska kultura. Beograd: Clio. 2004.
12. Kokovi, Dragan. Drutvo i medijski izazovi: uvod u
sociologiju masovnih komunikacija. Novi Sad: Filozofski
fakultet. 2007.
13. Kokovi, Dragan. Pukotine kulture. Novi Sad: Prometej.
2005.
14. Kokovi, Dragan. Kulturni i etniki identitet. Novi Sad:
Filozofski fakultet. 2003.
15. Kronja, Ivana. Turbo-reaktivna folkestracija. Beograd:
asopis Kvad-art br. 13. 2001.

79

16. Majstorovi, Stevan. U traganju za identitetom. Beograd:
Slovo Ljublje Prosveta. 1979.
17. Panfilova, Tatiana. Identity as problem of today. Series:
Philosophy, Sociology, Psychology and History, Vol. 9. 37-
44, Moscow: State Institute of International Relations,
Russia. 2010.
18. Platon, Drava, Beograd: Kultura. 1969.
19. Potter, W. J ames. Media Literacy. London: SAGE
Publication. 2001
80


Alja Perger
1
Nauna kritika
Doba Fakultet UDC 316.722:355.231./.234
Maribor DOI 10.7251./SOCSR1306080P
Slovenija Prihvaeno: 20. 9. 2013.
alja.perger@net.doba.si

Slovenija- svjetski ampion u teoriji a gubitnik u praksi

Abstract
The purpose of this article is to show the problem of our Slovenian
situation in relation to the lack of necessary interdisciplinary integration and
coordination of educational institutions and commercial organizations. The
samples were exposed separately, in order to show the general background
which caused the aforementioned revision and missed opportunities. The
intention of this article is to search for the answer to the question: How can
educational creation of an individual impact the environment and the
formation of today's values and ambitions and how it came to losing some of
the key roles of the major connectors in the process - scientists and
professors. Needed are actors capable of formulating ambitious key points
for new, direct creation of mutual cooperation, focusing on productivity and
convenience. The present results, by themselves, do not represent a specific
solution for a simple reason- it is not yet identified the environment with its
weaknesses and the need for change. However, not everything is negative.
Those educational institutions, which are already striving in that direction,
and which are described in the article, will continue with its vision and
strategy, and only time will show their work and proper guidance of young
people with a vision for a better understanding of our environment, which is
not completely dormant, but it works ready for a change. However, in order
to reach the desired changes, there are still some difficulties on that way in
which we point out in this paper.

Keywords: Educational processes, culture, ambition, knowledge,
application, innovation.

1
Predava na Doba Fakultetu u Mariboru, Slovenija, e-mail: alja.perger@net.doba.si
81


Apstrakt
Svrha ovog lanka je da pokae problem nae slovenake situacije u
odnosu na nedostatak potrebne interdisciplinarne integracije i koordinacije
obrazovnih institucija i komercijanih organizacija. Uzorci su izloeni
posebno, sa namjerom da se pokae ira pozadina koja je prouzrokovala
pomenute nastale i proputene prilike. Namjera lanka je da traga za
odgovorom na pitanje: kako obrazovno stvaranje pojedinca utie na okolinu
i formiranje dananjih vrijednosti i ambicija i kako je dolo do gubljenja
nekih kljunih uloga glavnih konektora u tom procesu - naunika i profesora.
Potrebni su akteri sposobni za ambicioznije formulisanje kljunih taaka za
novo, direktno stvaranje meusobne kooperacije, usmjeravajui se na
produktivnost i praktinost. Dosadanji rezultati, sami po sebi, ne
predstavljaju konkretno rjeenje iz jednostavnog razloga jo uvijek nije
identifikovano okruenje sa svojim slabostima i potrebom za promjenama.
Meutim, nije sve tako negativno. Te obrazovne ustanove, koje ve streme u
tom pravcu, a koje su opisane u lanku, e nastaviti sa svojom vizijom i
strategijom, a samo vrijeme e pokazati njihov rad i ispravno usmjeravanje
mladih ljudi sa vizijom za bolje razumijevanje nae okoline koja nije sasvim
uspavana, nego djeluje spremna za promjenu. Meutim, da bi dolo do
eljene promjene, jo uvijek postoje neke tekoe na tom putu na koje
ukazujemo u ovom radu.

Kljune rijei: Obrazovni procesi, kultura, ambicija, znanje, primjena,
inovacija.

Uvod

Da bi neko bio u stanju da vidi neto novo, on se prvo mora sam
promijeniti, a posebno u odnosu na svoje prethodnike. A da bi ovjek
pokrenuo neto novo, mora biti snano distanciran od niza svojih nevidljivih
i nejasnih stavova, koji su, prije svega psiholokih porijekla, a koji se
manifestuju samo u verbalnoj formi.
2
Kao to Benedikt kae, da bi smo
nesto vidjeli, ak i tamo gdje drugi ne vide nita, obino se moramo nai u
poziciji iznad nultog horizonta."
3

Poznati antropolog Ruth Benedikt je dola do radikalnog otkria u
svojim istraivanjima tradicionalnih plemena a to je izrazila stavom da
karakteristike linosti odluujue utiu na sve elemente njihove kulture. To

2
Vie o tome vidjeti: Alja Perger, Inkulturacija Socializacija v antropoloki perspektivi,
Maribor: Pedagoka fakulteta, 2000.
3
Ruth Benedict, Obrasci kulture, Beograd: Prosveta, 1976. 8.
82


je kasnije stvorilo odreeni stereotip na osnovu koga se formirao stav kako
su ljudi uvijek i na svim mjestima isti, bez mogunosti za znaajnijom
promjenom, te da obrazovanje ima malu ulogu u promjeni linosti i kulture.
Danas moemo vidjeti da je sve vie ljudi koji su na ovaj ili onaj
nain ukljueni u obrazovni proces, ali moramo priznati kako je jo uvijek
prisutan jednosmjeran i monoton princip transfera znanja u praktinu
primjenu i obrnuto, praksa ponekada izbjegava da trai svoje uporite u
znanju. Smatramo da nije razumno pokuati otkriti samo neka poboljanja u
okviru jednosmjernog toka obrazovnog procesa. Ambicioznije je pronai i
ukazati na uzroke koji omoguavaju da se promjeni sadanji odnos izmeu
teorije i njene primjene u obrazovnom sistemu .
Ovdje moemo dodirnuti nekoliko vanih interesa. Od procesa
socijalizacije pojedinca u okviru obrazovnog sistema (gjde moemo nabrojati
poprilian broj zavisnih faktora) do implementacije nekog obrazovnog
procesa u drutvu. Sve su to neke potrebe specifine lokalne zajednice i
drave. U lanku emo naglasiti kljune prekretnice u kojima vidimo
ogromne deficite u komunikaciji naunika i praktiara.

1. ta je cilj svakog obrazovnog procesa?

