Kurdistan Teali Cemiyeti 1918 1927

T.C.
ANKARA NVERSTES

TRK NKILP TARH ENSTTS

MLL MCADELE DNEMNDE

KRDSTAN TEL CEMYET(19181927)

YKSEK LSANS TEZ

HAZIRLAYAN

Zeynep AMSOY

Ankara 2007

1

T.C.
ANKARA NVERSTES

TRK NKILP TARH ENSTTS

MLL MCADELE DNEMNDE

KRDSTAN TEL CEMYET(19181927)

YKSEK LSANS TEZ

HAZIRLAYAN

Zeynep AMSOY

DANIMAN

PROF. DR. zzet ZTOPRAK

Ankara 2007

i

ZET

Balkan Savalaryla zaten ypranm olan Osmanl mparatorluu I. Dnya
Savandan yenik kmas neticesinde 30 Ekim 1918 tarihinde Mondros
Mtarekesini imzalamt. Mtareke Dneminde 17 Aralk 1918 tarihinde Seyyid
Abdlkadir bakanlnda stanbulda kurulan Krdistan Teli Cemiyeti ise o srada
rgtl bir ekilde cereyan eden Krtlk hareketlerinin de en etkin ynlendiricisi
konumundayd.

Kurulduu gnden itibaren yapt faaliyetlerle de adndan olduka sk sz
ettiren Krdistan Teli Cemiyeti, I.Dnya Sava sonunda Amerikan Cumhurbakan
Thomas Woodrow Wilson tarafndan ilan edilen 14 lkenin yaratt ortamdan
faydalanmaya alarak bamsz ya da otonom eklinde bir Krt Devleti oluturma
gayesiyle almtr. Cemiyet ayn zamanda 18 Ocak 1919 tarihinde toplanan Paris
Bar Konferansnda erif Paa araclyla da sesini duyurmaya almt. Btn
bunlarn yan sra Osmanl mparatorluunun 10 Austos 1920 tarihinde imzalad
Sevr Bar Antlamas Krtler ve cemiyet nezdinde de epey yank uyandrmt. Sevr
zerine Krdistan Teli Cemiyetinde geceli gndzl tartma ve mcadeleler devam
ederken bu arada rgt tarafndan oluturulan bir heyet ise Ermenilere sz verilen
Krdistandaki bu topraklar zerinde Krtlerin hak sahibi olduklarn Batl
Devletlerin temsilciliklerine izah etmeye almt. Yine bu dnemde kendi amalar
dorultusunda Batl Devletlerle temas kurmaya alan cemiyet ise zellikle ngiltere
ile iyi ilikiler kurmutu.

Milli Mcadele Dneminde iktidarda olan Osmanl Hkmetiyle de irtibat
olan Krdistan Teli Cemiyeti 22 Aralk 1918 tarihinde Hrriyet ve tilaf Partisiyle
imparatorlua bal zerk bir Krdistann kurulmas konusunda anlamlard.
Cemiyet Anadoluda balayan Milli Mcadele Hareketinin de karsnda olmakla
birlikte Ali Galip Olay ve Kokiri Ayaklanmasnda etkin bir rol oynad.

Krdistan Teli Cemiyeti iindeki ekime ve ayrmalarn 1919un son aylar
ile 1920 yl ierisinde younlamas neticesinde cemiyetten ayrlan radikal
ii

Krtlerin oluturduu bir grup Tekilat- timaiye Cemiyetini kurmulard.
Zararl faaliyetlerinden dolay mevcut ynetim tarafndan kendisi hakknda kapatlma
karar alnan cemiyete bu kararn nasl uyguland bilinmemektedir. Cumhuriyetin
ilanndan az nce hukuki varl sona eren Krdistan Teli Cemiyeti tmyle ortadan
kaldrlamamt. Cemiyet varln illegal ekilde oluan ve ileride eyh Sait
Ayaklanmasn birinci derecede rgtleyecek olan Krt stikll Komitesiyle
srdrrken ayaklanma sonunda ise Seyyid Abdlkadir sulu bulunarak aslacakt.

Cemiyetin kapanmasna ramen faaliyetlerini srdrecek olan bir dier kadro
ise Milli Mcadelenin baaryla kazanlmasndan sonra Suriyeye kaarak burada
Tanak Ermenileriyle cemiyet adna temasa geerek Hoybun Cemiyetini kuracaktr.

iii

ABSTRACT

The Ottoman Empire which has already been worn with Balkan Wars in the
result of defeat after the World War I has signed Mondros Armistice on 30 October
1918. The Association of Kurdistan Ascent which has been established in the
armistice term in 17 December 1918 in stanbul and directed by Seyyid Abdlkadir,
was at the place of the most effective director of the organized Kurdism activity that
was taking place at those times.

The Association of Kurdistan Ascent, which made a name from the day it has
been established worked for the aim of founding an independent or an autonomic
Kurdish Country by tying to utilize from the environment of 14 principles which have
been announced by president of USA, Thomas Woodrow Wilson at the end of World
War I. Beside this The Association tried to put itself on the map during Paris Peace
Conference which has assembled on 18 January 1919 by means of erif Pasha. The
Treaty of Svres which Ottoman Empire has signed on 10 August 1920 has had
repercussions among the Kurdish people and the ones in the association. While the
day and night discussions and struggles were carrying on Svres in Kurdish Ascent
Association the commission which has been constituted by the association was trying
to explain the rights of the Kurds on the grounds in Kurdistan which have been
promised to Armenians to the representatives of the Western Countries.Again in this
term the association which tries to contact with Western Countries according to their
own targets, have good relationships especially with England.

The Kurdish Ascent Association which is in contact with Ottoman Empire that
is in the government during National Struggle term have agreed with Freedom and
Entente Party on the subject of establishing an autonomous Kurdistan that is bounded
to the empire on 22 December 1918. Being against the National Struggle Activity that
has started in Anatolia the association has played a big role in Ali Galip Event and the
Kokiri Commotion.

iv

In the result of the conflicts and the separations which have increased in the
last months of year 1919 and augmented in year 1920, a group that has been
composed of the radical Kurdists separated from the association has established
Association of Social Organization. The association, about which closing decision
has been taken by the present administration because of its harmful activities right
before the declaration of the republic; it is not known how this decision is applied.
Just the same the association whose legal existence has been terminated can not be
abrogated completely. The Kurdish Ascent Association has continued it existence
with Kurdish Independence Committee whose existence has been constituted
illegally and which will trigger the eyh Sait Commotion in the future primarily,
and in the end of the commotion Seyyid Abdlkadir has been found guilty and
hanged.

Another group that would sustain their actions although the association had
been abolished had gone to Syria and contacted with Tanak Armenians and
founded the Hoybun Association right after the success of National Struggle.
v

NSZ

I. Dnya Savandan yenik kan Osmanl mparatorluunun 30 Ekim 1918
tarihinde Mondros Mtarekesini imzalamasndan sonra kurulan Krdistan Teli
Cemiyeti o dnemde rgtl bir ekilde cereyan eden Krtlk hareketlerinin de en
etkin ynlendiricisi konumundayd. Benim bu konu zerindeki alma amacm ise
gerek 20. Yzyln balarndan itibaren gerekse Mtareke Dneminde Osmanl
mparatorluunda yaam alan bulan bu tr faaliyetlerin ortaya k sebebini ve
niteliini Krdistan Teli Cemiyetinin icraatlar erevesinde aklayabilmektir.

Bu almam olutururken konuyla ilgili olan ariv belgeleri ile mmkn
olduu kadar o dnemde cereyan eden Krtlk hareketlerinin ierisinde bizzat yer
almakla kalmayp ayn zamanda cemiyet ierisinde aktif rol oynayan kiilere ait
hatratlarn yan sra yine bu konu hakknda yerli ve yabanc aratrmaclarn meydana
getirdii eserlerden de faydalanmaya altm.

Tezimin hazrlanmas srasnda bana olduka destek olan aileme ve zellikle
de aratrmalarma yn vererek benden yardmlarn esirgemeyen danmanm Sayn
Prof. Dr. zzet ztopraka teekkr bir bor addediyorum.

vi

NDEKLER

GR .................................................................................................................. 1

BRNC BLM

16. YZYIL ile 19. ve 20.YZYILDA OSMANLI MPARATORLUUNDA
KRTLER ve YAADII BLGELERN SYAS ve SOSYO- EKONOMK
DURUMU

1. 16.Yzylda Osmanl mparatorluunda Krtler ve Yaad
Blgelerin Siyasi ve Sosyo-Ekonomik Durumu.................................................... 5

2. 19.ve 20.Yzylda Osmanl mparatorluunun Siyasi ve Sosyo-
Ekonomik Durumu .............................................................................................. 11

3. 19. ve 20.Yzylda Osmanl mparatorluunda Krtler .................................. 15

4. 19. ve 20.Yzyl'da Osmanl mparatorluunda Krtlerin Yaad
Blgelerin Siyasi ve Sosyo-Ekonomik Durumu.................................................... 28

KNC BLM

19.ve 20.YZYILDA OSMANLI MPARATORLUUNDA
II. ABDLHAMDN SYASET ve HAMDYE ALAYLARI

1. Sultan II. Abdlhamidin Siyaseti .................................................................... 33

2. Hamidiye Alaylar............................................................................................ 37

NC BLM

19. ve 20.YZYILDA OSMANLI MPARATORLUUNDA KURULAN
KRT RGTLER ile TTHAT ve TERAKK CEMYET

1. 19. ve 20.Yzylda Kurulan Krt rgtleri ve zellikleri .............................. 43

2. ttihat ve Terakki Cemiyeti ile Krt rgtleri ................................................. 48

vii

3. 20.Yzylda Kurulan Krt rgtleri............................................................... 54

a) Krt Teavvn ve Terakki Cemiyeti ............................................................ 54

b) Hevi Cemiyeti............................................................................................ 56

c) Krt stikll Komitesi................................................................................. 59

) Krt Tamim-i Maarif ve Neriyat Cemiyeti ............................................... 62

d) Krt Kadnlar Teli Cemiyeti.................................................................... 64

DRDNC BLM

KRDSTAN TEL CEMYETNN KURULUU

1. Krdistan Teli Cemiyetinin Kuruluu............................................................ 65

2. Krdistan Teli Cemiyetinin Kurucu ve yeleri ............................................. 70

a) Seyyid Abdlkadir ....................................................................................... 70

b) Said-i Nurs ................................................................................................. 73

c) Dr. Abdullah Cevdet ................................................................................... 83

) Mehmet kr Sekban ................................................................................ 92

d) Halil Hayali ................................................................................................. 95

e) kr Baban ............................................................................................... 97

f) Kamuran Ali Bedirhan.................................................................................. 98

g) Babanzade smail Hakk ............................................................................. 99

h) Muhammed Mihri ...................................................................................... 100

) Memduh Selim Begi .................................................................................. 101

3. Krdistan Teli Cemiyetinin Nitelii ............................................................ 102

4. Krdistan Teli Cemiyetinin ubeleri ........................................................... 107

5. Jin Dergisi...................................................................................................... 109
viii

BENC BLM

MLL MCADELE DNEMNDE KRDSTAN TEL CEMYETNN
ve DI FAALYETLER ile YABANCI DEVLETLERLE OLAN
LKLER

1. Milli Mcadele Dneminde Krdistan Teli Cemiyeti ..................................111

2. Milli Mcadele Dneminde Krdistan Teli Cemiyetinin D Faaliyetleri119

a) Krdistan Teli Cemiyeti ve Wilson Prensipleri .........................................119

b) Krdistan Teli Cemiyeti ve Paris Bar Konferans ..................................122

c) Krdistan Teli Cemiyeti ve Sevr Bar Antlamas ...................................138

3. Milli Mcadele Dneminde Krdistan Teli Cemiyetinin Yabanc Devletlerle
Olan likileri..................................................................................................... 147

a) Krdistan Teli Cemiyeti ve ngiltere.........................................................147

b) Krdistan Teli Cemiyeti ve Amerika........................................................156

4. Milli Mcadele Dneminde Krdistan Teli Cemiyetinin Faaliyetleri .....158

1. Krdistan Teli Cemiyetinin stanbuldaki Faaliyetleri .................................158

a) Krdistan Teli Cemiyeti ve Hrriyet ve tilaf Partisi ................................. 158

b) Krdistan Teli Cemiyeti ve Vilayt- arkiyye Mdafaa-i Hukuk-u Milliye
Cemiyeti159

c) Krdistan Teli Cemiyetinin stanbul Hkmetiyle Olan Grmesi .......163

) Seyyid Abdlkadir ve Otonomi Dncesi .................................................165

d) Seyyid Abdlkadir ve Son Osmanl Mebusan Meclisi ...............................167

2. Krdistan Teli Cemiyetinin Anadoludaki Faaliyetleri ................................170

a) Krdistan Teli Cemiyeti ve Krt Kulb ..................................................170

b) Krdistan Teli Cemiyeti ve Ali Galip Olay.............................................. 175

c) Krdistan Teli Cemiyeti ve Kokiri Ayaklanmas..................................... 197

ix

ALTINCI BLM

KRDSTAN TEL CEMYETNN BLNMES ve
KAPATILMASI

1. Krdistan Teli Cemiyetinin Blnmesi ...................................................... 220

2. Tekilt- timaiye Cemiyetinin Kuruluu.................................................... 223

3. Krdistan Teli Cemiyetinin Kapatlmas ..................................................... 227

SONU............................................................................................................. 230

KAYNAKA.................................................................................................... 232

EKLER.............................................................................................................. 238

ZGEM....................................................................................................... 280
1

GR

Bu yzylda bile hala lke gndemini megul eden Krt Meselesi tarihin
eitli dnemlerinde bile deiik ekillerde ilenerek konu olmutu.

Celadet Ali Bedirhann da belirttii gibi ttihat ve Terakki hkmetleri
zamanndan bile nce balayp merutiyetten sonra tesis edilen Trk Ocaklaryla
ilk tohumlar salm olan Trklkten bile daha eski saylan bu Krt Meselesi
dris-i Bitlisi araclyla Dou Anadolu Blgesine hkim olan Yavuz Sultan Selim
dneminden beri mevcuttu.
1

Bu meselenin kklerini daha yakn tarihlerde arayan Behet Cemal ise eyh
Said syan adl eserinde daha farkl dnmektedir. Yazara gre Osmanl
mparatorluunun son dnemlerinde zellikle Ermeni Meselesinin, Ruslar
tarafndan gndeme getirilmesi zerine Bab- li ark Vilayetlerinde Rusyann
destekledii Hristiyan Ermeni aznla kar Krt airetlerinin tarafn tutuyordu.
Bunun yan sra II. Abdlhamid ise saltanat esnasnda fazlaca martt Krt
airetlerinin baz beylerine verdii rtbelerle onlarn vezirlik ve paala kadar
ykselmelerini salamt. te bu esnada Bab- li tarafndan eitli mevkilere
ykseltilen birok Krt ileri gelenlerinin muntazam tahsil grm ocuklar Batdaki
milliyeti cerayanlarla temas etmilerdi. Denilebilir ki, Abdlhamid devri ve bu
padiahn Divide et mpare (Ayr ve hkmet)siyaseti, Krt stiklal hareketinin
balangcn tekil etmitir.
2

Krt Meselesini ark Meselesi erevesinde ele alan Yaar Kalafat ise
olaya farkl bir bak asndan yaklamaktadr.1890 ylndan sonra Osmanl
mparatorluu ierisindeki eitli unsurlara ilgi duyan Avrupann bu dnemdeki
amac imparatorluu yamalamakt. Osmanl mparatorluu ile Almanlarn
birbirlerine yaknlamaya balamas neticesinde 1900 ylnda bu iki lke arasnda

1
Celadet Ali Bedirhan, Bir Krt Aydnndan Mustafa Kemale Mektup, Doz Yaynlar, stanbul,
1992,s.20.
2
Behet Cemal, eyh Said syan, Sel Yaynlar, stanbul,1995,s.13.
2

Badat Demiryolu Projesi iin bir dayanmann yaanmasyla ngiltere ve Rusya
ark Meselesini ortaya attlar. ok eitli taktiklerle uygulamaya geirilen bu yeni
strateji erevesinde bir yandan Araplar Trklere kar kkrtlarak imparatorluun
Trk ve Mslman olan unsurlar arasndaki btnln paralanmas amalanrken
dier yandan da Ermenilerin tahrik edilmesinin yan sra Krtler de ayaklanmaya
tevik ediliyordu.
3

Yazar Tark Zafer Tunayaya gre 1918 ylna kadar bamszlk isteklerini
iinde barndrmayan bu mesele
4
Dou Vilayetlerinin sorunlar ad altnda 1908
1913 yllarn kapsayan dnemde parlemento iinde ve dnda daha sk bir ekilde
gndeme getirilmiti
5

Yine bu srada bir ksm Mtareke Dneminde ortaya kan
ayaklanmalarda ve daha sonraki olaylarda rol oynayacak olan ve Dou
Vilayetlerinin temsilcileri saylan Meclis-i Mebusandaki Krt asll mebuslar
6
ise
Devr-i Sabk ta bu vilayetlere bir ey yaplmadn ve bu yrenin adeta bir yetim
ocukmuamelesi grdn belirtmilerdir.Bu arada eletiriyi daha da
arlatrarak: Ne var ki Devr-i Merutiyette de bir ey yaplmamtr.Diye de
sylemilerdir.
7

I.Dnya ava ncesinde Avrupal Devletler kendi aralarndaki menfaat
ekimeleri dorultusunda Osmanl mparatorluunun snrlar ierisinde var olan
aznlklardan bilhassa Ermenileri kkrtrken onlara ayn zamanda birok vaatler de

3
Yaar Kalafat, ark Meselesi Inda eyh Sait Olay, Karakteri, Dnemindeki ve D
Olaylar, Boazii Yaynlar, Ankara,1992,s.23.
4
Krt meselesi bu dnemler boyunca Balkanllar, Araplar ve Ermenilerde olduu gibi deil,
Osmanl lkesi iinde Dou Anadolu vilayetlerinin (Vilayat- arkiyyenin ) iinde bulunduu ok
kt sosyo ekonomik durumdan kurtarlmas olarak ele alnmtr. Tark Zafer Tunaya, Trkiyede
Siyasal Partiler, Cilt I kinci Merutiyet Dnemi (19081918), Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul,
1986, s.408.
5
Ayn yer.
6
Mebuslar seim blgelerini i karartc tablolarla dile getirmilerdir: Musul stanbula otuz be
gnlk mesafedeydi. Van Vilayetine, Osmanl lkesinin sibiryas gzyle baklyordu. Dersim sanca
her eit bayndrlktan uzakt. Okuryazarla gelince, Krdistann onbinde biri bile okuryazar
deildi.Bu oran binde bire indirmek iin tahsisat isteniyordu.Ayn yer.
7
a.g.e, s.407408.
3

de bulunuyorlard.
8
Bu byk ava sonrasnda bu meseleyle birlikte gndemdeki
yerini salamlatran Krt Meselesi iin baknz Kazm Karabekir neler sylyor:

Bizi paralayarak yutmak isteyen harici kuvvetler Krtlk cerayann da
teden beri yayyorlard. Hristiyan unsurlardan mada Araplar, Arnavutlar gibi bu
sessiz slam unsuru da beylik, muhtariyet gibi zehirli haplar yutturuluyordu.
Merutiyetin ilanndan sonra ademi merkeziyet diyerek bu gayeye varmak isteyen
aklsz harisler tredi. Mtareke ilanndan sonra ise Krt stiklli fikri bsbtn
atelendi. Krte gazeteler karld. Krtlerin slah iin projeler etrafa yayld,
kongreler yapld, siyasi ahsiyetleri, ordu erkan bile seildi.
9

Harbi Umumiyi mtareke felketi takip ettii iin ttihat ve Terakki
hkmeti bu havalide bir ey yapamad. Ben mtareke bidayetinde Erzuruma gelir
gelmez Krtlk meselesinin yukarda bildirdiim mthi faaliyetiyle karlatm. O
zaman stanbul hkmetinin de Krt stiklaline taraftar bulunduunu gnderdii
heyetlerden anlayarak hayretlere dtm. Hatta Fevzi Paa Hazretlerinin de
bulunduu bir heyet reisi lhami Bey bana heyeti muvacehesinde dedi ki; ark
Vilayetleri Ermenistan olacak, Krtler de kyam ile muhtariyet isterlerse Krtlerle
meskn mntkalar olsun kurtulur. stanbulun bu cahilane ve gafilane zihniyetini
dzeltmeye altm. Kendilerine ve btn Krtlere u fikri verdim:

Dmanlarmz byk Ermenistan yapmaya alyor. Buralarda ise en
ziyade Krt kardelerimiz oturmaktadrlar. Krt istiklali diye alanlar
dmanlarmzdr. Maksatlar Krtleri bizden ayrdktan sonra Ermenistan
yapmaktadr. Krtleri mahvedeceklerdir. Bunun iin Trk ve Krt kardeler bu
felakete meydan vermeyiniz.
10

Biraz nce bahsettiimiz gibi gemii ok eskilere dayanan Krt Meselesi
Osmanl mparatorluu ierisinde gerek i sebeplerden dolay gerekse Avrupal

8
brahim Ethem Grsel, Krtlk Gerei, Kmen Yaynlar, Ankara,1997,s.2324.
9
Kazm Karabekir, Krt Meselesi, Emre Yaynlar, stanbul, 1995, s.9.
10
a.g.e, s.10.
4

Devletlerin kkrtmalar neticesinde nemli bir yer igal etmiti. imdi Biz bu
meselenin geliimini tarihi dnemlerin seyri iinde ve esas konumuzu oluturan
Krdistan Teli Cemiyeti ve onun faaliyetleri erevesinde incelemeye balyalm.

5

BRNC BLM

16.YZYIL ile 19.ve20.YZYILDA OSMANLI MPARATORLUUNDA
KRTLER ve YAADII BLGELERN SYAS ve SOSYO-EKONOMK
DURUMU

1. 16.Yzylda Osmanl mparatorluunda Krtler ve Yaad Blgelerin
Siyasi ve Sosyo-Ekonomik Durumu

Ortadouda nemli olaylarn meydana geldii srada Osmanl Padiah
olan II. Mehmet 1453 ylnda stanbulu feth edip Bizans mparatorluuna son
verirken, halefleri de Rumeli ve Anadolunun birok blgesine hkim olmulard.
Buna karlk Azerbaycann Erdebil taraflarnda nfuz kazanan ve ii Safavi
eyhler slalesinden olan smail 1501 ylnda Akkoyunlu Devletini ykarak
Tebrizde ahln ilan ettikten sonra on yl iinde btn ran idaresi altna almt.
Osmanl Padiah Yavuz Sultan Selimin Safavilerin Anadoluda ii propogandas
yapmas zerine ah smaille 1514 ylnda gerekletirdii aldran Meydan
Muharebesini kazanmasyla birlikte Dou Anadolunun kaps Osmanl Trklerine
almt.
11

Osmanl ynetimi bylelikle ilk kez Yavuz Sultan Selim dneminde
Krtlerin yaad blgelerin geni bir blmn hkimiyeti altna almt. Bu
avata ou snn olan Krt beyleri ran ahna kar safhnda avat Osmanl
mparatorluunun himayesini kabul ederken, ran ahlar ise Anadoludaki ii
Trkmen ve dier Krt beyliklerini yanlarna ektiler.
12
Btn bunlarn yan sra
aldran avandan sonra Krtlerin byk bir blm Osmanl mparatorluunun,
kk bir blm ise Safavi rannn yapsna katlmtr.
13

11
Ercment Kuran,Trkiyede Krt Meselesi,Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, stanbul,
Austos 1992,Say 79,s.160.
12
Cemil Alada, Krdistann Smrgeletirilmesi ve Krt Ulusal Hareketleri, zgrlk Yolu
Yaynlar, stanbul, 1978,s.20.
13
Celile Celil, XIX. Yzyl Osmanl mparatorluunda Krtler, z-Ge Yaynlar, Ankara,
1992,s.18.
6

Yavuz Sultan Selimin blgeyi fethetmesinden sonra Krt beylikleri
arasnda genel bir ittifakn olumasna alan eyh dris-i Bitlisi araclyla sultanla
Krt beylikleri arasnda1514 ylnda bir antlama
14
imzalanmt. Antlama metnini
yazan dris-i Bitlisi bu metni Krt beyliklerine ayr ayr imzalattktan sonra onu
Sultann onayna sunmutur.
15

1514 ylnda imzalanan bu antlama u maddeleri ieriyordu :
1.Osmanl ynetimine bal olarak Krt Emirliklerinin zerkliklerini
korumak,
2.Krt Emirliklerinde de ynetim babadan oula geerek srecek, eskiden
beri yrmekte olan yntem yrrlkte kalacak ve bu konuda ferman
Padiahtan kacak,
3.Krtler, Trklere btn savalarda yardm edecekler,
4.Trkler de Krtleri btn d saldrlardan koruyacaklar,
5.Krtler, devlete verilmesi gereken her trl vergiyi deyecekler,
16

Antlama sonucunda Krtlerin yaad blgeler kategoriye ayrld:
1)Hkmetler: Byk prensliklerden oluan Krt hkmetlerinin iilerine Osmanl
mdahale edememekteydiler.

2)Yurtluk-Ocaklk: Daha snrl zerklik sahibi beylikler. Hkmetlerden kk
sancaklar halindeydiler. Ynetim babadan oula geebilirdi. Kendi blgelerinin
hukuki sahibiydiler beyler.

3)Sancaklar: Merkezden atanm sancak beyleri tarafndan ynetilen beyliklerden
oluuyordu. Ad geen kategorilerin tm de, eyalet paalklarna balanmt.

14
Yavuz Sultan Selim ile Krt beylikleri arasnda eyh dris-i Bitlisi araclyla 1514 ylnda
yaplan antlamadan sonra sultan blgeye gnderdii on yedi adet bayrak ve deerli hediyeleri bu
beyliklere datmak zere eyh dris-i Bitlisiye verdi. Onlara parasal yardmda da bulundu.Hasan
Yldz, Airetten Ulusalla Doru Krtler, Politik Felsefe Asndan Krt Toplumunun Bir
Kritii, Frat-Dicle Yaynlar, stanbul, 1991, s.33.
15
Garo Sasuni, Krt Ulusal Hareketleri ve 15. Yzyldan Gnmze Ermeni Krt likileri, Med
Yaynlar, stanbul,1992,s.26.
16
Mehmet Emin Zeki, Krdistan Tarihi, Beybn Yaynlar, Ankara, 1992, s.83.

7

rnein Erzurum ve Sivasn gneyinden itibaren 7 byk 10 kk beylik
Diyarbakr Eyaletine balyd. Ama hepsi de zerk prenslikti.
17

ilerinde btnyle bamsz olan bu hkmetlerin bakanlarna Miri
Miran
18
deniliyordu.
19

rnein bu dzenin uyguland Van ve evresi 37 sancak ve 4 hkmete
ayrlmt:
1.Hakkari Hkmeti: Bu hkmetin yaklak onbin avacdan oluan srekli
bir askeri gc vard.
2.Bitlis Hkmeti: Bunun da Hakkari Hkmetinin iki kat orannda srekli
askeri gc vard.
3.Mahmudi Hkmeti (Vann dousunda): Buras yaklak olarak 120 Krt
airetinin birlemesinden olumutu. Srekli askeri gc altbin dolaylarndayd.
4.Paniyani Hkmeti: Bu Mahmudiye Hkmetine komuydu ve ayn
nfusa sahipti.
20

eyh dris Diyarbekiri
21
bld 19 sancaklktan 11nin ynetimini
dorudan doruya Osmanl yneticilerinin emrine verdi. Artakalan sekizinin de Krt
Beylerinin ynetiminde, Osmanl ynetimine bal zerk biimde olumalarn

17
a.g.e, s.84.
18
Krtlerin yaadklar blgelerdeen nemli egemen ailelerin tarihlerini anlatan erefnamede u
aklkla ortaya kmaktadr ki drisin atad mirlerin hepsi de drt yzyl krallk benzeri bir
ynetim uygulayan eski ailelere mensupturM.Van Bruinessen, Aa, eyh ve Devlet, Krdistann
Sosyal ve Politik rgtlenmesi, z-Ge Yaynlar, Ankara,1993,s.177.
19
Zeki, a.g.e, s.85.
20
a.g.e, s.86.
21
Evliya elebi de Seyahatnamesinin birinci cildinde bu konu hakknda unlar sylyor :
Diyarbekir eyaleti 19 sancaktr, 5 hkmettir. Bu sancaklarn on biri Osmanl mal olup,
Osmanllarn teki kent ve memleketleri gibi ynetilir. Sekizini Krt heyetleri ellerinde tutarlar ki,
Yavuz Sultan Selim buralar feth ve zapteyledii zaman yurtluk ve ocaklk olarak balamtr.
Azilleri, tayinleri hep kendilerine aittir. lrlerse sancaklar, eyalet valisinin emriyle ocuklarna
verilir. Bakasna verilmez. Ama hkmet diye yazl sancaklar iinde timar ve zeamet yoktur. Beyleri
kim ise mlk sahibi olarak da hkm srer. Evlere, arazi ve rnlere bunlar sahiptir. Yazlmaktan ve
gezilmekten uzak braklm yerlerdir.( )Hkmetler unlardr: Cezire Hkmeti, Ein Hkmeti,
Gen Hkmeti, Palu Hkmeti, Hazro Hkmeti. Bu Krdistan sancaklar byk eyaletler kadar
genitirAlpay Kabacal, Tarihimizde Krtler ve Ayaklanmalar, CemYaynlar, stanbul, 1991,
s.1314.
8

gerekletirdi. Bunlar: Saman, Kulp, Mihraniye, Atak, Pertek, Cakcur, ermik
sancaklaryd.
22

Bu blgedeki idari tgtlenmenin ilk olarak tesis edildii yer olan
Diyarbakrda idari yapy kurmakla grevlendirilen drisin nemli konumlar verdii
eski Krt aileleri bylelikle varlklarn koruyarak egemenliklerini salamlatrdlar.
Tamamen zerk kalan baz blgelerin yneticileri konumlarnn tannmas iin belge
aldlar. Merkezi hkmet ynetici seimine mdahale etmiyordu. Bunula birlikte
babadan ola geen yneticilik eklinde babann yerine geecek olan olu hkmet
deil airet semekteydi. Krt Hkmeti denilen ve merkezi hazineye vergi
dememekle birlikte herhangi bir ekilde dzenli askerlik hizmetiyle de ykml
olmayan bu blgenin arazilerini sultan tmar olarak da veremezdi.
23
Zeamet ve
tmarlara sahip olmayan ve beylerbeyinin ordusuna dzenli birlikler
gndermemesinin yan sra merkezi hazineye yllk vergi de demeyen bu
hkmetlerden gerektiinde devlet yneticileri onlarn muharebelere katlmalarn da
isteyebilirdi.
24

20 sancaa blnen blgenin geri kalan ksm ise merkezden atanm olan
sancak beyleri tarafndan ynetilerek Ocaklk Yurtluk ya da Akrad Beylii
diye adlandrlrd.(Aile mevkii ya da Krt Sanca) Ynetimin, Krd olan
egemen ailenin insiyatifine brakld sancaklarda merkezi hkmet (Beylerbeyi)
mdahale yetkisine sahipti. Her grevli, beylerbeyi tarafndan yeniden
yetkilendirilmesine ramen yalnzca egemen ailelerin yelerine ynetici yetkiler
verilebilirdi. Aileler aras rekabet atmalarnda bir zm de dayatarak uygun
bulduu bir aday atayabilen devlet ynetimi buna ramen yneticilii ailenin
elinden alamazd.19.Yzyla kadar Osmanl idarecileri bu dzenlemeleri
srdrebilirken M.Van Bruinessen ise bu konuda Krtlerin Osmanllardan
bamsz dnceli olduuna dair daha ok ey sylenebilecei ifadesini
kullanmaktadr.
25

22
Zeki, a.g.e, s.85.
23
Bruinessen, a.g.e, s.191192.
24
a.g.e, s.193.
25
a.g.e, s.192.
9

Dier sancak beylerinin devlet karsndaki ykmllklerinden de sorumlu
olan bu Krt sancak beyleri askeri seferlere katlmann yan sra Krt olmayan ve
merkezden atanan beylerbeyine itaat etmekle birlikte sancaklarn yllk gelirinden bir
ksmn hazineye gndermek zorundaydlar. Merkezi hkmetin gl ve sultann
birliklerinin yaknda olduu sralarda grevlerini daha bir titizlikle yapan Krt
sancak beyleri dier zamanlarda istedikleri gibi davranarak askeri ve ekonomik
ykmllklerini yerine getirmeyebiliyorlard.
26

Biraz nce bahsettiimiz gibi sradan sancaklar eklinde, tmar ve zeamete
blnen Krt sancaklarnn banda bulunanlar
27
btn dier sipahilerle ayn
ykmllklere sahiptiler. Bu kiilerin grevlerini savsakladklarnda ellerinden
alnan tmarlar oullarndan birine ya da bir akrabaya verilmek zorundayd. Yabanc
bir kiiye verilemeyen bu tmarlar yalnzca yerlilere verilirdi. Bu tmarlarn
balanmasyla pekien g dalmnn etkisi toprak dalm dnemlerinde de
hissediliyordu.
28

Yavuz Sultan Selimin 1514 ylnda gerekletirdii aldran Savayla
blgeye hkim olmasndan sonra ran yanls ve Osmanl yanls olarak taraflara
ayrlan Krtlerden snn olanlar Osmanllarla, ii olanlar ise ranllarla birlikteydiler.
rann tarafn tutanlar genellikle ran snrlar iinde yaayan Krtlerle bu snra
yakn olan ii Krtleriydi.
29

26
a.g.e, s.193.
27
Evliya elebinin yle bir yorumu var:
Bu blgenin yneticileri tam bir otoriteye sahiptiler. Yalnzca, toprak gelirlerini deil, fakat
sancaklarda zeamet ve timar iletenlere denen btn dier tr vergileri; evlilik, at, ba, bahe, otlak
vergilerini de elde ediyorlard.
rnein; ehrizor Eyaleti zerine yine Evliya elebi unlar da sylemektedir:
(ehrizordaki 20 sanca sraladktan sonra).Bu sancaklarda, banda, baz airet reisleri ya da
prensleri vard. Bunlar herhangi bir sancak beyine bal deillerdi, bamsz bir varlk
srdryorlard. Sancak beyinin sahip olduu belli standartlara sahip deillerdi. Harp divanna
katldklar gibi sancak beyiyle birlikte savalara katlrlard. Ve lmleri halinde, rtbeleri
oullarna kalrd. Ailenin tmyle varln yitirdii durumlarda bu rtbe yabanclara, hkmet
tarafndan verilirdi.a.g.e, s.193194.
28
a.g.e, s.193.
29
Sasuni, a.g.e, s.2829.
10

te biraz nce saydmz sebeplerden dolay Krtlere kar dikkatli
olmaya zorlanan Osmanl Hkmetini bu duruma iten bir dier neden ise kar taraf
dman saylan ve avalan ran hkmetlerinin oluturmasyd. Krt beyleriyle
Osmanllar arasnda yaanan en kk bir atmada beyler kendisine snabildikleri
ran tarafndan da desteklenebilirdi.
30

Krt beylikleriyle Osmanl mparatorluu arasndaki bu ilikiyi Krt
beylerinin Osmanl hkimiyeti altna girmesi eklinde deil de ortak dmana kar
yaplan ittifak anlayna dayanan bir iliki biiminde deerlendiren yazar Yaln
Kk bu konu hakknda Yani zorla egemenlik altna alma deil, gnll bir ittifak
durumu sz konusudurdemektedir.
31

Temelini imparatorluun dou snrlarnn, zellikle de ii Safavi
Devletine kar korumann oluturduu bu ittifakla hem Osmanl mparatorluunun
doudaki konumu glendirilmekte, hem de bu sayede imparatorluun desteinden
yararlanarak gl bir ekilde gelimeleri salanan Krt feodallerinin ekonomik ve
siyasi kudret sahibi olmalar da gereklemi bulunuyordu.
32

Krtlerin yaad blgelerin birok yerinde tmar sistemini
gerekletiremeyen Osmanl mparatorluu dneminde de Krt beylikleri varlklarn
srdrd. Bu blgenin kontrolnn gl ve tampon bir yer olma zelliinden
dolay Osmanl mparatorluunun Krt beyliklerini ortadan kaldrmaktan ok
onlarla ittifak politikas kurmas bylelikle feodalizmin gnmze kadar var
olabilmesinin en nemli nedenlerinden birisini oluturmutur.
33

.

30
Faik Bulut, Dar gende syan, Krdistanda Etnik almalar Tarihi, Belge Yaynlar,
stanbul, 1992, s.86.
31
Yaln Kk, Krtler zerine Tezler, Dnem Yaynclk, Ankara, 1990,s.76.
32
Ayn yer.
33
Alada, a.g.e, s.30.
11

2. 19.ve 20.Yzylda Osmanl mparatorluunun Siyasi ve
Sosyo- Ekonomik Durumu

Osmanl mparatorluu Avrupada, Karadeniz ve Akdeniz kylarna doru
geniledike kuvvetli dmanlarla karlat. Siyasi ve fikri adan olduka
gelimeler gstermesi sebebiyle Ortaa derebeyliklerinin yklp yerine kuvvetli ve
byk krallklarn kurulduu Avrupada yaanan Rnesans (uyan) ve Reform (dini
slahat) Hareketleri yeni ufuklar am, yeni bulu ve toprak keifleri bu ktay
maddi ve manevi anlamda ykseltmitir. Buna karlk bu yeniliklere yabanc ve
uzak kalan Osmanl mparatorluu 17. Yzylda Avrupa ordularndaki byk
teknik ve lojistik gelimeleri ge ve etkisiz bir ekilde izledi. Fransz htilalinin
ortaya att liberalizm, milli egemenlik prensipleri ve milliyetilik akm gibi
fikirler Osmanl mparatorluunda gayri mslim olan tebay harekete geirerek
onlarn siyasi bamszlklarn kazanmalarna neden olmutur. Avrupadaki
gelimelere yabanc kalmas sebebiyle zayflamaa ve gerilemee balayan Osmanl
mparatorluu kendisine kar olan devletlerin kendi aralarndaki rekabetleri
sonucunda I. Dnya Savann sonuna kadar yaayabilmitir.
34

Yeni ada ve Fransz htilalini takip eden dnem ierisinde teknik
gelimelerden faydalanp, sanayi ve ticaretlerini gelitirip, hukuk dzenlerini gnn
geleneklerine gre yenileyerek, hem ekonomik hem de askeri ynden kuvvet
kullanan Avrupa Devletlerine karlk Osmanl mparatorluu ise slahatlarn
gayretlerinin eitli engeller yznden baarszla uramas yznden hareketsiz
ve tutucu bir durum ierisine girmitir.
35

Osmanl mparatorluunun kp dalmasnn temel sebeplerinden bir
digeri ise Rusyann emperyalist politikasyd. Boazlar ele geirip, Osmanl
mparatorluunu paralayp ykmaya alan Rus arlar kardklar srekli
savalarla imparatorlukta yaplan slahatn baarl olmasn engellemek
istemilerdir. Byk Petroya kadar Boazlara doru yaklaarak buralar dini

34
Hamza Erolu, Trk Devrim Tarihi, Ankara, 1981, s. 2829.
35
a.g.e, s. 31.
12

sebepler yznden ele geirmek isteyen Rusya din ve kltr balar ile bal
bulunduu Dou Bizans yeniden kurmak istemekte idi. Byk Petrodan sonra
dini sebepleri ikinci plana iterek, asl emperyalist gayeyi n planda tutup Akdenize
inmeyi balca politik ura haline getiren ve byk bir kta devleti olan Rusyann
genilemesinde jeopolotik konumunun da etkisi vardr. Byk Petronun Osmanl
mparatorluunu ortadan kaldrmay amalayan siyasi vasiyetinden etkilenen Rus
politikas, Ruslar daima Osmanl mparatorluunun aleyhine genilemeye
sevketmitir.
36

Osmanl mparatorluunun gerileyerek kne neden olan i sebepleri
ise genel olarak kendi ierisinde, devlet niteliinde ve idari tekilatnda grlen
kusur, aksaklk ve modern hayatn gerektirdiklerine uyulmamas eklinde
snflandrabiliriz.
37

En kuvvetli dneminde dahi rf ve adetlerini muhafaza eden, geni bir
bamszla sahip eitli dinlerden halk ve rklarn topluluu olarak grnen
Osmanl imparatorluundan nce ayn dinde olmayanlar ayrlmak istemilerdi. Bu
durum ise bylelikle varlna korkun bir darbe indirilen imparatorluun
paralanma sebeplerinden birini oluturmutu.
38

Osmanl mparatorluunun kne neden olan balca i sebeplerden
bir dieri ise ekonomik ve mali durumdur. eitli retim sektrlerinde ilkel
metodlarn kullanl, ilim ve teknikten faydalanlmamas yznden ekonomik ve
mali bunalma doru srklenen imparatorlukta kapitlasyon imtiyazlar arasnda
yer alan yabanc ithal mallarnn serbeste girmesi de sna gelimeyi nlemi,
sermaye birikiminin bulunmamas, kredi messesesinin teekkl etmemesi, sna ve
zira yatrmlara da imkn vermemitir.
39

36
a.g.e, s. 29.
37
a.g.e, s. 30.
38
a.g.e, s. 31.
39
a.g.e, s. 32.
13

19. Yzyln sonlarnda imparatorluk ierisinde yaayan eitli topluluk ve
ulusal aznlklarn bamszlklar iin harekete getii sralarda Osmanl
mparatorluu 93 Harbi (1877 1878) ile Rusya karsnda ar bir yenilgi almt.
Osmanl ynetiminin Avrupal Devletlerden ald yksek miktardaki borlarn
faizlerini bile deyemeyecek duruma derek alacakllarn borlarn toplama
hakkn uluslar aras nitelikli Dyun-u Umumiye rgtne brakmas imparatorluun
iine dt gsz durumu aka gsteriyordu. Bununla birlikte yine bu
dnemde ayrlk- bamszlk eylemlerin daha bir hz kazanmasnda Avrupada
19. Yzyl boyunca gelien ulusu liberal akmn ulamay baard Osmanl
topraklarnda Avrupal Devletlerin lkeyi paylamak amacyla yrtt politikann
da etkisi vardr.
40

Osmanl mparatorluu biraz nce saydmz i ve d sebeplerden dolay
hzl bir k ve paralanma srecine girerken dnya ise yeni ve byk bir savan
eiine doru srkleniyordu.

I. Dnya Savann kmasnn ana nedeni ise Byk ve Batl Kapitalist
Devletler arasndaki g dengesinin eit olmamas ve 19. Yzyl sonlarna doru
geri bir konumdan gelerek sanayi rnleri imalatnda en st sraya ykselen
devletlerden biri olan Almanyann ngiltere ve Fransa ile byk blm bu
devletlerin denetimi altndaki smrgelerden oluan dnya pazarlarnda rekabete
tutumasyd. Sanayi retiminin kendi yerel ihtiyalarn ve komu devletlerin
taleplerini bir hayli amasndan tedirgin olup bu nedenle 19. Yzyl sonlarndan
balayarak telala bir k yolu arayan Almanyaya Fransayla birlikte sert bir
direnile karlk veren ngiltere smrgelerinden oluan bu ok geni pazarlarn
kaybetme korkusuyla kyasya bir mcadele verdi.
41
te emperyalist devletler
arasnda var olan bu mcadeleler I. Dnya Savann yaanmasna neden olacaktr.

40
Mustafa Balcolu, Belgelerle Mill Mcadele Srasnda Anadoluda Ayaklanmalar ve Merkez
Ordusu, Yksek retim Kurulu Matbaas, Ankara, 1991, s. 63.
41
Kemal Mazhar Ahmed, I. Dnya Sava Yllarnda Krdistan, Berhem Yaynlar, Ankara,
1992,s.22.
14

Balkan Savalaryla zaten ypranm olan Osmanl mparatorluu Merkez
Kuvvetlerinin bala olarak I. Dnya Savana girmekle birlikte tilaf
Devletlerinden zellikle ngiltere tarafndan yenilgiye uratlmas neticesinde 30
Ekim 1918de Mondros Mtarekesini imzalamak zorunda kalmt. Bu sava
esnasnda Arap illeriyle kendisi arasnda son ba tekil eden dini birletirici gcn
de yitiren Osmanl mparatorluunun Sultan Halifesinin cihad ilan etmesine
ramen Araplarn, Padiaha kar ayaklanarak birletikleri Hristiyan tilaf
Devletleri, Osmanlya kar atklar savata Hintli Mslmanlar kullandlar.
Sonunda kendi ulusal yurtlarnn snrlarn savunmak yerine bakalar iin
savamaktan usanan Anadolu Trk Yemen ya da Arabistanda bulunan kutsal
blgeleri savunmak amacyla savamann bouna olduunu anlad. I. Dnya
Savandan bitkin bir halde karak artk kendisine balanp kalmann bouna
olduu grlen
42
Osmanl mparatorluu iin Atatrk konu ile ilgili olarak unlar
sylemitir:

Osmanl Devleti bu Mtareke ile kendini kaydsz artsz dmanlara
teslim etmee muvafakat etmitir. Yalnz muvafakat etmi deil, dmanlarn
memleketi istils iin onlara muaveneti de vaad eylemidi. Bu Mtareke, olduu
gibi tedkik edildii takdirde memleketin badan nihayete kadar igal ve istilya
mruz kalaca kanaatini o zaman dermeyan ettim.
43

42
Salhi R. Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, C. I, Trk Tarih Kurumu Yaynlar,
Ankara, 1995, s. 1.
43
Fethi Tevetolu, Milli Mcadele Yllarndaki Kurulular, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara,
1991, s. 147.

15

3. 19. ve 20. Yzylda Osmanl mparatorluunda Krtler

Osmanl mparatorluunda youn Krt nfusu, lkenin gney ve gneydou
blgelerinde yer alyordu.
44
Bu dnemde Krtlerin kardklar isyanlarn
bastrlmasndan sonra yaplan ilk i blge sahiplerinin yani Krtlerin vergi
vermelerinin ve askere gitmelerinin salanmas olmutur.
45

Osmanl mparatorluunda 1856 ylnda toprak zel mlkiyeti esaslarnn
tannmas dorultusunda Arazi Kanunnamesi karlmtr.
46
Bu kanunname ile Krt
beyliklerinin ellerindeki topraklar gebe airetlere verilirken prensliklerin de tasfiye
edilmesi sonucunda airet reislerinden toprak aalar tremiti. Elbetteki bu yeni
oluan aa snf ynetimi altnda bulunanlara feodalizmin etkisini de
hissettirecekti.
47

Klasik Avrupa feodalizmiyle ark-slam feodalizmi ve bu arada Krt-slam
feodalizmi arasndaki nemli farklar karlatran yazar smail Beikiye gre
Avrupa feodalizminde, kiliseyle senyrn, ya da benzer feodal otoritelerin
fonksiyonlar farkldr. Avrupa feodalitesinde retim ilikilerinden doan
fonksiyonlar ile dinsel fonksiyonlar ayn elde toplanmazken Krt-slam
feodalizminde ise bu durum tam tersine olmakla birlikte retim srecinin, eyhliin,
airet reisliinin zaman zaman ayn ellerde toplandn da gryoruz. rnein
Krtlerin yaad blgelerde Mir(bey) din ilikilerinin de banda bulunan
adamdr.
48

Tanr adna din ilerini yrten bu kiiler camilerde hutbe okuyup kendi
adlarna da hutbe okuturlard. Tanrnn yeryzndeki temsilcisiydiler. Batda
kiliseyle senyrlerin grev ve sorumluluklarnn farkl olmasndan dolay retim
ilikilerini merulatran bir kurum olmayan kilise, feodal ilikilerin zlmesi ve

44
Celil, a.g.e, s.51.
45
Bulut, a.g.e, s.310.
46 a.g.e, s.88.
47 Ayn yer.
48
smail Beiki, Devletleraras Smrge Krdistan, Alan Yaynclk, stanbul, 1990, s.70.
16

tasfiyesi srasnda bu sistemin meruluunu en iyi ve ezeli bir dzen olduu
konusunda savunmamtr. ark-slam feodalizminde ve bu arada Krt-slam
feodalizminde dinsel kurumlar mirlerin (beylerin)veya feodallerin denetiminde
olduu iin, retim ilikilerinin daha ileri bir dzeye geiinde, yazara gre tutucu bir
fonksiyon roln stlenen din ise feodal smry meru gstermeye almtr.
Din ileriyle retim ilikilerini kontrol edenlerin ayrl Avrupada feodalizmin daha
ksa srede yklmasna neden olurken bu olgunun tam tersi bir durum ise Krt-slam
feodalizminde sreklilii salamtr.
49

Feodalizm konusuna ise yazar Ercment Kuran dnceleriyle farkl bir
bak as getirmektedir. Zamanla airetler zerinde nfuzlarn kaybeden Krt
aalarnn yerini alan ve kutsallklar airet snrlarn aan tarikat eyhleri halkn dini
duygularna hitap ettikleri tekkelerde zhd takva ile, bazende kerametler gstererek
kitleleri kendilerine baladlar. H.z. Alinin veya Peygamberin yaknlarndan birinin
soyundan geldiklerini iddia ederek itibar kazandlar. eyhler ve halifelerin mridi
olan derviler araclyla memleketin her tarafna yaylan tarikatlar arasnda en ok
da Kadirilik ve Nakibendlik gelime gsterdi.
50

Airetler aras kan davalarn dini nfuzlar sayesinde zerek Krt
toplumunda itibar salayan eyhler, miri topraklarn zel mlk haline getirilmesine
imkan veren Arazi Kanunnamesinden de yararlandlar. Vakf topraklarn kendi
mlkleri gibi kullanmalar nedeniyle iktisad adan glenen eyhler airet
reislerinin kzlaryla evlenerek de siyasi nfuz elde ettiler. Osmanl
mparatorluunda merutiyetin ilan edildii dnemde eyh ailelerine mensup kiiler
beyzadelerle birlikte Krt milliyetiliini savundular.
51

Bunlarn yan sra Krt feodal beyleri ran, Trkiye, Rusya snrndaki Krt
blgelerinde yaayan Hristiyan Ermeni ve Asuri (Nasturi-Kildani) kitlelerden vergi
de alyordu. Zirhuli(altnla alnp satlan) denilen bu gelir toplama ilemi yznden

49
Ayn yer.
50
Kuran, a.g.m, s.162.
51
a.g.m, s.166.
17

olduka yoksullaan Hristiyan halklar bu vergileri deyemez duruma gelince,
beylerin klesi olmay kabul ettiler. Tek bana alnp satlabilen bu kleler daha
sonralar toprakla birlikte alnp satlmaya balandlar. Kukusuz dierleri gibi
durumlar iyi olmayan Krt gebeleri de beylerine karmak vergilerle
balanmlard. rnein Yezidi Krtleri gelirlerinin onda birini de airet reisi ve
eyhlerine demek durumundaydlar. Dier vergilerle birlikte bir kylnn verdii
vergi oran bete iki oranna ykselirken gebe airetler ise sava iin atl asker
donatmak zorundayd.
52

O dnemde koullarn da uygun olmasyla birlikte Krt feodal toprak
sahipleri Ermeni ifti ve nfuz sahibi olan baz Ermenilerin arazilerine el koymaya
balad. Ermeni kylleri zerinde basklarn daha aarlatran Krt feodal beyleri
gavur vergisi dedikleri bir vergiyi topluyordu. Ermeni kyllerinin byk bir
blmnn ok saydaki devlet vergisinin dnda Krt feodal beylerine demek
zorunda olduklar bu vergilerden papazlar ve teki din adamlar bile muaf deildi.
53

Kapitalist pazara katlan Krtlerin yaad blgelerde parann temel
deiim arac olarak benimsenmesinden dolay en byk tefeci haline gelerek hem
varlkl toprak sahiplerinin hem de yoksul kyllerin dara dtklerinde bavuruca
kimseler haline gelen Ermeniler, btn alacakllar gibi bor verdikleri kesimler
tarafndan hi sevilmiyordu. Ayrca ok sayda Krt feodal beyi, toprak aa ve
kyls genellikle tarm aleti ve dier retim aralaryla birlikte temel ihtiya
maddelerini de Ermeni esnaftan satn almaktayd.
54

Krt feodal beylerinin Ermeni kylleri zerinde uygulad bask
ekonomik nedenlerden dolay kaynaklanmakla birlikte ulusal ve dini bir zellik
tamyordu. Ayn baskya Krt kylleri de maruz kalyordu. Bununla birlikte Krt
airet reisleri ile Ermeniler arasndaki ilikiler hep bu ynde olmamt. rnein krt
airet reislerinin bamsz ve gl olduu 1830lu yllarda Krt airet reislerinin

52
Bulut, a.g.e, s.79.
53
Ahmed, a.g.e, s.231.
54
a.g.e, s.229.
18

mahiyeti ve yardmclar arasnda yer alan birok Ermeninin Krtlerle sk
ilikileri
55
vard ve onlarla birlikte yayordu.
56

Krtlerle Ermeniler arasndaki ilikiler bu erevede seyrederken Krtlerin
yaad blgelerde bu halkn Ermenilere bask yaptn ne sren raporlar Osmanl
ynetimine sunuldu. Osmanl mparatorluunda Ermenilerin kendilerine ait
sorunlarn tartp inceleyen ve yine Ermenilerin oluturduu Milli Mecliste yerel
ikayetleri inceleyerek bir rapor hazrlamakla grevli olan komisyonun 8 Kasm
1871 ylnda sunduu raporda hkmetin almas gereken nlemleri ieren blmde
despotluun yannda vergi vermemek, askere gitmemek, devlet maliyesine zarar
vermek, Ermeni mal, mlk ve hatta namuslarna tecavzle sulanan Krtlere kar u
nlemlerin alnmas isteniyordu:

1.Krtler ve dier dal halklar ki bunlarn stne bir de son dnemde
erkezler eklendi, yalnz Ermenilere deil baka halklara da olduu gibi, zellikle
devlet hazinesine de ok byk zararlara neden oluyorlar. Bunlar silah tadklar
gibi ne devlete vergi ne de asker veriyorlar ve bundan baka da isyan iindedirler.
Dier haklar ise silahszdrlar ve hem devlete vergi ve asker vermekte ve hem de bu
isyanclara ayr bir vergi vermektedirler. Osmanl idaresinin yapaca ey, ya bu
zmrenin elinden silahlarn almak veya teki halklara da silah datmaktr. nk o
zaman adrlarda yaamakta olan bu canavarlar yerleik kyller haline geecekler
ve bylece lke de bu zlmden kurtulmu olacaktr.

2.Bab- Aliye sunulduunda isimlerin alnmasn ngrm olduumuz -
zel zulm- yapanlar yerlerinden alnp Rumeliye srlmelidir. Eer bu tedbir ele

55
Erzurumdaki Rusya Konsolosu, stanbuldaki elisine, Krt-Ermeni ilikilerini, bir Ermeni dini
liderin azndan, yle iletiyordu:
Patriyark, ay bahanesiyle ardm ve sz Krt-Ermeni ilikilerine getirmek iin bahane
aradm. Saygdeer dnceleri yle:Eer Krt kabileleri arasnda ve zellikle Bitlis Vilayetinde,
Ermeni dman olarak bildiimiz bazlar olmasa, dierleri, Ermenilere yoldalar gzyle bakyor
ve elele tutumaya hazrdrlar. Bu iki halk arasndaki dostluu kuku ile izleyen ve bu nedenle bunlar
kar karya getirmek iin aba gsteren Trk Hkmeti, imdi Krtler arasnda boyveren ulusal
haraketin sivri ucunu Ermenilere evirtmek iin youn almalar yapyor.Naci Kutlay, ttihat
Terakki ve Krtler, Beybn Yaynlar, Ankara, 1992, s.265.
56
Bulut, a.g.e. s.188189.
19

alnmazsa o blgedeki yoksul halk, onlardan ve esaretten kurtarmak ok zor
olacaktr.

3.ran hudutlar boyunca ve Krdistann belirli blgelerinde klalar tesis
etmek gereklidir.
57

19. Yzyln son eyreinde Krt-Trk-Ermeni ilikilerinde nemli bir
deiiklik olmamasna ramen durum eskisinden farkl olmakla birlikte Ermenilere
verilen dini temsilcilik Krtlerin kskanlna sebep oluyordu. Avrupal Devletlerin
zerinde fikir olarak anlat Krtleri itici ve onlar kk drc nitelikte olan
neriler rnein 1878 ylnda imzalanan Berlin Antlamasnn maddelerinde
Krtlerin silahlardan arndrlmas ve topraa yerletirilmesine ynelik olmasnn
yan sra bu durum Osmanl ynetimi tarafndan da gnlszce onaylanyordu. Baz
yerlerde Krtler istatistiklere bile dahil edilmemekle birlikte Berlin Antlamasnn
61. maddesiyle Ermenilerin korunmas ve Ermenistann slah u ekilde gvence
altna alnyordu:

Bab- Ali gecikmeden Ermenilerin yerleik olduu blgelerde yresel
ihtiyalarn zorunlu kld her trl reformlar uygulamaya giriecek ve Ermenilerin,
erkez ve Krtlere kar can emniyetlerini garanti ederek, bu amala balanlm
olan btn tedbirleri zamannda ( bu maddenin yerine getirilmesini kontrol etme
sorumluluunu yklenmi) byk devletlere bildirecektir.
58

Bu dnemde halk ncelikle reformlarn imparatorluun zayflndan
kaynaklandnn ve Avrupal gler tarafndan dayatldnn farkndayd. Hristiyan
aznlklarn
59
korunmasna ynelik tedbirler geleneksel islami, siyasi ve toplumsal

57
Kutlay, a.g.e, s.2223.
58
a.g.e, s.38.
59
rnein bir krt milliyetisi unlar yazabildi: Sryaniler her an iin dileyebildiklerini Batl
Hristiyan devletlerden alabilmektedir. Buna karlksa biz Krtlerin, dnyada yardm
isteyebileceimiz tek bir lke yoktur. te bu nedenle de biz Krtler, her hakkmz bileimizin gcyle
yaratp almalyz. Gemite Krtler, sorun yaratacak dier birok halka kar kullanldlar. Bu yzden
de o yrelerde tek isim altnda anlr oldular: Zalim, acmasz ve vahi Krtler Bulut, a.g.e, s.102.
20

dzeni yok etmeye ynelik giriimler olarak deerlendiriliyordu. Reformlara kar
gsterilen tepkiler ise genelde dini niteliktelikteydi.
60

Yazar Naci Kutlay, Krtlerin yaplan reformlarn dnda tutulmasnn
douraca tehlikeye o dnemde baz yabanc devlet yneticilerinin dikkat ektiine
dair bilgilere rastlandn yazar. rnein eyh Ubeydullahn 1880 ylndaki
isyanndan nce, Van ngiliz Konsolosu ile o yredeki Osmanl Paas ve Krt
olmayan yerel nde gelenler arasnda geen konumalarda Paa yle der:

Reform planna ok yanl bir ekil verilmi bir plann uygulan da
ok yanl olarak gerekletiriliyor. nk bu reform projesinde yalnz Ermeniler ve
Sryaniler, baka bir deyile yalnz Hristiyan unsurlar ele alnarak, Krt unsuru
(vahi babozuklar) olarak nitelendirilerek bsbtn reform plannn dnda
braklmlardr. Burann en eski ve yerleik halk olan Krtler incitildiklerinden
byk tahribatlar dourabileceklerdir.
61

Konsolos, daha sonra endielerini ieren bir raporu stanbuldaki ngiltere
Bykeliliine yazacaktr.
62

Btn bunlarn yan sra baz yerlerde Hristiyanlarn ekonomik ve kltrel
geliiminin kendilerinden st dzeyde olmasndan endielenen Krtlerin bu
duygularn1880li yllarda o blgede yaayan ngiltere Konsolosu olan Henri Trotir
Kk Asya Krtleriadl yaptnda u ekilde ifade eder:

Vanda on yedi tane Krt reisi, orada yaamakta olan krkbin Krt
vatanda adna hazrlam olduklar mazbatay, o srada idari islahat iin Vana
gelmi bulunan Sultann mebusuna takdim ettiler. Krtler bu mracaatlarnda
hkmetten gereken masraflarn kendileri karlamak art ile mektep yaplmasn,

60
M.Van Bruinessen, Krdistan zerine Yazlar, letiim Yaynlar, stanbul, 1993, s.126127.
61
62
a.g.e, s.41.

21

mecburi askerlikten muaf tutulmalarn ve buna karlk olarak da Hristiyanlara
tatbik edilen bedel usulnn kendilerine de uygulanmasn, hatta Hristiyanlara
nispetle daha fazla bedel demeyi kabullendiklerini bildiriyorlard
63

Her ne kadar o dnemde Avrupal Devletlerin istekleri dorultusunda
Osmanl mparatorluu snrlar ierisinde Hristiyan halklara ynelik reform
hareketleri gndeme gelmekle birlikte rnein Krt-Ermeni ilikilerinde dikkat
ekici gelimeler de yaanyordu.

Tanaksityun Partisinin merkez yayn organ Troakta 1901 ylnda
yaymlanan bayazdaki bir paragrafta u cmleler yer alyordu: Gerekten de bize
sorarsanz, Ermeni ulusuna- hi olmazsa 19.yzyldan itibaren- srekli olarak hangi
halk daha ok zarar vermitir diye sorarsanz, o zaman Krtlerdir ite cevabn
vermeyecek olan hibir Ermeni bulamazsnz. te bizi daimi olarak harab eden,
kesen, rzmza geen, ikenceye tabi tutan ve bizi vatanmzdan g ettiren, kanmz
emen, yani tek bir deyileErmenileri asan ip Krtlerdir ve biz ite byle bir ipten
bahsedeceiz. Durum ok fecidir.
64

Bu konuda Ermenilerden olduka farkl fikirlere sahip olan Kazm
Karabekir ise dncelerini u ekilde ifade etmekteydi: Bir de istisnasz btn
Krtlerin Ermenileri mahvetmek iin uratklarn iddia eden muharrirlerin iddias
tamamyla yalandr. Eer o iddialar doru olsayd, Krtlerin arasnda dier milletten
hi kimsenin yaamamas lazm gelirdi. Bunlarn arasnda yaayan dier milletlerin
ya kamilen Krtlerin esiri olmas ya da lokma ekmek tedarikinden aciz kalarak
tamamen hicret etmeleri iktiza ederdi. Halbuki bu iki kkn her ikisi de mevcut
deildir. Tersine olarak dou vilayetlerini iyi tanm olan her ahs itiraf eder ki bu
havalideki hristiyan kyleri Krt kylerinden her halde daha zengin ve daha
rahattr.
65

63
a.g.e, s.39.
64
Kk, a.g.e, s.60.
65
Karabekir, a.g.e, s.135136.
22

Gerek Krtlerin gerekse Osmanl yetkililerinin gzn korkutan ey
Avrupal Devletlerin kendi karlar dorultusunda Ermeni sorununa gsterdikleri
ilgiydi. Rusya, ngiltere ve Fransann yardmyla kurulacak olan Hristiyan bir
devletin egemenliine Mslman Krtlerin de girecei sylentilerini duyan Krtler
dehete dmt. Bu durumun gerekleeceini umarak bu konuda byk bir
iyimserlik besleyen baz Ermeniler zellikle de Tanak mensuplar Osmanl ynetimi
altnda ektikleri btn dinsel ve etnik eziyetlerden sonra byk devletlerden ok
eyler yapmasn bekliyordu. Krtlerin, Ermeni aydnlarnn, dini nder ve siyaset
adamlarnn yardm iin srekli bavurduu devletlerin ou kez aa vurulmayan
ekillerle onlarn imdadna yetimesinden dolay rkmesinin nedeni bu byk
devletler tarafndan Ermeni sorununa yaplan mdahalenin kendi yaam koul ve
tarzlarn olumsuz ynde etkilemesiydi. Yabanc devletlerin byk elileri
Ermenilerin gvenliine ynelik olarak birka kez grtkleri Osmanl ynetiminin
Ermenistan ve Ermeniler lehine almaya sz verdii tedbirlerden bazlar ise rnein
gebe Krt airetlerinin dolamalarnn kstlanmas, zel izin almadan silah
tamas yasaklanan Hamidiye Alay Svarilerinin herkes gibi devlet
mahkemelerinde yarglanmas eklindeydi. Btn bunlar ise yalnzca Krtleri ve
onlarn yaadklar blgeyi etkileyecek ekildeydi. ok abuk duyulmakla birlikte
ounlukla uygulanmayan bu tr kararlar halk arasnda korku yaratt. zellikle
gebe airetlerin dolamas gibi nemli konularla ilgili olanlar belirli airetler iin
hayati nem tayordu.
66

O dnemde Krt-Ermeni ilikileri bu ekilde bir seyir gsterirken Sultan II.
Abdlhamidin saltanat srasnda mevcut ynetime muhalefet eden Jn Trk
hareketine yaknlk duyan ve yurt dna kam olan Krtler Ermeni-Krt
atmalarna engel olmak iin, Krt halkna sesleniyorlard. Avrupadaki zgrlk
havann, darda Ermeni-Krt-Trk ve dier Sultan kart glerin almalarndaki
yaknlama ve yardmlamalarn, byle bir dnce tarz olumasnda elbette etkisi
vard. Bunlarn bazlar, o dnemin sosyal ve siyasal yapsn gstermeleri
bakmndan ilgintir
67
:8 Haziran 1898 tarihli, Ermeni Troak Gazetesinde, Dr.S.

66
Ahmed, a.g.e, s.252253.
67
23

imzasyla Krtlere ar balkl bir makale yaynland. Ey Krtler diye balayan
uzun makalede, Krtlerin okulsuz, bilgiden yoksun brakld, ar vergiler altnda
ezildii, rvet alan memurlarn basks anlatldktan sonra neden sessiz kalnd
sorulmaktayd. Binlerce yl birlikte yaanan Ermenileri ldrmeyi Sultann salk
verdiini, bunun yanl olduunu syleyen yazar, ocuklarmz iin okul alarak,
eitilerek zgrle kavumaya alalm diyordu. Benzer bir karde olma ve ortak
mcadele arsn da ttihat ve Terakkinin kurucularndan olan Abdullah Cevdet
ayn gazetenin Ocak 1900 tarihli saysnda yapyordu: Osmanl Hkmeti Krt
aalarn kullanp, Krt milletini g duruma sokuyor. Krtler Ermeni ikayetlerine
sahip kmaldrlar. Krt aalarna ramen birok Krt Ermenilere yardm ediyor.
Krtlerle Ermeniler despot ynetime kar el ele vermelidirler
68

1908 ylnda II. Merutiyet Dneminin ilk gnlerinde Ermeniler iinde
bulunduklar durumdan olduka honutken ayn ey Krtler iin sz konusu deildi.
ktidara gelen ttihatlarn Pan-slamizim arlkl, Dou Anadoludaki birok
kimseyi izzet ve ikbale kavuturan II. Abdlhamidin politikasnn tam ztt olan bir
politika benimsemeleri blge halkn zellikle de aa ve eyhleri hi memnun
etmemiti.
69
Baka bir deyile Sultan II. Abdlhamid tarafndan kendilerine ayrcalk
tannan airet reisleri ve Hamidiye Alaylarnn airet subaylar merutiyeti karlar
zedelendii iin hi ho karlamamt.
70

Merutiyet ilan edildiinde mevcut olan siyasi hrriyet ortamndan
faydalanan Ermeniler, Krt bey ve airetinin elinde bulunan topraklarn geri alma
ansn elde etmiti.
71

II. Merutiyetin ilanndan evvel Ermenilerin Krt airet reislerine dedii
kfirlik vergisiyle yine bu reislerin emrinde cretsiz alma biimi ttihat ve Terakki
Hkmeti tarafndan kaldrlmt.
72

68
69
Mustafa Balcolu, Birinci Dnya Sava ncesinde Bir Rus Komplosu: eyh Selim Ayaklanmas,
Trk Kltr, Say 350, Haziran, 1992, s.363.
70
71
Sasuni, a.g.e, s.147.
72
a.g.e, s.148.
24

Merutiyetin getirdii hrriyet ortamndan yararlanmaya alan
Ermenilerin Krt airet reislerinin isteklerine kar koyarak vasal vaziyetten
kurtulmak istemeleri hrriyetin ilk gnlerinden itibaren dnk feodal Krt ile onlarn
arasnda bir gerginliin domasna neden oldu. Krt airet reislerinin merutiyetle
uyuabilmeleri iin kendilerinden topraklarn geri istememeleri gereken Ermenilerin
kfirlik vergisini vermeye devam ederek gulamlklarn srdrmeleri gerekiyordu.
Onlar ancak bu ekilde merutiyeti kabul edebilirlerdi. Kafasnda yzlerce seneden
beri bu feodal kavramlar kkletiren feodaller iin bu kavramlarn sarslmas
imknszd. Feodaller iin korunabilmesi hayati bir sorun olan bu konuda Ermenilere
taviz verilmesi Krtler iin hkmeden snfn siyasi ve ekonomik haklarndan
vazgeerek bir emeki-kyl gibi kendi emekleriyle yaamas demek olacakt ki bu
i ise ancak snfsal-ekonomik ynden kkl bir deiiklikle mmkn olabilirdi. Bu
durumda ancak devletin zor kullanmas veya Ermenilerin gl bir ekilde isyan
etmesi gerekirdi.
73

Mevcut olan bu yeni rejime kar olan honutsuzluk dalgas bir ekilde
kendini gstermeye balamt. Bylece ttihatlara kar ilk ayaklanmalara nclk
eden Sultan II. Abdlhamide bal Krt airet reislerinin yeni rejimden korku
duymasnn sebebi milliyeti saiklerden ok kiisel karlardan kaynaklanyordu.
ktidara geleli daha bir yl bile doldurmayan ttihatlar tanmadn ilan eden Milli
Aireti Reisi brahim Paa birka silahl adamdan oluan kuvvetleriyle Erzincandan
Derezora kadar uzanan blgeyi denetim altna ald. brahim Paann hareketinin
baarl olmas halinde Anadoludaki Trk ynetiminin temellerinin sarslacandan
korkan Jn Trklerin, Neet Paa komutasnda gnderdii 22 taburdan oluan byk
birlikler baz iddetli arpmalardan sonra isyan bastrd. eitli blgelerde benzer
nitelikte kan ayaklanmalar somut bir sonu getirmezken M.S. Lazarev ise
ttihatlarn izledikleri bu politikalar nedeniyle ilgisini ekmeyi baaramadklar
Krt halknn dalarnda da henz devrimin etkisinin hissedilmediini sylyordu.
74

73
a.g.e, s.148149.
74
Ahmed, a.g.e, s.93.
25

lke genelinde ttihatlara kar oluan muhalefet ortamnda rnein Krt
liderlerinden geleneksel olanlar srf taktiki nedenlerle merkeziyetilii savunan ve
hem ieride hem de darda ttihatlara kar etkin bir alma yrten Osmanl
Ahrar Frkasn ve onun sa izgideki ardl Hrriyet ve tilaf Patisini desteklediler.
Bu arada 1912 ylnn aralk aynda yelerinin ounluunu Krt aydnlarndan
oluturduu Mcedded Frkas da kurulmutu.
75

ttihat Devrimden sonra Arap mcadelelerinin dnm noktasnda olduu
bir srada Dou Arap Dnyasnn her yannda var olarak eitli yerlerde patlama
dzeyine kan genel honutsuzluk Krtlerin yaad blgelerdeki duruma da ikili
bir etkide bulundu. Biryandan ortaya kan gelimeler Krtlerin her zamankinden
daha fazla harekete gemesine neden olurken dier yandan da bu blgeler de
durumun bozulmas mevcut olan ynetimin etkisinin bata Krtler olmak zere
imparatorluun dier halklar zerinde azalmasna neden oldu. ttihatlarn
aleyhindeki geni apl yayn almalar ve milliyeti etkinliklere bal olarak 1910
ylnda Bitlis ve evresinde eitli dernek ve kulplerin kurulmas zerine bu duruma
son vermek iin zor kullanmak isteyen yeni Vali smail Hakkya ksa bir sre sonra
stanbuldan Krtleri kkrtmamas ynnde kesin talimat verilmemesinin sebebi
stanbuldaki Rus Bykeliliinin S.t.Peterburgdaki Dileri Bakanlna
gnderdii zel raporlara gre Yemen, Suriye ve rdndeki Arap kurtulu
hareketlerinin bastrmaya alld bir srada yeni sorunlarla karlalmak
istenilmemesiydi. M.S. Lazerev ise bu durumu yle yorumlamaktadr:

ttihat devriminden sonra Krt hareketi en nde Arap Halk olmak zere
Osmanl mparatorluundaki baka etnik topluluklarn kurtulu mcadelesiyle yakn
iliki iinde geliti. O srada Yemende, Irakta-her ikisi de Suriye iinde kalan-
Horanda ve Drzi Dalarnda Arap ayaklanmalar meydana geldi; Arap
yarmadasnn Hicaz, Necd, Asir ve baka blgelerindeki nderler Trk Hkmetine
kar dmanca bir tavr ald
76

75
a.g.e, s.107108.
76
a.g.e, s.111112.
26

Krtlerin o dnemde sempati duyduklar Araplara ynelik olan destekleri
snrl imknlar dorultusunda eyleme ve dorudan yardma da dnmt. rnein
Rus diplomatik belgeleri
77
dizininde yer alan bilgilere gre Krtlerin dorudan temas
kurduklar Yemenli ayaklanmaclarn davalarn desteklemek zere eitli Krt
blgelerinde para toplanmas zerine Yemenli ayaklanma liderlerinin blgeye
gnderdii temsilciler Diyarbakr, Mu, Hns ve baka yerlerde belirli nfuz sahibi
ahsiyetlerle dorudan ilikiye girdiler. mam Yahyann 1911 ylnn mart ay
balarnda Mua varan zel elisinin Krt airet reisleriyle yapt gizli toplantdan
ok gemeden haberdar olan yetkililer bu toplantya katlanlar tutukladlar.
78

Bu olaylarn gelecek iin iyiye iaret olmadn sezen ttihatlar Krtlerin
yaad blgelerdeki muhalefeti gzetleme iini daha sk tutarak Dersim, Erzincan
ve baka yerlerde kan karklklarda etkisi olduklarna inandklar Araplardan
blgeye gelenlerini yakn takibe aldrtmlard. Yetkilileri bu ve benzeri olaylarn
etkisiyle zamanla belirli Krt airet reislerine ynelik olarak yattrc bir politika
izlemek zorunda brakan bu gelimeleri Urmiye deki Rus Konsolos Yardmcs bir
raporunda yle deerlendirmektedir:

Eer Trkler Arap Yarmadas ile Makedonyadaki ayaklanmalarla ve
teki i sorunlarla megul olmasayd, Krtlerin stesinden gelmeleri imdikinden
ok daha kolay olacakt. Armaanlarla Krt beylerinin gnln almalar gerekiyor ve
bu da her zaman istenen sonucu vermiyor.
79

Krtlerin yaad blgelerin durumu ttihat ve Terakki Partisinin en byk
skntlarndan birini olutururken Avrupal Devletler ve zellikle de Rusya,

77
Yazar Kemal Mazhar Ahmed bu konuyla ilgili olarak Bayeziddeki Rus Konsolos Yardmcs
tarafndan yazlm olan belgeyi yle aktarmaktadr:
Arap yarmadasndaki baarszlk Trklerin cann ne kadar skyorsa, Krtleri de o
lde rahatlatyor. Eer Araplar Trklere kar mcadelelerinde baarl olmaya devam ederse, u
anda sakin grnen Krdistanda bir ayaklanmann balamas olduka muhtemeldir. Trkler
kukusuz bundan ekiniyorlar, nk tepeden trnaa silahlanm Krtleri bastrmann kendilerine
byk can kaybna mal olacan biliyorlar.
Ayn koleksiyonda yer alan bir dier belgeye gre Bitlis Vilayetindeki Krtler Yemende
asilerin kazand bu baarlar byk bir sempatiyle karlamlard.a.g.e, s.112.
78
a.g.e, s.112113.
79
a.g.e, s.113.
27

Ermenilerle Krtlerin bir arada yaad blgelerde bir slahat yaplmasnda
srarlyd. Kat bir merkezi anlaya sahip olan hkmet ise merkezden uzak olmakla
birlikte yollar yetersiz, feodal ve airetsel dzene sahip olan bu blgeyi sk bir
denetim altna almak istiyordu.
80

Rusyann stanbul elisi tarafndan 8 Haziran 1913 ylnda sunularak
Osmanl ynetimince de benimsenen ve blgede slahat yaplmasn ieren projeye
gre Erzurum, Van, Bitlis, Diyarbakr, Harput ve Sivas vilayetleri birletirilerek zel
bir vilayet oluturulacakt. Ynetimsel ve hukuksal adan byk dzenlemeler
getiren projeye gre Hafif Krt Svari Alaylar,-eski Hamidiye Alaylar-terhis
edilirken, vilayetteki resmi yazmalar Trke, Ermenice ve Krte olmakla birlikte
bu halk kendi dilleriyle zel okullar aabilecekti. Bu neriler I.Dnya Savann
balamasyla uygulamaya konulmasa da bu paralelde kararlar alnd. Padiah
buyruklaryla Beinci Umumi Mfettilik adyla birletirilerek zel bir stat verilmek
istenen Van, Bitlis Diyarbekir ve Mamuretlaziz vilayetlerinin genel mfettiliine
Norveli Binba Hoff atanrken Trabzon, Erzurum, Sivas illerinden oluan Umumi
Mfettilike ise Hollandal Westenen atand. I. Dnya Savann kmasyla bu
ynetim ksa bir sre sonra sona ererken Binba Hoff, 25 Mays 1914 ile 31 Aralk
1914 tarihleri arasnda yaklak alt ay sreyle bu grevde alabildi.
81

Devletin vergi politikas Osmanl mparatorluunun genelinde olduu gibi
alt kesimdeki Krt toplumunun da ekonomik durumunun bozulmasnda nemli rol
oynamt. Ar yaam koullar ierisinde bulunan halkn mevcut vergilere kar
duyduu souklua ramen sava yllarnda eski vergileri artran ttihatlar, yeni
olaanst vergiler de koydular. rnein davarlardan alnan anam vergisinin drt
katna karlmas Krt hayvan yetitiricilerinin Osmanl Kuvvetlerinin
ulaamayaca yerlere g etmesinde bal bana bir etkendi.
82

80
81
a.g.e, s.158.
82
28

4. 19. ve 20.Yzylda Osmanl mparatorluunda Krtlerin Yaad
Blgelerin Siyasi ve Sosyo Ekonomik Durumu

Geri bir tarm blgesi olan Krtlerin yaad yerlerin belli bal
kentlerinde daha ok Ermenilerden oluan bir burjuva snf vard. Topran
ortaklk ile ileniyor olmas tarmsal gelimenin yetersiz olmasna bu durumda
toplumun sosyal yapsn duraan hale gelmesine neden oluyordu. Buna bir de ar
vergi yknn eklenmesi sebebiyle 19. Yzyldaki Krt bakaldrlar ulusal
istemlerden ok vergi ve askere alnmaya dayanyordu. Kentlerdeki gelime
genellikle ticaret burjuvazisi tarznda olmakla birlikte btn esnafn bavurduu bir
yntem olan tefecilik ilerletici bir kapitalizm biimi olmadndan Krtlerin
oturduklar blgenin yaps fazla deiken deildi. Yollarn yetersizliinden dier
blgelere veya lkelere aktarlamayan tarm rnlerinin fiyat dk olurken, mal,
para yerine mal ile deitiriliyordu. rnein o dnemde Avrupann gelikin fabrika
mallaryla rekabet edemeyen Diyarbakr dokumacl bir yandan zayflarken
gvenliin de yeterli olmamas gibi sebeplerin retim ilikilerine yansmas
yznden bu durum blgenin ilkel kalmasna neden oluyordu.
83

Batl smrgeci devletler daha 16. Yzyln ortalarnda kapitlasyon ad
verilen ticari antlamalarn getirdii imtiyazlar dorultusunda Osmanl
mparatorluuna sokulup lkenin ekonomik ve siyasi hayatnda byk etkinlikler
kazandlar. Bu devletler tarafndan kendi lkelerinde daha ucuza ve daha nitelikli bir
ekilde retilen bu mallar imparatorluun pazarlarna akn etti. rnein ipek ve
ynl dokumaclk kendi alannda yer yer manifaktr dzeye gemi olmasna
ramen yabanclarla rekabet edemeyen dokumaclk sektrnn tezgah saysnda
hzl bir d grld. ok gemeden dier el sanatlar da ayn akbete uramakla
birlikte yn rnlerinin ekonomisinde nemli bir yer tuttuu Krtlerin yaadklar
topraklar da bu deiikliklerden etkilenmekte gecikmedi. Bu arada lkenin batsnda
daha sonraki dnemlerde yabanc kapitalistlerin yan sra oluan kapitalist pazar da
bu blgedeki el sanatlarn yok edecekti.
84

83
Kutlay, a.g.e, s. 1819.
84
Alada, a.g.e, s. 24.
29

Osmanl mparatorluunda Krtlerin yaad blgelere kapitalist
ilikilerin girdii bir dnemde tm blgeyi etkileyecek bir dzeyde olmasa da
Diyarbakr, Elaz, Sivas, Bitlis ehirlerinin bulunduu yerlerde retici gler
asndan yeni ilikiler meydana gelmitir. Kapitalist pazar iin yaplan retimin
kyl ekonomisini deitirmesi Krt beyliklerinin ekonomik gcn etkiler.
ngilizlerin Anadolunun birok yerinde ve bu blgede kurduklar ipekli kuma
(Diyarbakr) ve hal fabrikalar (Sivas) blgeye canllk getirse de buradaki retim
gerek Avrupa mallar ile olan rekabetin rol ve gerekse bir trl istikrarn
salanamad blgenin siyasal konumundan dolay uzun sreli olamaz. Krtlerin
yaad blgelerde srekli yaanan sava hali iletmecileri rktmekle birlikte
buradaki kapitalist ilikiler daha ok yn, afyon vs. gibi tarm rnleriyle snrl
kalr. rnein koyun ynnde fiyatlarn krlmasndan sonra ngiltere bu ticareti
brakr.
85

Saltanat srasnda imparatorlukta eitli alanlarda slahat yapan II.
Mahmud dneminde yenieri ocann kaldrlmasndan sonra getirilen 15 yl sreli
zorunlu askerlik hizmeti mr boyu askerlik demekti. retici nitelikteki yzbinlerin
topraklarndan, zanaatlarn dkknlarndan ayrlarak uzak cephelere
gnderilmeleri Anadoluda tarmn ve el sanatlarnn sekteye uramasna yol
ayordu. Bunlarn yan sra ar vergiler ve uzun askerlik hizmeti de Osmanl
toplumunda sermaye birikimiyle kapatilasit ilikilerin douunu aksatan nemli
etkenleri oluturuyordu.
86

Askeri alanda da slahat yapmak isteyen II. Mahmudun Avrupadan
getirttii askeri danmanlarn bir tanesi ise Prusyal Mareal Moltkeydi.
87
Dou

85
Yldz, a.g.e, s. 61.
86
Alada, a.g.e, s. 14.
87
Alman Subay Moltke 18361839 yllar arasnda Osmanl ordusunda danmanlk yapt sre
ierisinde baz Krt syanlarnn bastrlmasna da katlarak blgeyi adm adm dolamt. Daha
sonra 1870 Alman-Fransz Savanda Prusya ordularna komutanlk etmiti. Ayn yer.
30

zerine Mektuplar
88
adl eserinde Krtlerin o gnk yaad blgelerin zelliklerini
sergilemekle birlikte Osmanl ordusunun danman olduu halde Krtler
karsndaki sempatisini gizleyemeyen Moltkeye
89
gre Krtlerin savunma ve
direnmesinin asl sebebi; bir mr boyu devam eden askerlik hizmetine alnmak
korkusu idi
90
Yine eserinde Osmanl ordusunda yer almasna ramen bu ii
gnll olarak yapmayan Krtlerin ordudan srekli katklarn da yazar.
91

II. Mahmut dneminden sonra gelien kapitalizmin Krtlerin yaad
blgelerde etkisini hissettirmesiyle kyden kopup ehre yerlemeler o dnemde
grlmeye balar. zellikle tarm ve sanayi sektrlerinde Batyla ve Avrupa ile
rekabete girememesi nedeniyle mallar elinde kalan retim sahiplerinin yanlarnda
altrdklar kylleri serbest brakmasyla ehre giden kyller burada hamallk,
ayakkabclk, raklk, terzilik, berberlik gibi ilerin yan sra i aletlerinde, dokuma
tezgahlarnda ii statsnde almlard. Ancak ehirlemenin zayf olmas
nedeniyle bir ksm tekrar kylerine airetlerine dnmlerdir.
92

Yeni reform hareketleriyle birlikte batllama ve merkezilemenin balad
Tanzimat Dneminde ayn zamanda Bat kapitalizmi de lkeye hzl bir giri
yapmtr. Buna ramen Osmanl mparatorluunun siyasal ve askeri bir g olarak
I. Dnya Savana kadar varln srdrmesi Bat kapitalizmine teslim olmadnn
bir kantdr. Merkezi devlet anlayn rnek alan Osmanl mparatorluunun eyalet

88
Osmanl ordusunda organizatr ve Genel Kurmay Danman olarak kumanda heyeti iinde grevli
olan General Moltke hizmet sresince iki yllk askeri hareketlerle bu hareketlerin meydana geldii
ortamn ve buradaki halkn portresini annesine yazm olduu mektuplarla belirtmiti. Bu mektuplar
daha sonra bir cilt kitap halinde getirilerek yaynlanmtr. Sasuni, a.g.e, s. 62.
89 Moltke siyasal adan ok kat bir ekilde yarglanmamas gereken Krt insan iin onun iinde
yetitii okul, devlet karsndaki hak ve devleri konusunda bir anlay edinmesi iin gerekli
ilkelerden hi birinin ona alanmadn belirtirken Bazil Nikitin ise airet Krdnn, modern
ulusal toplumun temeli olan u kuruma kar kkl biimde serke davrandn hakl olarak
belirtir: mecburi askerlik, vergi ve gmrkBazil Nikitin, Krtler, Sosyolojik ve Tarihi ncelemeler,
Deng Yaynlar, stanbul, 1997, s.329.
90 Helmut Von Moltke, Trkiye Mektuplar, Varlk Yaynlar, stanbul, 1967, s.115116.
91 Yldz, a.g.e, s. 94.
92 Sasuni, a.g.e, s. 56.