Za profesionalno osoblje koje se fokusira na formiranje programa za
uenje, je bitno da ima mogunost da formira planove i programe koji e
omoguiti upotrebu novog znanja. Ova kljuna aplikacija i veza ne poinje i
ne zavrava se samo na pretpostavkama. Cilj svakog obrazovnog procesa bi
trebala biti uenje i koritenje nauenog u praksi. Mnogo puta smo itali
diskusije u mnogim oblastima, gdje se primjeuje da postoji nedostatak
prakse u obrazovanju i prenosu znanja. Mnogi autori, esto citirani, spominju
isti problem ve mnogo godina: problem transfera znanja od njegovorg
nastanka do njegove upotrebe. To moemo ilustrovati u obliku sledeeg
lanca faktora:

ZNANJE - TRANSFER - PRIMJENA - FUNKCIONALNOST - KORIST ODRIVA
UPOTREBA

Poeemo sa idejom kako pravilan kanal komunikacije izmeu
naunika i praktiara ne moe biti pravilno ustanovljen bez uzimanja u obzir
kombinovane uloge svakog od elemenata komunikacije. Takoe, ako
posmatramo slovenaku sredinu, neophodno je naglasiti koliko naunici i
njihova uloga prenoenja znanja na mlae generacije nije usmjerena na
najbolji mogui nain. U ovom trenutku se namjerno neemo dotai bitne
injenice, odnosno, nedostataka odgovornosti i shvatanja svih aktera, kako je
83


znanje u potpunosti besmisleno i beskorisno, ako implementacija grupe
razliitih faktora ne popuni socijalne praznine odreenog vremena i prostora.
Takoe, ne elim da naglasim neke faktore obrazovnog procesa, koji sigurno
odgaaju proces transparentnosti izmeu glavnih aktera teorije i prakse
glavnih preduzetnika. Samo emo pokrenuti neka vana pitanja koja bi
trebala postojati u obe oblasti (nauno znanje i ekonomski prihvatljivi efekti
u praksi) i koja bi se trebala to je prije mogue implementirati. Naroito je
potrebno znati kako stvari izmiu kontroli. Moramo se pripremiti za neki
novi nain evolucije udruivanja, sa potpuno novim pristupima, strategijama,
verifikacijom, i posebno je potrebno biti izloen odgovornosti za svoje
teoretsko pruanje znanja.
Na kraju krajeva, mi moemo samo pruiti znanje da ga razumijemo
kao potroai i da prihvatimo vrijednosti koje imaju korist, dobrobit i
performanse u novom svjetlu naeg drutva, za ta sigurno nije prekasno. Ali
prvo je potrebno prihvatiti istinu da svaki dijalog izmeu naunika i
praktiara mora biti odgovoran prema onih nekoliko vanih faktora u
komunikaciji koje smo naveli u prethodnoj tabeli. Takoe, nedostatak
dijaloga i komunikacije meu naunicima i praktiarima trebaju biti shvaeni
kao razlog kolapsa prethodnih strategija i prihvatiti mogunost da za svaki
sluaj postoji (rijetki) pokuaj da se izdignu kristalno efikasna rjeenja.
Naalost, moramo izabrati samo izmeu dva pravca: jedno, da li da
ostanemo na istom putu sa konformistikim smjernicama koje su prethodno
postavljene i konano prestanemo vremenom razmiljati o napretku drutva i
na kraju se asimiliramo u drugo drutveno okruenje, ili drugo, da li da
formuliemo revolucionarne faktore koji identifikuju neke trenutne izazove i
promijenimo metodu primjene znanja i teorije u praksi. Ostale izbore smo
naalost potroili u prolosti.

2. Blokada u strategijama i vizijama

Vjerovatno ne postoji nijedan bolji poznavalac okolnosti koji se u ovom
trenutku ne bi sloio sa injenicom da se Slovenija danas suoava sa
injenicom da ulazi u tunel bez izlaza. Naravno, do takve situacije nije dolo
preko noi, ali su se sigurno u prolosti pojavili neki pokazatelji koje
odreene grupe, zaduene za primjenu teorije u praksi, nisu znale
identifikovati. Takoe je potrebno znati kako na sve nae razvojne vizije
utiu kulturne strategije nae nacije.
Pojam kultura, u ovom lanku, ne odnosi se samo na umjetnost, kao
faktor koji utie na naa ula i emocije. Naprotiv, treba cijeniti to to postoje
male stvari u ponaanju pojedinca, inherentne samo njemu kao korisniku
kulturnih simbola. Ali antropoloka diferencijacija nije centralna tema ovog
84


rada. Sa ovom kratkom napomenom samo elimo da otvorimo sigurnosni
ventil za otputanje energije, ako se, u budunosti, preselimo u polje kritike
sadanjih operativnih kulturnih strategija i njihovog uticaja na radni proces.

***
Ovde iznosimo tezu da je u potpunosti prolo vrijeme vanosi i
znaaja akademskog, kao i njegove samostalnosti i uticaja. Ovde emo se
ponovo fokusirati na nau socijalnu i kulturnu pozadinu, sa svim uticajima
zainteresovanih strana. Naravno, znanje se ne dobija samo praksom, protiv
teorije, ali ipak se znaenje akademski poelo rapidno mijenjati. Ljudi su
na mnogo drugaije naine kreirali neke efektivne rezultate, razumne i
opipljive ciljeve. S druge strane, operativni sistem je ne neki nain potkopao
njegove akademske performanse.
Ipak, napredak uvijek vodi procesu koji je sposoban da unaprijedi
stare smjernice sa novim putokazima za inovativni razvoj. Posmatrano sa
praktinog stajalita, inovativni procesi ne mogu zauzeti kljuno mjesto bez
prepreke, ako njihova operativna strategija ne ukljuuje uesnike na obe
strane, kako izvore znanja, tako i nosioce procesa u koje je ovo znanje
ukljueno. To je striktno isprepleteno i ovisno jedno o drugom. Mnogo puta
smo vidjeli neke inovativne trendove koji su prikazani da poboljaju
interakciju izmeu organizacija i projekata, ali koji nisu bili toliko korisni.
esto je to prikazano na pretjerano idealistiki nain. "Kompanije i
ekonomija zemalja koje su danas smatrane pogodnim za tranziciju ( prema
mnogim knjigama, politikim i profesionalnim prognozama), socijalno i
ekonomski zaostaju za drutvima i zemljama koje su poele proces tranzicije
(od preindustrijskih ka industrijskim drutvima) prije nekoliko generacija.
To je njima dalo znaajnu prednost, jer sada oko 20% njihovog stanovnitva
imaju vise prednosti od globalizacije modernog svijeta i slobodnog trita."
4

Savreno su logini neki inovativni performansi, produktivnost i
fokusiranje na kreiranje proizvoda sa profitabilnou. Paralelno, kroz vrijeme
je poelo identifikovanje i razvoj obrazovnih procesa i istraivanja. Sistem je
ekonomski razvijen sa zatitom od internacionalne konkurencije. Upravo
zbog toga, mnoge organizacije nisu razvile sistem prenosa i interakcije sa
akademskim procesima i obrnuto, univerziteti nisu morali da misle na
sinergiju istraivanja i razvoja. Moglo bi se dodati: kofinansiranjem
preduzea od strane drave, bez mjera kvaliteta i koristi proizvoda, nije

4
Matja Mulej, Inoviranje navad drave in manjih podjetij z invencijami iz raziskovalnih
organizacij, Koper: Znanstvene monografije, Fakulteta za management, 2007. 17.
85


mogue kreirati konstruktivan dijalog i evoluciju odnosa teorije, prakse i
organizacije.
Takoe, ne moemo razmiljati o evolucijskim putevima dvije oblasti
sinergije kada se deava, naalost esto, da kljuni uesnici nikada ne
uestvuju u empirijskom djelu, provjeravajui primjenjivost znanja. Umjesto
toga, mnoge organizacije, slijepe za kvalitet rada, prate tekuu integraciju
evropskih (i drugih) organizacija, otvarajui brojne konekcije bez konkretne
strategije. Takoe, vrsto stojimo iza toga da mi nepopravljivo zaostajemo u
odnosu na konkurenciju, zbog nedostatka kooperacije izmeu teorije i
prakse. "Dakle, javljaju se politike inicijative da bi Evropa trebala biti to
ukljuenija to je prije mogue, a znanje bi trebalo da bude voeno
ekonomijom (voenom inovacijom).
5
Ali ovde pravi problem poinje.
Dokumenti opravdano zahtijevaju da bi univerziteti i instituti trebali vie
biti otvoreni organizaciji, ali (pogreno) ne zahtijeva se od organizacija i
dravnih autoriteta da pokau otvorenost za radikalnu inovativnu
promjenu."
6

Obrazovne institucije jo uvijek nemaju potrebne resurse da bi se cijeli
posao organizacije, od izuma do inovacije, mogao promijeniti. To je
nedostatak ispravnog razumijevanja znaaja i inovacije- to nije dovoljno da
se kreira i odrava za novac- neophodno je utvrditi cijeli proces inovacije od
strane pojedinanih organizacija, naroito obrazovnih.

3. Neophodno ohrabrenje

Transfer pronalazaka od univerziteta i institucija, koji se zbog njihove
socijalne podjele takoe treba usmeravati prema organizacijama
(kompanijama) koje imaju zadatak stvaranja postupka-od izuma do inovacije
i konkurentnosti. Ono to je danas potrebno su inovativni stilovi voenja za
svaku inovativnu kulturu, i samo na toj osnovi, neke prilike su ustanovljene
za obe organizacije (kao i zaposlenike u njima) da bi se upoznao prostor i
podrka kreiranja otkria- inovativnog procesa.

5
Isto, 17.
6
Isto, 18.
86


Tabela 1: Zato i kako preduzeti univerzitetsku kooperaciju sa kompanijama
7

PREDMET Doprinos lokalnoj i nacionalnoj konkurentnosti.
VIZIJ A Partnerstvo sa kompanijama u auriranju programa i transfera
tehnologije
CENTRALNI
ZADACI
Utvrditi koja akademska jedinica Univerziteta stie jedan ili vie od
sledeih zadataka:
Razvoj kurikuluma i mobilnost nastavnika, studenata i osoblja
preduzea.
Konstantno poboljanje, obuka, saradnja i primjena istraivanja i
razvoja.
STRATEGJ SKI
PLANOVI
Uspostavljanje procedura i struktura, projekata i programa,
ukljuujui identifikaciju potrebnih resursa.

Mnogo puta smo prisustvovali konferencijama, asocijacijama,
raspravama mislei kako i univerzitet i biznis pravilno odgovaraju na
globalne izazove, osvjeavajui njihove strategijske planove i ukljuujui
brojne ambiciozne politike (Tabela 1).
Naalost, moramo dodati da je u oblasti teorije skoro sve napisano perfektno.
Ali u svakodnevnom ivotu, nije ni priblino tome. Nije potrebno biti
strunjak u svakom polju da se odredi potpuni nedostatak veze izmeu
poslovanja i akademskih institucija.
Moda najblie ostvarenju cilja su sledee organizacione forme koje bi
mogle ubrzati kooperaciju univerziteta sa kompanijama u formi dijaloga i
pristupa uslugama:

1. Usluge povezivanja:

Fiziki prisutnih istraivaa i poslovnih aktera na univerzitetima i
velikim kompanijama, kada se iznose opseni programi saradnje. Njihov
zadatak je da obezbijede dovoljno resursa dostupnih eksternim i internim
izvorima inovacije i dobrom liderstvu.

7
Prema: Matja Mulej, Isto, 21.
87


2. Zajedniki konzorcijum univerziteta i privrede:

Konzorcijumi su sada smjeteni u okvire gdje je nemogue formulisati
vanost usluga povezivanja, njihova uloga je da dopune i formiraju centar za
biznis.

3. Profesionalna udruenja i sindikati diplomiranih:

Uprkos praenja pojedinaca u istoj profesiji, nemamo odgovarajue
efikasne mehanizme da bismo bili u mogunosti da koristimo ovo znanje ak
i prije potrebe da se ono pojavi. Potreba je bila kljuni alarm koji je pokazao
kako je stvar izmakla kontroli. Ne postoji strukturni ili poslovni proces u
kratkom roku koji bi mogao ponuditi rjeenje koje bi omoguilo odrivu
operaciju na tritu. Ovo se deava zbog nedostatka praenja znanja i
kvaliteta zadataka, da bi se dolo do razumijevanja i integracije sa ciljem
njegove korisnosti.

4 Gdje je problem i kako ga rijeiti?

Svaki dan svjedoimo izvanrednim idejama, otkriima i inovacijama na
naoj Slovenakoj teritoriji. Sa uenjem svaki put vidimo da je naalost sve
ostalo na ovom nivou prezentacije, veliki halo efekat ako moemo rei. Sa
jedne strane, Slovenija je zemlja koja je u ulozi unapreenja znanja, vjetina
i strategija izuzetna u prvom planu. Ponekad se, kao konkurentni, pojavljuju
organizacije sa najboljim strategijama, treningom i slino. Pa ipak, ne
moemo iskoristiti sve ovo. Problem nije samo u tome to mi ne prepoznamo
pravi trenutak i pravo vrijeme. Najvei problem je sam pojedinac, koji ima
veoma nizak nivo ambicije individualnog menadera, kao i nizak nivo znanja
i ne zna koje smjernice da koristiti da bi inovacija postala glavna nit
njihovog postupka. Opet imamo ljudski faktor meu ljudima prepoznajemo
nedostatak interesa za posao, ne koriste svoje znanje (kad ga ve imaju), a
takoe postoji nedostatak kontrole i nedostatak modernih metoda poslovanja
a kao posljedica toga javlja se niska produktivnost.
Mnogi lideri gledaju samo jedan put, veoma kratak, bez prave vizije.
Kako zaposleni mogu kopirati duh inovatora, inovativne performanse, ako
njihov lider (menader) kontrolie samo to da posao bude rutina, bez
radikalnih promjena i novih pravaca? Naravno, kroz ovo vremenom dolazi i
do stvaranja klime, stvaranja neformalnih grupa, i uspostavljanja obrasca
neaktivnosti i potpune suspenzije kreativnosti i inovativnosti pojedinaca.
Takvo okruenje je opasno za drutvo kao cjelinu, jer formira potpuno
88


pogrenu ideju o tome kako poslovni svijet radi i kako se povezuje sa
korisnim faktorima znanja, to je i cilj svega ovoga.
Slovenija je, naravno, svjesna znaaja inovacije. Naalost, esto
pokuava imitirati akcije drugih zemalja, to dovodi do sljedeih greaka.
Pratei akcije drugih zemalja, prisvajajui ih u svom okruenju, gdje i
okruenje i uesnici ne mogu imati isto razumijevanje. To je stvaranje
pogrene ideje kako je bilo koja inovacija dobra mjera za rjeavanje
problema svake zemlje. Nedostatak ambicije pokazuje injenicu kako bi neki
radikalni pogledi trebali biti kreirani da se popravi teta koja je ve
napravljena, te da se potpuno treba promijeniti strategija i procesi interakcije
sa kompanijama i univerzitetima. Njihovi kritini putevi koji vode do
univerziteta obrazovni kurikulum i sekundarno obrazovanje - a povrh
svega, radikalna promjena uloga glavnih uesnika, nastavnika i profesora.