31

sisteminden vilayet sistemine geiiyle Krtlerin yaad blgeler 10 idari vilayet
93

birimine ayrlmt.
94

1856 Arazi Kanunnamesi ile yerel aristokratlar ve mltezimler topraklarn
en gzeline sahip olurken Sultan Abdlmecid, topraklarn devlete ait olduunu
aklyordu. Bir taraftan da verilen tapularla topran ileme hakk bireylere
verilmekle birlikte bu arada tapu idareleri kuruldu. Ancak uygulamada rvet
nedeniyle bu hakkn babadan ola devri ve hediye edilebilirliinden dolay byk
topraklara bey ve aalarn sahip olmas airetlerde ve kylerde snfsal ayrmn
netlemesini salad. Toprak aalnn oluumu nedeniyle kentlere yerleen Krt
kyls ortakla ve toprak emekiliine zorlanrken, eski Krt emirlerinin yerine
onlara gre gsz olmakla birlikte saylar ok olan Krt toprak aalar dnemi
balyordu. Osmanl merkezi ynetimi karsnda sayca ok olmasna ramen daha
gsz olarak meydana kan Krt feodalitesi blgede dzeni salayamayacakt.
95

Osmanl mparatorluunda 18. Yzyln balarndan itibaren 19. Yzyln
sonlarna kadar Krtlerin yaad blgelerde nemli bir ekonomik gelime
yaanmaktayd. Yerli ve yabanc tccarlara tarm ve sanayi rnleri satan feodal
beylikler pazar ekonomisi iine girmekteydi. Bu blgede canlanan ticaret, kyll
ve airetleri de etkileyerek onlar topraa yerlemeye tevik ediyordu. rnein Bitlis
Vilayetinde gebelikten yerleik hayata geenler bu yeni yaam biimine uyum
salamakla birlikte retimde nemli gelimeler salamlardr. Ticari ilikilerin
gerek piyasa deeriyle srd bu dnemdeki gelimeler Krtler zerinde olduka
etkiliydi. 17. ve 18. Yzyllarda ulam olanaklarnn son derece snrl olmas
nedeniyle hayvan srtnda gerekleen ticari ilikiler birbirleriyle temasa geirmeye
zorlad Krt ehir ve airetlerini karlkl bir etkileim iinde olmasn salad.
Uzun yllar kapal bir ekonomik yap ierisinde yaayan Dersimdeki Krtler en ok,
daryla daha ok balants olan Van blgesindeki Krtlerle temas halindeydi.
96

93
Bu idari birimler ise unlard: 1. Erzurum 2. Sivas 3. Bitlis 4. Van, 5. Mamurat-l Aziz 6.
Diyarbakr 7. Musul 8. Adana 9. Halep, 10. Mtessarifat Zor. Yldz, a.g.e, s.53.
94
a.g.e, s.5253.
95
Kutlay, a.g.e s. 20.
96
Yldz, a.g.e, s. 66.
32

Ekonomik durumun srekli bir gelime ivmesi gsterdii 1880li yllardan
sonra Bat kapitalizminin mdahaleci karakteri ve dnya apnda gelien rekabet
unsuru etkilerini Krtlerin yaad blgelerde de gsterdi. Zaten zor olan ulamn
pahal da olmas giderek tccarlarn saysn azaltan bir etken durumuna geldi. Bu
nedenlerden dolay tarma alm olan topraklarda gerileyen retim, kyly
ihtiyacna cevap verecek kadar retmeye zorlamt. Ticarette da almann ve
gelimenin n koulu olan yol sorununun gndeme geldii 1880li yllarda ise
lkedeki ekonomik ihtiyalar, smrgeci politikann kurallarna gre olumutu.
97

Osmanl mparatorluunda 17. Yzyln sonlarnda Krtlerin yaad
blgelerde balayan ekonomik gelimelerin fazla uzun mrl olmaynda Avrupa
mallaryla rekabet edilemeyiin etkisi olmutur. Bu duruma etki eden bir dier
faktr oluturan savalar ise ekonomik hayata katlmn engelledii yre halknn
dalara ekilmesine neden olmutur. 19. Yzyl boyunca lkede adeta zaman zaman
patlayan Osmanl Rus Savalarnn yan sra yine zaman zaman alevlenen Ermeni
ayaklanmalar ve bu yzyl boyunca meydana gelen Krt isyanlar sebebiyle
Krtlerin yaad blgelerde sknet salanamamtr.
98

97
Ayn yer.
98
a.g.e. s. 73.
33

KNC BLM

19. ve 20. YZYILDA OSMANLI MPARATORLUUNDA
II. ABDLHAMDN SYASET VE HAMDYE ALAYLARI

1. Sultan II. Abdlhamidin Siyaseti

II. Abdlhamid 1876 ylnn austos aynda tahta ktnda II.
Mahmudun uygulad merkeziyetilik siyasetiyle devletin paralanmasn
nlemeyi dnyordu. Daha 1877 ylnn ubatnda Mithat Paay sadrazamlktan
azlederek yurd dna gndermesinin yan sra ayn yl Rusyaya sava kararn
oylayan Mebusan Meclisini datarak otuz yl srecek olan mutlakiyet devrini
balatmt.
99

II. Abdlhamidin merutiyete son vererek liberal grl aydnlar bask
altna almas memlekette bir muhalefet hareketi oluturdu. Nitekim 1889 ylnda
Askeri Tbbiye Mektebindeki birka rencinin istibdat ynetimini ykmak
amacyla dernek eklinde kurduklar ttihad- Osman adl gizli tekilatn okullara
yaylmasyla ttihat ve Terakki Cemiyeti meydana geldi. Cemiyetin 1895 ylnda
Padiah aleyhine beyannameler datmas zerine birou yakalanarak uzak
vilayetlere srlen yelerinin bir blm yurt dna kaarak Kahire, Paris, Cenevre
Londra gibi ehirlerde Gen Trkler adyla faaliyetlerini srdrdler.
100

18771878 Osmanl-Rus Savandan sonra imzalanan Berlin
Antlamasyla Balkanlardan Trkleri attklarna veya atmak zere olduklarna
inanan Avrupal Devletler ark Meselesini Osmanl mparatorluunun Asya
topraklarna kaydrmlard. Nitekim Berlin Antlamasna koydurulan 61. madde ile
Anadoluda Ermeniler lehine reformlar yaplmasn Bab- liye kabul ettiren

99
Kuran, a.g.m, s. 166167.
100
a.g.m, s. 168.
34

Avrupal Devletler iin ark Meselesi kurtarmaya altklar Hristiyan Ermenilerin
Dou Anadoluda kendi devletlerini kurmas anlamna geliyordu.
101

Osmanl mparatorluu 18771878 Osmanl-Rus Savanda gnll
Ermeni birlikleriyle de savamak zorunda kalmt. Krtlerin Rus yanls
eilimlerinin glenmesinin yan sra Krt otonomisi ya da bamszln
Rusyann st egemenliinde arayanlarn kmas II. Abdlhamidi zgr ve yeni bir
Krt politikas bir baka deyile yeni bir Dou Anadolu politikas- oluturmaya
yneltmiti.
102

II. Abdlhamidin her ynden elikiler iinde olan ve uluslararas
karlarn arpt Dou Anadoluda kendi merkeziyeti slamc- dengeci
reformcu devlet anlayna gre izledii bu politika blge artlarna uygun olma
mecburiyetinde olunca kimi zaman sert ve tavizci kimi zaman da lml, dengeli ve
olumlu bir ekilde belirmiti. Dou Anadolunun sosyo ekonomik yapsnda bir
deiiklik yapamayan bu politika az ok kltrel anlamda Mslman halkn lehine
bir durum yaratmtr. Zaten II. Abdlhamidin politikasnn temelini
103
bnyesinde
bir Ermeni Devletinin kuruluunu nlemeye alt Dou Anadoluyu
imparatorluk snrlar ierisinde tutarak bylelikle blgede ikinci bir Dou Rumeli
veya Girit hadisesine meydan vermemekti. Her ne kadar II. Abdlhamid zamannda
Dou Anadolunun btn meselelerinin ele alnm olduu sylenemez ise de o

101
Bayram Kodaman, ark Meselesi I Altnda Sultan II. Abdlhamidin Dou Anadolu
Politikas, Orkun Yaynevi, stanbul, 1983, s. 9.
102
Kk, a.g.e, s. 48.
103
Sultan II. Abdlhamid saltanat boyunca gerek lke geneline gerekse Dou Anadolu Blgesine
ynelik uygulad politikann esaslarn anlarnda u ekilde ifade ediyordu:
mparatorluumuz dahilindeki bo araziyi iskn etmek iin mnasip ekilde muhaceret tertibine
ihtiya var. Fakat Yahudi muhaceretini mnasip telkki edemeyiz. Yabanc dinden olanlar, kymk
gibi kendi etimize, kendimiz soktuumuz devirler geti. Devletimizin hudutlar dahiline ancak kendi
milletimizden olanlar ve bizimle ayn dini inanlar paylaanlar kabul edebiliriz. Trk unsurunu
kuvvetlendirmee dikkat etmeliyiz. Bosna-Hersek ve Bulgaristandaki mslman halkn oalp
artann muntazaman buraya getirip yerletirmeliyiz.
Muhaceret yalnz mill kudreti arttrmakla kalmyacak ayn zamanda mparatorluumuzun iktisad
kudretini de fazlalatracaktr. Rumelinde ve bilhassa Anadoluda Trk unsurunu kuvvetlendirmek ve
her eyden evvel de iimizdeki krtleri yourup kendimize maletmek arttr. Trk tahtna km olan
seleflerimin en byk kusuru Slav unsurunu, Osmanllatrmam olmalardr. Bu tabi kolay bir i
deildir. Mamafih Rum ve Ermenilerle kan karm daha kolay husule gelmitir.
Fakat Allaha kr kanmz stnln muhafaza etmitir.Sultan Abdlhamid, Siyasi
Hatratm, Dergah Yaynlar, 1984, s.7374.
35

dnemde zamann ynetici kadrolar iin iten ve dtan sarslan, mali gc olmayan
imparatorluu ayakta tutmann ok nemli bir mesele olduunu unutmamak
gerekir.
104

Dou Anadolu politikasnn bir paras olarak 1884 ylndan itibaren II.
Abdlhamid daha yumuak yntemler kullanarak airetleri kendine balamaya
alt. Nitekim bu konuda Erzurumdaki Rus Konsolosu Dinitin yle demektedir:
Osmanl hkmeti mahalli yneticilere emir vererek airet reisleri ile samimi
ilikiler kurmalarn ve onlar tatl szlerle, iyi davranlarla kendilerine
balamalarn istedi. Gerekten bu politikann yrtlmesinde valilerin, askeri
erkann byk bir pay vardr. Mesela, 1884 ylnda Hakkariye vali atanan Ethem
Paa srekli olarak airet reisleriyle iliki kuruyor, onlara dosta ve samimi
davranarak kendi aralarndaki anlamazlklar hallediyor ve bylece hkmete
sndryordu. Ayn zamanda airetlere silah datarak onlarn ruhlarn okuyor ve
devletin gcn ve hamiliini hissettiriyordu.
105

Saltanat boyunca Krtlere ynelik olarak ttihat ve Terakkiden farkl bir
politika izleyen II. Abdlhamid
106
airetlerin yan sra byk bir ksm kendisinin
aleyhinde alan Krt feodal ve aile ocuklarna da yaknlk gsterek onlar
stanbula getirip yerletirmiti.
107

18851890 yllar arasnda airetleri, az ok kontrol altna alabilmek iin
onlara ho grnmeye alan Bab- li Ermenilere kar ise ok lml
davranyordu. Nitekim bu yllarda nemli bir ikyeti olmamakla birlikte sadece
mahalli memurlarn ve airetlerin davranlarndan yaknan Ermeniler lehine 1887
ylnda devrin nde gelen ve pek ok defa sadrazamlk yapm kiisi olan Said Paa

104
Kodaman, a.g.e, s. 2526.
105
a.g.e, s. 28.
106
Krt feodal ve aile ocuklarna ynelik uygulad politika yznden eletirilen II. Abdlhamid
anlarnda kendisini u ekilde savunuyordu: Krt aalarnn bazlarnn ocuklarn, stanbula
getirip memuriyete yerletirdiim iin de tenkit edildiimi biliyorum. Senelerdir Hristiyan Ermeniler
nazr mevklerini igal etmilerdirBundan sonra da kendi dinimizden olan Krtleri kendimize
yaklatrmakta ne gibi bir zarar olabilir? Ayn ekilde Bedirhan oullarn himaye ettiim ve
merkezde muhafaza ettiim iin, bunlarn memleketin huzurunu bozacaklar sylenerek tenkid
ediliyorum. Tabi herkes istedii gibi dnmekte serbesttir! Sultan Abdlhamid, a.g.e, s.75.
107
36

reformlarn yaplmasn istemitir. Fakat Ermeni gizli tedhi rgtlerinin dardan
aldklar destek ve tevikle Dou Anadoluda ve imparatorluun dier yerlerinde
devlet aleyhine almaya balamas II. Abdlhamidi rktmt. Dou
Anadolunun elden gidebilmesi ihtimaline karlk Ermeni okullar, gazeteleri ve
dier faaliyetleri iyice kontrol altna alnmt. 1890 ylnnda yaplan bir aramada
Ermeni kiliselerinden bol miktarda silah kmas zerine mevcut olan tehlikenin
hem imparatorluk iin hem de airetler iin ciddi bir durum yaratmas Bab- liyi
ve II. Abdlhamidi Mslman halka, zellikle airetlere daha da msaid
davranmaya ve onlarla ibirlii yapmaya itti. Zira tedbir alma zaman artk
gelmiti.
108

108
37

2. Hamidiye Alaylar

1877 ylnda Birinci Meclis-i Mebusan kapattktan sonra, imparatorluun
kurtuluunu uygulamaya koyulduu koyu bir merkeziyeti sistem de gren II.
Abdlhamid asrlardr stanbulun kontrol dnda kalm olan Dou Anadolu ve
airetlerin durumunu grmezlikten gelemezdi. Her trl otoriteden uzak yaam
olan airetleri ve sosyal politik gleri merkeze balamada, hi olmazsa onlar
sndrarak Dou Anadoluda devlet otoritesinin tesis edilmesi esnasnda ok
dikkatli davranarak rktmemek gerekiyordu. Nitekim tavizlerle, hediyelerle,
nianlarla taltif ve takdirle airet reislerinin, eyhlerin ve buna benzer kiilerin
ruhlarn halife olarak okayarak kendine balayan Padiah, airetleri kendine
balamann daha somut ve inandrc yollarn buldu. Daha 1890 ylndan nce
valiler ve askeri paalar vastasyla silah datp eitli yardmlarda bulunduu
airetlerin gznde Hami Padiah olduunu ispat etmeye alt. Ayrca, mahalli
otoritelerle airetler arasnda iyi mnasebetler oluturulurken Hamidiye Alaylarnn
kurulmasyla, padiah airetler veya merkezi otorite mahalli otoriteler airetler
arasndaki iyileilecei farz edilen mnasebetlerin daha da salamlaacana
inanlmt. Balangta baz sakncalarn olabilecei dnlmesinin yan sra hatta
uygulama esnasnda bile bazen kt sonular dourmu olmasna ramen ilerde
otoriteye alacak olan airetlerin itaat edecekleri de kabul edilmiti. Ksacas,
Hamidiye Alaylar vastasyla devlet otoritesi Dou Anadoluda oluturulmaya
allacakt.
109

II. Abdlhamidin Dou Anadoluda yaayan Ermenilerin arasnda
milliyetilik fikrinin yaylmaya balamas neticesinde ayr bir devlet kurmaya
ynelik abalarn nne geilmesinin yan sra Krtlerin de bu akmlara
kaplmalarn nlemek amacyla kendi isminden hareketle Hamidiye ad verilen bu
alaylar kurdurttu.
110

109
a.g.e, s. 3031.
110
Hdr Gkta, Krtler syan Tenkil, Alan Yaynclk, stanbul, 1991 s. 21.
38

Baz kaynaklara gre ise Hamidiye Alaylarnn kurulu gerekesi Krtleri
alla geldikleri itima yaantsndan kopartmayarak imparatorluk bnyesi iinde
toplumsallatrma gayretleridir.
111

Alaylardan eitli faydalar elde edeceini mit eden II. Abdlhamidin bu
tekilattan bir dier beklentisi ise onlar Rus ordularna kar kullanabilmekle
birlikte daha da mhimi yabanc devletlerin airetler zerindeki tahrik ve
propagandasn nleyebilmekti.
112

Dou Anadoluda ngilterenin yrtt Ermeni Politikasn ve Krtleri
mparatorluk aleyhine kkrtma abalarn nlemek iin Hamidiye Alaylarnn
kuruluunu bir are olarak dnlebilecei fikrini ileri sren II. Abdlhamid
113

eyh Ubeydullah tecrbesinden sonra ngilterenin bu politikasndan rkerek hemen
sonra yanat airetleri kendi tarafna ekmitir. Hamidiye Alaylar, daha nce
airetlere uygulanan politikann somut bir sonucu olmasnn yan sra airetler
ngilterenin gayretlerine ramen stanbula bal kalmlardr.
114

I. Merutiyetten sonra slahat hareketlerinin giriildii orduya yeni asker
kaynaklar bulma ii nemli bir mesele haline gelmiti. II. Abdlhamid gayri
mslimlerin askere alnmalarn istemiyordu.
115

Mareallk rtbesiyle Rusyann bakenti Petersburg ehrinde elilik
yapt on yl sre ierisinde oradaki kazak alaylarndan etkilenen akir Ahmet

111
Ayn yer.
112
113
Sultan Abdlhamid Dou Anadoluya uygulad politikann nemli bir blmn tekil eden
Hamidiye Alaylarnn kuruluu hakknda unlar ifade ediyor:
Krt alaylarn tekil ettiim iin, Avrupa gazeteleri ac tenkitlerde bulunuyorlar ve bu
tekilt meydana geldiinden beri Krtlerin, ark vilyetlerindeki Ermenilere daha vahice
davrandklarn iddia ediyorlar ve bizim tarafmzdan tekiltlandrlan bu Krtlerin, istiklllerini
iln etmek iin bize kar isyan edeceklerinden endie ettiklerini sylyorlar.
Anlalan gazeteler mevzu aryorlar, bu sebeple de yalan yanl duyduklar hereyi
yazyorlar. Muhabirler, Krdistandaki vaziyeti, Beyolunda oturduklar rahat kelerini
terketmeksizin, ancak Ermenilerin gr zaviyesine gre mtala ediyorlar Sultan Abdlhamid,
a.g.e, s.7475.
114
115
a.g.e, s. 99100.
39

Paann (18381899) dnnde Krtleri de bu ekilde rgtleme fikrini Sultan
Abdlhamide kabul ettirmesiyle Hamidiye Alaylar 20 Ekim 1890 tarih ve 233
sayl yasayla 1891 ylnda kuruldu. Kurma iini Sultan Abdlhamidin
kaynbiraderi Erzincandaki 4. Ordu Komutan erkez Mehmet Zeki Paa
116

tarafndan stlenildi.
117
Evvela, kurulacak alaylar 4 blkten az, 6 blkten fazla
olmayacaktr. Buna gre her alay en az 512 en fazla 1152 kiiden meydana
gelecektir. Byk airetlere bir veya birden fazla alay, kk airetlere ise birka
blk kurma hakk verilmekte, ancak, kesinlikle alay kurulmas ve eitim
maksadyla airetlerin birletirilmesi yasaklanmakta, merkezi otoritenin veya ordu
kumandanlarnn emri ile sadece sava zamannda birletirilmeleri
ngrlmektedir.
118

Komutanlklarn airet reislerinin yapt bu alaylarn bir dier zellii ise
tamamnn snn Krt airetlerinden meydana gelmesiydi. Hkmet alay kurma
hakkn zellikle zayf, sadk, itaatkar ve snn airetlerden seiyordu. Osmanl
ynetimi tarafndan kendilerine kaymakamlk, paalk, binbalk gibi rtbe ve
makamlar verilen airet reislerinin yetkilerinin iyice artmasyla blgede istedikleri
gibi hareket edebildiler.
119

Alaylarn subay kadrosu ise, stanbula getirilen avulardan Suvari
Mektebine alnan airet ocuklarndan tekil edilecekti. Kafi gelmezse airet

116
Sultan II. Abdlhamid anlarnda Hamidiye Alaylarnn kuruluu esnasnda erkez Mehmed
Zeki Paa iin unlar sylyor: Her ne kadar paalarmzdan bazlarnn da Krt kazaklar ile
tekil ettiimiz alaylara itiraz ettikleri bir hakikat ise de fikir, Erzurumdaki eski IV. nc Ordu
kumandan Zeki Paaya ait olduundan, bu, meslektalarn kskanm olmalarna da dellet
edebilir.
Rusya ile harp vukuunda, disiplinli bir ekilde yetitirilen bu Krt alaylar, bize ok byk
hizmetlerde bulunabilirler. Ayrca orduda renecekleri taat fikri, kendileri iin de faydal
olacaktr. Zabit nvan verdiimiz Krt aalar ise yeni mevkileriyle vnecekler ve bir miktar zapt-
rapt altna girmeye gayret edeceklerdir. raklk devirlerini bu ekilde tamamlyacak olan
Hamidiye alaylar sonunda kymetli bir ordu haline geleceklerdir.
Fakat ben kabul ettiim Krt politikasnda doru yolda olduum kanaatndaym. Vaziyeti
mahallinde tetkik eden Zeki Paa Krt kazaklarndan alaylar tekil etmek fikrini ileri srmek suretiyle
en muvafk yolu gstermitir. Hele ele aldmz mesele tenkit edildiinden, sonunda tenkit edilmee
alm bulunuyoruz Sultan Abdlhamid, a.g.e, s.7576.
117
118
119
Gkta, a.g.e, s. 22.
40

mer ve ressndan tayin olunacakt. Ancak talim ve eitimler iin nizmiye
svari alay subaylarnn tayini ngrlmtr. Ayrca, harp birlii olan alay ve
blk kumandanlarnn mutlaka askeriyeden, dier subaylarn (kaymakam, binba,
kolaas gibi) ise airet ileri gelenlerinden olmas karar altna alnmtr. Bununla
birlikte, airet ileri gelenlerinden devlete sadk olanlar ve hizmette bulunanlar, irade-
i seniyye ile Miralay (Albay) rtbesine terfi ettirileceklerdi, fakat yardmcs
muhakkak nizami bir subay olacakt. Bu madde ile devlet, Hamidiye Svari
Alaylarnda inisiyatifi elinde bulundurmakta ve airetleri, alaylar her ynden
yakndan denetleme imknna sahip olmaktadr.
120

Hamidiye Alaylar elbise, hayvan ve eyer takmlarn kendileri tedarik
edecekler ise de tfek, cephane ve sancak devlet tarafndan verilecekti.
121

Kazak modeline gre rgtlendirilen ve gebe ve yar gebe
airetlerden meydana gelen Hamidiye Alaylarnda az sayda Trk Karapapak aireti
mensuplar da vard. Atl alaylar biiminde, kendi airet reislerinin nderliinde
toplanan bu tekilata baz byk airetler, her biri 8001000 kiiden oluan alaylar
verirken kk airetler de hazr kurulu olanlara katldlar. Askeri eitimleri dzenli
ordunun subaylar tarafndan yaptrlan Hamidiye Birimleri srekli hareket halinde
deildi.Yalnzca grevli olduklarnda mensuplar kadar para almakla birlikte
grevlilerin aileleri de vergilerden muaf tutuluyordu. Giderek saylar artan
Hamidiye Alaylar 1891de 40ken 1893te 56, 1899 ylnda da da 63 oldu.
122

Yalnzca Hristiyanlar ile Mslmanlar arasndaki g dengesini bozmakla
kalmam ayn zamanda konsolosluk raporlarna gre Krt airetleri arasndaki
atmalarn artmasna da yol aan Hamidiye Alaylarnn komutanlar, Zeki
Paann ve padiahn ahsi gvencesi altndaydlar. Zararl davranlardan tr
sivil mahkemeler yerine, hafif cezalarn verildii askeri mahkemelerde
yarglanyorlard. teki airet reislerinin birlik sahibi reisler karsndaki

120
121
a.g.e, s. 40.
122
Bruinessen, Aa, eyh ve Devlet, s. 228.
41

konumlarn korumak iin ellerinden gelen her eyi yapmalar ou kez scak
atmalara neden oluyordu.
123

1834 ylnda Sasundaki Ermeni bakaldrsn bastrmasndan sonra
Ermenilerin en ok ekindii g olan Hamidiye Alaylarnn Rus ve ngilizler bata
olmak zere birok Avrupa devleti tarafndan kaldrlmas koulu Berlin
Antlamasna konulmak istenmekle birlikte yine bu devletler tarafndan 1895
ylnda Osmanl mparatorluuna mtereken bir nota da verilmidi.
124

1897 ylnda Fransa, ngiltere ve Rusya elileri ile grtkten sonra,
aralarnda kararlatrdklar ekilde, Krtlerin silah tamalarnn yasaklanmas ve
silahtan arndrlmalar kararn alan Said Paann grevden ayrlmasndan sonra
onun yerine gelen Kamil Paann alnan kararn uygulanmas konusunda Krtlerin
tabiatna uygun olmayaca gerekesiyle kararszlk gstermesine ramen sultann
buyruu olduu iin imzalad. Fransa, ngiltere ve Rusya elilerinin verdii
Muhtrann 25. maddesinde Hamidiye Svari Alaylar ne niforma giyecek ve ne
de silah tayacaklar ibaresi yer alyordu.
125

Osmanl-Rus Savalarnda nemli yararlar olan Hamidiye Alaylarnn bu
mspet ynlerine ramen gerekli askeri tekilatlanma ve disiplinin
kurulamamasndan dolay zaman zaman disiplinsiz hareketlerinin grlmesi
sonucunda yrede baz airetler arasnda az da olsa atmalara ve ayaklanmalar
meydana gelirken rnein 1908 ylnda ayaklanan Milli Airet Reisi brahim
Paann kard isyan abuk bastrld.
126

Btn gayretlere ramen muntazam bir askeri tekilat haline getirilemeyen
Hamidiye Alaylarna airet reisleri ve aalarn hakim olmasndan dolay askerliin
sk icaplarna genellikle uyulmamtr. Bu nedenle modern harp usul ve kaidelerini

123
Bruinessen, Krdistan zerine Yazlar, s. 134135.
124
125
a.g.e, s. 40.
126
Ergun Aybars, Yakn Tarihimizde Anadolu Ayaklanmalar, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf
Yaynlar, stanbul, 1988, s. 26.
42

renilememekle birlikte zaman zaman baz ikyetlere neden olan bu alaylar
Sultan II. Abdlhamid himaye etmeye ve yaymaya almtr.
127

Btn bu olumsuzluklara ramen II. Abdlhamidin siyasi kabiliyet ve
zeksnn bir rn olan ve Dou Anadoluda bir nevi emniyet grevi gren
Hamidiye Alaylar sayesinde Sultan blgedeki Ermeni faaliyetlerine byk bir darbe
vurmutu. Dou Anadoluda zaman zaman meydana gelen huzursuzluklar bertaraf
etmekle birlikte gerek i bar temin maksadyla kullanlmalar gerekse savalarda
askeri bir kuvvet olarak faydalanlmalar nemli bir durum olan Hamidiye
Alaylarnn I. Dnya Savandaki baarlar ve blgede meydana gelen Ermeni ve
Nasturi Hareketlerini bastrmalar II. Abdlhamidin bu alaylar kurmakla ne kadar
doru bir i yaptn ispat etmektedir.
128

1908 ylnda II. Merutiyeti ilan eden ttihat ve Terakki Cemiyetinin bu
glerin ellerinden silah ve rtbeleri geri almak istemesi huzursuzlua neden olunca
Hamidiye Alaylar
129
Airet Alaylar ad altnda yeniden rgtlendi. Bunun zerine
kendilerinden faydalanlmak amacyla bir ksmnn gerek Balkan Savanda gerekse
1. Dnya Savanda Ruslara kar savatrld bu alaylar gsz ve itibarsz bir
konumdaydlar. Ancak bu gsz durumlarna karn ilerinde baar kazananlar da
oldu.
130

127
128
M.Abdlhalk ay, Dou ve Gneydou Anadoluda Kuva-y Milliye Hareketleri, Trk
Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara, 1990, s. 25.
129
Rus cephesinde byk kayplar veren ve ierisinde Milliyeti bir takm almalar yaplmasna
ramen varlklarn slam halifesine balayan Hamidiye Alaylar arasndaki bu milliyetci
almalar bir sonu vermedi.Hevi Cemiyetinin kurucularndan olan ve sava boyunca askere
alnarak dou cephesine gnderilen Kadri Cemil, bu durumu yle dile getirmektedir:
imdi Liva karargahnda (ihtiyat tugay) bulunmam, bana livada bulunan Hasenan ve Cibran
alaylar zabitleri ile livaya dahil olan daha bir takm Krt subaylar ile tanmak frsatn veriyordu.
Trk subaylarna hissettirmeden milli mefkure etrafnda bu subaylarla anlaabilmek imkanna
kavutuumdan ok memnun idim. Fakat ne areki, bu airet subay arkadalar slam Halifesine
byk bir sadakatle bal olduklarndan Krtlerin milli meselelerine ait hibir ey dinlemek
istemiyorlard. Bu yzden bu husustaki almam semeresini vermedi. Yalnz bir Krt olduumu ve
kendilerini karde gibi sevdiimi anlayabildiler, o kadar. Gkta, a.g.e, s.30.
130
43

NC BLM

19. ve 20. YZYILDA OSMANLI MPARATORLUUNDA KURULAN
KRT RGTLER ile TTHAT ve TERAKK CEMYET

1. 19.ve 20.Yzylda Kurulan Krt rgtleri ve zellikleri

II. Merutiyetin ilan zerine ynetimi devralan ttihat ve Terakkicilerin
Krtlere verilen makam ve mevkileri geri almas zerine devletin yannda yer alan
Krtler bu kez Arnavutlar ve Araplar rnek alarak stanbulda ard arda kurulan
derneklere ye olmaya baladlar. Bu rgtlerin
131
st ynetiminde eitli
makamlarda bulunmu Krt ileri gelenleri yer alrken, itici gc ise airet
mekteplerinde okuyan Krt genleri oluturuyordu.
132

Yazar Tark Zafer Tunayaya gre II. Merutiyet Dneminde kurulan ve
Osmanl mparatorluundan ayrlma amac gtmeyip feodal bir kadro iinde
gelien bu krt dernekleme hareketleri zaman zaman ttihatlarn Trklk
politikasna kar direnme gstermitir.
133

II. Merutiyet Dneminde rgtler erevesinde yaplan Krtlk
134

faaliyetlerini deerlendiren M.kr Sekban iseOsmanldan bamsz olarak
kurulacak bir Krdistann byk gler tarafndan yok edileceini bildiklerinden
amalarnn yalnzca Dou Anadoluda slahat yaplmasn salamak olduunu
sylyordu. Ancak bu konuda farkl dnen M.kr Hanioluna gre kendi

131
stanbulda imparatorluun resmi kurumlarnda nemli pozisyonlarda bulunan ve ileri gelen
ailelere mensup kiiler tarafndan gerekletirilen bu ilk krt politik rgtlenmeler iin Rus Tarihisi
Lazarev yle sylyordu: Aslnda kk derneklerdi ve programlar belirsizlik gsteriyordu
132
a.g.e, s. 8.
133
Tunaya, a.g.e, s. 408.
134
Merutiyet ortamnn getirdii hrriyet ortam erevesinde o dnemde yaynlanan bir gazete
haberine gre: Krtle, Biz Kanun- Esasnin ilnndan memnunuz, bizim harektmz idare-i
sabkaya kardr. Bundan sonra biz milletimize sadk, kanlarmz son damlaya kadar fedaya hazrz
diyerek terk-i silah ile Kanun- Esas mevki-i itibarda durduka bir daha bu gibi ahvale (isyana)
meydan vermeyeceklerine yemin etmilerdir. M. Kemal ke, ngiliz Ajan Binba E.W.C. Noelin
Krdistan Misyonu (1919), Boazii Yaynlar, stanbul, 1989, s. 1112.

44

kltrlerinin gelitirilmesi dorultusunda faaliyet gsteren bu derneklerin asl amac
blclk yapmak yani imparatorluktan ayrlmaktr.
135

Bu dnemde kurulan Krt rgtlerinin dikkat ekici bir dier yan ise
mevcut olan rgtlerdeki Krt aristokrat ailelerinin yeni Krt ynetiminin nderlii
iin kendi aralarnda i ekimeler yaamasyd. Bedirhan ve Seyyid Abdlkadir
ailelerinin ak rekabetlerinin yan sra Babanzadelerin ve dierlerinin de bu
konudaki mcadeleleri belirgindi. Bunlarn yan sra Bedirhan oullar, Seyyid
Abdlkadir ve Paristeki Krt Delegesi erif Paa, Krt rgtlerinin nde gelen
liderleriydi.
136

lk Krt rgtlenmesi
137
II. Merutiyetin ilanndan nce 1900 ylnda
Diyarbakrl Ltfi Fikri Efendi tarafndan kurulan Krdistan Azmi Kavi
Cemiyetiydi. Krdizade Ahmet Ramiz Bey gibi Krtlerin tannm ve nde gelen
ismlerini ierisinde barndrmasnn yan sra bir takm faaliyetlerde de bulunan bu
cemiyetin yeleri ayn dnemde II. Abdlhamidin saltanatnn yklmas iin Jn
Trklerle de ibirlii yapyordu.
138

II. Merutiyetten nce Krtler tarafndan yaynlanan gazete ve dergilerden
bahsetmek gerekirse ilk Krt gazetesi 1898 ylnda Krdistan adyla Kahirede
Mithat Bedirhan Bey tarafndan yaynland. lk says Leningrattaki Asya Halklar
Enstitsnde bulunan bu gazete daha sonra Cenevrede yaynland.
139

Mithat Beyin, ksa bir sre sonra hastalanarak lmesi zerine, altnc
saydan itibaren Mithat Beyin kardei Abdurrahman Bey tarafndan karlmaya
balanm olan ve toplam olarak 31 say kadar yaynlanan gazete, Kahireden sonra
Cenevre, Londra ve Folkstone (ngiltere)da yaynland.
140

135
Ayn yer.
136
Uur Mumcu, Krt slam Ayaklanmas (19191925), stanbul, 1991, s. 11.
137
Yazar Mehmet Emin Zeki Krdistan Tarihi adl kitabnda ilk krt cemiyetinin 1902 ylnda
Msrda Krt Cemiyeti ad altnda kurulduunu sylyor Zeki, a.g.e, s.158.
138
Gkta, a.g.e, s. 25.
139
V. V. Minorski, Krtler, Komal Yaynlar, stanbul, Ocak, 1977, s. 43.
140
Gkta, a.g.e, s.24.
45

1908 ylnda ilan edilen II. Merutiyetnden sonra Krtler arasnda fikri bir
sramann gereklemesi neticesinde yaynlanan birok dergi ve gazetelerden biri
olan Amid-i Sevda dergisi Diyarbakrl Mehmet krnn ve Diyarbakrl Ali
Emirin yardmlaryla karlyordu. Malmisanja gre 1909 ylnda sahibi Mehmet
kr tarafndan stanbuldaki Matbaa-i Amidinin (Diyarbakr Matbaas)
yaynlad Amid-i Sevdada (Kara Amid) Krtler etkinken ayn basmevinde Krd
Ner-i Maarif Cemiyeti Nizamnamesi ile Ahmet Ramizin Divanei Dehri kitaplar
da yaynland.
141

I.Dnya Sava ncesinde Cemaleddin Baban tarafndan bir Krte-Trke
dergi olarak yaynlanan Bangi Kurd ( Krdn ars ) dergisi Badattaki Edeb
Matbaasnda baslarak oradan dier yerlere datlmaktayd.
142

II. Merutiyetle gelen hrriyetve hogr ortam ok fazla uzun
srmemiti. 31 Mart Olayndan sonra tm Krt rgt ve kulpleri kapatlacakt.
Fakat bir sre sonra bu tr faaliyetlerin yeniden canlanmaya balad
grlecektir.
143

1910 ylnda stanbuldaki Krtler tarafndan Krt Ner-i Maarif Cemiyeti
kurulmutu. Bu cemiyetin amac ise adndan da anlalaca zere Krtler arasnda
ve Krtlerin yaad blgelerde eitim, bilim ve sanata ilikin almalar
yapmakt.
144

1908 ylndan sonra deiik trde kurulan yardm ve sempati derneklerinden
birisi olan ve baz kaynaklarda Krdistan Muhibban Cemiyeti olarak da geen
Krdistan Muhipleri Cemiyeti 1912 ylnda faaliyete gese de byk bir etkinlik
gsteremedi. Balkan Sava dneminde stanbulda oluturulan bu rgtn
kuruluuna Dersimli Sar Saltk ailesinden Molla Hdr n ayak olurken cemiyetin
genel sekreteri M. Nuri Dersimiydi. Miralay Halil, Kardei Hasan, Erzincanl

141
142
143
a.g.e, s. 230.
144
221
221
222
46

Dervi Cemal ailesinden Ali Paa ve Plmrl eyh brahim, stanbulda maliye
veznedar Divrikli Halil Beyler de bu cemiyette yer alyorlard.
145

O dnemde Osmanl mparatorluunda olduu gibi randa da bir takm
Krt rgt ve yayn faaliyetlerine de rastlyabiliyoruz. rnein randa Istihlas
Krdistan (Krdistann Kurtuluu) ve Cihandani Cemiyeti kurulmutu.
146

1912 ylnda kurulan ve genel sekreterliini Palulu Abdullah Sadinin
yapt Krdistan Terik-i Mesai Cemiyetine ilikin elimizde ok da fazla bilgi
mevcut deildir. Krt Teavvn ve Terakki Cemiyetinin amalaryla olduka byk
benzerlik gsteren cemiyetin nizamnamesinde bulunan nc maddedeki Dernek
zorunlu olmadka genel siyasetle kesinlikle uramayacaktr ibaresi o gnn
politik koullar erevesinde vatandalarn politikayla ilgilenmelerinin kendileri
asndan ne kadar sakncal olduu ihtimalini kuvvetlendiriyordu.
147

1913 ylnn ikinci yarsnda Krtlerin yaad blgelerde Krt istemlerini
ieren bildiriler datmakla birlikte Komela Krdistann Krdistan Cemiyeti
etkinliini arttrdn yazan M.S. Lazaref bu konuda fazla bilgi vermemekle birlikte
bu cemiyetin yelerinin yurt dnda ajitasyonda bulunduklarn, Fransada
Merutiyet adl dergiyi kardklarn sylyordu. Cemiyetin istemleri arasnda
idari otonomi, vergilerin azaltlmas ve belli bir dzene balanmas, eitimin Krte
olmas, Krdistandaki memur ve subaylarn Krt olmalar ve Krtlerin yerel
ordusunun oluturulmas yer alyordu.
148

I. Dnya Savana giren Osmanl mparatorluunun savan neticesinde
fiilen dalmakta olduu bir srada Krt talepleri somut bir ekilde dile getirilmidi.
Krtlerin nde gelen ve kendi yaadklar blgelerde sz geen ailelere mensup
bireyleri, dzenli eitim grm Krt genleri ve Batdaki milliyeti giriimden

145
a.g.e, s. 182.
146
a.g.e, s. 173.
147
a.g.e, s. 222223.
148
a.g.e, s.153.
47

etkilenmi olan Krt okumular Mondros Mtarekesinin imzalanmas ile birlikte
aktif olarak siyasi hayata katlarak Krt derneklerini oluturmulard.
149

Mondros Mtarekesinin imzalanmas ve yurdun igal edilmesi bu tr
cemiyetlerin olumasna msaid bir ortam salamt.
150
Osmanl mparatorluunun
paylald sralarda gerek Anadoluda, gerekse stanbulda kurulan birok cemiyet
ve dernein asl amac ise igal altndaki Osmanl ynetiminin gszlnden
yararlanarak blgede bir Krt Devleti kurmakt.
151

Sonu olarak unlar syleyebiliriz ki II. Merutiyetin ilannn ncesinde
ve sonrasnda kurulan rgtlerin yan sra 1908den balayan bir izginin
deimelerini de ieren bir dorultuda oluturulan bu cemiyetlerin tm 1920
ylndan nce (1918, 1919 yllarnda) stanbulda kurulmutu. Genellikle ayn
kiilerin ufak tefek deiikliklerle kurucu ve ynetici kadrolarn oluturduu bu
cemiyetler ciddi boyutlara ulaan sorunlara ynelik yeterli zmleri de
retememilerdi. Bu dnemde kurulan ve dikkatleri en ok zerine eken cemiyet
ise Krdistan Teli Cemiyeti olmutur.
152

149
smail Glda, Krdistan Teli Cemiyeti, Doz Yaynlar, stanbul, 1991, s. 11.
150
Erolu, a.g.e, s. 60.
151
Gkta, a.g.e, s. 31.
152
Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt II Mtareke Dnemi (19181922),
Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul,1986,s. 188.
48

2. ttihat ve Terakki Cemiyeti ile Krt rgtleri

Dil ve din fakllklarna baklmakszn Osmanl yurttalarnn ortak
karlarn vurgulayan bir tr vatanperverlik olan Osmanlclk fikriyle, en gl
savunucusunun Sultan II. Abdlhamidin olduu Pan-slamizmin yan sra tepki
olarak doduu arn Pan-Slavizmini taklit eden ve btn Trklerin bir tek politik
dzlemde birletirilmesini neren dnce biimi olan Pan-Trkizim ise hemen
hemen ayn snf ve tabakalar da, asker ve sivil yksek dereceli memurlarda, ehir
kkenli toprak aalar arasnda vcut bulmutur. Sz edilen bu sosyal katmanlarn
en aydn kesimleri iin de boy gsteren 1880lerdeki Jn Trk hareketi kendini
Yeni Osmanllar olarak adlandrd. Sonradan genel bir kabul gren Jn(Gen)-
Trkler ad yabanclar tarafndan koyulmutu. Osmanlclk ideolojisi temelinde
sultann mutlakyetiliine kar bir anayasal program erevesinde politik bir
zgrl savunan Jn Trk hareketinin pek ok nde gelen temsilcisi Trk olmayan
Mslmanlard. Bunlarn ierisinde iki Krt aydn olarak yeralan Abdullah Cevdet
ve shak Sukt nemli bir yere sahiptiler.
153

lk drt kurucusundan ikisinin stanbuldaki Askeri Tbbiye Mektebinde
okumu Krtlerden Diyarbakrl shak Sukt ile Arapkirli Abdullah Cevdetin
olduu ttihat ve Terakki rgtne daha sonralar ttihat Gazeteci smail
Babanzadenin de aralarnda bulunduu Krtlerden oluan bir baka grup da katld.
ttihatlarn 4 ubat 1902 ylnda Paristeki ilk konferansna katlan Krt
delegelerden biri ise Krdistann yayn ynetmenliini yrtmesininin yan sra
Osmanl Gazetesinin karlmasna da yardmc olan Abdurrahman Bedirhand.
154

19. Yzyln sonlarnda, Krtlerin yaad blgelerdeki etnik mlk sahibi
ailelerinin ocuklar, Krt entelektelleri, aristokrat ailelerinden gelme Krt aydnlar
Osmanl mparatorluunun bata gelen kltr ve siyaset merkezi olan stanbulda
oturmaktaydlar.
155

153
Bruinessen, Aa, eyh ve Devlet, s.335336.
154
Ahmed, a.g.e, s.106107.
155
Glda, a.g.e, s.11.
49

20. Yzyln balarnda stanbulun karmak siyaset ortamnda nde gelen
Krt aristokrat ve feodal ailelerinden, stanbulda ikamete zorunlu olanlardan
Bedirhani, Baban ve emdinan eyhleri, renim grm Krt ileri gelenleri ttihat
ve Terakki Cemiyetinin dncelerinden olduka etkilenmi bulunuyordu.19.
Yzyln sonu 20. Yzyln balarnda Krtlerin yaad blgelerdeki egemen
toplumsal ekomik iliki biimi olan derebey-airet sistemi, Krt airet birimlerinin ve
yoksul Krt kyllerinin ulusal-toplumsal, kltrel hayatlarn ekillendirmekteydi.
stanbuldaki etkin Krt ahsiyetlerinin tercihleri ve siyasi ekillenmeleri bu
blgedeki yerleim birimlerini de etkiliyordu.
156

Bu yzylda kendilerini Osmanl olarak gren Krt aristokratlar ve bu
aristokrat ailelerinin stanbulda bulunanlar ttihat ve Terakki ile birlikte
altklarndan Krtlerin yaad blgelerle ilikileri azd ve bu gerei gren
ngilterenin Ortadou uzmanlarndan Noel bu konu hakkndaki grn ngiliz
Dileri Bakanlna bildirdiini yazyordu.erif Paa, emdinan ve Bedirhan
aileleri iin, Onlar, Bat Krdistanda yalnzca bir isimdirler, fakat sayg gren bir
isim diyordu.
157

ttihat ve Terakkinin baa geliinden sonra geici ve greceli zgrlkler
yaand. Arap, Trk, Krt, erkez, Arnavut, Ermeni ve Asuri gibi milletler esas
olarak Osmanllk kavram iinde milli meseleleri irdelediler. Halklara eitlik ve
zgrln gereini vurguladlar ve kardelik temalar zerinde durdular. rnein
ttihat ve Terakkinin kurucularndan Krt shak Sukuti Trkiye Trkiyelilerindir.
Trkiye vatandalar katiyen ayn hukuk ve hrriyete maliktir. Hi bir unsurun
mesela Ermeninin Trke, Arapa Arapn Arnavuta hibir tevazulu(stnl)
yoktur diye yazarken, yine ayn rgtn kurucularndan Krt Abdullah Cevdet,
ben Trk, Krt nam sfatyla deil, Trkiyenin hr ve hrendi bir vatanda
sfatyla sylyorum. Tevhidin (birliin) en messer (etkin) aresi ayrmaktr
biimde gr belirtebiliyordu.
158

156
Ayn yer.
157
158
50

Jn Trk Devrimi ttihat ve Terakki iinde yer alan ve yeni yetien Krt
politikac kua arasnda byk bir heyecan yaratmt. Devrim ayn zamanda
imparatorluk iinde kalm tm halklarda milliyetilik eilimlerini kamlyordu.
ttihat ve Terakki kulplerinde ulusal uyanlarn bulmaya alan Krtlerin bu
hareketi eyhlik dzeni ile dernek ve kulpler olmak zere birbirinden ayr iki
kanalda gelimeye balamt.
159

Dnemin Padiah II. Abdlhamide kar yaptklar mcadeleyi Krtlerle
birlikte srdren Jn Trkler, Hrriyetin ilanndan sonra kurulan eitli derneklerin
faaliyetlerine Osmanlclk dncesi etrafnda birleme umuduyla nemsememiler
ve bunun neticesinde Krtler de II. Merutiyet Meclisinde temsil edilmilerdi. I.
Dnya ava ncesinde iktidarda olan ttihat ve Terakki Hkmeti ise Osmanl
mparatorluunu lke ierisinde herhangi bir skntya sokmamak iin tpk Ermeni
cemaatlerinde olduu gibi blgedeki airetlere kar da uzlamac bir politika
izlemitir.
160

Yazar M. V. Bruinessen, biraz nce bahsettiimiz Jn Trk Devriminden
sonraki liberal ortamda ou aristokrat kkenli Krt aydnlar tarafndan stanbulda
kurulan bu ilk Krt derneklerinin tarihilerle birlikte daha sonraki Krt milliyetileri
tarafndan ayrlk olarak nitelendirilmesinin yanl olduunu sylyor. Ona gre
Balangta bakentteki Krtlerin eitim ve yardmlamasn amalayan dayanma
niteliinde olan bu dernekler I. Dnya ava sonrasnda zerklik ve bamszlk
taleplerini dile getirmeye balamlardr. O zamana kadar Krtler iin Trklerden ok
Ermeniler ve br Hristiyanlarla olan ilikileri n plandayd.
161

23 Temmuz 1908 ylnda ynetimi ele geirerek II. Merutiyetii ilan eden
ttihat ve Terakkiciler devlet siyasetinde Trklk ve Turanclk fikirlerini n plana
karmaya baladlarTrk Milliyetiliinin bu artan nemi karsnda dier
mslman milletlerde milliyetilik bir tepki olarak ykselmeye balad.rnein bu

159
Kk, a.g.e, s.70.
160
ke, a.g.e, s.1617.
161
Bruinessen, Krdistan zerine Yazlar, s.137138.
51

dnemde stanbulda bulunan Araplar, Muntediul Edebi; Arnavutlar ise Baskim
cemiyetini kurdular.
162

Balangta kozmopolit bir yapya sahipken giderek milliyeti bir ekil alan
ttihat ve Terakki Cemiyeti nceleri Krt aydn ve milliyetileri tarafndan
desteklenip Krtlerin yaad byk kentlerde taraftar bulurken krsal alanlarda ve
Krt feodalleri arasnda tutulmamt.
163

ttihat ve Terakki Cemiyetinin giderek Trk milliyetiliini esas amalar
haline getirmesinden dolay pek ok Krt
164
bu nedenden tr cemiyete uyum
konusunda zorluk yaamaya balad.
165

162
Gkta, a.g.e, s.26.
163
164
Trkiye ile Balkan devletleri arasnda 3 Aralk 1912de bar anlamas imzalanmt. Fakat 23
Ocak 1913de ttihat ve Terakki Partisi lideri Enver Paa, Zalim Yakup Cemil adndaki caniyle
Harbiye Nazr nl Nazm Paay katletmilerdi. Bu ac olaya, okul rencileriyle gstericileri,
Babali Kraathanesi karsndaki caml odadan seyrediyor, olup bitenlere ahit oluyordum. Nazm
Paann katledilmesinden yarm saat sonra Enver Paa bir otomobille Mahmut evket Paay
getirmi, Maliye Nazr Muhterem Paa Hazretleri diye Sultann emri de okunduktan sonra biz
renciler dalmtk. O tarihte ttihat ve Terakki kurmaylardan Miralay Cemal Bey de stanbul
Valisi olmutu. Artk Trkiyede ttihat ve Terakki kurmaylar btn iddetiyle i bandayd. Bylece
Kamil Paa Hkmeti de susturulmutu. 3 ubat 1913te ttihat ve Terakki Hkmeti sava tekrar
balatt. Ve brahim Paay Milnin emrindeki Krt kuvveti (Hamidiye Alay), stanbulda Selimiye
Klasna geldi ve kinci Balkan Savana katlarak Edirnenin geri alnnda nemli
kahramanlklar gsterdi. Balkan Hkmetlerinin (Bulgaristan, Romanya, Yunanistan ve Srbistan)
arasnda ba gsteren anlamazlklardan yararlanan Osmanl Hkmeti, Balkanlara ve zellikle
Bulgaristana kar baar salad. Edirne geri alnp Bulgaristanla 10 Austos 1913de Bulgaristan
Antlamas ve 14 Kasm 1913de ise Yunanllarla, Atina Antlamas imzaland.
Bylece Edirnenin dnda Makedonya btnyle Osmanl mparatorluuyla ilikisini
kesmiti. te bu dnemde devlet rejimi ttihat ve Terakki Cemiyetinin program dahilinde kat bir
Trk Milliyetilii siyaseti izliyordu. ttihat ve Terakki Cemiyetinin biricik gayesi Trk olmayan
unsurlar kesin olarak Trkletirmek ya da kkten tasfiyeye tabi tutmakt. Bu nedenle Trk olmayan
milletlere mensup genler arasnda Osmanl Devletine kar bir nefret ve gvensizlik havas esmeye
balamt.
Bu siyaset biz Krt genleri arasnda da byk bir etki yaratmt. O zamana kadar Krtlk
zihniyeti tamayan Krt genleri bile ok byk bir heyecana kaplarak Trkleri dman bilmeye
balamlard. stanbulda niversite genleri arasnda artk bir milliyet atmas ba gstermiti.
Okulda dershaneye girdiimizde, dershane byk siyah tahtasna tebeirle ok byk yazlarla, Ne
Mutlu Trkm Diyene, Yaasn Trk sloganlarnn yazldn gryorduk. Bu durum karsnda
biz de teneffs saatlerinde dershaneye giderek ayn tahtaya; Yaasn Krt ve Krdistan, Ne Mutlu
ben Krdm diyene yazlarn yazmak zorunda kalyorduk. Ayn ekilde Arap, erkez, Arnavut,
Ermeni vb. Trk olmayan genler arasnda da milliyet kavgas artk btn iddetiyle ba
gstermiti.Mehmet Nuri Dersimi, Hatratm, Doz Yaynlar, stanbul, 1997,s.3031.
165
a.g.e, s.123.
52

II. Merutiyetin ilanndan sonra, zellikle ttihat ve Terakki ynetiminde
Trklerin milliyetilie olan eilimleri olduka fazlalamt. Cemiyetin kendi
ideolojisi dorultusunda baz kiiler araclyla her frsatta yaptrd toplant ve
dzenledii trenlerde Trkl benimsetmeye ynelik yapm olduu telkinler
ters tepki yaratmt. Bu sayede Krtler
166
bu acemi politkaclarn davranlarndan
her geen gn biraz daha fazla nefret etmeye balamlard. Gereklerden btnyle
habersiz olan bu salon politikaclarnn Byk Turan mparatorluu kurma emelleri
gereklemesi btnyle hayal olan bir istekti.
167

1908 Devriminden sonra ttihat ve Terakkide kendini gsteren Trk
milliyetii anlaynn gerek genlik arasnda ideolojik bir silah ekline gelmesi
gerekse bu davran biiminin toplumun btn katmanlarnda siyasi ve ahlaki
yapsna kadar her eye yansmas neticesinde bir yandan Trk Ocaklar kurulurken
bir yandan da dier aznlk rgtlerinin yan sra saylar giderek artan Krt Kulpleri
de kuruluyordu.
168

Krtlerin yaad blgelerdeki Krt Kulpleriyle kendi kulpleri
arasndaki ekimelerden nemli bir sorun yaamayan ttihat ve Terakki Cemiyetine
bu blgedeki baz Krt zenginleri ile az saydaki airet reisleri yaknlk duydu. ttihat

166
Krdistan Meselesinde yeni bir tedbiriniz olarak kabul ve tavzif eylediim bugnk af
meselesine tekrar dnmek zere bilhassa gayri Trk milletlere kar uyguladnz siyasetin
mverrisleri olan ttihat ve Terakki hkmeti zimamdarlarnn Krdistan Meselesindeki
tedbirlerinden ve faaliyetlerinden birka satrla bahsetmeme msade buyurunuz. Bu bahse bir mektep
hatras ile balyacam:
Hatrmda kaldnda gre 10 Temmuzun ikinci senei devriyesi henz idrak olunmamt.
Birgn ehzadebanda bir tiyatro binasnda mhim bir konferans verileceini edebiyat
retmenimizden renmi ve bu gibi eylere merakl birka arkadamla konferans mahalline
gitmitim. Sahneye iki adam kt. Biri Yusuf Akora Bey idi. Arkadan bize takdim etti.Yine hatram
yanlmyorsa bu zatn ismi smail Gansperenski idi. Gansperenski efendi stanbul ahalisince
anlalmas mkl bir Trke ile uzun bir konferans verdi. Mtemadiyen Trkten ve Gayri Trkten
bahsediyordu.Konferans bittii zaman benim ve arkadalarmn anlayabildii undan ibaretti..Herkes
Trktr, Trkiyede Trkten baka milli unsur yoktur ve olmamaldr.
Bilmem nasl bir tesadf eseri idi ki, o gn aramzda hibir Trk talebe yoktu. Benden baka
dier bir Krt, bir erkez, bir Arnavut, bir Grc ve bir de Rum arkadamz vardr. Ertesi gn
mektepte ayn arkadalar bir araya geldiimiz zaman Gansperenski efendinin konferans mevzubahis
oldu. Merutiyet devri ile birdenbire inkiaf eden msavat hukuk ve trl ahsi, unsuru ve mezhebi
hrriyet fikirleryle sratle temasa gelen gen dimamz Gansperenski efendinin nazariyatn kabul
edemiyord. Bu nazariyat bize pek aykr gelmi, maneviyatmz adeta isyan ettirmi idi. Celadet Ali
Bedirhan, a.g.e, s.2122.
167
Minorski, a. g.e, s.29.
168
53

ve Terakkide Trk milliyeti akmn giderek arlk kazanmasnn yan sra
Krtlerin bulunduu yerlerdeki bu gelimelerin ttihat ve Terakkicileri korkutmas
nedeniyle 1909 ylnda Krt Kulplerinin zorluklar karlarak kapatlmas olay
Krtlerle bu cemiyet yneticilerinin arasn aarak kukularn artmasna neden
oldu.
169

Bu dnemde Krtler ttihat ve Terakki ynetiminin bu politikasna karlk
olarak genellikle bu cemiyetin kart olan Hrriyet ve tilaf Frkasnda yer aldlar.
Baz kaynaklarda 1912 ylnda stanbulda bildiri datarak baz hak istemlerinde
bulunduklarna yer verilen Krtler genellikle bu konularda Arnavutlar rnek
alyorlard. Krtlerin o yllarda merkezi stanbul olan bu rgtlenme dzeyleri
olduka yetersiz olmasna ramen ttihat ve Terakkiyi tedirgin ediyordu.
170

169
a.g.e, s.138.
170
a.g.e,153154.
54

3. 20. Yzylda Kurulan Krt rgtleri

a) Krt Teavvn ve Terakki Cemiyeti

1908 ylnda stanbulda kurulan
171
Krt Teavvn ve Terakki Cemiyetinin
merkezi nde gelen Krt aristokrat ve aydnlar tarafndan oluturulmutu.
Cemiyetin kurucular arasnda bir zamanlar Jn Trklerle beraberken 1896 ylnda
Medineye srlm ve 1908 Devriminden sonra ise stanbula gelerek daimi
bakanla seilen Seyyid Abdlkadir, 2. bakan olarak smail Paazade Mir
Ahmet Paann yan sra Maden lesinden deri ve zhrevi hastalklar uzman Dr.
Mehmet kr Sekban ile 1913 ylnda yazd slamda Davayi Kamiye eserinde
rkl yererek milliyetiliin slamiyete kart olduunu savunan Babanzade
Ahmet Naim Bey de yer alyordu.
172

Cemiyetin Erzurum, Musul, Bitlis ve Diyarbakrda Krt Kulpleri
denilen ubelerinin yan sra 1908 ylnn son baharnda Muta airet nde gelenleri
araclyla Mu Krt Kulb almt. Bitliste ise 700 kiinin giriimi ile
oluturulan kulbn birka ay ierisinde binlerce yesi olmutu.
173

II. Merutiyetin ilanndan sonra ttihat ve Terakkide Trklk
politikasnn arlk kazanmas Krtlerin kukulanmalarna neden olmutu. Krtlerin
yaadklar blgelerdeki feodallerin ve dini nderlerin merutiyet kart tavrlar da
gizli olmamakla birlikte baz kentlerde rnein Bitliste ttihat ve Terakki kulpleri
ile Krt Teavn ve Terakki kulpleri arasndasrtmeler yaanyordu.
174

Cemiyetin kendisiyle ayn ad tayan, yayn organ ise dini, ilmi, siyasi,
edebi ve itimai bir gazete olarak eitli konulara yer vermekteydi.
175

171
172
173
a.g.e, s. 138.
174
a.g.e, s. 160.
175
a.g.e, s.136.
55

air Piremerd (Sleymaniyeli Tevfik)in ynetimi altnda haftalk olarak
yaynlanan gazetenin yazarlar arasnda Bedizzaman Said-i Nurs, ttihat ve
Terakki Hkmetinde maarif nazrl yapan Babanzade smail Hakk, Seyyid
Abdlkadir, Diyarbekirli Ahmet Cemil yer alyordu.
176

Jn Trk programna ters dmeyecek bir ierik tayan cemiyetin amalar
arasnda Krdistanda okullarn almas, Krt memurlarn atanmas, Krt dilinin
ynetimce resmen kabul edilmesi, Cemiyetin Krt milletvekillerinin meclise
temsilinde etkili olabilmesi ve Krdistann ekonomik olarak ilerlemesi iin gerekli
kurumlar nezdinde almalarda bulunmas isteniyordu.
177
Bunlarn yan sra
cemiyetin Dou Vilayetine muktedir ve namuslu valiler tayin edilmesi, birka ana
yol inas, adaletin iyi bir ekilde uygulanmas iin, mahkemelerin yeniden ele
alnmasgibi istekleri de bulunuyordu.
178

Krt Teavn ve Terakki Cemiyeti stanbuldaki krt nfusunu meydana
getiren krt soylu ve rencilerinin yan sra hatr saylr bir kalabalk oluturan ve
ounluu Gedikpaa Semtinde oturan hamal ve vasfsz ilerde alan
gmenlerin ilgisini hibir zaman ekemedi. Bu nedenle hep st snf mensuplarnn
ilgi merkezi olan rgt Jn Trkler tarafndan kapatld. Cemiyetin faaliyetlerinin
sona ermesinde Jn Trklerin zihniyeti kadar Bedirhan ailesiyle Seyyid Abdlkadir
arasnda yaanan rekabetin de pay vard.
179

176
Ayn yer.
177
Ayn yer.
178
kr Mehmet Sekban, Krt Meselesi, Kon Yaynlar, Ankara,1979, s.28.
179
56

b) Hevi Cemiyeti

O dnemde ttihat ve Terakkinin burjuva liberal ortamndan ilk olarak
etkilenen bata tp, ziraat ve hukuk olmak zere eitli yksek okullarda okuyan
renciler 1912 ylnda Krt Hevi Cemiyetini kurdu. Cemiyetin bakanlna Cemil
Paazade mer seilirken rgtn yelerini
180
ise Cemilpaazade Kadri, Fuat Temo,
Cerrahzade Memduh Selim, Necmettin Hseyin, Abdlaziz Baban, mer Efendi ve
Zeki beylerin yan sra cemiyetin kurulmasnda byk emei geen Ziraat Yksek
Okulunda muhasebeci olarak alrken ayn zamanda cemiyetin ekonomik ilerini
de yrten Motkili Halil Hayali oluturuyordu.
181

Hevi Cemiyetinin ilk idelou ve ateli savunucusu olan Dr. Mehmet
kr Sekban ayn zamanda cemiyetin Sirkeci Postahanesi karsndaki brosunun
giderlerini de karlyordu.
182

Hevi Cemiyetinin ilk tara tekilatn oluturan Erzurum ubesi ise 1925
ylndaki Krt ayaklanmasnda nemli grevler almasnn yan sra ilerde Hoybun
Cemiyetinde de faal rol oynayacak olan Darahinili Tayyip Ali tarafndan
kurulacakt.
183

Ksa srede bata Erzurum ve Diyarbakr olmak zere birok yerde
cemiyetin ubeleri kuruldu. Dernein kurucularndan renim grmek zere
svireye giden Kadri Cemil, Babanzade Ricai Nzhet, Dersimli Selim Sabit ve
Ekrem emsettin Cemil Paa Kardeler, 1913 ylnda cemiyetin bir ubesini de

180
27.7.1912de stanbulda kurulan Hevi Krt Talebe Cemiyetinin kurucular unlardr: Kadri
Cemil Paa (Amed) mer Cemil Paa (Amed), Fuad Temo (Van), Cerrahzade Zeki (Amed), Dr. kr
Mehmed (Bakr-maden), Kemal Fevzi (Bitlis), Dr. Fuad Bero (Amed), Memduh Selim (Van), Ekrem
Cemil Paa (Amed), Ziya Vehbi, Necmeddin Hseyin (Kerkk), Aziz Baban (Sleymaniye), efik
Ervasi (Van), Mksl Hamza (Van), Tayip Ali (Harput), Abdlkerim (Sleymaniye), Salih (Amed),
Abdlkadir (Amed), Asaf Bedirhan(Botan),Mustafa Read (Amed), Dr. Mustafa evki (Mehebad),
Mihri (Sine), Abdurrahman Rahmi (Hakkari) Glda, a.g.e, s. 64.
181
182
Kogiri Halk Hareketi, Komal Yaynlar, Ankara,1976, s. 34.
183
Ayn yer.
57

Lozanda kurdular.
184
YineCemil Paazadeler, Cenevre ve Mnihde Hevi
Cemiyetinin ubelerini atlar.
185

Yurt dnda okumaya gidebilen Krt genlerinin ve eitli nedenlerle
Avrupann eitli blgelerinde yaamakta olan Krt okumularnn almalar
sonucunda Hevinin svire ve Lozanda alan ubeleri vastasyla Krt meselesi
uluslararas dzeyde tartma ortamna getirilmek istenmitir.
186

Krt Teavn ve Terakki Cemiyetinin daha ok soylu Krt ailelerinin
ynetiminde bir rgt olmasna karn, Krt Hevi Cemiyeti, Krt aydn unsurlarnn
ve kk burjuvalarnn bir rgtyd.
187

Hevi Cemiyetinin gen ve daha radikal olan yelerinin ou saygn ve
ehirli ailelerden gelmekteydi ve Krt kyl halkna olduka yabancydlar. Ancak
Bedirhanllar, Said-i Nurs veya Seyyid Abdlkadir gibi kiilerinki kadar
saygnlna sahip deildi. Cemiyet glenen Trk Milliyetiliine kar Krt
milliyetiliine ynelse de Krt toplumu zerinde bir etki oluturamamt.
188

Biraz nce bahsettiimiz gibi 1912 ylnda faaliyete geen Hevi
Cemiyetinin kurulu amac Yazar Vedat adililiyegre bamsz bir Krt Devleti
kurmakt.
189

1908 ylnda kurulan Krt Teavn ve Terakki Cemiyetinin kurucusu ve
ayn zamanda cemiyetin idare heyetinin bir yesi olan Dr. M. kr Sekbann 1933
ylnda yazd Krt meselesi adl kitabnda Hevi Cemiyetinin kurulu amacyla
ilgili baknz neler sylyor:
190
Balkan Harbinden nce kurulan Krt niversite
rencileri Dernei Hevi (mit) yelerinin gerekten Krdistann ayrlmasn

184
Gkta, a.g.e, s. 27.
185
186
Ayn yer.
187
Glda, a.g.e, s. 6970.
188
189
adillili Vedat, Trkiyede Krtlk Hareketleri ve syanlar, Cilt I, Kon Yaynlar, Ankara
1980, s. 33.
190
58

dndklerine inanmyorum. Onlarn tam itimadna mazhar idim, byle bir
dnceleri olsa idi, bana ima ederlerdi. Ama bu bir Krt Devletinin kurulmasn
dnen hibir Krt yoktu demek deildir. Belki vard, ama bunu itiraf
edemiyorlard, bu gizli emellerini aka beyan etmiyorlard.
191

Hevi Cemiyeti yeleri tarafndan Sleymaniyeli Abdlkerim Beyin
ynetiminde 1913 ylnda karlmaya balanan, Trke ve Krte olarak yaynlanan
Roj Kurd (Krt Gnei) adl bu dergide Doktor Abdullah Cevdet Bey, Babanl
smail Hakk Bey, Vanl Memduh Selim Bey, Bitlisli Yusuf Ziya Bey, Kemal Fevzi
Bey, Kerkkl Necmettin Hseyin Bey, Sleymaniyeli Abdlkerim Bey ve Mikisli
Hamza Bey yazdklar yazlarla Milli Krt uurunu uyandrmak istiyorlard
192

Krt Hevi Cemiyetinin yayn organ olan Roji Kurdn kapanmasndan
sonra bu kez de Roji Kurdn devam gibi olan Hateve Kurd dergisi karld.
Sorumlu Mdr Abdlaziz Baban olan ve Krte-Trke olarak yaynlanan
derginin masraflarnn byk bir ksm Seyyid Abdlkadir kanalyla Krt hamallar
tarafndan karlanyordu. Dier ileri niversitelerde okuyan Krt genleri
tarafndan yaplan dergi ttihat ve Terakkiyi kzdrmamaya gayret gsterirken bu
arada ulusal ve kltrel konulara da gereken arl veriyordu.
193

Hateve Kurd isimli bu dergi Hevi Cemiyetinin faaliyetine devam ettii
1914 ylndaki seferberlik ilanna kadar yayn hayatn srdrd.
194

I. Dnya Savann balamasna kadar almalarna devam eden Hevi
Cemiyeti, nde gelen yelerinin ounun askere alnmas sebebiyle dier Krt
rgtleri gibi daha fazla yaayamad.
195

191
Sekban, a.g.e, s. 29.
192
Gkta, a.g.e, s. 27.
193
194
Gkta, a.g.e, 28.
195
Ahmed, a.g.e, s. 94.
59

c) Krt stikll Komitesi

19. Yzyln sonlarnda II. Abdlhamidin merutiyet ynetimine son
vererek liberal grl aydnlar bask altna almas lkede bir muhalefet hareketi
dourmutu. Padiah aleyhinde beyannameler datmak yznden birou uzak
vilayetlere srlen ttihat ve Terakki Cemiyeti yelerinden bir ksm ise yurt dna
kaarak Kahire, Paris, Londra ve Cenevre gibi ehirlerde faaliyetlerini
srdrdler.
196

Msr, Krtler iin yurtdnda Avrupadan sonra faaliyet gsterilen ikinci
merkez konumundayd. Kahire birok Krt aydnnn isteyerek veya srgn edilerek
geldii bir urak yeri olmutu.
197

II. Merutiyet ilan edildiinde birok Krt aydnn tersine Msrda kalarak
almalarn srdren Bedirhan ailesi mensuplarndan Sreyya Bedirhan tarafndan
Mondros Mtarekesinden sonra Kahirede Krt stikll Komitesi ad altnda
kurulan bu rgtn amac Krtleri birletirme ve Krdistann bamszln
salamaktr.
198

Biraz nce bahsettiimiz gibi savan bitiminden nce kendi giriimleriyle
Kahirede ayn zamanda Krt meselesini dnyaya aklama grevini stlenecek
ekilde bir siyasal rgt kuran Sreyya Bedirhan arpmalar srasnda ngiliz
birlikleri tarafndan ele geirilip sava tutsa olarak Msr ve Hindistana gnderilen
Krt aydnlaryla balant kurmaya ynelmiti. Bunun yan sra Bedirhan ve
arkadalarnn bir deer amac ise Avrupa kentlerinin birinde Krt siyaset
adamlarnn katlaca bir kongre toplayarak burada lke sorunlarn inceleyerek
yakn bir gelecekte Yakn ve Ortadouyu yeni bir tarihsel dneme gtrebilecek
olaylar erevesinde ilerde karlalabilecek gelimeleri konumakt.
199

196
Ouz Aytepe, Krt stikll Komitesi, Tarih ve Toplum, Ankara, Mays,1998, Say 173, s. 301.
197
a.g.m. s. 302.
198
Ayn yer.
199
Ahmed, a.g.e, s. 196.
60

Komitenin, Krdistan Teli Cemiyeti ve Gney Krdistandaki Krt
hareketi gibi ngilizlere bavurarak ilk grmesini 16 Aralk 1918 ylnda
gerekleti. Bu esnada Komitenin ngilizlere verdii Franszca bir yazda sava
boyunca Ermenilerin Krtlerle Trkleri katlettii savunuluyordu. Krtlerin kurmay
dnd bamsz devletin snrlarnn Kafkasyadan itibaren, Erzurum,
Erzincan, Kemah, Arapkir, Divrik, Harran, Erbil, Sleymaniye ve Sinay; hatta
Revanduz ve Bezirkaleyi de ierdiini iddia ediyorlard.
200

Yine Komitenin Ocak 1919 yl ierisinde ngilizlerle yapt benzer bir
grmede de bir Krt devleti kurulmas istenmiti.
201

Paris Bar grmelerine katlarak Krt istemlerini dile getirmek zere
Arif Paay grevlendiren Komite Krdistan Teli Cemiyetiyle de iliki kurmudu.
Arif Paann daha sonra erif Paa ile birlikte yer ald Krt delegasyonu
Sleymaniyeli eyh Mahmutun Parise gnderdii bir heyetle de almalarn
srdrmt.
202

30 Nisan 1919 tarihinde Komitenin Pariste bulunan erif Paa araclyla
konferans bakanlna gnderdii Mardinizade Mehmet Arif Paa imzal
mektubunun tehditkar bir uslupla kaleme alnmasna ramen btn Krt politik
evrelerinin grlerini yanstmamakla birlikte emperyalist politikaya kar
bamszlk grleri savunmas bakmndan nemlidir.
203

Konferansn devam ettii sralarda Krtlerle ilgili bildiriler yaynlamay
srdren Krt stikll Komitesinin bakan olan Sreyya Bedirhann 1920 ylnn
balarnda konferansa ve Fransz hkmet yetkililerine yazd mektupta Bar
Konferansnn Mustafa Kemalin propagandasnn etkisi altnda kaldn ne srse
de bu iddia mttefiklerce ciddiye alnmad.
204

200
Aytepe, a.g.m, s. 302303.
201
a.g.m, s. 303.
202
Ayn yer.
203
a.g.m, s. 304.
204
a.g.m, s. 305.
61

almalarn Msrda yrten ve ne zaman dald belli olmayan
komitenin diplomatik mdahalelerini de yine bu ehirden gerekletirmekle birlikte
faaliyetleri yzeysel bir ekilde kalmtr.
205

Bir avu Krt aydnndan olumasnn yan sra yeterince etkin bir rol
oynayamayan komite dardan verdii bir takm demelerle mttefikler nezdinde
adn duyurmakdan fazla bir ey yapamamtr.
206

205
Ayn yer.
206
Ayn yer.

62

) Krt Tamim-i Maarif ve Neriyat Cemiyeti

Krt Tamim-i Maarif ve Neriyat Cemiyeti Krt yayn ve eitim alannda
almalar yapabilmek amacyla 1919 ylnn balarnda kurulmutu. Krdistan Teli
Cemiyetine bal olarak faaliyetlerini srdren bu cemiyetin kurucular
207
ayn
zamanda Krdistan Teli Cemiyetinin de nde gelen Krt ahsiyetleriydi.
208

Krt Tamim-i Maarif ve Neriyat Cemiyetinin ilk yneticisi ayn zamanda
gl bir kaleme sahip olan Jinin yazar Mksl Hamza Beydi.
209

Dernein programn 1919 ylnn ubat aynda uzun bir bildiriyle
210

duyuran Jin Dergisi bu tarihten sonra Krt Tamim-i Maarif ve Neriyat Cemiyeti
tarafndan karlacaktr.
211

Jinin Krt Tamim-i Maarif ve Neriyat Cemiyetinin ynetimi altnda yayn
hayatna devam etmesinin sebebi bu cemiyetin bir yayn-eitim dernei olmasndan
kaynaklanmaktadr. Kukusuz Jinin asl yazar kadrosu ve yayn ynetimi Krdistan
Teli Cemiyetine ait olduundan derginin yayn politikas da bu cemiyetin ynetimi
ve yine cemiyetin ynetimince benimsenmi olan yazar kadrosu tarafndan
belirlenmektedir. znde Krdistan Teli Cemiyetinin ynetim birimleri ile kendi
ynetim kadrolar arasnda pek byk deiikliin sz konusu olmad Krt
Tamimi Maarif ve Neriyat Cemiyetinin kurucu ve politika belirleyicileri yine
Krdistan Teli Cemiyetinin ye ve ynetim kadrolardr.
212

207
Krt Tamim-i Maarif ve Neriyat Cemiyetinin kurucular u kiilerden olumaktayd:
Bedirhanzade Emin Ali, Dr. Abdullah Cevdet, Bedirhanzade Mithat Bey, Erzurum Milletvekili
Seyfullah Bey, Hakkari Milletvekili Taha Efendi, Van Milletvekili Tevfik Bey, Bedirhanzade Kamil
Bey, Bedirhanzade Abdurrahman Bey, Gen Milletvekili Mehmet Efendi, Mir Zeytinzade Hseyin Avni
Bey, Miralay Mahmut Sami Bey, Yarg Diyarbakrl Mehmet Faik Bey, Bedizzaman Said Efendi,
Mutkayl Halil Hayali Efendi, Krdizade Ahmet Ramiz. Mumcu, a.g.e, s. 185.
208
Glda, a.g.e, s.70.
209
a.g.e s. 72.
210
Dernek, bir sreden beri yaynlanmakta olan ve tanr dileyinceye kadar yaynlanacak olan Jin
dergisini ynetimi altna alarak, onun araclyla btn milletdalarn aba ve kararllk snavna,
ba ve cmertlik meydanna davet ediyor. a.g.e, s. 71.
211
Ayn yer.
212
a.g.e, s. 72.
63

Krd Tamim-i Maarif ve Neriyat Cemiyeti yaynlad bir dier bildiriyle
programn Krt rgtlenme hayatna u ekilde duyuruyordu:

Derneimizin kuruluundan ama, siyasal almalarla varln
srdrmesine imkan dnlmeyen milletimizi gelecee dnk ve tmyle bilimsel
bir temel zerine ada yeteneklerle donatmaktr. Gelecekte bu ynden talihsiz
Krt halk, gelime a olan XX. Yzylda alanacak, matem tutulacak bir duruma
sahiptir. Yarnki mcadele ve rekabet alannda hak ve yaamna ynetilecek yok
edici saldrlara kar savunma silahndan tmyle yoksundur.
213

Dernein 20 maddelik programnda yer alan konular unlardr:
1. Bir Krte szln hazrlanmas
2. Krte eitim yapabilecek ilkokullarn Krdistanda alp
yaygnlatrlmas
3. Krte ders kitaplarnn bastrlmas
4. Krt sanat okullarnn almas veKrdistanda
yaygnlatrlmas
5. Krt klasiklerinin bastrlp datlmas
6. Bir Krt retmen Okulunun almas
7. Bir krt mzesinin kurulmas
8. Krt iileri iin bir kooperatif kurulmas
214

Jin Dergisinin kapatlmasyla birlikte sessizlie gmlen bu Krt rgt
muhtemelen almalarna son vermi veya hkmet tarafndan derginin yaynn
stlenmesi gereke gsterilerek kapatlm olmas da muhtemeldir.
215

213
Ayn yer.
214
a.g.e, s. 7273.
215
a.g.e, s. 77.
64

d) Krt Kadnlar Teli Cemiyeti

Krdistan Teli Cemiyetinin ats altnda bu rgte bal biimde bir
nevi alt kurulu olarak almalarn srdren en etkin ve yaygn olan cemiyetlerden
bir digeri ise Krt kadnlar rgtdr. Krt toplumsal hayatnn, Krt aile
ilikilerinin, Krt geleneinin, Krt ulusal hayatnn deiik bir ynn oluturan
Krt Kadnlar Teli Cemiyeti (Krt Kadnlar Ykselme Dernei) ilk krt kadn
rgtlenmesidir.
216

Krt rgt tarihinde, bir ok Krt organizasyonu, rgt ve derneinin
siyasal giriimlerinin kurulu tarihleri gibi, Krt Kadnlar Teli Cemiyetinin de
kurulu tarihi ak biimde bilinmemektedir. Dernein kurulu haberini ki Hayrl
balyla Jinde kan bir yazsndan renebildiimiz Memduh Selim Krt
Kadnlar Teli Cemiyetinin kurulu tarihine ait belirgin bir tarih vermemektedir.
Byk bir ihtimalle 1919 ylnn haziran ayndan nce, mays ay ierisinde
kurulmas muhtemel olan cemiyetin kendisi ile ilgili kan haberler de bu olguyu
kuvvetlendirmektedir.
217

Krt an yazarlarnn kendisi hakknda ayrntl an brakamad bu Krt
Kadn Derneinin kurucu ve yeleri hakknda ok fazla bilgi bulunmamaktadr.
218

216
a.g.e, s. 70.
217
Ayn yer.
218
a.g.e, s. 80.
65

DRDNC BLM

KRDSTAN TEL CEMYETNN KURULUU

1. Krdistan Teli Cemiyetinin Kuruluu

On yllk merutiyet dneminden farkl olarak yaratt igal ve paralanma
olaylaryla siyasal yaam zerinde etkili olan Mtareke Dneminden siyasal dernek
ve partiler de nasibini almt. Bu durum Dou ve Gneydou Anadolunun Krt
asll feodal ve politikaclarn da harekete geirmiti.
219

Mondros Mtarekesinin Osmanl ynetimini olumsuz ynde etkilemesi
zerine gizli ya da ak ekilde yrtt almalar iin daha geni hareket imkan
bulan rgtlerden bir tanesi ise Seyyid Abdlkadir Efendinin bakanlnda kurulan
Krdistan Teli Cemiyetiydi. Kendisini 1908de kurulan, Osmanllk ideoline bal
bir hayr cemiyeti grnmnde olan Krt Teavvn ve Terakki Cemiyetinin
devam gibi gstererek bir hayr cemiyeti izlenimini uyandrmak isteyen bu
cemiyetin asl amac
220
mtarekenin yaratt elverili ortamdan yararlanarak
bamsz bir Krt devleti kurmakt.
221

Mtareke Dneminde faaliyetlerine balayan Krdistan Teli
Cemiyetinin kurulu tarihine dair eitli yazarlar tarafndan farkl grler ne
srlmektedir.