a) Interdisciplinarna saradnja

Ovo nije samo teorijska postavka sistema, nego izgradnja vjetina i volje
za interdiciplinarnom kooperacijom, koja do danas nije pronaena. Veoma
mali broj interprofesionalnih timova, kao i uenici i studenti ne dobijaju ni
metode ni nita to bi interdisciplinarna saradnja znaila i koje bi posljedice
bile.

b) Teorija sistema i znaajna obuka

Neophodno je ustanoviti i postaviti takozvane tehnike usluge i opremu
koja bi omoguila trenutno empirijsko istraivanje u vrijeme ankete,
ukljuujui mnoge diplomirane i ostalo osoblje koji su sposobni da rade sa
istraivakim organizacijama.

c) Subjekti univeziteta i kompanija

Konekcija nestaje. Ne postoji model, ambicija, strategija ni vizija. Ovo
je jedan od kljunih razloga za nedostatak integracije i gubljenje dijaloga.
Zbog nesavrenih sistema pomenutih u lanku, ne postoji materijal na
osnovu kojeg bi se gradila zdrava i korisna veza koja bi formirala ideje
kompanija i korisno znanje u nekoliko oblasti u isto vrijeme.

d) Vrijednosti kod pojedinaca u Sloveniji

Iako je velika veina saglasna da vrijednosti nisu glavni razlog
neuspjeha integracije obrazovnog sistema i poslovanja, mi se strogo
89


zalaemo za injenicu kako su vrijednosti kljuni momenat. Mi smo
fokusirani na rezultate, vjerovatno manje nego veina nacija na svijetu;
imamo veliki nedostatak samopouzdanja i vizije u budunosti, u isto vrijeme
koristimo staromodne pristupe i zatvoreni smo za razmjenu internacionalnog
iskustva. Naalost, vrijeme za novine u naoj zemlji je zauvijek prolo.

Zakljuak

U Sloveniji postoji nekoliko obrazovnih programa koji pokuavaju
fokusirati studente na inovativne performanse. Mnogi od njih su programi sa
velikim naunim imenima. Meutim, ta vidimo? Problem nastaje u dva
pravca. Prvo, broj studenata u ovim programima je nizak, da bi bili sposobni
da koriste svoje znanje i da promjene sadraj veze izmeu ekonomskih i
drutvenih situacija u Sloveniji. Drugo, kao rezultat takvog studija je
nedostatak karakteristine nadlenosti u naoj sredini. to znai da
univerzitet ne moe prodati svoje proizvode? Prema tome, pitamo se kako
mladi ljudi koji tek ulaze na univerzitet mogu prepoznati znaaj inovativnih
programa ako imaju prethodne institucije koje nisu vjerovale u znaaj i korist
inovacija i u stalni proces promjena? Prenos inovacija sa univerziteta u
organizaciju (kompaniju) potreban je da bi one kasnije postale inovatori na
tritu ili ostvarili odreena postignua. Za to su bili potrebni aktuelni radni
uslovi, ali nisu postojali. To ne zavisi samo od racionalnih i materijalnih
komponenti. Takoe zavisi i od emotivnih komponenti."
8

Pored negodovanja mnogih, ak i nosilaca znanja, koje moemo
predvidjeti, postoje neke tenje za usvajanje drugog i drugaijeg. "Dati
pogledi na ivot moraju biti uniteni da bi se kreirao novi prostor za nove
poglede na svijet."
9
to se prije gore pomenuta injenica desi, bre e neke
promjene dozvoliti nove korake. Ovaj put, na pozitivniji, praktiniji i prije
svega korisniji nain.

8
Isto, 147.
9
Karl G. J ung, lovek i njegovi simboli, Ljubljana: Mladinska knjiga, 2003. 297.
90


Literatura

1. Benedict, Ruth. Obrasci kulture. Beograd: Prosveta. 1976.
2. J ung, K.Gustav. lovek in njegovi simboli. Ljubljana: Mladinska
knjiga. 2003.
3. Mulej, Matja. Inoviranje navad drave in manjih podjetij z
invencijami iz raziskovalnih organizacij. Koper: Znanstvene
monografije, Fakulteta za management. 2007.
4. Perger, Alja. Inkulturacija Socializacija v antropoloki perspektivi.
Maribor: Pedagoka fakulteta. 2000.
5. Perger, Alja. Akulturacija, asimilacija in multikulturalizem v ZDA (
magistrsko delo), Ljubljana: Fakulteta ta drubene vede. 2008.


91

Bojana Miodragovi
1
Osvrt
Filozofski fakultet UDC 316.728:640.43
Novi Sad DOI 10.7251/SOCSR1306091M
miodragovic89@gmail.com Prihvaeno: 12. 11. 2013.

Kafana kao modus vivendi
2

Savremena sociologija se nalazi pred znaajnim izazovom. Uoljiva
je tendencija poveanja mikrosociolokih disciplina, argumentovano, ali i ne.
Na sociolog Dragoljub B. orevi uinio je znaajan doprinos savremenoj
sociologiji kroz ukazivanje panje na znaajnu socioloku instituciju,
posebno na Balkanu i u Srbiji kafanu. Rej Oldenburg (Ray Oldenburg) je
upotrebio odlian naziv za ove ustanove imenovao ih kao sjajna trea
mjesta
3
. U okviru ireg teorijskog diskursa u savremenoj sociologiji,
oznaenog kao sociologija svakodnevnog ivota, postoji socioloki diskurs
koji se oslanja na interakciju meu ljudima koja kroz tumaenja, znaenja
pojedinih simbola, predstavlja sutinsko mjesto, smisao i znaaj ovjekovog
djelanja, a oznaava se kao simboliki interakcionizam. Interakcija je
zasnovana na znaenjima koje akteri pridaju uzajamnim akcijama. U kafani,
kao mjestu struktuisanom spletom ovakvih interakcija, profesor orevi
inicira istraivanja vanog sociolokog diskursa, te pokree novu socioloku
disciplinu - kafanologiju, za koju predlae da se svrsta unutar neke od
pojedinanih sociologija - sociologije svakodnevnog ivota ili sociologije
naselja, odnosno unutar jedne od posebnih sociologija, sociologije kulture.
U Zborniku koji je predmet ove analize, profesor orevi je
objedinio briljivo sakupljene radove i lanke, priloge koji koncentriu
doprinose autora iz nauke o drutvu, ali i drugih nauka (s obzirom da se
sociologija kafane ili kafanologija imenuje kao interdisciplinarna nauka),
nastalih za potrebe upoznavanja sa novom disciplinom i uoavanje znaaja
kafane za prostor Balkana. Egzistencija ideja koja gradi hipotezu da je
kafana socioloka laboratorija, obiljeava povod osnivanja sociologije
kafane.