Tark Zafer Tunaya Krdistan Teli Cemiyetinin kurulu tarihini 17 Kanun-
Evvel 1334(17 Aralk 1918) olarak vermektedir. Yazar bu tarihi ise, Dahiliye

219
Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt II Mtareke Dnemi (19181922), s. 187.
220
Kurulmaya balayan bu rgtlerden baka, lke iinde daha birtakm giriimler ve kurulular da
ortaya kmt. zellikle Diyarbakr, Bitlis, Elaz illerinde, stanbuldan ynetilen Krt Teali
Cemiyeti vard. Bu dernein amac, yabanc devletlerin koruyuculuu altnda, bir Krt hkmeti
kurmakt.Mustafa Kemal, Nutuk-Sylev, Cilt I (19191920), Trk Tarih Kurumu Yaynlar,
Ankara, 2006, s.9.
221
Ouz Aytepe, Yeni Belgelerin Inda Krdistan Teli Cemiyeti, Tarih ve Toplum, Haziran,
1998, Say 174, s.329330.
66

Nazr Ali Kemal Beyin, sadarete gndermi olduu 22 Mays 1335 tarihli
yazsndan saptamaktadr.
222

Yazar Salhi R. Sonyel ise Krdistan Teli Cemiyetinin kurulu tarihini
1919 ylnn mays ay olarak belirtmektedir.
223

Yazar Ouz Aytepeye gre ise Krt Teali ve Terakki Cemiyeti adyla da
bilinen Krdistan Teli Cemiyeti 6 Terini sani 1333 (6 Kasm 1917) te teekkl
etmitir. 17 Kanun- evvel 1334 (17 Aralk 1918) te kurucular Dahiliye Nezaretine
bir yazyla bavurmu, Dahiliye Nezaretinin 19 ubat 1919 tarih ve 74 sayl
kararyla cemiyetin kuruluuna msaade edilmitir.
224

smail Glda da Krdistan Teli Cemiyetinin kurulu tarihini
225
17 Aralk
1918 olarak belirlenebileceini sylyor. Bu tarihi dorulayan gazete haberleri her
ne kadar cemiyetin kurulu gnne ait olmasa bile kurulu tarihi hakknda bir
belirlemede bulunmamz kolaylatrmaktadr.23 Aralk 1918 gn Sabah
Gazetesinde yer alan Krdistan Teli Cemiyeti Hrriyet ve tilaf Frkasna
ittifakla mzaharet ve muavenete karar vermitirhaberi Krdistan Teli
Cemiyetinin kurulu tarihinden alt gn sonraya aittir.
226

Bunlarn yan sra Krdistan Teli Cemiyetinin faaliyetleri ierisinde
yeralan Krt an yazarlar da rgtn kurulu tarihine dair net bir bilgi
vermemektedirler.rnein Krdistan Teli Cemiyetine kuruluundan sonra ye

222
Dahiliye Nzr Ali Kemal Beyin, Sadarete 22 Mays 1335 tarihli yazsndan: yandan Seyyit
Abdlkadir Efendi hazretlerinin taht- riyasetinde zevt- malmeden mrekkep olarak Dersaadette
teekkl eden ve 17 Knun- Evvel 334 tarihinde alelusul ilmhaber ita edilmi olan Krdistan Teli
Cemiyetine Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt II Mtareke Dnemi (19181922), s. 186.
223
Sonyel, a.g.e, s. 29.
224
Aytepe, Yeni Belgelerin Inda Krdistan Teli Cemiyeti, s. 329.
225
Krdistan Teli Cemiyetinin adna ilk kez rastlanld 2 Kanun- Sani 1335 tarihli Jinin 7.
saysnda Krt Tamim-i Maarif ve Neriyat Cemiyetinin kurulu hazrlklar ile ilgili olarak yaplan
duyurudan anlald kadaryla Krdistan Teli Cemiyeti kurulmu ve almalarn srdrr
durumdayd. Bu ibareden biz de Krdistan Teli Cemiyetinin Ocak 1919dan nce Aralk aynda
kurulmu olduunu anlyoruz.Glda, a.g.e, s.1314.
226
22 Aralkta cemiyet tarafndan alnan karar, 23 tarihli gazete haberlerine yansmtr. Ayn gn
(22 Aralk) Hrriyet ve tilf Frkasnn Krdistan iin zerklik talebinde bulunduunu baz
kaynaklar belirtmektedir, a.g.e, s. 14.

67

olan Vet.Dr. Dersimi de cemiyetin kurulu tarihine dair net bir zaman dilimi
belirtmemektedir.
227

Yazarlar arasnda oluan genel kanya gre kurulu tarihi 17 Aralk 1918
olarak belirlenebilen Krdistan Teli Cemiyetinin kurucu ve yneticileri Tark
Zafer Tunayaya gre u kiilerden olumaktayd: Reis, Seyit Abdlkadir Efendi
(eyh Abdullah Efendizade), Hseyin kr (Baban) Bey (Katib-i Umumi), Dr.
kr Mehmet (Sekban) Bey, Muhittin Nazim Bey, Babanzade Hikmet Bey ve Aziz
Bey.
228

smail Glda ise cemiyetin kurucu listesini u ekilde vermektedir:
1. Bakan: Seyyit Abdlkadir(emdinan)
2. Ba. Yard: Emin Ali Bedirhan(Botan)(1.Bakan yard.)
3. Ba Yard: Fuad Paa (Sleymaniye) (2.Bakan yard.)
4. Genel sekreter: Hamdi Paa
5. Muhasebeci: Seyyit Abdullah(eyh Abdlkadirin olu)

227
Alman denizaltsyla ttihat liderlerin Boazdan ktklar haberi de stanbula yaylmt.
Padiah Vahdettin arkalarndan, bir torpidoyu bunlar tutuklamakla grevlendirdi. Torpido
gerektiinde denizalty batracakt. Ancak Alman denizaltsnn ttihatlar Odesa limanna kard
syleniyordu. Mondros Mtarekesinin zellikle askeri artlar Trkiye aleyhindeydi. 30-31 Ekim
1918 gece yarsnda atmalar durdurulmutu. Bu anlama gereince anakkale ve stanbul
boazlarnn igali, Toros tnellerinin terki, itilaf devletlerine mensup sava gemilerinin Marmara ve
Karadenize gemesi, ordunun terhisi, donanmann teslimi, imparatorluun dier paralaryla (Irak,
Suriye, Yemen, Hicaz, Trablusgarb) her trl ilikinin kesilmesi ve buradaki askeri ktalarn
datlmas, Kafkasyaya gemi olan Trk kuvvetlerinin 1877 (1293) snrnn gerisine ekilmesi gibi
nemli konular zikr edildiine, stanbulda ahit olmutum. Bylece artk Krdistann kurtuluunun
yaklatna inanarak seviniyor ve gece-gndz demeden Krdistan Teli Cemiyetine devam
ediyordum. Mondros Andlamasnn yedinci maddesine gre de itilaf devletleri gvenliklerini
tehlikede grdkleri herhangi bir blgeyi Trkiyede igal etmek yetkisine sahip bulunmaktayd. Bu
artlarn tm Trkiye tarafndan kabul edilmiti. stanbul devlet askerinin karma yapt bir
garnizon halindeydi. 13 Ekim 1918 sal gn sabah Marmara ufuklar siyah dumanlarla kararmt.
Ayn gn kuluk vaktinde 45 dizi olarak devletin byk sava gemileri stanbula girmilerdi.
Beyolu binalarnda gayrmslim apartmanlar zerinde devletin bayraklar dalgalanyordu.
Dersimi, a.g.e, s.88.
228
Tark Zafer Tunaya Ord. Prof. kr Babanla yapt 1 Temmuz 1976 tarihli konumasna gre
bu listeye u isimleri de eklemitir: Kmran li Bedirhan, Necmettin Hseyin, Krt amele Reisi Reit
Aa, Kadzade M. evki, Krdistan dergisi sermuharriri Arvas zade Mehmet efik ve mesul mdr
Mehmet Mihr, Jin dergisi mdir-i mesul Hazma, Emin Feyzi, Vanl M. Selim Begi, Berzenczade
Abdlvahit, Dr. Hamit akir, Lv Reit, Dr. F. Berho, Hakkrili Abdrrahim Rahmi, Yemleki zade
Aziz, Heyzani zade Kemal Fevzi Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt II Mtareke Dnemi
(19181922) ,s. 186187.

68

6.Aza: Miralay Halid Bey(Dersim)
7.Aza: Miralay M. Ali Bedirhan Bey (Botan)
8.Aza: M. Emin Bey (Sleymaniye)
9.Aza: Hoca Ali Efendi
10.Aza: efik Ervasi (Van)
11.Aza: kr Baban (Sleymaniye)
12.Aza: Fuad Baban (Sleymaniye)
13 Aza: Fethullah Efendi
14.Aza: kr Mehmed (Bakrmaden)
229

Yazar smail Glda, yukarda verilen isim listesinin hangi gn toplanm
olan genel kurul tarafndan seildiine dair bilgi veren herhangi bir kaynan
mevcut bulunmadn sylyor. Ancak bu listede ismi geen Mehmet kr Sekban
Bey ilk genel kurulun 1919 ylnn mays aynda yapldn sylyordu. Bu nedenle
smail Gldaa gre bu listeyi ve listenin olutuu ilk genel kurulun tarihini 1919
ylnn mays ay olarak belirlemek doru olacaktr.
230

Cemiyetin kurucu ve ynetim kurulu yelerini Bakan Seyit Abdlkadir
Efendi, Bakanvekilleri Babanzade Mustafa Zihni Paa, Bedirhani Emin Ali,
Ktipler: Babanzade Abdlaziz, Seyit Abdullah ve efik Beyler
231
eklinde ifade
eden Yazar Ouz Aytepe gre ise bu ynetim kurulu genel kannn aksine 1919
genel kurulunda oluturulmamtr. nk cemiyet, tznn 20. maddesinde
aka belirtilmi olmasna ramen, 19191920 seimlerini yapmam, bu nedenle
Dahiliye Nezareti 1921de ihtarda bulunmutur.
232

229
Glda, a.g.e, s. 26.
230
Ayn yer.
231
Dnemin aydnlar ve an yazarlarna gre Krdistan Teli Cemiyetinin ynetim kurulu u
isimlerden meydana geliyordu. Bakan Seyit Abdlkadir Efendi (emdinan), Birinci Bakanvekili
Emin Ali Bedirhan (Botan) kinci Bakanvekili Fuat Paa (Sleymaniye), Genel Sekreter Hamdi Paa,
Muhasebeci Seyit Abdullah, yeler: Miralay Halit Bey (Dersim), Miralay M. Ali Bedirhan Bey
(Botan), M. Emin Bey (Sleymaniye), Hoca Ali Efendi, Arvasl efik Efendi (Van), kr Baban
(Sleymaniye), Fuat Baban (Sleymaniye), Fethullah Efendi ve Dr. kr Mehmet
(Maden)Aytepe,Yeni Belgelerin Inda Krdistan Teli Cemiyeti, s. 330.
232
Ayn yer.
69

Kurulduu gnden itibaren dikkatleri zerine eken Krdistan Teli
Cemiyetinin adresi ise genellikle, Divan- Muhasebat civar, tihat Evi yan
olarak grlmektedir. tihat Evi, stanbul Caalolunda Dr. Abdullah Cevdet
Beye ait bir apartmandr ve cemiyetin lokali de bu bina yannda olmaldr.
233

233
70

2. Krdistan Teli Cemiyetinin Kurucu ve yeleri

a) Seyyid Abdlkadir

Seyyid Adlkadir Efendi ( 18511925 ) Hakkari Vilayetinin emdinli
ilesinden eyh Ubeydullahn oluydu.
234

eyh Ubeydullah 12 mridine icabat denilen yolla halifelik veren ve Krt
liderlerinden Mahmut Berzencinin akrabas olan byk Seyyid Tahann oluydu.
235

Peygamber soyundan geldiini iddia eden Nakibend eyhi Ubeydullahn
1879 ylnda randa bir Krt Devleti kurmak iin balatm olduu ayaklanma
baarszlkla sonulanmtr.
236

Seyyid Abdlkadirin babas olan ve kard ayaklanmada 50.000 kiilik
Krt Ordusunun bir koluna kumandanlk eden eyh Ubeydullah ayaklanmann
Osmanl Ordular tarafndan bastrlmas zerine esir alnarak stanbula getirilmi ve
oradan Mekkeye srgne gnderilmitir. Kaarak geldii emdinlide orada oullar
Sddk ve Abdlkadirin yan sra 8000 kiilik silahl Krt isyanclaryla birlikte eyh
Ubeydullahn Hakkaridalarnda kendilerini muhafaza altna alp mevzilemesinden
bir mddet sonra araya byk devletler girdi. Osmanl idaresi tarafndan bu kez de
kk olu Abdlkadir ile birlikte Mekkeye srlen Ubeydullah 1883te Mekkede
ld. Bunun zerine Seyyid Abdlkadire stanbula yerlemesi iin izin verildi.
237

19. Yzyln sonlarndan itibaren Krtlerin yaad blgeleri kontrol
edebilme durumunda bulunan etkin hanedan aile mensuplar, byk aalar ve eyhler
Osmanl mparatorluunun ynetim mekanizmasnn en st kademelerine kadar
sradlar. Bunlardan en ok bilineni ve ra-y Devlet Riyasetine kadar ykselen

234
Glda, a.g.e, s.16.
235
Mumcu, a.g.e, s.61.
236
a.g.e, s.12.
237
Glda, a.g.e, s.17.
71

Seyyid Abdlkadirdi.
238
1896 ylnda ttihat ve Terakki rgtnde
239
yer alan Krt
nderlerinden olan Seyyid Abdlkadir
240
ayn yl II. Abdlhamid rejimine kar
mcadelede ne kmakla birlikte sultana komplo dzenlemek iddiasyla sulanarak
srgne gnderilmiti.
241

Seyyid Abdlkadir Sultan II. Abdlhamid tarafndan srgne gnderildii
Medine ehrinden ancak 1908 ylnda II. Merutiyetin ilanyla dnebilmiti.
242

Merutiyetin ilanndan nce ttihat ve Terakkicilerle beraber olan Seyyid
Abdlkadir dini ve sosyal yaps gerei sonradan koyu bir ttihat ve Terakki kart
bir konum almt.
243

O dnemde Krtler zerinde olduka etkili olmasnn yan sra Ayan
Meclisinin yesi ve ayn zamanda Hrriyet ve tilaf Frkasnn da kurucularndan

238
Seyit Abdlkadir, durumalarda Kadiri Tarikat Kurucusu Abdlkadir Geylani soyundan geldiini
ileri srmt. Geylan, Abdlkadir Geylaninin doum yeri olan ilenin addr.Mumcu, a.g.e, s.211.
239
ttihat ve Terakki Cemiyetinin stanbuldaki merkez ubesinde yksek rtbeli kii ve din
alimlerinin katlmyla nemli etkinlie sahip olarak oluturulan Merkez Komitesini,Nadir Beyin
sekreterliinde, Mir Fuat Paa, Merkez Komutan Mir Kzm Paa, eyh Abdlkadir, eyh Naili
Efendi ve kardei ura-i Devlet Azas Hakk Bey,eski elilerden Necip Paa ve Esat
Beyden"oluuyordu.Krtlerce byk saygnla sahip Seyyid Abdlkadir,stanbuldaki ttihat ve
Terakki merkezinde Bedevi eyhi Naili Efendi ve dier birok ulema ile birlikte greve baladktan
sonra ayn Sultan Abdlhamiti devirerek yerine Reat Efendiyi geirmek zere bir plan
hazrlamakla birlikte bu i iin Seyyid Abdlkadirin yardm ile de fedai gruplar
oluturuldu.M.kr Haniolu bunu yle dile getirir:
Kendisinden ekinildii iin, her bavurusunda Saraydan zel ihsanlar alan eyh Abdlkadir
araclyla, Fedai ubeleri oluturulmutur.Darbe giriim haberlerinin bir ihbar sonucu veya
bilinmeyen bir yolla saraya ulamas zerine tutuklanarak imparatorluun uzak yerlerine srgn
edilen kiiler arasnda yer alan Seyyid Abdlkadir srld Medineden stanbula ancak 23
Temmuz 1908 Devriminden sonra dnebildi.Kutlay, a.g.e, s.8081.
240
Komplocularn sonu, imparatorluun ssz kelerine srlmek olmuturSrgn listesinde btn
elebalar yeralmtr.Kzm Paa,Hac Ahmet,eyh Naili ile kardeleri Hakk ve Beyler ailesinden 18
kii.eyh Abdlkadir ve ailesinden 20 kii ,Mekkeli Sabir,Divan- Muhasebat Reisi Zht Bey ,ra-yi
Devlet Mdde-i Umumisi Kemal Bey ve daha biroklar.Hepsi bir vapura bindirilmi ve srgn
yaayacaklar yerlere teker teker braklmlard. Glda, a.g.e, s.18.
241
Ayn yer.
242
Ayn yer.
243
72

olan Seyyid Abdlkadir
244
4 Mart 1919 tarihinde I. Damat Ferit Paa Hkmetinde
de ra-y Devlet Reislii (Dantay Bakanl) yapmt.
245

Mtareke Dnemindeki Ktlk faaliyetlerine de olduka etkin olarak
katlan Seyyid Abdlkadir 1918 ylnda kurulacak olan Krdistan Teli Cemiyetinin
bakanln yapmasnn yan sra 1925 ylnda da eyh Said syanna katld
gerekesiyle idam edilecektir. Seyyid Abdlkadirin olu Seyyid Abdullah ise
babasnn intikamn almak iin bir yl sonra emdinlide isyan etmitir.
246

.

244
1908 Merutiyetinden sonra zellikle byk kentlerde yaayan Krtler arasnda bir sembol haline
gelen Seyyid Abdlkadirin Medineden stanbula dndnde birok Krt aydn ve hamal Ramazan
Bayramnda srgnleri getiren geminin civarnda yaptklar gsterileri ehir iinde
desrdrmlerdi. Hrriyet, eitlik ve kardelik sloganlarndan etkilenen Krtler zerinde Seyyid
Abdlkadirin etkisi o dnemde olduka yaygndr.Glda, a.g.e, s.18.
245
Mumcu, a.g.e, s.11.
246
Gkta, a.g.e, s.19.
73

b) Said-i Nurs

1876 ylnda Bitlis linin Hizan Kasabasna bal Nurs Kynde dnyaya
gelen Said-i Nursnin annesi, Nuriye Hanm ve babas Mirza Efendiydi. Said-i
Nursnin Drriye, Hanm, Abdullah, Mehmet, Abdlmecit, Mercan adnda alt tane
daha kardei vard. lk eitimini Ta Kynde Mehmet Emin Medresesinde
yaptktan sonra deiik medreselerde okuyan Said-i Nurs daha kk yatayken
baarl bir renci sfatn kazanm ve yakn evresinin dikkatini ektii bu yllarda
byk bir okuma alkanl edinmiti.
247

Daha genlik yllarnda Bitlis ve evresini dolaarak zamanla Van, Siirt ve
Mardin yrelerine giderek halkn arasna katlan Said-i Nurs Krtlerin yaad
blgelerdeki halkn toplumsal yapsn yakndan tanma imkan bulur. Halk
kitlelerine bu yaknl, tm yaam boyunca kendisinin en nemli niteliklerinden biri
olan Said-i Nurs her gittii yerde halkn sorunlarna eilmitir.Cizrede huzuruna
kt Miran Airet Reisi Mustafa Paaya halkn ikyetlerini ileterek airetler
arasndaki kavgalarn son bulmasn istemiti.
248

Said-i Nurs bir ara Siirtte kendisine dmanlk duyan baz kesimlere kar
korunmak amacyla srekli olarak yannda dolatrmak zorunda kald nl Krt
hanerini daha sonraki yllarda askeri bir mzeye hatra olarak brakr.
249

1894 ylnda Van Valisi Hasan Paann arsn kabul ederek Vana
yerleen Said-i Nurs her ne kadar Bitliste doup bym olmasna ramen
yaklak olarak on be yl burada kald. Said-i Nurs 1926 ylnda srgn edilinceye
kadar Vanda kalmasndan dolay uzun yllar Vanl olarak bilindi
250
.

Kiiliini iki farkl unsur olan din ve Krt Sorununun oluturduu Said-i
Nursyi incelemee deer bir insan olduunu dnen Yazar smail Gldaa gre

247
Rohat, Unutulmuluun Bir yks: Said-i Krdi, Frat Yaynlar, stanbul, 1991,s.2728.
248
a.g.e, s.2829.
249
a.g.e, s.29.
250
a.g.e, s.31.
74

bu durum Krdistan Teli Cemiyetinin incelenmesi asndan da olduka nemlidir.
Glda, Rohatn aratrmasn esas olarak Said-i Nursyi Krt misyonu asndan
ele alp onun Krt kimliinin bir kenara itildii kansndadr. Rohata gre Said-i
Nursnin 1888 ylnda Molla Mehmet adl birisiyle Beyazt yresine giderek byk
Krt dnr Ahmede Haninin trbesini ziyaret etmesi Krt kiiliinin bir
misyonu olarak saylmas gerekir. Said-i Nurs kendisine Ahmede Haniyi rnek
alarak slam kimlii ve kendi Krt kimlii arasnda uyumlu bir dnya gr
kazanabilmek iin srekli bir aray iinde olurken bir yandan da yazara gre kendisi
gibi Krt olan Selahattin Eyyubinin kiiliinden ok etkilenir.
251

1907 ylnda stanbula giderek Sultan II. Abdlhamide verdii Krt
isteklerini ieren dilekesinde Krtlerin yaad blgelerdeki eitim sisteminin Krt
halknn ihtiyalarna cevap vermeyerek ve bu blgenin ayr yresinde baz eitim
kurumlarnn almasnn gereini ileten Said-i Nursnin bu davran Rohata gre
onun Padiah tarafndan tutuklanarak Topta Cezaevine gnderilmesine sebep
olmutur. Said-i Nursnin krtlerin yaad blgelerin yresinde devlet
tarafndan alacak olan ve dini bir eitimin yannda pozitif bilimlere de yer verilen
eitim kurumlarnda bu eitimin Krt retmenler tarafndan verilmesini ileri
srmesi onun bu Krt-slam ahsiyetinin- nemli bir misyonunu gstermektedir.
252

Hapishaneye gnderilen Said-i Nursnin yaadklar karsnda gsterdii
direnme azmini Krtlere de tlemesi onun ayr bir karakteristiini yanstr. Said-i
Nurs Yedi Hakikat adl eserinde bu sreci yle dile getirir : Nasl ki zaman-
istibdatta tmarhaneye dtm, divanelerin hkmne konuldum, eer mdahaleye,
kelbi tabassusa, ahsi menfaat iin umumi menfaati fedda anan akln icab ise, ben
divanelii kabul ettim. ahit olunuz ki, byle akldan istifa ediyorum,
divaneliimden iftihar ediyorum. Ey Krdler Tmarhaneyi bunun iin kabul ettim.
Krdl lekedar etmemek iin irade-i padiahiyi, maan, ihsan- ahaneyi kabul
etmedim.
253

251
Glda, a.g.e, s.29.
252
Ayn yer.
253
a.g.e, s.30.
75

lk muhalefet srecinde Sultan II. Abdlhamidin rejimine kar mcadele
aan ttihat ve Terakkinin, kendi ierisinde yer alan Said-i Nursye byk bir nem
verdii anlalmaktadr:..Balangta Said-i Nursye
254
byk bir paye verdiler.
gya Krdistan meselesinde ondan istifade edeceklerdi.
255

1908 ylnda Abdullah Cevdetin tihat Matbaasnn stanbul ubesinde
yaynlanan Bedzzaman Krdnin Nutuklar adl kitabnda merutiyetin yararlarna
deinerek Krt ve Trklerin Osmanllk ierisinde beraberliinin gereini vurgulayan
Said-i Nurs, Krt Teavvn ve Terakki gazetesinde Ey Krd Halk diye balayan
bir yazsnda Krtlerin yoksul ve bilgisiz kalmalarnn kt sonularna yer verirken
ayn gazetenin 2. saysnda Krtler iin gerekli olan nedir balkl makalesinde,
ulusal birliin ve sanata deer vermenin nemi belirtiliyordu. Gazetede Krte olarak
Said-i Nursnin Ey Krt halk diye balayan yazsnda din, milliyet ve insanlk
kavramlarn uzlatran bir anlay dile getirilirken danklk, bilgisizlik ve
yoksulluun neden olduu glkler ve areleri anlatlmaya allyordu. Yine ayn
yln kasm aynda, II. Merutiyetin ilanndan sonra kan ark ve Krdistan
Gazetesinde konu edindii Krtlere dikkat ekmek isteyen yazlarna rastlamaktayz
Krtler yine muhtatr balkl yazs bunlardan biridir.
256

O yllarda Krte eitim-retime byk nem vererek bu yolla baz
abalar iinde olan Said-i Nursnin Krt Neri Maarif Cemiyetinin kurucular
arasnda yer almas bu gnlere rastlamaktadr. Yazar smail Gldaa gre Said-i
Nursnin bu dernein kurucular arasna katl, amzn banda gelien Krt

254
Dnemin nemli Krt ahsiyetlerinden biri olan Bedizzaman Said-iNurs,, merutiyet iln
edildiinde,sadaret araclyla Krt airetlerine ektii telgraflarda Merutiyete sahip kmalarn
ve en ok biz-Krtler-mutlakiyeten zarar gryoruz diyordu:Merutiyet ve Knn-i essi
iittiiniz mesele ise,hakiki adalet ve meveret-i eriyyeden ibarettir.Hsn- telkki
ediniz.Muhafazasna allnz.Zira dnyevi saadetimiz merutiyettedir.Ve istibdattan herkesden
ziyde biz zararddeyiz.Grdmz gibi nceleri taraftar olduu ttihatlarn baskc olmakla
birlikte yasad eylemlere girimesi zerine Said-i Nurs ok sert muhalefet yapmaya
balad.23Temmuz 1908 Devriminin henz bir yl bile dolmadan gerekleen 31Mart Olaynn
balamasndan birka saat nce ilk kez siyasi bir parti olduunu aklayan ttihat ve Terakki
bylelikle olaylarn kolayca sukunet bulacan dnyordu.Kutlay, a.g.e, s.139-140.
255
Glda, a.g.e, s.31.
256
76

milliyetiliine gstermi olduu dayanma rneklerinin en arpc olandr. nk
Said-i Krdinin Abdlhamit ynetimine kar kitlesel bakaldr bu dernein
saflarna katlmasyla daha anlaml bir nitelik kazand.
257

lk dnemlerde btn Krt aydnlar gibi, Sultan II. Abdlhamid rejimine
kar gelien muhalefetin yani ttihat ve Terakkinin ierisinde yer alsa da cemiyetin
iktidarnda dier uluslara ynelik olarak uygulad politikaya kar karak rgtten
ayrlan Said-i Nurs, Trk akmlarn yannda Krt kimlii ve slam anlayndan
dolay yer almad. Trkln ilk teorik temellerini ina eden Diyarbakrl Ziya
Gkalpi hi de makl biri olarak grmeyerek milliyetiliin ve unsuriperverliin
reislerinden biri olarak gren Said-i Nurs Ziya Gkalple Diyarbakrda
karlatnda onu bir kelle soan, bir kzl elmaya deimem szleriyle
eletirdi.
258

Said-i Nursnin Krtl iin denilebilir ki; emperyalizim 19.Yzylda
onun doup byd blgeye Krdistan ve halk iinde Krt tehisi koyarken
Krtl kendilerine dava edinen bir takm aydnlarn yetimesini de salamt.
Bu gelimelere imparatorluun paralanmakta oluu, Dou Blgesinin Ermenilere
verilmek istenmesi, Trk hareketin bazen reaksiyonlara sebep olabilecek tutumlar
da etkili olmutu. Byle bir ortamda kurtuluu slm birliinde grenlerden olan
Said-i Nursiye gre
259
Osmanl mparatorluu ihya edilmelidir. Klasik anlamda
Trk olmamakla birlikte Krt de olmayan Said-i Nurs bu anlamda Dou
blgesinde dnyaya gelmi bir Osmanlc idi. Blgenin, o dnemdeki isminden
dolay Krdistanl ve blge halkna yapay olarak verilen isminden tr de
Krtt.
260

257
Glda, a.g.e, s.30.
258
a.g.e, s.3031.
259
O dnemde Dou blgesinde kurulmas dnlen Ermenistann yerine Krdistan fikrini savunan
Mevlanzade Rfat Beye Said-i Nurs verdii cevabnda "Krdistan tekil etmek deil, Osmanl
Imparatorluu'nu ihya edelim. Bunu kabul edersen canm bile feda ederim diyecektir.Kalafat, a.g.e,
s.294295.
260
a.g.e, s.298.
77

Yazar Yaar Kalafata gre Onun Krt olduu kanaatini tayanlar; bir
dnem Krd soy ismini kullanm olmas; dou airetlerine temil edilen mahalli
kyafetle dolamas, Krt Svari Birlii Komutan tarznda bir ifadenin kimliinde
bulunmas, Krt siyasi yayn organlarnda yazlarnn yaynlanm olmas, nesir ve
iirlerinde Krt ve Krdistan kelimesinin sk gemi oluu yannda Abdlhamide
verdii douda kurulmasn istedii niversitede Krte de okutulabileceini
belirtmesi, zerinde durmulardr
261
. Kar grte olanlar ise; iddialara izah
getirirlerken Said-i Nursnin mensubu bulunduu ttihat- slam ideolojisinde
rklk saylan Krtln yer alamayacan belirtmilerdir. Said-i Nursnin
eserlerinde Krtlerden kendisine gelen Krt teklifleri nasl reddettiine dair
yaptklar aklamalar zerinde durmulardr.
262

ttihat ve Terakki dneminin en renkli Krt kiilikleri arasnda saylmas
gereken ve ki Mekteb-i Musibetin ahadetnamesi yahut Divan- Harbi rfi adyla
yaynlanm olan eserinde
263
Said-i Nursnin verdii ve o gnk yaama k tutan
bu bilgiler, Krtlerle olan ilikilerinde kendisinin Krt ve Krdistan konusundaki
duygu ve dncelerine yer vermesi bakmndan nemlidir. Said-i Nurs ad geen
brorde
264
her eyden evvel Krtl ne karmaktadr: Ben yedi cemiyete
balm. En bata Krdm. Bu kutsal isme balym.
265

Yazar Naci Kutlaya gre ise slamiyet ile Krt kiiliini birbiriyle
btnletiren ya da baka bir deyile slamiyeti genelde Krtlk bnyesinde gren

261
Bu konu hakknda zerinde en fazla durulan noktalardan bir tanesi ise onun soy ismi olarak
Nurs yerine Krdyi kullanm olmasdr. rnein ki Mekteb-i Musibetin ehadetnamesi
isimli kitabna imza olarak Molla Said-i Krdyi kullanan Said-i Nurs bir dnem Said-i Krd
lakabn kullanmtr. Bu duruma aklk getirmek isteyen Said-i Nurs unlar syleyecektir: smim
Said-i Nurs iken her tekrarlamada Sad-i Krd ve Bu Krt diye beni yle yok ediyorlar Aleyhime
bir his uyandrmak istiyorlar demektedira.g.e, s.293294.
262
a.g.e, s.290.
263
Said-i Krdinin iki musibet yani bela,kahr mektebi dedii yer, hapishane ve tmarhanedir.
ki mektebin ahadetnamesi ise oralardaki hkmler ve doktor raporlardr. Ona gre Abdlhamit
ona tmarhaneyi, merutiyet devri ise hapishaneyi mektep yapmtr.Glda, a.g.e, s.32.
264
Yazar Yaar Kalafata gre ise Said-i Nursnin bu eserinde "Ey Selahaddin Eyyub'nin nesli aslan
yrekli Krtler... demesi ve "her Krde tavsiye ederiz ibaresinin bulunmas onun krtl ile
izah edilmek istenilmitir. Bu ifade islam birlii iin Krtlere seslenmi olmak iin de kullanlm
olabilir. Nitekim felsefesinde "btn mminler kardetir, esprisi vardr. Kalafat, a.g.e, s.294295.
265
Ayn yer.
78

Said-i Nurs yine bu yaptnda ; Ben, milliyeti slamiyet olarak bilirim der. Said-
i Nurs slamiyet ile Krt kiiliini badatrmaya byk nem gstermitir.
266

Said-i Nurs, kendisine yneltilen Krt; Krt ithamlarna kendi
savunmalarnda da aklk getirmektedir. Sultan II. Abdlhamide yapt Douda
alacak niversite konulu mracaatnda Krtlk yapt gerekesi ile hakknda
alan davada, Askeri Mahkemede Ferik akir Paann etnik kimlik muhteval
sorusuna cevaben : Ben Osmanlym, benim Krtlm doduum ve bydm
yerin halkna verilen isim dolaysyladr.Demek suretiyle kendini farkl bir milliyete
mensup olarak hissetmediini hatta Krtlnde farkl milliyet anlamna gelmedii
kanaatini aklamtr.
267

Said-i Nursnin o dnemde taraf olduu ttihat- slam yanls grubun yayn
organlarnda yazlar yaynlanyordu. Volkan, Tanin, kdam, Serbesti, Mizan,
Misbah, ark ve Krdistan gibi yaynlar olan bu grubun karsnda Trkler vardr.
Trk olmay nedeniyle kendisine Krtlk yaktrlmas yaplan Said-i
Nursnin Kemalist ideoloji ile de ciddi uyumsuzluklar vardr. Ayrca Volkan
Gazetesinde Said-i Nursnin ezann Trke okunmasna kar kmasnda Trke
yerine Krte ezandan yana olduunu gstermez. Milliyetle dini ayn kabul eden
fikri ekole mensup olan ve rkla dayanan milliyetilie kar olan Said-
Nursinin dou konusundaki dncelerini deerlendirirken ierisinde bulunan
dnemin koullarnn iyi deerlendirilmesi ve onun klasik anlamda bir Trk
olmadnn hatrda tutulmas gerekir. Vanda kurulmasnda yarar grd niversite
konusunu da bu artlarda dnmek gerekir. Said-i Nurs, II. Sultan Abdlhamite
verdii dilekede:

Lisan- Arab vacip, Kurd caiz, Trk lazm klmak ifadesini
kullanm olmas onun Krt olduunu gsterir mi zira ehemmiyet sralamasnda
Arapay n plana almtr.

266
267
Kalafat, a.g.e, s.293.
79

Trkeyi de ihmal etmemitir. Trklnn eitiminde yzyl evvelki
artlar dnlr ise; blgeye ilmin girmesinde; eitim ve bilim dili olmamasna
ramen Krte zerinde de durulmu olunabilir.
268

Bir sre sonra ttihat ve Terakkinin karsnda ttihat- Muhammedi
Frkasnda yer almasnn gerekesini Ben ayrlmadm, onlarn bazlar ayrld
eklinde yant veren Said-i Nursye gre ttihatlar zgrlkler konusunda verdii
szde durmayarak bask uygulamaya balamlard.
269

1911 ylnda ama giden Said-i Nurs, Emeviye Camiinde yzlerce din
adamna hitaben yapt bir konuma daha sonralar Hutbe-i amiye
270
diye
yaynlanmt.
271

amdan Beyruta geen Said- Nurs, daha sonra deniz yoluyla zmirden
stanbula gelerek Sultan Reatla birlikte Rumeli yresine yapt bir gezi srasnda
Vanda kurulmas dnlen bir niversite iin on dokuz bin altnn ayrld
haberini alnca blgeye giderek Van Gl kysnda yaplmas planlanan
niversitenin temelini atar. Ama araya giren ava nedeniyle bu plan
gereklemez.1916 ylnda Rus Ordularna kar yaplan avata gnll krt svari
alay milis komutan olarak grev yapan Said-i Nurs bu ava srasnda ayandan
yaralanmakla birlikte esir alndktan sonra Vana gtrld. ran zerinden
Romanyaya kaarak Berlin, Viyana ve Sofya gibi merkezleri de dolaarak sonunda
stanbula gelen Said-i Nursnin stanbula geliini 25.06.1918 tarihli Tanin
Gazetesi okuyucularna u ekilde duyurur : Krdistan ulemasndan olup,
talebeleriyle beraber Kafkas cephesinde muharebeye itirak eylemi ve Ruslara esir

268
a.g.e, s.296297.
269
270
Osmanll milliyet olarak anlayan Said-i Krdi,rklara kar kyordu.nl Hutbe-i
amiye adl eserinde,bu anlayn yle gerekelendiriyordu:...Bugnk Trkiye ahalisi asl Trku
kavimlerinden baka, tarihin en eski alarndan beri gerekAnadoluda,gerek imparatorluun dier
blgelerindeki yaam ve asrlar boyunca sebetse birbirleriyle karm olan rklarn, yani
erkezlerin,Arnavutlarn Bonaklarn ,Krtlerin,Grclerin ve slamiyetin kabul ve evlenme yoluyla
Rumlarn ,Ermenilerin ve Slavlarn karmndan meydana gelmitir.Be suretle kendi meneleri de ok
pheli olan rklarn iddia etti gibi kan saflndan pek eser kalmamtra.g.e,s.141.
271
Rohat, a.g.e, s.52.
80

dm olan Bedizzaman Said Krdi Efendi ahiren ehrimize muvasalat
eylemitir.
272

Said-i Nurs hakknda tartma konusu yaplan durumlardan bir tanesi ise
onun Krdistan Teli Cemiyetinin kurucular arasnda yeralp almad meselesidir.
Baz aratrmaclar tarafndan cemiyet yesi olarak gsterilen Said- Nursi rnein
273

Yazar Yaar Kalafat gre Ekrem Cemil Paadan aktard kadaryla 1919 ylnda
stanbulda faaliyet gsteren Krdistan Cemiyetinin idare heyetine ve yeliine
girmemitir.
274

Zamann Krt organizasyonlarndan olan Krt Teavvun ve Terakki
Cemiyeti, Hoybun, Azad, Krt stiklal Partisi gibi kurulularn bnyesinde
gremediimiz Said-i Nurs iin Znar Silopi Krdistan Teli Cemiyetine aza
kaydedenlerden biri olduunu belirtmektedir.
275

Yazar Yaar Kalafata gre ise Onun Krt Teli Cemiyetine
Bedizzaman Said Molla ismiyle numaral ye olarak kaytl bulunuu bu
cemiyetin ilk kurulu dneminde, bugnk anlamda blc bir kurulu olmay ve
yelerinin iinde Krt rklna
276
kar olanlarn da bulunduu dnlr ise, bu
kayta ramen onun iin Krt diyemeyiz.
277

Her ne kadar o dnemde slami dnceyi krt milliyetii dncesinden
daha n plana tutan Said-i Nurs Mtareke Dneminin bu alkantl yllarnda
yeniden hayat bulan krlk faaliyetlerinden de uzak kalmamtr. Said-i Nursnin
I. Dnya Sava sonrasnda ilan edilen Wilson lkelerinin yaratt ortamdan

272
Ayn yer.
273
a.g.e, s.54.
274
275
a.g.e, s.294295.
276
Bu konuya aklk getirmesi bakmndan Said-i Nursnin bir dergide yaynlanan u cmleleri
nemlidir: Sana Said-i Krdi derler. Belki sende unsuriyet(rklk) fikri var, o imize gelmiyor. Hey
Efendiler! Eski Saidin ve yeni Saidin yazdklar meydanda. Ben onlar ahit gsterek diyorum ki
eskiden beri rkl katetmitir. Kesmi atmt. Irlk, riya, zulmet, sefalet, gaflet ve dalaletten
mrekkep bir macundur. Onun iin milliyetiler milliyeti mahud ittihaz ediyorlar. Unsur lazm ise
slmiyet bize kafidir.Glda, a.g.e, s.36.
277
81

faydalanmak isteyen Krdistan Teli Cemiyeti heyeti ile birlikte kurulacak olan bir
Krt Devletinin haklarn savunmak amacyla Amerikan Komiserliini ziyaret
etmesi
278
gerek cemiyetle olan balantsn gerekse o dnemdeki dncelerinin
rengini gstermesi asndan nemlidir.

Said-i Nursnin zaman zaman dnce ve eylemleri birbiriyle elise de
genelde dncesinde bamsz bir Krdistann yer almad sylenebilir. Said-i
Nursnin Fransann ve Krt erif Paann katld kongreye gnderdii
mektubu
279
da bunu gstermektedir. erif Paann katld konferansta Krt-Ermeni
ilikilerine ve bir Krdistan kurulmas giriimlerine tepki gstererek Krtlerin
yaad blgeleri temsilen arkadayla Parise ektii telgrafta kesinlikle bu
kararn kabul edilmemesini iletmesi onun bu gnlerde Krdistan dncesinde
olmadn belirtir.
280

Said-i Nursnin balangta Kuva-y Milliyeye
281
ve Mustafa Kemal
Paaya verdii destein Ankarada olduka sempati ile karland gr de
tartma konularndan birisini oluturmutur. Balangta Ankara Hkmetini
Halifeyi kurtarmak iin yapld ileri srlen mcadeleden dolay destekledii bir
gerek olan Said-i Nurs bu davranndan dolay hkmet tarafndan Ankaraya
davet edilerek 9 Kasm 1922 gn kendisine mecliste resmen hoamedi edilmitir.
Hogeldin merasiminde mecliste alklarla samimi ve candan bir ekilde karlanan

278
Znar Silopi, Doza Krdistan adl yaptnda bu olay u ekilde anlatr:Seyit Abdlkadir, Emin
Ali Bedirhan, kr Mehmet ile birlikte stanbuldaki Amerikan komiserliine giden Said-i Krdi
burada Krdistan zerine yetkililer ile sert tartmalara giriir. Krdistan haritasn gsterdii bir
srada, Amerikan komiseri ona dnerek: Bu blgenin ounluu zerinde Ermenistan devleti
kurulmaya karar verilmitirdemesi zerine, Said-i Krdi u karl verir: Krdistan eer deniz
sahilinde olsayd dritnautlarnzla (bir sava gemisi)ile belki bu karar uygulayabilirdini. Fakat
Krdistan dalarna dritnautlarnz kamaz. B u kararnz da uygulanamaz Rohat, a.g.e, s.54.
279
Drt Buuk asrdan beri slmn fedakar ve cesur taraftar olarak yaam ve dini geleneklere
ball gaye edinmi olan Krtler, henz beyz bin ehidin kanlar kurumadan, ilere geirilen
yetimlerin, gzleri oyulan ihtiyarlarn hatralarn teessrle anarken, slmiyetin zararna olarak
tarihi ve hayati dmanmz ile bar anlamalar imzalamak suretiyle dinlerine aykr hareket
edemezler. Bu nedenle Krt ulusal vicdan bu gibi anlamalar tanmad ve emellerinin milliyetlerini
birletirmek olduunu bildirmesine ara olunmasGlda, a.g.e, s.33.
280
Ayn yer.
281
slmi evrelerden baz yazarlar ngiliz igaline kar olduu bilinen Said-i Nursnin Kuvay-
Milliyeyi desteklediini sylerler. Mustafa Kemal Paann Said-i Nursyi Fevzi akmak ve eski Van
Valisi Mebus Tahsin Bey tarafndan Ankaraya davet etmesi Ankara Hkmetinin onun
almalarn vatan ve millete hizmetlerini yaknen takip etmesine yorulmaktadr. a.g.e, s.38.
82

Said-i Nurs Ankarada umduunu bulamamtr. Uur Mumcunun o gnlerde
Mustafa Kemal Paa ile grmesinden sonra yeni devletin ideolojisi ile
badamayacan anlam ve desteini kesmitir dedii Said-i Nurs Borla
mektuplarnda Mustafa Kemale ynelttii ar yergiyi ualan adl yaptnda da
srdrmtr.
282

Ankara Hkmeti ve Mustafa Kemal ile beraber olamayacana inanan
Said-i Nurs 1923 ylnda Vana yerleir. Bylelikle son gezisini yapan Said- Nursi
burada iki yl kaldktan sonra 1925 ylnda patlak veren eyh Said syanna
karmakla itham edilecekti.
283

Said-i Nursnin 1925 ylnda isyan gnlerinde Vanda, Erek Danda
bulunarak ayaklanmaya fiilen katlp destek verdii ya da byle bir destei Krt
avalarndan esirgememekle birlikte kendisiyle grmeye gelen krt heyetini
azarladna ynelik konular eitli yazarlar tarafndan deiik yorumlara meydan
verecek ekilde tartmalara neden olmaktadr.
284

Nurculuk akmnn kurucusu, Krt kimliine sahip kan dnce yaps ve
hayat tarz bakmndan genel olarak incelendiinde esas olarak slami dnce
yapsna hizmet etmi olduu grlen Said-i Nurs 21 Mart 1960 ylnda Urfada
vefat etmitir.
285

282
a.g.e, s.37.
283
Rohat, a.g.e, s.5455.
284
Glda, a.g.e, s.36.
285
Rohat, a.g.e, s.82
83

c) Dr.Abdullah Cevdet

9 Eyll 1869 tarihinde Arapkirde doan Abdullah Cevdetin babas
Diyarbakrda birinci tabur ktiplerinden mer Vasfi Efendi idi. Aile evresindeki
ilk eitimini babas ile imam olan amcasndan alan Abdullah Cevdetin ilk dnce
yapsn ekillendiren de kendisinin de belittii gibi mam, hoca, ilmiye
snflarndan ve iddetle mtteki ve bazlar ok mutaassp kimselerden oluan
evresinden ald bu dinsel eitim olmutu. Hozat ve Arapkirdeki ilkrenim
yllarndan sonra Abdullah Cevdet kaydolduu Mamuret-el-Aziz Askeri Rdiyesini
27 Mays 1301 tarihinde bitirdikten sonra ise stanbula gelerek Kuleli Askeri
Tbbiye dadisine yazld.
286

Mekteb-i Tbbiyedeki siyasal rgtlenme ise 1889 ylnda gerekleti ve
brahim Temo ve shak Sktinin ilk plnlarn yapt ttihat- Osman Cemiyeti
21 Mays 1305 (1889) tarihinde bu iki Tbbiyeliye Abdullah Cevdet, Mehmet Reid
ve Hikmet Eminin katlmasyla kuruldu. Yaklak be sene sonra Osmanl ttihatd
ve Terakki Cemiyeti adn alacak olan bu Cemiyet yurt iinde uzun sre fazlaca bir
faaliyetde bulunamad. Cemiyetin kurulmasndan hemen sonra ise brahim Temo,
Kahirede bulunan Ahmet Verdani ve Fransada bulunan Ahmet Rza ile irtibat
kurarak rgtlerinin imparatorluk dndaki merkezler de de yaylmasn salad. Bu
arada hcre esasna gre rgtlenen Cemiyetin eitli konulardaki celselerinin
Abdullah Cevdetin odasnda yaplmasna, dier tbbiyelilerin bu oturumlara
katlmak iin gsterdikleri arzuya ve Cemiyetin ilk beyannmesinin kendisi
tarafndan yazlmasna baklrsa Abdullah Cevdet rgt iinde nemli bir mevkide
bulunmaktayd.
287

4 Temmuz 1310 (1894 ) tarihinde Mekteb-i Tbbiyeyi bitiren Abdullah
Cevdet 27 Austos 1310 tarihinde Diran Acemyan Efendinin asistan olarak, Haydar
Paa Hastahanesi gz doktorluu yardmcl grevine atand dnemde ttihat ve

286
M.kr Haniolu, Bir Siyasal Dnr olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dnemi, dal
Neriyat Yaynlar, stanbul,1981, s.5.
287
a.g.e, s.2526.
84

Terakki Cemiyetinin be numaral grubunda aktif olarak almaktayd. Kolera
salgn nedeniyle 1 Kasm 1310 tarihinde Diyarbakr Vilayetine geici grevle
gnderilen Abdullah Cevdet 15 0cak 1310 tarihine kadar almalarn burada
srdrd bir srada Ziya Gkalpi de cemiyete kaydetmitir. Siyasal dnceleri
yznden ynetim yanls subaylarla sk sk atmak zorunda kalan Abdullah
Cevdet kendisini Heyni nahiyesinden Diyarbakra dnmekte iken bu eilimdeki
subaylardan Ata Efendi isimli bir redif yzbas tarafndan efkr siyasiyesinden
dolay.. hasbeten lillah ve padiha sadakatan.. bir krt vastasyla ldrlmek
istendiini belirtiyor.
288

Abdullah Cevdet, Diyarbakrdaki grevinin bitiminde birinci ordunun
redif nc alaynn, nc Adapazar taburunda doktor olarak almaya
baladktan ksa bir sre sonra erbab- faside eshabndan olduu iddiasyla otuz
arkada ile beraber zaptiye nezaretinde gzaltna alnd. Abdullah Cevdet
289
krk be
gn zaptiyede, on gn umumi hapishanede ve bir gnde Beikta Karakolunda
kaldktan sonra hakknda verilmi olan Meclis-i Vkel karar gereince 21 Aralk
1311 tarihinde buradan alnarak dorudan bindirildii Sakarya vapuruyla
Trablusgarba srld.
290

Eylemlerinden dolay 1895 ylnda gz doktoru olarak srgn edildii
Trablus Merkezi Hastanesinden de Fizana srgn edileceinin sylentileri kmas
zerine Abdullah Cevdet Fransaya gemek zere Tunusa kat. nce Fransada
ardndan da gittii Cenevrede shak Skti ile birlikte Osmanl Gazetesini karan
Abdullah Cevdet, Sultan II. Abdlhamidin ba hafiyesi Ahmet Celaleddin Paa ile
anlaarak Skti ile almalarna 1897 ylnda ara verdi. Cenevrede iken Bedirhani
Abdurahman da bu grup ile birlikteydi. Bir sre sonra Viyana elilik hekimliine
atandnda yneticilerle anlaamad iin yeniden kalebentlie mahkum edilen
Abdullah Cevdet bir yl Cenevrede be yl Msrda kald. Bu arada 1900 ylnda

288
a.g.e, s.28.
289
Bu dnemde siyasal faaliyetleri dnsel almalarna gre daha ar basan Abdullah Cevdet
nitekim Trablusgarpa gelir gelmez, ttihat ve Terakki Cemiyetinin burada Trablusgarp fevkalde
kumandan Recep Paann yaveri evket Bey tarafndan kurulan yedi numaral grubunda almaya
baladn gryoruz.a.g.e, s.30.
290
a.g.e, s.2930.
85

Abdullah Cevdetin ctihad Matbaasn kurmasyla yayn hayatna balayan ctihad
Dergisi Krtlerle ilgili birok yaz yaynlad. Abdurahman Bedirhann katklaryla
yaynna bir sre devam etse de ekonomik glkler ve kadro problemleri nedeniyle
yaynna 1904 yl sonunda ara veren derginin yaam Abdullah Cevdetin lmne
kadar srd.
291

Hayat sresince faaliyetleri kadar kalemiyle de dikkatleri zerinde
toplayan Abdullah Cevdetin Jn Trk Hareketi iindeki yazlarnda srekli
olarak tm Osmanl mparatorluu snrlar ierisinde yaayan uluslarn ortak bir
vatan iin birlemeleri gerektii ileri srlmektedir:

Bunu anladmz gn, Arab, Arnavud, erkez, Krd, Ermeni, Rum,
Yahudi, Geldani, Sryani, Trk, Lz, Grc hasl Mslm gayr-i Mslm zkr ve
ins Trkiyann btn vatandalar mterek bir vatan- umum, adalet ve hrriyet
evkleriyle ayaa kalkdklar dakika
292

Jn Trklerden farkl olarak Osmanl Birliini salayacak gc hanedan
yerine birleen unsurlarn ortak karlarnda gren Abdullah Cevdet, tm uluslarn
gerek anlamda eit olaca birlik ierisinde z kltrlerini gelitirmelerini, bal
bulunduklar ulus veya etnik grubun karlarn da dnmelerini istiyordu
293
:

te bakn ben Krdm. Krdleri ve Krdl severim. Fakat mademki
hukuk ve vezaife mtesvi Trkiye vatandalarndanm, her eyden evvel Trkm.
Benim iiliim, Snniliim, mtekidliim, hrendiliim, rk- asfer veya beyzden
oluum hususi ve fenni ilerdir. Benim bu szmden, ben madem ki bir Trkiya
vatandaym Krd lisan unutulsun; Krdlm unutulsun dediim anlalmasn.
Bilkis, Krd Krtesini, Ermeni, Ermenicesini hars--ihya etsin. Bundan
Trkiyaya mazarrat geleceine zahib olan ancak kabak kafal, yahud hain ruhlu
kimselerdir
294

291
292
Haniolu, a.g.e, s.216.
293
Glda, a.g.e, s.59.
294
86

Abdullah Cevdetin kendi z fikirlerini gelitiren uluslarn eit haklarla ve
kar birlii etrafnda birleerek halk iradesini hkim kldklar bir devlet modelini
ortaya atmasn da phesiz onun imparatorluk iindeki etnik unsurlardan birisinin
yesi olmas nemli rol oynamaktayd.
295

Abdullah Cevdetin etnik kltrlerin gelitirilmesi dncesinin yan sra
gze arpan bir dier zellii, Osmanl ulus ve etnik gruplar arasndaki birliin
temelinin menfaate dayanmasndan dolay eitli toplumsallatrma aralaryla Trk
unsuru etrafnda yaplacak bir birlemenin gereksiz ve yararsz olduu eklindeki
dncesidir:

Ben Trk, Krd nam sfatyla deil Trkiyenin hr ve hrendi bir
vatanda olmak sfatyla sylyorum. Tevhidin en messer aresi tefriddir. Sphesiz
bu hkm bir tarife grnecektir. zah edeyim Allah insanlar tevhid etmek iin tefrid
etmiti ve Kurannda onlar kabileler ve ubeler halinde halid ettik, taki
yekdierlerini tanyalar demitir. Bundan da sarihan anlalr ki unsurlarn arasnda
muarefe ve muvalatn tesis etmesi iin her unsur kendi temaylat- tabiiye ve
rkyesine serbest bir saha-i cereyan ve tatbik bulmaldr. Muhtelif unsurlardan
mteekkil imparatorluklarda bu unsurlarn ttihat yolu mnferit bir lisann,
mnferid bir kanunun, mnferid bir tarz- muamelenin istimal ve tatbiki olduu
zehab batldr Tevhid-i anasr, tevhi-i menfiden ibarettir.
296

Abdullah Cevdet, Msrdan tekrar stanbula dnd srada yaklak iki
sene nce faaliyete geen "Osmanl Krd Teavvn ve Terakki Kulb evresinde
balayan Krt ulusuluk hareketine daha Msrda iken Said-i Nursnin merutiyet
dolaysyla verdii hutbeleri ctihad Matbaasnn stanbuldaki ubesinde bastrarak
katlmt. Geri stanbuldaki Krtlere verdii tlerde, Trklerin Krtlerin akl,
onlarn da Trklerin kuvvetli olduklar, bunun iin birlik dnda baka yollarn
dnlmemesi gerektii eklinde ifadeler veren Said-i Nursnin Krt ulema ve
eyhlerine verdii tler ile Sabahattin Beyin adem-i merkeziyet dncesine

295
296
a.g.e, s.316317.
87

yapt vgler aa vurulmayan etnik bir boyutu gstermektedir. Ayrca Abdullah
Cevdetin siyasal ve felsefi adan uyumasnn imknsz olduu Said-i Nurs gibi bir
kiiye yardmc olmasnn tek nedeni de bu boyut olarak ortaya kmaktadr. Buna
karlk Abdullah Cevdetin bu konudaki ilk yazlarnda Krdistan, Ermenistan
meseleleri gibi mesailin faidesizliine menafi-i unsuriyeye muhalif bulunduuna
kani olduu eklindeki ifadeler arlk kazanmakla birlikte etnik kltrlerin
gelitirilmesi gerektii dncesi artk ok ak bir ekilde karmza kmaktadr.
297

Hakknda hayli tartmalarn yapld ilgin bir Krt aydn olarak yine bu
dnemdeki Krtlk faaliyetleri ierisinde yer alan Abdullah Cevdet 1913 ylnda
Hevinin yayn organ olarak Krte ve Trke olarak kan Roji Kurd Dergisinin
Trke blmn hazrlayan komisyon arasnda da yer alyordu.Derginin hkmet
tarafndan kapatlmas zerine Hateve Kurd ve Pejdeki dergi ve gazetelerini
karmaya balamtr.
298

Yine bu dnemde etnik kltrlerin gelitirilmesi dorultusunda milliyetilik
duygularn aka ifade eden Abdullah Cevdet Roji Kurd dergisiyle ilgili olarak
unlar sylemektedir: Roj-u Krd mecmuasn yaz masamda gren bir
muhterem ve muazzez dostum birden bire Nedir bu mecmua? dedi. Ben Krdolociya
organ yni Krdlk hakndaki tedkikat- ictimaiye ve rkyenin vasta-i niri dedim.
Arkadam mecmuay ad, gz Krdce bir makaleye tesadf edince Mademki
Tkce deil, mademki Krdcedir, tefrika gazetesi demekdir, diyerek Roj-u Krd
masamn zerine brakd. Bu bir hdisedir ki bence kayd- dikkat edilmeye ok
laykdr Bu sahte felsefenin havasmz dahi daire-i nfzuna alm olmasna pek
yanarm
299

Jn Trklerin Osmanl birlii konusundaki dncelerini ele aldmzda
bunlar ierisinde yer alan ve Trk unsuru etrafnda birleme dncesine karlk

297
a.g.e, 315.
298
Glda, a.g.e, s.58.
299
88

Osmanl Birliini savunan etnik grup temsilcileri uygun bir ortam bulduklarnda ise
sratle birer etnik milliyeti haline dnmlerdir. Merutiyet sonras bir
Ermenistan tasavvuruna kar sert bir ekilde Osmanl birliini savunan Abdullah
Cevdet de Krt bamszl dncesinin youn bir ekilde tartlmaya baland
Mtareke Dneminde bu dncenin balca savunucularndan biri haline
gelmiti.
300

rnein o dnemdeki bir yazsnda Abdullah Cevdetin Krt genlerine
ynelik olarak verdii tlerde Bir Krd kynde mekteb-i ibtida messis ve
muallimi olmay llettayin bir yerde kaymakam ve mdr olmaa tercih ettikleri
zaman dlmesi gereken yola dm olacaklar eklindeki ifadelerinde
etnik ayrlklk izlerini bulmak mmkndr. Ermenistan ve Krdistan hakknda
eitli yorumlar yapan Jamanak Gazetesinin Krtlerin yaad blgelerin de
mstakbel Ermenistan snrlar ierisinde kalaca iddiasna karlk olarak Abdullah
Cevdetin Krt tarihinden rnek vererek mdafaalarda bulunmas nedeniyle etnik
ayrlklar tarafndan vgyle karlanmtr.
301

I.Dnya avandan yenik kan Osmanl mparatorluunun paralanma
srecini yaad ve Krtlerin ulusal istekleri iin seslerini ykselttii bir dnemde
Krtlerin bamszln ya da zerklik fikrini savunan Abdullah Cevdet, Osmanllk
fikrinden vazgeerek ulusal nitelikli yazlar yazd. Ona gre Osmanl
mparatorluundaki Trklerin dier halklar zerindeki ynetimi emperyalist bir
uygulamayd. A.B.D. Cumhurbakan Wilson aklad prensiplerde her ulusun
kendi geleceini belirleyerek zgr olacan belirtmesi Krtler arasnda bir
hareketlilik yaratrken btn Krt basnnda ve stanbulun gnlk gazetelerinde bu
prensipleri ven ve ona yakn grleri savunan yazlar kt. Abdullah Cevdet Jin
Dergisinden sonra kan Jin Gazetesinde 20 Ocak 1919 ylnda Wilsonun byk
szleri ve nklb- Beerde, 18 Kasm 1918 tarihinde nsaniyet Fikrinin
Galebesibalkl makaleleriyle bu anlaytaki almalarn srdrd.
302

300
a.g.e, s.319.
301
a.g.e, s.318.
302
89

Bu konudaki faaliyetleri ile Anadoluda srdrlen Milli Mcadele
Hareketinin temsilcileri
303
tarafndan endieyle karlanan Abdullah Cevdetin bu
dnemdeki Krt milliyetileri arasnda yer alarak Bat ile ilikilerin gelitirilmesi ve
Wilson lkelerinin uygulanmas ile Bat desteinde kurulacak bir Krdistan
dncesinin nemli savunucularndan biri olduu grlmektedir:

Wilson prensipleri his ve maksada uygun geldii vakit ve ancak uygun
geldii vakit temsik olunan bir prensip deildir. Her millet kendi mukadderatn
tayin, kendi hkmetini intihab, kendi tarz- idaresini tayin etmekde hrdr ve bir
millet dier bir millete hakim olamaz diyen prensip mesel yalnz zmirin Yunan
idaresine gemesini protesto ederken temsik ve istimal olunamaz. Ekseriyetini
Krdler tekil eden vilyetlerin Krdistanl mevzu bahs olunca da bu prensip
tannmak ve muta ve meri bulunmak icab eder. Binaenaleyh Trkler iin Arab,
erkezi, Krd, Laz, Ermeniyi, Rumu taht- tabiyetinde tutmak iin masruf-u
kuvveti tasarruf etmekden kilne ve bunun aksini takib etmekten gafilne bir siyaset
olamaz
304

Abdullah Cevdet bu dnemdeki siyasal faaliyetleri erevesinde ngiliz
Muhipleri Cemiyetinin kuruluunda da rol oynamt. ttihat ve Terakki
aleyhtarlnn yan sra ar ngiliz yanls olan ve ngiliz Mandasnn da
savunuculuunu yapan Abdullah Cevdetin bu durumu Yazar M.kr Hanioluna
gre kendisinin Anglo Sakson kltrnn stnlne duyduu inancn ayn
dnemde pek ok Osmanl aydnnda olduu gibi lkenin yeniden bamszln
imknsz olarak kabul edildii bir devrede dier lkelerinkine tercih edilmesi
eklinde izah edilmelidir.
305

303
Milli Mcadele Dneminde Hetyet-i Temsiliye Abdullah Cevdeti ayrlk biri olarak
nitelendiriyordu:16.11.335,Hyanet-i vataniyesi sbt bulan dahiliye mstear( ile?) fazla mfrit
Krtlere mezuniyet veren Dr.Abdullah Cevdet Beyin tebdilleri lzmu Harbiye Nzr Cemal
Paaya yazld.Bekir Stk Baykal, Heyet-i Temsiliye Kararlar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar,
Ankara, 1989, s.58.
304
305
a.g.e, s.296.
90

Abdullah Cevdet 1911 ylnda stanbulda kurduu ctihad Evinde
Mtareke Dneminde kurulan ve kendisinin de yesi olduu Krdistan Teli
Cemiyetinin faliyetlerini de srdrmesini salamt. Yine bu dnemde stanbulda
kurulmu bulunan dier Krt Cemiyetlerinin de scak ilgi ve desteine sahip olan
Abdullah Cevdet bu rgtlere maddi ve manevi desteini de srdrmtr.
306

Abdullah Cevdetin yakn ilikilerde bulunduu ve ngiliz temsilcilerinden
de yardm gren Krdistan Teli Cemiyetinin etnik ayrlk dncesini yayan yayn
organlarndaki bu tr isteklere faal bir biimde katld grlmektedir. rnein
Abdullah Cevdet 1918 ylnn kasm aynda kan Jin Dergisinin 1. saysnda unlar
sylemektedir :

Krdler, byle bir asrn byle bir kyametinde uyumak mmkn mdr?
Ey Krd uyan! diye barmaya lzm grmem, zira Krdler uykuda hala, uykuda
iseler oktan lmlerdir demektedir. Krd uyanktr ve kendisini asrlardan beri
uykuya davet etmi ve uykuya dalm Hdavendleri( Trkleri ) de uyandracaktr. O
kendisine su-i kasd etmi olanlara hsn-i kast ile muamele edecektir. Biz bir asrda
yayoruz ki bir saat uyumu olmak bir millet iin lm olmak demektir
307

Mtareke dnemindeki Krtlk faalyetlerinin ierisinde yeralan
Abddulah Cevdet Milli Mcadelenin baaryla kazanlp cumhuriyet ynetiminin
kurulmasyla birlikte kendisinde balayan dnce deiimine ctihadn yeni
dnemde kan ilk saysnda yeni ynetimi vmesiyle tank olunur:

te ba byk mealemiz olan Halk frkasnn umdeleri, ite
tihadn mdir fikirleri! Bunlarn ne kadar karde ve emelda olduklar
meydanda Halk Frkas Hkmeti en az otuz seneden beri geceli gndzl
grdmz tatl ryalarn ounu aynyla vaki klan tek hkmettir
308

306
Glda, a.g.e, s.57.
307
308
Glda, a.g.e, s.62.
91

II. Merutiyet Dneminden nceki senelerde ve gerekse merutiyet
sonrasnda deiik imzalarla Krtler hakknda en ok yaz yazanlardan biri olmakla
birlikte Krt kltr ve kimliinin geliimini zendiren Abdullah Cevdet Krtler
arasnda gerektii kadar nemsenmedi. rnein II. Abdlhamidin adamlaryla
anlaarak iki kez para ve memuriyet kabul eden Abdullah Cevdetin balangta
dindarken sonradan din konusunda liberal bir gr kazanmas zerine dinsiz olarak
nitelendirilmesi, Osmanl ve Macarlarn evlenmeleriyle yeni ve salkl bir kuan
yetitirilmesi fikride kartlar tarafndan kullanld. Abdullah Cevdet arkadalar
arasnda cimrilii ile tannmakla birlikte Krtlere tledii davranlar kendisinin
de uygulamamas da bu konuda nemliydi.
309

M.kr Haniolunun da esas olarak Krt ulusalc akmlarndan yana
tutum taknm bir Krt aydn olarak deerlendirdii Abdullah Cevdet genelde Krt
bamszlk dncesinin savunucusudur. Abdullah Cevdetin dncelerinin
gelime izgisi incelendiinde baz istisnalar olmakla birlikte dier etnik unsur yesi
Osmanl aydnlarnn genel izgisiyle uyum gstermektedir. Mtareke Dneminin
ortalarnda en st noktaya varan ayrlk etnik milliyetilik dnceleri, Anadolu
Hareketinin geliimiyle birlikte bu evrelerde grlen duraklama ve yeniden
Osmanl birliini savunma eklini almas zerine bu geliime ayak uyduran Abdullah
Cevdet bir sre sonra Anadolu Hareketinin baarya ulamas sonucunda bu tr
dnceleri terk etti.
310

309
310
92

) Mehmet kr Sekban

Mehmet kr Sekban 1881 de Erganide domutur. Mlazimievvel
(stemen) Mehmet Aann oludur. lk tahsilini; Ergani Madeninde ve Hozat (
Kzl Kilise) da, orta tahsilini; Diyarbakrda ve lise tahsilini de, stanbul engelky
Askeri Tbbiyede tamamalad. Bu okulu bitirdikten sonra, 1903 ylnda yzba
rtbesi ile Askeri Tbbyeden mezun olmutur.
311

Bir sene Glhane Hastahanesinde staj grdkten sonra, Edirne Asker
Hastahanesi Cildiye Mtehasszlna tayin edilen Sekban, 2 sene kadar burada
alm ve stanbul Tbbiye Okulundaki grevine dnmtr.
312

1908 ylnda II. Merutiyetin ilanndan sonra oluturulan Krt Teavvn ve
Terakki Cemiyetinin kurucular
313
arasnda yer alan Dr. Sekban ayn zamanda o
dnemdeki Krtlk hareketinin de bir numaral savunucularndan olmutur.
314

Mehmet kr Sekban Bey 1912 ylnda resmi olarak kuruluunu duyuran
ve ierisinde daha ok niversite rencilerini barndran Krt Hevi Talebe
Cemiyetinin de en etkin destekleyicileri arasnda bulunmakla birlikte ayn zamanda
cemiyetin stanbul Sirkecideki binasnn kirasn da karlamaktadr.
315

Daha sonraki dnemlerde 1918 ylnda Seyyid Abdlkadirin bakanlnda
kurulan Krdistan Teli Cemiyetinde de ynetim kurulu yesi olan Dr. Sekban o
dnemde Seyyid Abdlkadir, Emin Ali Bedirhan ve dier cemiyet yeleri ile birlikte
yabanc eliliklere giderek Krtlerin yaad blgelerin zerklii konusunda
muhtralar vermitir.
316

311
Glda, a.g.e, s.22.
312
Sekban, a.g.e, s.13.
313
Mehmet kr Sekban Bey o dnemde Krt Teavvn ve Terakki Cemiyetinin ilk toplantsnda en
ok oyu Naim Babann ardndan kendisinin aldn sylemektedir.Kutlay, a.g.e, s.136.
314
Glda, a.g.e, s.13.
315
a.g.e, 23.
316
Sekban, a.g.e, s.1314.
93

O dnemki Krt mili hareketinin en nemli ve nde gelen Krt
ahsiyetlerinden biri olan Mehmet kr Sekban Bey 1919 ylnda Askeri Tbbiye
Okulundaki grevinden istifa ederek, Badata gitti. Sonradan Trkiyeye dnerek
serbest doktorlua balad sralarda Lozan Antlamasnn imzalanmas zerine
tekrar Badata giderek almalarn orada srdrd.
317

Mehmet kr Sekban 18 Aralk 1923 tarihinde Beyrutda ve yine bu
sralarda Kahirede neredilen iki mektubu ile de Krtlere muhtariyet verilmesini ve
Krtenin resmi dil olmasn savunmutur. Hoybun Komitesinin Badat ubesi
bakanln da yapan Sekban, Krtler Hakknda Cemiyet-i Akvama gnderdii
mektubunda Krtlerin haklarndan srarla sz etmesi neticesinde Krt meselesi
uluslar aras alanda tartlmaya balanmtr.
318

Dr. Mehmet kr Sekbann hayat boyunca en ok tartlan eylemi 1933
ylnda Pariste Franszca olarak yazd La Question Kurdi ( Krt Meselesi)
isimli kitabdr. Yazd eser nedeniyle savunduu Krtlk davasyla ters den
Sekban
319
bu kitabnda Krt meselesinin Ortadouda yeni bir koz olarak
kullanld kansndadr. Bu dnceleri nedeniyle ou Krt milliyetiliini
savunan kiilere gre kitabn yaynlanmasndan sonraki tarihlerde artk bir Kemalist
Trk olarak
320
resmi gre hizmet etmeye balayacaktr.
321

317
Glda, a.g.e, s.2223.
318
a.g.e, s.23.
319
Bu iki halkn, ktisadi tesand, rk ve din birlii, mterek kltr gibi eitli siyasi ve milli birlik
faktrleri dnda, ok kuvvetli, kudretli bir faktrleri daha vardr: Bu, Gazinin yksek ahsiyetidir,
Gerekten devlet idaresinin en yksek kademesinde Gazi Mustafa Kemal gibi bir lidere sahip olmak,
bir millet iin bir saadet, bir hazinedir. Onun Trkiyede gereletirdii reformun nimetlerinin
vsatini hi kimse inkr edemez. Bu Onun iin asla solmayacak ve zamanla da muhteem vsatinden
hi kaybetmeyecek byk bir ereftir.a.g.e, s.24.
320
Naci Kutlay, cumhuriyet dneminde eski grlerine kart fikiler ne srerek yazd bu kitap
sayesinde Trkiyeye dnebilme imknna kavuanDr. Sekbanla lmeden nce 1960 ylnda bir
grme gerekletirmitir. Yazar bu grme esnasnda Dr.Sekbann bu konu hakknda sorduu bir
soruyu zntl bir ekilde yantlayarak inanmad eyleri yazmak zorunda kaldn sylediini
iddia etmekdedir. Kutlay, a.g.e, s.136.
321
Glda a.g.e, s.23.
94

1939 ylnda Badattan Trkiyeye dnen Mehmet kr Sekban Bey
1960 ylnda hayata gzlerini yumacaktr.
322

322

95

d) Halil Hayali

Krdistan Teli Cemiyetinin ilk kurucularndan olan Halil Hayali Bitlisin
Mutki Kazasnn Maden airetindendi. ocukluunda iyi bir eitim grdkten bir
sre sonra stanbula giderek burada da belirli bir sre eitim alp sonradan
memuriyet hayatna atlan Halil Hayalinin son memuriyeti Halkal Yksek Ziraat
Mektebi muhasebecilii idi
323
.Fransz ve Arap dillerini olduka iyi bilen Halil Hayali
Krt dili ile ilgili olarak hazrlad bir gramerin yannda bir de Krte szlk
yazmt.1900 yln takip eden dnemlerde stanbulda tahsil grmekte olan Krt
ailelerin ocuklaryla ilgilenerek onlara Krt milli meselesiyle birlikte Krt dili ve
edebiyat hakknda da bilgiler aktaran Halil Hayali bu sralarda tp okulunda
okumakta olan ermik Kazas Zazalarndan Diyarbekirli Ziya Bey ( Gkalp ) ile
tanmtr.
324

Halil Hayali Ziya Bey ile birlikte Krtenin grameri zerinde alarak
ayrca bir de szlk yazmna girimidir. Okuduu okuldan Diyarbekire dnmeye
mecbur kalan Ziya Bey yaplan bu alma metinlerini de yannda gtrmt. O
tarihten sonra bu ikilinin ilikileri kesilerek bir daha grmemilerdi. II.
Merutiyetin ilanndan sonra Selanikte toplanacak olan ttihat ve Terakki
Kongresine Diyarbakr delegesi olarak katlan Ziya Beyle stanbulda bulunduu
sralarda gren Halil Hayali ksmen beraber hazrlam olduklar szlk ve gramer
almalarn istediyse de Ziya Bey bunlar kaybetmi olduunu syledi.
325

Dnemin nde gelen Krt milliyetilerinden olan Halil Hayali iin
Bedizzaman Molla Said-i Nurs Krtlere bir takm tler verdii iki Mektebi
Musibetin ahadetnamesi adl kitabnda : te hamiyeti milletin bir misalini size
takdim ediyorum ki, o da Motkili Hali Hayali Efendidir Hakikat, Krdistan
madeninden byle bir cevher-i hamiyete rastgeldiinden bizim istikbalimizi onun

323
Krt Teavvn ve Terakki Cemiyetinin kurulu almalarnda yer alan ve cemiyetin eitim
yaynlar ile ilgili blmn yneten Halil Hayali Modan(Mutki) iin Musa Anter anlarnda Orman
Fakltesi Bamuhasipliinden emekli olduunu sylyor. Glda, a.g.e, s.28.
324
Ayn yer.
325
Ayn yer.
96

gibi midinden bir ok cevahir klandrmaktadr. Kendisinden byk bir yetenek
olarak sz eden Znar Silopi ise: Bundan 283 sene evvel Mem Zn Divannnda
Krtler ve Krt vatan hakknda yazd kymetli beyitlerle byk bir Krt
vatanseveri olduunu herkesin kabul ettii ve dnyada eine az rastlanr, byk air
Ahmet Haniden sonra Kurmanci lehesiyle yazan Krt yazarlarnn hepsinden fazla
Halil Hayali Krtlk his ve fikrinin yaynlanmasna alan kymetli bir zattr.
Demektedir. Halil Hayalinin mezar stanbulda bulunmaktadr.
326

326
Ayn yer.
97

e) kr Baban

1893 ylnda stanbulda doan kr Baban ilk tahsilini evinde ve
Sleymaniye'deki Mektepte yapt. Orta tahsilini babas Zihni Paann mutasarrfl
zamannda Bolu'da tamamlad, idadiyi bitirdi. Galatasaray lisesine girdi, buray
ikincilikle bitirdi. 1908de ilan edilen kinci Merutiyetle birlikte kdam ve Tanin
gazetelerinde muhabirlie balad. O sralarda Paris'e gitti, hem hukuk fakltesini,
hem de siyasi ilimler mektebinin mali ksmn ylda tamamlad. Dnnde
Hariciye Nezareti Matbuat Umum Mdrlnde, Msr fevkalade Komiserlii
ktipliinde bulundu. Msrdan dnte Tanin, Franszca Hilal, Tercman- Halikat
gazetelerinde alt. Bir ara Moskovaya giden iktisat heyetine aza olarak katld.
Mustafa Arif Beyin Dahiliye Nazrlnda Kalem-i Mahsus Mdrlne atand.
Daha sonra Tercman- Halikat gazetesi sahip ve bamuharriri olarak be alt yl
yalnzca gazetecilik yapt. Bir ara eker ve Petrol nhisar Hukuk Maviri olarak
grev yapt; bu sralarda Mlkiye Mektebine profesr olarak atand. Maarif
Vekillii Yksek Tedrisat Umum Mdrlnde de bir ara grevlendirildi. Sonradan
Mlkiyedeki profesrlk grevine dnd. niversitenin yeni kurulu yllarnda
umumi iktisat ve doktrin dersleri verirken, oradan profesrle ykseldi. Yksek
Ticaret Mektebinde de Profesrlk yapt. Umumi ktisat ve Doktrin adl kitaplar
baslmtr. Sosyal Ekonomi Politikas adl eseri de tabasks olarak kmtr.
327

Cemiyetin kurulu almalarndan bir mddet sonra rgtten ayrlan Prof.
Dr. kr Baban Bey
328
1979 ylnda hayata gzlerini yummutur.
329

327
a.g.e, s.2122.
328
1979 ylndaki lmne kadar, ben onun mali vekiliydim. nk kendisi fel olmutudiyen
Musa Anter, kr Baban Beyin Krt meselesinde ok ekingen olduunu anlarnda
belirtmektedir.a.g.e, s.22.
329
Ayn yer.
98

f) Kamuran Ali Bedirhan

Krtlk hareketinin nde gelen ahsiyetlerinden biri olan Kamuran Ali
Bedirhan Krdistan Teli Cemiyeti yesiydi. 1927 ylnda kurularak ilk kongresini
Irakta toplam olan Hoybun Cemiyetinin de kurucusu ve yesi olan Kamuran Ali
Bedirhan Beyrut Kongresine kardei Celadet Ali Bedirhan ile birlikte katlmtr
330

Suriyede Krt Hoybun Cemiyetini kurmasnn yan sra 1940 ylndan sonra
Parise yerleerek Polonyal bir kadn ile evlenen Kamuran Ali Bedirhan lmne
kadar da Pariste yaad.
331

Irak Krtlerinin ayaklanmalarndan sonra 1961 ylnda bu ayaklanmalarn
Avrupadaki szcln stelenen Bedirhanolu 1968 ylnda ise Krt ihtilal
Konseyi temsilcisi Emir Kamuran Ali Bedirhan mzas ile Birlemi Milletler Genel
Sekreteri UThanta bir muhtra verdi.
332

Pariste nelco ksa adyla bilinen Dou Dilleri aratrma ve renim
enstitsnde uzun sre retmenlik yapan Kamuran Ali Bedirhan
333
Pariste 1983
ylnda kurulan Krt Enstitsnn manevi kurucularndan saylyordu.Kamuran Ali
Bedirhan 6 Aralk 1978 ylnda lmtr.
334

330
a.g.e, s.46.
331
Mumcu, a.g.e, s.190.
332
Ayn yer.
333
1978 ylnda len Kamuran Bedirhan, lmnden nce Fransz yazar ve Krdolu Chirs
Kutschera ile yapt syleide; Krdistan Teli Cemiyeti nde gelenlerinin bir ayaklar Krdistan
ulusal mcadelesinde ve bir ayaklar da slamc Osmanl ynetimindeydi, bakan olmak istiyorlard
diyordu.Kutlay, a.g.e, s.313.
334
99

g) Babanzade smail Hakk

Babanzade smail Hakk 1876 ylnda dnyaya gelmitir. Krdistan Teli
Cemiyetinin nemli bir yesi, Krte eitim-retimi
335
savunan ve Zihni Paann
olu olan smail Hakk, daha mlkiyede okurken Sultan II. Abdlhamid rejiminin
basklarna kar mcadeleye balam olmakla birlikte Garo Sasuni onun iin
tannm bir Krt aydn olup, Hseyin Cahitle birlikte Tanin gazetesini
karyordu demektedir.
336

Mlkiyede iken Sultan II. Abdlhamidin okuttuu mevlit ekerini yemedii
iin okuldan atlan smail Hakk bey kdam Gazetesinde gazetecilie baladktan
sonra Tanin Gazetesine geerek bu gazeteyi ynetmitir. niversitede hukuk dersi
okutmu, 1908 ve 1912 yllarnda Badat Milletvekilliinde bulunmu bir ara Hakk
Paa Kabinesinde maarif nazrl yapan smail Hakk Bey Hukuk-i idare (1930),
Hukuk-i Esasiye gibi hukuk alanndaki kitaplarnn yan sra Ayrca Irak mektuplar
(1329) ve Dreyfs Meselesi adl kitaplar da yaynlanmtr.
337

335
Eer bir Krt eitli bilgiler ve incelemeler zerinde kendi diliyle yazlm kitaplar bulursa,
eitim Krt lisanyla olur ve ocuklar okulu daha kolayca bitererek, eitimlerini mkemmel yaparlar
ve bylece bu ocuk Osmanl alesi iin de kymetli br ye haline gelmi olur.
Bunun iin Krt vatandalarma tavsiye ederim ki, hereyden nce mkemmelletirilmi iyi
bir lisan elde etmeliler ve ona sahip olmaya ncelik tanmaldrlar.
Ondan sonra Krt kavminin tarihini yazmaya el atarak, kaleme alnmam btn bilgileri ve
ananeleri toplayp yaymaldrlar
Lisann bu mkemmelletirilmesi sayesinde ileriye gitme yolumuz alm olur. Nihayet br
ulusun kurtuluunun temeli renmedir ve renmenin anahtar ise lisandr. Uygarln kaps bu
anahtarla alacaktr.Sasuni, a.g.e, s.152.
336
Glda, a.g.e, s.53.
337
a.g.e, s.54.
100

h) Muhammed Mihri

Krdistan Teli Cemiyeti yesi, aslen ranl bir kimlie sahip olan
Muhammed Mihri Sine Yresinden De Kyndeki bir aileye mensuptur. 1912
ylnda kurulan Hevinin en faal yesi olan Muhammed Mihri o dnemde ders
verdii stanbul Erkek Lisesinde Arapa okutmaktadr. Tanzimat edebiyatn
beenmeyen Muhammed Mihri air olarak Fuzuli ve Nazm Hikmeti seviyordu.
338

Bir Krt lehesi olan Kurmaninin yannda Arapa, Farsa, Trke ve
Franszcay da bilen Muhammed Mihri Hilav iktisat fakltesinde profesrlk ve bir
ara da avukatlk da yapmtr. Sonradan Hilaf soyadn alacak olan Muhammed
Mihri,1957 ylnda stanbulda hayata gzlerini yummutur.
339

338
a.g.e, s.53.
339
Ayn yer.
101

) Memduh Selim Begi

Krdistan Teli Cemiyetinin nde gelen yelerinden, Memduh Selim Begi
Vanda 1880lerin sonunda dodu. stanbulda siyaset ve felsefe okudu. 1912de
Hevinin yneticiliine seildi. 1913de Roji Kurdu karacak olan kadroda yer
ald
340

Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasyla yurt dna karak Suriye/
Antakyaya yerleen ve 1927 ylnda Hoybunun yneticilerinden olan Memduh
Selim (Begi) 1930 daki Ar Krt Ayaklanmasnn yneticilerindendir.
341

340
a.g.e, s.54.
341
Ayn yer.
102

3. Krdistan Teli Cemiyetinin Nitelii

Osmanl imparatorluunun kmekte olduunu gren Krt aydn ve ileri
gelenleri Krdistann kurulmas yolundaki abalara scak bakmaktaydlar. Kendi
varlk ve geleceklerini yaad blgelerde gren Krtler tarafndan epeyce destek
alan Krdistan Teli Cemiyetinin ye says ok ksa srede epeyce art
gstermiti.
342

stanbulda eitli okullarda renim grmekte olan ve Krtlerin yaad
blgelerin etkin mlk sahibi aileleri ile airet ocuklar Krdistan Teli Cemiyetinin
etkin kadrolarn oluturmaktadr.
343
Cemiyetin ynetim kurulunun byk bir
blm tannm kkl aile mensuplar ve nfuzlu kimseler oluurken dier ksm
ise Osmanl ynetiminin st kademelerinde yeralan brokrat ve askerlerden
meydana gelmekteydi. rneinSeyyid Abdlkadir Ayan yesiydi. Birinci Reis
Vekili Emin Ali Bey, Edirne Adliye mfettilii grevinde bulunmutu. kinci Reis
vekili, Ferik Fuat Paa, Osmanl ordusunda grev yapmt. Genel Sekreter Hamdi
Paa, Erkan- Harbiye paalarndan olup, ordudan emekli olmutu.
344

stanbulda 17 Aralk 1918 tarihinde kurulun Krdistan Teli Cemiyeti dier
oluturulan Krt rgtlerinden farkl olarak yalnzca nceki kuaklarn
milliyetilerini ve ehir orta snflarn deil, airet mensubu Krtleri de kapsyordu.
Dahas rgt, 10.000, sonra da 15.000 Krd (stanbuldaki toplam Krt nfusun
yaklak % 50si) kucakladn iddia ediyordu.
345

Osmanl mparatorluunun youn bir siyasal ve sosyal alkant iinde
olduu, byk devletlerin bu yre ve halklar zerinde olduka fazla hesap yapt
bir dnemde dne oranla daha umutlu bir sre yaayan Krtlerin milliyeti

342
Gkta, a.g.e, s. 31.
343
Glda, a.g.e, s. 39.
344
345
103

istemlerini dile getiren aristokrat ve derebeylerin
346
birer emirlik veya bakanlk elde
etme arzular cemiyet ierisinde olduka n plana kyordu.
347

Gerekten yeeni Seyit Taha ile geinemeyen Seyyid Abdlkadirin bal
bulunduu airet ile Bedirhanilerin banda bulunduu Botan Birlii arasnda
yaanan itibar ekimesi cemiyet ierisinde olduka hissedilir derecedeydi.
Bedirhaniler Cemil Paazadeleri istemezken Babanlar ayr bir havada olup erif
Paa ise tutarszd.Bu gruplarn ortak zellii ise hepsinin umutlarn tpk Saray ve
Bab- li gibi ngilizlere balamasyd.
348

Faaliyetde bulunduu srece dikkatleri zerine ekecek olan Krdistan Teli
Cemiyetinin hedefi ise Krtlerin genel karlarnn gzetilmesi ve ulusal davann
desteklenmesiydi. Cemiyet bu amaca ulamak iin dergi ve kitaplarn
yaynlanmas, okullarn alarak yetikinlere ynelik eitimlerin verilmesi gibi
eitli yntemleri ara olarak kullanmt. Bamszlk ve zerklik gibi sylemlerden
zenle saknarak grnte sadece toplumsal ve kltrel hedeflerin peinde olan
cemiyetin hibir zaman alenen bamsz bir Krt devletine ynelik aklamalar
yapmamasna ramen phesiz ki yelerinin pek ounun kafasnda bu hedef
vard.
349

Bu noktada ortaya kan nemli sorun udur: stanbul Hkmeti byle bir
dernein kurulmasna nasl izin vermitir? Bu takdirde Dou ve Gneydou
Anadoluyu gzden karm saylmayacak mdr ?
350

346
Bu ehirli aristokratik milliyetiler, Krdistann gelecei zerine tartmalarna,Krt halkn
tartmaya katmadan devam ettiler.Dier yandan,pekok geleneksel lider,deien dnyada
geleneksel g oyunlarn oynamaya devam ettiler.Onlarn milliyetiliklerinin anlam,kendi
ekonomik ve politik glerini arttrmaktan daha fazla bir ey deildi.Birleik Krdistan
dncesinin,onlar iin bir nemi ve anlam yoktu.Geleneksel dmanlk ve rekabetler,eflerin
davranlarn nceden belirliyordu.Kendilerine Krt milliyetisi diyen efler,birka Krt isyannda
kar tatarfta yer almlard.a.g.e, s.345.
347
348
Aytepe, Yeni Belgelerin Inda Krdistan Teli Cemiyeti, s, 330331.
349
350
104

Balangta cemiyetin kurulmas hkmete benimsenmiti. Blgenin tilaf
Devletleri tarafndan Ermeni ve Araplar arasnda paylatrma hazrlklarnn
younlamas zerine bu durumdan kukulanarak Krtlerin de bu ynde
almalarn isteyen Tevfik Paa Hkmeti ilerde Krtlerle anlalacan
dnerek Ermeni ve Arap programlarnn arasna girmitir. e bir siyasal parti
351

olmadn aklayarak balamasna ramen tamamen siyasi nitelik tayan bu
cemiyetin eylemleri stanbul Hkmetlerinin istekleriyle uyum gstermiyordu.
352

Cemiyetin kurulu amac ise hkmete sunulan tznde belirtildiine
gre Krtlerin genel karlarnn salanmas ve kolaylatrlmas, geliimlerinin
salanmas idi. Ayrca Krdistanda ve dier yerlerde ubeler kurulacak, cemiyet,
benzeri amalara sahip dier cemiyet ve rgtlerle ortak alacaktr. Ancak
kurucular siyasi bir ama takip etmeyeceklerine dair hkmete verdikleri teminata
ramen Krt bamszl iin faaliyete gemilerdir
353

Cemiyetin reisi olan Seyyid Abdlkadirin rgtn daha kurulu
tarihlerinde Krtler iin otonomi istedii anlalmaktadr. nk cemiyetin
mhrnde Trke olarak Krt Teali Cemiyeti, Franszca olarak da Autonomie du
Kurdistan yazl idi. Bir baka mhrde ise; yine Franszca ve Trke olarak,
Comite General de la Ligue, Ders Kurdes de Kurdistan ve Kurdistan Teli
Cemiyeti Merkezi Umumisi, 13351337 yazl idi
354

Mtarekeden sonra Osmanl mparatorluunun paraland sre
ierisinde Wilson Prensiplerinden faydalanarak kurulmasnn yan sra ayrmc ve
bu siyasi gayeyi ama haline getirmi bir rgt olan Krdistan Teli Cemiyeti
Krdistan muhtariyeti konusunda Amerikallarla temas kurarken ngilizlere de derin

351
Odr. Prof. kr Babanla yaptimz konuma notlarna gre. Rahmetli hocamza gre Seyyit
Abdlkadir Efendi stanbuldaki ngiliz Yksek Komiserlii memurlarndan Mr. Hohlerle yapt bir
konumada hem Damat Ferit, hem de Ali Rza Paalarn Trk(Osmanl)koruyuculuu altnda,
Krtlere tam bir muhtariyet(zerklik)vaadinde bulunduklarn renmitirAyn yer.
352
Ayn yer.
353
354
a.g.m, s. 330.
105

ve samimi bir itimatla
355
balanmt. Hrriyet ve tilaf Frkas ile de zel ilikileri
olan cemiyet ayn zamanda Milli Mcadelenin de karsndayd.
356

Bu nitelikleri tayan Krdistan Teli Cemiyetinin stanbulda kurulmu
olan ve Anadolu Hareketine yardmc olan Vilayt- arkiyye Mdafaa-i Hukuk-
Milliye Cemiyeti ile birlemeyi reddetmesi de aknlk yaratacak bir duruma
neden olmayacaktr.
357

Krdistan Teli Cemiyeti biraz nce deindiimiz gibi bata Hrriyet ve
tilaf Frkas olmak zere ngiliz Muhipler Cemiyeti gibi siyasal derneklerle de
kendi ideolojik tutumu bakmndan yaknlk kurmutur.
358

Damat Ferit Kabinesinin Byk Ermenistan projesine iddetle
muhalefet eden Krdistan Teli Cemiyeti Hrriyet ve tilaf Frkas ile muhtar bir
Krdistan tekili hususunda bir antlama da imzalamt.
359

Krdistan Teli Cemiyeti bir siyasal parti olmad halde Hrriyet ve tilaf
Frkasnn tm uydular gibi 1919 genel seimini veto etmiti.
360

355
FO 371/4191 Belge No: 91082
17 Haziran 1919

Askeri stihbarat efi, Dileri Bakanl Mstear'na selamlarn sunmakta ve stanbul'daki
Genel Karargah'tan alnan Krdistan Terakki Cemiyeti'nin ynetmeliinin bir kopyasn kendilerinin
bilgisine sunmay istemektedir.