1
Student master studija iz sociologije na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu,
miodragovic89@gmail.com
2
Dragoljub B. orevi, Kafanologija, Beograd: Slubeni glasnik, 2012.
3
Ray Oldenburg, The Great Good Place: caf, cofee shops, community centers, beauty
parlors, general stores, bars, hangouts and how they get you trough the day,
Marlowe&Company, New York, 1997. 19.

92

U Zbornik je uvrten veliki broj kvalitetnih, nauno i literarno
obojenih radova, koji predstavljaju doprinos prouavanju kafane kao
drutvene institucije, a sistematizovani su u tri osnovne cjeline: Socioloka
kafanologija, Istorijsko-etnoloka kafanologija i Novinarsko-knjievna
kafanologija. Sumirajui platforme za novu naunu disciplinu u radove
autora razliitih naunih oblasti, koje su i same odrale ovu laboratoriju
ivom, inspirativnom, riznicom anegdota, posebnih normativa i jedne kulture
izdvojene od svakodnevnice, druge dimenzije ivota i stvaranja, pogovor, kao
smjernicu i odrednicu daljeg razvoja kafanolokih istraivanja pie dr
Ljubinko Pui.
Autori koji su doprinijeli gradnji ovog Zbornika, kau da je fenomen
kafane specifian socioloki prostor za razvoj individualnog i grupnih
identiteta, te da nimalo nije zanemariv uticaj na ivot pojedinaca, grada, kao
ni cjelokupnog drutva. Kafana je bila prva demokratska institucija i prostor.
Za uee u njemu nije bila potrebna ni pismenost, ni ulanjenje ni
disciplina koju sobom nosi pripadnost bilo kakvoj drugoj organizaciji. Bila je
to prva intitucionalizacija slobode misli; tu su se formulisali prvi objektivni
zahtjevi narastajueg drutva.
4
Dakle, postoji i povratni uticaj drutvenih i
urbanih konteksta na kafanski ivot. Ovakvo djelovanje, koje proizlazi iz
kafanskog okruenja, posebno se odraava na strukturalne elemente kultura,
sa akcentom na simboliki sistem. Interakcije, razmjene, prihvatanja i
potvrivanja koja se u kafani ustolie, ostavljaju nimalo zanemariv peat na
dalji razvoj simbolikog, a samim tim i kulturnog i drutvenog razvoja svoje
epohe.
U prvom dijelu Kafanologije, sa aspekta nauke o drutvu, zapoinje se
utemeljenjem pojmovno-kategorijalnog aparata, odnosno, osnovnih pojmova
koji su doveli do razvoja ove discipline, pa se kafanologija definie kao:
Interdisciplina koja, temeljei se na proimanju teorijsko-metodolokih
koncepata istorije, etnologije/antropologije u sociologiji, prouava drutveno-
istorijsku pojavu kafane kao drutvene institucije, njenu prolost, sadanjost i
budunost.
5

Predmet njenog prouavanja, kafana, odreuje se kao ustanova,
javna gradska socioprostorna mikrotvorevina polifunkcionalnog karaktera:
drutvenog, ekonomskog, politikog i kulturnog. Konkretnije, ona je javni
i/ili polujavni urbani prostor namijenjen druenju, dokolici, zabavi,
hedonizmu, ljubavi, patnji, pijenju (najprije i najvie kafe, erbeta, aja,
okolade, likera, a, potom, u nemuslimanskom svijetu, i alkoholnih pia),
puenju, jedenju, pijanenju, boemstvu, poroku (prostituciji, kockanju,

4
Dragan Stojanovi, Kaldrma i asfalt, Udruenje za drutvenu istoriju, u: Dragoljub B.
orevi, Kazuj krmo Derimo, Beograd: Slubeni glasnik, 2012. 17.
5
Dragoljub B. orevi, Kafanologija, Beograd: Slubeni glasnik, 2012. 15.

93

narkomaniji haiu, opijumu), irenju informacija, formiranju javnog
mnjenja, trgovakim i pravnim poslovima razliite vrste (od legalnih do
nelegalnih), politikim raspravama i spletkarnju, stranarenju, tajnama i
zavjerama, istorijskim inicijativama, okupljanju ljudi od knjige i pera, tj.
formiranju literarnih foruma, ostvarenju razliitih umjetnikih projekata
(muzikih, pozorinih, likovnih) i tome slino.
6

Prvi dio knjige posveen je analiziranju nastanka same kafane, njenog
porijekla i razvoja, koji nije odolio uticajima modernizacije. Nastao u
poetku kao mjesto okupljanja ljudi i dokolice, kafanski ivot je poprimio
vrlo vana obiljeja lidera u formiranju javnog mnjenja. Velika dostignua
industrijalizacije i modernizacije nale su svoje mjesto u kafani, poeci
vanih istorijskih deavanja smjeteni su u kafane, a posebno je znaajna
injenica da su kafane, kao javni prostori, bile mjesto okupljanja graanske
javne sfere, koja je veinom uobliavala glavnu struju miljenja o aktuelnim
temama, te, uz to, mjesto gdje je tampa, kao izraz glasa javnosti i potrebe za
irenjem informacija, literarnih i likovnih izraza, stavova i, posebno vano,
drutvene kritike, nastajala i dalje se distribuisala, to nam govori o brojnim
funkcijama ove javne ustanove, o politikoj, ali i duhovnoj funkciji. Autor
primjeuje, takoe, to kako su se promjene koje su dolazile sa Zapada, a koje
se odnose na javni ivot, adaptirale u uslovima na Balkanu i Srbiji. Kafanski
ivot, podijeljen na periferne kafane i kafane u gradu, nije lako podnosio
proevropske i demokratske inovacione struje i miljenja, te je samo pojaao
jaz izmeu sela i grada, te stvorio karakteristinu polarizaciju na urbane,
civilizovane i ruralne, primitivne kafane, a samim tim i gosti tih kafana
svrstani su u navedene kategorije. Navedena polarizacija, kao i konstatacije o
uslovljavanju struja miljenja i ponaanja, korespondira interakcionistikom
stanovitu da znaenja i razumijevanja simbola nisu konstantna, ve da su
determinisana uslovima i vremenom u kojem se interakcija odvija, da zavise
od vremena interpretacije, znaenja koje akcija ima za aktera i kakvo e
znaenje pridavati svom djelanju, te kakvo e znaenje oekivati od
djelovanja drugog aktera. Opisivanje provoenja ovih promjena i razvoj
kafane u tom kontekstu, simboliki i realno pokazuje sliku izgradnje
demokratskih institucija i provoenje modernizacije na istim prostorima.
Provoenje promjena i napredak u kafani predstavljao je sliku napretka i
promjena u drutvu, koje su se ogledale kroz javno mnjenje i veliki broj
informacija koje su se plasirale iz kafana.
Vrijedno je obratiti panju na formiranje socijalnih miljea u
kafanama.
7
Grupisanje odreenog broja osoba slinih obiljeja povodom

6
Ibid. 57.
7
Gerhart ulce (Gerhard Schulze) upotrebljava pojam miljea da bi opisao osnovne strukture
savremenih drutava, te u tom smislu govori o poveanoj unutranjoj komunikaciji unutar