Askeri stihbarat efi
Sava Brosu, Londra.

Askeri gemi telgrafndan 2 Mart tarihinde alnan Krdistan Terakki Cemiyeti Ynetmelii, ek
bilgi olarak iliikte sunulur.
Krt partisinin (cemiyet-n.), u an iin Britanya mandasnda bamsz bir Krdistan iin
alt rapor edilmektedir. Partinin propagandas 'Serbesti' gazetesi tarafndan yrtlmekte ve
partinin stanbul'daki ye says, bu ehirdeki Krt nfusun yars olan onbin civarnda tahmin
edilmektedir. Partinin genel merkezi stanbul'dadr ve Diyarbekir, Dersim, Siirt, Harput ve
Malatya'da yerel brolar am bulunmaktadr Ahmet Mesut, ngiliz Belgelerinde Krdistan,
Doz Yaynlar, stanbul,1992, s.4142.
356
Erolu, a.g.e, s. 61.
357
358
Ayn yer.
359
Cemal, a.g.e, s. 14.
360
106

Krdistan Teli Cemiyeti ayrlk ideolojisine bal olarak Ermeniler
tarafndan tehcire uram olan Krtlerin yerlerine dndrlmesini
361
, Krtlerin
yaad blgelere Krt sivil memurlarn atanmasn salamay amalyordu.
362

Btn bunlarn yan sra cemiyet Sleymaniyede eyh Mahmut Benzerci
ynetiminde kurulan hkmet ile temas kurmaya alrken Paris Konferansnda
Krtlerin hukukunu savunan erif Paa ile de iliki kurmutur.
363

361
Ayn yer.
362
Nurer Uurlu, Krt Milliyetilii Krtler ve eyh Sait syan, rgn Yaynevi, stanbul, 2006, s.
51.
363
107

4. Krdistan Teli Cemiyetinin ubeleri

Krdistan Teli Cemiyeti stanbulda yaplan bir toplant sonucunda
Anadoluda rgtlenmeye gitme karar almtr. Cemiyetin alacak olan ubelerine
zellikle Krt aydn ve genlerinin gnderilmesi uygun grlmtr.
364

Kurulduktan ksa bir sre sonra cemiyet
365
Dou ve Gneydou
Anadoluda ubeler amtr. Diyar-bekir (Diyarbakr), Mamuretlaziz (Elaz ve
yresi)
366
, Arapkir (Atma), Garzan, Hozat (Dersim) ubeleri bunlar arasndadr.
367

Adanada bir Teli Cemiyeti
368
kurulmutur. stanbuldaki merkez, Merutiyetin
siyasal szlne uygun olarak, Krt Kulb olarak da adlandrlmtr.
369

Krdistan Teli Cemiyeti faaliyetde bulunduu sralarda bizzat rgt
tarafndan grevlendirilen Dr. Nuri Dersimi ve Alierin abalaryla Sivas-Kogiri
blgelerinde mraniye, Beypnar, Celalli, Sincan, Hamazmara, ve Domurca ile 8
Mays 1919da da Siirtte birer ube almtr.
370

364
365
Cemiyetin kendisine ve am olduu ubelerine dair Mazhar Mfit Kansu ise u bilgileri
veriyordu: Trk Milleti Milli insiyaki bir uurla kendini ve vatanna mdafaaya hazrlanyordu.
Bunun iin de hemen bir ok blgelerde mdafaa cemiyetleri kuruluyorduYine merkezi stanbulda
olmak zere Krt Teali Cemiyeti ad altnda bir cemiyet teess etmi, Bayezd, Mu, Van
havalisinde ubeler amaya balamtay,a.g.e,s.38.
366
Cemiyetin rnein Elazda bir ubesinin alr durumda olduunu Elaz Vali Vekili Hulusi
Beyin 18 Haziran 1919 tarihinde Mustafa Kemale yazd bir yazdan anlyoruz.Yine ayn ierikteki
bir yazy Diyarbakr Vali Vekili Mustafa Bey,8 Haziran 1919da Mustafa Kemale yazmt. Kutlay,
a.g.e, s.293.
367
Bunlara Erzurum ve Van ubeleri de eklenebilir. Arapkir ubesi reisi Battalzade Hulsi Efendidir
ve airet reisidir. Mamuretlaziz ubesi reisi Mehmet Cevdet Beydir. Bu ube 22 ubat 1922de
kurulmutur(Krdistan, 21 Mays 1335). Diyar-bekir Krt Kulb reisi, Cemil Paazade Kasm
Beydir ve binba Novil ile iliki kurmutur (Diyar-bekirden Harbiye Nezaretine gnderilen 12
Terin-i Evvel 1335 (1919) tarihli ifreye gre) (BBA-BEO/Siyasi Ksm). Tunaya, Trkiyede
Siyasal Partiler, Cilt II Mtareke Dnemi (19181922) ,s.189.
368
Adanada kan Ferda gazetesine gre, Adana Teli Cemiyeti bakanlna ran Krperdarzi
smail Asaf Han getirilmitir (14 Haziran 1920, Say 140, s.2). Cemiyetin Krt Teli Cemiyeti ile
ilikili olup olmad belli deildir. Ayn yer.
369
Ayn yer.
370
Krdistan Teli Cemiyeti'nin bu blgede gerekletirdii ube ama giriimi ilerde patlak verecek
olan Kogiri Ayaklanmasna ynelik olarak yaplyordu. Cemiyetin ad verilmeyen bir binbay
Dersim (Hozat), Sivas, Kogiri arasnda balant kurmak zere Ein kaymakamlna atanmasna
ynelik giriimi Harbiye Nezaretince nlenmitir. Dersim ve Sivas airetleri arasnda alma grevi
Divrii, Kangal Veterinerliine atanan Baytar Nuri Beye verilmiti. zellikle Sivas blgelerindeki
rgtlenme ve eylemler Kokirili Mustafa Paann oullar Haydar ve Alian Beyler tarafndan
ynetilmitir. Fakat 1920 ylnn sonuna doru stanbuldaki merkezle kurulabilen balant daha
sonra kesilecektir. a.g.e, s. 190.
108

Krdistan Teli Cemiyetinin en etkin ubesi ise Diyarbakrda Ekrem
Cemil Paann bakanlnda, Cerciszade Kerim, Cerhizade Fikri, Ganizade Reat
ve mer Beyin yeliklerinde kurulmutu.
371
Cemiyetin, stanbuldaki evreye gre
ok daha ak milliyeti ifadeler kullanan Diyarbakrdaki ubesi ehrin etrafndaki
airetler zerinde o kadar etkili deildi.
372
Halktan ok fazla rabet grmeyen bu
rgt Krt Kulb olarak nitelendirilmiti.
373
Daha ok topraklar zerinde bir
Ermeni Devleti kurulacana dair tehditlerle uraan Doudaki Krtler zerinde
Milli Mcadeleci evrelerin Halifenin sanca altnda Trk-Krt kardeliine
ynelik olarak yapt arlar, Krtlerin milliyeti arlarndan daha fazla yank
buluyordu.
374

Krdistan Teli Cemiyetinin Dou ve Gneydou Anadoluda kurulan
ubelerle ilikileri ve onlar zerindeki balayc etkisinin yan sra yeni ubelerin
alma ilevi 1920nin son aylarna kadar srmtr. Bu tarihten itibaren kendi
yneticileri ve etkin Krt nderleri arasnda ba gsteren dnce ayrl ve Krt
siyaset tartmalar sonucunda bu ubeler zerinde etkisi giderek azalan cemiyet
merkezinin 1922 ylnn sonlarnda Krtlerin yaad blgelerde pek etkisi
grlmez.
375

371
372
373
Aytepe, Yeni Belgelerin Inda Krdistan Teli Cemiyeti, s. 331
374
375
Glda, a.g.e, s. 55.
109

5. Jin Dergisi

1918 ylnn Kasm aynda stanbulda yaynlanmaya balayan ve
Krdistan Teli Cemiyetinin yayn organ haline gelen Jin Dergisi
376
2 Ekim 1919
ylna kadar 25 say kt. Krtenin Kurmanci ve Soran leheleriyle
yaynlanmasnn yan sra Trke yazlara da yer veren dergi Mksl Hamza
Beyin sorumluluunda yaynlanmt. Krt Tamim-i Maarif ve Neriyat
Cemiyetinin tzn de yaynlayan Jin Dergisinin 20 ile 25. saylarnn
sorumluluunu Van yresinden olan ve sonra Suriyede yaamn srdrerek orada
Hoybun Cemiyetinin yneticiliini de yapacak olan Memduh Selim Bey
stlenecekti. Jin Dergisi yeniden ve aklamal olarak M. Emin Bozarslan tarafndan
1985 ylnda Stockholmde yaynland.
377

Krdistan Teli Cemiyeti iinde yaanan eliki, ekime ve ayrmalarn
muhtemelen 1919un son aylar ve 1920 iinde younlat srete yaynna ara
vermesiyle bu kany glendiren Jin Dergisi son saysn 2 Ekim 1919 ylnda
kardktan sonra kapanmtr. Jin Dergisinin zellikle son saysndaki
aklamalardan karabildiimiz kadaryla, kadrolarn yayn srdrmekten yana
olduunu 23. sayda verdikleri bir ilandan anlyoruz. landa, Siyasal bir Dergi
ieriiyle srdrlecek olan derginin henz resmi ilemlerinin tamamlanmam
olmas nedeniyle gecikerek kan 23. saysnn okuyucular meraklandrmamak iin
eski ieriiyle karldndan bahsetmektedir. Jinin 22. says 2 Temmuz1919, 23.
says ise 28 Austos 1919 tarihinde karlmtr. Derginin bu gecikmeye ramen
ynetmenlerin niyetinin derginin yaynn srdrmek olduunu gsteren bu ilandan
sonraki iki saysnn da eski ierikle kmasn M. Emin Bozarslan ilgin
bulmaktadr. Derginin bylesine geni bir alma ve kadroyla kacan
duyurmasna ramen anszn ve nedensiz olarak sona ermesinden Krdistan Teli
Cemiyeti iindeki blnmenin kendisine yansmasndan kaynaklanm olaca gibi,

376
7 Kasm 1918 ylnda kendi hedeflerini aklayan Jin Dergisi u noktalarn zerinde durmaktadr:
Jin, kiisel bir kar salamas iin kmyor. Onun amac, uzun yllardan beri ihmal edilen Krdn
tarihsel yaamna, ulusal haklarna, edebiyat ve sosyolojisine ilikin yaynda bulunmaktadr
377
a.g.e, s. 290.
110

hkmet tarafndan kapatlma ihtimali var olsa da, bu kany dorulayacak belge ve
bilgilere sahip deiliz. Jin Dergisinin tpk basmn gerekletirerek, sunu
yazsnda bu konuyu olduka etrafl bir biimde ele alan M. Emin Bozarslan
derginin Krdistan Teli Cemiyeti iindeki blnmeden dolay kapandn ileri
srmektedir.
378

Krdistan Teli Cemiyetinin Jin Dergisinin yan sra dier yayn
organlarn ise sorumluluunu Mehmet Mihri (Hilav)nin, bayazarln ise
Mehmet efikin stlendii Krdistan Dergisi ile stanbulda Mevlanzade Rifatn
yaynlad Serbesti Gazetesi ile Badatta yaynlanan Banki Hak Gazetesi
oluturmaktadr.
379

Krdistan Teli Cemiyeti Anadolu Hareketine muhalif cephede yer alan
gazeteler
380
araclyla da sesini duyurmay baarmtr.
381

378
Glda, a.g.e, s. 192193.
379
380
Mevlanzade Rfatn Sebesti Gazetesi de Krdistan Teli Cemiyetinin grlerini yanstyordu.
Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt II Mtareke Dnemi (19181922) ,s. 190.
381
Ayn yer.
111

BENC BLM

MLL MCADELE DNEMNDE KRDSTAN TEL CEMYETNN
ve DI FAALYETLER ile YABANCI DEVLETLERLE OLAN
LKLER

1. Milli Mcadele Dneminde Krdistan Teli Cemiyeti

Krtleri ve Ermenileri btn halinde Mdafaa-i Hukuk Hareketine kar
silahl eylem yapmaya tevik eden ngiliz politikas Ermenileri de bu dorultuda
silahlandrma yoluna gitmiti. Ancak birletirme yanls olmad her iki kitleyi
Osmanl camias iinde, fakat Avrupallarn kontrol ve vasilii altnda yaatma
yabana atlacak bir proje deildi.
382

Bu politik ereve iinde ngilizler Krdistan Teli Cemiyetinden bir
piyon olarak yararlanmay ihmal etmemilerdir. Foreign Officee ( ngiltere Dileri
Bakanl) gnderilen yazlardan bu durumu kolaylkla anlamak olana vardr.
ngiliz Yksek Komiserlii cemiyetin gelimeleriyle yakndan ilgilenmitir.
Diyarbekir Kulbnn hkmete kapatld, cemiyetin blgeye temsilciler
gnderecei, Diyarbekirde baarsz fakat srarl olduu gibi haberler yazmalarda
yer almtr.
383

Btn bunlara ramen Mdafaa-i Hukukular, Krt sorununu
384
Misak-
Mill erevesi iinde ele almlardr.Krt halk ya da milleti mill kurtulu
hareketinin yapsal bir esi olarak kabul edilmitir. Trklerle Krtlerin ayn

382
a.g.e, s.198.
383
Ayn yer.
384
Bu durumda ou Krt reisinin Kemale dnmesi artc deildi: O, onlar temsil edecek gce
sahipti, oysa ulusalc rgtler bu gce kendi balarna sahip deillerdi. Onlar, Mttefiklerin
iyiniyetlerine belbalayabilir ya da Sevrin artlarna gvenebilirlerdi. Fakat reislerin ounun doru
olarak algladklar gibi, Mttefikler, ncelikle Ermenilerin dostuydu, Krtlerin deil. Bu durumda
M. Kemal, Ermenilere kar Krt topraklarn korumaya en uygun adayd. Hatta 1919daki Paris
Bar Konferansnda Krt delegeler, bamszlk taleplerini gndeme getirirlerken, baz Krt beyleri
de Konferansa gnderdikleri telgraflarda, Trklerden ayrlmak istemediklerini bildiriyorlard.
112

(Turan) kkenden geldikleri, birlikte yaama durumunda olduklar, ayrlmann her
iki taraf iin kesinlikle tehlikeli olduu belirtilmitir. stikll Sava onlarn da
savayd ve bu lm kalm arpmasnda aktif bir rol oynamaktaydlar.
385

Bu tez zellikle ngiliz politikasna, stanbul Hkmetine ve yine zellikle
Krdistan (ya da Krt ) Teli Cemiyeti ile evresindekilere karyd. Mdafaa-i
Hukuka ( Heyet-i Temsiliyeye ve Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetine )
kar tm engellemeler ve saldrlar da bu nedenlere dayandrlmtr.
386

Mili Mcadele Dneminde Krdistan Teli Cemiyetinin faaliyetleri
387
de
Anadoluda bulunan Heyet-i Temsiliye tarafndan olduka yakndan takip ediliyordu.
rnein Heyet-i Temsiliye, tepki gsterdii Krt ahsiyetlerinden biri olan Dr.
Abdullah Cevdet Beyin
388
stanbulda grevde tutulmamasn istemektedir.

Bu arada Kazm Karabekir Paa, Fevzi Paa ile birlikte Krt meselesini ele
aldklar olduka ilgin bir grme yapmt. Bu grme esnasnda Fevzi Paa
saygdeer kiiler olan Krdistan Teli Cemiyeti yelerinin Dou Anadolunun
Trklerden alnrsa buralarn Ermenilere braklmamas iin almalarnn fena bir i
olmadn ileri srmtr. Bu dnceye iddetle kar karak Krtlk grnn
smrgeletirmek iin ortaya atld dncesinde ola Kazm Karabekir, ona gre en
nemli sorun olan Krtlk akmnn sndrlerek Krdistan Teli Cemiyetinin
gcnn Krdistanda krlmas konusunda alnmas gereken tedbirler iin kendi
deneyimlerini de aktararak bunlar rnek gstermitir. Bu konuda Kazm Karabekir
yalnzca bulunduu blgedeki Krtlk faaliyetleri zerinde durmam, stanbula

385
Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt II Mtareke Dnemi (19181922), s.199.
386
Ayn yer.
387
ngilizlerin teviki ve Krt Tevn Cemiyetinin iftiracyne faaliyetiyle Krtlerin harekt- milliye
aleyhinde olduklarna dair Dersaadette pek muzr propaganda yaplmakta olduu haber alnmakla bu
hareketi teln ettiklerine dair Krt aavt- erfnn hkmete ve Mmessillere telgrafnameler
keidesinin teminini kolordulara ve vilyetlere yazld. Baykal, a.g.e, s.47.
388
Abdullah Cevdet fazla Krt olduundan Heyet-i Temsiliye; stanbul Hkmeti ve Sava
Bakanlna gnderdii bir tr ihbar yazsyla onun grevden alnmasn istemitir:
Hyanet-i vataniyesi sbt bulan dahiliye mtear (ile?) fazla mfrit Krtlere
mezuniyet veren Dr. Abdullah Cevdet Beyin tebdilleri lzmu Harbiye Nzr Cemal Paaya
yazld.a.g.e, s.58.
113

gnderdii telyazlarnda cemiyetin stanbuldaki faaliyetlerinin nlenmesi
konusunda nerilerde de bulunmutur.
389

Milli mcadele hareketinin de karsnda olan Krtlk hareketini
emperyalist paylam mcadelesi erevesinde dndmzde Krtlerin
mandeterliini zerine almak isteyen ngiltere bu sayade nfuz alan olan
Mezopotamya ve randa yeni bir koz elde etmi olacakt. Rusyaya kar duvarn
tamamlanmas, Trklere, Araplara ve rana kar kullanlmas mmkn olabilen
Krt unsurunun zellikle Mezopotamyadaki ( Irak) petrol blgelerinde bulunmas
390

ngiltere nezdindeki nemini arttryordu.
391

Savunduu davann kurtuluunu ngilterede gren ve Anadoluda balayan
Mustafa Kemal Paa hareketini kendileri iin byyen bir tehlike olartak alglayan
Seyyid Abdlkadir 8 Aralk 1919 tarihinde
392
ngiliz Yksek Komiserlii
memurlarndan Hohlerle grr.

389
Glda, a. g.e, s.181.
390
Sayn Dileri Bakan Rapor 20 ubat 1922,stanbul
Washington
Efendim,
Bakanln bilgisi iin Askeri Atee tarafndan Krdistandaki durumla ilgili hazrlanan raporu
sunuyorum.Daha nceki yazlarmda belirttiim gibi Krt sorunu dikkati ekecek deerdedir.Normal
koullarda bile Krtler daima komular iin sorun olmulardr.imdi, Krdistann nl petrol
yataklar nedeniyle,yabanc entrikalar kukusuz balad iin, ciddi sonular kabilir. ngilizler
herhalde Krdistan denetim altna almak iin Krtleri Trklere kar kullanmak isteyeceklerdir,
Trkler de Kuzey Mezopotamyay ele geirmek iin ayn eyi yapacaktr, Krdistan zel etki blgesi
sayan Franszlar da Trk-ngiliz srtmesinden kar salamakta bir an duraksamayacaklardr.
Sayglarmla.
Tuamiral,
ABD Deniz Kuvvetleri
ABD Yksek Komiseri
Mark.L.Bristol
Orhan Duru, Amerikan Gizli Belgeleriyle Trkiyenin Kurtulu Yllar, Trkiye bankas Kltr
Yaynlar, stanbul, 2001, s.156. .
391
mer Krolu, Trk-ngiliz likileri (19191926) , Ankara niversitesi Basmevi, Ankara,
1978, s.68.
392
Sayfa No:925 9 Aralk 1919 Belge:620
Amiral Sir F.de Robecten Lord Curzona
Mr. Hohler Krt meselesi hakknda Krt Bakan olan eyh Said Abdl Kdir paayla
grt.Krtler btn mitlerini ngiliz hkmetine balam durumdalar. Bu ara Mustafa Kemal
gittike tehlikeli olmaya balyor. Kuvvetler Krtleri Mustafa Kemale kar kullanmak iin her paray
demee hazrlardr Erol Ulubelen, ngiliz Gizli Belgelerinde Trkiye, ada Yaynlar,
stanbul, 1967, s.207.
114

Hohler, sohbeti ok dostane bir hava iinde srdrm, dostane szlerden
kanmam, Krtlerin bamszlk mcadelesine sempati gstermi ve Wilson
lkelerine sadk olacana dair gven vermi, Bar Konferansna Krt
nasyonalistlerinin her trl nerisini getirmeye hazr olduunu ifade etmi, fakat
politik nitelikteki herhangi bir ak vaatten kanmtr. Fakat konumann seyri
iinde ngilizlerin temel amac ortaya kmtr: Krtleri btn kararl klarndan
alkoymak. Hohler, Abdlkadiri gereklemeyecek olan Kemalist hareketten
korkmak iin bir neden olmadna ikna etmitir. Ayrca Bat Kafkasyadaki Britanya
Yksek Komiserinin dizginlerini elinde tuttuu Ermenilerden ve Azerilerden
korkmamak gerekmektedir. ngilterenin Trkiyedeki btn partilerin bar iinde
yanyana yaamasna taraftar olduunu bildiren Hohler, pratikte Abdlkadirin
Osmanl mparatorluundan gelecek bask ile ilgili ikayetlerini grmezlikten
gelmi ve ona yardm reddetmitir. Abdlkadir, grmelerde ak bir hayal
krklna uramtr. Sonunda Hohler, Krdistann bamszl ve onun
Trkiyeden ayrlmas iin kararl bir mcadele yrteceini ifade etmitir.
393

Bu grme esnasnda Abdlkadir Hohlere, Trkiyedeki Krt
hareketinin iinde bulunduu btn gl anlatmtr. Ali Rza Paann imdiki
hkmetinden almak isteyen Hrriyet ve tilaf Partisi, Krtlerin desteine
gereksinim duymaktadr ve onlara Trk hkmetinin himayesi altnda tam bir
zerklik vaad etmektedir. Krt memurlarn banda bulunduu ynetim zerkliini
Krtlere vaad eden imdiki hkmet ayn zamanda onlara kar provokatrce ve dost
olmayan bir politika yrtmektedir. Krtleri, Halil Paa ve Enverin dier
yandalarna kar birletirebilecek olan Kemal tarafndan da dier bir tehlike
beklemektedir. Hem Ali Rza Paa hkmeti, hem de tilaflar Krtleri Kemalistlere
saldrtmak istemektedirler. Abdlkadir ise Krdistann kaderinin bal olduu
mttefiklerle, zellikle de ngiltere ile tam bir uyum iinde hareket etmek

393
M.S. Lazarev, Emperyalizim ve Krt Sorunu (19171923), z-Ge Yaynclk, Ankara, 1993,
s.168.
115

te yandan, stanbul Hkmeti de Anadolu kuvvetlerine kar Krtleri
kullanmak
394
ve bunun iin de ngilterenin desteini elde etmek istemitir. Amiral
de Robeck, 16 Nisan 1920 tarihinde stanbuldan ngiliz Dileri Bakanlna
yollad yazda, Sadrazam Damat Ferit Paann
395
, Krt lideri Said Abdlkadirin
Milliyetilere saldrmaya hazr olduunu bildirdii,
396
bu plnn ngiliz Hkmetine
uygun gelip gelmediini sorduu belirtilmektedir. Amiral de Robeck, Said

394
Milli Mcadele Dneminde yalnzca stanbul Hkmeti deil ayn zamanda Yunanllar da,kimi
Krtleri, Kemalistlere kar olay karmada kullanmaya alyordu. ngiliz Yksek Komiseri Sir
Horace Rumboldun, 25 Maysta, stanbuldan Lord Curzona bildirdiine gre, Bedirhan ailesinin
reisi olan Emir Ali, Krt akmnn ba tahrikilerinden biri olan olu Celdetle birlikte, o gn, ngiliz
Yksek Komiserlii siyasi yetkililerinden Andrew Ryan grmeye gidiyor; dostlaryla kendisinin,
bakentteki Yunan temsilcisiyle grtklerini ve kendisine, Mustafa Kemale kar bir Krt akm
balatmay dilediklerini; bunun hem Yunan hem de Krt karlarna yardmc olacan; ama bunu
yapmadan nce ngiliz ynetiminin de izninin alnmas gerektiini sylediini bildiriyordu.
Bunun zerine, Ryan, kendi deyimince Krdistanda ayaklanma balatmak iin cesaret
verilemeyeceini; Yunanllarn, o sradaki dmanca davranlar ngiliz ynetiminin dileklerine
kart olarak balatm olduklarn ve ngilizlerin, bu savata, yanszlklarn iln ettiklerini
bildiriyordu. Yksek Komiser Sir Horace Rumbold, bu olay Lord Curzona duyururken, bu denli
nerilerin birok kereler yaplm olduunu gz nnde tutmasn diliyor, yle diyordu:
Bir Krt akm, kullanlmas pek g bir alet olacaktr, ama Ankarann ar eilimlileri, Byk
Britanya ile Fransay Kemalistlerle kesin bir atmaya srklerse, Krt soyunun Kemal aleyhtar
gruplarndan yararlanlabilir. Salhi R. Sonyel, Kurtulu Sava Gnlerinde ngiliz stihbarat
Servisinin Trkiyedeki Eylemleri, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1995,s.170.
395
Yine bu grme srasnda, Damat Ferit, yksek komisere u nemli aklamalarda bulunuyordu:
Antlama koullar gereince 15.000 erden oluacak kk bir ordu kurmak, ayrca, Krtleri Mustafa
Kemale saldrtmakla ilgili olarak, Osmanl Savunma Bakanlnca hazrlanan iki plan, bu
Bakanlkta grevli ngiliz genarelleriyle birlikte gizlice incelemek. Sadrazamn iddia ettiine gre,
stanbuldaki Krt nderleri,Mustafa Kemale kar koymaya can atyorlard.Damat Ferit,
Trkiyedeki igal Ordular Bakomutan Genaral Milnele de ilikilerini srdryordu.Salhi R.
Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, Cilt II, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 2003,
s.85.
396
Andrew Ryann 23 Aralkta kaleme ald rapor yleydi:
Eski Deniz Bakan Hamdi Paa, birka gn nce beni grmeye gelerek, Boleviklerin
Mesopotamya ( Irak )a inmelerini nlemek iin Krtlerin bir engel olarak kullanlmas konusunu
ne srd Bu, yeni bir neri deildir. Bursadaki en etkili Krt olan Seyid Abdlkadir, sk sk,
Bolevik tehlikesinden sz etmitir. Birka ay nce Abdlkadir u inanc ne srmt : Krtler,
Kemalistleri ortadan kaldrmada ve Boleviklerin ilerlemesini engellemede kulanlabilir.Ferit
Paa,bu varsaym(nazariyeyi)benimseyerek,Kemalistleribastrmak iin,Krdistanda ,onlara
karcl bir akm rgtletmiti.Ancak,Lord Curzon,24 Nisanda San Remodan gnderdii telyazsnda
,bu neriyi o srada onaylamam;Dileri Bakanl da ,31 Temmuz 1920 tarihli telyazsnda ,buna
kesinlikle kar kmt.
Ayn konuyla ilgili olarak ngiliz Yksek Komiseri Sir Horace Rumbold, 29 Aralkta
Dileri Bakan Lord Curzona gnderdii yazya, Yksek Komiserlik ikinci siyasi memuru Andrew
Ryanca hazrlanan ve Bolevik tehdidine kar koymak amacyla stanbuldaki kimi Krt
nderlerince yaplan nerileri ieren bir raporun suretini ilitiriyor, yle diyordu:
( Mustafa Kemalin eylemlerine ) kar koymak amacyla Krt elerini kullanmak, Majeste
Kral Ynetiminin politikasnn bir ksmn oluturursa, bunda, stanbuldaki Krt ileri gelenleri bir
rl oynayabilir; ama olduka blnm bir durumdadrlar. Seyid Abdl Kadir ve belki Bedirhan
ailesinin kimi yeleri dnda, buradaki balca Krtler, pek gvenilemeyecek kadar Trk
geneleklerinden esinlenmektedirler.Sonyel, Kurtulu Sava Gnlerinde ngiliz stihbarat
Servisinin Trkiyedeki Eylemleri, s.136.
116

Abdlkadirin
397
,kendisinin ve lkesinin geleceini tehlikeye drmekten
ekindiini de yazmtr. Amiral, ngiliz Hkmetinin bu plna kar kmamasn
nermektedir. u artla ki, Bar Konferansnn, halkn karlarn ve isteklerini
gznnde tutmak ( self-determination)ilkesine dayanarak Krt sorununu ele
almak hakk ortadan kalkmayacaktr.
398

Amiral de Robeck, 28 temmuz 1920 tarihli yazsnda
399
da ayn konuya
deinerek, Sadrazamn plnnn imknsz olmamakla birlikte, baz glkleri
bulunduu tekrarlyor ve Krtlerin geni bir blmnn Fransz nfuz alan iinde
kalmas dolaysyla, Fransann yakn ibirlii olmakszn bunun gereklemesinin
zor olacan belirtiyordu. Nihayet, 30 temmuz 1920 tarihinde Amiral de Robeck
tarafndan Dileri Bakan Curzona gnderilen yazda da, 26 temmuzdaki
grmelerinde Damat Feritin tasarsnda srar ettii ve Krt liderlerinin Bolevik
unsurunun Krdistana girmesine kar olduklarn; bu nedenle Mustafa Kemale
kar kmaa hazr bulunduklarn belirttii bildiriliyordu.
400

ngiliz Dileri Bakanlnn 31 temmuz 1920de Amiral de Robecke
verdii cevapta ise, ngiliz Hkmetinin hi olmazsa imdilikbu tasarya taraftar
olmadnn Sadrazama bildirilmesi isteniyordu. Bu konunun bylece kald ve

397
Byk Vezir Damat Ferid Paay Krtlerle ilgili ngiliz planlaryla karlatrmaya ikna etmek
iin uzun zamana gerek olmamtr. O, kendisi Krt hareketinin Kemalistlere kar kullanmn ve
Harput Valisi Galip Bey ve Seyyid Abdlkadirle bu amala grmeler yapp Diyarbakr- Harput-
Mu blgesindeki Krtlerin Kemalistlere saldrtlmasn nermitir. Ayn zamanda Ferid Paa,
Krtlerin bu ekilde kullanmnn, Komiserin hkmetinin politikasna veya isteine uygun olup
olmadn sormutur. Abdlkadir ise Kemalistlere saldrmaya hazr olduunu bildirmesine karn
Ferid Paa ile ortak hareket ederek kendini lekelemek istemediini sylemitir. Bu durumda
Abdlkadir ilk bata onun Krt sorunuyla ilgili taleplerinin kabul edileceine inanmak istemitir (
dorudan bir Trk ynteminden veya herhangi ekildeki bir Britanya himayesinden )Lazarev, a.g.e,
s.171172.
398
Krkolu, a.g.e, s.6869.
399
Sayfa No: 108 Belge: 103
28 Temmuz 1920
Amiral Sir F.de Roberckten Lord Curzona:
Krt meselesi hakkknda sizin fikrinizi biliyorum, daha kesin bir karara varmanz biin bunu
yazyorum. Damat Ferit bana geldi, sulh anlamasna gre Krtler ayr bir devlet olacaklardr, Krt
liderleri Mustafa Kemali sevmezler nk o Boleviklii getitmek istiyor. Siz Mustafa Kemalden
nefret ediyorsunuz nk o sizin yaptnz anlamay kabul etmiyor, o halde Krtleri Mustafa
Kemale kar birlikte kullanalm, dedi Ulubelen, a.g.e, s.264265.
400
Krkolu, a.g.e, s.69.
117

baka bir yazmann olmad anlalmaktadr.
401
Bu durum ise bize her kuvvet
veya devletin Krtleri kendi politikas ynnde harekete geirebileceine inand
saptamasn dorulamaktadr.
402

Trkiyedeki Yksek Komiserin taktiini btnyle kabul eden
Curzonun San Remodan 24 Nisan 1920 tarihinde de Robecke gnderdii telgrafta
Krtlerin dmanlnn zamansz uyarlmasna kar km ve bar antlamas
resmi bir ekilde sunuluncaya kadar ne Ferid Paann ne de Abdlkadirin Krt
meselesinun zm projesinden haberdar edilmemesini rica etmitir.
403

De Robekin durumu olduka zordur, nk San- Remonun arifesinde ve
Trkiye ile bar antlamasnn imzalanma sonrasnda ngiltere hibir ekilde, genel
olarak Trkiyede ve Ermenistanda ve ksmen Krdistandaki i karklklarn
krklenmesiyle ilgilenmemitir. Bununla birlikte ngiltere, kendisinden ne Osmanl
mparatorluunu ne de Britanya yardm isteyen Krt asilzadelerini
uzaklatramyordu. De Robek, bar antlamasnn koullar kabul edilinceye kadar
sorunun zmn bir kenara brakarak yeni bir durum oluturmaya ynelik orta bir
izgi seti. De Robek, Abdlkadire sakince oturmasn ve konferansa gvenmesini
nermiti. Damat Ferid Paaya Krtlerin nasyonalistlere kar kullanlmasnn
ancak risk olmad yerde desteklenecei sylenmiti. Bu destekleme, nasyonalistleri
destekleyen ve onlara kar savaan Krtler arasnda bir i atmaya neden
olmayacakt. De Robek, hem byk veziri hem de Abdlkadiri, Krdistandaki
hareketin organize edilebilmesine karn, Krtlerin kendi aralarnda oluacak
paralanmann Bar Konferansnda Krt sorunun lke halknn karlar
dorultusunda zlmesine engel olacana inandrmaya almt.
404

O dnemde kendileriyle birlikte kurulmasn tasarladklar Krt Devletinin
geleceini yabanc devletlerde arayp bulmaya alan Krdistan Teli Cemiyeti ve

401
Ayn yer.
402
Kk, a.g.e, s.106.
403
Lazarev, a.g.e, s.172.
404
Ayn yer.
118

yeleri zellikle ngiltereyle yakn temasa geerek ayn zamanda bu devletle fikir
alveriinde de bulunmulard. rnein Osmanl mparatorluunun egemenliine
kar olmamakla birlikte - yani Osmanl mparatorluuna dolaysyla da Padiah-
Halifeye bal otonom bir Krdistan dncesi - ngiliz himayesinde ynetecei bir
birleik Krdistandan da yana olan Seyyid Abdlkadir ve gerek bu Krtlk
hareketinin iinede yeralan gerekese bu cemiyete ye bulunan kiiler ayn zamanda
Anadoluda balyan ve Mustafa Kemalin nderliinde yrtlen Mili Mcadele
Hareketine
405
de scak bakmamaktaydlar.

405
Mili Kongre Heyet-i Temsiliyesine
Amir imzasyla Mili Kongre heyet-i Temsiliyesinin Kara Vasfa 4 Terin-i Evvel 1335de gelen mektub
hulasas ber vech-i zirdir
3Terin-i Evvelde Krd Kulb fevkalade ictima yapm bunda Seyyid Abdlkadir, Fettullah,
Malatya Mutasarrf Bedirhani Halil Bein olu Asf,Emin Ali,Yzbalktan mstafi Baki beler ve
Hamdi Paa vesair bir ok zevat hazr bulunmulardr.Seyyid Abdlkadir nutkunda ttihadlar
mevki-i iktidara geliyor.Bunlar mevki-i iktidaratda grmenin ise buralarn ngilizler tarafndan
igalini grmek evladr.nk ngilizler Krdistana istiklal istemilerdir.Krtlerin Mustafa Kemal
Paa tarafndan zehirlenmemelerini temin itmelidirNutkun hitamnda erif paadan gelen ve
meali(olmya ki Trklerle birlemiyesiniz.Ben burada Krdlerin ayrlmasn temin etdim tarznda olan
mektubunu okumulardr.Badehu Vanl Bedizzaman Saidl Krdi mevki-i hitaba karak Seyyid
Abdlkadiri ve kendisiyle hem fikir bulunanlar telin itmitir.timan hitamnda Hamdi Paa bir
mektup teebbs etmi ve Asf bee yazarak ngiliz mmessilliine gndermitir.2.Kolordu Kumandan
Vekili MirlivaA..TTE, Kutu No:310, Gmlek No:68, Belge No:68001-1
119

2. Milli Mcadele Dneminde Krdistan Teli Cemiyetinin D Faaliyetleri

a) Krdistan Teli Cemiyeti ve Wilson Prensipleri

I.Dnya Sava sonucunda ABD Bakan Wilson tarafndan ilan edilen ve
14 maddeden oluan bu prensipler
406
;dnyada oluacak yeni siyasi, toplumsal ve
ulusal ekillenmelere nemli lde etkide bulunarak, Osmanl mparatorluu
snrlar dhilinde yaayan dier uluslarn gelecekleri asndan olduka nem
tayordu.
407

Osmanl mparatorluu snrlar ierisinde Trk olmayan unsurlardan
zellikle Ermeni, Krt ve Rumlar, Wilson
408
Prensiplerinden ve tilaf Devletlerinin
dier vaatlerinden yararlanarak 1918in sonu ve 1919 ylnn balarnda Osmanl
mparatorluundan talep ettikleri lke isteklerinde, demografik, etnik, politik ve
ekonominin yan sra dier alardan ne kadar hakl olup olmadklarn hi
dnmyorlard.
409

Krdistan Teli Cemiyeti de genel olarak dier Krtler gibi mitlerini o
prensiplere ve Avrupa lkelerine balamt. Onlar dergilerinde enternasyonel
fikirlerden sz etmekle Avrupa lkelerini rktmemek isterken Amerikann ve

406
Wilson ilkeleri denilen bu bildiriye gre, sava sona erdikten sonra hi bir devlet
topraklarngeniletmetecek, uluslar, self- determination/kendi geleceine karar verme hakkna sahip
olacaklard. Yenenlerin yenilenlerden sava dentisi almayacaklar belirtilen bildirinin nemli
hususlarndan biri de, dnyada srekli bar salayacak bit tekilt kurulmasn
nermesiydiAtatrk lkeleri ve nklpTarihi I,Trk nklbnn Hazrlk Dnemi ve Trk
stikll Sava, Yk Yaynlar, Ankara, s.49.
407
Glda, a.g.e, s.134.
408
14 maddelik Wilson kelerinin 12.maddesi ise zellikle imparatorluk snrlar ierisinde yaayan
uluslarn ayrlk faaliyetlerini tevik eder nitelikteydi:Bugnk Osmanl mparatorluunun Trk
ksmlarna gvenli bir hkmranlk salamaldr, fakat halen idaresindeki dier milletleri tereddt
edilmez bir hayat gvenli ile mutlak dokunulmaz muhtar bir gelime frsat tannmaldr, Boazlar
milletleraras garanti altnda btn milletlerin ticaretine ve gemilerinin geiine devaml ekilde ak
olmaldr.Ayn yer.
409
Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, Cilt I, s.21.
120

Avrupal Devletlerin gerekten Krt halkna
410
kendi geleceini belirleme hakkn
vereceklerini sanyorlard.
411

Hi kukusuz Amerika Cumhurbakan Wilson, Krtlerin yaad ehirlerin
hemen hemen tmn (Van, Kars, Bitlis, Erzurum, Elaz, Diyarbekir) kurulacak
olan byk bir Ermenistan Devletinin snrlar ierisinde dnyordu. Btn bu
etkenlere ve siyasi kar hesaplarna ramen balangta Wilson prensipleri ilan
edildiinde bu duruma olduka sevinen Krt aydnlar sre ierisinde Krtlerin
yaad yerlerin Ermenistan topraklar ierisinde dnldn grdke onlarn
bu sevinleri giderek tepkiye dnmtr.
412

Memduh Selimin Jin Dergisinde yaynlanan ve Krt Kulubnde Bir
Muhasebe baln tayan yazsndan rendiimiz kadaryla Wilson
Prensiplerinin 12. maddesinden etkilenen Krdistan Teli Cemiyeti, genel
merkezinde 1919 ylnn haziran aynda Wilson Prensipleri gndemli sohbet

410
Dnya kamuoyuna duyurulduunda genellikle Krt aydn ve siyasetileri arasnda olumlu
karlanan bu 14 ilke ve onlarn sahibi ABD Bakan Wilson hakknda Krdistan Teli Cemiyetinin
yayn organ olan Jinde vg dolu makale, yaz ve haberler yaynlanmtr.
Jin Dergisinde yazd yazlardan Wilson Prensiplerinden en ok etkilenen yazar olduu
anlalan ve Krdistan Teli Cemiyeti yesi olan Doktor Abdullah Cevdet bu konu hakknda unlar
sylyordu:
Wilson Prensipleri his ve maksada uygun geldii vakit ve ancak uygun geldii vakit
temsik olunan bir prensip deildir. Her millet kendi mukadderatn tayin, kendi hkmetini intihap,
kendi tarz- idaresini tayin etmekle hrdr ve bir millet dier bir millete hakim olamaz diyen prensip
mesel yalnz zmirin Yunan idaresine gemesini protesto ederken temsik ve iztimal olunamaz.
Ekseriyetini Krdler tekil eden vilayetlerin Krdistanl mevzubahis olunca da bu prensip tannmak
ve muta ve meri bulunmak icab eder. Binealeyh Trkler iin Arab, erkezi, Krd Laz,
Ermeniyi Rumu taht- tabiyetinde tutmak iin maruf-u kuvveti tasarruf etmekten kilne ve bunun
aksini takip etmekden gafilne bir siyaset olamaz.
Ayn duygular ierisinde yer alan Kamuran Ali Bedirhan ise yle demekteydi:
Wilsonn 14 artnda, her milletin kendi kendini ynetmesi esasnn artk dnyada karar
klaca aklanyor.nsanln siyasal amalarla artk oyuncak olmayaca belirtiliyor. te,insanlk
ve fazilet misyonerliine yakan samimi neri.
Krdistan Teli Cemiyetinin nde gelen isimlerinden Abdurrahman Rahmi de bu ilkeler hakknda
dncelerini u ekilde ifade etmekteydi:
Evet, biz Krdler imdiye kadar Trk Hkmetinin ynetiminden yani Osmanl
topluluundan kmak gereini duymadk. imdi bakyoruz ki Wilson, Trk olmayanlar Osmanllara
vermeyeceiz,diyor. Oysa bizim yerimize Krdistan derler;orada, memurluk iin gelip yerlemi olan
2-3 memurdan baka hi bir Trk yoktur. Trkler bulunmadna gre ya Ermeniler, bakalar
?Ermeniler ise, yzde beimiz kadar da yokturlar. Bakalar da yzde iki ancak olutururlar. yleyse
Krdistanda Krtlerden baka hi bir millet yoktur. yle olunca da Krdistan Krdlerin
hakkdr,Krdlerden baka kimsenin hakk deildir. Glda, a.g.e, s.137139.
411
a.g.e s.139.
412
a.g.e, s.136137.
121

havasnda gerekleen bir toplant dzenlemitir
413
. Krt aydn ve rencilerinin
youn olarak katldklar bu toplantda bu zamana kadar cemiyetin sosyal, siyasal,
politik ve diplomatik konularda yapt alma ve giriimleri anlatlmtr. Krtlerin
ulusal haklarn, Wilson Prensiplerine dayanarak elde etme hususuna programnda
yer veren Krdistan Teli Cemiyeti, Krt halknn istekleri konusunda gerekli
bilgileri Krdistan haritas ile birlikte drt byk devlet olan Amerika, ngiltere,
Fransa ve talyann temsilciliklerine vermitir.
414

Biraz nce bahsettiimiz gibi Wilson Prensiplerinden yararlanmak isteyen
Krt rgtcleri, bata cemiyet reisi Seyyid Abdlkadir bakanlnda Krdistan
Teli Cemiyeti yelerinden oluan ve adna Krt Demokratlar denen bir heyetin
mtareke gnlerinde stanbuldaki dier lkelerin, zellikle de ngilterenin
temsilciliiyle yapt grmelerin asl konusunu Krt ve Krtlerin yaad
blgelerin haklarn savunarak, bunlar etkili devletlerin siyasi gndemine
yerletirmek oluturmutu. Mtareke srecinde bu politik oluum ve gelimeleri
yakndan izleyen Krdistan Teli Cemiyetinin asl kaygs Ermenilere sz verilmi
olan topraklar zerinde asl sz sahibi olmas gerekenin Krt toplumu olduunu
kabul ettirebilmektir. Bu nedenle Ermenilere vaad edilen blgelerde nfus
ounluunu tekil eden Krtlerin isteklerinin gzard edilmesi konusunda duyulan
kayglar dile getirmek iin byk bir aba harcayan Krdistan Teli Cemiyetinin
oluturduu bu Krt heyeti yapt her grmede Krt ulusunun tarihinden ve Krt
ulus haklarndan sz ederek, Krtlerin kendi geleceklerini belirleme haklarnn
olduu ne srmeye almtr.
415

413
Memduh Selim 1 Haziran 1919 tarihinde Jin Dergisinin 18 Haziran 1335 tarihli 21.saysnda bu
konuyla ilgili olarak unlar sylyordu: Cemiyet, Krdlerin umum ve mill menfaatini syanet
etmeye borlu olduundan, mtarekeden sonra ilerin ald ekil ve mahiyet ve dnyaca kabul edilip
hkmet-i Osmaniyece de mtarekenin akdiyle beraber memalik-i Osmaniye idaresine esas ittihaz
olunan Wilson prensiplerinin bahettii hukuk- milliyeyi istihsal maksadn, tabiatyle program
miyanna idhal etti.nk aksi takdirde Krdlerin hakk tannmam,Krdler yine ezilmi, Krdler
ihtimal asrlarca devam edecek bir esaret devresine girmi olacaklard.
Bunun iin ilk evvel Krdistan hakknda coraf, etnoraf, tarih, iktisad, delili iltiva eyleyan
ve Krdlerin ml- milliyesinden, nasl bir idare istediklerinden bahseden mufassal muhtray
stanbuldaki drt devlet-i muazzama mmessillerine tebli etti. Bu muhtra, mmessiln-i kiramca
tevecchkr bir hsni kabule mazhar oldu a.g.e, s.263.
414
a.g.e, s. 139.
415
a.g.e, s.150.
122

b) Krdistan Teli Cemiyeti ve Paris Bar Konferans

16 Ocak 1919 gn Cenevrede bir kongre toplayan sviredeki btn
Trk ve Krt aydnlar
416
, Paris Bar Konferansnda tilaf Devletleri nezdinde
Osmanl mparatorluunun haklarn savunmas iin delege olarak erif Paay
417

setiklerini Wilson (ABD), Lylod George (ngiltere), Clemanceou (Fransa) ve
Orlando (talya)ya gnderdikleri telgraf metinleriyle bildirmilerdir.
418
Yazar

416
Ocak aynn ikinci haftasnda ttihad ve Terakki Cemiyeti ileri gelenleri ile Gen Krt
partisinin nderleri svirede erif Paa ile buluurlar Jn Krtler, bu toplantda Seyyid Taha ve
Simkodan sityile sz edeceklerdir. Daha sonra Gen Krt partisi iki talebini sralayacaktr.
ncelikle Krt davas tannmaldr! kinci olarak ise ekirdek bir Krt devleti oluturularak,
milletleraras sistemin himyesi altna alnmaldr. Krtler mahall otonomiden yanadrlar; ancak
yine de airetler merkez idareye sk bir ekilde balanmaldrlar. Onlara gre, bir d g bu
merkez idareyi tesis edecek ve kurulacak bir manda ngiltere veya Fransann sorumluuna
braklacaktr. Krdistan blnmemelidir. ttihatlar ise onlara Padiahn ve Meclisin
hakimiyetinde otonom bir Krdistan vaad etmektedirler. Bu tasarda yredeki mlk ve asker erknn
Krt meneli olmak fikri de kabul edilmektedir. Krtler istedikleri sayda yabanc uzman istihdam
edebilirler. Ne var ki, Krdistan, Osmanl mparatorluunun ayrlmaz bir paras olarak
kalacaktr. Eer ngiltere bu tasary onaylarsa, o zaman Trkler yrede bir sreden beri
younlatrdklar slmc propagandaya son vermeyi taahht etmektedirler. Trklerin bu
yaklamna karlk Krtlerin cevab ilk bata olumsuz olacaktr. Ancak, Krdistann
paralanmasn istemedikleri iin Osmanl hkimiyeti altna girmeye (veya bu hkimiyetin devamna)
kar kmamaya karar verirler.Mim Kemal ke, Belgelerle Trk-ngiliz ilikilerinde Musul ve
Krdistan Sorunu (19181926),Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara, 1992, s.69.
417
erif Paa(18651944): II. Merutiyet Dneminin en renkli Krt simalarndan birisi olan erif
Paa Harbiye Nazrl ve ra-y Devlet reislii grevlerinde bulunmu olan Krt Said Paann
oluydu. Islahat- Osmaniye Frkasnn kurucusu ve bakan olan Stockholm sefiri erif Paa, elilii
dneminde ttihat ve Terakki saflarnda Sultan II. Abdlhamid rejimine kar muhalefete katlm;
Merutiyetin ilanndan sonra da bu rgtn Pangalt ube reisliine getirilmitir. 1909 yl
balarnda cephe ald ttihat ve Terakkiden istifa ettikten sonra gittii Pariste bu partiye kar sert
bir muhalefet yrtmtr. Osmanl Devlet mekanizmasnn en st birimlerinde grev yapan, Brksel
ve Pariste bulunduu yllarda yazd anlarnda ttihat ve Terakki Partisine eletiriler yadran
erif Paa verdii istifa dilekesinde milletin mukadderatyla oynamann douraca sorumlulua
katlanmaktan kanmak istedii iin istifa ettiini belirtmitir. Ayrld ttihat ve Terakki
Cemiyetine kar ok sert muhalefet yrten erif Paann bu durumu ttihatlar ok kzdrmt.
Bununla birlikte ttihat ve Terakki Cemiyeti ise yaynlad bror ve bildirilerde erif Paaya
olduka sert sulamalarda bulunmudu. rnein Sleyman Nazif tarafndan yazld kabul edilen
Bo Herif adl kk kitapkta erif Paann hayat hiciv edilmitir.(Bo Herif adl kitapk,1910
ylnda stanbulda imzasz olarak baslmtr.)
15 Ekim 1909dan itibaren Pariste aylk olarak Trke ve Franszca Merutiyet adyla 1914
ylna kadar yaynn srdren bir gazete karan erif Paa, Galatasaray ve nl Fransz Saint-Cyri
bitirmekle birlikte dnemin aydn Krt ahsiyetleri arasnda grlmektedir.
ttihat ve Terakki Cemiyeti tarafndan, gyabnda Divan- Harpte yarglanarak idama
mahkm edilmesinin yan sra Pariste baarsz bir suikaste de urayan erif Paa 1912 ylnda
stanbula dndnde hakkndaki idam karar geersiz saylmtr. 1913te ttihatlarn Bab- li
basknndan sonra Parise dnmek zorunda kalan Paa, Mahmut evket Paann bir suikasti
tarafndan ldrlmesinden sorumlu tutularak Divan- Harpte gyabnda tekrar yarglanarak ikinci
kez idama mahkm edilmitir. Glda, a.g.e, s.155156.
418
a.g.e, s. 158.
123

Salhi R. Sonyele gre erif Paann temsilci seilmesi bir talihsizlikti, nk
kendisi Krt zerkliini
419
destekliyordu.
420

Pariste Osmanl delegeler kuruluna da bakanlk edecek olan erif
Paann demelerine yer veren dnemin gazetelerinden kdam, Yenign ve
stikllde yer alan haber ve yorumlara gre Cenevredeki seimin sonucunda delege
olan erif Paa Trk ve Krtlerin temsilcisi sfatyla Parise gnderilmitir.
Krdistan Teli Cemiyeti Parise Osmanl temsilcisi sfatyla giden erif Paaya
Krtleri de temsil etme yetkisini tanmtr. Dolaysyla dnemin gazete haberleri ve
Krt an yazarlarnn eserlerinden renebildiimiz kadaryla ilk bata Krdistan
Teli Cemiyeti tarafndan yalnzca Krtleri ve Krdistan Teli Cemiyetini Pariste
delegasyon heyetinin bakan olarak temsil etme sfatyla seilmeyen erif Paaya
Pariste Krtleri ve kendisini temsil edebileceini dnen cemiyet tarafndan yetki
verilmesiyle konferansa rgtn temsilcisi olarak katlmtr.
421

18 Ocak 1919 gn Versay Saraynda almalarna balayan Paris Bar
Konferans, tilaf Devletlerinin sava sonras dnyaya verecekleri yeni dzeni
belirlemek ve Avrupann geleceini kararlatrmak amacyla toplanmt. Paris
Bar Konferans, bu konferansa katlan devletler
422
iinde drt bykler adyla
bilinen ngiltere, Fransa, ABD ve talyann etkinlii ve denetimi altnda
almalarn srdrmtr.
423

419
ngiltere, Fransa ile Amerikann Krtler konusundaki gerek politikasndan habersiz olan erif
Paa Marsilyada Temmuz 1918 tarihinde Sir Percy Coxla bir grme gerekletirmiti. Britanya
himayesi altnda, Musul merkez olmak zere Gney Krdistann zerklii zerinde durulan bu
grmede erif Paa, Bar Konferans balamadan nce bu zerklii kararlatrlm bir olgu gibi
ilan etmeyi nermiti. Lazarev, a.g.e, s. 24.
Yine 26 Aralk 1918 tarihinde Cenevrede bulunduu bir srada erif Paa Fransz mandas altnda
otonom bir Krdistan isteklerini orada bulunan Fransz yetkililerine bildirse de paann bu dncesi
Fransz hkmeti tarafndan dikkate alnmaz. Hasan Yldz, Fransz Belgeleriyle Sevr-Lozan-
Musul geninde Krdistan, Koral Yaynlar, stanbul, 1991, s.41.
420
Sonyel,Kurtulu Sava Gnlerinde ngiliz stihbarat Servisinin Trkiyedeki Eylemleri, s. 7.
421
Glda, a.g.e, s. 159.
422
500 kadar gazetecinin izlemek iin Versaya geldii Paris Bar Konferansna u devletler
katlmt: ngiltere, ABD, Fransa, talya, Japonya, Belika, Srbistan, Brezilya, Kanada, Avusturya,
Gney Afrika, Hindistan, in, ekoslovakya, Polonya, Yunanistan, Hicaz, Portekiz, Romanya, Siyam,
Yeni Zelanda, Bolivya, Kba, Ekvator, Guatemala, Haiti, Honduras, Liberya, Nikaragua, Panama,
Uruguay.a.g.e, s. 180181.
423
Ayn yer.
124

Sonularyla dnyann kaderini byk lde belirleyen, eitli hak ve
iddialarn somut olarak gndeme gelerek almalarn keskinletii Paris Bar
Konferansnn (18 Ocak 191921 Ocak 1920) oturumlar bir yldan fazla srmt.
Bu sre zarfnda gerekletirilen oturumlara getirilen her nerge zerinde meydana
gelen sert tartmalar, sylenenlere gre kimi zaman Bakan Wilson gibi ekilme
tehditleri sylemeye kimi zaman da talyan Delegesi Vittorio Orlandoyu ayrlmaya
kadar gtrmt. Baka birok vesileyle de uyumazlklarn oluturduu hareret
nedeniyle btnyle kmaza giren konferansn en nemli ve nazik konularndan bir
tanesi ise Almanya ve Osmanl mparatorluuna bal olan topraklarn paylalma
meselesiydi.
424

Konferansn ilk gnlerinden itibaren uzun ve hareretli tartmalara yol aan
bu konu Lord Curzonun daha sonra Lordlar Kamarasnda belirttii gibi manda
kavramnn benimsenmesini salad. Bata ABD bakan Wilson ile ngiltere
Babakan Lloyd George ile birlikte dier katlmclar farkl gruplara verilebilecek
en fazla eyin zerk bir ynetim olabilecei konusunda anlatlar.
425

Paris Bar Konferansnda Osmanl mparatorluunun topraklarnn
paylalma meselesine bal olarak Krt meselesi de ele alnmt.

Msrda Sreyya Bedirhann bakanlnda kurulan Krt stiklal Komitesi
Paris Bar Grmelerine katlmak ve Krt isteklerini dile getirmek zere Arif
Paay
426
grevlendirmitir. Krdistan Teli Cemiyetinin komite ile iliki kurmas
zerine Arif Paa daha sonra erif Paa ile birlikte Krt Delegasyonunda yer
almt.
427

424
Ahmed, a.g.e, s.306307.
425
a,g,e, s.307.
426
Krdistan Teli Cemiyetinin biraz nce bahsettiimiz gibi erif Paaya yardmc olmak zere
onun emrine girecek bir heyeti, Arif Paann bakanlnda Parise gnderme karar almas ortal
kartrmt. Bu arada Dersim Eski Mebusu Ltfi Fikri Bey bu heyette yer almay reddetmiti.
Sorunlar, mevcut ortam Celal Nuri-Seyyid Abdlkadir dello giriimi haberi zerine daha da
kztrmtr. Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt II Mtareke Dnemi (19181922), s.
196197.
427
Aytepe, Krt stiklal Komitesi, s. 303.
125

Paris Bar Konferansnda delege olarak bulunan erif Paay ayn
zamanda kendi temsilcileri olarak da gren ranl Krtler konferans esnasnda
sorunlarnn gz ard edildii kansndaydlar.
428

Konferansta ranl Krtleri temsil etmek zere seilen Krt Fahri Abdi
Beyin konferansa katlma isteiyle ilgili olan bavurular karlksz kald gibi
eyh Taharn da Paristeki grmelere katlmaya ynelik eylemi ngiliz otoriteleri
tarafndan engellenir ve ngilterenin bu tavr Fransa tarafndan da desteklenmiti.
429

Konferansn seyrini deitirecek olan bir dier nemli giriim ise Gney
Krdistan Sleymaniye delegesi olarak konferansa katlmak isteyen Zeki Reit ve
eyh Mahmut ailesinden Seyyid Ahmed Efendi tarafndan gereklemiti. Her ikisi
de sava blgesinden karak geldikleri Beyruttaki Fransz Yksek Komiserliine
yaptklar bavuruda Krt Hkmeti almalarna katlmak zere Parise gitmek
istediklerini belirtirler.
430

Badat, Halep ve Beyrutta iki ay sren bir bekleyiten sonra eitli
bahanelerle bu giriimi engellenen Zeki Reit grlerini bildiren bir mektubu
Beyrut Fransz Yksek Komiserliine gnderir. Mektupta Mardinden gneye
doru uzanan topraklarda hibir arta bal olmadan tamamen bamsz bir Krt
Devletinin kurulmas gerektiini belirten Zeki Reitin sava halinde olan eyh
Mahmut Berzenci adna Franszlardan Wilson Prensipleri erevesinde yardm
beklendiklerini aklamasna ramen btn bu giriimler sonusuz kalacaktr.
431

eyh Mahmud ve taraftarlar Seyyid Ahmed ve Reit Efendinin yine Paris
Bar Konferansna katlma hakkn elde etmek iin ngiltereye bavurmalar
zerine ngiliz delegasyonu bu bavuruyu yersiz ve zamansz bularak Coltharpe

428
Glda, a.g.e, s.170.
429
Yldz, Fransz Belgeleriyle Sevr- Lozan-Musul geninde Krdistan, s. 42.
430
a.g.e, s. 48.
431
Ayn yer.
126

araclyla Krtlerin sessiz durmalarn ve Pariste onlarn aleyhine herhangi bir
karar alnmayaca sylenilecektir.
432

Sonuta ngilizlerle sava halinde bulunan Krtler bar grmelerinde
yer alamazlar. Bu heyetin Parise gitmesine kar olan ngilizlerin bu tavr da gayet
net bir ekilde anlalmaktadr.
433

ngilterenin konferans esnasnda izledii Krdistan blp paralamaya
ynelik olan politik giriimi Krt evreleri olduka endielendirmiti. Krtler bu
iin asln ise ancak yksek komiserlikten renebilirdi. erif Paann,
stanbuldaki Krdistan Teli Cemiyeti Yneticileri ile bir ksm arkadalarna
Paristen yazd mektubunda ngiliz ve Fransz himayesinde iki Krdistan devleti
kurulmas ihtimalinin arlk kazanmakta olduunu bildirmesi zerine
434
Krdistan
Teli Cemiyeti 3 ubat 1919 tarihinde stanbuldaki Yksek Komiserlii ziyaret
ederek
435
Ermenilerle uzlatklarn ve erif Paann Pariste kendilerini temsil etme
yetkisine sahip olduunu hatrlatmtr. erif Paann bu mektubu zerine hi vakit
kaybetmeden Franszlarn gerek niyetlerinin ne olduunu renmek isteyen Seyyid
Abdlkadir Ryanla yapt bu grme esnasnda Krdistann paralanmasna
tahammlleri olmadn ve Trk bayra altnda yaamaya raz olduklarn

432
ke, Belgelerle Trk -ngiliz likilerinde Musul ve Krdistan Sorunu (19181926), s.45.
433
434
FO 371/5067 Belge No: E 1776
18 Mart 1920
Koramiral Sor J.De Robeckten Earl Curzona.
2 Mart 1920,stanbul
Lordum,
169 say ve 27 ubat tarihli telgrafma ilikin olarak, Seyid Abdlkadir, erif Paa ve Krt
ulusalc hareketiyle balantl dier kiilerin tutumu zerine Bay Ryann bir memorandumunu iliikte
sunmaktan eref duyarm.

J. M. de Robeck, Yksek Komiser.
Bay Ryann Memorandumu.

Seyid Abdlkadirin Krdistann birka kk devlete paralanmas hakkndaki korkusunun erif
Paann bir mektubundaki ok kesin bir tahmine dayandn dier kaynaklardan duymaktaym.
erif Paa mektubunda, u anda zihinlerde olann Fransz himayesindeki bir Kuzey Krdistan ile
Britanya himayesindeki bir Gney Krdistan olduunu sylemektedir. Cizre'yi (Bedirhanlann
karargah) gney blgeleri iinde belirtmekte ve emdinan blgesinde Abdlkadir'in eyh Taha'ya
kyasla szde nfuz kaybndan sz etmektedir.(...) Mesut, a.g.e, s.120121.
435
Glda, a.g.e, s.159.
127

vurgulayacaktr: Hele Krt ounluunun olduu yreler Ermeni hakimiyetine
braklrsa hibir kuvvet, dnyadaki en gl igal ordusunu getirseniz bile,
Krdistan'da bir daha bar ve huzuru tesis edemez. Krtler'in ikyetleri Londra'ya
intikal edince, Dileri
436
, stanbul'a bir tel ekerek, konferansn Krdistan' Ingiliz
ve Fransz ynetim sahalarna blmek gibi bir eilimi olmadn kaydederek,
Yksek Komiserlik'ten Krtler'i teskin etmelerini isteyecektir
437

Paris Bar Konferans gnlerinde Krt ve Ermeni tezlerinin kyasya
arpt sralarda 26 ubat 1919 tarihinde Ermeni szclerinden olan Bogos Nubar
ve Ermenistan Cumhurbakan Aharonyann tezlerini
438
aklad ve Krtlerin
kukularnda hakllk pay bulunduu gsteren Ermeni iddiasna gre
439
ukurova,
Kars, Erzurum, Bitlis, Van, Diyarbakr, Harput, Sivas, Ardahan ve Trabzonun bir
ksm Ermenistana braklabilecekti. Trkiye Ermenilerinin nderi sfatyla Bogos
Nubar Paa tarafndan 1919 ubatnda
440
konferansa sunulan muhtrada Ermeni
istekleri u ekilde sralanyordu:

436
Daha ileriki bir notta Dileri, ngiltere'nin amacnn ne yekpre ne de Fransa ile aralarnda
blecekleri iki protectorate; ve ne de Avrupa denetiminde bir Krt konfederasyonu olduunu;
Krdistan' Osmanl Trkiyesi'nden ayrmaya ynelik bir hedef bellediklerini Istanbul'a yazacakt
ke, Belgelerle Trk-ngiliz ilikilerinde Musul ve Krdistan Sorunu, (19181926), s.73.
437
a.g.e, s, s. 7273.
438
Nubar, ayn tarihte, Londrada yaymlanan Asiatic Review dergisine Carlton otelinde verdii
demete, Ermeni emellerinin, Savatan nce nfusun ounluunu Ermenilerin tekil ettii Trk
illerini Erivan Cumhuriyetine ilhak etmek olduunu aklyor; Ermeni Cumhuriyetinin yaayabilmesi
iin Karadeniz sahilinde bir limana ihtiyac olduunu bildiriyor; Kilikya blgesinin, Trk
etkisinden kurtarlarak skna kavuturulduktan sonra, Fransz himayesine verilmesi umudunu dile
getiriyordu. Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, Cilt I, s.21.
439
Bogos Nubarn iddiasna gre, Kilikya blgesi Ermenilere vaat edilmiti; bu yzden Ermeni
gnllleri, Suriyedeki arpmalar srasnda Fransz komutas altnda savamlard. Nubar,
demecinde, Ermenilerin, Yunanllarn talep ettii Pontus blgesi peinde komadklarn; esasen
Yunanllarla en iyi ilikileri olduunu aklyordu. a.g.e, s.22.
440
26 ubatta Bar Konferans Konseyi huzuruna karak sz edilen illeri kapsayan bir birleik
Ermenistann kurulmasn isteyen Ermeni temsilcilerinin savunucusu Salahi Sonyele gre Bakan
Wilson olurken kendisi asndan farkl bir siyaset gelitii bilinen Amerikann senatosu Ermenistan
zerinde ABD Mandasn reddetmiti. Londra konferansnn 12 Martta kararlatrd Ermeni
Mandasn Milletler cemiyetine gtrme dncesini 26 Martta bakan Wilson neri olarak sunmutu.
tilaf Devletlerinin ABDnin Ermeni mandasn kabul edip etmeyeceini 27 Nisanda sormalar zerine
konunun Wilson tarafndan gtrld yer olan senato bu mandann ABDye maddi kazan yerine
klfet getirecei dncesiyle 13e kar 52 oyla red karar alm ve bu karar ayn zamanda Kemalist
Ankarann Dou Politikasn kolaylatrmt. Fransa, Ermeni Bogos Nubar Paann yukardaki
isteklerine dosta yaklayordu. Son Osmanl Mebusan Meclisinde Diyarbekir mebusu olan Fevzi
Beyin Ermenilerin Krdistanda hi bir ilde nfusun %10undan ounu oluturmadklarn belirtii
bu yerler Krtlerin ellerinden alnarak Ermenistana verilmek isteniyordu. Bu durumda Krtler ve
Ermeniler arasnda byk bir sorun ve gerginlie neden olabilirdiGlda, a.g.e,163.
128

1-Van, Bitlis, Diyarbekir, Harput, Svas, Erzurum ve Trabzondan oluan
yedi ;
2-Gney-douda Mara, Kozan, Cebel Bereket ve skenderun limanyla
birlikte Adana illeri Ermenistana tannacak olan snrlar iinde resmen yer
almalyd.
441

Pariste Ermeni temsilcilerinin abalarn yantsz brakmayan erif Paa,
konferansa sunduu 22 Mart 1919 tarihli memorandumda Bar Konferansnn
inceledii konulardan bir tanesi olan Krt meselesini ortaya koymutur.
442
Sunduu
dkumanda Ermenistann emperyalist taleplerine kart olan ve Krt halknn
taleplerini dile getiren erif Paa Wilson ilkeleri gereince, her ey Krtlerin
tamamiyle hr ve bamsz bir Krt Devleti kurmalarn hakl klmaktadr grn
ileri srerek Ermenilerin Krdistan zerindeki iddialarn reddettiini aklad.
443

erif Paann bu talepleri Wilsonun uluslarn kendi kaderlerini tayin
hakk olarak ilen edilen 14 maddesine uygun olarak bamsz bir Krt devletinin
kurulmasndan ibarettir.erif Paa ayn zamanda Bamsz Krdistana
Krdistann ran blmnn de katlmasn da nermitir.
444

Paris Bar Konferasna bir de harita sunan erif Paaya gre kurulacak
olan Krdistann snrlar
445
, Kuzeyde Ziven (Kafkasya Hududu)dan balayarak
batya doru Erzurum, Erzincan, Kemah, Arapkir, Behismi, Divriki de iine alacak
ekilde geniliyordu.Gneyde Harran, Sincan dalar, Tel Afsar, Erbil, Kerkk,
Sleymaniye, Akelman, Sina izgisini takip ederek, Douda Revanduz, Bakale,
Vezirkaleden geerek ran hududu ile birleiyordu
446

441
Ayn yer.
442
Lazarev, a.g.e, s. 134.
443
Kuran, a.g.m, s. 170.
444
Lazarev, a.g.e, s. 134.
445
Bu snrlar ise Salhi R.Ronyel u ekilde tarif etmekteydi: Kafkas snrnda Zivenin kuzeyinden
batya, Erzurum, Erzincan, Kemah, Arapkir, Besni ve Divicike; Gneyde Haran, Erbil, Kerkk,
Sleymaniye, Sina hattndan ran snrnda Ararata kadar. Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D
Politika, Cilt I, s. 2728.
446
Glda, a.g.e, s.167.
129

Bunun yan sra erif Paa muhtrasnda 19. Yzyldan itibaren Krtleri
Hristiyanlatrmak iin bo yere aba sarf eden Avrupal misyonerlerin bu
abalarnn Ermeniler zerinde gayet baarl olduklarn ve onlar sni olarak
yaratlm bir mitolojinin peinden koan hayalperestlere evirdiklerini sylyordu.
mparatorluun son yzylndaki Ermeni isyanlarnn nedeni olarak Avrupal
misyonerleri gren erif Paaya gre Ermeniler lehine Krtlere yaplan bu byk
hakszl ken Osmanl mparatorluu bile engelleyememitir. erif Paa yine
muhtrasnda sava srasnda kendi isteiyle bulunduklar yreyi terk ederek
Kafkasyaya yerleen Ermenilerin bu yzden Anadoluda herhangi bir hak talebinde
bulunamayacaklarn buna karlk Osmanlnn yzyllarca himayesi altnda gelenek
ve greneklerini koruyarak yaayan Krtlerin bundan sonra da imparatorlua sadk
olmalar kouluyla Wilson Prensipleri dorultusunda kendi geleceklerine yn
verebilecek siyasi haklar istediini belirtiyordu.
447

Amalarna ynelik olan gayretlerinin ilk aamas olarak Bar
Konferansndan Krdistann hudutlarn belirlemek iin o yrede milletler aras bir
komisyonun almasn neren sz konusu bu muhtray ngiltere hkmetine
teslim ettiini yazan erif Paa ngiliz takviyesinde aslnda bir himayeyi
ngryordu. Ona gre btn kendi kendilerini ynetemeyen Mslman lkelerin
baarl olabilmesi iin rnein, Msrda olduu gibi Avrupal bir g tarafndan
idare edilmeleri gerekiyordu.
448

8 Eyllde stanbul Yksek Komiserliinden yazan Webbe gre erif
Paann iddialar anlamsz olmakla birlikte hibir Krt lideri tarafndan da blgenin
gelecekteki idarecisi olarak grlmyordu.
449

Webbe Dilerinden verilen cevapta erif Paa hakknda ne kadar hakl
olduu vurgulanyordu.
450

447
ke, Belgelerle Trk-ngiliz ilikilerinde Musul ve Krdistan Sorunu (19181926) , s.7576.
448
a.g.e, s.76.
449
a.g.e, s.80.
450
Ayn yer.
130

Osmanl Eski Stockholm Sefiri erif Paann Krtlerin haklar ve
Krdistann geleceine dair dnce ve siyasetinden batl devletlerin siyasi
temsilcileri pek honut deildi.
451
Krtlerin yaad blgelerin akbeti ve gelecei
konusunda erif Paay uygun biri olarak grmeyen Lord Curzon
452
, Pariste onun
verdii muhtrann da uygun olmadn dile getiriyordu.
453

erif Paann konferans gndemine sunduu bu muhtra Krt Ermeni
ilikilerinde yaanan gerginlii, diplomatik alandaki bu ztlamay ortadan
kaldramayacakt. Diplomatik alanda yaanan bu gerginlik ancak konferansn
sonlarna doru her iki tarafnda haklar konusunda uygun zeminde dnmeye
balamasyla nispeten giderilse de ki bu durumun en iyi gstergesi 20 Kasm 1919
tahinde Krt ve Ermeni temsilcilerinin Paris Bar Konferansna beraber sunduklar
bir muhtradr- Batl Emperyalist Devletlerin bu istekleri dikkate almamas zerine
neticede istenilen sonu elde edilemeyecekti.
454

1918 ylnda kurulan Krdistan Teli Cemiyetinin bakan olan Seyyid
Abdlkadir bamszlk grlerin etkisinde kalarak stanbuldaki Fransz Yksek
Komiserliine yapt bavuruda onlara bir Krdistan haritas verir. Ancak bu
harita 22 Martta erif Paa tarafndan gnderilen haritadan farkl olarak kuzey
snrlar ierisinde baz farkllklar gstermektedir. Halkn %70inin Krt olduu
dnlen nemli bir para erif Paann izdii snrlar dnda kalmtr. Bu
durumdan yle anlalmaktadr ki Seyyid Abdlkadir bu konu da yeterli bir biimde

451
26 Mart1920 gn Lord Curzona : Krdistan Trkiyeden tamamen ayrlp zerk olmaldr.
Ermenilerle Krtlerin karlarn badatrabiliriz. stanbuldaki Krt Kulb bakan Said
Abdlkadir ve Paristeki Krt delegesi erif Paa emrimizdedireklinde bilgi veren Amiral Sir F.
de Robeck ise daha sonra fikir deitirecektir. Ulubelen, a.g.e, s.257.
29 Mart 1920 gn Lord Curzona gnderdii rapor ile erif Paay gzden karan Robeck:
- Krtlerin ou bir bakan tarafndan idare edilmek ister, buna ramen erif Paann Krtler
stnde hi bir etkisi yoktur. erif Paa stnde hi vakit kaybetmeyinizdiyecektir. Ayn yer.
452
19 Nisan 1920 tarihli bir belgede:Krdistan sorununa gelince : Lord Curzon, bunun ok
nemli bir sonun olduunu, stanbuldan Badada kadar btn blgelerde yapt incelemede
Krtleri temsil edecek hi bir kimseye raslyamadn, erif Paann kendisini Krt temsilcisi gibi
gstermesine ramen bundan emin olmadn, esasen Krtlerin Trklerle beraber yaamaya alm
olduunu, Trklerle Krtleri birbirlerinden ayrmann ok zor olduunu, ancak ngiliz ve
Franszlarn manda yoluyla bu ii baarabileceklerini, Musulda yaayan Krtlerin ngiliz mandasna
girdiini syledia.g.e, s.230.
453
Ayn yer.
454
Ayn yer.
131

bilgilendirilmemitir. Oysaki erif Paa lkenin ekonomik geliiminin gereklilii
asndan kuzey snrlarnn btnln Akdenize gei ile birlikte
savunmaktadr.
455

erif Paa 15 Nisan 1919 ylnda Wilson, Clemenceau, Loyd George ve
Orlandoya bavurarak Krt meselesinin boyutlarn ve Krtlerin yaad
blgelerde sren gerginliin yaratt sorunlar anlatmak istemise de, emperyalist
devletlerin ilgisini byk lde bu konu zerinde younlatramamt.
456

Paris Bar Konferansnda erif Paann yapt giriimlere herhangi bir
biimde yant vermeyen Emperyalist Devletler, Krtlerin yaad blgelerde politik
ve askeri dengelerin kendisini gstermesini karlarna daha uygun grmektedirler.
ngiliz politikasnn bu ikili karakterini fark eden Krt gruplar panik yaamaya
balamlardr. rnein Kahirede bulunan Krdistan Bamszlk Komitesi 30
Nisan 1919 tarihinde kongreye erif Paa araclyla ilettikleri bir mektupta bu
dncelerini ifade edeceklerdir.
457

Paris Bar Konferansnda, Krtlerin yaad blgelerin gney ve kuzey
olmak zere iki blge eklinde ayrma eiliminin glenmesi zerine bu
gelimelerden olduka rahatsz olmaya balyan Ayan yesi senatr-Seyyid
Abdlkadir Bar Konferansna stanbuldan bu durumun sakncalarn bildiren bir
nota
458
gnderecekti.
459

455
456
457
458
Konstantinople, 2 Ekim 1919
Sayn Bakan,
Krdistann Gney ve Kuzey olarak iki farkl blgeye ayrlmasyla ilgili sylentiler durmak
bilmiyor. Krdistann bylesi bir blnmlnn, Yakndounun durumunu
kuvvetlendirmeyeceini sayn Ekselanslarnn dikkatine ekerim.
ttihat Hkmetinin basks altnda olmayan yerlerde Krtler, Balak glere kar silah
ekmeyi reddettikleri gibi, Trklerin hakimiyetlerini kuramadklar blgelerde Ermenileri
korudular. imdi, konferansn adaletinden, blnmez bir Krdistan tanmasn beklemektedirler.
Gerekte, konferansa erefle sunduumuz Krdistan snrlar iindeki etnik formu blmek
istemek ve farkl glerin mandasna vermek bu paralar bilinmez karanlklara srkleyecektir.
Paris Yksek Konsey Bakanlna. Senatr Seyyid Abdlkadir Krt Lii Merkez Komitesi Bakan.
459
a.g.e, s.303.
132

Krdistan Teli Cemiyetinin bakan olan Seyyid Abdlkadirin 2 Ekim
1919 tarihinde Paris Bar Konferansna gnderdii bu nota yalnzca kendi duygu
ve endielerini yanstmyordu. Bu belge ayn zamanda konferans gnlerinde Krt
meselesi ekseninde bir temele dayandrlmaya alan Krdistan konusunun nasl bir
kamaza girdiinin de gstergesiydi. Grnen o ki Paris Bar Konferans, burada
bulunan Avrupal devletlerin tutumlar yznden kendisinden beklenilen tavr net
bir ekilde ortaya koyamayacakt.

Paris Bar Konferans Krtler asndan bu tr gelimelere sahne olurken
konferansn ilerleyen srelerinde ayn iller zerinde hak iddia eden Ermeni ve Krt
temsilcileri arasndaki anlamazlklarn giderilmesi neticesinde Ermeni Bogos Paa
ile Krt erif Paa 20 Kasm 1919
460
tarihinde Pariste ortak bir muhtra
461

yaynladlar.
462

460
Tark Zafer Tunayann eserinde antlamann tarihi 20 Aralk 1920 olarak verilmektedir.
Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt II Mtareke Dnemi (19181922) ,s.196.
461
20 Kasm 1919 Paris Byk Bar Konferansna,
Bay Bakan!
Bizler, aada imzas bulunanlar Ermeni ve Krt uluslarnn temsilcileri Byk Bar
Konferansna, iki ulusun da ayn ari kavminden ve karlarnn da ayn olduunu ve ayn amac, yani
kendi bamszlklar amacn gttklerini belirtmekten eref duyarz. zellikle Ermeniler insafsz
Osmanl idaresinden kurtulmak abasndadrlar ve genellikle de hem Ermeniler ve hemde Krtler
her iki ulusa da facialar getiren ttihat ve Terakki komitesinin resmi veya gayri resmi
kabinelerinin boyunduruundan kurtulmay zorunlu bulmaktadrlar.
u halde Bar Konferansndan, aramzda tam anlamaya varm olarak beraberce sizden
uluslarn haklar prensibine uygun olarak Birleik Bamsz Ermenistan ve Bamsz bir
Krdistann yaratlmasn, kurulacak olan bu devletlerin, halklarmzn istekleri gz nne alnarak,
byk devletler yardmn alabilmesinin teminini, bu konuda karara varlmasn ve de lkemizin
tekrar gelimesi sresinde bu devletlerin gerekli olan ekonomik ve teknik yardmlarn
esirgememelerini rica ederiz.
Delegasyonlarmz tarafndan sizlere srayla raporlar eklinde sunulan aramzdaki
anlamazlk konusu olan topraklara gelince, ak bir ekilde sizleri temin ederiz ki bunlarn bir
zme balanmasn Bar Toplantsnn kararlarna brakyoruz. nk, verilecek kararn adaletli
bir ekilde verileceine eminiz.
Ayn zamanda her iki devletimizinde iinde yaayan aznlklarn hukuki haklarna sayg
gstermek konusunda tam bir birlik iinde olduumuzu da bildiririz.

Boos Nubar mzalar
(Ermeni Milli Delegasyonu Bakan)
Dr. H. Ohancanyan
(Ermenistan Cumhuriyeti Delegasyon Bakanvekili)
erif Paa
(Krt Milli Delegasyonu Bakan)Sasuni, a.g.e s. 177178.
462
Ayn yer.
133

Bu muhtrann Bar Konferansna sunulmasndan sonra Ermeni
Cumhuriyetinin Washington elisi Armen Garo (Dr. Karekin Pastrmacyan)
nergeyi imzalam bulunan Bogos Nubar ve H. Ohancanyana kar gnderdii
protestoda bu nerge ile Ermeni Ulusu, Krt Ulusuna toprak konusunda belirli taviz
vermi olmakla birlikte bu durum tartma gtrmeksizin Ermeni topraklar zerinde
Krtlerin mdahalesine kap aldn belirtiyordu. phesiz ki bu protestonun
gereklemesine yol aan etken ise denizden denize kadar olan topraklar zerinde
Ermenilerin kesinlikle hak sahibi olduklarn dnen Ermeni siyasi liderlerinin
mevcut genel fikirleriydi.
463

Bylece bu sorunun Ermeni basnnda tartma konusu haline gelmesi
zerine yapacaklar bir aklamayla bu duruma son vermeyi zorunlu gren her iki
Ermeni delegasyonu Amerikadaki basnda yaynlanmas iin Ermeni liderlerine bir
telgraf
464
yollamlard.
465

Diplomatlar, uzmanlar ve her kesimden basn mensuplar Ermeniler ve
Krtler arasnda salanan bu anlama karsnda aknla dtler. nk yarm
yzyl boyunca bu iki komu halkn hibir zaman birlikte almayacak dmanlar
olduu ileri sregelmilerdi.
466

Curzonun yorumuna gre bu anlamayla Krtler ve Ermeniler,
Trkiyeden kurtulmak ve birleik bamsz Ermenistann ve manda iktidar
altnda bamsz Krdistann kurulmasn talep eden ayr kar ve isteklere
sahiptirler. Krt-Ermeni snrnn belirlenmesi Bar Konferansnda grlmeye
braklmt. Her iki devlette aznlk haklarnn gzetilmesi deklere edilmiti.
467

463
a.g.e, s. 178.
464
1920 Ocak 29, Paris
Ermeni Krt anlamas konusunun basnda tartmalara neden olmasna son derece zlmekteyiz.
Milli delegasyon tarafndan da imzalanm olan bu anlamann hibir ekilde Ermeni karlarna ve
isteklerine tehlike tekil etmediine eminiz. A.Aharonyan, Boos Nubar. Ayn Yer.
465
Ayn yer.
466
Ahmed, a.g.e s, 272.
467
Lazarev, a.g.e s, 168.
134

Do Robek, Krt-Ermeni antlamasn mutlu bir mjde olarak
adlandrrken, Curzon, 20 Aralk 1919 tarihli telgrafnda Trkiyedeki ngiliz Yksek
Komiserliine bu harekete her trl destein gsterilmesi konusunda talimat
vermiti. Bu konu hakknda phelerini bildiren tek kii olan Dou Karadenizdeki
Amiral Webb, ise 8 Ocak 1920de bu antlamann istenmesine karn, henz onun
bir ey vermediini yazmt.
468

Bu anlamaya gre Ermeniler tarafndan da istenen ve Krtlerin ounlukta
olduunun ileri srld alt vilayetin bulunduu blgeye bir heyet gnderilmesi
nerisi konferans tarafndan kabul edilmiti. Bu neriye uyan Bogos Nubar
PaaKrtler aleyhinde yapt propagandaya son vermeyi kabul etmitir. erif
Paann Krt Cemiyetinin temsilcisi, Krt murahhas olarak hareket etmesi de
kararlatrlmtr. Her iki tarafn da alt vilayetin muhtariyetine ynelik isteklere
sahip olduuna ynelik yorumlar Seyyid Abdlkadir Efendinin stanbulda
Franszca kan Journal dOrient Gazetesine verdii bir demeten
karlabilmektedir.
469

Krt erif Paa ve Bogos Nubar Paann imzalam olduklar bu muhtra
gerek halk arasnda
470
gerekse Melis-i Mebusanda byk tepkilere neden olarak
sert tartmalar yol amt. Melis-i Mebusanda Jurnal dOrient adl yabanc bir
gazeteye anlama konusunda deme veren Seyyid Abdlkadir hakknda soruturma
almas istenmekle kalmam ayn zamanda Celal Nuri (leri) Seyyid Abdlkadiri

468
Ayn yer.
469
Bu konu hakknda Seyyid Abdlkadir 27 ubat 1920 Tarihinde ikdam Gazetesinde yaynlanan
syleisinde unlar sylemektedir:
Soru: Krt ulusunun gerek talepleri nelerdir?
Cevap: Bugn Krtlerin ikamet ettii be-alt vilayet vardr. Hkmet bu vilayetlere zerklik versin.
Bizim amzdan da; kendi setiimiz adil ve drst insanlar vastasyla gelimemize imkan verilsin.
A z nce belirttiim gibi hi bir ekilde Trklere kar dmanca hisler beslemiyoruz. Trkler de
kurulacak zerk hkmetin ynetiminde bizimle birlikte yer alsnlar Mesut, a.g.e, s. 136.
470
Diyarbekirden Harbiye Nezaretine mevrud ifredir
1-Urfadan yeni malumat gelmemitir.
2-erif Paann Bogos Nubar ile tevhid-i mesai idecei hakkndaki haberler mntkada azim heyecan
muceb olmu ve her taraftan makamata mahallere protesto telgafnamaler keide idilerek makam-
muallay hilafet ve sultana olan merbutiyetlerini erif Paann hibir suretle Krdlk namna sz
sylemeye salahiyeti olmadn mdellil bir surette bildirmilerdir K 13 K Cevdet 4 Mart 1336
ATASE, Kutu No:116, Gmlek No:27, Belge No:272; ATASE, Kutu No:329, Gmlek No:116,
Belge No:1161
135

verdii bu beyanattan dolay sulamt. Bunun zerine Seyyid Abdlkadir Meclis-i
Mebusanda yaplan gizli bir oturumda byle bir deme vermediini aklamak
zorunda kalacakt.
471

Osmanl Hkmeti
472
tarafndan erif Paann konferans esnasnda
syledii ve gereklik pay bulunmayan szlerinin Krt halk tarafndan tilaf
Devletleri ve konferans nezdinde protesto edilmesi iin Erzurum, Bitlis Diyarbekir
ile sair vilayetlere tebligat yaplmt.
473

Bu konuda Bablinin beklentileri gereklemi
474
ve Osmanl Mebusan
Meclisinin 26 ubat (1920) gnl birleiminde Erzincan, Bayezid, Erzurum,
Diyarbakr, Siverek, Mardin, Adyaman, Van, Hakkari ve Hasankaleden gelen
ballk mesajlar okunacaktr.
475

Telgraflarn okunmasndan sonra sz alp ayn konulara temas ederek
duygularn dile getiren mebuslarn meclis bakanlna ilettikleri erif Paaya
kendilerini temsil etme hakkn verdiklerini syleyen Abdlkdir ve arkadalarnn,
Kanun- Esasnin 46. maddesine gre vatan ve padiaha bal olacana ve
Anayasa hkmlerine uygun hareket edeceine dair ettii yemini bozmu
olacandan yan yeliinden dm saylmas gerektiine ynelik nergeleri
kabul edilerek, mebuslarn istei dorultusunda ileme konulacakt. Birka ay sonra

471
472
Konuyla ilgili olarak Kta Komutan Kazm Karabekir yle demektedir: Kendisine Krd
murahhas ss virerek icra-y faaliyet itmekte olan erif Paa ahirenErmeni murahhas Bogos Nugar
Paa ile mtereken Sulh Konferansna verdii muhtrada Ermenilerle Krt milletinin Osmanl
idaresinden tahliyesi ile istiklallerinin teminini taleb itmektedir. Krdlerin Camia-i Osmaniyeden
ayrlmak fikrinde olmadklarna dair geri Krd ahali ve aairi tarafndan Bab- liye pek ok
telgraflar vrud itmi ise de Trkiye milletinin mevzu mzakere olduu u srada umum- Krdlere
izafeten konferans nezdinde vuku bulacak teebbsat ve tevelld idebilecek her trl su-i zan ve
tefehhmleri bertaraf itmi olmak iin erif Paann hibir sfat haiz bulunmadndan aml-i
mahsusa ile yaplan fuzuli teebbsatn Krd milletinin dil hevehna katiyen nukis tekil itmeyeceine
nazaran bu babda Krdseramadan aair ve ahalisi taraflarndan Paris Sulh Konferansyla Dvel-i
itilafiye mmessillerine ekecekleri tabi olan telgraflar hususat- saireye takdimen bila tehir keidesi
iin telgraf memurlarna tebligat mahsusat-i mahremane icras tevcih olunur.ATASE, Kutu No:396,
Gmlek No:66, Belge No:662
473
Sleyman Beyolu, Milli Mcadele Balarken Gneydou Anadolu (1919) Tarih incelemeleri
Dergisi, zmir 1996, s. 129.
474
Bu konu hakknda bkz. Ek:6
475
ke, Belgelerle Trk-ngiliz likilerinde Musul ve Krdistan Sorunu (19181926), s. 76.
136

ise Kazm (Karabekir) Paa, Meclise erif Paann
476
Krtlk davasndan istifa
ettiini bildirdii yazsnda bu hareketin,Anadolulu namuslu ve dindar
kardelerimin gsterdikleri vatanseverlik karsnda byk bir yenilgi olduunu
belirtecekti.
477

Krtleri temsilen Krdistan Teli Cemiyeti adna Paris Bar
Konferansna Osmanl-Krt delegasyonu reisi sfatyla katldktan bir sre sona Le
Matin Gazetesine yapt aklamalarla, Osmanl temsilciliinden ayrlarak Krt
haklarn savunmaya karar veren erif Paa konferansn sonlarna doru ondan da
vazgeecektir.
478

Konferanstan byk bir sonu kmayacann farknda olan ve esas olarak
hayli youn eletirilere maruz kalan erif Paann Konferanstan geri ekilme
hareketi stanbuldaki Krdistan Teli Cemiyeti ileri gelenlerini de etkiler.
479

erif Paann
480
biraz nce bahsettiimiz gibi 5 Mays 1920 tarihinde
halifeye ve sultana olan balln ne srerek konferanstan ve Krt
temsilciliinden ekilmesi zerine
481
17 Mays 1920de Konferans Bakanlna
Krt Kulpleri adna telgrafla bavuran Seyyid Abdlkadir Krtlerin konferansta

476
erif Paann Ermenilerle yaknlamasna kar kan Krtlerin banda stanbulda etkin olan
Bedizzaman Said-i Krdi ve niversite hocalarndan Naim Babanzade geliyordu.Vakit
Gazetesinde Bedizzaman Said-i Krdi, Dava Vekili Ahmet Arif ve Binba Mehmed Sdkn 22
Aralk 1920 gnnde yaynladklar ortak bir yazyla erif Paay knyorlard: Drt buuk asrdan
beri slamn fedakar ve cesur taraftar olarak yaam ve dini geleneklere ball gaye bilmi olan
Krtler, henz beyz bin ehidin kanlar kurumadan, ilere geirilen yetimlerin, gzleri oyulan
ihtiyarlarn hatrlarn teessrle anarken islamiyetin zararna olarak tarihi ve hayati dmanmz ile
bar anlamalar imzalamak suretiyle dinlerine aykr hareket edemezler. Bu nedenle, Krt ulusal
vicdan bu gibi anlamalar imzalayanlar tanmadn ve emellerinin din ve milliyetlerini
birletirmek olduunu bildirilmesine arac olunmas.Bu yazdan sonra Krt erif Paa, Paristeki
Krt delegeliinden ekildiini Vakit gazetesine telgrafla bildirmiti.Mumcu, a.g.e, s.1415.
477
ke, Belgelerle Trk-ngiliz likilerinde Musul ve Krdistan Sorunu (19181926), s.76.
478
479
480
erif Paann Monte Karlodan gnderdii ve Peyam Sabah Gazetesinde yaynlanm olan
telgrafnda Saltanat ve Hilafete ballmdan dolay, Paris Bar Konferans nezdindeki Krt
delegelii bakanlndan istifa ettim szleri yeralmaktadr. Glda, a.g.e, s.160.
481
erif Paann Monte Karlodan mektub yazd Cavit Beyin gnlnde bu konuyla ilgili olarak
u satrlar yeralyordu: erif Paa, Krdistan istiklali iin alan muhalif evrelerle arasnda tilaf-
efkar olduu cihetle, murahhaslktan istifa ederek bu kararn hem Krtlere hem de konferans
riyasetine tebli etmi.Ayn yer.
137

temsil edilmemelerinden dolay burada alnan kararlarn Krtleri balamayacan
bildirdi.
482

482
a.g.e s. 179.
138

c) Krdistan Teli Cemiyeti ve Sevr Bar Antlamas

Emperyalist karlar neticesinde gerekleen I. Dnya avandan tilaf
Devletleri galip kmt. Malubiyete urayan taraf olan ttifak Devletleri tarafndan
imzalanacak bar antlamasnn artlarn belirlemek iin 18 Ocak 1919 tarihinde
Paris Bar Konferans toplanmt. 28 Haziran 1919 tarihinde Almanya ile Versay
Antlamasnn imzalanmasna kadar konferansn almalarnn ilk aylarnda
Osmanl mparatorluu ile yaplacak olan bar antlamasnn koullarnn grlme
ileminin geri plana braklmasndan dolay Sevr Bar Antlamas ancak 13,5 ay
sonra imzalanabilmiti.
483

Kendi dncelerine gre dnya zerinde bir bar dzeni kurmak isteyen
ngiltere, Fransa ve talyann temsilcileri Londrada ve San- Remoda toplanarak
eitli grmeler yapmlard. Trkiye ile yaplacak olan bar antlamasnn
koullarn tesbit etmek amacyla 12 ubat10 Mart tarihleri arasnda toplanan
Londra Konferansnda gelecekte yaplacak olan grmelerin adres yeri San-Remo
olarak saptanmt.
484

1826 Nisan 1920 tarihleri arasnda yaplan San-Remo Konferansna
ngiltere, Fransa ve talyann temsilcileri yer ald. Her devletin iki yeyle katld
San-Remo Konferansnda oluturulan komisyon Paris ve Londra Konferansnn
belirledii esaslara gre bir antlama metni hazrlayacakt. San-Remo
Konferansnda daha nce yaplan grmelerde saptanm, Trkiye ile yaplacak
olan bar antlamasnn ana ilkeleri
485
son halini almt.
486

483
484
Atatrk ilkeleri ve nklp Tarihi I,Trk nklbnn Hazrlk Dnemi ve Trk stikll
Sava, s.114.
485
San-Remo Konferansnda belirlenen bar artlar zetle yle idi:
ngiltere, Irak ve Filistinde; Fransa, Suriyede mandater olarak hak sahibi olacak, Gney ve
Gneydou Anadoluda Anadolu ilerine kadar uzanan talya ve Fransaya ait nfuz blgeleri
oluturulacak. ngilterenin koruyuculuu altnda bir Krdistan devleti kurulacak, Dou Anadolu
Ermenilere verilecek, zmir, Bat Trakya ve Dou Trakyann byk bir blm Yunanistana
verilecek, Boazlar uluslararas bir komisyonun ynetimine braklacakt. a.g.e, 115.
486
a.g.e, s.114.
139

tilaf Devletlerinin San-Remo Konferansnda alnan kararlar Osmanllara
duyurmak iin Osmanl mparatorluunu da konferansa armas zerine Osmanl
Hkmeti tarafndan grevlendirilen Tevfik ve Cemil Paalarla Reit ile Fahrettin
Beylerden oluan bu heyet 11 Mays 1920de Parise ulaarak bar artlarn
gsteren projeyi ald. Bu belgeyi Osmanl mparatorluu temsilcilerine vermekle
grevlendirilen Millerandn bir aylk bir sre ierisinde yazl olarak Osmanl
grnn bildirilmesini istemesi zerine gereken cevabn zamannda verileceini
sylyen Tevfk Paa ise inceledii bu proje hakkndaki grlerini bir mektupla
Sadrazam Damat Ferit Paaya iletti. Tevfik Paa mektubunda Bu projenin
benimsenmesiyle bamszln yok olacan, devletin ortadan kalkacan
vurgulamtr. Bunun zerine tilaf Devletlerine kar verilecek olan cevap Bakanlar
Kurulunda yaplan tartmayla belirlenip Padiahn onayndan geirilerek bar
konferansna sunulmasna ramen tilaf Devletleri bu muhtradaki istekleri kabul
etmediler. 22 Haziranda balayan Yunan saldrsnn baarl olmasndan da
umutlanmakla birlikte 7 Temmuzda toplanan konferansda Osmanl
mparatorluunun isteklerini reddettiler. Savan uzamasyla birlikte milyonlarca
insann ve servetin yok olmasna sebep olunduunu belirten tilaf Devletleri
belirlenen bu bar projesinin imzalanmas ya da reddedilmesi iin 27 Temmuza
kadar Osmanl Hkmetine sre tandlar.
487

tilaf Devletlerinin Osmanl heyeti tarafndan yazl olarak verilen cevapta
yer alan grleri kabul etmemeleri zerine Osmanl Hkmeti iin ya tasla olduu
gibi kabul etmek ya da etmemekten baka yol kalmamt. Metne olur demeye karar
veren gerek Padiah Vahdettin ile Sadrazam Damat Ferit Paa tek bana sorumluluk
almak istemedikleri iin konunun zel bir mecliste grlmesini uygun bulmulard.
Padiahn bir saltanat urasnn toplanmasn emretmesi neticesinde 22 Temmuz
1920 tarihinde Yldz Saraynda bu toplant gereklemiti.
488

487
a.g.e, s.115.
488
Uurlu, a.g.e, s.42.
140

Toplant ald zaman, nce bar taslana kar bir hkmet aklamas
okundu.
489
Metnin kabul edilmesi ya da reddedilmesi durumunda ortaya kan sorun
konusunda bir deerlendirme yaplan bu aklamada, taslak kabul edilirse Osmanl
Devletinin stanbulu da iine alan belirli snrlar iinde varln srdrecei
belirtiliyordu. nerilen koullar geri evrilirse, savan genileyecei, Osmanl
Devletine son verilecei ve topraklarnn tam olarak paylalaca ne srlyordu.
Bununla birlikte hkmet, Trakya, Boazlar, zmir gibi nemli konularda deiiklik
yaplmas iin bir kere daha tilf devletlerine bavurulmas grnde olduunu
aklyordu. Hkmetin bu yazsnn okunmasndan sonra Pariste bulunan Osmanl
temsilcisi Reid Beyden gelen iki telgraf raya katlanlarn bilgisine sunulmutu.
Bu telgraflarn birinde, tilf devletleri antlama tasla kabul edilmezse stanbulu
Trklerden alacaklar bildiriliyordu. Bu bilgiler verildikten sonra Sadrazam Damat
Ferit Paa ksa bir konuma yaparak durumu zetlemi ve raya katlanlarn
grlerini bildirmelerini istemiti.
490
Bunun neticesinde katlan yelerden Rza Paa
dnda herkes antlamann imzalanmas ynnde gr bildirmesi zerine Hadi
Paa, Rza Tevfik ve Reat Halisden oluan bir heyet antlamay imzalamak iin
Fransaya ait Demokrasi adl Fransz bir Harp gemisiyle yola kt.
491

Paris yaknlarndaki Sevr ( Svres ) Kenti'nde Osmanl mparatorluu ile
ngiltere, Fransa, talya, Japonya, Belika, Yunanistan, Romanya, Polonya,
Portekiz, ekoslovakya Yugoslavya, Hicaz ve Ermenistan arasnda 10 Austos
1920 tarihinde imzalanan bu antlama 433 maddeden oluuyordu. Amac yalnz
Osmanl mparatorluunun ykln resmen formle etmek deil, ayn zamanda
Trkiyeyi de paralayarak bir yar smrge durumuna dntrmek olan antlamada
ngilizler tarafndan belirlendii ak olan bir dzen ierisinde bata Ermeniler ve

489
Yldz Saraynda, padiahn huzurunda toplanan ( 22 Temmuz 1922 ) bu raya, Veliaht
Abdlmecit ve sadrazam Damat Ferit Paa dnda tannm politikaclar katlmt: eyhlislm
Drrzade Abdullah, nazrlardan Mehmet Said, Hseyin Remzi, Read ve Osman Sabri; ray Devlet
Reisi Edhem, Ayan Reisi Tevfik Paa, eski sadrazamlardan Ahmet zzet Paa, AliRzaPaa veSalih
Paa; Mir Fuat, Zeki Paa, mer Rd Paa, Osman Paa, Rza Paa, Sleyman Hadi Paa, zzet
Fuad Paa, Kzm Paa, Mustafa Nuri Paa,Nuri Paa ve Aristidi Paa;Abdurahman eref, Rza
Tevfik Rfat, Adil, Seyit Abdlkadir, Abdlhak Hamid, Mustafa Savfi, Tevfik, Hamdi, Mustafa Asm,
Zeynel Abidin vb.a.g.e,s.42-43.
490
a.g.e, s.4344.
491
Atatrk ilkeleri ve nklpTarihi I,Trk nklbnn Hazrlk Dnemi ve Trk stikll
Sava, s.115.
141

Krtler olmak zere baz blge halklarnn sorunlarna da deinilmekteydi.Antlama
hkmleri uyarnca zmir Trkiyeden alnarak Yunanistana balanyor, stanbul ve
anakkale boazlarnn denetimi uluslararas bir komisyona veriliyor, Trkiyenin
Avrupada kalan topraklarnn snrlar belirleniyor, karasular iindeki btn adalar
braklmas ngrlyor, silahl kuvvetlerinin asker says en alt dzeye indiriliyor ve
baka hkmlerin yan sra lkenin ekonomik tesisleri zerinde dorudan bir gzetim
kuruluyordu. Trkiye eski Osmanl vilayetlerinin manda sistemi ya da byk
devletlerin dorudan ynetimi altna girmesini ngren btn kararlar kabul
ediyordu.
492

Osmanl mparatorluunu paralamay hedefleyen Sevr Antlamasnn dier
bir nemli boyutu ise Krt meselesine maddelerinde
493
yer vermesiydi.Ermeni
meselesine de deinen antlamada bu konunun ele alnmas srasnda Krt
meselesine de bir kez daha deinen 88.-93. maddelerde kurulmas ngrlen ( 88.

492
Ahmed, a.g.e, s.316317.
493
Krdistan
Madde 62-Fratn dousunda, ilerde saptanacak Ermenistann snrnn gneyinde ve 27. maddenin
11/2 ve 3. fkralarndaki tanma uygun olarak saptanan Suriye ve Irak ile Trkiye snrnn kuzeyinde,
Krtlerin sayca stn bulunduu blgelerin yerel zerkliini, ibu anlamann yrrle
konulmasndan balayarak alt ay iinde, stanbulda toplanan ve ngiliz, Fransz ve talyan
hkmetlerinden her birinin atad yeden oluan bir komisyon hazrlayacaktr. Herhangi bir
sorun zerinde oybirlii olmazsa, bu sorun komisyon yelerine, bal bulunduklar hkmetlerine
gtrlecektir.Bu plan, Sryani- Geldani ile, bu blgelerin iindeki teki etnik ve dinsel aznlklarn
korunmasna ilikin tam gvenceler de kapsayacaktr;bu amala ngiliz, Fransz, talyan, ranl ve
Krt temsilcilerinden oluan bir komisyon incelemelerinde bulunmak ve ibu antlama uyarnca,
Trkiye snrnn ran ile birlemesi durumunda Trkiye snrnda yaplmas gerekebilecek
dzeltmeleri kararlatrmak zere bu yerleri ziyaret edecektir.Glda,a.g.e,s.176.
Antlamann 63.maddesinde unlar ngrlmektedir:
Trk Hkmeti bu vesileyle 62. maddede belirtilen her iki komisyonun kararlarn kendisine yazl
olarak bildirilmesini izleyen ay iinde onaylamay ve yerine getirmeyi kabul etmektedir.Ahmed,
a.g.e, s.318.
Madde 64. bu antlamann yrrle konuluundan bir yl sonra, 62. maddede belirtilen
blgeleredeki Krtler, bu blgelerdeki nfusun ounluunun Trkiyeden bamsz olmak
istediklerini kantlayarak Milletler Cemiyeti Kongresine bavururlarsa ve konsey de bu nfusun
bamszla yetenekli olduu grne varrsa ve bu bamszl onlara tanmay Trkiyeye salk
verirse, Trkiye, bu tavsiyeye uymad ve bu blgeler zerinde btn haklarndan ve sfatlarndan
vazgemei imdiden ykmlenir. Glda, a.g.e, s.176.
Byle bir feragata ilikin ayrntl hkmler balca tlaf Devletleri ile Trkiye arasnda yaplacak
ayr bir anlamann konusunu oluturacaktr.
Byle bir feragat gerekleirse ve gerekletii zamanda, balca tilaf Devletleri Krdistann
imdiye kadar Musul Vilayeti iinde saylan kesiminde oturan Krtlerin sz konusu bamsz Krt
Devletine katlmasna itiraz etmeyecektir.Ahmed, a.g.e, s.318319.

142

Madde ) zgr ve bamsz bir Ermeni Devletinin Erzurum, Trabzon, Van ve Bitlis
Vilayetlerinde Trkiyeyle olan snrn belirleme, yine bu snra bitiik Trk
topraklarnda askerden arndrlacak blgeleri bildirme yetkisi ( 89. madde ) Bakan
Wilsona verilmiti. Ermenistan zerindeki manday kabul etme isteinde olan ve
ayn zamanda Amerikan finans evreleri tarafndan desteklenen Bakan Wilson
tarafndan Kasm 1920de belirlenen sz konusu bu snr
494
Karadeniz kysndaki
bir noktadan balayarak Erzincan, Mu, Bitlis ve Van Glne kadar uzananmakla
birlikte bu haliyle sava yllarnda Rus ve Trk kuvvetlerini ayran hatta denk
dmekteydi.
495

Krdistan Gazetesinin 7. saysndaki habere gre erif Paa ve
beraberindeki Krt heyetinin Pariste Krtlerin isteklerini dile getirirken, btn bu K
giriimlere ramen Krtler
496
btnsel olarak honut kalabilecekleri bir sonu
alamadklar Sevrin siyasi kararlarndan pey heyecan duymayacaklard.
Ermenistanla oluturulmas istenen snrlarn belirgin olmamas, Krdistan
illerinin Ermenistan snrlar iine alnmak istenmesi endielerin asl kaynan
oluturmaktayd.
497

494
Ayn Senenin sonbaharnda Mttefik kongresine Wilson tarafndan sunulan Ermenistann snr
ise Trabzon ve Giresun arasnda, Giresunun 20 kilometre dousundan balayarak, Dersimin dou
eteklerine, Erzincann 20 kilometre batsna kadar inip sonra Erzincann gneyinden Bingl
dalarnn gney eteklerine varr. Surp-Garabet dolaylarndan gneye doru Sasun sradalarnn
kuzey tepelerinden geer ve Bitlisin 20 kilometre gneyinden devam ederek ran snrna ular. Bu
snrlar iinde kalan Osmanl Ermenistan ve Kafkas Ermenistan, Birleik ve Bamsz bir devlet
oluturuyordu. Kafkas Ermenistan ksmnn kuzey ve dou snrlar ise ya Rusya ile ya da dier
bamsz Kafkas Cumhuriyetleri ile sulh mdahalelerinin imzalanmasyla nihai bir duruma
geecekti. Sasuni, a.g.e, s.178179.
495
496
23 Eyll 1920 tarihli raporunda Rayn ( ngiliz Yksek Komiserliinde grevli siyasi memur ) bu
konuya u ekilde deiniyordu: Ancak unu da hatrdan karmamz gerekir ki, Krtler u sralarda
Krdistana tannan snrlarn dar tutulmas ve topraklardan bir ksmnn da Fransz blgesi olarak
ayrlmas ve ayrca Ermenistanla snrlarn belli olmamas sebebiyle gayr memnun
bulunmaktadrlar. Btn Krtleri birletiren tek ey, blgelerinin Ermeni egemenliine braklmas
fikrine kar duyduklar nefretine Amerikallara da Dou ilerinin acemisi ve fanatik Hristiyan
taraftar gz ile baklmaldr. Glda, a.g.e, s.168.
497
a.g.e, s.167168.
143

Sevr Anlamas Krtler arasnda yank bulurken
498
bu antlama zerine
Krdistan Teli Cemiyetinde Seyyid Abdlkadir Efendi bakanlnda geceli
gndzl tartma ve mcadeleler devam ediyordu.
499
Krdistan Teli Cemiyeti
heyeti o sralarda Ermenilere sz verilen Krdistandaki topraklar zerinde Krtlerin
hak sahibi olduklarn; bu blgelerde kurulmas dnlen Ermenistann Krtleri
derinden etkileyeceini sk sk Batl devletlerin temsilciliklerine izah etmiti.
Krdistandaki nfus younluunun Ermenilerden ziyade Krtlerde olduunu eitli
lkelerin siyasi temsilciliklerine yaptklar ziyaretlerde her zaman dile getiren Krt
heyetinin bu tr isteklerinin ihmal edilecei kukusunu srekli tamalarndaki asl
neden emperyalistlerin Ermenilerle olan ilikilerinden kaynaklanmaktayd.
500

Sevinle karlad antlamay tilaf Devletlerinin bayraklar altnda ve
ulusal marlar arasnda imzalayan; bakentin minarelerinden grlebilen yrelerin
tesinde hibir otoritesi olmayan padiah hkmetinin yani Damat Ferit Paa ile
kabinesinin vatana ihanetle sulanmas doald. Her ne kadar padiahn
imzalamaya
501
cesaret edemedii, sk ynetim ve askeri sansrn henz
kaldrlmad bakent stanbulda, bu ehirde dahil olmak zere eitli blgelerde
gsteri ve toplantlarn dzenlenmesine yol aan Sevr Antlamasnn batan kmaza
girmesinde esas neden olarak Damat Feridin istifa etmek zorunda kalmasnn yan
sra byk devletler arasndaki gerekte kk halklar madur eden kar atmas
gsterilebilirdi.ok gemeden Fransz basn maddelerini eletirdii antlamann
imzalanmasndan birka ay sonrada Fransz hkmetinden Sevrin bir kez daha
gzden geirilmesini istedi. Belgeyi resmen onaylayan tek devlet olmasna ramen

498
Kamuran Ali Bedirhan 1958 ylnda Sevr Antlamasyla ilgili olarak yle yazmt :
Yzylmzn son eyreinde tamamlanan bu antlama Krt halkna birlik ve bamszlk hakk
salamtr ;bu antlama uzun sreli abalar ve ar bedeller sayesinde elde edilmitir. Bu
antlamann hi bir zaman yaama geirilmemesine karn onun moral gc yeni faktrler
salamtr. Biz, kendi geleceini belirleme ilkesi temelinde Birlemi Milletlerce kabul edilmi olan,
insann var olma haklarna deinen kendi ynetimini tayin etme hakkna, moral ilkelere sahibiz.
499
Dersimi, a.g.e, s.94.
500
Glda, a.g.e, s.162.
501
eitli yazarlar tarafndan 10 Austos 1920 tarihinde imzalanan Sevr Bar Antlamasnn
imzalayclar arasnda Krdistan Teli Cemiyeti Reisi Seyyid Abdlkadirin de bulunduuna dair
iddialar ortaya atlmtr. Halbuki resmi antlama metninde Hadi Paa ile Rza Tevfik, Bern
Bykelisi fevkalade temsilcisi Reat Halis Beyin imzalar bulunmaktadr. Atatrk ilkeleri ve
nklpTarihi I,Trk nklbnn Hazrlk Dnemi ve Trk stikll Sava, s.115.
144

ok abuk tutum deitirerek imzasna sahip kmayan talya maddelerin
uygulanmas iin eski Osmanl blgelerine bir tane bile asker gndermeyeceini
syledi. Antlamann Amerikan siyasal evrelerinde de kaytsz olarak kabul
grd srada baarl olan Milli Mcadele Hareketinin yeni Sovyet ynetimiyle
ilikilerinin gelimesinden rahatszlk duyan taraflardan biri olan ngiltere geri adm
att. ngiltere, Fransa ve talya dileri bakanlarnn Paristeki bir toplantsnda
(Ocak 1921) Sevr Antlamasn gzden geirmek zere dzenlenmesine
kararlatrdklar Londra Konferansnda 62.-64. maddeler bir yana braklrken
bsbtn bu oyunun dna kartlan Krtlere 24 Temmuz 1923 tarihinde imzalanan
ve Sevrin yerini alan Lozan Antlamasnn 143 maddesinde ise hi yer verilmedi.
502

Churchill, Sevr Antlama artlarnn yorumunda Krtlerden
bahsetmemektedir. Sevrde zmlenmi Krt problemine yakn problemlerin
deerlendirilmesinde de Churchill olduka phelidir: ngiltere Filistin ve
Mezopotamya zerindeki ar manda iini kendi zerine almal, Ermeniler ise
Birleik Devletlerin kanad altnda yer almaldr. Paris Bar Konferansnn resmi
tarihinin yazarlar Sevr Antlamasnn Krtlerle ilgili koullarn yorumlarken her
eyi bir cmleye sdrmlardr: Krdistan, rann snrlar yararna olas bir
seferberlik imkanna sahip zerk bir hkmet olmutur. Trkiye ve 1920 yl
antlamalarna bal haritada Krdistann ad bile yoktur ve onun nerilen
snrlar hi bir ekilde belirtilmemitir. Sevr Antlamasnn Krdistanla ilgili
maddelerinin ciddiyet tamamakta olduunu belirten yazarlar hakl bir yargya
varmaktadrlar.
503

Genelde ok laf etmekten holanan Lloyd George, Sevrin Krtlerle ilgili
maddelerinde Krtlerle alakal herhangi bir deerlendirme yapmadan fikrini beyan
etmitir: Bir yl iinde Trkiyeden ayrlma hakkyla birlikte Krdistana yerel bir
zerklik verilmitir. Bamsz Ermenistan devleti bandan beri mitsiz bir proje
olmu; bu yzden Amerika onun savunmasn zerine almay reddetmitir. Baka
bir deyile, eski Britanya babakan Sevr Bar Antlamasnn herkese bilinen

502
Ahmed, a.g.e, s.320321.
503
145

mtsiz bir proje olduunu itiraf etmitir. Fakat o da byle bir projeye Krt
bamszl projesini dahil etmeden gemitir.
504

O gn yaayanlarn ve aratrmaclarn olduka dikkatini eken ey
Sevrin Krtleri ilgilendiren maddelerinin asl konusunu o dnemde byk bir
gncellik kazanm olan Musul sorunu oluturmasdr.
505

Bununla birlikte Sevr Antlamas ierisinde Musulun kaderi kesin olarak
belirlenmemiti. Fransa, San-Remoda Musuldan dolayl olarak vazgemi veya
kaybetmitir, ama ngilterenin etki alannda bulunan Mezopotamyadan ve oradaki
kendi haklarndan ak bir biimde vazgememitir. Bu tanma ve haklarndan
vazgeme, 20 Aralk 1920deki nasyann manda blgelerindeki snrlarn tespiti ile
ilgili ngiliz-Fransz antlamasnda ak ifadesini bulmutur. Bu (10 Austos
1920deki ) Sevr Bar Antlamasnda Britanyann bak asnn ak ifadesini
almasndan sonra olmutur. Fakat Sevr Antlamasnda bu sorunla ilgili baz
uyumazlklar kalmtr.
506

Sevr Antlamas hi kukusuz Krt Meselesi asndan ok nemli bir
dnm noktas olmutur. Tarihte ilk defa olarak bir diplomatik belge, Krt
unsurunun hkim olduu blgeler iin bir mahalli zerklik ngrrken bylelikle o
tarihten bu yana problemin uluslararas bir nitelik kazanmas kesinlemitir.

Yazar M.S. Lazareve gre ortaya konulan yarg temelinde Sevr Bar
Antlamasnn Krt veya Krtlere yakn maddeleri nemsizbir deere sahiptir
veya en iyi ihtimalle diplomasi tarihinde sadece bir iz brakmtr demek doru mu
olacaktr? Doru olmayaca bilinmektedir. Her eyden nce bu maddeler, Byk
Britanyann Yakn Dou politikasndaki belirgin bir ynelimini yanstmtr, bu

504
Ayn yer.
505
Howard yle demektedir: Krdistanla ilikide Musul ok sayda Krd topraklarnda
barndrmasyla nemli bir konuma sahiptir. Bu yzden Musul corafi adan da Krdistan zerinde
hkm srmektedir.Musulu kaybetmek hi bir ekilde Britanya emperyalistlerinin iine gelmiyordu.
Sevr arifesinde Musulun fethedilmesinin aleyhinde olan Daily Cronical in u() ileri srdn
hatrlayalm: Mezopotamyann kuzeyi, zellikle Musul ve onun evresi iklim asndan snr
ordularnn konaklamas iin olduka elveriliydi. a.g.e, s.186.
506
a.g.e, s.186187.
146

yneliminin genelde Trk blm zellikle de Krt ve Ermeni blmlerinin
ortaya km olmasna karn dier yaklamlarnda ksmen baarl olmu ve bu
blgedeki duruma gnmze kadar gelen uzun srekli bir etkide bulunmutur. Sevr
Antlamas iinde Musulun adnn gemesi de hi ara sra olan bir ey deildir,
dolayl bir sreklilie sahiptir. ngilizTrk ilikilerinin nemli bir yap
elementidir.
507

Genel olarak bakldnda Sevr Antlamas, William Eagletonn
szleriyle,daha imzaland anda l domu bir metinden baka bir ey deildi,
nk tarih Mustafa Kemal tarafndan farkl bir biimde yazlmaktayd.
508

Mustafa Kemalin nderliinde kurulan Ankara Hkmeti Sevri geersiz
sayacak ve balam olan Ulusal Kurtulu Savan srdrecektir.
509

507
a.g.e, s.187.
508
509
Kabacal, a.g.e, s.27.
147

3. Milli Mcadele Dneminde Krdistan Teli Cemiyetinin Yabanc
Devletlerle Olan likileri

a) Krdistan Teli Cemiyeti ve ngiltere

Her eyi kendisinden beklenilen ve dnyann en byk devleti olarak her
eye kendisi karar verebilen, Osmanl mparatorluunu yenebilen tek devlet olan
ngiltere
510
bunlarn yan sra ran ve Arap lkelerine de egemendi. Bu nedenle Krt
nderleri geleceini ona balyordu. Krdistan kurma konusunda hep ihtiyatl
davranan ve bir ara Seyyid Abdlkadir ve bakalarn Krt szcs olarak Londraya
davet etmeyi dnen ngiltere
511
bu konuyu telgrafla Dileri Bakanl araclyla
26 Mart 1920 tarihinde stanbuldaki temsilcisine sorsa da bunu uygulamaya
koymad.
512

Wilson Prensiplerinden yararlanan ve ngiliz entrikalaryla kkrtlan
Krtler de zerk veya bamsz bir Krdistan isteinde bulunmaya baladlar.
stanbulda kurulan Krt Komitesine mensup Ayan yesi Seyyid Abdlkadir
bakanlndaki bir kurul, ngiliz Yksek Komiserlii siyasi memurlarndan Andrew
Ryan ziyaret ederek, Krtlerin o sralarda Ermenilere sz verilen Dou illerindeki
topraklar zerinde haklar olduunu ve bu blgelerde nfusun ounluunu tekil
ettiklerini bildirip Krt emellerinin ihmal edilmesinden duyduklar kayg
belirtiyordu. Bu grme ile ilgili olarak ngiliz Yksek Komiseri Amiral Calthorpe,
5 Ocak 1919da Dileri Bakan Arthur J. Balfoura gnderdii yazda, kurul
mensuplarnn zerk bir Krdistann snrlar konusunda kark grleri olduunu,
genellikle Trk Ermenistan olarak bilinen tm blgeleri, Beyazt dolaylarnda
bulunan ve eskiden Rusyaya ait olan baz toprak paralarn ve snrn ran

510
Krtlerin durumlarn iyi incelemeden herhangi bir politika sergilemeyen ve bu nedenle Krt
istemleriyle gerektii lde ilgilenen ngilterenin bu durumunu Constantinople Yksek
Sekreterliinin ngiltere Dileri Bakanllna yazd, 29 Mart 1920 tarihli mektup gsteriyor:
Krtlerin byk ounluu bir d iktidarn hkm altna girmekten baka bir ey beklemiyor,ok az
aa ve eyhlerinden daha yukarya bakyor, Krdistann dnda eetilen ve blc fikirler savunan
kk saydaki Krt ise nfuzlarn nemlerini abartmaya meyillidirler.Kutlay,a.g.e,s.315-316.
511
28 Kasm 1919 gn Mr. Krdistandan Londraya gnderilen raporda unlar yazlyor:-
Krtlere her ne kadar inanmasak da onlar kullanmamz karlarmz gereidir.Mumcu, a.g.e, s.24.
512
Ayn yer.
148

ksmnda, Lzistann gneyine kadar uzanan lkeleri istediklerini; bununla birlikte
snrlarnn saptanmas ilemini Bar Konferansnn adil kararna brakmay ye
tuttuklarn bildiriyor. Krt meselesini tantmak amacyla Avrupaya temsilci
gndermek iin kendilerine izin verilmesini istediklerini ekliyor; u grleri dile
getiriyordu :

Dou Anadolu sorununun zmlenecei son aamada Krt unsurunun hak
iddialar ihml edilemez. Onlarla Ermenilerin hak iddialar badatrlmazsa, gelecek
olaylarn tohumu atlm olacaktr. Gemite Krtler, Ermenilerin bask altnda
tutulmasnda ara olarak kullanmlar, fakat Trk ynetimi altnda kendileri de
sknt ekmilerdir.
513

Amiral Calthorpe, yazsna devamla, sz konusu Krt kurulunun ngiliz
Yksek Komiserliine 2 Ocak 1919 tarihli uzunca bir andr verdiini bildiriyordu.
Molla Said
514
, Mustafa Paa, Emr Bedirhanzade Emin Ali ve dier kimseler
tarafndan imzalanan bu andrda, Krt rknn tarihinden sz ediliyor, bamszlk ve
kendi kaderini izme ( self-determinasyon ) konusundaki dilekleri hakl gsterilmeye
allyor, Svas, Ankara, Konya, Halep ve Adana illerindeki nfusun bir ksmnn;
Erzurum, Van, Bitlis, Harput, Diyarbakr ve Musuldaki nfusun ezici ounluunun

513
Uurlu, a.g.e, s.4749.
514
Prof Dr. Salhi Sonyel, Kurtulu Sava Gnlerinde ngiliz stihbarat Servisinin Trkiyedeki
Eylemleri adl eserinde sz konusu bu muhtrada imzas olan Said Mollay ngiliz Muhipleri
Cemiyetinin kurucularndan olan Said Molla olarak dnmtr.Halbuki yaptm aratrmalarda
ngiliz Muhipleri Cemiyetinin kurucusu olan Said Mollann Krdistan Teli Cemiyetine ye
olmamakla birlikte cemiyetin faaliyetlerinde de aktif olarak rol almadn anlam bulunmaktaym.
Ancak bu durum Krdistan Teli Cemiyeti ile ngiliz Muhipler Cemiyetinin aralarnda hibir
ilikinin olmadn gstermez. rnein Said Mollann u mektubu bu duruma aklk getirmesi
bakmndan olduka nemlidir.
Aziz stadm:
Krt Teli Cemiyetindeki samim dostlarmzla grdm. Yeni geldiklerinden, birka gn sonra
verilen tlimat dairesinde tertibat ittihaz edeceklerini, yalnz Krdistana gnderilecek muhtelif
arkadalar iin byk bir tahsistn vcuduna ihtiya olduunu sylediler. ( D. B. R. 3/141 )den
gelen mektubda irae ettiler. Urfa, Ayntab, Marada Franszlar aleyhine lzumundan fazla tahrikt
yapdklarn ve Kolordu Kumandannn tkib ettii siyset-i leyyine hilfna ahaliyi imle ettikleri
mndericdir. Kabine Riysetine Zeki Paann getirilmemesi hakknda beyan olunan mtlea doru
deildir. Bu zat, Krtler zerinde hkimdir. Eski Ermeni ktali unutulmudur.Sizce vrid mtalea ,
herhlde bugn iin nbemevsimdir. Bunu, icabnda tevil etmek mmkndr. Himmet-i stdnenize
her dakika muntazrz. Kardaki vakay dierlerine de vermeye alyoruz. htirmt- ciznemi
takdim ederim. Tevetolu, a.g.e, s.88.
149

Krt olduu, tm tarafsz gezmenlere atfen ne srlyordu. Andrda ayrca
unlar isteniyordu :

1.Krtlere, snrlar coraf olarak saptanm bir lke verilmelidir;
2.Balaklarn Arap, Ermeni, Asuri, Keldani vb.kk aznlklara yaptklar
muameleden Krtler de yararlanmaldr;
3.Krtlere ngiliz mandas altnda zerklik verilmelidir.
515

Mezopotamyadaki ngiliz igal kuvvetleri komutan iinde Seyyid
Abdlkadir, Seyyid Tahann kardei, Dr.Abdullah Cevdet ve Sleyman Nazifinde
bulunduu bir rgtn
516
Gneydou Anadoluda bamszlk amalayarak
stanbulda da tekilatlanmaya gittiini ve bunun yan sra Bedirhanlarn Mardin,
Diyarbakr ile stanbulda ok etkili olduunu Hindistan Bakanlna bildiriyordu
Mezopotamyadaki igalci kuvvetler yre halkn kendi etkileri altna sokmak iin,
stanbulda kurulan rgtler ile Osmanl Hkmetinden gelecek olan bir harekete
umut balasalar da dileri onlarn tam tersini dnyordu. Pariste Ermenilerin

515
Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, Cilt I,s.27.
516
FO 371/4191 9 Nisan 1919
GZL
Mezopotamya Genelkurmayndan
stanbul Yksek Komiserliine

nderlerinin eyh Abdlkadir ve Doktor Abdullah Cevdet olduu Krt Ulusal Komitesinin
temsilcileri, airetleri, ngiliz boyunduruunu reddetmeye ve Trk Hkmranl (korunmas-n. )
altnda bamszlklarn ilan etmeye aran bir mektupla birlikte, 25 Mart civarnda Sleymaniyeye
gitmek zere Musul zerinden getiler.( ) Abdlkadir ve Doktor Cevdetin acilen stanbuldan
uzaklatrlmalarn neririm
FO 371/4191 Belge No:59057
Amiral Calthorpeden, stanbul 16 Nisan 1919

13 Nisan 1919
4121 sayl telgrafnz ve nceki yazmalarmza ilikin olarak

Her ne olursa olsun, buradaki Krt unsurlarnn hangilerinin kesinlikle Trk yanls ve ngiliz kart
olduklar konusunda emin deilim. Kesin olarak bilmememe ramen Abdullah Cevdet ve Sleyman
Nazif gibi kiilerin Trk karlar iin altklarna kolaylkla inanabilirim. te yandan- her ne kadar
Senato Bakanysa da-Abdulkadir, bana yaptklar bavurularnda Krtlerin bamszln ve
zalimane Trk hakimiyetinden kurtulmay talep eden Krt Komitesinin bakanln yapmaktayd.
Yaknlardaki bir grmede, kendisine ngiliz mandasndaki Hicaz Kralnnkine benzer bir
pozisyonun verilmesini istediini ima etti. Mesut, a.g.e, s.29,35.

150

dnda farkl bir etnik hareketle karlamak istemeyen ngiltere gerek
diplomatlarnn gerekse Dileri Bakan Lord Curzonun stanbula yollad bir
telgrafta yukarda ad geen ahslarn nderliindeki bir hareketi desteklemediini
ortaya koyuyordu. lerde dilerinin de kukularn dorulayan stanbul merkezli bu
Krtlk hareketinde Hristiyan zellikle de ngiliz dmanl grlecekti. Mardin
ve Diyarbakrda da ubeler aarak Jn Trk metoduyla bror datan rgt
mensuplar Halep, Nusaybin, Cizre, rnak ve Musula szarak ngiliz aleyhtar
faaliyetler de yapmlard. nceleri baarl grdkleri bu hareketin sonularn
birka igalci subayn vurulmasndan sonra daha iyi deerlendiren ngilizlere gre
Msrda Sreyya Bedirhan ile temasa geen bu hareket bir an evvel genel
merkezleriyle birlikte datlmazsa Musulda kendilerini zor bir duruma
drebilirdi. Bu sebeple ngilizler rgtn kertilmesi ve Abdullah Cevdet ile
Seyyid Abdlkadirin stanbuldan srlmesi gerektiini syleyerek bar
konferansnn Ortadouya bir komisyon gndermesiyle kendi isteklerinin dnda bu
tr dman akmlarnn dzenlemelere kavumasn istemiyorlard.
517

Seyyid Abdlkadiri ciddiye almayarak asl tehlike olarak Sleyman
Nazifin banda olduu Mdafaa-i Hukuk Cemiyetini gren Calthorpe, bu cemiyete
kar Abdlkadir ve olunu kullanmay dnmekle kalmyor ayn zamanda
Dilerine yazarak hkmetinin Gneydou Anadoluya ynelik bir politikasnn
var olup olmadn da soruyordu. Coltharpeun karsnda bulunduu Ermeni ve
Krt iddialarna yant olarak nasl bir tavr taknmas gerektiini soran yazsna
Hindistan Bakanl ise Gneydou politikasndaki kararszl gizlemek istercesine
yeni bir talimat vermenin gereksiz olduunu vurguluyordu.
518

ngilizlerin Krtlk hareketiyle ilgili olumsuz tutumundan haberdar olan
Seyyid Abdlkadir banda olduu hareketin bir ngiliz aleyhtarl niteliinde
olmadna inandrabilmek iin 15 Nisanda Ryan ziyaret etmi ve gerekirse bir
ngiliz subay ile Gneydou Anadoluya gidebileceini ifade etmitir. Sunduu bu

517
ke, ngiliz Ajan Binba E.W.C. Noelin Krdistan Misyonu(1919), s.2223.
518
a.g.e, s.26.
151

teklifin
519
Londra tarafndan kabul edilmedii takdirde rgtn liderliinden
ayrlabileceini ancak bu durumun ngiltere asndan katlanlmas gereken bir olay
olduunu syleyen Abdlkadir
520
Ermenilerin tarafndan ynetilmeye raz olmayan
mslmanlarn ngilizlerden bu konuda garanti almadklar srece Trklerle ibirlii
yapabileceklerini belirtti.
521

519
Seyyid Abdlkadirin o dnem sunmu olduu bu teklifi ilerleyen zamanlarda gerekletirmi
olduunu 24 Austos 1920 tarihli Elcezire Cephesinden Nihadn Diyarbekirden gnderdirmi olduu
bir ifreden anlyoruz: Devlet-i aliyye aleyhinde propaganda yapmak zere bir mddetten beri
Musulda bulunmakda olan ayandan Seyyid bin Abdlkadir Efendinin mntkamza gemek zere
hareket itd istihbar edilmidir.Muma ileyhin mntkamza girmesi halen caiz olmayacandan her
ne suret ve vasta ile olursa olsun mntkada ahvali ve harekat hakknda haber alnmaa gayret
idilerek tevkife ve ayed tevkif idilemeyecek bir vaziyetde bulunursa alarak hemen malumat virmee
itina itmelidir.Bu babda geid mahallerine dahi en ufak kylere varncaya kadar azamiyle esasl
istihbaratta bulunulmas ve muma ileyhin mntkamza mrur- teebbsde bulunmas halinde
behemahal tevkifinin temin idilmesini emr iderim. ATASE, Kutu No:916, Gmlek No:316, Belge
No:1371
520
FO 371/4192 Belge No:126007
6 Eyll 1919
GZL
Orta-Dou Meseleleri zerine ubeler- Aras Konferans

Ayn gn stanbul Yksek Komiseri Bay Ryan ile Abdlkadir arasndaki bir grmeyi
bildirdi; grmede Abdlkadir, olunun Krdistana gnderilmesi projesini geersiz klacak bir
bahane olarak Trk hkmetinin Anadoluya bir heyet gnderdiinden yaknd. Eer ngiltere
blgede dzeni salamak istiyorsa, oraya gitmeyi kendisinin zerine alabileceini veya bir ngiliz
grevlinin eliinde bir temsilci gnderebileceini ve tatminkar bir sonucu da garanti ettiini belirtti.
Krtlerin Ermeni hakimiyetine braklmas durumunda karklk beklemektedir. Yksek Komiser,
Abdlkadir ve Abdullah Cevdeti Trk-kart mutalalar protestolarnda samimi bulmaktadr.
Badat Yksek Komiseri ayn gn, Abdlkadirin yeeni eyh Tahann Badat ziyaret
etmeye ekinmesinden dolay, kendisinin eyh Tahaya, gelmesine izin verdiini ve syleyeceklerini de
dinleyeceini bildirmi olduunu belirtti.Yksek Komiser, Mardin ileri gelenlerinin Abdlkadir ve
Bedirhanlardan Krdistanda Krt propogandasnn yaygnlatrlmas yolunda telgraflar aldklarn
da bildirdi ( )

stanbul Yksek Komiseri, dzeni salama misyonuyla Sadrazamn, Abdlkadirin
Krdistana gitmesine izin vermek istediini telgrafla bildirdi ( )
Ayn gn Badat Sivil Komiseri, Abdlkadirin uzun sredir Krdistandan uzak kalm
olmas ve yeeni eyh Tahayla kt ilikide olmalar sebepleriyle, 42. boylamn batsndaki Krt
blgeleriyle snrlamad takdirde, Abdlkadirin gezisinin hibir yarar olmayaca grn ifade
etti.( ) stanbul Yksek Komiserinin sunduu seeneklerin ncsnn uygulanmas gerektiin;i
ve arlkla Krt olan blgelerde Ermeni hakimiyetinden imtina edileceini ve bir af karlaca
yolunda garanti verilmesini nerdi.Bu politikann yrtlebilmesi iin Krt meselesiyle mmkn
olduunca tek bir merkezden alakadar olunmas gerektiini belirtti ; buna bal olarak Fratn
dousundaki tm blgelerden Majestelerinin hkmeti adna-Msr kuvvetleri komutanln ve
stanbul Yksek Komiserliini tam olarak bilgilendirecek ekilde-kendisinin yetkili klnmasn
nerd.Bir af karlmas;Krtlerin geni zerk guruplar oluturmas ; Krtlerin Ermeni veya Nasturi
hakimiyeti altna sokulmamalar;ve Majestelerinin hkmetinin Iraka salad maddi destein
aynsn salamas artlaryla ngiliz mandasndaki bir Krdistann kurulmas iin mmkn olan her
ekilde yardma hazr olduunu belirten eyh Tahayla grmtr. Mesut, a.g.e, s.8486.
521
ke, ngiliz Ajan Binba E.W.C.Noelin Krdistan Misyonu (1919), s.2526.
152

Yine bu grme esnasnda Seyyid Abdlkadirin ngiliz mandas altnda
zerk bir Krdistan kurulmasnn olanaklarn aratrmas zerine ngiliz Yksek
Komiseri Amiral Calthorpe, Krt meselesi konusunda tutumunun ne olacan ngiliz
Hariciyesinden soruyordu. Pariste bulunan Dileri Bakan Bolfourla temasa
geen Hariciye, ondan 5 Mays 1919da u neriyi alyordu: Krtlere rahat
oturmalar ve her trl kkrtma hareketinden kanarak Paris Bar Konferansnn
karalarn beklemeleri salk verilmelidir. Ayrca Amiral Calthorpea gnderilecek bir
telyazsyla, alc bir politika uygulanmayacana ve Krt karlarnn
konferansta ihmal edilmediine dair Binba Noelin Krtlere gvence vermesini
istemesi emrediliyordu.
522

Bu arada ngiliz yanls olan Krt nde gelenlerinden bazlarnn Krtlerin
yaad blgelere vali ve mutasarrf olarak atanmasn tartan ngilizler zellikle
ttihatlara kar km olanlarn bu blgenin belli bal yerlerinin yneticileri
olmasnda yarar gryordu. Emin Ali Bedirhan,
523
Seyyid Abdlkadir, eyh Taha ve
Babanzade Mustafa Zihni Paay nermeyi dnen ngilizlerin Emin Ali
Bedirhann Diyarbakr Valisi
524
, Hamdi Paann 10. Kolordu Komutan ve bir
baka Krdn de Mardin Valiliine atanmas
525
bu konudaki ilk eylemi
olmalyd.
526

O dnemde stanbul Hkmeti de, Krtlerle ngilizler arasndaki bu
entrikalardan kayg duymaya balamt. Sadrazam Damat Ferit 27 Nisan 1919da

522
Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, Cilt I, s.2829.
523
Bu arada 16 Nisan 1919 tarihinde Emin Ali Bedirhan ve eyh Abdlkadir Nusaybin ve yredeki
airet reislerine ektikleri telgrafta Emin Ali Bedirhan Beyin yaknda vali olarak yreye geleceini
bildirdiler.Kutlay, a.g.e, s.325.
524
Ancak, ngiliz Yksek Komiseri bu konuda Trkiyenin iilerine karmann doru olmayaca
dncesi ve etkili bir Krt lideri olan E. Ali Bedirhana gvenmemesi nedeniyle, atanmasna kar
kmtr.Aytepe,Yeni Belgelerin Inda Krdistan Teli Cemiyetis.332.
525
Yazar Naci Kutlaya gre bu atamalarn gereklememesinin sebebi Osmanl hkmetinin Krt
hareketinden korkmas ve bu konularda ekingen davranmasyd. nk Krtler nezdinde en etkili
Bedirhanzade Emin Ali Beydi. Kutlay, a.g.e, s.325.
526
Ayn yer.
153

Ryan grerek
527
, onunla Krt meselesi konusunda
528
grmt.

1919 yl sonbaharnda Trkiyedeki ngiliz yneticiler ilk bataki
tutumlarn deitirerek Krtlerden tarafa meyil vermilerdir. Seyyid Abdlkadirin 9
Aralk 1919 tarihinde Hohlerle yapt sohbet hakknda Curzona bilgi veren De
Robek,
529
Krt bamszl ile ilgili sorunun ngiltere iin gerek ve youn bir

527
FO 371/4192 Belge No:126007
GZL 6 Eyll 1919
Orta- Dou Meseleleri zerine ubeler-Aras Konferans

2 Haziranda stanbuldaki Yksek Komiserden Abdlkadir ve Sadrazam ile yapt
grmeleri bildiren bir telgraf alnd. Sadrazam bir Ermeni devletinin kurulaca eklinde bir
kararn aklanmas durumunda neler olabilecei yolundaki endielerini ifade etti. Abdlkadirin
kabinesinde yer almasndan rahatszlk duymakta ve Trk hkmetinin Abdlkadirin bamsz bir
Krdistan yolundaki propogandasn pek desteklemeyeceini dnmektedir. Abdlkadir ise Trk
hkmetine kar duyduu byk honutsuzluu ifade etmi ve kendisinin ve dostlarnn Krdistann
ngiliz mandasnda domas yolundaki isteini vurgulamtr. Bu iki grmenin yaplmasndan ksa
bir sre sonra zmirin igali Abdlkadirin kabineden ayrlmasyla sonulanmtr. Mesut, a.g.e,
s.86.
528
Bu grmeyi ngiliz Yksek Komiser Vekili Amiral Richard Webb, hafta sonra Hariciyeye
yle yanstyordu:
En nemli Krt nderlerinden bazlarnn Trklerle olan balarn kesinlikle koparmalarn
salamak kolay olacaktr; yeter ki karlarnn Ermeni karlarna kurban edildii korkusundan
kurtarlsnlar. te yandan, eer ngiliz hkmetinden sempati grmezlerse, her yerde olay
karabilirler ya da Trk imparatorluunu kurtarma avana katlabilirler. Sonyel, Trk Kurtulu
Sava ve D Politika, Cilt I,s.29.
529
FO 371/4192 Belge No: E 1776
GZL 18 Mart 1920

Koramiral Sor J.de Robecktan Earl Curzona
2 Mart 1920,stanbul
Lordum,
169 say ve 27 ubat tarihli telgrafma ilikin olarak, Seyid Abdlkadir, erif Paa ve Krt
ulusalc hareketiyle balantl dier kiilerin tutumu zerine Bay Ryann bir memorandumunu iliikte
sunmaktan eref duyarm.

J. M. de Robeck, Yksek Komiser.
Bay Ryann Memorandumu.

Seyid Abdlkadirin Krdistann geleceine ilikin sylediklerinin hlasas, Krtlerin
bakalarnn deil Britanya'nn mandasn istedikleri; Majestelerinin hkmeti tarafndan kendilerine
tam zerklik garanti edildii takdirde Trk bayra altnda kalmaya raz olacaklar; u anda Paris'te
tercih edilen zm olarak havadisi yaylan, Krdistan'n farkl mandalar altndaki kk devletlere
blnmesini istemediklerini; Krtlerin hakim ounluk olduu blgelerde Ermeni hakimiyeti altna
yerletirilmemeleri, nk eer yerletirilirlerse, yeryzndeki hibir gcn -hatta en gl igal
ordusunun bile- bar salayamayaca ve buna bal olarak konferans tarafndan saptanacak
herhangi bir Ermeni-Krt snrn kabul etmeye istekli olduklar idiMesut, a.g.e, s.119120.
154

hareket olarak balca nem arz ettiini belirtmitir. Krtler, ngilizlere gvenmek ve
pek ok zorluktan kaabilmek iin Ermenilerle anlamaya hazr durumdadrlar.
530

Krtler hakknda net bir politika belirlemeyen ngiltere
531
bu meseleye de
her zaman temkinli yaklaacaktr.Her ne kadar o dnemde cereyan eden krtlk
hareketiyle yeteri kadar mesafeli durmaya alan ngiltere bu hareketin liderleriyle
olan balantlarn da kopartmamaya alacaktr.

rnein 20 ubat 1922 tarihli Amiral Bristolun A.B.D. Dileri
Bakanlna gnderdii yazsnn ekinde sunulan Askeri Ateenin raporunda:..
ngilizlerin stanbuldaki iki Krt derneini( Teli ) ve ( Tekilat)
532
, Musul ve
Mardin blgesindeki baz kk Krt reislerini satn almakla birlikte Mustafa Paa,
Mevlanazade Rfat Bey, Krt Teli Cemiyeti yesi Hamdi Paa ile Ahmet Tahay
Krdistana gnderdiklerini
533
bunlardan Mustafa Paann ngiliz mandas altnda
Krt bamszlk isteini ieren bir bror yaynlandn belirtiyordu.
534

ngiltere Dileri Bakanl Gizli Belgelerinin ngilizlerin Kurtulu ava
yllarnda bir Krt Devleti kurdurmaya altklarn gzler nne serdiini syleyen

530
531
10 Temmuz 1919da Amiral Sir Chaltorp Trkiyede ki Krt probleminin durumuyla ilgili kendi
grn Curzona bildirmitir. Onun szlerine gre Trkiyedeki Britanya ynetimi bugne dek
Krtlerle ilikili herhangi kesin bir plan hazrlamamtr. Chaltorpun yaklamnn, gzetleyici,
dikkatli olduu grlmektedir. Onun dncesine gre bakentte yaayan Abdulkadir, Bedirhan gibi
Krt liderleri Krdistana dnmeli ve kabileler arasinda dzeni salamaldrlar. Eer
onlar,gvenip Hristiyanlar savunacak, temelde ulusal isteklerde bulunmayacak olurlarsa
stanbulda rehine konumunda kalan ailelerinin gvenlii garanti edilecektir. Ayn yer.
532
FO 371/4192 Belge No:126007
GZL 6 Eyll 1919
Orta-Dou Meseleleri zerine ubeler-Aras Konferans

28 Martta Sivil Komiser Trk egemenlii altnda Krt bamszln benimseyen hareketin
stanbuldaki nde gelenlerinin Abdlkadir, AbdullahCevdet ve Sleyman Nazif olduunu bildirdi. Bu
kiilerin Emin Bedirhan ve Msrdaki Sreyya Bedirhanla yakn ilikide olduklar ifade edildi.
Mesut, a.g.e, s.8384.
533
Fransz gizli belgeleri zerinde bir aratrma yapan Hasan Yldz Fransz belgelerindestanbul
Skynetim Mahkemesi bakan Damat Feritin adamlarndan General Krt Mustafa, Sebesti
Gazetesi eski ynetmeni Mevalanzade Rfat,yine Damat Feritin Denizcilik bakan Bahriye Nazr
Hamdi, blgedeki etkili airet eflerinden Ahmet Taha ile bir ka Krt kkenli subay ve sivilin
ngiliz egemenlii iin altkalrn, bunlarn saysnn 27 0lduunu kaydediyor. Yldz, Fransz
Belgeleriyle Sevr-Lozan-Musul geninde Krdistan, s.33.
534
a.g.e, s.24.
155

Uur Mumcuya gre ngilizlerin Krdistan Teali Cemiyeti liderlerini kullanarak,
Musul petrollerini
535
ele geirmeye altklarn, bu ama iin de ngilterenin
korumasnda bir Krt Devleti kurdurmak istiyordu.
536
in ilgin yan grld
gibi Ermeniler de ayn blgede hak ileri srmekteydiler.
537

Btn bunlarn yan sra ngilizlere kar kaytsz kalmayan Krdistan Teli
Cemiyetinin
538
bu sadakatinin ve hayranlnn ilk belirtileri bir yandan eitli
yazlarda da kendisini gstermitir.
539

stanbul Hkmetinin kontrolnden uzaklamaya alan Krdistan Teli
Cemiyeti, amacnn ancak Sevr Antlamasyla gerekleebileceini dnd
iin,zellikle Gney Anadolu ve Irak blgesine egemen olan ngilizlerden yana
olmutur. Bu nedenle ngilizlere derin ve samimi bir itimatla
540
balanmtr.
541

535
Mstear Hahler 27 Austos 1919 gn Londraya u gr bildirir. Kr Sorununa
verdiimiz nem Mezopotamya bakmndandr. Krtlerin ve Ermenilerin durumlar beni hi
ilgilendirmez Mumcu, a.g.e, s.24.
536
a.g.e, s.35.
537
a.g.e, s.15.
538
Seyyid Abdlkadirin yan sraBedirhan ailesinin ngiliz yanls eilimleri, ailenin Msrdaki
yelerinin Trklerden grdkleri muamelelerden serte yakndklar, tazminat istedikleri ve
Krdistann asl ynetici ailesinin kendi aileleri olduunu iddia ettikleri 16 Nisan tarihli ortak
mektuplarnda da anlalmaktadr Mesut, a.g.e, s.84.
539
Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt II Mtareke Dnemi (19181922), s.198.
540
Krdistan Teli Cemiyetinin Wilson Prensipleri hakknda yapt bir toplanty yorumlayan yazar
yle diyordu: Konferans yorumlayan ve adn aklamayan yazar, stanbuldaki Krt yazarlarnn ve
aydnlarnn ngiltereye kar derin ve samimi bir itimat gsterdiklerini, bunun ngiliz yardmn
salamann koulu olduunu da vurguluyordu. Baka bir yazar da bu ballk durumunun mazlm
milletlerin her an kanayan ve szlayan yaralarna bir pansuman tesiri yaptn belirtmek
istiyordu. a.g.e, s.198199.
541
a.g.e, s.191
156

b) Krdistan Teli Cemiyeti ve Amerika

1918lerin siyasi koullarnda Krt evrelerin tek siyasi organizasyonu
olarak ortaya kan ve Amerikan ynetimiyle Wilson Prensiplerinin halklara vaat
ettii haklarn ierii dorultusunda ilikiler kuran Krdistan Teli Cemiyeti
hakknda Mahmut Gololu Seyyid Abdlkadir, Mevlanazade Rfat ve Emin
Beylerin
542
bu ilkeler dorultusunda bir hak iddias peinde olduklarn, Seyyid
Abdlkadir ve Bedirhann da Krtlerin yaad blgelerde bu amaca ynelik
almalar srdrdklerini yazar.
543

Mtareke Dneminde Seyyid Abdlkadir, Emin Ali Bedirhan, Said-i Nurs
ve Mehmet kr Sekban, stanbuldaki Amerikan, Fransz ve ngiliz
komiserliklerini ziyaret ederek rgtn amac hakknda grmeler yapmlard.
544

stanbula gelen Amerikan Aratrma Heyetiyle 4 Austos 1919 tarihinde
Krt istekleri dorultusunda Seyyid Abdlkadirin bakanlnda yaplan bir toplant
esnasnda
545
cemiyet yeleri
546
harita zerinde Krdistann hududunu belirterek
denizlerde bir kn bulunmas gereini anlatmlardr. Amerikan Komiseri ise buna
karlk olarak, Wilson Prensiplerine gre bunun mmkn olmayacan zira
Krdistann byk bir ksmn iine alan bir Ermenistan Cumhuriyeti kurulacan
sylemesi zerine Said-i Nurs:
547
Krdistan eer deniz sahilinde olsayd

542
Sava sonu mtareke srecinde Krt toplumunun ulusal ve toplumsal haklarn diplomasinin
siyasi gndemine esas olarak da batl devletlerle diplomatik ilikilerin kurulduu toplant ve
konferanslarn gndemine getirmeyi asl hedef haline getiren Krdistan Teli Cemiyetinin bu tutumu
Krt Aydn ve yazarlarnn eletirilerine konu olmutur:
Onlar yle inanmlard ki, I.Dnya Savann bitmesiyle ve Krd halknn Paris Konferansnda
kabul edilmesiyle, dnyaya gerekten hak ve adalet egemen olacak ve Krd halk, yadan kl eker
gibi hakkn dmann penesinden ekip alacaktr. Glda, a.g.e, s.152.
543
a.g.e, s.151152.
544
Kogiri Halk Hareketi, s.30.
545
Toplant esnasnda cemiyet yeleri inceleme kurulunun sorduu sorulara verdikleri cevaplarda
Trkiyede 4-5 milyon, randa 3 milyon Krt bulunduunu, Karadenize kesinlikle bir k
istediklerini, skenderun limanyla Dicle ve Frattan yararlanmalar gerektiini ve Musulun
tamamen Krdistana ait olmas gerektiini sylemilerdir Glda, a.g.e, s.149.
546
Cemiyetin Temsilcileri olarak Amerika heyeti ile grmeye gidenler: Eski Polis Mdr Halil
Bey, Dr.kr Mehmet (Sekban) Bey, Babanzade Hseyin kr Bey(kdam,5 Austos 1335)Tunaya,
Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt II Mtareke Dnemi (19181922) ,s.193.
547
Aytepe,Yeni Belgelerin Inda Krdistan Teali Cemiyeti,s.332333.
157

diritnotlarnzla belki bu karar tatbik edebilirdiniz. Fakat Krdistan dalarna
diritnotlarnz kamaz, bu kararnzda tatbik edilemez diyordu.
548

548
Gkta, a.g.e, s.32.
158

4. Milli Mcadele Dneminde Krdistan Teli Cemiyetnin Faaliyetleri
1. Krdistan Teli Cemiyetinin stanbuldaki Faaliyetleri
a) Krdistan Teli Cemiyeti ve Hrriyet ve tilaf Partisi

1908 tarihinde II. Merutiyetin ilanyla birlikte iktidara gelen ttihat ve
Terakki Cemiyetinin Trk-Turanc kimliinin giderek n plana kmasyla
nceleri bu hareket ierisinde yer alan deiik grlerdeki Krt aydnlar
549
Hrriyet
ve tilaf Partisi gibi dier muhalefet rgtlerinde yer almaya baladlar. Yazar smail
Gldaa gre 1918 ylnda Krdistan Teli Cemiyeti ile Hrriyet ve tilaf Partisi
arasnda Krdistan konusunda bir antlamann imzalanmas yalnzca ttihat ve
Terakkiye kar Krt aydnlarnn muhalefete gemelerinden kaynaklanmaktadr.
550

Krdistan konusunda en etkin rgt olan Krdistan Teli Cemiyeti 17
Aralk 1918 tarihinde kurulduktan ok ksa bir sre sonra Hrriyet ve tilaf Partisi ile
imzalad bir antlama ile ayn zamanda Osmanl merkez ynetiminde kendisine
byk bir destek salamt. Hrriyet ve tilaf Frkas Konya Mebusu Zeynel
Abdin, Karesi Mebusu Vasf ve Mustafa Sabri ile cemiyet bakan Seyyid
Abdlkadir
551
ve yelerden Said ( Kr ) ve Mehmet Ali arasnda 22 Aralk 1918de
imzalanan antlamada
552
zerk bir Krdistan kurulmas kabul edilmiti.
553

549
Krdistan Teli Cemiyetinin reisi Seyyit Abdlkadir ( eyh Abdullah Efendizade ),Hrriyet ve
tilf Frkasnn mtareke dneminde ilk kurucular ve ynetim kadrosu iinde yer almtr. Bunun
dnda Krdistan Teali Cemiyeti yesi ve Krt Ner-i Maarif Cemiyeti kurucularndan Liceli
Krdizade Ahmet Ramiz; Krdistan Teli Cemiyeti yelerinden Serbesti Gazetesi sahibi Mevlanzade
Rfat, Paris Bar Konferansna Krdistan Teli Cemiyeti adna katlan erif Paa Hrriyet ve tilf
Frkasnn yeleri arasndayd.Glda, a.g.e, s.1415.
550
a.g.e,112.
551
1925 ylnda Diyarbakr stiklal Mahkemesinde bu antlamaya da deinen Seyyid Abdlkadir
Ermenistan tehlikesine kar, Osmanl mparatorluuna bal zerk bir Krdistan var olan
hkmetle birlikte realist bulduklarn sylemekle birlikte yine bu antlamayla Krdistann Sultan ve
Halifeye bal kalacan da belirtmiti. Kutlay, a.g.e, s.294295.
552
Programnda esasen idare-i mahallyeyi kabul eden Hrriyet ve tilf Frkas merkez umumsi ile
Krdistan Teli Cemiyeti arasnda madda-i tiye zerine itilf tam hasl olarak her iki taraf avni
briye istinaden memleketin selmeti ve hukuku, hilfetin muhafazas iin mttefikan almay
deruhte ederler.
Madde :Ekseriyeti Krt kavminin skin bulunduu memleketler, siyaseten Hilfet-i slmiye ve
Saltanat- Osmaniyeye merbut olmak artyla umum ahalinin ekseriyeti tarafndan mntehap bir
mirin riyaseti altnda idare-i muhtaryeye haiz olacaktr.
22 Kanunevvel 1334 ve 16 Rebiulevvel 1337 Hrriyet ve tilf Frkas Merkez Umum mhr
Konya Mebusu Zeynel Abidin, Karesi Mebusu Vasf ve Mustafa Sabri
Krdistan Teli Cemiyeti mhr
Reis Seyit Abdlkadir, azadan Sait ,Mehmet Ali Uurlu, a.g.e, s.28.
553
a.g.e, s.2627.
159

b) Krdistan Teli Cemiyeti ve Vilayt- arkiyye Mdafaa-i Hukuk-
Milliye Cemiyeti

Osmanl mparatorluunun I. Dnya Savan kaybedip ttihat ve Terakki
yneticilerinin yurt dna kat bir srada Krtlerin yaad yerlerin byk bir
blmnn Ermenilere verilmesi tehlikesi sz konusu olmutu. Yunanllarn, dier
hristiyan lkelerin yardmyla Anadoluya saldrmas gibi nedenlerden dolay ttihat
ve Terakki ile alm birok Trk ve Krdn Vilayt- arkiyyenin savunmasna
ynelik abalar organize etmeleri neticesinde 4 Aralk 1918 ylnn aramba
gn
554
stanbulda Vilayt- arkiyye Mdafaa-i Hukuk- Milliye Cemiyeti
kuruldu
555
.Bu Cemiyette Trk ve Krtlerin milli hukuklar
556
korunacakt.
557

Mahmut Nedim Beyin bakanln yapt bu cemiyetin o dnemde Krt
ve Trk aydnlarndan oluan kurucu yeleri u isimlerden meydana geliyordu
558
:

554
Kurulu tarihi Selahattin Tanselde 4 Aralk 1918(Bk.Mondrostan Mudanyaya kadar,
I.,s.142)olarak verilmektedir.Ancak haberin bu tarihte km olmas, kurulu tarihinin daha nceye
ait olduuna iarettir.Bu bakmdan smail enin almasndaki 2 Aralk 1918 tarihi daha doru
olmaldr. ay, a.g.e, s.10

.

555
Mondros Mtarekesinin hemen ardndan yurdun eitli blgelerinde kurulmaya balanyan milli,
kurululardan birisi olan Vilayat- arkiye Mdafaa-i Hukuku Milliye cemiyetinin kuruluu ile
ilgili ilk bilgilere rastladmz 4 Aralk 1918 tarihli Hadisat Gazetesindeki haber yle idi :
Vilayt- arkiyede anasr- galip olan Trk ve Krdlerin hukuku milliyesini mdafaa azmiyle
alkadar baz zevat marife tarafndan bir heyet tekil edilmi ve bu babdaki muamele riasiyeye tevsil
klnmtr.
Erzurum, Bitlis, Diyarbakr, Sivas, Mamuratlaziz, Van vilayetlerinden mteekkil olan Vilayt-
arkiyede en ziyade Trkler sonra Krdler ekseriyeti kahire tekil ederler. Rabtai slamiye ise
aradaki rk ve lisan ihtilafn bsbtn izale etmitir. Bu vilayetler ahalisi meyannda ailei
Osmaniyeden iftirak arzu ve tasavvur olunmaz. Yeni tekil eden Mdafaai Hukuku Milliye Heyeti bu
hakikat aleme ispat iin her vesileyi ihzar edecektir. Mesaisinde naili muvaffakiyet olmasn temenni
ed erim. a.g.e, s.10.
556
Cemiyetin 13 Kanun- Evvel 1388/13 Aralk 1918 tarihinde 30 civarnda yenin katlmyla yapt
ilk toplantsnda ynetim kurulunun oluturulmasyla birlikte gelecee dnk olarak alnan
kararlardan bir tanesi de 1) Vilyt- arkiyede Trk ve Krdn hukuku tarihiye ve rkiyesi (
Osmanllk ) milliyeti altnda mctemi ve her iki rkn telifi menafi-biri dierinin hakkna tecavz
etmeksizinde-kabul olduu... a.g.e, s.12.
557
558
Cemiyetin kurucular arasnda u isimler grlmektedir: Diyarbakrl,Sleyman Nazif,
Diyarbakrl,Beyrut Eski Valisi smail Hakk, Bitlis Valisi Harputlu,Mahmut Nedim, Erzurum
Mebusu,Hoca Raif Efendi, Diyarbakr Mebusu,Feyzi ( Piriniolu )Bayezid ( Ar )Mebusu, efik
Diyarbakr Mebusu, Zlf, ( Tirel ) Sivas Mebusu, Rasim, Diyarbakrl gen subay, Cavid (Engin)
Sivasl gen yedek subay, Abdlmuttalib ( ker ) ay, a.g.e,s.10-11.

160

Eski Beyrut Valisi Hakk Bey, Beyazt Milletvekili efik Bey, Diyarbakr
Milletvekilleri Fevzi ve Ltfi Beyler, air Sleyman Nazif, Cevat ve Hoca Raif
Efendi.
559

Paris Bar Konferansnda Ermenilerin Dou Anadoluda byk bir
Ermenistan kurma iddialarn tartmaya amalar zerine harekete geerek yurt
apnda tekilatlar oluturan cemiyetin
560
stanbul dndaki ilk kuruluu 10 Mart
1919 tarihinde Erzurumda, daha sonra 12 Martta Elazda, nisan aynda Sivas
vilayet merkezi ile sancaklarnda, temmuz balarnda da Diyarbakrda ubeleri
ald. Bu ilk nemli drt ubenin banda u kiiler bulunmaktayd:

Erzurum ubesi Reisi Hakkzade Hac Efendi( Hoca Raif Efendi ), Sivas
ubesi Reisi Mft Abdurrauf Efendi, Elaz ubesi Reisi Vali Vekili Abdulkadir
Bey, Diyarbakr ubesi Reisi Cemil Paazade Mustafa Bey idiler.
561

Ayrca cemiyetin itilaf Devletlerinin stanbuldaki mmessilliklerine Dou
Anadolu Vilayetlerinin asla Ermenistan olamayaca hususuna ynelik olarak

559
Mumcu, a.g.e,s.186.
560
Bu merkez ubelerin dnda bunlara bal veya mstakil alan dier ubeler ise unlardr:
1. Bayburt ubesi ( Reisi Mehmet Fahrettin )
2. Bayezid ubesi ( Reisi, Belediye Reisi, Abdlaziz )
3. Hasankale ubesi ( Reisi Ebubekir Fikri )
4. spir ubesi ( Reisi Cemal Bey )
5. Narman ubesi ( Reisi Mustafa Muhib )
6. Bitlis ubesi ( Reisi Mftzade Mahmut Nedim Efendi )
7. Erzincan ubesi ( Reisi Sami Bey )
8. Karahisar- arki ( ebinkarahisar ) ubesi ( Reisi Selimzade Hac erif Efendi )
9. Van ubesi ( Reisi Sadat- Arvasiden Mft eyh Masum Efendi )
10. Hns ubesi
11. Tercan ubesi
12. Tortum ubesi
13. Yusufeli ubesi ay, a.g.e, s.13.
561
Ayn yer.
161

verdii muhtralardan bir tanesi de 30 Mart 1918 tarihli Hadisat Gazetesinde
562
yer
almaktayd.
563

Osmanl mparatorluuna bal kalmak zere blge halknn haklarn
korumak iin kurulan Vilayt- arkiyye Mdafaa-i Hukuk- Milliye Cemiyetinin
ay sonra Erzurumda alan ubesi Vilayt- arkiyye Mdafaa-i Hukuk- Milliye
Cemiyeti Erzurum ubesi adn alacaktr. Sekiz ay sonra yeni bir cemiyet olarak
Erzurum Kongresi karar ile merkezi Erzurumda olarak bamsz yeni bir cemiyet
eklinde kurulan arki Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyetine Erzurumdaki
Vilayt- arkiyye Mdafaa-i Hukuk- Milliye Cemiyetinin ubesinin katlmasyla
cemiyetin stanbulla bir ba kalmamtr.
564

Vilayt- arkiyye Mdafaa-i Hukuk- Milliye Cemiyeti biraz nce
bahsettiimiz gibi yalnzca Dou Anadolu Blgesinin Ermenilere verilmesine engel
olabilmek iin almam ayn zamanda cemiyet kendisini burada yaayan
Krtlerinde haklarnn savunucusu olarak grd iin Krdistan Teali Cemiyeti ile
de ortak hareket edebilme konusunda iletiim kurmak iin abalamtr.