94

slinih interesa, te ostvarenje specifinog naina komunikacije kod njih,
predstavlja dio njihove socijalizacije. Georg Zimel (Georg Zimmel) je,
odreujui drutvo kao uzajamno djelovanje individua prilikom traganja za
motivima koji pokreu individue da budu zajedno i da stvaraju sadraj iji je
forma udruivanje, zakljuio da je taj osnovni motiv nagon drutvenosti, kao
forme igre zdruivanja i kao mutatis mutandis forme koja se prema svojoj
sadrajno odreenoj konkretnosti odnosi kao umjetniko djelo prema
stvarnosti. Razliiti miljei se formiraju u razliitim tipovima kafana.
Istraivanje tzv. kafanskog miljea otkriva podatke znaajne sa aspekta
drutvene stratifikacije, ali i govori o rodnoj zastupljenosti u kafanama.
Podaci dobijeni empirijskim istraivanjima pomau da se reflektuje slika
odreenih grupa, socijalnih miljea, ali i cijelog drutva. Pomenuti stavovi
Zimela ukazuju na to da se moe doi do neke vrste otuivanja drutvenih
formi kada one prestanu da slue nekom cilju izvan sebe i postanu same sebi
cilj, te tako postanu prazne forme bez sadrine, igra za sebe, bez zdruivanja.
Ovo Zimelovo upozorenje moe posluiti kao podstrek nastavku istraivanja
i razvoja kafanologije, u uslovima visokog tehnolokog razvoja i otuenosti
svih nivoa drutva, te manifestacije istog i upozoravajuih poruka koje dolaze
iz kafane (samci za stolom, tehnoloka dostignua u ulozi sustolnika i sl.).
Navedeni aspekt socijalizacije treba imati u vidu posebno danas kada se
prouavaju savremene grupe, naroito miljei koji okupljaju mlade,
nezaposlene i radno sposobne ljude, a koje kategorije zauzimaju znaajan dio
kafanskog miljea i ije kolektivne predstave
8
, kako ih naziva Emil Dirkem,
vode porijeklo iz kafane kao idejnog jezgra koje oblikuje kolektivnu
svijest
9
. Znaaj kafane i kafanske scene u njihovoj socijalizaciji na visokom
je nivou, te se kao determinanta u ponaanju i djelovanju jasno ispoljava, a o
svemu ovome Kafanologija prua vrijedne i zanimljive rezultate istraivanja.
Jo jedan nain sagledavanja posebnosti kafanskog prostora je
sagledavanje kafane kao fenomena koji donosi osoben nain komunikacije,
odvojen od vanjskog svijeta. Govorei o komunikaciji unutar kafana,
neophodno je podsjetiti da Habermas (J rgen Habermas) istie da jezik
ispunjava tri funkcije: kulturnu reprodukciju, drutvenu integraciju i
socijalizaciju.
10
Simbolika verbalne i neverbalne komunikacije otvara pogled

miljea, kao i o tome da definiciji socijalnog miljea pipadaju osobe sa slinim obiljejima u
pogledu naina ivota, starosnog doba i obrazovanja.
8
Kolektivne predstave, prema svome sadraju, mogu se razvrstati na ideje i norme, s
obzirom da li one ine logiki osnov drutvenih misli, iskustava, saznanja i vjerovanja ili
regulativni osnov drutvenih odnosa.
9
Milan Tripkovi, Socioloke teorije, Novi Sad: Institut za filozofiju i sociologiju, 1992.
141.
10
Miel Lalman, Istorija sociolokih ideja, Beograd: Zavod za udbenike i nastavna
sredstva, 2004. 155.

95

na jedinstven normativni sistem, vrijednosti, poseban jezik i znaenja koja,
na nain koji se samo u kafani moe ostvariti, kroz aktere kafanske scene,
pokazuju i distribuiu emotivna stanja i poruke usmjerene na odreene
pojedince, grupe ili cjelokupnu kafanu. Ovaj nivo komunikacije, ako
uzmemo u obzir da kafana reflektuje drutvenu scenu, ukazuje na potrebu
jedinstvenog izraza koji se ne moe ostvariti u vanjskom svijetu ili bilo kojoj
drugoj ustanovi, osim u kafani, gdje te poruke imaju nedvosmisleno
znaanje. U kafanskom prostoru, slijede se obiajno uspostavljene norme i
zakonitosti, koje moda jesu pretrpile izmjene podstaknute reprodukcijom
drutva, ali koje uvijek odraavaju konsenzusni stav kafanskog miljea,
izraen kroz komunikativno djelanje.
11

iroko rasprostranjeni kafanski prostor obiljeen je svojevrsnim
aktivnostima, djelovanjem i djelanjem. Prema Veberu (Max Weber), djelanje
je samo ono ponaanje koje ima neko znaenje za onoga ko obavlja radnju,
dok drutveno djelanje podrazumijeva da je nosilac radnje, pored toga to
pridaje neko znaenje svojem djelanju, mora svoje ponaanje djelanje
orijentisati prema oekivanom ponaanju drugih, dakle, dvostrano. Veber
je drutveno djelanje klasifikovao idealnotipski u etiri tipa: ciljno
racionalno, vrijednosno-neutralno, tradicionalno i afektivno. Tradicionalno i
afektivno djelanje obiljeavaju kafanski prostor i odlika su kafanskih aktera.
Atmosfera, ustaljena praksa i obiajne norme diktiraju ponaanje i djelanje u
kafani. Tradicionalno djelanje podrazumijeva djelanje u skladu sa
uobiajenim i ustaljenim navikama. Afektivno djelanje je ponaanje na
osnovu afekata, emocija i drugih manifestacija duevnog stanja. Cilj ovog
djelanja je u samom ponaanju, dakle, u manifestaciji, a ne u planskom i
svjesno usmjerenom djelanju. Kada se uzmu u obzir elementi kafane kao to
su muzika i pie, ceremonije razbijanja aa, naruivanja muzike, aavanja
pjevaice (koje se moe posebno analizirati) i niz drugih, afektivnih
postupaka, emotivna podloga postaje temelj i orijentir svakog poteza u
kafani.
Zbornik profesora orevia otkriva jednu novu dimenziju bavljenja
naukom, sa mnogo socioloke imaginacije, beskompromisnim ocjenjivanjem
kafanskog ivota prolosti i sadanjosti, bez ustruavanja od pomena naziva i
kritike svake poznatije i nepoznatije kafane, koju su uesnici ove studije o
kafani posjetili. Nakon opsenog ukazivanja na teorijske poveznice i
paradigme ove discipline, drugi i trei dio zbornika su rezervisani za analize
interesantnog i specifinog dijela kafanskog habitusa. Lagodnost u
diskusiji o kafanskim obrascima, pravilima kafanskog ivota, kafanskoj

11
Habermas naziva komunikativnim interakcije u kojima se uesnici slau da sporazumno
usklauju svoje planove djelanja, postignuti dogovor biva tada determinisan po mjeri
intersubjektivne priznatosti zahtjeva za punovaanou. Ibid. 157.