Milli Mcadele Dneminin yaand 1919 ylnn balarnda Dou
Anadolu Blgesinin Ermenilere verilecei sylentilerinin kmas zerine bu
cemiyete ye olan Cevat Dursunolu ile Sleyman Nazif birlikte Krdistan Teali
Cemiyetine giderek birleme nerisinde bulunurlar. Ancak bu olay hakknda Cevat
Dursunolu anlarnda Seyit Abdlkadir ve arkadalarndan tilaf devletleri bize

562
Vilayt- arkiye Mdafaa- Hukuku Milliye Cemiyetinin ehrimiz tilaf devletleri
mmessilleriyle sulh konferans murahhaslarna gnderdii muhtra
Vilayetlerin Ekseriyeti ;
2.Bu vilayetlerde ekseriyet-i azimeyi Trklerle Krdler tekil etmekte ve aralarndaki rabta ve
camia- slamiye her trl temaylatn fevkinde bulunduu gibi kendi milliyet ve ananatini muhafaza
ve temenni edecek sur ve veSaidi yine aralarnda mselhane ve hayrhane mzakere ve takrir
edebileceklerinden ekseriyetin hukuku mukaddesesinin ekalliyetin tezviratna paymal ettirilmemesini
insaniyyet-i mtemeddineden taleb ve rica ederiz. a.g.e, s.15.
563
a.g.e, s.1314.
564
a.g.e, s.36.
162

her trl yardm yapacak. Sizinle konuacak bir eyimiz yok. Siz banzn aresine
bakn cevabn aldklarn
565
ve ibirlii nerisini kabul etmediklerini belirtir.
566

565
Cevat Dursunolu anlarnda bu olay u ekilde anlatr:te bu sralarda mill felketin
arln gren memleketin idrakli evltlar tede, beride toplanyor, bu imanszla kar koyacak
tedbirleri aryorlard. Bir gn Mill Kongrenin topland haberi yaylyor, ertesi gn Paaeli
Mdafaai Hukuk Cemiyetinin,,kuru1duu iitiliyordu.
Gene bugnlerde ben de rahmetli Sleyman Nazifin delletiyle bir Vilyat arkiye
Mdafaai Hukuku Milliye Cemiyeti nin kurulduunu gazetelerde okudum.O gn Divanyolunda
Mdafaai Milliye Sepet Fabrikasnn stnde kk bir odada toplanan, cemiyete bavurdum.
Cemiyetin Reisi eski Bitlis Valisi Harputlu Nedim Bey adnda yal bir zatt. Reisten baka o
gn orada rahmetli Sleyman Nazifle eski Beyrut Valisi Diyarbakrl smail Hakk, Diyarbakr
Mebusu Feyz, Sivas Mebusu Rasim, Sivasl gen bir yedek subay olan Abdlmuttalip ve yine gen bir
yedek subay olan Diyarbakrl Cavit Beyleri ve bugn adlarn hatrlayamadm daha birka kiiyi
buldum. Kendimi takdim ederek cemiyet emrinde almaa geldiimi syledim. Bu cemiyetin Ruh
muharriki Sleyman Nazifti.Gen bir unsurun arz hizmetinden memnun oldu. Derhal beni
aralarna aldlar. O gnk mzakere Seyit Abdlkadirin kurduu Krt Taali Cemiyetinin ark
vilyetlerinde meydana getirilmesi istenilen birlii bozaca hakknda idi.
Sava yllarnda bu blgeyi birka defa gezdiim iin ben de sze kartm. Mzakerenin
sonunda Sleyman Nazifin bir kere bu cemiyetle grerek ne yapmak istediklerini anlamasna ve
mmkn olursa bu cemiyeti datarak bize iltihakna allmasna karar verildi. Sleyman Nazif
kendisine heyetten bir arkadan yoldalk etmesini istedi. Yal ve mevki, mansp grm zatlardan
hi birisi ikinci olmak istemediinden sava sralarnda Dou blgesinde altm ileri srerek
beraber gitmemi mnasip grdler. Ertesi gn bu cemiyetin tihat Evi yanndaki merkezine gittik.
Cemiyetin reisi yandan Seyyit Abdlkadirle beraber gen hazrdlar.Bu genlerden yalnz birisini
tandm: Bitlisli Yzba Emin.Eminle ark cephesinde tanmtm. O zaman Trk idi. Burada, krt
muhtariyeti fikri gden bir cemiyette Emini grmek bende byk bir hayret uyandrd. br ikisi
przsz Trke konuan refahl iki stanbul ocuu idiler. Bu iki gencin o zaman bir kelime Krte
bilmediklerine eminim. Kendilerini dilini bilmedikleri, yurtlarn grmedikleri bir kavmin Muhayyel
Tahtnn adaylar sayyorlard. Bizi ok souk bir yzle karladlar. Sleyman Nazif bunlarn
durumuna aldrmyarak ark vilyetlerinin zerinde kt ihtiraslar dolatn, Ermenilerin
yurdumuza gz diktiini, bu durum karsnda mslman hakimiyetinin devamnn ancak bu blge
halknn gsterecekleri birlikle mmkn olacan Krt Taali Cemiyeti adyla bir cemiyet
kurulmasnn krtle Trk birbirinden ayracan, halbuki; bizim kurduumuz Vlyat arkiye
Mdafaai Hukuk-i Milliye Cemiyetinin hi bir kavm ayrlk gtmeksizin, Trk-Krt ayrmakszn
btn bu vilyetler halkn iine alabileceini kuvvetli bir mantk ve canl bir dille anlatt. Sleyman
Nazifin sayp dktklerini karlayacak sz bulamyan heyet ksaca bizimle grecek hi bir eyleri
olmadn, itilf devletlerinin kendilerine her yardm yapacaklarn ve bizim kendi bamzn
aresine bakmamz tavsiye ederek konumay kestiler. Trk Milletinin yaama hakknn tkendiini
sanan bu zavalllarn dtkleri dalaletten kurtarlmasna imkn olmadn anlayarak yanlarndan
ayrldk. Ertesi gnk toplantda Sleyman Nazif bir gn nceki grmeyi heyete anlatarak
Trklerden ayrlmann lm demek olduunu bilmek Krt kavmi karsnda bunlarn gafletini
gazetelerde yaynlamaktan baka are kalmadn syledi.Cevat Dursunolu, Milli Mcadelede
Erzurum, TC. Ziraat Bankas Matbaas, Ankara,1946,s.1719.
566
Aytepe,Yeni Belgelerin Inda Krdistan Teli Cemiyeti,s.331.
163

c) Krdistan Teli Cemiyetinin stanbul Hkmetiyle Olan
Grmesi

O dnemde Krdistan Teli Cemiyetinin Damat Ferit Paa Hkmetine
kar olan gruplar arasnda yeralmas zerine hkmet ile cemiyet temsilcileri
arasnda 10 Temmuz 1919 tarihinde Bab- lide bir toplant
567
gereklemiti.
568

Yaplan bu grmede Krdistan Teli Cemiyeti Heyetini Seyyid
Abdlkadir, Emin Ali Bedirhan, Mevlanzade Rfat, Yzba Emin ve Binba Avni
Beyler, hkmeti ise, Bahriye Nazr Avni Paa, Sabk Harbiye Nazr Ahmet Abuk
Paa ve yine sabk eyhlislam Haydar Efendi temsil etmekteydi.
569

Her iki tarafnda birbirlerini sulad bu toplantda
570
hkmet temsilcileri
onlar, Osmanl Devletinden ayrlp bamsz Krdistan kurmak istemekle sulad.
Onlar da Damat Feriti Pariste Dou Anadoluyu Ermenilere peke ekmekle
suladlar. Haydarizade bu ikayeti bir lde kabul etmekle birlikte Damat Feritin
sylediklerini dzeltmek iin dnmesini beklediklerini sylediler. Gelecein belirsiz
olduunu kabul eden Avni Paa, birlikte allmasn, fakat Osmanl Hkmetinin
Krtleri korumayacak duruma gelince kendi balarnn aresine bakmalar iin onlara
iaret verilmesini nerdi. Mevlanzade, herkesin Paris Konferans kararlarna uymak
zorunda olduunu, o noktaya geldikten sonra Krtleri kurtarmak iin ok ge

567
Krdistan Teali Cemiyeti heyetini Bedihanpaazade Emin Ali Bey ahsnda toplantya aran
resmi belge yledi:

Bab- Ali
Dire-i Sadaret (Sadrazamlk Dairesi)
Umur-i Mhimme Kalemi: 128
Bedirhanpaazade Emin Ali Beyefendiye:
nmzdeki sal gn itima-i mukarrar Encmen-i vkelann zat- alinizin hazr
bulunmalarna lzum grldnden yevm-i mezkur badez-zeval saat ikide Bab- Aliye azimet.
efendim.

1 Haziran 335
Sadrazam namna
Meclis-i Hass (?) Vkelaya (?)Glda, a.g.e, s.108109.

568
Uurlu, a.g.e, s.2930.
569
Ayn yer.
570
Krdistan Teli Cemiyeti heyeti, Bab- liye padiah adna sabk eyhlislam Haydarizade
brahim Efendinin bir arsyla davet edilmitir.Glda, a.g.e, s.113.
164

kalnm olacan syledi. Bedirhan Emin Ali Krdistana zerklik verilmesini
isteyince, Avni Paa, Yemende bunun baarl bir zm olarak belirlediini
syleyerek olumlu karlad. Emin Ali Krt vali ve memurlarn gnderilmesini
isteyince Avni Paa aday nermelerini istedi. Abdlkadir, Diyarbakr ve Elazize daha
nce kendi srar zerine Krt valilerin seildiini fakat ertesi gn Damat Feritin bu
karar iptal etmi olduunu syleyerek, onun Krtlere kar olduunu ne srd.
Avni Paa bu iptalden Damat Feritin sorumlu olmadn, fakat kimin sorumlu
olduunu syleyemeceini bildirdi. Sonu olarak Krdistana bir Krdn vali
olarak, ayn oranda Krt memurlarn atanmas karalatrld.
571

Toplant esnasnda Krdistan Teli Cemiyeti Heyeti iki maddelik bir Krt
deklarasyonu da sunmulard. Bu deklarasyonun maddeleri ise yleydi:

1. Osmanl camias iinde kalmas kouluyla Krdistana otonomi
verilmesi;
2. Bu otonominin ilan ve uygulanmas iin etkin tedbirlerin almas
572

Yazar Lazareve gre Onlar, Osmanl mparatorluunun Krtlere
geni bir zerklik verebileceini bildirmilerdi. Trklerin kendilerine herhangi bir
zerklik verebileceinden tam emin olmayan Krt temsilciler, Trklere mantkl
sorular sordular ve bu deklerasyonu olduka pheci bir biimde kabul ettiler. Ayn
zamanda kendi kaderini tayin hakk ile ilgili Wilson Prensiplerini hatrlatan Krt
delegasyonu, zel grmeler yaptklar ngiltereden zgrlk ve
gvencealabilecekleri iin Trklere inanmaya altlar. antaj baarl olamad,
grmeler de tam bir fiyaskoyla sonuland.
573

571
Aytepe,Yeni Belgelerin Inda Krdistan Teli Cemiyeti,s.332.
572
Glda, a.g.e, s.114.
573
Lazarev, a.g.e,163164.
165

) Seyyid Abdlkadir ve Otonomi Dncesi

Krdistan Teli Cemiyetinin faaliyette bulunduu dnemde rgt
ierisinde iki farkl eilim ortaya kmt. Seyyid Abdlkadir ve beraberindeki
kiiler daha lml ve otonomcu bir dnceye sahipken rnein cemiyet ierisinde
nemli bir etkinlie sahip olan Bedirhaniler ise daha radikal bir tutum sergileyerek
bamsz bir Krdistandan yana tercihlerini kullanmlard.

Osmanl Ayan Meclisinin de yesi olmasnn yan sra Osmanlla ve
Halifeye sadakat ile bal kalan Seyyid Abdlkadir kiisel otoritesi en ok olan
bireydir. Alt tabakadaki Krtler tarafndan temsilci olarak grlen, Doudaki
airetlerce de genel olarak saylan
574
Seyyid Abdlkadirin istei ise Osmanl
mparatorluu snrlar ierisinde Halifeye bal zerk bir Krdistand
575
.Yazar
M.Van Bruinessene gre Seyid Abdlkadirin isteinin byle mtevazi oluunda,
Osmanl senatosunun Bakan olmasnn etkisi yok deildi.
576

Krdistan Azm-i Kavi Cemiyetinin 1900 ylnda kurulmasyla ilk defa
rgtl bir aamaya ulaan Krt milliyetilii gnden gne geliirken balangta

574
575
Mtarekeyle birlikte neler olup bittiini izlemek iin stanbula gelmitim. Kogirili
Mustafapaazadede oraya gelmiti. Birlikte Krt Teali Cemiyetine katlm ve milli haklarmzn
gereklemesi iin almaya balamtk.
O zaman, Krdistan Teali Cemiyeti ve Devlet uras Bakan Seyid Tahann olu Seyid
Abdulkadirdi.Krt genleri arasndaki milli kaynama siyasi heyetlerin dikkatini ekiyordu. Yaplan
genel bir toplantda genler, Krdistan bamszlnn ilanna karar verilmesini ve Krdistanda
bundan sonra bir tek yabanc kuvvet kalmamasn istediler.
Krdistan Teali Cemiyeti Bakan Seyid Abdulkadir, bu istee muhalefet ediyor ve Trklerin
bu kt zamannda onlara darbe indirmemizin Krtlk iarna yakmadn, ileri sryor, imdilik
Trklere yardm etmemiz konusunda srar ediyordu.
Abdlkadir, genleri kandrmak iin, Trklerin aslnda bir Krdistan kurma isteini kabul
etmi olduklarn ve Osmanl Padiahna bal, zerk bir Krt ynetiminin kurulmasna rza
gsterdiklerini bildiriyor ve Trkler bu vaadlerinden vazgetikleri takdirde, Krt ulusunun bileinin
kuvvetiyle hakkn almaya muktedir olduunu syleyerek milli gururumuzu okamay da ihmal
etmiyordu.
Bu szlerinden sonra, genlerin Krdistana giderek, cemiyetimizin program dahilinde
rgtlenme yapmasn tavsiye ediyor ve Amerika Cumhurbakan Wilsonun Prensiplerine gre
Kzlrmaa kadar uzanan ve Krdistan Vilayetlerinin byk bir ksmn ierisine alan ( Byk bir
Ermenistan ) yaratlmasna asla raz olmayacamz ve Sevr Antlamas gereince Krdistann
bamszlnn savunulmas gerektiini ileri sryordu. M.Nuri Dersimi, Krdistan Tarihinde
Dersim, Doz Yaynlar, stanbul, 1997,s.133134.
576
166

daha ok ttihat ve Terakkinin saflarnda alan Krt aydnlarndan birisi olmakla
birlikte daha sonra Krt milliyetilii iinde uzlamac bir izgiyi temsil edecek olan
Seyyid Abdlkadir, Hasan Yldza gre Krdistan Teli Cemiyeti iinde 1918
ylnda otonomcuyken Sevr gnlerinde ise bamszlk grlerin etkisindeydi.
577

Geni toprak parasnn Ermenilere verileceine dair sylentilerin yayld
bir dnemde bu olanlar Krt evrelerince doal olarak tepki ile karlanmt. Hasan
Yldza gre genellikle otonomcu olarak bilinen Seyid Abdlkadir, bunun zerine,
Krtlerin yaad topraklarn btn iin hak talep eder. Gerekte, Onun, otonomcu
grlerle bamszlk grler arasnda yalpalayan bir tavr vardr. Bu konunun
onda sisli kalmasnn nedeni, Trklerin paylam sava iinde dtkleri
durumdur.
578
Bylesi zor bir dnemden Trkleri yanlz bana brakmann doru
olmadn syleyerek,
579
Mustafa Kemal hareketine yardm edilmesi gerektii
gr de ona aittir.Fakat onun szde iyi niyetli bu dnceleri,1925 ylndaki eyh
Said syannda yer ald gerekesiyle yarglanrak idam edilmesini
engelleyemeyecektir.
580

577
Yldz, Airetten Ulusalla Doru Krtler, s.83.
578
uras dikkat ekicidir ki, Seyid Abdlkadir, Krt ve Ermeni davasnn zm iin ortak snrlar
iinde bir Krdistan ve Ermenistan Federasyonu'nun yaratlmas fikrine katiyen yanamyor ve
Bamsz Krdistan'dan deil, ancak bir Trk vilayeti eklinde bir Krdistan" fikrinden yana
olduunu savunuyordu. Seyid Abdlkadir'in ileri srd bu forml, ok elastik olup, Osmanl
diplomatlarnn darda kaldklar zaman, gz boyamak iin ileri srdkleri szde Bamsz Krdistan
formlnden hibir farkllk gstermiyordu. Seyid Abdlkadir bylece, Krdistan Teali Cemiyeti
ierisinde bilerek ya da bilmeyerek bir Osmanl ajan roln oynam oldu.Dersimi, Krdistan
Tarihinde Dersim, s.134.
579
Yazar Hasan Yldza gre Mustafa Kemal tarafndan kendisi hakknda Damat Ferit Paa
Hkmetinin bir oyunca ve ngiliz ua olduu iddia edilen Seyyid Abdlkadir ise ortaya att
otonomi fikri ile Krt milliyetileri arasnda blnmeye yol amakla bylece Krtler hakknda lml
grler ileri sren Mustafa Kemalin iini kolaylatrmtr. Bunlarn yan sra rgt iinde sren
iktidar mcadelesi lkeyi boydan boya saran rgtlerin politik ve askeri olarak kullanlmasyla
birlikte ayaklanan blgelerdeki ibirliini engellemitir. Yldz, Airetten Ulusalla Doru
Krtler, s. 85.
580
Yldz, Sevr-Lozan-Musul geninde Krdistan, s.47.
167

d) Seyyid Abdlkadir ve Son Osmanl Mebusan Meclisi

Bilindii gibi Pariste Bar Konferansna iki memorandum ve bir de
Krdistan haritas ( 22Mart 1919 ve 1 Mart 1920 tarihlerinde ) sunan erif Paa ile
Ermeni temsilcisi Bogos Nubar Paa arasnda 20 Kasm 1920 tarihinde bir antlama
imzalanmt. te tam bu sralarda stanbulda Franszca olarak yaynlanmakta olan
Jurnal Dorient Gazetesinde Seyyid Abdlkadirin kan bir demecinin Krtlerin
Ermenistan tandklar eklinde yorumlanmasyla ayandan skat gndeme gelmiti.
Bu srete en hararetli tartmalar yaayan Meclis-i Mebusan ve Ayan Meclisinde
Krt meselesi ele alnacaktr.
581

1920 yl balarnda toplanan ve byk ounluunu Mdafaa-i
Hukukularn oluturduu Meclisi Mebusanda, cemiyetin reisi Seyyid Abdlkadir
Efendi ile erif Paa ar eletiri konusu olmutur.
582

Meclis-i Mebusann 19 ubat 1920 tarihli birleiminde yaplan ilk tartma
Trk ve Millet szcklerinin tanmlanmas srasnda ortaya kmtr
583
.Bu
kelimelerin geni anlamda alnmalar gerektiini savunan Mebuslara gre Trk
kelimesi eitli etnik unsurlar iermekteydi.Millet kelimesinden ise Osmanl
Milletianlalmas gerekiyordu.
584

581
Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt II Mtareke Dnemi (19181922) ,s.193.
582
Ayn yer.
583
Celalettin Arif Beyin konumasndan:
Bu prensibi tatbik etmek eylemek arzu etmiyenler, demin mevzubahs eylediim bir takm
hodgamlar, vatanszlar kendilerine alet ittihaz etmiler, onlar bu vadiye sevk eylemek istiyorlar. A
vi siffak ( kan dkc ) byk bir emperyalist unsur da tabiidir ki bunun neticesini bekleyip ondan
mstefi olmak istiyor. Halbuki onlar bilmiyolarki, Trklerle Krtler pek yakn zamanlarda ac bir de
ders-i ibret aldlar. O ders-i ibret de Arnavutlukla Arap mesaili (sorunlar )dr.
Abdlaziz Mecid Efendinin konumasndan:
Bunlardan maksat Trk, Laz, Krt, erkes gibi anasr- Muhtelife-i slamiylerdir. Byle midir? (
Hay, hay byledir sadalar, alklar ) Eer Trk kelimesinin manas bu deilse, rica ederim, burada
nutuk iradedildike Trk tabiri yerine anasr- islamiye ( islami unsurlar) densin
Rza Nur Bey: yledir.
Hseyin Bey ( Erzurum ) : Hatta Yahudiler bile dahildir.
Mecdi Efendi ( Devamla ) :Trk kelimesinin manasn meclis bu suretle tefsir ve erhedip efkar-
umumiyeye arz ettikten sonra ben Krdm diyen baz zevatn hatrna hibir ey gelmez ve yahut
gubar- siyasi ( siyasi toz ) kondurmamak iin Trk, Krt, Laz, erkes veyahut anasr- islamiye gibi
tabirat kullanalm. Kemalin szn ekleyeyim mi) Glda, a.g.e, s.209.
584
Tunaya, Trkiyede Siyasl Partiler, Cilt II Mtareke Dnemi (19181922) s.193.
168

erif Paa-Bogos Nubar andlamas nedeniyle karan meclise gelen
telgraflar da birleimi galeyana getirmitir. Telgraflarda belirtilen kanya gre
Krtlk ve Trklk bir kl(tm)d. Her ikisi de mterek bir vatan iinde
yekdierinin z ve din kardei idi idi. Ayrlk sorununu idetle reddeden mebuslar
erif Paay ve Krdistan Teli Cemiyetini de ar ekilde sulamlardr. Yabanc
basks ve kontrol altnda olan bakentteki meclisi ngilizlerin basmasndan iki hafta
evvel, aka ngiliz emperyalizmini eletirmilerdir.
585

Ayn sorun dolaysyla telgraf yamuruna tutulan Ayan Meclisinde ilk
konumay yapan Babanzade Ahmet Naim Bey hem cemiyeti hem de erif Paay
eletirmitir. Cemiyete ilikin bilgiler veren ve eski bir Dahiliye Nazr olan Adil Bey
rgtn kanuna aykr olarak kurulduunu ileri srmtr.
586

O gnlerde erif Paa ve Seyyid Abdlkadiri eletiren yaz ve makalelere
yer veren stanbuldaki gazetelerin
587
en ok zerinde durduklar konu ise Seyyid
Abdlkadirin Ayan Meclisi yesi olmasdr. Seyyid Abdlkadirin yelikten
drlmesini ya da Krt bamszlk isteklerinden vazgemesini ileri sren bu
gazetelere gre iki grev bir arada yrtlemezdi.
588

erif Paann Bogos Nubarla anlamas dolaysyla yabanc dilde kan bir
gazeteye verdii deme yznden tartma konusu olan Seyyid Abdlkadirin Ayan
Meclisi yeliinden skat
589
( drlmesi ) iin giriim yaplmtr.
590

585
a.g.e, s.193194.
586
Ayn yer.
587
Seyit Abdlkadir ya uray Devlet riyasetinden ekilsin ya da Krdistann istikllini istemekten
vazgesin eklinde yazlar yazan stanbul Gazetelerine gre hem uray Devlette hem de
Krdistann istikllini amalayan bir rgtte bakan olarak bulunmak birbiriyle
uyumamaktadr.Kogiri Halk Hareketi, s. 32.
588
Ayn yer.
588 nergeyi imzalayan teki mebuslar: Haydar ( Van ), Mehmet Mnip ( Van ), Mazhar Mfit (
Hakkri ), Halil ( Erzincan ), Sleyman Necati ( Erzurum ), Eref ( Trabzon ), efik ( Beyazt ), Zeki (
Gmhane ), Zihni ( Erzurum ), Ahmet Muhtar ( Trabzon ), Rfk ( Gmhane ), Hseyin Avni (
Erzurum ), Asaf ( Hakkri ), Bekir Sami ( Amasya ), Ali kr ( Trabzon), Cell ( Gen ). Tunaya,
Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt II Mtareke Dnemi (19181922) s. 194.
590
Ayn yer.
169

Meclis-i Mebusanda hakknda sylenenlerden ve gazetelerde kiiliine
ilikin yaplan eletirilerden olduka etkilenmesinin yan sra yabanc gazetelere
vermi olduu ileri srlen demecin kendisine ait olmadn syleyen Seyyid
Abdlkadirin
591
baz aklamalarda bulunmak zere gizli celse nerisinin kabul
edilmesiyle Ayan Meclisinin 15 Mart 1336 tarihli ve 19. itimasnda asla beyanatta
bulunmadn belirten yazl aklamas okunmutur.
592

591
yan Meclisinin 19. itimanda (15 Mart 1336) Seyyit Abdlkadir Efendinin u yazl aklamas
okunmutur:Meclis-i yan Riyaseti Celilesine-Geen gn Meclis-i Mebusanda vilyat- arkiye
mebuslar tarafndan verilen bir takrirde dilerinin Jurnal Doryan gazetesi muhbirine bz beyanatta
bulunduum serritesiyle (bahanesiyle), yanlktan skatm iin bir takm szler sarfolunduu mesmuu
cizanem olmakla bu bapta bz ifadatta bulunmak mecburiyetini hisseyledim yle ki: Mezkr
gazeteye asl yle bir beyanatta bulunmadm. Binaenaleyh ilk nokta-i istinad byle b esas olan iftira
ald iddialar kemali nefretle mddeilerine red ve iade eylerim. erafet ve diyanete dokunan bu
isnadat- nifakynenin nerelerden mlhem ve ne gibi arazn (garezlerin ) mahsul olduu bedahat
ile iktifa etmeyerek tafsilen beyan ve irae edebilirsem de, devlet ve milletin bulunduu u hal iinde
ahsiyata mncer olacak bir bahse girimeyi muvafk bulmuyorum. unu da kaydetmeden
geemiyeceim ki, herkesin malmu olduu zere, saye-i risaletpenhide emniyem diyanetin, devlet ve
vatan ve milletin eref ve saadetini, feyz- terakkisini grmeye mtuf olduu cihetle, eer Meclis-i
Osmaniden ekilmekliimde memleket iin bir fayda mutasavver ve bu suret arzuyu liye muvafk ise
istifa etmeyi de, hizmet ve eref addeceimi isnadat- mugalatakranden holanacak zevata ihtardan
kendimi alamyorum. 12 Mart 336 yandan Seyyit Abdlkadir. (Bravo sesleri) (TV, 22 Mart 1336,
3807ye ilave, s.127128) a.g.e, s.194195.
592
Ayn yer.
170

2. Krdistan Teli Cemiyetinin Anadoludaki Faaliyetleri

a) Krdistan Teli Cemiyeti ve Krt Kulb

Hevi Cemiyetine mensup genlerin abasyla 1918 ylnda Diyarbakrda
halk arasnda Krt Klb
593
ad ile anlan Krt Teli Cemiyeti kurularak eitli
yerlerde ubeler
594
amt.
595

1918 yl sonlarnda Krtlerin yaad blgelerin byk bir blmn iine
alan bir Ermeni Devletinin oluturulaca sylentileri zerine Diyarbakrn nde
gelen Krt aile ve genleri Gleni Tekkesinde, bir toplant dzenlediler. Krt
meselesine ilikin birok fikirlerin ne srld bu toplantya mft, eraftan ok
kimse, maruf mderrisler ve nakibleraf ile ok sayda devlet memuru ve retmen
de katlmt.
596

Krt Kulbnn kuruluu iin Kara Cami civarnda ( muhtemel cami
avlusunda ) dzenlenen byk bir toplantda cami avlusu, civar, duvar stleri
hncahn dolmutur. Znar Silopi, Cemil Paazade Kasm Bey, Nakbi Eref Stk
Bey, eyh Ahmet Gleni, din bilginlerinden Hoca Hamdi Efendi gibi cemiyetin ilk
yeleri tarafndan desteklenen bu toplantda Ekrem Cemil Paann bakanlnda

593
O dneme en ok k tutan kiilerden biri olan Kadri Cemil Paa Doza Krdistan adl
yaptnda Diyarbakrdaki cemiyetten Krt Teali Cemiyeti diye sz ediyor. Bir ok kaynakta Krdistan
Teli Cemiyeti ile Krt Teali Cemiyeti zaman zaman birbirinin yerine kullanlmtr. Znar Silopi
Kadri Cemil Paa-Diyarbakrdaki cemiyet iin Krt Teali Cemiyeti diyor. Bunlar birbirinden ayr
iki cemiyet mi yoksa Diyarbakrdaki ube midir? yada Krt ve Krdistan kelimeleri birbirinin yerine
mi kullanlyor? eklindeki sorular zaman zaman aratrmaclarn kafasn kartrsa da anlalan bu
iki rgt birbirinden ayr kurulular olmakla birlikte Diyarbakrda kurulan cemiyet stanbuldaki
Krdistan Teli Cemiyetinin bir ubesidir. Kutlay, a.g.e, s.293.
594
Dirikde vastasyla Reislayn Kaimakamlna: ifre mahlulu fevkalade numero 43,C.ahir 1/31
Mart:335 ve 49 hilafet-i muazzama-i islamiyeye ve Osmanlla revabt- kadime-i mukaddesalarnn
temini gayesiyle merkezi istanbulda olmak zere Diyarbekirde tekil iden Osmanl Krd Teali
Cemiyetinin Mardin vesairde birer ubesi vardr.nvannn delaletiyle su-i tefhimin izalesi mmkn
ve bu kerre Mardin mutasarrflna gnderilen ifre msama-iesasiyesinin mlhakata tevzii livaya
yazlm olduundan ona gre iradnda bulunulmas.1 Nisan:335-Vali Vekili Mustafa NadirA.
TTE, Kutu No:25, Gmlek No:96, Belge No:96001
595
596
171

Cerhizade Fikri, Ganizade Reat ve mer Cemil Paadan oluan bir heyet meydana
getirilmiti.
597

Bu sralarda Dr. Fuat ve Dr. Cevdet Beylerin de Diyarbakra gelerek
katlmasyla glenen cemiyetin yapt bir kongrede bakanla Kasm Cemil Paa,
ikinci bakanla Ganizade Doktor Cevdet Bey, Mali sorumlulua Cerhizade Kerim
ve ynetim kurulu yeliklerine mer, Fikri ve Ekrem Beyler ile bakan
mavirliine Din Hocas Hamdi Efendi getirilmiti.
598

Diyarbakrda Hevi rgtnn yeleri tarafndan cemiyetin bir kolu olarak
kurulan bu kulbn yeleri arasnda doktor, avukat, retmen, subay gibi aydn ve
entelektel kesimle birlikte kk burjuvalar ve kyller ounluk oluturmakla
birlikte
599
Kadri Cemil Paaya gre Yalnz Diyarbakr merkezinde cemiyete
kaydolan 1.000 adetten fazla aza var idi
600
.Cemiyet iin yaplan yayn
propogandalar sonucu Yazar Hdr Gkta, Mft Hac brahim Efendi ve
akrabalar olan Princizadeler dnda btn Diyarbakrllarn Krt Teli Cemiyeti
etrafnda toplanm olduunu sylemektedir.
601

Avukat Muhammet Efendi ( Bave Tujo ), Fevzi Efendizade Muhammet,
Miri Katipzade Cemil Bey ve Liceli Ali Efendiden oluan bu propoganda kolu
sayesinde ksa srede Diyarbakr ve evresine tantlan cemiyet, stanbul
Hkmetinin, ordunun ve Mustafa Kemal Paann dikkatini ekmi ve yazmalara
konu olmutur.
602

Mili Mcadelenin balangcnda vatann ve milletin birlii hususunda etkili
tedbirler alan Mustafa Kemal Paann etkisiz kalan Osmanl Hkmetinin bu pasif
politikasna karlk Anadoluya geiinin 10. gnnde bamsz Krdistan amacyla

597
a.g.e, s.331332.
598
Gkta, a.g.e, s.34.
599
Yldz, Airetten Ulusalla Doru Krtler, s.85.
600
601
Gkta, a.g.e, s.34.
602
172

Diyarbakrda kurulan Krt Klbnn bu faaliyetleri hakknda bilgi isterken
603
13
Haziran 1919da 3. Ordu Mfettii olarak ayn yrede bir Krt galeyan ile
karlamamak iin askeri kuvvetlerin bu blgede toplanmasn emretmiti.
604

Ayrca, Krt Kulbnn faaliyetleri hakknda, Sekizinci Kolordu
Kumandan vekili Cevdet de 30 Mays 1335 tarihinde Harbiye Nezaretine bilgi
verir. Olduka uzun olan bu metnin son blmnde;Krt Kulbnn yapt
propogandalarn tesiratna nazaran; bu mntkada ani dehnak bir Krt galeyan
umumisi karnda bulunulacan tahmin ediyorum. denilmektedir.
605

Bu bilgileri deerlendiren Erkan- Harbiye-i Umumiye yetkilileri
Makam Sadaretiuzmaya sunduklar rapordaVilayat- sitte hakknda
Hkmetimizin siyaset ve menafiine muhalif olan Krtlk propagandalarnn
revasz ve tesirsiz braklmas tedaribinin de temin buyurulmas
maruzdur.denilmektedir.
606

Bu yazmalarn ve raporlarn ortaya koyduu gerek ise stanbul Hkmeti
tarafndan Krt Kulbnn faaliyetlerinin olduka yakndan izlenmesidir. Ayrca

603
stanbuldaki Krdistan Teli Cemiyetinin almalarn ve giriimleri onaylyarak, yardmlama
ve fikir alveriinde bulunan Diyarbakrdaki cemiyetin almalarn duyup onun hakknda bilgi
toplayan 9. Ordu Ktaat Mfettii Mustafa Kemal Paa daha sonra da, hem yapt almalara
ilikin olarak, hem de alnmasn istedii nlemler hakknda stanbul Hkmetine u yazy yazar:
Havzadan
Erkan- harbiye-i Umumiye Riyasetine mevcut ifre
Mstakil Krdistan itihadn takip eden Diyarbekirdeki Krt Kulb ile hkmet taraftar olan
dier kulpler arasndaki mnaferetin arttn bittahkik rendim ; Krtlere ve Krdistan zerinde
haizitesir olan esnayi harbde hukuk ve maksatlarn pek ziyade kazandmKrt merasndan mehur
mteaddit zevata resen ve Kolordu vastasiyle telgraflar yazarak devletin vaziyet-i esasiyesi
hakknda icab gibi beyanat vesayayi messirede bulundum. Son gnlerde muttali olduum baz
malumata nazaran, Krdistan mntkasiyle de megul ve alakadar olmak icapediyor; Bunun iin
Mstakil Krdistan olmak zere ngilizlerce tervi gren hangi mntkalardr ve atiyen daha ziyade
tv..ay yine ngilizlerce tevik ve aah edilen mntkalar hangileridir.Bu bapda Dairei Celilelerinde
mevcut olan malumatn imbasna msaade buyrulmasn rica ederim. 20 Mays 335 (1919 )
Dokuzuncu Ordu Ktaat Mfettii
Yaver Hazret-i ehriyari Mustafa Kemal .Gkta, a.g.e, s.3435.
604
Beyolu, a.g.m, s.129130.
605
Gkta, a.g.e, s.35.
606
Ayn yer.
173

Anadoluda Milli Mcadele Hareketini ynlendiren Heyet-i Temsiliye
607
de bu
rgte kar ayn ilevi uygulamtr.

Bu arada ulusal akmn nderlerini yakndan ilgilendiren dier nemli
konu, Krt sorunu idi. Bu sralarda baz Krt nderleri, ngiliz himayesi altnda
Krdistana zerklik salamak amacyla ngilizlerle, zellikle ngiliz Binbas
Noelle entrika eviriyorlard. Bu maksatla baz genlerin Diyarbakrda kurduu
Krt Dernei, Binba Noelin dorudan doruya etkisi altna girmiti. Bu haberi 8
Haziranda kapal bir telyazsyla M.Kemale duyuran
608
Diyarbakr Vali Vekili
Mustafa Bey, Dernekler Kanununa aykr hareket eden bu dernek aleyhinde
soruturma atn bildiriyordu. Diyarbakrdan gelen bu haber zerine Trk
milliyetileri, ulusal akm baltalamak eilimi gsteren baz Krtlere kar kesin bir
politika uygulama gereini duymaya balamlard
609
.
Krdistan Teli Cemiyetinin varlna ve yaratt Krt bilinlenmesine
kar askeri tedbirleri rgtleyen Diyarbakrdaki 13. Kolordu Komutan Cevdet Bey,
stanbul Hkmetine ve Heyet-i Temsiliye Reisi Mustafa Kemal Paaya
610
,

607
Diyarbakr XIII Kolordu Komutan Vekili Ahmet Cevdet Beyin 17.10.1919 tarihinde Amasyada
bulunan Heyet-i Temsiliyeye gnderdii mektuptaki u notlar cemiyet mensuplarnn niyetlerini
aka ortaya koymaktadr : Memleket dahilinde ve hassetsen stanbulda Krt Teli Cemiyeti
gibi Camia-y Osmaniyenin paralanmasna hizmet eden M.Abdlhalk ay, II. Merutiyet
Sonras hanet ebekeleri: 1 Trk Kltr, Say 223224 (Kasm-Aralk 1981), s.8586.
608
M.Kemal,15.6.1919da Diyarbakr Vali Vekiline u cevab gnderiyordu: Btn milletin beka
ve istikllini kurtarmak iin birletii u tarih gnlerde bir ecnebi devletin himayesine snarak zelil
ve esir yaama tercih eden her trl itihadatn, memleketi tefrikaya drecek her nevi cemiyetin
datlmas pek vatan ve zarur bir vazife olmakla Krt Kulb hakkndaki tarz- hareket cizlerince
de pek muvafk grlmtr. Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, Cilt I, s.74.
609
Ayn yer.
610
Mustafa Kemal hainlerin, zalimlerin, hiyanet ve ihanet esasna dayanan teekkllerin
datlmasnn grev olduuna; ancak ulusal ve yurt savunmas esasna dayanarak kurulmu bulunan
derneklere bir biim ve birlik kazandrma gereine inanyordu.17 Haziranda Karabekire gnderdii
kapal telyazsnda, Diyarbakrdaki Krt Kulbnn, ngilizlerin tevikiyle ngiliz himayesinde bir
Krdistan tekili gayesini takip ettii anlaldndan ve Krdistann mruf beylerinden ald
eitli telyazlar zerine datldn, bu kulbn hibir Krt temsil etmediini, birka serserinin
teebbsnn sonucu olduunu, vatan ve ulusun tamamen bamsz ve zgr yaamas urunda
Krtlerin her fedakrla hazr olduklarn sylediklerini bildiriyor, Krtler de dahil tm ulusu,
yurdun kaderini kurtarma abasnda birletirmek karar ve azminde olduunu belirtiyordu.Ertesi gn
Amasyadan, Edirnede bulunan I. Kolordu Komutan Cafer Tayyar (Eilmez )a telle gnderdii
ynergede : ngiliz kurculuu altnda bir bamsz Krdistan kurulmas ile ilgili propaganda
ortadan kaldrld ve bu amac gdenler yola getirildi.Krtler, Trklerle birleti diyordu.
Mustafa Kemalin bu yattrc telyazsna ramen Krt nderleri hl Padiaha ballk
gsteriyor, ngiliz himayesi peinde kouyor, ngilizlere let oluyorlard.a.g.e, s.7475.

174

Ankaradaki Hkmete bu duruma ynelik giriimlerin nlenebilmesi iin alnmas
gereken veya alnm olan tedbirler hakknda sk sk raporlar sunmaktadr. Neticede
Mili Mcadelenin aleyhinde olan Diyarbakrdaki Krdistan Teli Cemiyetinin bu
ubesi alnan tedbirler sonucunda Osmanl Hkmeti tarafndan
611
kapatlacaktr.
612

611
Diyarbekirden 8/6/1919
Gelii 14
Dokuzuncu Ordu Birlikleri Mfettiliine

Y: 1/6/1919 ve 44 ifreye:

Burada Vilayat arkye Mdafaai Hukuk Cemiyeti kurulmamtr. Ancak bu yaknlarda Erzurum ve
Trabzondan il belediyesine ekilen Krdistan konusundaki heyecan dolu telyazlarndan telea den
Hristiyan halkn? bu yolda kimi giriimlerde bulunduklarna tank olunmutur. Bununla birlikte bu
konuda ilden aydnlatma ve doru yolu gsterme rnei yazlmtr. Diyarbekirde
kimi.genlerden oluan Krt Cemiyeti(nin) ngiliz koruyculuunda bir Krdistan bamszln
izleyici propaganda yapmas zerine buraya gelen Sleymaniye siyasal hakimi Mister Noelin
dncelerine kaplarak halk arasnda bunun iddetle reddedilmesi ve bu giriimlerin Cemiyetler
Kanununa uygun olmamas nedeniyle, sz geen Cemiyet kapatlarak ilce yasal kovuturma
yaplmakta bulunmutur. Bugn Diyarbekirde tilaf ve Hrriyet Frkas vardr ve bundan baka
dernek yoktur efendim. Vali Vekili Mutafa. Musfa Kemal, Nutuk-Sylev, Vesikalar/Belgeler, Cilt
III, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1999, s.1210.
612
Glda, a.g.e, s.220.
175

b) Krdistan Teli Cemiyeti ve Ali Galip Olay

Milli Mcadele Dneminde stanbul Hkmeti 4-11 Eyll 1919 tarihleri
arasnda toplanacak olan Sivas Kongresinin yaplmasna engel olmak iin kongrenin
al gnnn ertesinde, Osmanl ileri Bakan Adil Beyle Savunma Bakan
Sleyman efik, Elz Valisi Ali Galiple
613
temasa geerek
614
, Erzurumda
615

toplanarak baz kararlar alan ahslarn nemsiz kimseler olduklarn, ama bu szde
kongrelerin lkenin her yannda baz sylentilerin yaylmasna yol atn, bu
sylentilerin Avrupada abartlarak yanstlmasnn ok kt izlenimler yarattn
bildiriyor, zetle yle diyorlard :

erideki gelimelerden kayglanan ngilizler, Samsuna ok sayda asker
karma eilimindedirler. Oradan da muhtemelen Svas ve tesine doru ilerleyerek
geni ileleri igallerine alacaklardr. Byle bir durum lkenin karlarna aykr
olduundan ve milliyetiler Svasta yeni bir kongre dzenlemekle megul

613
Kayserinin Feyzioullar ailesinden emekli Kurmay Yarbay Ali Galip, ttihat ve Terakki
Hkmetince ordudan ayrlmaya zorlandktan sonra Kayseri milletvekili olmu ve 3 Mays 1919 da
da Damat Ferit Paa hkmetince Elaz Valiliine atanmt.Mumcu, a.g.e, s.20.
614
Bu konuda stanbul Hkmeti tarafndan Elaz Valisi Ali Galipe gnderilen telgraf emrinde
unlar yazyordu:
Erzurumda Kongre ad altnda bir takm kararlar alnmaktadr. Ne toplantlarn, ne de alnan
kararlarn bir esas ve nemi vardr.Fakat bu durumlar, baz endieleri mucip oluyor. Avrupaya da
pek abartlarak yanstldndan fena etki yapmaktadr. Orada nem verilecek hi bir kuvvet, hi bir
olay olmad halde, bu yzden kaygya den ngilizlerin Samsuna byk lde kuvvet
karacaklar akla gelmektedir.
Samsuna karlacak yabanc kuvvetlerin Svas ve oradan daha ilerleyerek birok
yerleri igal etmeleri olasl kuvvetlidir. Bu ise memleket yararlarna aykrdr.
Cereyan eden haberlemelerden ve olaylardan Erzurumda toplanan malm ahlarn
Svasta da bir kongre aktedecekleri renilmitir. Byle 510 kiinin orada toplanmasndan bir ey
kmayaca hkmete bilinmektedir. Fakat bunlar Avrupaya anlatmak mmkn deildir.
te bunun iin, bunlarn orada toplanmasna meydan vermemek gerekiyor. Bunun iin de
nceden tedbir olarak, Svasta hkmetin tam gvenine lyk, memleket esenlii iin alacak
kudretli bir vali bulundurmak gereklidir.Sizi onun iin oraya gnderiyoruz.Geri Svasta kongre
yapmak isteyen bir ka kiiye engel olmak o kadar g bir ey deil ise de, baz ileri gelenlerin,
memurlarn ve askerlerin bazlarnn bunlarla fikir birlii ettikleri anlalmtr. Hkmetin alaca
tedbirler sayesinde ve gvenilir bir iki yz kiinin baars ile ortadan kaldrlabilirHamdi Ertuna,
Trk stiklal Harbi-stiklal Harbinde Ayaklanmalar, Cilt VI, Ankara 1974,s.44.

615
23 Temmuz 1919 gn Erzurum kongresinin topland sralarda Harbiye nazr NazmPaa,
15.Kolordu Komutan Kazm Karabekire gnderdii 30 Temmuz 1919 gn gizli telgrafla kongrede
bakanla seilen Mustafa Kemal ve Rauf Beyin tutuklanmalarn istemiti. Mumcu, a.g.e, s.20.

176

olduklarndan, o kasabada birka kiinin toplamasndan nemli bir ey kmas
ihtimali olmamasna ramen, bunu Avrupaya anlatmann mmkn olmad gz
nnde tutularak, Krt kuvvetlerinin yardmyla kongrenin toplanmasna engel
olunmaldr.
616

ileri Bakan Adil Bey ve Savunma Bakan Sleyman efik Paa
tarafndan Sivasta toplanan, her trl anlam ile milli ve yasalara uygun olmasndan
dolay da ordunun gven ve desteini kazanan kongreyi silahla datmakla
grevlendirilen Ali Galipe
617
bu hizmetin karl olarak bol miktarda para verildii
de anlalmtr.
618

stanbul Hkmeti cephesinde bu gelimeler yaanrken Krt meselesini
kendi hesaplar dorultusunda kullanmak isteyen ngilizlerle onlarn piyonu
durumuna den Krdistan Teli cemiyeti yetkilileri de bo durmayacaklard.

Emperyalist ganimet paylamnda Krtlerin yaad blgelerin kendi
hisselerine dt ngilizlere gre petrol blgesinde kendi denetimleri altnda
kurulacak bir lke Anadolu ile Arap blgeleri arasnda tampon bir blge olma
ilevini yerine getirebilirdi.
619

te bu amala 1919 ylnda Badatta bulunduu sralarda ngilizler
tarafndan Krtlerin bulunduklar blgelerde genel bir manzaraya bakmas ve
Krtlerin ulusal bamszla ynelik yaklamlarn renmesi amacyla blgeye
gnderilmi olan ve ngilizlerin himayesi altnda bir Krt Devleti kurulmasn sabit

616
617
1922 ylnda Adapazarnda kurulan Osman Paa Harp Divannda yarglanarak aklanan, Rauf
Beyin istei zerine 150 lilikler listesinin 39. srasnda Romanyaya srlen Ali Galip Romanyada at
cambazl yaparak geimini salad ve 1932 ylnda Romanyada ld. Mumcu, a.g.e, s.189190.
618
Ertuna, a.g.e, s.44.
619
Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt II Mtareke Dnemi (19181922),s.197.
177

bir fikir haline getiren Noel
620
byle bir devleti ynetebilecek poplerlie ve
etkinlie sahip olan kimseleri
621
arayp bulmaya alyordu.
622

Colthorpen ikazlarna ramen niformasn giyerek resmi bir ekilde
Komiserlik Ba Tercman stihbarat Sir Andrew Ryan ile Krt Kulbnn daveti
zerine toplantya katlan Noelin bu ziyareti gvenilir istihbarat kaynaklarnn
verdii bilgiye gre kulp cephesinde byk bir tepki yaratmakla birlikte ngilizleri
de talihsiz bir ekilde Krt davasna ortak etmiti.
623

Yaplan bu grmelerden sonra hkmetin gerekli destei ve onayn
salayp Krtleri ayaklandrmak isteyen Noel bunun iinde uygun bir aile olarak
Bedirhanileri semiti.
624

Bu grmelerden sonra 31 Temmuz 1919 tarihinde, Krdistan Teli
Cemiyeti ileri gelenlerinden
625
Celadet Ali ve Kamuran Bedirhan ile Emin Ali
Bedirhan stanbul Hkmetinin de onayn alarak, ngiliz Binbas Noel ise dikkat

620
1886 ylnda doan Noel yetenekli bir subayd. lk grevi Hindistan, ikinci grevi ise ran olan
ngiliz binbas Edward Neol Krte de renmiti.Mumcu, a.g.e, s.19.
Hindistan Hkmeti siyasi ubesi subaylarndand; son drt senedir kuvvetleriyle randa
ngilizler lehine faaliyetleri rgtlemekle grevli olan Bnb. Noel sadece blgeyi tanmakla kalmyor
ayn zamanda bu grevin stesinden baaryla gelebilecek kadar yetenekli bir kapasiteye de sahip
bulunuyordu. ke, Binba E.W.C.Noelin Krdistan Misyonu(1919) ,s.27.
621
ngilizlerin, Noeli Krtler arasnda bir nabz yoklamas yapmak ve gerektiinde bir ayaklanma
dzenleyebilmek iin dou illerine gndermeye karar verdikleri bir srada stanbuldaki ngiliz
Yksek komiseri Amiral Coltharpe bu geziyle ilgili ilk haberleri ngiltere Babakan Lord Curzona 9
Temmuz 1919 gn u raporla bildiriyordu:
_Binba Noel, Abdlkadir ve Bedirhanoullar ile grt. Mumcu, a.g.e, s.15.
622
623
ke, Binba E.W.C.Noelin Krdistan Misyonu(1919), s.69.
624
a.g.e, s.73.
625
stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri Amiral Sir. A.. Calthorpe ayn gnlerde 10 Haziran
1919da Lord Curzona u raporu gnderiyordu :
......Binba Noel Krt efleriyle gr birliine varrsa bundan byk faydalar salyacan
sylyor. Bunlar stanbulda Abdlkadir ve Bedir Han ve daha az nemli baz kimselerdir.Bunlar
phe uyandrmamak iin Noelden ayr olarak Krt blgelerine gidecekler.Trkler sulh konferansna
Krtlerin de getireleceinden korkuyorlar.Krtler henz Mustafa Kemale kar ayaklanmad ama
Noel bunu salayacandan emin Ulubelen, a.g.e, s.193.
178

ekmemek amacyla Krt heyetinden
626
ayr olarak blgeye gider. Her eyden nce
Emin Alinin de kendisine katlmasn isteyen ancak elindekilerle yetinmek zorunda
kalan Noel bu grevi kabul eden ve Krt Kulbne ye olan arkadalarnn can
gvenliini salamak amacyla stanbuldaki Yksek Komiserlike bavurmutur.
Yksek komiserlikte kendisine Krtleri Trk Hkmetine kar bir isyana tevik
etmemek ve sadece Osmanl propagandasna kar ktklar srece gvenliklerini
627

salayacaklarn syleyecektir.
628

Blgeye giden Noelin grevi
629
ise burann demografik dalmnn yan
sra zellikle de Dou Vilayetlerindeki Ermenilerin nfus oran ve bunlarn
Krtlerle olan ilikilerini incelemekti. Noel bu ve baka konulara ynelik olarak
Londradaki ilgili dairelere gnderdii ayrntl raporlarla Krtlerin yaad

626
Grmeler esnasnda Seyyid Abdlkadir sz vermesine karn Noelle birlikte yaplacak olan bu
geziye katlmaktan vazgemekle birlikte, Delegasyonun iki yesinin deimesi ereklilii hasl olunca
gruba Belikada eitim grm olan Cemil Paann olu Ekrem Bey katlmt.ke, Binba
E.W.C.Noelin Krdistan Misyonu (1919), s.39.
625 F O 371/ 4192 Belge No: 101503
12 Temmuz 1919
Amiral Calthorpedan, stanbul
1430 sayl telgrafm,, Badat temsilcisinin 5353 say ve 12 Mays tarihli telgraf ve sizin 77676 say
ve 29 Mays tarihli telgraflarnza ilikin olarak.
Binba Noel Mezopotamyann dalk kuzey snr boyuncaki Krt reislerine yardm
edilmesinden her adan byk avantaj salanacan dnmektedir.
u anda stanbulda bulunanlar unlardr (1) Topraklar douda olan Abdlkadir, (2)
Krdistann en tannm ve saygn ailesi Bedirhanlar ( bunlarn her ikisi de feodal sistemi temsil
etmektedirler ), ( 3 ) Yerleik nfusun daha az gl temsilcileri. Ancak bunlar Trk brokrasisinde
nemli mevkileri ellerinde tutmaktadrlar. Bu nn Krdistana binba Noelle birlikte deil ama
ayr olarak dnme nerilerine raz oldum. Bylece pek samimi olmayacaklar, ancak airetleri dzenin
gerekliliine ikna etmek iin lkeyi dolamak amacyla Noelle orada buluacaklar.
Temsilcilerden ikisi kendilerinin yokluunda ailelerinin emniyetinin benim tarafmdan
garanti edilmesini, nk Diyarbekirde Krt Kulbnn Trk hkmetinin emriyle kapatlm
olduunu sylediler ; Noele buraya kadar olan yolculuunda elik eden baz Krtlerin rahatsz
edildiini belirttiler ve Krt ulusal hareketine ve Krtlerin Bar Konfransna bavurduklarnn
Trkler tarafndan duyulmu olmasna bal olarak sizi uyarmak istediler.Krt, Ermeni ve Trkler
hakknda, bunlarn hkmet mi kuracaklar, yoksa manda altna m alnacaklar, yolunda Bar
Konferansnn nasl bir karar alabilecei yolunda hibir bilgimiz olmad akca belirtildi.Ancak
ngilizler Mezopotamyadadr ve Majetelerinin hkmetinin nndeki sorun snrlarn ve
karargahlarn gvenliinin teminatdr.Temsilcilerin Krdistana kendi ulusal amalarn yaymak iin
deil, ancak yalnzca hukuk ve dzeni ve Hristiyanlar korumak amacyla gitmeleri durumunda
ailelerinin Trk hkmetinden korkmalar iin hibir sebep yoktur, ancak kendilerine kt
davranlrsa yapabileceimiz hereyi yapmaya hazrz. Mesut, a.g.e, s. 59.
628
ke, Binba E.W.C.Noelin Krdistan Misyonu (1919), s.69.
629
21 Temmuz 1919,MR. HOHLER den Sir TLLEYe
Mezopotamya imdi bizim olacana gre, Albay Nowele bir Krt devleti kurdurup,
kuzey dalarn bylece koruyabilirizVedat, a.g.e, s.6.
179

blgelerdeki durumu ve halkn istekleri konusunda net bir gr bildirmeye
almt.
630

Noel Gneydou Anadoludaki gezileri srasnda bulunduu blgede ngiliz
aleyhtar slamc akmn youn bir biimde var olduunu belirtmekle birlikte halkn
sadece ngilizlere deil ayn zamanda Avrupada Krtlk hareketinin liderliine
kalkan erif Paaya da dman olduunu bildiriyordu. Blgedeki bu Trk yanls
tavrn ne stanbul ne de Mdafaa-i Hukukularn gayretleri
631
ile deil de halkn
kendi inisiyatifinden kaynaklandn belirten Noele gre derhal harekete geilerek
ngilterenin Krtler lehine bir siyasi aklama yapmas gerekiyordu. Resmi
makamlar tarafndan aklanmasa bile kendisinin ifade etmesi durumunda yre halk
zerinde etkili olabileceini dnen Noelle Badattaki ajan ve igal kuvvetleri
komutan da ayn dnceleri paylayordu.
632

Yeralt kaynaklar, zellikle de petrol bakmndan ok zengin olan bu
blgede yapt almalarla olduka dikkati eken ve burada ngiltereye bal bir
Krdistan kurulmasnn ngiliz karlarna daha uygun olduuna dair raporlar veren
Noele gre blgede kurulacak bir Krt Devletinin ngilterenin karlarna daha
uygun olmas nedeniyle Ermenilerden ok Krtler desteklenmelidir.
633

Noelin abalar pek de ie yaramyordu; nk ngiliz albay
Meinertzhagene baklacak olursa Noel, dier birok havariler gibi tehlikeli bir
adamd. Tek amac, kendi yolgstericilii altnda Krtlere bamszlk salamakt.
Bunun getirecei sonular onu ilgilendirmiyordu. stanbuldaki ngiliz Yksek

630
Ahmed, a.g.e, s.311312.
631
Badattaki ngiliz temsilcisinin 29 Eyllde ngiliz Hindistan leri Bakanlna gnderdii
11543 sayl kapal telde, Krt meselesi ve Binba Noelin faaliyetlerine iaret edilerek yle
deniyordu: Noelin fikrine gre, Mustafa Kemalin sebep olduu durum ciddiyet kesbederse,
Bedirhanlar ve dier bz Krtleri iyice kullanabiliriz Trk Hkmetini, onlar Krt blgelerine Vali
ve Mutasarrf tyin etmeye sktrrzSalhi R. Sonyel, 1919 Yl ngiliz Belgelerinin Inda
Mustafa Kemal ve Mill Mukavemet,Trk Kltr, Mart 1970, Say 89, s. 314 315.
632
ke, Binba E.W.C.Noelin Krdistan Misyonu(1919) , s.73.
633
Gkta, a.g.e, s.3031.
180

Komiserlii siyas memuru Tom Hohlere gre,
634
Binba Noel, bir fanatikti ve
onun, Krtlerin Lawrencei haline gelmesinden korkuyordu.
635

Noelin faaliyetleri giderek ngiliz siyasi yetkililerinin kukulanmasna
sebebiyet vermeye balamt. Bu kukuyu paylaanlardan stanbuldaki ngiliz
Yksek Komiseri Amiral Sir Robeck, endielerini 18 Eyll 1919 gn Dileri
Bakan Lord Curzona gnderdii 41812 sayl ifreli telgrafta _ Binba Noel ile
Krt liderleri ve Harput Valisi Ali Galipin faaliyetleri Majestelerinin hkmetinin
ynetimi ele alaca kukusunu douruyoreklinde belirtmekteydi.
636

Bir gn nce de Robeckin yardmcs Amiral Webb, ayn kukular,
Badattaki igal ordu komutanl ile Dileri Bakanlna bildiriyordu:

-Noel, Krt ayaklanmasnn ardnda Majestelerinin hkmetlerinin olduu
izlenimini verecek almalar yapyor ki bu, ilerdeki bar ortamna zara verir.
637

ngiliz diplomat Ryann 4 Aralk 1919 tarihinde Londraya gnderdii
raporda ise yle diyordu:

Reit Paayla Krt meselesini grtm ve Albay Noelin Malatyay
ziyaretinin yanl yorumlandn syledim. Geri Majestenin hkmetinin Krt
meselesinde byk kar olduu dorudur, bu sadece Mezopotamya ile ilgilidir ve
srf oray korumak iindir dedim. Diyarbakrdaki Trk memurlarn Bedirhan ve

634
Sayfa No: 693 21 Temmuz 1919
Belge: 464
Mr. Hohlerden Sir. E. Tilliye:
Benim problemim Krtler. Noel Badadtan buraya geldi, ok iyi bir insan, ok gl biri, fakat
dier bakmdan da Krtlerin peygamberi olmak istiyor. Krtler gibi kimse yoktur, onlar ok asil,ok
iyiler diyor.Ermenilerin ise deersiz ve hilekr olduklar grnde. Krtler hi Ermeni ldrmedi,
aksine onlar korudular, fakat Ermeniler Krtleri ldrdler, diyor. Korkarm ki Noel bir Krt
Lawrencei olabilir. Mezopotamya imdi bizim olacana gre ona bir Krt devleti kurdurup kuzey
dalarn bylece koruyabiliriz. Abdl Kadir ve onun gibilerle konutum. Onlara etki edebilmek iin
bizde Trklere hile yapyoruz diye belki be defa tekrarlamak mecburiyetinde kaldm. Ancak Krtlere
fazla gvenilmez. Majestenin Hkmetinin amac Trkleri azami derecede zayflatmak olduuna gre
Krtleri bu ekilde harekete getirmek fena bir pln deilUlubelen,a.g.e, s. 193-194.
635
636
637
a.g.e, s.20.
181

hatta Albay Noeli tevkiflerinin kt bir ey olduunu Albay Noelin Krt
meselesinde bir uzman olduunu propaganda yapmadn Bedirhann da Albay
Noele klavuzluk ettiini, amalarnn o blgelere sulh ve skn gtrmek olduunu
syledim.
638

Ali Galip olayyla yakndan ilgilendii halde Krtlerin kkrtlmasndan
haberleri yokmu gibi davranan ngilizler bu hareketleri Noel gibi baz ngiliz
Subaylarnn yetkisiz faaliyetlerine atfediyorlard. stanbuldaki ngiliz ntelicens
Kurmay, 30 Ekimde hazrlad raporda Ali Galip adl bu komplodan ngilizlerin
haberi olmadn, Milliyetilerin ise bu durumu ngilizler aleyhinde daha fazla bir
propaganda malzemesi olarak kullandklarn iddia ediyordu.
639

eitli evrelerde eletirilere neden olan Ali Galip olaynda Noelin
misyonu konusundaHohler, Amerikal GeneralMc. Coyla(Harbord
misyonundan) konumasnda, kendi korku ve riski dorultusunda hareket eden
Noelin hemen hemen tek bana temsil edilmesinde srar etmitir. Hohler,
ngilterenin bamsz Krdistan oluturma niyeti hakknda hibir ey bilmediini,
Noelin bu ynelimdeki btn hareketlerinin, onun zel inisiyatifinde olduunu
bildirmitir. stanbuldan Krtlerin yaad blgelere gelen ve Noelle ibirlii
iinde hareket eden Krt nderlerine gelince, Hohlerin szlerine gre, onlara, ne
Trklere ne de Kemale kar bir entrika ile uramalar direktifi verilmitir
640

Mustafa Kemal Paa daha Erzurumda iken Bedirhanilerden Kamuran ve
Celadet Alinin ngiliz parasyla propoganda yapmak zere stanbuldan Gneydou
Anadolu Blgesine hareket edecekleri ynnde haberler yaylmaya balamt.
641

Bu durum zerine Mustafa Kemal Paa 3 temmuz 1919 tarihinde,
Diyarbakrdaki 13 nc Kolordu Komutan Ahmet Cevdet Beyin, ayrca Kolordu
Kurmay Bakan olan Halit Beyin ve Canik ( Samsun, Ordu, Giresun )

638
639
640
641
ATASE, Kutu No:342, Gmlek No:14, Belge No:141
182

mutasarrfnn dikkatini ekerek
642
bu kiilerin sessizce ve dikkatle izlenmelerini,
gz altnda tutulmalarn, gerekirse yakalanmalarn istedi.
643

20 austosta 13 nc Kolordu Komutanna, ad geen kiilerin stanbuldan
hareket ettiklerini ve alnacak tedbirler arasnda zellikle Mardin istasyonunda sk
bir kontrolun salanmasnn uygun olacan hatrlatt.
644

O dnemde 13. Kolordu Komutan Ahmet Cevdet Bey
645
almalarndan
son derece rahatszlk duyduu Krt nderlerinden Malatya mutasarrf Halil Beyin
grevden alnmas iin youn aba harcamtr.7 Austos 1919da Diyarbakrdan
13. Kolordu Komutanlnn Harbiye Nezaretine sunduu raporda: Krtlk

642
imdi baylar, ava tarimizde nemli bir olay olan Ali Galip sorunu zerinde izin verirseniz biraz
geni bilgi vereyim:
Baylar, Daha Temmuz banda, Erzurumda bulunduum srada Celdet ve Kmuran li adnda
iki kiinin yabanclarca, pek ok para ile stanbuldan Krdistana gnderilecei, bunlarn trl
yalanlar syleyerek kafalar kartrmak ve bize kar halk kkrtmakla grevlendirildikleri ve bir iki
gn iinde yola ktklar ya da kacaklar haber alnd. Bu haber zerine, bunlarn sessizce
gzetlenmeleri ve tutulmalar gereini 3 Temmuzda Diyarbakrda On nc Kolordu Komutanna
ve ayrca Kurmay Bakan olan Halit Beye ve Canik Mutasarrfna bildirdim. Kemal, Nutuk-
Sylev, Cilt I (19191920),s.159.
643
644
Ayn yer.
645
Diyarbekirden
Harbiye Nezaret-i Celiliyesine mevrud ifredir
Malatya Mutasarrf Bedirhanilerden Halil Be Krdistan stiklali propogandas yaptMalatya
Trk olduu halde orada Krd Kulb tesisine hdmet iderek bu kulb himaye ittiini evvelce arz
itmitim. Elazizde de bulunan alay onbe kumandanyla kolordu nce ahz asker riyasetinden bugn
gelen ifrede Halil Be hakknda verilen malumat hulasas ber vechi atidir.
1-Halil Be Bedirhanilerden olduundan Malatya Sancanda Krdlk ceryan tevik itmesi yznden
bu ceryan son gnlerde pek ziyade ilerlemi ve hatta yakn zamanda bir vukuatn zuhuru meydana
gelmitir. Bunu istihbar iden Elazizin Valisiayn birinde otomobil ile Malatyaya gitmitir.

4- Mutasarrf Krd ve Ermeni kavminden mteekkil ve ngilterenin himayesinde bir Krdistan
tekili maksadyla bir propoganda ve reklam yapyormu bu fikre cahil aair resasndan bir ksm da
itirak itmidir. Fikrine itirak itmeyen birok resaya da iknaa alyormu. Bir airet reisini de
Milli Reis Mahmut Be nezdine gndermidir.Dersim aairiyle de sk temasda imi.
5-Evvel emirde Malatya hkmetini skat itmek Malatyadaki askeri esliha ve obsleri elde etmek
badehu ve Elazizi ele geirmek fikrinde imi bu mesele kolordumuzu en mgil vaziyete ilga
ider.nc ordu mfettilii stanbuldan Kamuran ve Ali isminde iki zat ile Solakzade Rfat Bein
klliyetli ngiliz parasyla propoganda iin buralara gnderildii kolordunun istihbaratna atfen
bildirdiEvvelki maruzatm zerine Malatya Mutasarrf hemen kaldrlsa idi ahval bugn hata kesb
itmezdi.Malatya Mutasarrfnn meseleyi tahkikatada geerek ve tehir idilmeksizin ve buralarda
braklmakszn hermen stanbula aldrlmasn
K. 13. K hareket 3096 / 7 Austos 335 Ahmet CevdetATASE, Kutu No:109,Gmlek No: 37,Belge
No:872
183

propagandas yapt belirtilen ve Krdistan isteyen Bedirhanlardan Malatya
Mutasarrf Halil Beyin stanbula aldrlmasn nemle istemekle birlikte, blgeye
bu ama iin geldikleri bildirilen Kamuran, Ali ve Mevlanzade Rfatn bu durumunu
nlemek iin komutanln elinden geleni yapmakta olduunu bildirir.
646

Blgeye giden Krt heyeti ile buluan Noel Malatyaya birlikte gidecektir.
stihbarat almas yapmakta olan Noel blgenin nfus yapsn ve halkn siyasi
eilimlerini aratrmaktadr. Krdistan Teli Cemiyeti yetkilileri ise resmiyette olas
bir Krt ayaklanmasn nlemek ve yattrmak iin blgededirler. Byle bir heyetin
Malatyaya geldiini haber alan Elaz Valisi Ali Galip
647
Beyin buraya geli amac
ise olduka farkldr. Osmanl Hkmetinden Sivas Kongresinin nlenmesi ve
Mustafa Kemal Paa ile arkadalarn tutuklama ynnde emir alan Ali Galip bir
ngiliz Subay ile baz Krt ileri gelenlerinin Malatyaya gelmi olmasn, Sivasa ve
Mustafa Kemal Paaya kar giriilecek bir hareket olarak yorumlayarak bu heyetle
ibirlii yapmann imknlarn aramaya balar.
648

Mustafa Kemal Paay bir yandan Sivas Kongeresinin son be gnnde
zerinde epeyce tartmalarn yaand manda meselesi olduka fazla yorarken dier

646
ke, Binba E.W.C.Noelin Krdistan Misyonu (1919), s.75.
647
Buraya Galip Bey adnda bir vali atanm, geliyormu; ama bunun Harput Valisi Ali Galip Bey
mi, yoksa Trabzon Valisi Mehmet Galip Bey mi olduu anlalamad. Fakat, biz baka bilgi elde ettik.
Bay Novil ( Noel ) adnda bir ngiliz binba, Bedirhanllardan Kmuran, Celdet ve Cemil beylerle
birlikte yannda on be kadar Krt atls ile Malatyaya gelmi ve kendilerini Mutasarrf Bedirhanl
Halil Bey karlamtr.Harput Valisi de bir posta hrszn izliyor grnerek otomobille Malatyaya
gelmitir.Bu amala bunlara Adyamandaki birlik de verilmitir.Amalarnn , Krdistan kurmaya
sz vererek Krtleri, ilerimizi bozmaya ve bizi ldrtmeye yollamak olduu anlalm ve kar
nlemlere de bavurulmutur. Bu arada, valiyi ve tekilerini yakalatmak istiyoruz. Malatya
Mutasarrf da Krt airetlerini Malatyaya armtr. Bunun zerine On nc Kolordu
blgesinde ie giritik. Gereken nlemler alnmtr. Yarn akam Harputtan gnderilen bir birlik
ortal kartranlar tepeleyecektir. Buradaki kolordu komutan da gereken nlemleri almtr.
Malatyaya ve br yerlere de gereken buyruklar verilmitir.Kemal, Nutuk-Sylev, Cilt I (1919
1920), s. 157.
648
Abdurrahman Arslan, Samsundan Lozana Mustafa Kemal ve Krtler (19191923), Doz
Yaynlar, stanbul, 1991, s.60.
184

yandan en yaknndaki kiilerden bile saklad Ali Galip Olay
649
ise zihnini epeyce
megul ediyordu.
650

Milli Mcadele cephesinde bu tr gelimeler yaanrken Krdistan Teli
Cemiyetinin yeleride bu arada bo durmayacaklard. Sivas Kongresinin ikinci
gn, yani 6 Eyllde,
651
Bedirhanl ailesinden Celadet ve Kamuran ile Diyarbakrl
Cemilpaazade Ekrem
652
yanlarnda bulunan ngiliz Binbas Noel ile birlikte silahl
Krtler koruyuculuunda Elbistan ve Akada zerinden Malatyaya gelmilerdir.
Bu esnada heyetin mutasarrf ile belediye bakan tarafndan karlandklar On
nc Kolordunun yazsndan anlalmaktadr.
653

ngiliz Binbasnn ifadesine gre, stanbul Hkmetinin izni ile gelen, bu
esnada Elbistan ve Arga ilelerindeki airetlerin ileri gelenleri ile grerek, gittikleri
alevi kylerini kkrtp hibir ile merkezine uramadan da yollarndan anszn

649
Paa, Svas kongresine, kendisine, Mill Mcadeleye ve memleketin kurtuluu aleyhine stanbul
hkmetinin hazrlad bu suikasdi haber alr almaz kongreyi, bizleri tela drmemek, ilk
tedbirleri ahsen almak, kongreyi selmet ve sknet halinde yrtmek ve neticelendirmek yolunu
tercih etmi ve Heyeti Temsiliyenin seilip ilk itiman yapmasna kadar bu husustaki btn
faaliyetini mahrem tutmutur. Heyeti Temsiliye ve kongrenin hdiseye ttla kesbetmesi hemen hemen
ilk tedbirlerin messir netice vermesi zamanna rastlamtr.Byk enerji, seri karar, yorulmaz
tahamml isteyen safhalar esas itibariyle Mustafa Kemal Paay ahsan megul etmitir. Bu da,
Mustafa Kemalin ne lde muazzam bir adam ve mill tarihin seyri iinde sel halinde bir enerjiyi
aktmaya nasl muktedir olduunu gsteren misallerden biridir. Mazhar Mfit Kansu, Erzurumdan
lmne Kadar Atatrkle Beraber, Cilt I,Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara,1966,s.255.
650
Ayn yer.
651
On beinci Kolordu Komutan Kazm Karabekir Paann Sivastaki nc Kolordu
Komutanlna, bununla ilgili olarak gnderdii 6 eyll 1919 gn ve 529 sayl ifre telinde verilen
bilgide :Bedirhanl ailesinden Celdet ve Kmran ile Diyarbekirli Cemil Paa ailesinden ve
kaaklardan Ekrem adndaki kii silahl Krtler koruyuculuunda ve vaktiyle Diyarbekir ilinde
bize kar propagandalar yapan ngiliz Binbas Noel ile birlikte Elbistan ve Arga
zerindenMalatyaya geldiler.Mutasarrfla belediye bakannca karlandklar ; Binba Noelin
Trk, Krt ve Ermeni nfusunu incelemek zere stanbul hkmetinin izniyle dolatklarn
syledii,ancak elinde belge olmad;Malatyadaki svari alaynn, saysnn azl dolaysyla
bunlar tutuklamaya cesaret edemedii, yine de bunlarn hemen tutuklanmas iin stanbula
bavurulduu On nc Kolordudan bildirilmitir.Bu adamlarn ne gibi bir amala ve nasl bir
grevle nereleri gezecekleri konusundaki bilgilerini Harput Valisine sordum.Kemal, Nutuk-Sylev,
Vesikalar/Belgeler , Cilt III, s.1297-1298.
652
Mutasarrfn yeenleri olan Celadet ve Kamuran Beylerle ayn soydan gelen Cemil Paazade
Ekrem ise Diyarbakrda ngiliz himayesinde Krdistan ilan iin alt ynnde adli kovuturma
yaplrken kamt. Ertuna, a.g.e, s.46.
653
Kemal, Nutuk-Sylev, Cilt I (19191920) , s.159.
185

Malatyaya varan bu kurul
654
kendlerine sorulduunda Trk, Krt, Ermeni nfusunu
incelemek zere dolatklarn sylyordu.
655

Postay vuran haydutlar kovalamak bahanesiyle ayn zamanda Malatyaya
gelen Harput ( Elaz ) Valisi Ali Galipin yanna ard Malatya ve Elazdaki
airet reisleriyle grmesi, asker toplamaya almas, Sivas Kongresi
Mensuplarna kar bir suikastn hazrlanmakta olduunu gsterirken ayrca
valinin
656
bir Krdistan kurulmas iin alt da tespit edilmiti.
657

Aradan uzun bir zaman getikten sonra, Sivas Kongresinin ikinci gn bu
heyetin Malatyaya geldiini bildiren 13 nc Kolordu Komutan ehirdeki svari
alay mevcudunun az olmas hasebiyle bunlar tevkife cesaret edemediini ve
tevkifleri hakknda stanbula mracaat edilerek talimat ve kuvvet istendiini haber
veriyordu
658

13 nc Kolordu Komutannn bu telgraf dikkat ekici idi. Malatyaya
geldii bildirilen silahl kuvvet miktar ne idi ki alayn kuvveti ile bunlara
dokunulmaya cesaret edilemiyordu. Niin stanbuldan ynerge istemeye lzum
grlyordu.
659

654
Diyarbekirden 13.Kolordu Kumandan Vekili Ahmet Cevdetden 11/9/35 tarihinde Harbiye
nezaretine gnderdii ifrede konuyla ilgili olarak unlar sylyordu: Binba Noelin hyaneti
hakknda dahiliyede Erkan- Mhimmiyede dosyalar vardr.Buna ramen Noele Dahiliyeden vesika
verilmesi de hayretlerle telakki idilmitir.Mtareke eraitini tatbikinden kolordu mesuldur.Noelin
mtareke eraitini tefti in gnderildiine dair Harbiye Nezaretinin bile haberdar idilmemesine
gre bu heyet belkide kabinenin malumat haricinde bir maksad- haini ile gnderildiine hkm
idiyoru.Bu meselenin tahkikini ve vali ile mutasarrfn azl emrinin resmen derhal vilayete tebliinin
salamet-i vatan namna nezaret-i celiliyeden hassaten istirham iderimAtase, Kutu No:48, Gmlek
No:138, Belge No:138,-1,2,3
655
656
Malatya, 9/ Eyll/35,Ali Galip ve hempalarnn suret-i firarlar hakknda rapor:1-Vali Galip be
ilk defa Malatyaya geldiinde klaya gelerek Erzurumda teekkl eyliyen kongrenin maksad- siyasi
ile deil ttihad propagandas olduunu ve bu yzden gya vatan felakete srkleyeceklerini ve idare
edenlerin na ehl olduklarn ve hatta pek yaknen tandmz muhterem kumandanmz (Mustafa
Kemal paa )hazretlerine bile sz sylediini ve Rauf ve Refet Beyleri de ayrca fenaladktan sonra
Alay Kumandan Cemal Bele Topu Kumandan Mnir Bee beraber olmalarn teklif itmidirCemal
Be Kolorduya merbut olub alaca emre gre hareket idebileceini ve Mnir Bede sizde adalet
olursa bizde de skunet olurdimeleriyle meseleye nihayet verilmitirA., TTE, Kutu No:24,
Gmlek No:114, Belge No:114001
657
658
Kansu. a.g.e, s.256.
659
186

Byle tereddtl bir durumun meydana gelmesi zerine gerekenin
yaplmas iin nc Kolordu Kumandan Salhattin Bey 7.9.1335 tarihli ve zata
mahsus dakika tehiri gayri caizdiribaresini tayan telgraf
660
ve kendisine verilen
direktif zerine Diyarbekirde On nc Kolordu Erkn Harbiye Riyasetine bir
telgarf ekti.
661

Bunun zerine, Kolordu Kurmay Bakan
662
, emri yerine
getiremeyeceini, bandaki kolordu komutann da bunu uygun greceini mit
etmediini, bu ii yapmakta kararsz olduunu bildirdi. Elazdaki lyas Bey de 3
nc Kolordu Komutanlna : 13 nc Kolordudan aldm emir zerine hareketimi
erteledim. Kolordunun onaylamas olmadan hareket etmekliim uygun
olmayacandan, hareket emrinin Kolordudan tebliine dellet buyurulmas
cevab geldi.
663

Anlalan o ki, kendince bu konuda zaaflk gsteren Diyarbakrdaki 13
nc Kolordu Komutan verilen emir ve kararlarn uygulanmas srasnda da tereddt
etmekle birlikte Elazdaki alayn grevini yapmasna da engel oluyordu.
664

660
Memleket iin pek zararl harekt yaplmas ile uratklar gereklemi olan Vali Ali Galip,
Malatya mutasarrf Bedirhan Halil, Kmuran, Celdet ve Ekrem Beylerle beraberlerinde bulunan
ngiliz binbasnn ne olursa olsun tutuklanmalar ve Svasa sevk edlmeleri iin bizzat 15 nci Alay
Komutan lyas Beyin emrinde 60 kadar atl ve ester svarn en ge olarak 9 Eyll 1919 (1335 )da
Harputtan Malatyaya hareketi gerekmi ve aceleliinden dolay ad geen alay komutanlna da
bildirilmitir.
Yardm iin Svastan 8 Eyll 1919 gn otomobil ile baz subaylar da hareket ettirilecek ve
lyas Bey mfrezesi iin tama arac tedarikinde yaplacak masraflarda Svas Heyeti Temsiliyesi
tarafndan denecektir a.g.e, s.47.