96

etimologiji, istorijatu najpoznatijih beogradskih i drugih kafana u Srbiji,
ukazivanju na ulogu Cigana i temelje koje su oni postavili u kafani, analiza
aktuelnih kafana i njihovih najaktuelnijih oblika, te njihova meusobna
komparacija, odiu duhom kafanskog prostora, oigledno veoma linog za
prireivaa zbornika, ali i za sve autore koji su priloili ovoj studiji. Posebu
dra i neizostavan prilog nauci o kafani daju redovi poezije i proze uvrteni u
zbornik, bez kojih ne bi bilo smisleno pisati ovako neto, jer, na kraju
krajeva, autori koji su nam ostavili u naslijee svoja literarna i likovna djela,
napravili su ih veinom u kafanama ili usko vezano za kafanski prostor.
Umjetnika nota kafane govori o njenoj posebnosti, kao o ustanovi koja je i
to donosila njenim posjetiocima, jednim da uivaju u umjetnosti, drugima da
je stvaraju. Zbornik Kafanologija i jeste namijenjen onima koji prepoznaju
vrijednost kafanskog duha, koji cijene ovu ustanovu i njen znaaj od nastanka
do danas, koji ne prezaju od slobode uma i kritike nastale i uvrene u
kafani, njenim pravilima i njenom sudu, koji uvaavaju pustolovnost stvarnih
boema, te primjeuju isezavanje stvarne kafane, njeno utapanje u
mainstream-u. Vie se u sredstvima za masovno prenoenje poruka no u
strunim asopisima nagovjetava budunost kafane ona e biti bez dima,
pjesme i bakia.
12
Budunost ove institucije izvjesna je samo u pogledu
toga da e uzimati nove oblike, prilagoavati se duhu vremena i ljudi. Ali
izvorni duh kafane, kao spomenik autentinog mjesta roenja velikih ideja i
misli, bie ouvan samo u ponekom zabaenom mjestu, naih prostora, ali,
zahvaljujui profesoru oreviu, i u Kafanologiji i u novoj disciplini koja e
nam, nadamo se, donijeti nove literarne i naune plodove, istraivanja kao to
je ovo.

12
Dragoljub B . orevi, Kazuj krmo Derimo, Beograd: Slubeni glasnik, 2012. 48.

97

Literatura
1. orevi, B. Dragoljub. Kafanologija. Beograd: Slubeni glasnik. 2012.
2. orevi, B. Dragoljub. Kazuj krmo Derimo. Beograd: Slubeni glasnik.
2012.
3. Lalman, Miel. Istorija sociolokih ideja. Beograd: Zavod za udbenike i
nastavna sredstva. 2004.
4. Ray, Oldenburg. The Great Good Place: caf, cofee shops, community
centers, beauty parlors,
general stores, bars, hangouts and how they get you trough the day, New
York:
Marlowe&Company. 1997.
5. Tripkovi, Milan. Socioloke teorije. Novi Sad: Institut za filozofiju i
sociologiju. 1992.
UPUTSTVO AUTORIMA

1. OPREMANJE LANKA. Nauni radovi trebaju biti oblikovani i
opremljeni na sljedei nain:

a) Rukopis treba pripremiti raunarski u novinskom proredu 1 taka -
Line Spacing (1). Tip slova treba biti Times New Roman u
latininom kodnom rasporedu. Veliina slova teksta 12 a veliina
slova apstrakta I kljunih rijei 11 italic.

b) Obim rada treba biti do 10-12 kucanih stranica ili oko 400 redova,
ili oko 3 500 rijei, ili oko 21 000 karaktera bez razmaka ili oko 24
000 karaktera sa razmakom.

c) Tekst treba biti lektorski i tehniki obraen.

d) Naslov lanka treba da bude jasan i saet. Naslov treba da obavezuje
tekst i da to vjernije opisuje sadraj lanka. U interesu je i autora i
asopisa da se koriste rijei prikladne za indeksiranje i pretraivanje.
Ako takvih rijei nema u naslovu, poeljno je da se naslovu pridoda
podnaslov.

e) Uz naslov lanka treba da se navede ime i prezime autora, nauni i
struni stepen, nauno-nastavno, nauno-istraivako, nauni ili
struno zvanje, te puni naziv i mjesto ustanove u kojoj autor radi.

f) Uz lanak treba biti priloen apstrakt, koji treba da sadri kratak
presjek sadraja o kojem e se govoriti, na srpskom i engleskom
jeziku. Pored apstrakta, treba navesti kljune rijei, takoe na
srpskom i engleskom jeziku.

g) Rukopis treba predati u elektronskom obliku. Recenziranje rukopisa
vri se anonimno.

NAPOMENA: Dostavljanjem rukopisa autor potvruje da je
saglasan sa prenosom autorskih prava na asopis.

2. UREENOST LANKA. Svaki rad u asopisu treba da potuje
standarde ureenosti kojima se definiu: pisanje apstrakta, rezimea,
S O C I O L O K I D I S K U R S
99
kljunih rijei, tabelarni i grafiki prikazi, citiranje, napomene,
reference i drugi kriterijumi ureenosti.

) Apstrakt je kratak informativan prikaz sadraja lanka koji
itaocu omoguava da brzo i tano ocijeni njegovu relevantnost. U
interesu je i urednitva i autora da saeci sadre termine koji se esto
koriste za indeksiranje i pretragu lanaka. Sastavni dijelovi apstrakta
su cilj istraivanja, metodi, rezultati i zakljuak. Apstrakt treba da
ima od 100 do 250 rijei itreba da stoji izmeu zaglavlja (naslov,
imena autora i dr.) i kljunih rijei nakon kojih slijedi tekst lanka.
Osim Srpskog jezika, lanak obavezno mora da ima i apstrakt na
engleskom jeziku. Izuzetno, umjesto na engleskom, apstrakt moe
biti dat i na nekom drugom jeziku rairene upotrebe u naunom polju
sociologije. Za apstrakte na stranim jezicima, autor lanka mora
obezbjediti kvalifikovanu lekturu, odnosno gramatiku i pravopisnu
ispravnost, prije dostavljanja lanka urednitvu.

c) Rezime (nije obavezan) treba da bude u strukturisanom obliku.
Duina rezimea moe biti do 1/10 duine lanka. Rezime se daje na
kraju lanka, nakon obaveznog odjeljka Literatura.

d) Kljune rijei su termini ili fraze koje najbolje opisuju sadraj
lanka za potrebe indeksiranja i pretraivanja. Treba ih dodjeljivati s
osloncem na neki meunarodni izvor (popis, rjenik ili tezaurus)
relevantan za nauno polje sociologije. Broj kljunih rijei ne moe
biti vei od 10. Kljune rijei daju se jeziku na kojem je dat apstrakt.
U lanku se daju neposredno nakon apstrakta, odnosno rezimea.

e) Prethodne verzije rada. Ako je lanak, u prethodnoj verziji, bio
izloen na skupu u vidu usmenog saoptenja (pod istim ili slinim
naslovom), podatak o tome treba da bude naveden u posebnoj
napomeni, po pravilu pri dnu prve strane lanka.
f) Navoenje/citiranje u tekstu. Citiranje je doslovno navoenje tuih
rijei u vlastitom tekstu. Citat podrazumijeva da se dio teksta
preuzima bez ikakvih izmjena i da se vidljivo obiljeava, obino
navodnicima, uz navoewe bibliografskih referenci u fusnoti.