661
Kansu, a.g.e, s.257.
662
On nc Kolordu Erkn Harbiye Reisi Halit Beye bu tarzda tebligat yapmamzn sebebi,
Diyarbekirde bulunan On nc Kolordu Kumandannn uyandrd tereddt idi.
Nitekim Erkn Harbiye Reisi Halit Bey, verdii cevapta, Tevkif hakkndaki arzuya muttali
oldum, bu bapta kumandan beyin emir vereceini zannetmiyorum. nk havass askeriyelerine
tamamen vkfm. Tarafmdan vuku bulacak tebligat ise, icrada tamamen tereddt ederler. Bu bapta
stanbul ile muharebedeyiz.
Bu hale gre icrai icab menutu reyi alileridir. diyordu. Ve.. Yine 15 nci alay kumandan lyas Bey
de nc Kolordu Kumandannn emrine verdii cevapta:
13 nc kolordudan aldm emir zerine hareketimi tehir ettim. Kolordunun muvafakati
olmadan, hareket etmekliim mnasip olmyacandan, hareket emrinin kolordudan tebliine dellet
buyurulmas Hususunu bildiriyordu. Kansu, a.g.e, s. 257.
663
Ertuna, a.g.e, s,47.
664
a.g.e, s.48.
187

O sralarda Malatyada 12nci Svari Alay Komutannn Svasa
gnderdii raporda: Kmuran, Ekrem, Nowil ve valinin beraberinde ancak on be
silahl svari olduunu, alayn kuvvetinin de ancak bu kadar bulunduunu, bu
sebepten tutuklanmalarna imkn olmadn bildiriyordu.
665

Alay Komutannn verdii bu cevap Mustafa Kemal Paa
tarafndanhayretle karlanmt. Bu durum Alay Komutanna bildirildii zaman Alay
Komutan Kuvvetim yeterli deildir eklinde cevap vermiti. Hi er olmasa bile
Malatyadaki svari ve topu alaylar subaylarnn bu ie yeterli gelecei akt.Alay
Komutannn : __Valiyi de beraber mi tutuklayacaz ?sorusuna Mustafa Kemal
Paann
666
:__Evet diye cevap vermesi, onu bsbtn rktmt.
667

13nc Kolordu Komutan Ahmet Cevdet Beyin karasz ve zayf tutumu
yznden, ne kolordu Kurmay Bakan Halit Beyden ne de Alay Komutanlar lyas
ve Cemil Beyden fayda geliyordu.
668

Bir yandan Recep Zht Beyi Malatyaya gnderirken dier yandan da
Ahmet Cevdet ve Halit Beylere ifre ile srarl talimatlar vererek uyarlara devam

665
Ayn yer.
666
Malatyada svari On ikinci Alay Kumandan Cemal Bey de vard. Onu da makine bana
arttm, hdise hakknda malmat istedim.
Kmuran, Ekrem, Noel ve valinin beraberinde ancak on onbe msellh svari olduu anlald.
Alayn kuvveti de meer bu kadarm ve bu cihetle tevkiflerine imkn yokmu. Hayret ettim ve bu
mtaleay doru bulmadm.
Malatyadaki svari ve topu alaylar zabitannn bu ie kfi gelecei aikrd. Cevabn menfilii
ancak Cemal Beyin ve ona hkim tesirlerin menfiliini anlatyordu ve hele, alay kumandannn :
Valiyi de beraber mi tevkif edeceiz ? sualine evet diye vevap veriim, onu bsbtn rktt. Ben
ise vali beyle binba Noel ve arkadalar Kmuran, Celdet ve Ekremin hemen bu gece tevkif
edilerek Svasa gnderilmelerini ve bunun elzem olduunu, Svas ve Harputtan da kuvvet
yetitirileceini sylyordum.
Cemal Bey: Kuvvetim kfi deildir demekte srar etti ve esasen bunlarn tevkifleri hakknda On
nc Kolordu Kumandaniyla muhabere cerayan ettiini, neticede, vaziyetin nezaketi hasebiyle
imdilik tevkifleri muafk olamayaca emrinin alndn da ilve etti.
Bunun zerine ben de bu zata daha baka bir sylenemiyeceine kanaat hasl ederek sadece : O
halde kendilerini taht tarassutta bulundurunuz. Kolordudan emir gelecektir, ayet bir tarafa
giderlerse istikameti hareketlerini derhal bildiriniz. dedim. Kansu, a.g.e, s. 259.
667
668
Ayn yer.
188

eden Mustafa Kemal Paa 3nc ve 15nci Kolordulardan, Harput ( Elaz ) ve
Malatya ynne baz birliklerin kaydrlmasn istedi.
669

lyas Bey, katrlara bindirilmi svari ve iki makinel tfekle Harput (
Elaz ) tan gittii Malatyada Cemal Beyin alay da bulunuyordu.9 Eyllde lyas
Bey Mfrezesinden baka, Aziziyeden iki svari ile Siverekten Malatyadaki
Alaya mensup bir blkte Malatyaya gnderildi. Elaz Vilayeti Valiliini ele
almak zere Erzurumdan hareket eden Haydar Bey balant kurduu 15nci
Kolorduya mensup Mamahatunda bulunan bir svari alayn gerektiinde
Malatyaya doru harekete geirecekti. Balangcndan 13nc kolordunun haberdar
edildii bu hareket etkisini gsterdi. Gerek Ahmet Cevdet Bey, gerekse Halit Bey
Harputtaki ( Elazdaki ) Alay Komutan lyas Beye sratle inmesi iin emir
verildiini bildirdiler.
670

10 Eyllde lyas Beye verilen dier bir ynergede, kaaklarn sratle
tutuklanmalar, Krtlk akmlarna asla uygun zemin braklmamas, Malatya
Mutasarrfln Jandarma Komutan Tevfik Beyin zerine almas, namuslu,
yurtsever bir kiinin Elazdaki Vilayet makamn sratle ele geirmesi, Malatya ve
Elazdaki hkmet kuvvetlerini ele alarak vatan aleyhine hibir harekete meydan
verilmemesi, kaaklara uyanlarn aman verilmeksizin ve merhamet edilmeksizin yok
edileceinin genelge ile yaynlanmasn ve namuslu halkn hakikatten haberdar
edilmesi, milli varlmz tehlikeye sokacak olan yabanc askerlere karlk
verileceinin ilgililere duyurulmas bildirildi.
671

3nc Kolordu Yaveri ad altnda zel talimatla beraberindeki baz
kimselerle 9 Eyllde otomobil ile Sivastan Malatyaya hareket eden Recep Zht

669
a.g.e, s.49.
670
Ayn yer.
671
Ayn yer.
189

Bey
672
yollarn bozuk ve yal olmas nedeniyle Kangalda otomobili
bozulduundan zamannda
673
Malatyaya gidememiti.
674

9 Eyll akam Harput ( Elaz ) tan hareket eden lyas Bey kuvvetlerinin
kendilerini tutuklayacaklarn haber alan Ali Galip, Mutasarrf Halil Rahmi ve
arkadalar geceyi hkmet dairesinde uykusuz geirdikten sonra 10 Eyll 1919
gn sabah erkenden yanlarnda birka jandarma ve silahl adam olduu halde
kaarak Khtadaki Bedir Aann yanna
675
gitmilerdi. Bu kiiler herhalde
katklar andaki aknlk ve skntlarndan dolay olacak ki beraberlerinde
gtremedikleri Malatya mal sandndan bir senet karl aldklar 6000 liray
kasann nndeki masann zerinde brakmlard. Bu paray almak iin
dzenledikleri ve zerinde Mustafa Kemal Paa ve beraberindekilerin tepelenmesi
masrafna karlk alnd yazlan bu senette Vali Ali Galip, Mutasarrf Halil
Rahminin imzalar yer alyordu.
676

672
Gerekten, arkadalarmzdan Recep Zht Bey, grnrde, grnrde nc Kolordu
Yaveri sanyla ve benden ald zel ynerge ile, yannda baka baz kimseler olduu halde,
otomobille Malatyaya gitmek zere, 9 Eyllde yola kt.Ne yazk ki, bindii otomobil, yollarn bozuk
ve amurlu olmasndan Kangalda krlm ve tam zamannda Malatyaya yetiememiti. Kangaldan
sonra, kimi zaman araba ve kimi zaman hayvanla gece gndz yol alarak Sivastan knn
drdnc gn leden sonra Malatyaya ulaabilmiti. Recep Zht Beyin verdii raporlar,
durumun aydnlanmasna ok yardm etmiti.Kemal, Nutuk-Sylev, Cilt I (19191920) , s, 165.
673
Recep Zhtnn Malatyaya gnderilmesi hakknda da Paa yle derdi:
_ilyas Bey 250 ester svari ve iki mitralyzle Harputtan Malatyaya gitti. Cemal Beyin alay da
Malatyadayd. Fakat hainler kat. Yolda otomobil bozulmayp ta Recep Zht oraya vaktinde
gidebilseydi, valiyi de hepsini de toparlar getirirdi. Neyse ki, byk bir bely byk bir musibetin
vukuuna frsat brakmakszn atlatm olduk.Kansu, a.g.e, s. 261- 262.
674
675
Mustafa Kemalin 10 Eyll 1919 tarihli Erzurumda bulunan On Beinci Kolordu Komutanlna
gnderdii telgrafnda yle diyordu: Harput Valisi Ali Galip Beyle Malatya Mutasarrf ve ngiliz
Binbas Mister Noelle ayaktalar, askerin Harputtan Malatyaya yola ktn duyunca bu sabah
Khta ynne doru kamlardr. Bunlarn o evrede Bedir Aann yanna giderek, Krtleri
toplayarak kar eyleme giriecekleri ve olasdr ki, Marata ngiliz kuvvetlerinden de yardm
alacaklar gereklemitir. On nc Kolordu, kovalanmalar iin buyruk vermi, nc Kolordu
da elden geldiince kuvvetlerini gneye doru indirmitir. Durumun tmyle ulusun iyilii
dorultusunda salanmas ve bu haynlara kprdanacak bir frsat verilmemesi iin en byk etkinin
gsterilmesi gerei, doal olduundan, Mamahatundaki svari alaynn Harputa doru yola
karlmas bizce uygun grlmtr; bilginize sunarz. Kemal, Nutuk-Sylev, Vesikalar/ Belgeler,
Cilt III, s.1323.
676
Ayn yer.
190

lyas Bey Mfrezesinin Malatyaya yaklat srada 12 nci Alay Komutan
Cemal Beyin
677
hkmet konan sarp burada onlar tutuklayaca yerde subaylara
mutasarrfn evini hedef gstererek adeta, sizi tutuklayacaz kan kurtulun demek
ister gibi davranmt. Evin sarlarak telefonlarnn kesildii esnada Halil Beyin
karsnn, hkmet dairesinde toplant halinde olan kocasna ve valiye gerekli haberi
gndermesi yznden eve yaplan baskn bir sonu vermeyecek ve neticede vali ve
yanndakiler de kaacakt.
678

Tutuklanamayan Elaz Valisi Ali Galip ve arkadalarnn imdilik kt
etkinlikleri engellenebilmitir. Davay kendi tedbirleriyle halleden Mustafa Kemal
Paa olay son ekliyle Heyet-i Temsiliyeye bildirmiti. Kaaklarn bu evredeki
airetlerden birok kimseleri toplayabilmesinin yan sra Mara blgesindeki yabanc
kuvvetlerden de faydalanabilecekleri ihtimaline karlk tertibat alnarak bu ie
ayrlm kuvvetlerin pekitirilmesi gerekmiti. nk Ali Galip, Halil Rahmi
679
ve
arkadalar Malatyaya be saat mesafede Roka Bucanda bin kadar airetliyi
toplamlard. Sivereke kadar olan airetlerin yava yava o yne gelmekte
olduklar, Dersim airetlerinin de Krtlk namna arld renilmiti. Mutasarrf
Malatyaya hcum ederek burada bulunan Trkleri ldrp attktan sonra Sivasa
yrmeyi dnrken, Dersimlilerin de ayn zamanda Harput ( Elaz)a
yrmelerinin yan sra Malatyaya arparak girildii takdirde ise Krt bayrann
ekilmesi de tasarlanmt.
680

677
Svari alay komutan ve topu alay komutannn, Valinin geceyi hkmet konanda geirmekte
olduunu bilmedikleri kabul edilemez. Mutasarrftan ok, Valinin tutulmasnn nemli olduu da
besbelliydi.yle ise, bu kiilerin kamasna gz yumulduu kesin bir gerektir.En zayf yoruma gre :
Bilinen kiilerin yanlarndaki be on silahl jandarma ve Krt ile arpmadan byk ktlk
doabilecei kuruntusu Malatyadakileri dolayl nlem almaya srklemi ve ad geen kiileri
rkterek karmay yeletmitir, denilebilir. Kemal, Nutuk-Sylev, Cilt I (19191920) , s. 169.
678
679
Diyarbekirden 13.Kolordu Kumandan Ahmet Cevdet Bein10 Eyll 1335 tarihli Harbiye
Nezaretine gnderdii ifrede yle diyordu:Bgn Malatyadan aldm malumatda alay yaveri
tegarnamede iken mutarasarrfn Kahta ve civar Krd aairi resasna ifreli telgarflar ekdiini ve
baz ak kelimelerden Krdleri Malatyaya ardn grm ve anlamdr.Binba Noel
mabeynindeki Krd heyet-i fasidesi bir haftadan beri Mlatyada iken mutasarrfn bu muhaberesi
nazar- dikkati celb itmi istihbarat da teyid itmidir.ATASE, Kutu No:48, Gmlek No:136, Belge
No:136-1,2,3.
680
191

Urfada bulunan ngiliz Tmeninin de harekete hazr olduunu bildiren
ngiliz Binbas Noelin bu sylediklerini kabul etmeyen Hac Bedir Aa, airetlerin
Krdistan haline gelecek olan Malatyada Krt bayra ekileceini dnerek bu ie
giritiklerini syleyip isteklerinde ayak dirediler. Noelin sz konusu ettii tmenin
gerekte bir blf konusu olmasnn nedeni Urfa, Antep, Marata az sayda ve
dank olarak bulunan yabanc kuvvetlerden baka bir birliin o blgede yer
almamasyd.
681

Ali Galip olaynda bu gelimeler yaanrken alnan tedbirler, gsterilen
titizlik, iddetli tepki ve t kurullar araclyla yaplan telkinler ile uyarlan airet
mensuplar datld
682
. mitsizlie kaplarak bu durumda artk bir ey
yapamayacaklarn anlayan heyet yakalanacaklarn fark edince katklar Urfadan
Halepe getiler. Affedilme giriiminin kabul edilmeyeceini anlayan Ali Galip
683
ise
yanndakilerle birlikte Halepe
684
kaarak oradan da stanbula geti. kard

681
a.g.e, s.51.
682
Bu srada yine alay Kumandan lyas Beyden bir yldrm ifre geldi. Hemen alan bu
ifresinde lyas Bey:
Ali Galip, Halil Rami hempalar Raka civarnda bin kadar airetliyi toplamlard. Fakat, ittihaz
ettiimiz tedbirler ve heyeti nsha vastasiyle sratle yaptrdmz telkinler sayesinde airet
mensuplarn datmaya muvaffak olduk. Kansu, a.g.e, s. 270.
683
Son dakikada vali Ali Galipten bir teklif alm bulunuyorum. Ali Galip bu teklifinde kendisine
dokunulmamas artiyle her trl siyas faaliyetten vazgeeceini, ailesi efradn alarak memleket
iinde istedii istikamete serbeste gitmesine msaade edilmesini istiyor.
Diyor ve talimat beklediini bildiriyordu. Ali Galip, demek daha Halebe varmadan bu pln
hazrlam ve Malatyadaki emin bir adamna bu talimat brakmt.
Talimat dahilinde hareket eden adam da alay kumandanna teklifi yapmt. Mspet cevap ald
takdirde kendisine bildirecek ve Ali Galibin ahsi emniyetini teminata balam olacakt.
Paa :
_ Asla byle bir ey olamaz.. Belki de, Ali Galip bu teklifi ile yeni bir pln ve yeni bir tuzak
kurmak peindedir..
Diyerek, emretti:
- Derhal, kendisine red cevab vermesini, temastan kanmasn, telgrafhanelerin skca kontrol
altnda tutulmasn, mutasarrf vekili Tevfik Beyin hkmet kuvvet ve nfuzunu azam surette hkim
klmaya gayret etmesini, airet reisi Bedir aa ile Geven aireti resasn ve harekt hainaneye
muhalif olan dier resay hsn idare etmek gerektiini lyas Beye bildiriniz.a.g.e, s.270271.
684
16 Terin-i Evvel 35 tarihli 13.Kolordu Kumandan Ahmet Cevdetin Diyarbakrdan Harbiye
Nezaretine gnderdii ifrede konuyla ilgili olarak unlar sylyodu: 15Terin-iEvvel35,Elaziz Valisi
Ali Galip ve Malatya Mutasarrf Urfadan Halebe gitmilerdir. Urfada kimse kalmamtr.Urfa efkar
bunlarn tezviratna kaplmamtr.Bu heyet-i faside Kahtadan Urfaya vrudlar akabinde Urfa
mutasarrfna tesir yaparak igali ile tehdit itmilerdir ve bu tesir ile mutasarrf Diyarbekir vilayetine
ve bu vilayet dahilindeki mutasarrflara Sivasdaki kongre heyetine ak telgrafla yazd ve ngilizlerle
olan temasndan igal tehlikesini his ettiini bildirerek hhmet merkezi ile itilaf tavsiye
itdi.Kendisine her tarafdan mnasip cevab verildiinden olan ceb verdi.Suret-i Mahsusada mektuplar
gndererek vaziyet hakknda izahat virdimATASE, Kutu No:106, Gmlek No:78, Belge No:78-1
192

kargaalktan olumlu bir sonu alamayan ngiliz Binbas Noel
685
ise gzetim
altnda Elbistan zerinden gitti.
686

Bu olayn kapand sralarda gney ve gneydou blgelerindeki kkrtma
hareketlerinin gitike arttna ynelik haberler de alnyordu. Malatyaya gelerek
ehrin, hkmetin ileri gelenleri, memur ve hatta askeri ahslarla grmeler yapan
Halepteki ngiliz ordusuna mensup Albay Pill adndaki ngiliz subaynn bundan
ncede Diyarbakr ve Elazda bu gibi temaslarda bulunduu renildi. eitli
yerlere geziler dzenleyerek Krdistann kurulmasna ynelik propagandalar yapan
baz ngiliz subaylarnn airetleri tevik ettiklerine dair haberler alnrken bu arada
Albay Pill, Vali Ali Galipin tekrar grevine dnmesini bile istiyordu.
687

stanbul Hkmetinin ibirlii yapt yabanclara hogr ile
davrandnn belli olmas zerine Heyet-i Temsiliye Albay Pillin memleket iinde
dolaarak ileri gelenlerle, airet reisleri, memur ve askerlerle kurduu temasnn
kesilerek Halepe dnmesi kararn ald.
688

Kendisi hakknda alnan bu karardan haberdar edilen Albay Pille Halepe
sevk edilecei, vatana hyanet suu bulunan Ali Galipin ilk frsatta yakalanarak
cezasn ekecei sylendi. ahsna ynelik olarak kim olursa olsun izin belgesi
olmayan bir yabancnn Trkiye ierisinde ii yoktur diyerek uyarlan Albay Pillin

685
15. Kolordu Kumandan, Kazm Karabekirin 22.9.35 tarihli Otuzdrdnc Alay Kumandanlna
ilettii Sivastaki Milli Kongrenin Kolordua gnderdii tamim sureti u ekildeydi:
Firari Harput Valisi Ali Galip, Malatya Mutasarrf Halil ve hempalar Bedirhanilerden Kamuran,
Celadet ve Cemil Paazade Diyarbekirli Ekremin hkmet-i merkeziyenin talimatyla mal-i merua-i
milliyi sndrmek iin Sivasda toplanan umumi kongreyi datmak maksad- hainanesiyle bidayetde
ekya derdesti iin muavenet talebi bilhare firarlar esnasnda Malatya ve civarnn Ermenistan
olaca ve hatta Harputtan hareket iden askerimizin gya Ermeni askeri olduu gibi ifsadat ve
ifalt- cinayetkraneleri neticesinde civarda toplanm olan bir ksm ekradn Malatyadan
gnderilen heyet-i nasha tarafndan kendilerine hakikatin tefhimi zerine firarilere lnethn olarak
tamamen daldklar ve hyanet-i vataniyeleri btn millet tarafndan anlalan firariler artk aair
iinde barnamayacaklarn anladklarndan ngilizlere snmak zere Urfaya kadklar Krdleri
makam- mukaddes-i hilfetten ayrarak ngiliz esaretine sokmak maksadyla bir propoganda
yapmakta olup firarilerle beraber Malatyadan kaan ngiliz Binba mahut Mister Noelin de
jandarmalarmzn nezareti altnda Elbistana doru sevkedildii mahallinden bildirilmekle tamim-i
keyfiyet olunur.ATASE, Kutu No:449, Gmlek No: 55, Belge No: 55- I
686
687
Ayn yer.
688
a.g.e, s.5152.
193

yanna verilen bir subayla her trl ilikisinin kesilip geriye dnmesinin
salanmasyla Ali Galip olay da bylelikle toptan kapanm oldu.
689

Bu arada Irak Kuzey blgesi, ngiliz siyasi temsilci blgedeki gergin
durumun Trkler aleyhinde ve Krtler lehinde tehlikeli bir propagandaya girien
Noelin heyetine mensup kiiler tarafndan yaratldn, bu yzden Noelle heyetine
Halepe dnmeleri iin emir verildiini, Kahiredeki ngiliz askeri temsilcisi Albay
Meinertzhagene bildirmiti. 2 Ekimde bu belgeye bir derkenar ekleyen Dileri
Bakanl Dou Masas efi George Kidstona gre ar bir Krt partizan olan
Noelin bu durumuna ramen uzmanlk bilgisinden yararlanabileceini
sylyordu.
690

te yandan, ngiltere Dileri Bakanl Dou Masas yetkililerinden
George Kidston bu belgeye 18 Ekimde ekledii baka bir derkenarda u yorumda
bulunuyordu:

Mustafa Kemalin, Noeli lke d etmek amacyla rahatsz etmesi,
Krt airetleriyle olan irtibatmz kesmi bulunuyor; Mustafann airetlerle
ilikilerinin ne olduunu bilmiyoruz.
691

Malatyada Noelden kaynaklanan olaydan sonra Trkiye ile lgiltere
arasnda Krt meselesiyle ilgili karlkl bir anlayn kalmadn bildiren Ryana
gre Mtarekeden sonra ngiltere, eitli Krt organizasyonlaryla yaknlamaya
gayret etmitir. Fakat ngilterenin belirgin bir plan yoktur. Krt sorunu hkmet
iin bykl lsnde nemli bir ilgi uyandrmaktadr
692

689
a.g.e, s.52.
690
691
Sonyel, Kurtulu Sava Gnlerinde ngiliz stihbarat Servisinin Trkiyedeki Eylemleri,
s.39.
692
194

Daha sonra Ryan, Noelin Trk tarafn daha tedirgin edici bir konu olan
misyonuna da deinmitir. Ona gre bilgilendirici bir misyona sahip olan Noelin
693

amac propaganda deil, aratrmadr. Malatyada tesadf bir ekilde Ali Galiple
karlaan Noele bar ve huzurun salanmas amacyla yalnzca Bedirhanlarn elik
etmesine izin verilmiti.
694

Yazar Abdurrahman Arslana Gre ise Celadet ve Kmuran Bedirhan
695
ile
onlarn yanlarnda bulunan Krt ileri gelenleri, Krdistan Teli Cemiyeti
mensubudurlar. Osmanl Hkmetinin bilgisi dhilinde, Krtleri yattrmak
amacyla blgeye gnderilmilerdir. Ne Osmanl hkmetine kar ne de Mustafa
Kemal Paa hareketine kar bir abalar vardr. Byle bir politikalar yoktur. Halil
Bey ise Bedirhanlar ailesine mensuptur ve Malatya kaymakamdr. Celadet ve
Kamuran Bedirhan gibi bir yurt severidir.
696

M. Nuri Dersimiye gre Birinci Dnya Sava sonunda, Amerika
Cumhurbakan Wilson tarafndan yaplan savunma zerine Ermeniler, Adana
Vilayetinden itibaren Kafkasyaya kadar uzayan geni topraklar zerinde bir
Ermenistan Devleti kurulmasn istiyordu. stenen bu topraklar, Krdistan da
ieriyordu. Bu nedenle Paris'e toplanan Bar Konferans, Krt ve Ermeni istekleri
hakknda bir zm ekli bulmak zere Noel adnda bir ngiliz binbasn yerinde
aratrma yapmaya gndermiti. 1919 yl Eyll aynda Noel, Birecik istikametinden

693
8-Cezireden alnan malumata nazaran : Bedirhanilerden Celadet Zahoda sahte mhr
kazdrarak gerek bizim tarafda gerek ngilizler tarafndaki asair namna ve ngilizler namna olarak
mazbata yapd ve Halepe gtrd anlalm Malatya hadisesinde heyet-i faside Urfaya firar
itdikleri zaman Celadetin hempalarndan Diyarbakrl Cemilpaazade Ekremin Urfadan pederine
yazd mektub elde edilmi ve mektubunda kendilerinden biri olan ngiliz binbas Novil in sulh
konferans nezdinde Krd murahhas ismiyle Krdilerin hukukunu mdafaa idecei yazlm. Halbuki
o havalide mntka ahalisi muhtelif vesilelerle makamat- lazmiye ve dvel-i mellefe mmessillerine
yazdklar protestonamelerle Camia-i Osmaniyeden ayrlmayacaklarn en son defa aair resasyla
Bitlisden yazlan protestonamelerde de bu emeller serahaten zikr edilmidir.Ol babda emr ve irade
hazret men lehu emrindir. 15 K: Kumandan Vekili Miralay. A., TTE, Kutu No:22, Gmlek
No:19, Belge No: 19001.
694
695
teyandan, Krt nderlerinden Celdet Ali ve Kmuran Ali, 14 Ocakta, Mnihten ngiltere
Dileri Bakanlna gnderdikleri yazda, tm gerek Krtlerin, Byk Britanyaya sempatileri
olduu ve Kemalistlere kar, ngiliz ynetimiyle ibirlii yapmaya hazr olduklarn bildiriyorlard.
Ancak, bu belgeye kaydedilen Dileri Bakanl derkenarna gre, ayn Krt nderler, bir sre nce
Bakana yazarak para dilemilerdi; hi kukusuz, bu mektuptan maksat ayndr( yani para diliyorlar)
Sonyel, Kurtulu Sava Gnlerinde ngiliz stihbarat Servisinin Trkiyedeki Eylemleri, s. 302.
696
Arslan, a.g.e, s.58.
195

Krdistan'a girerek, Krt ve Ermeniler'le temaslara balam, nfus sicillerini
incelemi ve bundan baka her iki unsurun gerek saysnn tesbit iin baz yollara
bavurmutu. Malatya'ya yetitiinde, daha ileri gitmesine Mustafa Kemal Paa'nn
silahl kuvvetlerinin engel olmas zerine, aratrma gezisini yarda brakarak Paris'e
dnmt.
697

.
te Mustafa Kemal Paa'nn ajan diye nite1endirdii Binba Noel bu
adamdr. Resmi bir grevli olup, grevi, Bar Konferans tarafndan Ermenistan ve
Krdistan snrlarnn da belirlenmesi iin heyete bir rapor sunmaktan baka hibir
ey deildi.
698

Btn bunlarn yan sra Sivas Kongresi gnlerinde ktye giden Damat
Ferit- Mustafa Kemal ilikileri, stanbul ynetiminin Krtleri milliyetilere kar
kkrtmas zerine daha da ktleiyordu. stanbulla Anadolu arasndaki balanty
kesen milliyetiler Damat Ferit Kabinesini iktidardan drmeye alyorlard. Son
zamanlara doru bizzat tilaf Devletlerinin zellikle de ngilizlerin desteini
kaybeden Damat Ferit Paann 1 Ekimde grevden ekilmesi sonucunda 2 Ekimde
Ali Rza Paa Kabinesi baa geiyordu. Bundan sonra Milliyetiler
699
ile Ali Rza
Paa ynetimini birbirlerine yanatrmak ynnde yaplan almalar olumlu
neticeler verecekti.
700

697
Dersimi, Krdistan Tarihinde Dersim, s.136137.
698
a.g.e. s,137.
699
Dileri Bakan
Washington 27 Eyll 1919,stanbul

Anadoludaki drt kolordunun komutanlar, yeni 30uncu kolordu komutan Ali Fuat, 15. kor
komutan Kzm Karabekir, 13. kor. komutan Cevdet ve 3nc kor. komutan Selahattin, Padiaha
bir muhtra gndererek Kabineyi, Trkleri blmek, bylece ulusun gcn azaltmakla grevli yabanc
parayla satn alnm ajanlardan kurulmu olmakla sulamlardr. Bu politikaclarn bu yolla
iktidarda kalmay baardklar belirtilmitir. Harput Valisi Galip Beye atfta bulunularak, onun
Krtleri milliyeti rgte kar kkrtt ve Trk birliine kar Krt bamszlk hareketini bir silah
gibi kulland ne srlmtr. Grne gre milliyeti akm gelimeye devam etmektedir. ngiliz
Yksek Komiseri, dzeni salamak iin ne yolu tutmak gerektii konusunda kararsz olduunu dn
bana syledi.
Ravndal
AmerikanKomiseri, Amerikan Elilii
Duru, a.g.e, s. 5051.
700
Sonyel, Kurtulu Sava Gnlerinde ngiliz stihbarat Servisinin Trkiyedeki Eylemleri,
s.4041.
196

stanbul Hkmeti ile Anadoludaki Milli mcadeleciler arasnda bu geli
meler yaanrken Krdistan Teli Cemiyeti cephesinde de ilgin eyler meydana
geliyordu. Cemiyet Anadoludaki Ulusal Hareket tarafndan oluturulan yeni durumu
grmek ve buna kar tavrlarnn ne olacana karar vermek amacyla 8 Ekim
aramba gn olaanst bir toplant
701
bile dzenlenmiti.
702

701
F0 371/4193 13 Ekim 1919
Krtler ve Ulusal Hareket

Karar basna iletilmi ancak sansr tarafndan engellenmitir. Alnan karar yledir:
stanbul'daki ye says 15.000'e varan Krdistan Terakki Cemiyeti gvenle ve skunetle Bar
Konferans'nn kendi kaderlerine ilikin kararlarn beklemektedir:
Anadolu hareketi ile hibir ortak amalar yoktur. "El Bayrak"n veya Anadolu gleri efinin
Krtlere ynetildii iddialar esefle red etmektedir.
Tm Krtler adna duyururuz ki Malatya Olay Krt ulusal onuruna kar bir harekettir.
ngiliz Binba Noel Krdistan'da corafik, etnografk ve dier bilimsel aratrmalar yapmak zere
kendi hkmeti tarafndan gnderilmitir. ngiliz grevliye elik eden iki gen Krt prensi seyahat
masraflar komitemiz tarafndan karlanmak zere ve Binba'ya sadece bilimsel aratrmalarn
kolaylatrmak amacyla elik etmek ve Bar Konferans kararn verinceye dein, sakin olmalar
konusunda Krtlere tavsiyede bulunmak amacyla grevlendirilmilerdir.
ki Krt prensi oraya, Krdistan'da huzursuzluk yaratmak iin deil, fakat Krdistan'a ilikin
son karar alnncaya kadar, halka itidal tavsiye etmek zere gitmilerdir.
Toplant sonunda aadaki karar oy birliiyle alnmtr.
ngilizler bizim tek dostumuzdur ve Krtler nilizlerden baka hibir himayeci istememeye karar
vermilerdir.
stihbarat rgt Tarafndan mzalanmtr.
Karadeniz Ordusu, stanbul. Mesut, a.g.e, s.103.
702
Ayn yer.
197

c) Krdistan Teli Cemiyeti ve Kokiri Ayaklanmas

1.Dnya Sava sonunda Amerikan Cumhurbakan Wilsonnun ilan ettii
14 maddelik prensiplere gre Osmanl mparatorluunun dousunda Kzlrmaktan
itibaren Kafkaslara kadar olan blgede bir Ermenistan Cumhuriyetinin kurulmas
ngrlyordu. Bu durum ise Ermenilerle Krtleri kar karya getirecekti
703

Genlerin Krtlerin yaad blgelere giderek bir program dahilinde
almalarn ve Amerikan Cumhurbakan Wilsonun prensiplerine gre blgenin
byk bir ksmn iine alacak ekilde kurulmas tasarlanan Ermenistan
Cumhuriyetine asla raz olunamayacan syleyen Seyyid Abdlkadir bu nedenle
tekilatlar kurulmasn ister.
704

Londra ve San Remo Konferansnda kurulacak olan Krdistann kaderini
belirlemek iin toplantlarn yapld bir dnemde Ankara Hkmeti Sivasn
mranl lesinde Karlk ve Boazren kylerinde yerleik olmasnn yan sra yine
Sivastan ta Erzincana kadar yaylan bir Krt Alevi aireti olan Kokirilerin
705

kard ayaklanmayla uraacakt
706

703
Kogiri Halk Hareketi,2526.
704
a.g.e, s.3435.
705
Kokirililer be byk kabileden oluuyordu:
1) bolar,
2) Zazalar,
3) Balular,
4) Kerteliler,
5) Sarular,
Trke konuan ve Alev olan Kokiri Aireti; byk ksmyle Hafik ( Kohisar ), Zara,
mranl, Suehri, Refahiye, Kemah, Divrii, Kangal, Ovack, Kuruay kazalariyle, Hamo, Zmara
Bucaklarve bunlar evreliyen 135 ky kapsyan bir alana yaylmt.
Bu blgenin iinde yer alan on alt kyde Kokiri Airetine mensup olan ailelerin yan sra
bu alann dnda yine bu airete mensup aileler de vard. Kokiri Airetinin yer ald ikibin
kilometre karelik alan kapsayan blgenin nfusu ise ortalama krk bin civarndayd.
Bu iki bin kilometre karelik alanda Krte konuanlarn yan sra rnein Kuruay
Kazasnda birok Trke konuan kyler olduu gibi, Zara ilesinde de Trke konuanlar
ounlukta idi. Dier ile ve kylerde de durum byledir.
Krte konumakla birlikte Trke de bilen Kogiri Airetinin dikkati eken bir dier yan ise
bu airete mensup olan insanlarn oturduu ky ve kasabalarn Trke olan adlarnn muhtelif
tarihlerde herhangi bir deiiklie uramamakla birlikte Osmanl idaresinin buraya hakim olduu
dnemden kalm olan adlard. Bir dier nemli husus da ky adlar arasnda Erkek, Salur gibi Ouz
Trklerine ait isimlerinde bulunmasyd. Rahmi Apak, Tr stiklal Harbi Ayaklanmalar
(19191921),C.VI, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 1964, s. 151-152
706
Mumcu, a.g.e, s.35.
198

Zara, mranl, Suehri, Refahiye, Kangal ve evre kylerinde yaayanlarla
birlikte krkbin kiiden olutuu dnlen
707
Kokiri Airetinin en kuvvetli kabilesi
olan ve esasen ayaklanmay kkrtp tertipleyecek
708
olan bolarn bakanlar ise,
Sultan II. Abdlhamid tarafndan kendisine paalk rtbesi verilen Mustafa Paann
oullar, iki karde olan Alian ve Haydar Beylerdi
709
. Bunlarn yannda bulunan
kayn pederleri Hac Rasim, Amcalar Mahmut ve zzet ve yine airet reislerinden
Kelaa oullarndan Kokiri Aireti Bakan Mehmet Nki zzet, Hasan Asker,
Kzm ve Aliir isimli kiiler Kokiri Airetini sevk ve idare eden airet
reisleriydi.
710

Osmanl mparatorluu imzalad Mondros Mtarekesiyle savaa son
verirken bu srada hkmetsizlikten cesaretlenen baz ayrlk airetler arasnda bir
kaynama balamt. Sevr Antlamasna blc amal konulmu bir madde ise
cesaretini artrd btn isyanc airetleri tahrik ve tevik ediyordu. Bu tahrike
kaplanlardan Krt Teli Cemiyeti mensubu Kokiri Aireti Reisi Haydar Bey ve
kardei Alian Beylerin stanbulda, cemiyetin reisi Seyyid Abdlkadirden
aldklar talimat dorultusunda Zara ve civarnda bir isyan kartmaya ynelik olarak
yapm olduu giriimler
711
Anadoludaki milli direni iin tehlike arz etmeye
balamt.
712

707
Ayn yer.
708
Kokiri airet reislerinden Alian ve Haydar Beyler, Naki, Azemet, Kr Rfat, Zalim avu,
Mahmut Bey, Baytar Nuri, Polis Munzur, Eczac Halil ayaklanmann bilinen liderleriydi. a.g.e,
s.3839.
709
Kogiri Airetinin liderlerinden Haydar Bey mraniye Bucak mdryd. a.g.e, s.35.
710
Apak, a.g.e, s.152.
711
Elazdan Vali Vekili Abdlkadirin Erkan- Harbiye Umumiye riyasetine gnderdii 3/16 37
tarihli telgrafnda yle diyordu: Elcezire cephesi Kumandanlndan tebli buyurulan riyaset-i
celiliyelerinin iki bin yz yetmi numaral harp raporunun ifadesinde Harputdaki ktaatn emrine
verildii ve mezkur ktaatn vesaitle takviyesi emr buyurulmudur.mraniye ve kogiri mntkalarnda
zuhur iden ve gittike tevessh itmekte olduu anlalan hadisenin binnetice bir seneden beri aairi
bir kyam harekatna meyletmekte olduklar halde mtedabir-i lazime ittihazyla bastrlmakta olan
havalisi hadise-i isyaniyesinin bilhassa merkez istinad bulunan Dersime sirayeti pek
muhtemeldir.Kogirili Ali an Bele Alierin zamandan beri Ovackta bulunarak ekrad- aairi isyana
tevik ve aylkla ekrad cem iderek Kogirilerin saadetine sevk ve tahrik eyledikleri
anlalmtrATASE, Kutu No:633, Gmlek No:56, Belge No:56-2
712
Balcolu, Belgelerle Mill Mcadele Srasnda Anadoluda Ayaklanmalar ve Merkez Ordusu,
s.2.
199

Mtareke dneminde yesi bulunduu Krdistan Teli Cemiyetinin bir
ubesini kendi bakanlnda mraniyede aan Kokiri direniinin nderlerinden
Airet Reisi Haydar Bey araclyla airet birimleri de bu cemiyete dahil edilmiti.
Seyyid Abdlkadir ile Haydar Bey arasnda var olan bu haberlemeler ise gizli
kuryeler araclyla salanyordu.
713

Kendilerine her trl kolayln gsterildii ve maddi yardmn yapld
mranldaki ubenin stanbulla olan temaslarn gerekletiren bu gvenilir kiiler,
stanbulda grtkleri cemiyetin kurucularndan ve eski senatrlerden Seyyid
Abdlkadirden aldklar mektuplar gizli yerlerinde saklayarak mranlya
getiriyorlard.
714

Kokiri direnii ncesinde mraniyedeki Krdistan Teli Cemiyeti
ubesinin genel sekreterliine getirilen Alier,
715
1919 ylnda stanbulda bulunan
cemiyete bir mazbata gndererek Kokiri ve Dersim Krtlerinin ballklarn
bildiriyor ve ayn zamanda her tarafta bu cemiyetin ubelerini kuruyordu.
716

Yazar Rahmi Apaka gre cemiyetin Jepin
717
isminde kard bu gazetede
Krt bamszl hakknda yazlar yer alyordu. Alier sekreterliini yapt bu
cemiyete gelen btn gazeteleri okur, mana ve ieriini anlatrd.
718

713
Glda, a.g.e, s.49.
714
Apak, a.g.e, s.153.
715
Alier Bey, Dersimin eyh Hesenan airetinin ocuudur. Kogirinin mraniye nahiyesindeki
iftliklerinde domu, renimini Svasta tamamlamtr Sultan Hamid devrinde, Kogiri airetleri
reislerinden Mustafa Beyin katibi olmutur. Mustafa Paann vefatndan sonra, Alier; merhum
byk olu Alian Beye vasi tayin edilmi ve bu sebeple de,umum Kogiri airetleri zerinde byk
bir nfuza malik olmutur.Alier, bu nfuzunu kelimenin btn manasyla Krtlk ve Krdistan
stiklli davas urunda kullanm ve bu maksatla Dersim airetleri arasnda birlik yapmaya muvaffak
olmuturGlda,a.g.e,s.48.
716
a.g.e,4849.
717
smail Glda Krdistan Teali cemiyeti adl eserinde bu konuya da deinmitir. Yazara gre
Jepin adnda bir gazeteye Krt dergi ve gazetecilik tarihinde hi rastlanlmamtr. Arap alfabesinde
Jepin ile Jin szcklerinin yazlndaki benzerlik dnldnde Apakn Jepin diye sz ettii szck
Jin kelimesi olmas muhtemeldir. Bu durumda Alierin Jepin adyla bir dergi veya gazete
karmad anlalmaktadr. a.g.e, s.49.
718
Apak, a.g.e, s.152153.
200

Blgedeki ayrlk almalara daha da bir hz kazandran Paris
Konferansnda Bogos Nubar ile erif Paa arasnda imzalanan antlamann ardndan
yaptklar toplantda yeni oluumu deerlendiren Alian, Haydar, Glaazade Tak
Beyler, Seyyid Abdlkadirden talimat almak iin mraniyenin Kapukaya
Kynden Muhyiddinolu Fevziye 300 lira vererek onu stanbula gndermilerdi.
Buradan gelen talimattan Dersim ilini, Kuruayn Armutlu kynden Mrd
haberdar etti. Kokiri isyannn Krt Teli Cemiyeti tarafndan organize edildiini
gsteren bu olay ierisindeMrdadlbir Ermeninin de bulunmas bu ayaklanmaya
farkl bir boyut kazandrmaktadr.
719

Genlerin, Krtlerin yaad blgelerde var olan tekilatlar gelitirmeleri
amacyla birtakm giriimlerde bulunan cemiyet 1918in sonlarnda stanbulda
grevli bir Binbay Dersim, Sivas-Kokiri blgesine ve Baytar Nuriyi de Zara,
Divrii, Kangal blgesine gndermeyi
720
kararlatrd. Ancak Binbann tayin istemi
Harbiye Nezareti tarafndan kabul edilmedi. 1921 yl martnda patlak veren Kokiri

719
s.120.
720
Meclis yelerinden, stanbul Polis Mdr Drsimli Miralay Halilin katlmasyla Seyid
Abdlkadirin bakanlnda yaplan baka bir toplantda, baz genlerin rgtlenme yapmak iin
Dou vilayetlerine gitmelerine karar verildi. Drsim-Sivas-Kogiri ilikilerinin salamlatrlmas
maksadyla da, o srada stanbulda bulunan, imdilik ismini aklayamayacam-Drsimli
binbann Ein kaymakamlna ve benim de Sivas airetleri veterinerliine atanmam uygun
bulunmutu.Fakat Binbann ilemleri Harbiye Nezaretinden kabul edilmedi Dersimi,
Krdistan Tarihinde Dersim, s.134.
Benim Sivas- Kogiri Alevi Krt airetlerinin Dersim airetleriyle ilikilerini kurmak ve bu
suretle rgtlenme yapmak zere Sivas blgesine hareketim uygun grld.Bana resmi bir sfat
verilmek iin de Sivasn Krt blgelerini ihtiva eden ; Kangal-Divrii- Zara Blge Baytarl
grevine tayin edilmem iin, Cemiyet Bakan Seyid Abdlkadir tarafndan Ziraat Nezaretine bir
tavsiye mektubu yazld. Bakanlktan hemen ayn greve tayin emrim verildi.O esnadan Kogiri
airetleri liderlerinden Mustafapaazade Haydar Bey de stanbulda bulunuyordu.Ayn konuda Krt
Teali Cemiyetinden ad geen Haydar Beye de talimat verilmiti. Haydar Beyle birlikte 1919 ylnn
Haziran balarnda stanbuldan ayrldm.
1919 yl haziran balarnda stanbuldan ayrlarak Karadeniz yoluyla Giresuna, oradan Haydar
Beyle birlikte Sivasn Zara ilesinin mraniye nahiye merkezine ve oradan da Boazviran kyne
giderek Mustafapaazade Haydar ve kardei Alian Beyle grmelerde bulunduk ve birlikte
rgtmzn anahatlarn kararlatrdk. Ayrca Alian Beyin katibi olan merhum Alir Efendiyi
Dersime giderek orada rgtleme yapmasn ve bizimle srekli balant kurmasn uygun grdk.Ben
Kogiri blgesinden ayrlarak Kangal ilesinin am blgesinde ve ahin kynde bulunan
eimin yanna gittim.Bir hafta sonra Sivas merkezine giderek il vastasiyle Divrii-Zara- Kangal
ileleri blge baytar olduumu ad geen kaymakamlklara resmen tebli ettirdim.Resmi grev
dolaysiyle ayn blgede Krt Alevi airetleriyle temasa getim.Krdistan Teali Cemiyeti program
dahilinde ayn blgede Kinyan, arekan, adiyan, Kurmean, ve Canikan airetleri vard. Dersimi,
Hatratm, s.9798.

201

syannn tohumlarn blgeye atacak olan Baytar Nuri
721
stanbuldan ayrlp buraya
gelerek Alian ve Alierle birlikte Zara, Divrii, Hafik, Kangal ve Dersim ilerinde
youn olarak almaya balad.
722

Erzurumdan Sivasa geen Mustafa Kemal, Sivas Valisi Reit Paann
aracl ile 1919 ylnn austos aynda stanbuldaki rakamlarnda dikkatini ekecek
boyutlara ulaan blgedeki ayrlk faaliyetlerin liderleriyle grmek ister. Mustafa
Kemal Paa
723
grmeye gelen Alian Beyden Erzurum Kongresinde Krtlerin

721
Bu srada mraniye Nahiyesi mdr Kogirili Mustafa Paazade Alian Beydi. lk nce Kogiri
airetleri liderinin Drsime giderek orada rgtlenme yapmasna karar verildi.Bu srada Sivas
merkezinde baz Fransz subay ve sivil kiilerin dolamakta olduklar haber alnm ve bu haber
airetler arasnda genel bir kaynama ve heyacan uyandrm olduu iin, blgede bir kararszlk
havas esmeye balamt.
Zara- Divrii- Kangal- Hafik ileleri arasnda temaslara geilerek, Krt nfus younluu bulunan
mraniye- Beypnar- Celall-Sincan-Hemo- Zmara ve Domurca nahiyeleri merkezlerinde birer
Krdistan Teli Cemiyeti ubesi aarak Krtler arasnda kuvvetli bir milli dayanma meydana
getirmeyi baarmtm. Ayn ekilde Drsimde de Alir rgtlenme yapmaya devam ediyordu.
Dersimi, KrdistanTarihinde Dersim, s.135.
722
a.g.e, s.118.
723
Halk bir taraftan yaptmz bu rgtlenmeyle, dier taraftan da Erzurumda Krdistan beylerine
snarak rgtlenme yapmak iin Krtlerden yardm isteyen Kuvay Milliye lideri Mustafa Kemal
Paann giriimleriyle ilgileniyordu.
Mustafa Kemal Paa, kendisiyle ibirlii yapmak iin, Erzurumda Krdistan beylerinden ve
eyhlerinden kuvvetli bir destek almay baarmt. Fakat M. Kemal Erzincandan geerken, Drsim
ve Kogiri Krtlerinin kurduklar rgtten haberdar olmu ve bundan kukulanarak, gvenlik
tedbirleri aldktan sonra, ardakl boazndan Zara ve Sivasa gemi ve Sivas Valisi Reit Paa
vastasyla beni ve arkadalarm Sivasa istetmiti. Bu davete sadece Alian Bey katld.Alian Bey
Sivasta Sultani Mektebini merkez yapan, Mustafa Kemal Paann huzuruna kmt.Mustafa Kemal
Paa, her ne kadar ne amala altmz biliyorsa da, bunu bir defa da bizzat bizden duymak
istediini belirtmiti.Alian Bey ; Amerika Cumhurbakan Wilsonun Prensiplerine dayanarak,
Dou vilayetlerinin Sivasn kzlrmak snrna kadar Ermenistana verildii ve Krtlerin hakknn
dikkate alnmadn ve bu nedenle Krdistan topraklarnda Krt ounluu bulunan yrelerde nfus
miktar tesbit edilmek zere, Osmanl egemenliine bal bir zerk Krdistan ynetiminin kurulmas
iin, siyasi heyetlerin grn almak dorultusunda almalar yapmaktan baka bir amacmzn
olmadn bildirmiti.
Mustafa Kemal Paa bu szlere karlk olarak Wilson Prensiplerinin , Dou Milletlerinin azim
ve idaresi karsnda paavraya dndn ve yrtlp atldn beyan ettikten sonra, kendisiyle
derhal Drsim temsilcileri sfatyla ibirlii yapmamz ve ileriye doru hareket etmemizi teklif
etmiti.stanbulda Devlet uras Bakan Seyid Abdlkadirden aldmz direktif dorultusunda
rgtlenme yapmakta olduumuzun farknda olduunu ve ne yazk ki, Seyid Abdlkadirin Ferit Paa
hkmetine alet olduunu ve bir ngiliz ua konumuna dm olduunu da szlerine eklemi ve
Kara Kzm Paadan ald bir telgrafta, ngiliz casuslarndan Binba Noelin, Malatyaya gelerek
Ferit Paa Hkmeti tarafndan gnderilen Bedirhani ve CemilPaa ailelerinden baz
kimselerle,Elaziz Valisinin ad geen casuslarla ibirlii yaptklarn ve Sivas Kongresi zerine Krt
airetleri tarafndan saldr planlar yaplmakta olduunun bildirildiini, Alian Beye sylemiti
Mustaf Kemal Paa, Ferit Paayla Seyid Abdlkadir aleyhine bu hakaretleri savurduktan sonra,
Krdistann Ferit Paa hkmetinin bu planna oyuncak olmayacandan emin bulunduunu,
Erzurum Kongresinde btn Krdistann kendisine yardm edeceine dair sz aldn ve ite bu
nedenle kendisinin zellikle Dou Vilayetlerini temsil etmekte olduunu, marur bir edayla
syledikten sonra Alian Beyden ayrlmt. a.g.e, s. 135138.
202

haklarn savunmak zere Krt airetlerinin ileri gelenlerinden yetki almasndan
dolay kendisini desteklemesi gereken Dersim ve Kokirinin bunu
gerekletirmesini salamasn rica etti. Ancak ibirliine yanamayan Alian Bey
Mustafa Kemale Wilson Prensipleri erevesinde bir Krdistan savunacaklarn
syler.
724

Zara Mutasarrf Baytar Nuri ile yapt bir grmede; blgede yaplan
almalarn Mustafa Kemal Bakanlndaki Heyet-i Temsiliyenin grleri ile
badamadn, bu durumun ise Krt Teli Cemiyeti iinde alan Murat Paa
tarafndan
725
bizzat kendisine iletildiini sylemesi ile ortaya kar. Bu olaydan sonra
Murat Paa almalarn dnda tutulmaya allmtr.
726

Ankarada Mustafa Kemal Paa tarafndan toplanlan ve Kokiri ve Dersim
ileri gelenlerinin de girmesi istenilen meclise kendisinin de mebus olarak girmesi
istenilen Alian
727
bu teklifi reddeder. Buna ramen Meo Aa, Diyap Aa, Mustafa
Bey, Ahmet Ramiz ve Hasan Hayrinin ilk Dersim Mebuslar olarak Ankaraya
gitmesiyle Mustafa Kemal ayrlk olan bu hareketi bir lde etkisiz hale
getirecekti
728

724
s.119.
725
Drsimden Kangal-Zara yresine dndmde, Ginyan aireti lideri Murat Paann, rgtmz
hakknda Zara kaymakamlna detayl bilgi verdiini rendim. Bu ihanetin yapldna ilikin
kukularm, Zara kaymakamnn benden baz aklamalar istemesi ve Drsime yolculuumun
nedenini vilayete resmen bildirdii kuskusunu kuvvetlendirmiti. Zara Kaymakamnn Vilayete
verdii bildiride ;rgtmzn gizli konularna ilikin bilgilerin bu rgtn kurucu yelerinden
Ginyan airet lideri Murat Paa tarafndan verildiine de iaret olunmutu. Bu nedenle artk Murat
Paaya kar dikkatli davranmaya ve ancak idareten iliki iinde bulunmaya karar vermitik.
Dersimi, Krdistan Tarihinde Dersim s.138139.
726
727
Ailann, Sivas vilayetinden mebus aday gsterildii bildiriliyordu. Mustafa Kemalin Krt Milli
mcadelesi karsnda pek ustaca yrtt, aldatc manevralar sayesinde meydana gelen milli
menfaatlerimize aykr akmlar, airetler arasnda ikilik dourmu ve baz karc Krtler, para ve
rtbeye kaplarak Trk hakimiyetini desteklemek iin Mustafa Kemal lehinde propogandaya
balamlard.Merkezle haberlememiz kesildii iin, talimatsz olarak ve kendi bamza Krdistann
dier blgelerinde meydana getirilecek milli karlarmza uygun harektn ortaya kmasna ve
bunun Drsimde oluturacamz milli kuvvetlere harekat zemini oluturulmasna alyorduk.
Tehlikeyi sezdiimiz iin, Alian Sivas mebusluu adaylndan ekildi. Ben de Mustafa Kemalin
bakanlndaki temsil heyeti hkmetine katlamayacam Sivas vilayet mektupcusu Divriili
Ayanbeyolu vastasyla bildirdim.nk,Drsimdeki rgtmzn son derece kuvvetli oluu
mitlerimizi artryordu.Dersimi, Krdistan Tarihinde Dersim, s. 135-138.
728
s.121.
203

Bu duruma ramen meclise katlmayan Dersim ve Kokiri Airet Reisleri,
Ankara Hkmetinin Krdistan muhtar bir idare olarak resen tanmalar halinde
meclisi destekleyeceklerini bildirirken ayn tarihlerde 72 Mebus
729
tilaf Devletlerine
Ankara Hkmeti ile birlikte olduklarn bildirmilerdi.
730

Mili meclis ats altnda bulunan mebuslarn bu hareketi zerine bir
muhtra ile tilaf Devletlerine Krdistan Teli Cemiyeti aracl ile bavuran Dersim
ve Kokiri airetlerinin ileri gelenleri
731
ise bu mebuslarn Krdistan temsil
etmediini bildirdiler ve bamszlk isteklerini
732
yinelediler.
733

Baytar Nuri tarafndan 1921 yl balarnda Kangal lesinin Yelice
Nahiyesinin Hseyin Abdal Tekkesinde dzenlenen, Canbegan ve Kurmean
airetlerinin de hazr bulunduu toplantda
734
Sevr Antlamasnn uygulanmas ve
Diyarbakr, Van, Bitlis, Elaz, Dersim ile Kokiriyi iine alan bamsz bir Krt
Devletinin kurulmas yolunda bir karar alnr.
735

729
Meclisi Mebusanda bulunan Krt Mebuslar karc grmek mmkndr. Ancak, bunlarn byk
bir ksm Trklerle beraber mcadele etmenin gereine inanmaktadrlar.Gavuru tepeledikten sonra
Krtlerin demokratik haklarna kavuacaklarna samimi olarak inananlar da vard. Ne var ki,stanbul
igal altndadr. Yunan istilas Egede yaygnlamaktadr.Gneydou Anadoluya Franszlar
szmlardr.Douda ise durum tamamen farkldr.Ermeni hareketler sindirilmi, Ruslar ise 1917
Devrimi nedeniyle ekilmilerdir. Ankara Hkmetinin hem Krtlerden yardm istemesi hem de ( o
gnn artlarnda ) Krtlerin milli taleplerini reddetmesi ciddi bir eliki olarak
deerlendirilmelidir. Kogiri Halk Hareketi, s.43.
730
a.g.e, s.41.
731
a.g.e, s.4142.
730 Dersimde byk bir kaynamann balad srada kendisinden Krdistan muhtariyetinin kabul
edilmesi istenen Ankara hkmetinin ifalatna kaplan Krdistan mebuslar tilaf devletlerine
ektikleri bir telgraf ile Trklerden ayrlmayacaklarn bildiriyorlard.Milli benlikleri inkar eden bu
soysuzlarn Krt muhtariyet ve bamszlk davasna indirilen bu darbeyi hkmsz brakmak
amacyla Dersimliler tarafndan hazrlanarak Krdistan Teli Cemiyeti vastasyla tilaf devletleri
mmessillerine gnderilen bu raporda Ankara hkmetinin basksyla ektirilen ve ierii yukarda
yazl olan telgrafta geen sz konusu iddiay red ve yalanlamakla birlikte bamsz bir Krdistan
yaratlmas istendi.a.g.e, s.42 .
733
734
Toplantda hazr bulunanlarn hepsi andierek: Sevr Antlamasnn uygulanmasn ve Diyarbekir,
Van, Bitlis, Elaziz, Drsim- Kogiri mntkalarn iine alan bamsz bir Krdistan kurmay
baarmak iin silaha sarlmaya ve bu uurda sonuna kadar savamaya tam bir ittifakla karar
verdiler. Hseyin Abdal Tekkesinin sahibi olan aileyle olan ilgim, bu ittifakn olumasna nemli bir
neden oluturmutu. Dersimi, Krdistan Tarihinde Dersim, s. 139.
735
Mumcu, a.g.e, s.36.
204

Toplanty Hseyin Abdal Tekkesinde yapan Baytar Nurinin bylelikle
ilerde oluacak ayaklanmaya blgedeki alevilerin de katlmasn salamak niyetinde
olduu grlecektir.
736

Blgedeki tansiyonu ykselten bir dier olay da, Bat Dersim ile Dou
Dersimin
737
dzenli kuvvetler hazrlamak iin almalar yaptna ynelik
haberlerdir.te yandan Krdistan Teli Cemiyetinin bir ubesi de Elazda
almt.
738

Hazrlklar tamamlannca ilk saldr 1920 ylnn temmuz aynda Msto
komutasndaki Krt birlikleri tarafndan Zarann ulfa Ali Karakoluna
gerekletirilir.
739

Basknlar zincirleme olarak artar ve Sivas-Erzincan arasnda Kangal- Zara
ve evresinin denetimi airet birliklerinin eline geer.
740

1920 ylnn austos aynda eski Jandarma Komutan ve Refahiyeye bal
adan Aireti Reisi Paa, Kuruaya sevk edilmekte olan cephaneyi gtren
mfrezeye saldrarak cephaneye el koyup onlar esir alr. Refahiyeyi igal edip fiilen
ynetime el koyduktan sonra hkmet konana Krdistan bayran eker. Bu fiili
durum Sivastaki yetkilileri rktr.
741

atmay nlemek isteyen Ankara Hkmeti Kokiri Aireti Reisi Alian
Beyi Refahiye Kaymakam Vekilliine Kardei Haydar Beyi de mraniye Bucak

736
s.124.
737
Anlama gereince Krtler, civar merkezlerden cephane topluyorlard.Drsimden gelen son
raporlarda, muntazam rgtl 45 bin kiilik bir Krt kuvvetinin Bat Drsimden harekete hazr
bulunduu ve bu harekete Dou Drsim Kuvvetlerinin de katlaca bildirilmekle beraber, Elaziz
merkezinde de Krdistan Teali Cemiyeti ubesinin oluturulduu ve Krdistann her tarafnda Milli
heyacann ok yksek olduu bildiriliyordu.Dersimi, Krdistan Tarihinde Dersim, s. 139.
738
739
Mumcu, a.g.e, s.36.
740
741
Ayn yer.
205

Mdrlne atamt. Aslnda bu durum Mustafa Kemalin Krt ayaklanmasnn
gizli lideri olan bu iki kardei kazanmak istemesinin de gstergesiydi.
742

Bu arada genellemeye balayan isyan fikrini dikkate alan Ankara
Hkmetinin blgeye gnderdii nasihat heyetlerine airetler hi yz vermiyordu.
743

Kokiri Airetinin yannda Pezgavr, Maksuden, Aslanan, Kurmean,
Perikan, Cenbergan ve Ginyan airetlerinin de n saflarnda yer ald ayaklanma
Krtlerin Ermeniler gibi srlecekleri yolundaki sylentilerinin de etkisiyle
byyerek yaylr. Kemahta ynetimini ele geiren Krtler kaymakam da
tutuklarlar.
744

Alian Bey beraberindeki yze yakn silahl birlikle beraber Kuruay-
Kemah zerinden geerek vard Ovackta saygyla karlanr.
745

Aliann baz airet reislerini de alarak gittii Hozatta yaplan toplant
esnasnda gerekleen bir yemin treninden sonra mcadelenin sonuna kadar
desteklenmesi karar alnr.
746

Hozat toplantsndan sonra Ankara Hkmetine u muhtray gnderirler:

1- Krdistan muhtar ynetimini kabul eden stanbul Egemenlik
Hkmetinin bu baptaki kararn Mustafa Kemal Hkmetinin de resmen kabul
edip etmeyeceinin aklanmas.

2- Krdistan muhtar ynetimi hakknda Mustafa Kemal Hkmetinin
gr noktasnn ne olduu konusunda Drsimlilere acele cevap verilmesi

742
Mumcu, a.g.e, s.37.
743
s.122.
744
Mumcu, a.g.e, s.37.
745
746
Ayn yer.
206

3- Elaziz, Malatya, Sivas ve Erzincan blgeleri hapishanelerindeki Krt
tutuklularn hemen serbest braklmas.

4- Krt ounluu bulunan blgelerden Trk Hkmetine bal
memurlarn ekilmesi.

5-Kogiri blgesine gnderildii haber alnan askeri birliklerin derhal geri
alnmas ( 15 Kasm 1920 ).
747

Baytar Nurinin Babas brahim Efendi tarafndan kaleme alnan bu
muhtradan
748
sonra Bat Dersim Airet Reisleri adna T.B.M.M.ye 25 Kasm 1920
gn u telgaraf ekerler :

Sevr Antlamas gereince Diyarbakr, Elaz, Van ve Bitlis illerinde
bamsz bir Krdistan kurulmas gerekiyor. Bu nedenle bu oluturulmaldr. Yoksa
bu hakk silah zoruyla almaya mecbur kalacamz beyan ederiz.
749

Ama bir Krt Devleti kurmaktr.
750

747
748
Merhum baban brahim Efendi tarafndan kaleme alnan bu nota, Abbasan airet lideri Meo
Aa tarafndan Drsim Mutasarrf Rzaya verildii zaman, Meo Aa mutasarrfa hitaben:
Bu isteimize 24 saat zarfnda cevap gelmedii takdirde, ( parmaklarn gstererek ) bu
parmaklarmla senin gzlerini karrm! diyerek mutasarrf tehdit etmitir.
Mutasarf, o gece Drsim merkezini terkederek Elazize varm ve durumu Ankara Hkmetine
bildirmiti. Telaa den Ankara Hkmeti, hile ve aldatma yntemlerine bavurmaya balad.Bu
amala Elazizden Drsim merkezine bir Nasihat Heyeti gnderildi.Bu heyet Krdistann isteklerinin
kabul edileceini bildirdi.Bu hile yrmedi, Drsimliler heyeti tehdit ederek kovdular ve Elaziz
vilayeti vastasyla Ankara hkmetine bir telgraf ektiler.
Bu telgraflara Ankara Hkmeti yazl karlk vermedi. Ancak Krtleri oyalamak iin Elaziz
vilayeti vastasyla, hkmetin bu isteklere hak verdiklerini bildirerek vakit kazanmak istiyordu. Bu
niyeti Sivas blgesine askeri ynak yapmasndan anlalyordu.
Mevsim dolaysyla Drsim dalarna iddetli kar yamt. Bu nedenle Kogiriye yardm
gnderilmesine ve genel ayaklanma yaplmasna imkn yoktu. Ayaklanmann ilkbahar sonlarnda
yaplmas gerektiini Drsimliler bize bildiriyorlard.
Malatyann Arapgir ilesi yresinde Drjan ve Atma airetleriyle, Divrii dalarndaki Parkan
aireti de Milli harekete katlacaklarn vaadetmilerdi. a.g.e, s.142143.
749
750
a.g.e, s.38.
207

15 Kasm 1920 de Hozatta yaptklar toplantda Krdistana muhtariyet
isteklerini 25 Aralkta Elaz Vilayeti araclyla gnderdikleri telgrafta da
yineleyen Dersim ve Kogiri Airet Reislerinin 1920 yl sonlarnda hkmete
itaatkr grnmelerinin sebebi yaklaan k mevsimiydi. Malatyadaki Drejan ve
Atma Airetlerinin de harekata katlacaklarn bildirdikleri gnlerde Kokiri harekat
geri dnlmez ekilde olgunlarken blgenin ka girmesiyle karlar altnda kalan
Dersim yardm gnderemezdi. Kokirililer gibi Dersimlilerin de uygun grd
tasarlara gre ilkbaharda balayacak olan toplu bir ayaklanmada
751
ilk nce
Dersimde Krdistann bamszl ilan edilecek, Hozatta Krdistan bayra
ekilecek, Krt Milli kuvvetleri Erzincan, Ealaz ve Malatya dorultusunda Sivasa
doru hareket ederek Ankara Hkmetinden resmen Krdistann bamszlnn
tannmas istenecekti. Hkmet bu istei kabul etmek zorunda kalacakt, nk
isteimiz silah kuvvetiyle desteklenmi olacakt.
752

Ankarann Sivas Mebusu olarak meclise girmesi ya da Sivasta yksek bir
grevde almak zere Dersimi terk etmesini istedii Aliana Dersime bir Krt
Mutasarrfn atanaca da sz olarak verilmitir. Ancak Alian salk durumunun K
mevsiminde Dersimden ayrlmaya elverili olmadn syleyerek bu teklifleri
reddeder. Olaylarn geliimine bir ksm airet reisleriyle birlikte fkelenen Seyit
Rza beraberindeki byk bir silahl kuvvetle Adattan Dersime iner.

Seyit Rza Meclis Riyasetine ektii bir telgrafta:
meclisteki mebuslarn Dersimi temsil hakkna sahip olmadklarn,
Dersimin mstakil idare istediini, ancak bu mill talebin Ankara Hkmeti
tarafndan kabul ve resmen ilnndan sonra Krdistann bir konfederasyon eklinde
hkmetle ibirlii yapabileceinibildirir.
753

Kokiride gerek askeri, gerekse siyasi gelimelerin elikletii odak
noktalarndan bir tanesi Baytar Nurinin faaliyetleri iken bir dieri ise Dersimli

751
s.124.
752
753
208

Alierin evresiydi. Mahalli istihbaratn bu tespitinden sonra Alierin Dersimde
olmas nedeniyle Baytar Nurinin tutuklanmas iin Sivas gerekli bahaneyi bulmutu.
Krt Teli Cemiyetinin direktifi ile Balya Madeninde alan 1200 Krt ameleyi
silahlandrd Sivas Dersim arasnda Krdistann istiklali iin baz almalar
yapt ve Kuvay Milliye aleyhinde bulunan hain bir Krt olduuna ynelik
stanbuldan gelen istihbarat deerlendiren Mustafa Kemal, Sivas Valisi Reit
Paaya derhal Baytar Nurinin idari tahkikata tutulmasn emreder. Reit Paann
durumu Divrii yetkililerine iletmesine ramen resmi grevden ayrlan Baytar Nuri
almalarna aka devam edecektir.
754

Ayaklanma hzla geliirken Canbegan Aireti tarafndan Duruca dalarnda
msadere edilen Sivas- Kangal- Divrii postasnn mdr Ayanolu Mustafa
ldrlmtr.
755

Bunu frsat kollayan Divrii Kaymakam olayda dzenleyici olduu
iddiasyla tutuklad Baytar Nurinin
756
bu durumuna mdahale eden Seyit Rza
bizzat Mustafa Kemalden Baytar Nurinin serbest braklmasn istemesinin yan sra

754
a.g.e, s.54.
755
Ayn yer.
756
1920 ylnda Doal olarak Kogiri Krt Bamszlk Sava iin Sivasn Kangal, Divrii, Zara
blgelerinde rgtlenme yapyordum.te stanbuldan Mustafa Kemal Paaya gnderilen ihbar
mektubu ayn ylda Divrii Kaymakamlna verilmiti. Ayn zamanda Krt egemenliine bir ekil
vermek iin, Krt halknda dikkate deer bir hazrlk ihtiyac ve sabrszlk ta ba gstermiti.Bu
nedenle Sivas, Kangal ve Divrii Trk postas Dumura dalarnda, Canikan aireti tarafndan el
konarak posta mdr Divriili Trk Ayanolu Mustafa imha edilmiti.( 20 Aralk 1920 )Ayn gnde
Divrii merkezinde bulunuyordum.Frsat ve bahane arayan Divrii Kaymakam Sermet bu olayn
dzenleyicisi sfatyle beni tutuklam ve Sivas Valisi Reit Paaya ve Mustafa Kemal Paaya
durumu bildirmiti.Durum bu merkezde olduu halde Tekilat Mahsusaclar hala slam alemini
projeleri dorultusunda ayaklanmalar gerekletirme hayellerinden vazgememilerdi. nk Enver
ve Talat Paalar, Berlin ve Moskovada ayn amala rgtlenme yapacaklarn ve sonu olarak
baaracaklarn arkadalarna vaad edip bu zavalllar da buna inandrmlard.Fakat son mitleri
krlm olduu iin Anadoluya yaplmas mit edilen Trk Milli Mdafa gleri adna silahl gler
oluturmaya balamlar ve Anadoluda Milli Savunma Hkmetini oluturmas tasarlamaya
balamlard.Dersimi, Hatratm, s.92-93.
Bu srada Mustafa Kemal, stanbuldan hakkmda alm olduu bir ihbar mektubunu, Sivas Valisi
Reit Paaya gndererek derhal tutuklanmam emretmiti. Bu ihbar mektubunda, stanbulda
Krdistan Teali Cemiyeti vastasyla Balya Madeninde alan 1200 Krt Drsimli ameleyi
silahlandrm olduum, Sivas Dersim mntkasnda Krdistan bamszl iin rgtlenme yapmakta
olduum ve Trk milli kuvvetleri aleyhinde alan hain bir Krt olduumun yazl olduu
belirtiliyordu.
Reit Paa tutuklanmam Divrii Kaymakamlna havele etmiti. Meseleden haberdar oldum ve
bunun zerine, resmi vazifemi terkederek, aktan aa Krdistan harekat faaliyetine giritim.
Dersimi, Krdistan Tarihinde Dersim, s. 145146.
209

olay Dersim airetlerinin Sivasa saldrmalarna yol aacak hale gelmiti. Ankarann
ifreli bir telgrafla Baytar Nurinin serbest braklmasn istemesi zerine Sivas
Encmeninin mstacel idari bir kararyla Baytar Nurinin tutukluluk hali
kaldrlr.
757

Serbest braklmasndan sonra Reit Paann isteiyle yaplan grmede
Reit Paa Baytar Nuriye hakkndaki istihbaratn stanbuldan verildiini anlatarak
Krdistan isteklerini amalayan almalarn u zamanda lzumlu olmadn Dersim
Airetlerinin Ankara Hkmeti ile beraber almamalarnn zararl olduunu bu
durumun Baytar Nuri
758
tarafndan salanmasn rica edecektir.
759

Harektn balamas iin baharn gelmesi ve Dersim Dalarnn geit
vermesi beklenir.
760

Nevar ki baz kontrolsz basknlar ve yer yer patlayan kk olaylardan
tr Kogiri, tasarlanan zamandan nce balamtr.
761

lk olaylarda halk tahrik etmek ve n ayak olma konusunda byk rol
oynayan ve Kokiri Ayaklanmasnda ele ba durumunda olan Alier 1920 ylnn
ekim aynda etrafna toplad yzeli kadar kiiyle Kemahn kylerine taarruz ve
yamacla balad.
762

1921 ylnn ilk aylarnda Kangal, Divrii, Zara, Refahiye, Kuruay ve
Kemah Dersim snrlarna kadar olan yerler Kokiri birliklerinin egemenlii
altndadr.
763

757
758
Baytar Nurinin almalarn brakp istirahat etmesi iin Ankarann onay ile Sivasn
Kohisar lesinde bulunan ve Fertalli oullarndan hazineye geen Sleymaniye iftlii kendisine
toplu olarak armaan edilir. a.g.e, s.55.
759
Ayn yer.
760
Ayn yer.
761
a.g.e, s.56.
762
Apak, a.g.e, s.153.
763
210

Alierin yapt yamaclk olay zerine gya bir gnll Kokiri
mfrezesiyle hkmet namna ona kar harekete geen Alian ve Haydar Bey
aslnda Alieri takip etmeyerek sorunu zmlerdi.Hkmetin olayn bu ekilde
zlm olmasndan memnun olmasnn sebebi o dnemde cepheler ile yer yer
isyanlarla tamamen megul olan ordunun buraya hemen tenkil kuvveti gnderecek
durumda olmamasyd.
764

Daha nce Yozgatn Yldzeli Ayaklanmasnda parma olan ve
ekyalkla geinen Zalim avu, yanndaki 2030 kii ile kaarak geldii blgede
apulculua ve soygunculua balamt. Bu olaylar zerine Zaraya gelen 6. Svari
Alaynn asl gidecei yer mranl olmasna ramen havalarn birden bozmas ve
mevsimin k olmas ynnden uzun sre Zarada beklemek zorunda kald. Nihayet
ilk frsatta, 14 ubat 1921de alayn mranlya gelmesiyle mili kuvvetler aleyhine
yaplan Trklerin Ermeniler gibi Krtleri de yok edeceklerine ynelik propagandalar
blgenin her tarafna yayld. Halbuki 6. Svari Alaynn asl vazifesi blgedeki
asker kaaklarn toplamann yan sra Zalim avu ile yamaclar yakalamakt.
765

Blgedeki asker kaaklarndan 15 kadarn yakalayan 6.Svari tarafndan 4
Mart 1921 tarihinde kaaklarla birlikte Zaraya gnderilen svari bl yolda
baskna urad. Blk hayvanlarn brakarak glkle Zaraya ulaabildi. Olaylardan
haberdar olan mranl ( mraniye ) Bucak Mdr Haydar Bey hi sesini
kartmyordu. Krtlerin 6 Mart gn mranlya saldrmalaryla meydana gelen
arpmalar sabahtan akama kadar srd ve cephanesi biten birlikler teslim oldu. Bu
arada bata Miralay ( Binba ) Halis olmak zere komutan ve erlerden kayp ve
yarallar verilirken geriye kalan 90 erle 5 komutanda tutsak alnd. 135 hayvan ve
118 eyer takm, 203 tfek, 2 ar makineli tfek de ayaklananlarn eline geti.
Tutsak alnan subay ve memurlar kendi konanda esir eden Haydar Beyin asl
amac bunlar gerektiinde hkmete kar rehine olarak elinde bulundurmakt. Bu

764
Apak, a.g.e, s.153.
765
a.g.e, s.153154.
211

arada Divan- Harbte yarglanarak lm cezasna arptrlan Halis Bey kuruna
dizildi. Ellerine terhis belgesi verilen subay ve erler ise serbest brakldlar.
766

Hozattan ( Dersim ) toplad 500den fazla airet mensublaryla Frat
geerek Kuruay zerinden mranlya gelen Alian getii yollarda yama ettii
silahsz btn Trk kylerinin halkn ldrmt. mranl ayaklanmasna katlan
Krt kylerinin bulunduu blge, Zara kuzey dousundaki Kseda, mranl
kuzeyinde Kzlda, engellida blgesi idi.
767

Yukarda sz geen Krt kuvvetleri Refahiye lesini, Divrii mntkas
nahiye merkezini ve Kohisar lesinin Celall Nahiyesini de igal ettikten sonra,
Ankaraya u telgraf ekmilerdi :
768

Ankara Byk Millet Meclisi Riyasetine,
Nefsi Zara hari olmak zere ekseriyet azimesi ( ezici ounluu )Krtlerle
meskn olan Kogiri kazas ile Divrii, Refahiye, Kuruay ve Kemah kazalarnn
mmtaz bir vilayet haline ifra ve tekili ile yerli Krtlerden bir valinin tayinini;
memuru adliye ve mlkiyenin gene vazifesi banda kalmasn arz ederiz.11 Mart
1337(1921)Kogiri Aireti Reisi, Muhammet ve Taki; Sadattan, Alier; Dersim
Airetleri Reislerinden; Mustafa, Seyithan, Muhammet, Munzur.
769

Bu telgraf zerine cra Vekilleri Heyetinin ( Bakanlar Kurulunun ) verdii
tam yetkiye dayanarak ( 13 Mart 1921 ), Merkez Ordusu, mevzi seferberlik ilan
eder.( 14 Mart 1921 ). 308 doumlular silah altna arlr. Btn Jandarma birlikleri
Sivas askerlik ubesi emrine verilir. 54.Svari Alay, Sivastan Kohisara; 32.
Svari Alay Tokattan Sivasa; Erzincan Jandarma ve Milis kuvvetleri de
Refahiyeye gnderilir
770
.

766
767
Apak, a.g.e, s.155.
768
Dersimi, Krdistan Tarihinde Dersim,154.
769
770
a.g.e, s.63.
212

13 Mart 1921 tarihinde Sivas, Erzincan ve Elazda rfi idare ilan
edilmitir. Milli Mecliste bulunan Dersim Mebuslar Kogiriye sevkedilen bu
birliklerin sevk ilemlerini uygun grrken Mustafa Kemal : Ordunun Kogiriye
hareketi, tenkil maksadyla olmayp ileride vukuu melhuz byk bir hadiseyi
nlemek maksadna matuf bir tedip ve slah hareketi olduunu savunarak Krt
mebuslarnn da muvafakat ile meclisten gereken onay bylelikle alm oldu.
771

Ayaklanmann anlama yoluyla nlenmesi dorultusundaki ilk teebbs
gerekletiren ve bu blgenin mlki taksimatla bal olduu Sivas Vilayetinin Valisi
tarafndan blgenin ileri gelen ahlarna ve din adamlarna ekilen telgraflarda
mranl blgesi airetlerinin uyarlmas rica edildi. Bunun zerine Hozat ( Dersim )
Airet Bakanlar ve eyhleri verdikleri cevapta :Ordu bir mddettenberi
blgemizde mslim ve gayrimslmlerin saylar hakknda tahkikat yapmaktadr. Bu
bilginin elde edilmesi, hkmetin Ermenilere yapt gibi, Krtleri de vurup
yoketmek niyetinde olduu manasna alndndan, nefis mdafaas meru olduuna
gre Kokiri Airetinin hareket tarz da dorudur denmekte idi.
772

Bu cevab alan ve ikinci bir yol olarak da bizzat bu airetlere tesir edecek
gte olan birisini blgeye gndermek iini ele alan vilayetin, lzumsuz kan
aktlmasn nlemek ve byle nazik bir zamanda bir bakaldrnn nne gemek
iin Zaraya gnderdii, asilerin ok hrmet ettii dantay eski yelerinden efik
Beyin asilerin elebalaryla yapt bu temaslar balangta mspet gibi yrse de
sonradan asilerin bunu frsat bilerek zaman kazanmak istediklerinin anlalmas
zerine bu teebbs de bir sonu vermedi.
773

Yunanllarn Egede ilerledii bir dnemde patlak veren ayaklanma
nedeniyle zor durumda kalnmt.13 Martta Merkez Ordusu Komutan Nurettin
Paa ordu komutan grev ve yetkisiyle ayaklanmay bastrmakla
grevlendirilmiti.
774

771
a.g.e, s.66.
772
Apak, a.g.e, s.155.
773
a.g.e, s.155156.
774
213

14 Mart 1921 tarihinde Nurettin Paa tarafndan yaynlanan bir bildiriyle
ayn zamanda tenkil hareketi iin hazrlklara balanm oluyordu.Merkez Ordusu
Komutanlnn tenkile katlacak birlikleri ieren plana gre bu harekata u birlikler
katlacakt : 14 nc Svari Tmeni, 13 nc, 27 nci, 28 inci Svari Tugaylar,
Giresun Alay ( Topal Osman komutasnda ), Ein Mfrezesi.
775

Mevcut vesikalara gre, Merkez Ordusunun tenkil gcnn
776
toplam:
3200 er, 1250 hayvan, 2750 tfek, 3 hafif, 18 ar makineli tfek idi. syanclarn
says ise 3000 kii olup ou atl idiler.2500 tfekleri vard. Pek ok ky kendilerine
yardmc oluyordu.
777

10 Nisan 1921de hareket planna uygun taarruz emrini veren Merkez
Ordusu btn birlikleriyle 11 Nisan 1921 de ileri harekata balad.
778

Daha nceden Kemahn Dousundaki Acemolu Kprsn kontrol
altna almak iin Maksutua srtlarnda mevzie giren Erzincan Mfrezesi tarafndan
kpry geerken atele durdurulmas neticesinde 60 kadar kayp veren asilerden
bugne kadar Trk kylerinden topladklar koyun srleri ve bykba hayvanlarn
ou geri alnd. Aliannn ve Haydarn ngiliz altnlaryla Dersimden Aliere
toplatt 500 asinin byk bir ksm ise hayatn kaybetti.
779

16 Nisan 1921 ylnn akam ise 14 nc Tmenin, Haydar ve Aliann
konaklarnn bulunduu Boazveren Kyn igal etmesiyle birlikte Aliann kars
ile ocuklar yakaland.
780

14 nc Tmenin tarad ngrk, Kap, Mahmut ve afolar blgesinde
bulunan Aliann, Haydarn Naki ve Azametin evleri tahrip edilmekle birlikte

775
Kenan Esengin, Milli Mcadelede Ayaklanmalar, Ar Yaynlar, stanbul,1975,s.189
776
Merkez odusunun tenkil kuvveti toplam (3161) er ve ( 1351 ) hayvandan ibaretti. silerin insan
ve hayvan miktar ise, kesin olarak bilinmemekle beraber silhszlar dahil ( 3000 ) civarnda olduu
tahmin ediliyordu. Apak, a.g.e, s.163.
777
Ayn yer.
778
Ayn yer.
779
a.g.e, s.165.
780
a.g.e, s.166.
214

Alian ve Haydara ait 756 koyun, 76 sr alnarak Zaraya gnderildi. Tekrar ele
geirilen mranlnn telgrafhanesinin muhabereye almasyla 45 gn sonra milli
irade kurulmu oldu.
781

Kokiri Ayaklanmas tenkil harekatnn birinci devresinin sonunu oluturan
22 Nisan 1921 ylnda toplu olarak yaplan iki arpmadan sonra son arpmann
2300 rkml Kzlartepesinden yaplmasndan sonra artk kk gruplar halinde
dalan asilerin elebalarndan Alian, Haydar ve Alier Frat kprlerinin tutulmu
olmasndan dolay gneye geemeyerek kuzey ve kuzeydouya doru daldlar.
782

Erzincann kuzeyinden douya doru kaarken Frat Kprlerinin tutulmu
olduunu anlaynca, Dersime gemelerine yardm iin bavurduu Balaban aireti
tarafndan reddedilen asi elebalarnn Semek, Baky zerinden batya dnerek
Sipikir Da istikametinde giderlerken karlarna 50 kadar Jandarma ve Halk
kuvvetleri kt. Asilerin 6 l brakarak kat arpmada halk kuvvetleri safnda
yer alan imen Bucak Mdr Hayri Bey ise ehit oldu. Yaplan takip neticesinde
asi daha yakalanrken bu arada Krmanl Airet aalarndan 4 kii ve Zarann
kuzey batsnda toplanan asilerden 50 kii Suehrindeki mfrezeye gelip teslim
oldular.
783

Aliann olu ve kars da tutuklanarak Sivasa gnderilmek zere
Zaraya getirildi.
784

1 Mays 1921den 30 Mays 1921 tarihine kadar mranl olay
faillerinden
785
ve Kokiri elebalarndan 21 ekya arpmada ldrld. Ayrca 10

781
a.g.e, s.167.
782
a.g.e, s.168.
783
a.g.e, s.168169.
784
a.g.e, s.169.
785
Olaydan sonra merkez ordusu bir tebli yaynlar, tebli zetle yledir: Kogiri reislerinden
Azamet ve biraderi Sabit Beylerle, Filik Ali,Hamo ve Zarann evirmehanndan Aziz, Taki ve
Haydar Bey mteallikatndan Pehlivan ile Hseyin ve Aur ile beraber 159 kii ve ayrca 113 kii
meyitten ( l olarak ), 113 kii mecruhen ( yaral olarak ) elde edilmilerdir. Ayn zamanda 2000
tfenkle 218 bargir ( idi edilmi at )ve 207 asker firarisi yakalanmtr. Kogiri Halk Hareketi,
s.83.
215

eleba ekya, 113 asi yakaland. Ayaklanmann balca elebalarndan Kokirili
Mustafa Paann olu Haydar Bey ve dier ileri gelen 56 kii aman dilediler.
786

24 Mays 1921de Merkez Ordusu Komutan Nurettin Paa,
Genelkurmaya bir telgraf ekerek : mranl tenkil hareketinin bitmek zere
olduunu imdiye kadar Frat Nehri- Erzincan- mranl arasndaki blgenin
temizlenmi bulunduunu 500 kadar asinin ldrldn bildirdi.
787

Haziran sonuna kadar birok eleba ve asi yakalanmt.17 Haziran 1921
tarihinde ise asi elebalarndan Haydar Beyin kardei Alian ve onunla 32 asi Krt
ileri gelenleri de teslim oldu. Teslim olan 500 yz akn asi ise mahkeme edilmek
zere Sivasa nakledildi.
788

Merkez Ordusu Komutan Nurettin Paa, bu felaketin bir daha
tekrarlanmamas iin blgede daha esasl bir operasyonun yaplmas konusunda
Genelkurmaya yapt teklifte : Asi kylerini datmak, bunlar Anadolunun baka
blgelerine yer yer serpitirmek ve Trklerin arasna datlmas grn
savunuyordu.
789

Kokiri olaylar nedeniyle T.B.M.M.de sert tartmalar yaanmaya
balamt. Doulu Milletvekilleri verdikleri nergelerde olay T.B.M.M.ye
getirdiler. Meclisin 3,4 ve 5 Ekim 1921 gnl gizli oturumlarnda olay uzun uzun
tartld. zellikle olayda Osman Aa Mfrezesinin ok acmasz davranld dile
getirildi. iddetle eletirilerek grevini ktye kulland sylenen Nurettin Paann
blgesindeki Mslman kylerini bile yakp ykt ne srld.
790

Yine bu milletvekilleri biraz nce yukarda bahsettiimiz Nurettin Paann
fikirlerine iddetle kar kmakla birlikte tutuklanan ve Sivasa gnderilen asi ve

786
Apak, a.g.e, s.170.
787
a.g.e, s.171.
788
Ayn yer.
789
Ayn yer.
790
216

elebalarn affedilmesi konusunda genel bir affn kmasna ynelik propagandaya
balamlard.
791

Yaanan bu sert tartmalar neticesinde 17 Ocak 1923 gn Nurettin Paa
T.B.M.M.ye sunduu savunmasn okudu. Konunun gerei kadar soruturulmasn
isteyen Mustafa Kemal Paa Nurettin Paa hakkndaki sulamalar rendikten sonra
soruturma yapma zorunluluunu duyduunu syler.
792

Tm bu olanlardan sonra meclisin mdahalesiyle birlikte Nurettin Paa
793

grevinden alnrken Kasm 1921 tarihinde bu konuyu yerinde incelemek zere
meclis tarafndan seilen bir heyet
794
Sivas ve Zaraya gnderilmitir.
795

Milli Mcadele Dneminde yaanan rk-ayrlk amalar gden
ayaklanmalarn en nemlilerinden biri olarak 1921 Mart aynda balayp Merkez
Ordusu tarafndan ayn yln haziran ay sonlarnda sndrlen Kokiri

791
Apak, a.g.e, .171.
792
Mumcu, a.g.e, s.45.
793
Byk Millet Meclisinin milletvekillerine yerinde yaptrd bu incelemenin Kogiri
ayaklanmasnn zellikle politik anlamda balamasn tesbit etmesi ve dorulamas bakmndan nemi
byktr. Atlan bu yanl adm, Cumhuriyet devrinde eyh Said ve Dersim ayaklanmalar ile
filizlenip kendisini bir daha gsterdi ve ancak sert bir temizleme hareketi ile kesin olarak sona erdi.
Apak, a.g.e, s.171.
Merkez ordusu komutannn grevden alnmasyla birlikte bu durumu yerinde grmek zere
Byk Millet Meclisi tarafndan oluturulan bir aratrma heyeti blgeye gitti.Bizce Mustafa Kemal
Paann mill mcadele safhasnda gsterdii en zayf davranlarndan birisi budur. nk Kokiri
ayaklanmas tutuculuktan, padiah tarafls olmaktan ok tede politik ve hain emellerin
gerekletirilmesi iin plnlam bir maksad vard.Memleketi blmek, bamsz Krdistan kurmak,
Ermenilerle birlemek ,Trk unsurunu yok etmek, dardan alnan direktiflerle hareket etmek gibi en
ar amalara ynelmiti. Bununla beraber belki o gnk koullar Mustafa Kemali byle bir karara
gtrmek zorunluunu dourmutu. Esengin, a.g.e, s.194.
794
Yasin Kumandann konuyla ilgili olrak ektii 15 T.Sani 37 tarihli telgraf u ekildedir:
Mdafaa-i Milliye Vekalet-i Celiliyesine
Kogiriye tahkik ve Dersim havalisine tedkik iin gidecek heyet hakknda icra klnan
intihabat neticesinde Bolu Mebusu Yusuf zzet Paa ve Amasya Mebusu Ragp, Karahisar Sahib
Mebusu Hulusi, Kastamonu Mebusu Abdulkadir Kemali ve Sinop Mebusu Hakk Sami belerin ihraz
ekseriyet itdikleri, vazifelerine azimetleri kendilerine tebli idildii Trkiye Byk Millet Meclisi
Riyaset-i Celiliyesinin iarna atfen icra vekilleri heyet-i riyasiyet-i celiliyesinin 2/11/37 tarih ve
6/1170 numerolu tezkiresinde bildirmidir efendim.ATASE, Kutu No:1542, Gmlek No:16, Belge
No:161.
795
Apak, a.g.e, s.171.
217

Ayaklanmasnn Yazar Mustafa Balcoluna gre ayrlk Krt meselesi etrafnda
incelenmesi daha doru olacaktr.
796

Mondros Mtarekesinden sonra bamszlk mitlerine kaplan baz Krt
liderlerinin Dou Anadolu Blgesinde karm olduklar isyanlar askeri birliklerin
ald tedbirlerle ksa srede bastrld. Ancak d glerin tevik ettii bu tr
hareketler Ankarada kurulan T.B.M.M. Hkmetine kar da harekete geti.
nceleri daha ok ekiyalk yoluyla ulusal harekete zarar vermeye alan bu
glerin Mart 1921de Kokiri ve Dersimde toplu olarak bakaldrma giriimleri
Merkez Ordusunun ald sert nlemler sayesinde genileme imkan bulmadan
sndrld.
797

Kokiri Ayaklanmasnn bastrlmasndan sonra bir takm hadiseler de
meydana geldi. zellikle hkmet kuvvetlerinin etkinliinin olmad Dersim
mntkalarndan gelen ekya gruplar, yine soygunculuk, yol kesme gibi eylemlerine
devam ettiler.
798

Merkez Ordusu kaytlarna gre aniden balayan bir hareket olmayan
Kokiri Ayaklanmasnn nedenleri 15. ve 19.Yzyllardaki ayrlk akmlara
kaynaklk eden sebeplerle benzerlik gstermektedir. nemli baz ahs ve rgtlerle
direni arasndaki ba ortaya koyan en nemli gereklerden biri olan
ayaklanmalardaki bu istemler bamsz bir devlet kurma dncesinde
odaklanyordu.20.Yzyl isyanlarna nderlik eden rgt olan Krdistan Teli
Cemiyetiyle ilikisi bulunan Seyit Rza, Haydar Bey, Alier gibi isimler eitli
tarihlerde meydana gelen ayaklanmalara nderlik yaptklar gibi bu isyan ierisinde
de olduka etkili olmulard. Hem Merkez Ordusu Komutannn hem de Kokiri
Olay Aratrma Kurulu yelerinin syledii gibi temelde siyasi bir boyut tayan

796
s.117.
797
a.g.e, s.186.
798
a.g.e, s.86.
218

isyann amac ayaklanmaclarn da belirttii gibi Sevr Bar Antlamas ile blge
halkna vaad edilen yerlerde bamsz bir Krdistan kurabilmekti.
799

O dnemde Krtlerin bazlar, yeni ynetimin yannda yer almaktansa,
ayr bir devlet kurmaktan yanaydlar. Bu amala bayrak aldnda-Kokiri
Ayaklanmas- Krtlerle Ankara Hkmeti ilk kez kar karya geldi. Mecliste Krt
ileri gelenlerinin bulunmasna karn, bastrlan bu Krt hareketi, ilk olmakla
birlikte son da olmad.
800

Daha isyan balamadan nce Kokiride yaplacak olan hareketin hangi
tabana dayandrlacann anlalmasn salayan olay ise isyanclarn Kangal
lesinin Yellice Nahiyesine bal Hseyin Abdal Tekkesinde yaptklar
toplantyd. Gerekten de isyan boyunca bu tutumlarnda hibir deiiklik olmayan
asilerin daima mezhebi ayrlktan yararlanarak taraftar toplamaya ynelik olan
tavrlar ulusal bir mcadele olmaktan karlan bu hareketi mezhebi bir bakaldrya
dnmtr. Bu yzden birok airetin hkmetin yannda yer alarak ilgi
gstermedii isyanclarla baz Trk Kyleri de mezhebi kayglar nedeniyle ortak
hareket etmiti
801
.Pek ok Snn Krt, hareketi bir Alevi ayaklanmas olarak
alglamt. Bunlarn yan sra dier birok Dersimli lider Mustafa Kemale
gvenerek onu desteklemiti.
802

Sz konusu ayaklanma srasnda Ermeni, Rum ve erkez gibi unsurlarla da
irtibat kurarak ayaklanmay daha geni bir blgeye yaymak isteklerinde baarl
olamayan isyanclarn bu hareketine btn Krt unsuru katlmamtr.
803

Krt an yazar ve Kokiri Ayaklanmasnn nemli isimlerinden olan ve
anlarnda durumun karkl nedeniyle artk stanbuldaki Krdistan Teli

799
a.g.e, s.271272.
800
Gkta, a.g.e, s.8.
801
s.272273.
802
803
s.186.
219

Cemiyeti genel merkeziyle haberlememiz kesilmiti szleriyle 1921 ylndaki
ayaklanmada Seyyid Abdlkadirin bu blgede pek fazla etkili olmadn belirten
Nuri Dersimi Kogiri Ayaklanmasnn baarszla uramasnn nedenlerinden biri
olarak Krdistan Teli Cemiyetini grr
804
ve hareketin balarken Krdistan Teli
Cemiyeti zlm ve yelerin bazlarnn da stanbuldan darya kaarak harekete
katlma olanaklarndan yoksun olmas nedeniyle, harekat bir plan ve uyum
ierisinde merkezletirip ynetmek olanaksz olmutur.Demektedir.
805

Bu olaylarla mcadele edilirken dier taraftan lkenin iinde bulunduu
dier zorluklar ve karklklar dikkate alndnda ayaklanmann olduka tehlikeli
olduu anlalmaktadr. Kokiri Ayaklanmasnda Kokiri Airetinin mranlda
6nc Svari Alayna saldr tarihi olan 6 Mart 1921 ylyla kinci nn Sava
ncesi, Bursa- Uak hattnn dousundaki Trk mevzilerine taarruz eden Yunan
ordusunun bu hareketi 23 Mart 1923 tarihinde gerekletirmesi bu iki olay arasndaki
zaman araln dikkat ekici hale getirmektedir. Btn dier ayaklanmalarda olduu
gibi, bu olayda da Yunan askeri hareketlerinden nce veya ayn zamana rastlamasna
karar veren tilaf Devletlerinin maddi ve manevi etkisi grlyordu. Siyasi adan
byk nem tayan Kokiri Ayaklanmasyla Krt bamszlk davasnn ilk
basamann
806
oluturulmak istenmesi d etkilerin en ak ve en kesin delilini
oluturmaktadr.
807

Milli Mcadele Dneminde grlen rk ve ayrlk bir nitelik tayan
Kokiri Ayaklanmasnn benzer niteliindeki hareket trleri Cumhuriyet dneminde
de grlecektir.