Nain pozivanja na izvore u okviru lanka treba biti u skladu sa
CITIRANJEM PREMA IKAGO STILU
(F) u fusnoti
(B)- u bibliografiji, popisu literature na kraju

100
jedan autor- knjiga
(F) an Bodrijar, Pakt o lucidnosti ili inteligencija Zla, Beograd: Arhipelag,
2009. 16.
(B) Bodrijar, an. Pakt o lucidnosti ili inteligencija Zla. Beograd: Arhipelag.
2009.

dva ili tri autora - knjiga
(F) Ivan ijakovi i Dragana Vili, Sociologija za ekonomiste, Banja Luka:
Ekonomski fakultet, 2013. 286.
(B) ijakovi, Ivan i Dragana Vili. Sociologija za ekonomiste. Banja Luka:
Ekonomski fakultet. 2013. (PAZI: ovde samo prvi autor ide prezime pa ime,
ostala dva ime pa prezime)

etiri i vie autora - knjiga
(F) Vladimir Jokanovi i dr. (et al.), Bibliotekarski leksikon, Beograd: Nolit,
1984. 311.
(B) Jokanovi, Vladimir, Fahrudin Kalender, Emil Popovi, Milo
Stojanovi. Bibliotekarski
leksikon. Beograd: Nolit. 1984.

poglavlje ili neki drugi deo knjige
(F) Bojana Hritova, "Nekoliko rei o akademiku Aleksandru mladenoviu",
u Biblioteke usluge: zbornik radova, urednik Sreten Ugrii,
Beograd:Zajednica matinih biblioteka Srbije, 2008. 193-201.
(B) Hritova, Bojana. "Nekoliko rei o akademiku Aleksandru
mladenoviu". u Biblioteke usluge: zbornik radova, urednik Sreten Ugrii,
193-201. Beograd:Zajednica matinih biblioteka Srbije, 2008.

ISTO J E SVE KOD Elektronskih knjiga, samo sa posle godine, odnosno
stranice doda adresa posete, recimo,
http://lukic.nb.rs/scr/digital.php?collection=books&ID=II-297212 (
28.05.2011).

lanak u asopisu
(F) Dragana Raevi, "Uticaj nekih socijalnih subjekata na medijsku
kulturu", Socioloki diskurs god. II, br. 4 (2012):59-83.
(B) Raevi, Dragana. "Uticaj nekih socijalnih subjekata na medijsku
kulturu". Socioloki diskurs god. II, br. 4 (2012):59-83.

KADA JE DVA ILI VIE AUTORA, postupak reanja autora je isti kao kod
knjiga.

101
lanak u online asopisu
(F) Miroslav Vujovi, A newly-discovered Roman altar from Surin,
Starinar br. 59 (2009),
http://www.doiserbia.nb.rs/img/doi/0350-0241/2009/0350-
02410959149V.pdf ( 10.05.2011), DOI 10.2298/STA0959149V.
(B) Vujovi, Miroslav., A newly-discovered Roman altar from Surin.
Starinar god. 59 (2009), http://www.doiserbia.nb.rs/img/doi/0350-
0241/2009/0350-02410959149V.pdf ( 10.05.2011), DOI
10.2298/STA0959149V.

preuzeto sa web sajta

(F) "Fudbal kao koreografija. O odnosu izmeu interakcije u igri i
improvizacije u plesu", Socioloski diskurs, http://socioloskidiskurs.com/wp-
content/uploads/2013/03/SD4-Gabriele-Klein-sr.pdf (preuzeto 22.5.2013).
(B) "Fudbal kao koreografija. O odnosu izmeu interakcije u igri i
improvizacije u plesu". Socioloski diskurs. http://socioloskidiskurs.com/wp-
content/uploads/2013/0/SD4-Gabriele-Klein-sr.pdf (preuzeto 22.5.2013).

NAPOMENA: Rad koji je ve objavljen u nekom asopisu ne moe
se ponovo objaviti (pretampati), niti pod slinim naslovom niti u
izmjenjenom obliku. Odgovornost u ovom smislu snosi autor lanka,
a nepravilnosti nastale povredom ovog pravila bie javno predoene
u sljedeem broju asopisa. lanci koji ne budu ispunjavali tehnike
uslove predoene ovim uputstvom, nee biti publikovani niti e biti
vraeni autoru.

UPUTSTVO RECENZENTIMA

1. Recenzent treba da bude kompententan za nauno polje sociologije.
Kompetencija ove vrste dokazuje se naunim i nastavnim zvanjem
recenzenta. Recenzent mora da bude vieg naunog ili nastavnog
zvanja u odnosu na autora rada osim u sluaju kada je autor rada
redovni profesor na Univerzitetu. U tom sluaju recenzent moe da
bude jednakog nauno-nastavnog zvanja kao i autor lanka.

2. Recenzija treba da sadrava imena, afilijacije i zvanja svih
recenzenata.

102
3. Recenzija mora minimalno sadravati:

1. Ocjenu originalnosti, odnosno naunog
doprinosa rada.
2. Ocjenu aktuelnosti rada.
3. Ocjenu primjenjene metodologije.
4. Prijedlog za kategorizaciju naunog rada.
5. Ocjenu koritene literature.
6. Saglasnost za objavljivanje rada.
7. Svojerune potpise recenzenata.

3. Svaki lanak ocjenjuju najmanje dva recenzenta.

OBRAZAC RECENZIJE

Ime i prezime
recenzenata

Nastavno-nauno
zvanje recenzenata

Ocjena
originalnosti i
naunog doprinosa
rada.

Ocjena aktuelnosti
rada

Ocjena primijenjene
metodologije

Prijedlog
kategorizacije
naunog rada

Ocjena koritene
literature

Saglasnost za
objavljivanje rada

103
Datum i mjesto

Potpis

INSTRUKCIJA RECENZENTIMA ZA KATEGORIZACIJU
NAUNIH RADOVA

Radovi, prema karakteru, moraju biti nauni. Kategorizacija naunih
radova se utvruje prema sljedeim kriterijumima:

) Originalni nauni rad je onaj rad u kome se prvi put objavljuje
tekst o rezultatima sopstvenog istraivanja ostvarenog primjenom
naunih metoda. Tekst mora omoguavati obnavljanje istraivanja te
da se utvrene injenice mogu provjeriti. Rad po pravilu treba da
bude organizovan prema emi IMRAD (Introduction, Methods,
Results and Discussion).

b) Pregledni rad donosi nove sinteze nastale na osnovu pregleda
najnovijih djela o odreenom predmetnom podruju, izvedene
saimanjem, analizom, sintezom i evaluacijom sa ciljem da se
prikae zakonomjernost, pravilo, trend ili kauzalni odnos u vezi sa
istraivanim fenomenima rad koji sadri originalan, detaljan i
kritiki prikaz istraivakog problema ili podruja u kome je autor
ostvario odreeni doprinos.

c) Kratko ili prethodno saoptenje jeste originalni nauni rad
punog formata ali manjeg obima ili preliminarnog karaktera u kome
neki elementi IMRAD- mogu biti isputeni radi se o saetom
iznoenju rezultata zavrenog izvornog istraivakog djela ili djela
koje je jo u toku.

d) Nauna kritika/polemika/osvrt jeste rasprava na odreenu
naunu temu zasnovana iskljuivo na naunoj argumentaciji, u kojoj
autor dokazuje ispravnost odreenog kriterijuma/miljenja, odnosno
potvruje ili pobija nalaze drugih autora.

Socioloski Diskurs SRP 1 1

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Socioloski Diskurs SRP 1 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Socioloki diskurs, godina 3, broj 6 / decembar 2013.

You might also like