804
Glda, a.g.e, s.20.
805
806
Kogiri Krt Bamszlk ava Krdistan Bamszlk avann bir aamasyd. Onunla sadece
bir meydan ava kaybetmitik. Fakat ava bitmemiti. Biz son zaferi kazanacamza inanm ve
iman getirmitik. Bu dorultudaki inancmza hibir ekilde helal gelmemiti. Dersimi, Hatratm,
s.102.
807
Apak, a.g.e, s.280.
220

ALTINCI BLM

KRDSTAN TEL CEMYETNN BLNMES ve
KAPATILMASI

1. Krdistan Teli Cemiyetinin Blnmesi

19. Yzyln sonu ve 20. Yzyln balarnda Osmanl mparatorluunda
dnemin Krt aydnlar arasnda yer alan Seyyid Abdlkadir, Emin Ali Bedirhan ve
Cemil Paazadeler ayn zamanda en ok nlenen Krt ahsiyetleriydi. Bu kiiler
iinde bulunduklar airet ilikileri ve toplumsal yaam tarz bakmndan kendi
aralarnda belirgin bir ekimeyi de yaamaktayd. Siyasi dnceleri ve politik
tavrlar nedeniyle kiilii zerinde hayli youn tartmalarn yapld Seyyid
Abdlkadirin bal bulunduu airet ile Bedirhanilerin banda bulunduu Botan
birlii arasndaki var olan itibar ekimesi cemiyet iinde de hissedilir lde
varln koruyordu.
808

Krdistan Teli Cemiyetinin iinde bir arada var olan iki farkl anlay ve
dnce sistemlerinden bir tanesi Seyyid Abdlkadir tarafndan ileri srlen daha
ok Osmanl toprak btnl ierisinde dnlen bir Krt Otonomisiydi. Dier
gr ise esas olarak Bedirhaniler ve Cemilpaazadeler tarafndan temsil edilen
bamszlk dncelerdir. Seyyid Abdlkadirin Osmanl toprak btnl iinde
ve Osmanl dare Mekanizmasna bal zerk bir Krdistan tezini kapsayan
otonomi anlay Krdistan Teli Cemiyeti iindeki ekimeyi derinletirerek
bytm ve neticede blnme srecini balatmtr. Krdistan Teli Cemiyeti
iindeki bu kesimleri radikaller ve lmllar olarak iki blmde deerlendiren Yazar
Naci Kutlaya gre lmllar kanadn Seyyid Abdlkadir, radikaller kanadn ise
Bedirhaniler temsil etmektedir. Bamszlk dnceleri savunan kesimin etkili
isim ve taraftarlar yaplan birok tartmalar sonucunda imparatorluun dou ve

808
Glda, a.g.e, s.94.
221

gneydou illeri tarafna gemeye karar verirken Seyyid Abdlkadir ve
mahiyetindekiler ise stanbulda kalmay uygun grmtr.
809

Cemiyetin dnda Ayandaki konumu kadar, cemiyet iindeki anlay ve
davranyla da tartma ve tepkilere neden olan Seyyid Abdlkadir bu kez Krt
aydnlar tarafndan eletirilmektedir. stanbul gazetelerinde ve Meclis-i Mebusanda
kendisini hedef alan iddetli eletirilere ynelik olarak Seyyid Abdlkadirin bu
eletirileri hafifletmek amacyla gazetelere yapt bir basn aklamasnda syledii
Krtler bamszlk istemiyorlar szleri cemiyet iinde yaanacak olan
blnmenin de balangcn tekil etmekteydi. Seyyid Abdlkadirin otonomi
dncesine ve gazetelere yansyan demecine tepki olarak bir araya gelen ve
Krdistann bamszln savunan nde gelen Krt aydnlar, yaptklar
toplantlarda istiklaline karar verdikleri Krdistanda bir tek ecnebinin kalmamas
dorultusunda yaplacak olan mcadelenin bana da cemiyetin gemesi gerektiini
ileri srmlerdir.
810

Krdistan Teli Cemiyeti iindeki ekime ve ayrmalarn muhtemelen
1919un son aylar ile 1920 iinde younlam olduu fikrini Jinin yaynna ara
vermesiyle birlikte cemiyetten ayrlan bir ksm yeler tarafndan Krt Millet
Frkas
811
adyla da yeni bir rgtn kurulmasndan kartabiliyoruz.
812

Daha nce Krdistan Teli Cemiyeti iinde nemli bir konuma sahip olan
bu Krt aydnlarnn 1919 sonlarnda cemiyet iinden karak baka bir Krt
oluumu yaratma almalarna ynelmi olduundan bahseden gazete haberlerinden
Krdistan Teli Cemiyeti iindeki huzursuzluklarn da kopma noktasna geldiini
grebiliyoruz. Seyyid Abdlkadirin, Osmanl mparatorluu snrlar iinde muhtar
bir Krdistan tezine kar, Bamsz Krdistan tezini savunun rgt yeleri

809
a.g.e, s. 191.
810
a.g.e, s.189.
811
1919 ylnn aralk aynda Krdistan Teli Cemiyeti iinde yaanan huzursuzluk srecinin bir
rn olan Krt Millet Frkasnn kurucular arasnda Necmeddin Hseyin, Memduh Selim, Kemal
Fevzi ve Babanzade Aziz Beyler yer alyordu. Aytepe, Yeni Belgelerin Inda Krdistan Teli
Cemiyeti, s. 333.
812
Ayn yer.
222

muhtemelen 1920 ortalarnda baz gazete haberlerine gre ise temmuz ay ierisinde
Krdistan Teli Cemiyetinden koparak Tekilt- timaiye Cemiyeti adyla yeni
bir krt rgt kuracaklard. Kuruluundan bahsettii Krt Millet Frkasnn milli
galeyann tahakkukuna, hareretle alt kansnda olan Znar Silopinin
anlarndan daha sonra bu cemiyetin Tekilt- timaiye Cemiyetine katldn
reniyoruz.
813

813
223

2. Tekilt- timaiye Cemiyetinin Kuruluu

1920 balarnda Sevr ve Kokiri srecinde hayli youn tartmalar yaayan
Krdistan Teli Cemiyeti bnyesindeki Krt aydn ve siyasetilerinin gndeminde
erif Paann Pariste taknd tavr, Sevrin imzalanma sreci, Krt Ermeni
Anlamas, Seyyid Abdlkadirin
814
Krtler stiklal istemiyorszlerinin Trk
basnnda yer almas, yine cemiyet yelerinin bir blmnn rgtn merkezini
Krtlerin yaad blgelere tanmas neri ve istekleri gibi konular yeralyordu.
Krdistan Teli Cemiyeti byk bir alt st oluu yaamaktayd. Osmanl
Hkmetinin 1919 sonlar ve 1920 balarnda Krdistan Teali Cemiyeti ve yelerine
uygulad bask politikas cemiyetin Krtlerin yaad blgelerdeki ubelerinin
birer birer kapatlmaya balanmas, gz altnda tutlup izlenen cemiyet yelerinin yer
yer tutuklanmasyla kendi iinde huzursuzluk ve ekime yaamaya balamasyla
siyasi hayatnn sonuna gelen Krdistan Teli Cemiyetinden ilk kopma ilemi bu
srete Tekilt- timaiye Cemiyeti adyla yeni bir Krt oluumunun ortaya
kmasyla gerekleecektir.
815

Tekilt- timaiye Cemiyetinin kuruluu, Krdistan Teli Cemiyeti
bnyesinde Krdistan iin bamszlk taraftar olan ve radikal kesim olarak
adlandrlan Krt aydnlar tarafndan gerekletirilmitir. Krdistan Teli
Cemiyetine bir bakma tepkisel bir k olarak rgtlenen Tekilt- timaiye
Cemiyetinin kurucu kadrolar u isimlerden meydana gelmekte idi:

1. Emin Ali Bedirhan (Bakan)
2. Ferit Bey (Bedirhan, Sleymaniye)
3. kr Bey
4. Fuat Bey

814
Yazar brahim Ethem Grsele gre genlerden oluan bir grubun Mondros Mtarekesinin
ardndan Anadoluda oluan ortamdan faydalanarak Krdistan ilan etme fikrine cemiyet reisi Seyyid
Abdlkadirin bu i iin zamann uygun olmadn belirterek kar kmas zerine rgt
ierisinde bir blnme ortaya kmt. Seyyid Abdlkadirin grlerine katlmayan bir ksm yeler
Krdistan Teli Cemiyetinden ayrlarak Tekilat- timaiye ad altnda yeni bir tekilat meydana
getirmilerdi. Grsel, a. g.e, s.4445.
815
Glda, a.g.e, s.195196.
224

5. Hikmet Bey (Baban, Sleymaniye)
6. Dr. Abdullah Cevdet (Arapkir)
7. Dr. kr Mehmet Bey (Sekban, Bakrmaden)
8. Kemal Fevzi (Bitlis)
9. Ekrem Cemil Paa (Amed)
10. Necmeddin Hseyin (Kerkk)
11. Mevlanzade Rfat Bey
12. Memduh Selim Bey (Van)
816

Tekilt- timaiye Cemiyetinin ynetim kuruluna ait bu listenin hangi
tarihte bir seimle mi yoksa mutabakatla m hazrlandna ilikin bir bilgiyi Nuri
Dersimi vermemektedir. Znar Silopi adyla anlarn yaynlad Doza Krdistan
adl kitabnda ise Cemil Paa kuruluunu devletler komiserine bildiren cemiyetin bu
bavurusunun hangi tarihte gerekletiini ifade etmez. Kuruluuna dair bilgilerin ve
isimlerin bazen kartrlarak verilmi de olsa o dnemin gazete haberlerinin
817
1920
Hazirannda Tekilt- timai Cemiyetinden sz etmeye baladklarn gryoruz.
Sevr Anlamasnn onayndan sonra kuruluunu duyuran Tekilt- timaiye
Cemiyetinin reisi sfatyla demeler veren Emin Ali Bedirhann 7 Haziran 1920
tarihli Vakit Gazetesinde de bir bildirisi
818
yer almt.

816
a.g.e, s.196197.
817
Bu arada Tekilt- timaiye Cemiyetinin kuruluuna ve Bedirhan ailesine tepki gsteren
gazeteler cemiyetin oluumundan rahatszlk duymulardr. Yaynlad bildiride Bedirhanileri
babadan kalma ayrlk olarak gsteren Vakit Gazetesinin yorumu u ekildedir:
Dereyi grmeden paay svayan babadan kalma ayrlk Bedirhaniler halen dahi paalar
sval vaziyette ucu buca olmayan yollarda bo yere komaktadrlar. Sevr Anlamasnn Krtlere
umut veren maddelerinin ngrd siyasi durumlar gerekletirebilmek iin faaliyete geen
Krtler, stanbulda Krt Tekilat- timaiye Cemiyetini kurmakla birlikte a.g.e, s. 198.
818
Bu ana kadar byk mttefik Devletlerin ve bu arada Byk Biritanya (ngiltere) Devletinin hak
ve adalet duygularna gvenerek ve Krd ulusunun emellerine kavumaya alan Krd aydnlar ve
nderleri tarafndan Bar Konferansnn son kararlaryla da siyasal varl onaylanan Krt
yurdunda, yzyln gerektirdii her trl toplumsal kurumlamay ve rgtlenmeyi gerekletirmek
zere Krt Tekilt- timaiye Cemiyetiadyla bir dernek kurulmutur. Dernek tm birimleriyle
Krt toplumsal birliinin zgrlk ve refah zerine kurulmu olarak Krt ulusunu milletler topluluu
iinde hakka riayetli ve hakkna riayet ettiren ve zellikle doal ve ulusal snrlar ierisinde
komularyla bar ilikide bulunan anlayl ve aydn bir uygarlk ve insanlk paras halinde
ykseltmeyi temel ama olarak grp, bu amaca uygun Krt kurulu ve rgtlerinin de yardmn
salamtr. Krt Tekilt- timaiye Cemiyetinin bugnk yelerinden bir blmnn, nceden
yesi bulunup programnn uygulanmasndan ortaya kan anlamazlklardan dolay terkettikleri
Krdistan Teli Cemiyetinin 15 Mart 1920 tarihine ve Krt Millet Frkasnn son zamanlara kadar
izledii ama dnda olmayarak Krt ulusunun bugnk ve gelecekteki mutluu ve emellerinin
gereklemesi urunda aba harcamay grev ve zorunluluk sayan btn insanlksevenlerin,
yurtsevenlerimizin ve soydalarmzn mer ve insan olan bu alma yolunda derneimize
yardmlarn ve katklarn esirgemeyeceklerine gvenimiz tamdr.a.g.e, s.197.
225

Tekilt- timaiye Cemiyetinin almalarna balamas zerine ayn
dnemde Jin Dergisinden farkl olarak haftalk bir gazete eklinde olan Jin Gazetesi
yaynlanmaya balamt.
819

Sorumlu mdrln Memduh Selim Beyin stlendii Jin Gazetesinde
Bitlisli Kemal Fevzi, Ergani Milletvekili Kazm Vehbi, Abdullah Cevdet ve yine
Memduh Selimin yazlarna ska rastlyoruz.
820

Aratrmaclarn kendileri hakknda deiik grler ileri srmesinin yan
sra genellikle birbirleriyle kartrlan Jin Dergisi ile Jin Gazetesi hem ierik ve hem
de biim ynnden ok farklyd. Yazar Naci Kutlay, Jin Gazetesinin bal altnda
Krd vahdet ve hukuk-u milliyesinin mdafii siyasi, ilmi haftalk gazete
ibaresinin yer aldn sylyor.

Osmanl Hkmet yetkililerinin Tekilt- timaiye Cemiyetinin
almalarna scak bakmamas zerine cemiyetin nde gelen ye ve yneticileri
lkenin dou ve gneydou illerine geme karar aldlar. Znar Zilopi ise bu konu
hakknda Tekilt- timaiye Cemiyetinin tihat Mecellesi evinde yapt son
toplantsnda merkez kurulunun artk alma imknnn kalmad gerekesiyle
stanbulu terk ederek biraz nce szn ettiimiz bu blgelere geilmesi kararnn
almasna ramen baz yelerin ahsi menfaatlerinden dolay stanbulda
kaldklarndan sz eder.
821

1921 yl iinde cemiyetin kararyla Krtlerin yaad blgeye gnderilen
Ekrem Cemil Paa Diyarbakrda gizlilik koullar altnda Tekilt- timaiye
Cemiyetinin almalarn yrtt bir srada yakalanarak hkmet kuvvetlerine
teslim edildikten sonra stikll Mahkemesinde yarglanmak zere Ankaraya
gnderilmiti. Bu arada Diyarbakrda ele geirilen Mksl Hamza Bey burada
tutuklanarak bir sre hapis yatmtr.
822

819
820
Ayn yer.
821
Glda, a.g.e, s. 199200.
822
a.g.e, s. 198199.
226

Tekilt- timaiye Cemiyetinin bu tr faaliyetlere ynelik bir dier
giriimi
823
ise gene 1921 yl ierisinde gereklemiti
824

Tekilt- timaiye Cemiyetinin Bakan, Halil Rami Bey, Mustafa Paa
Yamulk, Kemal Fevzi, Mevlanzade Rfat Beylerden oluan bir heyeti 1921
senesinde Krtlerin yaad blgelerin kuzey ksmna gemek zerek Iraka
gnderdi. ngilizler bu heyetin Iraka gemesine mani oldular. Yalnzca
Sleymaniyeli olmasndan dolay Sleymaniyeye gitmesine izin verilen Mustafa
Paa bu ehre vardnda eyh Mahmutun krall altnda oluturulan hkmette
eitim bakan oldu.
825

Tekilt- timaiye Cemiyetinin tpk Krdistan Teli Cemiyetin de
olduu gibi hangi tarihte faaliyetlerinin sona erdiine dair net bir bilgi
bulunmamaktadr. Ancak bu konu hakknda Yazar smail Gldaa gre
cumhuriyetin ilanndan az nce artk faaliyetleri etkisiz hale gelen cemiyetin
adndan sz edilemeyecektir.
826

823
Bamsz Krdistan tezini aktif bir biimde savunan Tekilt- timaiye Cemiyetinin bir dier
etkinlii ise uzunlama renkten oluan yukarda krmz, ortada beyaz zerinde sar gne ve altta
yeil renklerden oluan ilk Krt bayran oluturmasyd. a.g.e, s. 206.
824
a.g.e, s. 199.
825
Ayn yer.
826
a.g.e, s. 207208.
227

3. Krdistan Teli Cemiyetinin Kapatlmas

stanbul Hkmetleri tarafndan yapt faaliyetler nedeniyle srekli
altnda tutulmaya allan Krdistan Teli Cemiyetine kar Pay- Tahttaki tepkiler
genellikle hkmetlerden ve parlamentodan gelmitir. Krtlerin yaad blgelerde
ubeler aarak, Camiyai Osmaniyeden ayrlma isteini Krtlerin bilincine tamaya
almasnn yan sra Krt bamszlk dncesini de ats altnda
barndrmasndan dolay stanbul hkmetlerini olduka kzdran Krdistan Teli
Cemiyetinin yeleri sk sk takip edilerek almalar saraya rapor edilmiti.
827

ngilizlerin Van, Bitlis, Diyarbakr ve Musul vilayetlerindeki siyasi
temsilcilerinin Krt airetleri zerinde Osmanl Hkmetinin aleyhinde yapt
propagandalar stanbula srekli bildiriliyordu. Bu vilayetlerde emniyet ve asayiin
bozulmamas iin alnmas gereken tedbirler ile Krdistan Teli Cemiyeti
mensuplarnn mstakil bir Krdistan kurulmasna ynelik faaliyetleri 18 Haziran
1919 tarihinde Encmen-i Mahsus- Vkelada grld.
828

Bu grmeler esnasnda bakanlar kurulunun ald kararlar arasnda
Krtlerin yaad blgelerde askeri tedbirlerin arttrlmas, jandarma rgtnn
dzenlenerek geniletilmesi, bu blgeye Krt memurlarn gnderilmesi, Krt airet
reislerine madalya ve nianlarn datlmas, unvanlar verilerek dllendirilmesi,
Konya ve Ankaraya dou ve gneydoudan iskana tabi tutulacak olan Krtlerin
yerletirmeleri, bunlara hayvan ve adr datlmas, bu blgelere giderek
Osmanllk lehine ikaz ve tlerde bulunmak zere bir t kurulunun
oluturulmas gibi konular yeralyordu. Haydarizade brahim Efendi, Abuk Ahmet
ve Avni Paalardan oluan bir heyet propaganda yapmakla grevlendirilmiti.
Bunlarn yan sra bakanlar kurulunun ayrca alm olduu bir dier nemli karar ise
Krdistan Teli Cemiyetinin Krt milli bilincini younlatrmas nedeniyle
gereksizlii ynndeki dnceydi.
829

827
a.g.e, s. 208.
828
Beyolu, a.g.m, s.127.
829
Glda, a.g.e, s.216.
228

Dou ve gneydou blgelerindeki varlndan ve stanbuldaki
faaliyetlerinden olduka rahatszlk duyan Osmanl Hkmeti tarafndan
kapatlmasna karar verilen Krdistan Teli Cemiyetinin ubelerinin ise 1918
ylnn ekim aynda ve 1919 yl ierisinde kapatlmaya balandn gryoruz.
Seimler nedeniyle ileri bakann ziyaret eden Krdistan Teli Cemiyeti heyeti bu
esnada rgtn ubelerinin kapatlmasna kar duyduu rahatszl da dile
getirerek bu ubelerin tekrar almasn istemiti. Kapatlan bu ubelere karn
cemiyet merkezinin faaliyetleri 1920nin sonuna kadar srmtr.
830

Fiili varlnn ortadan kaldrlmasna esas olarak 1919 yl ierisinde
balatlan srele gerekletirilen Krdistan Teli Cemiyetine 1920 Hazirannda
alnan kapatma kararnn
831
nasl uygulandna dair gazetelerde
832
herhangi bir
haber, bilgi ve yoruma rastlanmyor. Hkmet, cemiyetin kapsna kilit mi
vurmutur? Dou ve Gneydou blgelerinde bulunan ubelerin aranarak, zabt
tutulup kapatlmalar yoluna m gitmitir? Bu konu ok nemli olmasna ramen
cemiyet ile ilgili istihbarat raporlaryla kapatlmaya ilikin tutanak ve belgelere
ulalmadndan henz akla kavuturulmamakla birlikte Krt an yazarlarnn
anlarnda da bu duruma aklk getiren anlatmlar bulunmamaktadr.rnein O
dnemin iki nemli Krt rgts olan Znar Silopi ve Vet. Dr. Nuri Dersimi de
Krdistan Teli Cemiyetinin kapatlmasna ynelik olarak alnan karara
833

herhangi bir tarih dmemiken Seyyid Abdlkadir de arkasndan anlarn ieren
herhangi bir eser brakmamtr.
834

830
a.g.e, s.217.
831
Yazar smail Glda Osmanl Hkmeti tarndan cemiyet hakknda alnan kapatlma karana
ilikin olarak 11 Ekim 1920 tarihini de vermektedir.Ayn yer.
832
Krdistan Teli Cemiyetinin kapatlmasna ilikin ilk habere Temmuz 1920 tarihli kdam
Gazetesinde rastlyoruz.a.g.e, s.227.
833
Yazar Ouz Aytepe gre ise kendi ierisinde nemli bir yeri olan Bedirhan ve Cemilpaazadelerin
Tekilt- timaiye Cemiyeti adl yeni bir rgt kurarak ayrlmas neticesinde varln
koruyamayarak ortadan kalkan Krdistan Teli Cemiyetinin kapatlmasyla ilgili herhangi bir karar
bulunmamaktadr. Milli Mcadele sonunda kapatlan cemiyete ait evrak ve mhrler Seyyid
Abdlkadir tarafndan yaklmtr.Aytepe, Yeni Belgelerin Inda Krdistan Teli Cemiyeti,s.333
834
229

Krdistan Teli Cemiyeti, kapatlma kararnn alnmasna ramen varln
1922 ylna kadar srdrmtr.
835
Yazar smail Gldaa gre hkmetin
kapatlmasna karar verdii Krdistan Teli Cemiyetinin kapsna kilit vurarak
kapatma kararnn fiili olarak uygulanmamasnda da o gnn siyasi koullarnn
Trk-Yunan, Trk-Ermeni savalarnn seyri ve hkmetin iinde bulunduu siyasi
nedenlerin de bunda etkili olduu sylenebilir
836

Cumhuriyetin ilanndan az nce hukuki varlna son verilmesine ramen
tmyle ortadan kaldrlamayan Krdistan Teli Cemiyeti
837
su stnden su altna
girmitir.
838
Baz yazarlara gre cemiyet varln Krdistan Teli Cemiyetinin
iinde oluarak illegal yolla da olsa ilerde eyh Said Ayaklanmasn da birinci
derecede rgtleyecek olan Krt stiklal Komitesiyle srdrmtr. Neticede de
ayaklanma sonunda Seyyid Abdlkadir sulu bulunarak
839
aslacakt.
840

Cemiyetin kapanmasna ramen faaliyetlerini srdrecek olan bir ekirdek
kadro ise stanbulun ulusal kuvvetler tarafndan kurtarlmas sonucunda Suriyeye
kaarak burada Tanak Ermenileriyle Cemiyet adna temasa geip 1927 ylnda
Hoybun Cemiyetini kuracaktr.
841

835
Ayn yer.
836
a.g.e, s. 227.
837
Tark Zafer Tunayaya greMdafaa-i Hukuk hareketi karsnda oluturulan muhalefet cephesi
iinde yerini alm olan Cemiyet, bozgun ortam iinde kaybolmutur Cumhuriyetin ilk yllarnda
Cemiyetin ve eski yelerinin eylemleri ar cezalarla karlanmtr.Tunaya, Trkiyede Siyasal
Partiler, Cilt II Mtareke Dnemi (19181922), s.204.
838
Metin Toker, eyh Sait ve syan, Akis Yaynlar, Ankara, 1968, s. 52.
839
Bu Cemiyet, Cumhuriyetin ilnndan az evvel vka resmen dalmt. Fakat buna mukabil 1923
de yni Cumhuriyetin iln senesinde Seyit Abdlkadir, Ceyranl, Hsnan, Halit, Hac Musa, eski
milletvekillerinden Yusuf Ziya ve ailelerinden mteekkil olmak zere gizli bir komite tekil edildi. Bu
komitenin de gayesi Krdistan istikllini temin etmekti. Komiteye Yusuf Ziyann tavassutu ile Hnsta
oturan Palulu eyh Said ve ailesi de dahil edilmiti. Cemal, a.g.e, s. 14.
840
Glda, a.g.e, s.232.
841
230

SONU

I. Dnya Savandan yenik kan Osmanl mparatorluunda Mtareke
Dneminde daha da hissedilir derecede artan Krtlk hareketlerinin gemii
aslnda ok eskiye dayanmaktadr. zellikle II. Merutiyetin ilanyla birlikte
meydana gelen zgrlk ortamnda hayat bulan ve her ne kadar kurulu
gerekelerini birer hayr cemiyeti gibi gsteren bu Krt rgtlerinin i yz aslnda
hi de yle deildi. Cemiyetlerin kurulu kadrolarn oluturan ynetici kesim ise bu
rgtlerin hkmet tarafndan zararl faaliyetlerinden tr kapatlmasyla bir iki
isim deiikliiyle yeniden oluturulan baka bir rgtlenme ierisinde yerini
alacaktr.

Mondros Mtarekesinin yaratt ortamdan faydalanarak 17 Aralk 1918
tarihinde stanbulda Seyyid Abdlkadirin bakanlnda kurulacak olan Krdistan
Teli Cemiyeti temelini ite bu Krtlk hareketlerinin zemini zerine ina
edecektir. Cemiyetin st dzey ynetimi ise Osmanl mparatorluunun st
kademelerinde yer alm brokrat ve asker gruplarndan oluuyordu. Krt renci ve
airetlerinin de ilgisini ekmeyi baaran Krdistan Teli Cemiyeti imparatorluun
dou ve gneydou blgelerinde rgtlenmelere kadar gitmitir. Ancak cemiyet
kendi ierisinde yeralan ve nemli Krt airetlerinden saylan Botan Birlii,
Babanzadeler, Cemilpaazadeler ve Bedirhanlar arasnda yaanan i ekimeler
yznden paralanmaya kadar gidecektir.

Kurulduu gnden itibaren faaliyetleriyle de adndan olduka sk sz
ettiren Krdistan Teli Cemiyeti 18 Ocak 1919 tarihinde toplanan Paris Bar
Konferansnda yalnzca Osmanl mparatorluunu deil ayn zamanda kendisini ve
Krt halkn temsil eden erif Paa araclyla sesini duyurmaya almt.
Cemiyet Osmanl mparatorluunun 10 Autos 1920 tarihinde Sevr Bar
Antlamasn imzalamasyla yaanan srete Krtler ve Krdistan adna etkili
olmaya alsa da ancak ortada dnen emperyalist oyunlar neticesinde istedii
baary yakalayamayacaktr.

231

Krdistan Teli Cemiyeti bamsz ya da otonom eklinde kurulmasn
istedii bir Krt devleti konusunda Wilson lkeleri erevesinde yabanc devletlerle
de ilikiye gemiti. zellikle ngiltere ile sk temaslar kuran cemiyet btn
mitlerini bu devlete balamt. Ancak kendisinden beklenilen destei
gsteremeyen ngiltere Krdistan Teli Cemiyetinin yrtt politikaya her
zaman temkinli yaklasa da Krtlk hareketlerini de yakndan takip etmitir.

Kurulu ve faaliyet dnemiyle Milli Mcadele Dnemine denk gelen
Krdistan Teli Cemiyeti stanbul Hkmetleriyle gayet iyi anlasa da-rnein
Krdistan Teli Cemiyeti 22 Aralk 1918 tarihinde Hrriyet ve tilaf Partisi ile
otonom bir Krdistan konusunda anlamt-Anadoluda Mustafa Kemalin
nderliinde yrtlen Milli Mcadelenin karsnda durmutur. Bu hareketi
kendisi asndan bir tehlike olarak gren cemiyet 411 Eyll 1919 tarihleri arasnda
Sivasta toplanan kongre esnasnda blgeye gnderdii heyet vastasyla Ali Galip
Olay ierisinde yeralacaktr. Ancak bu hareket de baarszlkla sonulanacaktr.
Bununla birlikte Ankarada T.B.M.M.nin faaliyete balad dnemde 1921 ylnda
patlak veren Kogiri Ayaklanmasnn hazrlk ve rgtlenme aamasnda da etkili
olan Krdistan Teli Cemiyeti ayaklanmann ilerleyen gnlerinde kendi ierisinde
yaad rgtsel zlmeler yznden bu olay zerindeki etkisini yava yava
yitirecektir.

Krlk hareketleri yznden Osmanl Hkmeti tarafndan kendisi
hakknda gereksiz olduuna dair karar alnan Krdistan Teli Cemiyeti hzl bir
kapan sreci ierisine girecektir. Tekilt- timaiye ve Krt Millet Frkasnn
kurulmasyla birlikte zlme sreci ierisine giren cemiyet hakknda Osmanl
Hkmeti tarafndan kapatlma karar alnsa da o dnemin artlar gerei bu durum
icraata geirilememiti. Neticede Cumhuriyetin ilanyla birlikte hukuki varl sona
eren Krdistan Teli Cemiyetiden ayrlan bir grup oluturduu Krt stiklal
Komitesi araclyla 1925 ylnda patlak veren eyh Said syannda yeralrken
dier bir grup ise 1927 ylnda kurulacak olan Hoybun Cemiyetinde etkili olacaktr.

232

K A Y N A K A

A) ARV BELGELER

ATASE

Kutu No:48,Gmlek No:136,Belge No:1361,2,3

Kutu No:48,Gmlek No:138,Belge No:1381,2,3

Kutu No:106,Gmlek No:78,Belge No:781










TTE




Kutu No:25,Gmlek No:112,Belge No:112-2


233

B) KTAPLAR

Ahmed, Kemal Mazhar; Birinci Dnya ava Yllarnda Krdistan,
Berhem Yaynlar, Ankara, 1992.

Alada, Cemil; Krdistann Smrgeletirilmesi ve Krt Ulusal
Hareketleri, zgrlk Yolu Yaynlar, stanbul,1978.

Apak, Rahmi; Trk stiklal Harbi- Ayaklanmalar (19191921), CVI,
Genelkurmay Basmevi,1964.

Arslan, Abdurahman; Samsundan Lozana Mustafa Kemal ve Krtler
( 19191923) Doz Yaynlar, stanbul,1991.

Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi I,Trk nklbnn Hazrlk Dnemi
ve Trk stikll Sava, Yksekretim Kurulu Yaynlar, Ankara, 1995.

Aybars, Ergun; Yakn Tarimizde Anadolu Ayaklanmalar, Trk Dnyas
Aratrma Vakf Yaynlar, stanbul,1988.

Balcolu, Mustafa; Belgelerle Mill Mcadele Srasnda Anadoluda
Ayaklanmalar ve Merkez Ordusu, Yksek retim Kurulu Matbaas,
Ankara,1991.

Baykal, Bekir Stk; Heyet-i Temsiliye, Trk Tarih Kurumu Yaynlar,
Ankara,1989.

Bedirhan, Celadet Ali; Bir Krt Aydnndan Mustafa Kemale Mektup,
Doz Yaynlar, stanbul,1992.

Beiki, smail; Devletleraras Smrge Krdistan, Alan Yaynclk,
stanbul, ubat, 1990.

Bulut, Faik; Dar gende syan, Krdistanda Etnik almalar
Tarihi, Belge Yaynlar, stanbul,1992.

Bruinessen, Martin Van; Aa, eyh ve Devlet, Krdistann Sosyal ve
Politik rgtlenmesi, z- Ge Yaynlar, Ankara,1993.

____________________; Krdistan zerine Yazlar, letiim Yaynlar
stanbul,1993.

Celil, Celile; XIX. Yzyl Osmanl mparatorluunda Krtler, z- Ge
Yaynlar, Ankara,1992.

Cemal, Behet; eyh Said syan, Sel Yaynlar, stanbul, 1955.
234

ay, M. Abdlhalk; Dou ve Gneydou Anadoluda Kuva-y Milliye

Hareketi, Trk Kltrn Aratrma Enstits yaynlar, Ankara, 1990.

Dersimi, Mehmet Nuri; Hatratm, Doz Yaynlar, stanbul,1997

__________________; Krdistan Tarihinde Dersim, Doz Yaynlar,
stanbul, 1997

Dursunolu, Cevat; Milli Mcadelede Erzurum, TC. Ziraat Bankas

Matbaas, Ankara,1946.

Duru, Orhan; Amerikan Gizli Belgeleriyle Trkiyenin Kurtulu Yllar,

Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2001.

Erolu, Hamza; Trk Devrim Tarihi, Ankara, 1981.

Ertuna, Hamdi; Trk stiklal Harbi-stiklal Harbinde Ayaklanmalar,
CVI, Ankara,1974.

Esengin, Kenan; Milli Mcadelede Ayaklanmalar, Ar Yaynlar,
stanbul, 1975.

Grsel, brahim Ethem; Krtlk Gerei, Kmen Yaynlar, Ankara,
1977.

Gkta, Hdr; Krtler syan-Tenkil, Alan Yaynclk, stanbul,1991.

Glda, smail; Krdistan Teli Cemiyeti, Doz Yaynlar, stanbul, 1991.

Haniolu, M.kr; Bir Siyasal Dnr Olarak Doktor Abdullah Cevdet
ve Dnemi, dal Neriyat Yaynlar, stanbul,1981.

Kabacal, Alpay; Tarihimizde Krtler ve Ayaklanmalar, Cem Yaynlar,
stanbul, 1991.

Kalafat, Yaar; ark Meselesi Inda eyh Said Olay, Karekteri,
Dnemindeki ve D Olaylar, Boazii Yaynlar, Ankara, 1992.

Kansu, Mazhar Mfit; Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber,
Cilt I, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1997.

Karabekir, Kazm; Krt Meselesi, Emre Yaynlar, stanbul, Ekim,1995.

235

Kemal, Mustafa; Nutuk-Sylev, Cilt I,(19191920),Trk Tarih Kurumu
Yaynlar, Ankara,2006.

___________________; Nutuk-Sylev, Vesikalar/Belgeler, Cilt III, Trk
Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara,1999.

Kogiri Halk Hareketi, Komal Yaynlar, Ankara,1976.

Kodaman, Bayram; ark Meselesi I Altnda Sultan II. Abdlhamidin
Dou Anadolu Politikas, Orkun Yaynlar, stanbul, 1983.

Kutlay, Naci; ttihat Terakki ve Krtler, Beybn Yaynlar, Ankara, 1992.

Kk, Yaln; Krtler zerine Tezler, Dnem Yaynclk, Ankara, 1990.

Krkolu, mer;Trk- ngiliz likileri,(1919- 1926), Ankara niversitesi
Basmevi, Ankara,1978.

Lazarev, M.S; Emperyalizm ve Krt Sorunu (19171923), z-Ge
Yaynclk, Ankara, 1993.

Mesut, Ahmet; ngiliz Belgelerinde Krdistan, Doz Yaynlar stanbul,
1992.

Minorski, V.V.; Krtler, Komal Yaynlar, stanbul,1977.

Moltke, HelmutVon; Trkiye Mektuplar, Varlk Yaynlar, stanbul,1967.

Mumcu, Uur; Krt- slam Ayaklanmas, ( 19191925 ), stanbul, 1991.

Nikitin, Bazil; Krtler Sosyolojik ve Tarihi nceleme, Deng Yaynlar,
stanbul,1997.

ke, M.Kemal; ngiliz Ajan Binba E.W.C. Noelin Krdistan
Misyonu (1919), Boazii Yaynlar, stanbul, 1989.

____________; Belgelerle Trk-ngiliz likilerinde Musul ve Krdistan
Sorunu (19181926),Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar Ankara,
1992,

Rohat, Unutulmuluun Bir yks: Said-i Krdi, Frat Yaynlar
stanbul, 1991.

Sasuni, Garo; Krt Ulusal Hareketleri ve 15. Yzyldan Gnmze
Ermeni Krt likileri, Med Yaynlar, stanbul, 1992.

236

Sekban, kr Mehmet, Krt Meselesi, Kon Yaynlar, Ankara, Temmuz
1979.

Sonyel, Salhi R,Trk Kurtulu ava ve D Politika I, Trk Tarih
Kurumu Yaynlar, Ankara, 1995.

______________; Trk Kurtulu ava ve D Politika II, Trk Tarih
Kurumu Yaynlar, Ankara, 1995.

______________;Kurtulu ava Gnlerinde ngiliz stihbarat
Servisinin Trkiyedeki Eylemleri, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara,
1995.

Sultan Abdlhamit; Siyasi Hatratm, Dergah Yaynlar, stanbul,1984.

Vedat, adillili; Trkiyede Krtlk Hareketleri ve syanlar, Cilt I, Kon
Yaynlar, Ankara, 1980.

Tevetolu, Fethi; Milli Mcadele Yllarndaki Kurulular, Trk Tarih
Kurumu Yaynlar, Ankara,1991.

Toker, Metin; eyh Sait ve syan, Akis Yaynlar, Ankara,1968.

Tunaya, Tark Zafer; Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt I kinci Merutiyet
Dnemi (19081918 ),Hrriyet Vakf Yaynlar stanbul,1986.

_________________;Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt II Mtareke
Dnemi (19181922), Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul,1986.

Uurlu, Nurer; Krt Milliyetilii Krtler ve eyh Said syan, rgn
Yaynevi, stanbul, 2006.

Ulubelen, Erol; ngiliz Gizli Belgelerinde Trkiye, ada Yaynlar,
stanbul,1967.

Yldz, Hasan, Fransz Belgeleriyle Sevr-Lozan-Musul geninde
Krdistan, Koral Yaynlar, stanbul, 1991.

____________;Airetten Ulusalla Doru Krtler, Politik Felsefe
Asndan Krt Toplumunun Bir Kritii, Frat-Dicle Yaynlar, stanbul,
1991.

Zeki, Mehmet Emin; Krdistan Tarihi, Beybn Yaynlar, Ankara, 1992.

237

C) MAKALELER

Aytepe,Ouz;Krt stiklal Komitesi,Tarihve Toplum,Mays,1998,Say173.
___________; Yeni Belgelerin Inda Krdistan Teli Cemiyeti, Tarih
ve Toplum, Ankara, Haziran,1998,Say 174.

Balcolu, Mustafa ; Birinci Dnya ava ncesinde Bir Rus Komplosu:
eyh Selim Ayaklanmas Trk Kltr, Haziran,1992, Say 350.

Beyolu, Sleyman;Milli Mcadele Balarken Gneydou Anadolu
(1919)Tarih ncelemeleri Dergisi, zmir,1996.

ay, M.Abdlhaluk; II. Merutiyet Sonras hanet ebekeleri:(I),Trk
Kltr, Say 223224(Kasm-Aralk 1981).

Kuran, Ercment; Trkiyede Krt Meselesi, Trk Dnyas Aratrmalar
Dergisi, stanbul, Austos 1992, Say 79.

Salhi R. Sonyel ; 1919 Yl ngiliz Belgelerinin Inda Mustafa Kemal ve
Mill Mukavemet,Trk Kltr, Mart 1970,Say 89.

238

Ek: 1

Krdistan Teli Cemiyetinin yeleri Aza-y Messisan
(Kurucu yeler)

1.Seyit Abdlkadir
2.Babanzade Mustafa Zihni Paa
3.Molla Said Bedizzaman
4. Kemahl Sabit Efendi, Harput eski valisi
5.Kemahl Sarzade Halid Bey
6.Bedirhanzade Murat Remzi
7.Bedirhanzade Mehmet Ali Bey
8.Bedirhanzade Hasan Remzi Bey
9. Erbili eyhzade Mehmet Cabir Bey
10. Mehmet Emin Bey, 3. Kor. idare Reislii'nden emekli kaymakam
11. it Beyzadelerden Ahmet Efendi
12. Ulemadan iroli Hac Ali Efendi
13. Eski Meclis-i Meayih Reisi eyh Saffet Efendi
14.Binba Mehmet Sadk Bey
15. Mu eski mebusu ilyas Sami Efendi
16.Seyit Abdullah Efendi
17. eyhlislm Haydarizade brahim Efendi
18.Bedirhani Emin Ali Bey
19. Bedirhani Halil Rami, Malatya eski mutasarrf
20.Hizanl Abdullah Hayri Efendi
21.Fethullah Bey, tccar
22. Abdlaziz Efendi, Akre eski kaymakam
23.Babanzade Hikmet Bey
24.Bedirhanzade Bedirhan Bey
25. Abdullah Efendi, Erbil eski mfts
239

26. Civelekzade Mehmet Nuri Bey, Baytar
27. Mevlut Efendi, Yzba .
28. Emin Paa
29. Seyfullah Bey
30. Abdlkadir Nuri Efendi, Darlfnun mderrislerinden
31. Hac Osman Bey, Ankara'nn Bala kazas erafndan
32.merolu Hakk Aa
33. Hac Molla Sait Efendi, Medine eski kads
34. Telli brahim ahfadndan Ekrem Bey
35. Mustafa Bey, Mara mlhakatndan, dava vekili
36. Mehmet kr Bey [Sekban], Doktor
37.Salih Reis, Lonca Reisi
38. Rza Bey, Dersim'de emikezek kazasnda Hizoli aireti erafndan
39. smail avu, Mudrl Airetinden
40. Mehmet Rt Bey, Gresu Airetinden, tccar
41.Beyzade Osman Bey
42. Mollazade Hfz Bey
43. Molla Alizade Mustafa Arif Efendi, sprge tccar
44. Hanbeyzade Sleyman Nuri Bey, Binba
45. Kayseri Jandarma Taburu Mlazmlarndan Hac Hasan mahdumu Ali
Rza Efendi
46 Mustafa Paazade Ali Haydar, Sivas Zara kazasndan
47.-
48. Seyit Ali Aa, arabac esnafndan
49.Ali Efendi, tccar
50.Kuvvetli Airetinden Cebrailzade Hseyin Hsn Efendi, oduncu es
nafndan
51.Ali amil [Gkal], kuru kahveci
52. Svari ihtiyat mlazm- sanisi
[Kim olduu anlalmamtr]
53.Osman Aa, Khya
54.eyh Abdullah Efendi
240

55. eyh Abdullahzade Sleyman Efendi
56. Osman Efendiolu Mehmet Efendi, sprge tccar
57. Dersim airet reisierinden Sarolu Hseyin Hsn Bey, Eczac
58. eyh Hasan Efendi, Bitlis Erti Airetinden
59. Emin Rana Bey, emekli Sina ehbenderi
60. Bahri Paazade Kemalettin Bey, Kadky Polis Merkezi Memuru
61. Emin Beyzade Mehmet Zeki Bey, emekli Mlazm- Sani
62. Emin Beyzade brahim Etem Bey, Bedestende hal tccar
63. Hasan Efendi, Alman sefarethanesinde
64. Siteli Abdlhamit Efendi, Romanya Kalas Iran Konsoloshanesinde
65. Ahmet Vicdani Bey, Binba Doktor
66. Yusuf Ziya Bey, Ticaret ve Ziraat Nezareti Halifelerinden
67. Siverekli Osman Paazade Halil Fahri Bey [Grm]
68.Yamlkizade Aziz Bey
69. aban Aa, eski hamallar khyas
70. Mehmet Ali Efendi, Ihtiyat Zabiti
71. erafettin Efendi, Ticaret Mektebi talebesinden
72.Ali Bayram Aa
73. -
74. Hac Halilolu Mehmet Bey,Bakkal
75. Kalkandelen Aireti Reisi Hac Mirza Bey
76. Babanzade Mahmut Bey, ankr, Sinop eski Mutasarrf
77.Mevlanzade Rifat Bey
78.Dervi Efendi, kraathane sahibi
79.Zeynel Bey
Babanzade kr Bey
Aza-y mile (Faal yeler)
1. Mehmet Emin Paa, emekli Mirliva
2. Tevfik Vehbi Bey, Erkn- Harp Yzba
3.-
4. Mardinli ibahzade Yusuf Kenan Bey, stanbul eski Taharri Mfettii
5.Abdurrahman Efendi, Muallim
241

6. Mollazade Ali Efendi, ihtiyat Milazm- Sanisi
7. Diyarbakrl Osmanbeyzade Mustafa evket bey, Mlazm- Evvel
8. Sadrettin Bey, skdar eski Muatasarrf
9. Cemal Bey, Baytar
10.Ervaszade Seyit efik Efendi
11.Hizanl Osman Efendi
12. Mehmet Halil Efendi, kmr tccar
13.Kil Hasan Efendi
14. eyh Sadi Efendizade eyh Ali Efendi, Meayihtan
15. eyh Sadi Efendizade eyh Ali Efendi, meayihten
16. Osman evki Efendi [iekda], Ankara'nn Mecidiye kazasndan
17. Mahmutolu Hseyin Efendi, madenci avuu
18. Reit Aaolu Tahir
19. Mehmet Ali Bey, tccar
20.-
21.-
22.Kad Tahir Efendizade ibrahim
23.smail Efendi
24. Harputlu Seyid Sleymanolu Seyit Abbas Efendi
25. Osman avu, Unkapan'nda, Tekfurda iskelesi eski Kesedar
26. Ahmet Hamdi Paa, emekli Erknharp Ferik
27. -
28. Urfal Ali Tayyar Bey, istinaf Mdde-i Umumilii'nden emekli
29. Halil Bey, eski Polis Mdr.
Aza-y Tabiye (Tabi yeler)
1.Emin Efendi, Yzba
2. Kemal Fevzi Efendi, Mlazm- Evvel
3.eyh Hasan Efendi
4.Abdullah Efendi
5.Kasm avu,Bitlisli
6.Mehmet Zeki Bey, Yzba
7. Mirliva Mehmet Emin Bey mahdumu
242

8.Mehmet Mnif Bey
9. Abdlhamit avuolu Bekir
10.mer Adil Efendi
11.Abdrrahim Rahmi Efendi
12.Molla Hamza Efendi
13. Sleymaniyeli Babanzade Reit Bey
14. Siverekli Hafz Ahmetzade Haydar Bey
15.Halil Hayali Bey [Modan]
16. Osman Nuri Efendi, Fatih Dersiamlarndan
17. Osman Efendi, Ptrgeli
18. Seyit Mahmutolu Mehmet Efendi, Ptrgeli
19. Abdl1atif Efendi, Ptrgeli ofr
20.-
21.hsan Efendi, Yzba
22.Hoca Abdssamet Efendi
23.Ali Reis
24.Sleyman Bey, Vanl Komiser
25.Sleyman Fehmi Efendi, Vanl
26.Osmanolu Osman Efendi, Ptrgeli
27.smailolu Isa Efendi
28.Hseyin Hilmi Efendi
29.Hac Abdullah Sadi Bey [Kr Sadi],Kamer hanedanndan Abdulkah
harzade, Palulu
30. Hac Hseyin Hsnolu Ali Efendi, Harputlu Piran Aalarndan
31. Tevfik Bey, Doktor
32. brahim Efendiolu Ahmet Harput
33. Abdlkerim Efendi, Topu Yzbas
34. Mevlt Efendi, Yzba
35. Cizreli Bedirhanzade Ahmet Bey
36. Bekir Bey, Bahriye arklarndan, Ptrgeli
37. Sleymaniyeli ihtiyat zabitanndan Azizzade Ali Cevdet Bey
38. Diyarbakrl Cemilpaazade Ekrem Bey
243

39. Bitlisli Hizanizade Ziya Vehbi Bey
40.Bedirhani Asaf Bey [nar]
41. Abdullah Efendi, Hrmz Bari Hanefizade
42.Derviolu Halil Aa
43.Kahveci Osman Aa, Ptrgeli
44.Vanl Hamid Aa
45. Vanl Aziz efendi, Mercan Caddesi'nde ticarethane odabas
46. Feyiz Berko Bey, arsancak Doktoru
47. Sleymaniyeli Tevfik Bey, Yalova eski Kaymakam
48. irveli Hseyin Aaolu Harputlu mer, kmrc
50. irveli Mrsel Aa Karaosmanolu, kmrc
51. irveli Rstem Aaolu Osman, kmrc
52. irveli Rstem Aaolu Osman, kmrc
53.irveli Ahmet avuolu Mustafa, kmrc
54.irveli Ramazan Aa, kmrc
55.irveli Hseyin Aa, arambal, kmrc
56.irveli Ali Aa, kmrc
57.irveli Ali Baba, kmrc
58. irveli Mustafaolu Bekir, kmrc
59, irveli smailolu Dervi, kmrc
60.Ahmet Arif Bey
61.Ahmetolu Hamza, Siirtli hamal
62.Cemilolu Yusuf, Siirtli hamal
63.Kadirolu Yusuf, Siirtli hamal
64.Ahmetolu Hac Fettah, Siirtli hamal
65. Mehmetolu sa, Siirtli hamal
66. saolu Hseyin, Siirtli tccar
67. Isa Mahmutolu Nuri, Siirtli kmrc
68. Aliolu Mahmut, Siirtli kmrc
69. Abdurrahmanolu Zeyyad, Siirtli esnaf
70. Yusufolu Yasin, Siirtli esnaf
71. Mehmetolu Hseyin, Siirtli hamal
244

72.Yasinolu Haim, Siirtli hamal
73. Seyit Ahmetolu Seyit Mahmut, Siirtli marangoz
74. saolu Sleyman, Siirtli renper
75. Sleymanolu sa, Siirtli renper
76. Kadriolu Hac smail, Siirtli tccar
77. Mahmutolu Hac smail, Siirtli tccar
78. Abdlkerimolu Molla Halil, Siirtli tccar
79. Molla Halilolu Hac Recep, Siirtli tccar
80. Mehmetolu Hsn, Siirtli hamal
81. Sabri Efendiolu Hseyin, Siirtli yazc
82. Halitolu Abdrrahman, Bitlisli hamal
83. Mehmetolu Suphi, Siirtli hamal
84. Hamzaolu efik, Siirtli hamal
85. Seyit Hasanolu Yusuf, Siirtli hamal
86. Hamza avuolu brahim, Siirtli amele avuu
87. Elvanolu Mustafa, Siirtli sprge tccar
88. smail Sadullah, Siirtli sprge tccar
89. Halilolu Ahmet, Siirtli sprge tccar
90. Mecit Aa, Siirtli sprge tccar
91.smail Mecit Aa, Siirtli esnaf
92.brahim Mecit Aa, Siirtli esnaf
93.Abbasolu Hamza, Siirtli hamal
94.Aliolu Musa, Siirtli hamal
95. Halitolu Hasan, Erzincanl yazc
96.saolu Abdullah, Siirtli esnaf
97.saolu Fethullah, Siirtli esnaf
98.brahimolu Dervi, Siirtli hamal
99. Abdlhamitolu Abdullah, Siirtli esnaf
100.akirolu Ahmet, Siirtli esnaf
101.eyh Mahmutolu eyh Abdullah, Erzincanl hamal
102.Bilalolu Tahir, Siirtli hamal
245

103.Yusufolu smail, Siirtli hamal (Aytepe,Yeni Belgelerin Inda
Krdistan Teli Cemiyeti,s.334-335)

246

Ek: 2

Krdistan Teli Cemiyeti Nizamnamesi

Madde 1 - Krtlerin menafi-i umumiyesinin temin ve teshili inkiaf
maksadyle "Krdistan Teli Cemiyeti" nm ile bir cemiyet teekkl etmitir.
Merkezi stanbul'dadr. Krdistan'da ve indelhace sair yerlerde ubeler kad
edecektir. Ayn maksada alacak cemiyat ve akvam- saire ile terik-i mesai eder.

Madde 2 - Cemiyet maksadna vsl iin, her lisanda yevmi ve mevkut
gazete, risale ve kitaplar neir ve mtalahaneler, mektepler ve matbaalar tesis
edecek ve gece dersleri, konferanslar verecek ve mnasip yerlere heyet-i iradiyeler
gnderecek ve her nevi mesesat- hayriye ve itimaiye vcude getirecektir.

Madde 3 - Sui ahlkla mtehir olmayan her krt ve krt olmayan ve
cemiyetin makasdna hizmet etmesi memul bulunan herkes cemiyete aza olabilir.

Madde 4- Cemiyet azalklar messis, mil ve tabi namile snfa ayrlr.

1 - Esna-y duhulde asgari drt lira duhuliye ita ve ehri bir lira taahht
eden aza-y messiseden olur.
2 - Hin-i duhulde asgari iki lira duhuliye ve ehri elli kuru taahht eden
zevat aza-y tabiiyeden olur.
3 - Mebde-i duhulde asgari be kuru duhuliye ve ehri iki kuru taahht
eden zevat aza-y tabiiyeden olur.

Madde 5 - Cemiyetin varidat azalarn duhuliye ve ehriyelerinden
mtehassl mebali ile teebbsat-i cemiyetten, teberrat ve saireden mtehassl
mebalidir.

247

Hey'et-i dare
Madde 6 - Hey'et-i idare bir reis ve iki reis vekili ve on azadan ibarettir.
Muhasebeci ile baktip ve veznedar ve ktip aza meyannda intihap olunur.
Reis mutlaka aza-y messise meyanndan, dierleri messis, mil ve tabi
azalardan rey-i hafi ile intihap olunur. Mddetleri bir senedir. Sene nihayetinde tide
beyan olunacak heyet-i umumiyenin hin-i akdinde yeniden hey'et-i idare ntihap
olunur. Evvelki heyetin tekrar intihab caizdir.

Bu heyetin fevkinde bir heyet-i istiare bulunacaktr. Hey'et-i istiare
indelicap meyih ve ulema ve refa ve meradan heyet-i umumiyenin intihabiyle
tekil edilir.

Madde 7 - Hey'et-i idare riyasetinin inhilli takdirinde riyasete reis-i sani
infisalinde yerine reis-i mezkrun madununda haiz-i rey olan zat ikame edilir.
nhill edecek azala heyetin ekseriyet-i ras ile bir zat intihap olunur.

Madde 8 - Veznedarn mkeffil olmas arttr.

Madde 9 - Hey'et-i idare bir sene-i kmile zarfnda nizamname-i dahil
mucibince cemiyetin her nevi umur ve muameltn tedvir eder ve bu mddet
zarfndaki teebbsat ve icraattan yegne mesul bulunur.

Madde 10 - Hey'et-i idare haftada lakal bir defa itima eder.

Madde 11 - Hey'et-i idare mukarrerat ekseriyet-i ar ile ittihaz edilir. Fazla
bir rey ekseriyeti temin eder.

Madde 12 - timan ruznamesi itima'dan evvel Reis ve ktib-i umumi
tarafndan ihzar ve heyete tebli olunur. ttihaz olunan mukarrerat defteri
mahsusuna kayd ve zeyri onu ittihaz eden hey'et tarafndan imza edilir ve karara
248

itiraz eden aza mevadde mukarrere zeyrine esbab-i itiraziyeyi kayt ve imza eder.
Hey'et-i idare kendisini terkip eden onalt azadan dokuzu olmadka ittihaz-
mukarrerat edemez.

Madde 13 - Sene hitamnda heyet-i idare heyet-i umumiyeyi itimaa davet
eder. timan iln yevmi itimadan lakal onbe gn evvel yaplr.

Heyet-i Umumiye

Madde 14 - Hey'et-i umumiye cemiyetin her nevi azasndan teekkl eder.

Madde 15 - Vki olacak dvete vakti muayyeninde icabet eden mikdar
azann itima ile hey'et-i umumiye teekkl eder ve her nevi kararlar ittihaz
edebilir.

Madde 16 - Hey'et-i umumiye senede bir kere austosun otuzbirinci gn
alelde itima eder. Hey'et-i idarenin karar veyahut ayn bir merkezin bir sls
azasnn talebiyle bir defaya mnhasr olmak zere suret-i fevkaldede itima
mmkndr.

Madde 17 - Hey'et-i umumiye nisap husulnden sonra messis azann en
yals tarafndan mezkr itima iin bir reis ve ktip intihabna dvet olunur.
ntihap olunan reis, heyet-i idarenin muamele-i intihabiyesine yardm etmek zere
aza-y mevcude arasndan ayrca yedi zat tayin eder.
Madde 18 - Hey'et-i umumiye bir senelik hlsa-i hesabiye ve icraat
gsteren mazbatay istima ve mnakaa neticesinde tasdik eder. Badehu intihabata
ru ile (6) nc madde mucibince yeni heyet-i idareyi ve kongre azasn intihap eder.

Madde 19 - Reylerin tasnif ve neticesinin iln ayn itima iptidasnda icra
edilir.
Madde 20 - Senede bir defa Merkez-i Umumde itima eder. Cemiyetin
249

hali malsini ve bir senelik icraatn tedkik ve tasdik eder. Ertesi seneye ait umum
uabatn btelerini tedkik ve tyin ve indellzum cemiyet nizamnamelerinde tadilt
icra eder. Kongrenin itima ve suret-i mzakeresini irae eden tafsilt nizamname-i
dahilide mnderitir. Kongreye her ubeden lakal bir zat intihap olunur

Kasa, Tahsil-i Varidat, Sarfiyat ve Umur-u Tahririye

Madde 21 - Btn azann duhuliye ve ehriyeleri yeknunun yzde yirmisi
kasada hfz ve mtebakisi bir bankaya tevdi olunur.

Madde 22 - Cemiyet varidat ve mesarifini defatiri mahsusasna
mdekkikane kaydetmek veznedarn ve bu muamelenin usul dairesinde icrasn
tefti Reisin vazifeleridir.

Madde 23 - Taahhdat- ehriye ve her nevi varidat- cemiyet koanl
makbuzlarla ahzedilir. Bunlarn numaras sene dahilinde ve bilfasla teselsl eder.
Bu makbuzat cemiyetin mhr- resmisi ile reis ve veznedarn imzasn ihtiva eder.

Madde 24 - Sarfiyat ve kabziyat evrak- sbutiye ile ve ekl-i kanuniye
muvafk bir surette icra olunur,

Madde 25 - Makbuz verilmeden hibir kimseden bir para alnamyaca
gibi marlzikr evrak- sbutiyesi sanda konulmakszn masraf dahi edilemez.

Madde 26 - Kasaya para vaz ve ihrac behemehal reis ve veznedar ve
heyet-i idare azalarndan hazr bulunandan bir ztn huzuru ile mmkndr.Anahtar
daima veznedarda bulunur. Sand, reis ve hazr bulunan aza mhrlerler.
Madde 27 - Evrak- muhabereyi imza hakk reisin veya vekilinindir ve bu
imza daima mhr- resmi ile beraber bulunur.

Madde 28 - Umur-u tahririyenin ve Cemiyet ktphanesinin idaresi ktibe
aittir
250

nzibat
Madde 29- Cemiyetin program ile muayyen esas ve maksat hilafnda
harekette bulunanlar heyet-i idare karar ile bir daha girmemek zere azalktan
karlr.

Madde 30 - Mteahhid olduu ehriyeyi bilmazeret mah tediye
etmeyenler veya cemjyete memur edildii vazifeyi defa vaki olacak ihtara
ramen ifa etmeyenler mstafi addolunur.

Madde 31 - Cemiyete ait mebani dahilinde kumar, mskirat isitmali
memnu olup muhalif harekette bulunanlar idare kararyle tenbih ve tekerrr halinde
cemiyetten karlr.

Madde 32 - Cemiyetin malik olduu nkut ve emvali menkule ve gayr-
menkule zerinde azadan hibir fert hibir trl hakk tasuruf iddia edemez.
Madde 33 - Ayn merkeze merbut azadan bir slsn talebiyle hey'et-i
idare hesabatnn her zaman ryeti mmkndr.

Madde 34 - uabatn merkeze nazaran vaziyeti nizamname-i dahili ile
tayin edilecektir. (Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt II, Mtareke Dnemi
(1918-1922),s.205-208 )

251

Ek: 3
Cemiyetin Nizamname-i Dahilisi

Madde 1- Hey'et-i Umumiye "Krdistan Teli Cemiyeti" merkez-i
umumisinde nizamname-i esasinin 14nc maddesi mucibince teekkl ve I8'nci
maddesinde muharrer vezaifi ifa eder
Hey'et-i stiare
Madde 2 Hey'et-i stiare" nizamname-i esasinin 6'nc maddesinin fkra-
i ahiresinde beyan edildii vehile hey'et-i umumiyenin intihab ile zevat-
malumeden ve hey'et-i idare azalndan istifa edip erait-i lazmeyi haiz olunduu
halde hey'et-i idare tarafndan bera-y intihap esamileri hey'et-i umumiyye arzolunan
zevattan teekkl eder.

Madde 3 Hey'et-i stiareye aza olacak zevatn mensup olduu
hanedann beynelekrad malm ve ayan- hrmet olmas veya o vazifeye irat ve
telkini kalben ve kalemen ifaya muktedir erbab- fikir ve kalem, yahut irfan ve
kemali ile mtehir fudaladan olmas arttr.

Hey'et-i stiarenin Vazifesi
Madde 4 - "Hey'et-i stiare"nin vazifesi nizamnamesi esasinin birinci
maddesinde muharrer makasd- cemiyetin hfzile, kmasna almak ve
Krdistann maddeten ve manen terakki ve tealisine ve Krt Kavminin terbiye-i
slmiye fikriye ve ruhiyesine mteallik hususat tezekkr ile beraber hey'et-i
idarenin hal edemedii ve ehemmiyet itibariyle hey'et-i umumiyye itimna kadar
tehirinde mahzur grd mesail hakknda esbab- mucibe beyaniyle mtereken o
itimaa mahsus olmak zere aralarnda intihap edecekleri bir zatn taht- riyasetinde
bilitima ittihaz- karar ile hey'et-i idare tarafndan ihtisaslarna gre tekil edilen
encmenler mukarreratn tetkik veyahut kendileri tarafndan herhangi bir madde
zerine kaleme alacaklar raporlar hey'et-i idareye tevdi eder.
252

Madde 5 - "Hey'et-i stiare" her itimanda yalnz o mzakereti idare
etmek zere ilerinden bir reis ve reis vekili ile bir ktip intihap eyler. Ayda laakal
bir defa muntazaman merkez-i umumide akd- itima eder.

Be itimada mtevaliyen bilmazeret bulunmyan aza mstafi addolunur
ve ekseriyetle yerine dieri intihap olunur. Hey'et-i stiarenin azas mahdut ve
muayyen deildir.
Hey'et-i dare
Madde 6 - Suret-i teekkl ve itima ve aded-i azas nizamname-i esasinin
(6 - 13) 'nc maddelerinde beyan edilen hey'et-i idare makasd cemiyetin temin ve
teshil husul iin mukarrerat- lazmeyi ittihaz, lzum grlen mahalde uabatn
tekil ve merkez-i umumi ile mnasebetlerini tanzim ve idare ile beraber icabnda
cemiyetin her nevi azasndan irad ve sair hey'etleri intihap ve konferans, mevize,
merasim gnlerini tayn eder.

Madde 7 - "Hey'et-i dare" efkr- fukaradan olup muhtac- muavenet Krt
efradnn zkr ve insna muavenet karl olmak zere her aybanda mnasip
bir mebla tayin ve tefrik ve yine kendi kararyla muhtacna tevzi eder.
Madde 8 - Cemiyetin nizamname-i esasisi mndericatna tatbik-i kabil
olmayan esbab- mbreme husulnde hey 'et-i idare kendi itihadiyle de ittihaz-
mukarrerat edebilir.

Madde 9 - dare heyeti resas evvelce tanzim edilen ruzname-i mzakerat
mucibince mzakeratn hsn- cereyann temin ve idare eder. Rznameye bir gn
evvel ithal edilmiyen mevad takrir suretinde teklif olunur.

Madde 10 - Krdistan Teli Cemiyeti namna gelen evrakn alabilmesi
hakk reis veya reis vekiline aittir.

253

Evrak- varide ehemmiyeti nazar- itibare alnmadan bil istisna ruznameye
bilithal idare heyetine .tebli olunur, ve hey 'et-i idare kararyle istiare veyahut
umumi heyete de arzolunabilir.

Madde 11 - "Hey'et-i dare" tarafndan mntehap olup hey'et-i idare
azasndan olmas merut bulunan katip cemiyetin "katib-i umumisi"dir. Btn karar
muhabere ve teblilerin ve messes, mili tabii azalara mahsus bulunan kayt ve
esas defterlerinin zapt ve tahriri vazifesi ile mkelleftir.

Madde 12 - Messes, amil, tabii azalarn evvelen: hviyetlerini, saniyen
ikamet mahallerini, salisen: duhul tarihlerini, rabian: taahht ettikleri aylklar,
hamisen: cemiyetin maksatlarndan birinin husul iin deruhte eyledikleri vazifeleri
srasyla kaydetmek katib-i umuminin cmle-i vezaifindendir.

Madde 13 - Resmi mhr bir kutu iine konularak reis veyahut reis
vekillerinin biri ile katib-i umumi ve bir aza taraflarndan mhrlenecek ve
bunlardan ikisi hazr bulunmadka alamyacaktr. Hi biri bulunmad takdirde
hey 'et huzurunda da alabilir.

Madde 14 - dare Hey'eti, muhasip, katip, ve veznedar ve sair memurlarn
muamelatn her zaman teftie selahiyettardr. Muhasebeci ve veznedar tarafndan
tanzim olunacak ehriye, varidat ve masarifat cetvelleri mumaileyhimann
muvacehesinde bir reis vekili ile iki aza tarafndan usul cibayet ve masrafa tevfikan
tetkik edildikten sonra meclis-i idarenin tasdikine arzedilir, ve badettasdik bir suret-i
musaddakas cemiyet salonuna talik edilir.

Madde 15 - "Hey'et-i dare" hitam mddetinden bir ay evvel umumi hey'eti
itimaa davet eder.

Madde 16 - "Hey'et-i dare" bir sene zarfndaki icraatn (muntazammn)
rapor ile vuku bulan varidat ve masarifatn mbeyyin bilanosunu hey'et-i
umumiyeye arzeder.
254

Madde 17 - Reis vekillerinden biri ile katib-i umumi, muhasip ve veznedar
muvazzaf olacak ve her gn cemiyette isbat-i vcut ederek mracaat kabul ve
harile temas muhafaza ve idame edecektir.

Madde 18 - dare memuru: aza-y cemiyetten muvazzaf olarak tayin
edilecektir. Cemiyet dahilindeki eyann muhafaza ve yegn yegn tesbit-i defter
edilmesi, dahil-i cemiyette zapt ve raptn temini, sarfiyatn makbuzu alnmak ve
muhasebeye tevdi olunmak zere icras, devairdeki takibatn ifas, zevatn kabul,
eyyam- resmiyede terifatn yaplmas ve rasimelerin idaresi vezaifinden ibarettir.
Cemiyete ait eyann suret-i hfz talimatname-i mahsus ile mukayyettir.

ube Tekilat

Madde 19 - Cemiyetin krtlerle meskun her vilayet, liva,kaza ve haiz-i
ehemmiyet nahiye merkezlerinde birer ubesi vcude getirilecektir.
ube Heyet-i Umumiyesi

Madde 20 - ube muhitinde bulunan her nevi azadan teekkl eder. Zaman
ve mekan itima bir hafta evvel vesaid-i aleniye ve mmkine ilan edilir. Vakt-i
muayyeninde itima eden zevat heyet-i umumiye itibar olunur.

Vazifesi
Madde 21 - Hey'et-i darenin teklifatn bir senelik hlasa-i hesabiyeyi
tetkik ve tezekkr ve icraat mazbatasn istima ve mnakaa ve tasdik eyler. Hey'et-i
dare-i cedideyi nizamname-i esasinin 18'nci maddesi mucibince intihap eyler.

Madde 22 - Hey'et-i Umumiye esna-y itimada ilerinden bir reis ve bir
reis-i sani iki katip intihap eylerler. Kararlar slsan- ekseriyetle ittihaz edilir.
Reyler hafidir.

255

ube Hey'et-i stiaresi

Madde 23 - Merkez-i umumide tekil olunacak vehile her ubenin bir
hey'et-i istiaresi vardr. Ayni erait ile intihap edilen mezkur azalar nizamname-i
dahilinin 3'nc maddesindeki vezaifi ifa eylemekle mkelleftir.

ube Hey'et-i daresi

Madde 24 - Reis, reis vekili, katip, muhasebeci ve veznedar ve idare
memuru ile bunlardan maada 3 ila 6 azadan ibarettir; ntihabatta nizamname-i
esasinin 3'nc maddesi nazar dikkate alnr. Vazifeleri nizamname-i esasinin 6 -
l3'nc maddelerinde tayin edilmitir.
ubelerin Vezaifi
Madde 25 - Her ubenin iki trl vazifesi vardr, biri vezaif-i esasiyesidir
ki bu da merkezlerinde mtemekkin krtlerin ilmen, ahlakan ve ruhan teali ve
terakkisine mevizeler, konferanslar, msamereler tertibi suretiyle hizmet etmek ve
tamimi maarif iin din ve itima risaleler nerettirmek, muhtac- muavenet olanlar
himaye etmek, tahakkuk edecek ihtiyala ubenin sene-yi maliyesine gre
muavenet-i nakdiyede bulunmak ve Krtlerin akvam ve meleli saire ile hsn
amize ve mnasebatn idare etmektir.

Madde 26 - Vezaif-i umumiye ve resmiyesi ise merkezden tebell
edecei tebligat infaz ile efrat ile merkez beyninde vasta olmak ve ahvali umumiye
ve mahalliye hakknda her ay muntazaman merkeze ba rapor ita-y malumat
eylemekten ibarettir.

Madde 27 - uabat vezaif-i esasiyesini ifa iin nizamname-i esasinin
mevadd- mahsusasn nazar dikkate alr. Vezaif-i umumiyesi iin de merkezden
irsal olunacak talimat ve tamimname ve beyanname ve telgraflara tevfikan icra-y
256

hareket eder.

Madde 28- uabat, messes ve idare azasnn esamisini akibi teekklnde
merkez-i umumiye bildirir. Her drt ay nihayetinde mamfredat irat ve masarifatn
mbeyyin bir bilano ile haslat safiyesinin nsfn merkeze alkoyarak nsf dierini
merkezi umumiye irsal eyler.
Kongre
Madde 29- Her sene maysn onbeinde Dersaadette merkez-i umumide
inikat eder. Heyet-i dare azas ile o nisbette Heyet-i Umumiye ve istiare
azalarndan ve cemiyete mensup gazete murahhasalaryle her ubeden gnderilecek
ikier murahhastan ibarettir. Kongrelerde aza olacak zevatn behemahal 25 yan
ikmal etmesi arttr.
Madde 30- 15 Maysta merkez-i umumide isbat- vcut eden aza ve
murahhaslar ile kongre teekkl etmi addolunur ve itimaa balar.

Madde 31- Kongre ilk itimanda bir reis-i evvel, iki reis-i sani iki katip
intihap eyler. Heyet-i darenin btn icraat ve bir sene evvel umumi heyet
tarafndan karar altna alnan maddelerin icra olunup olunmadn tetkik eyler.
Cemiyetin esasat- milliye ve itimaiyesini takrir ve tesbit eyler. Lzum grrse
program ve nizamnameyi tadil eyler. Heyet-i umumiye tarafndan teklif edilen
mevat ve uabattan irsal edilen layihalarla azadan herhangi biri tarafndan
vukubulacak tekalif hakknda ittihaz- karar eyler.

Mevadd- ita
Madde 32- Cemiyet milletin vahdet ve telisi esas zerine messes olup
ananat- milliye ve terbiye-i slamiye ve medeniye ve milliyeye hrmet beynelekrat
ittihat ve mveddet-i idame edeceinden cemiyetin her ferdi temini infak iin bu
esbaba kar kendisini ittibaa vazifedar addetmelidir.

Madde 33- bu nizamname-i dahil; cemiyetin tarih-i teekkl olan 6
257

Terin-i sani 333 tarihinden itibaren Heyet-i dare tarafndan ittihaz edilen kaffe-i
mukarrerata da amildir.

Madde 34- uabata gnderilen mhrlerin merkez-i umumide bir tatbik
defteri bulunacak ve daima kontrol altnda bulundurulacaktr. (Tunaya, Trkiyede
Siyasal Partiler, Cilt II, Mtareke Dnemi (19181922),s.208212)

258

Ek: 4
Krt Teali Cemiyetinin almalarna likin
Meclis-i Vkela Karar
Meclis-i Vkela
Mzakeratna Mahsus Zabtname

Sra Numerosu: 302
Tarihi: 19 Ramazan 1337
18 Haziran 1335

Hlsa-i Mel

Van, Bitlis, Diyarbekir ve Musul vilyetlerindeki ngiliz mmessil-i
siyasiyeleri tarafndan o havalide skin Krd aairi zerinde hkmet-i seniye
aleyhine tahrikat ve ilkaatda bulunulmakda olduuna dair yn- dikkat ihbrt
hav mahallerinden mrsel teigrafnme suretlerinin leffiyle vilyet-i mezkrede
emniyet ve asayiin halelden vikayesini teminen ittihaz muktazi tedabir hakknda
bz ifadat ve Krd Teli Cemiyeti'ne mensub bir takm zevt tarafndan mstakil
Krdistan tekili sadedinde vuku'u bakaca istihbar klnan teebbst hk Dahiliye
Nezaretinden varid olan tezkereler bu babda Encmen-i Mahsus-i Vkelca tanzim
olunan mtalanmelerle birlikde okundu.

Nezaret-i marileyhann suret-i i'aratndan vilyat- arkiyedeki ngiliz
mmessil-i siyasiyelerinin o havalide skin ve asabiyyet-i diniye ve milliye ile
marf Krd aairi resasn kh klliyetli para itas ve kh cebr iddet iraesi
suretiyle elde etmee ve hkmet-i seniyeden iftirak etdirmee si olduklar ve bu
havalin bir takm aair zerinde tesirat ve tehyicat- fevkaldeyi mstelzim olmasy-
la binnetice muhal-i emn skn hadist sebeb verebilecei ezcmle Gelikoyan
nahiyesi kurras arasnda ber-y telkint ket fzr eden ngiliz hakim-i
siyasiyesinin telkinat- vakadan dilgr ve tehyic olan aair tarafndan katl edildii
anlalmdr.
259

Cmle-i i'ar- nezaretden olduu zere mtarekenme ahkmnca dvel-i
Itilfiye vilyt- mezkrenin herhangi bir tarafn iti zuhurunda igal edebilb
mahall-i mezkrede ise muhal-i emn asayi bir hal vuku'a geldii gibi mmessil-i
siyas nvan altnda oralara gnderilen zevatn ekrad ve aaire tesvlt ve tahrikatda
bulunarak bu suretle salif-l-zikr hakim-i siyasinin katli hdisesi gibi vekayi'-i
messife ve muhal-i emn skna ahvl-i vuku'unu teniyye ve ihzar edecek halta
sebebiyet vermeleri yn- nazar bulunduuna binaen mmaileyhm mmessillerin
telkint ve tahrikt- vakalarna dair olan telgrfnmelerin birer suretinin btezkere
Hariciye Nezareti Vekletine irsliyle ahvl-i mebhseden dolay ngiltere
mmessillii nezdinde teebbst- messire icras hususunun veklet-i
marileyhaya izbar tensib edildi.

Tezkere-i mezkrede mevzu'bahs olan i'arat vilyatdan bir ksm da
mahallerince asayiin temin-i muhafazas in bir tarafdan kuva-yi klliye-i
askeriye sevki dier tarafdan ngilizlerin tesviltna kaplan aairin yeniden
hkmete istimleleri ve henz farknda olmayanlarn hkmet-i seniyeye kar
sadakat ve merbutiyetlerinin teyid ve teviki zmnnda tahsisat itas ve jandarmaca
olan nakaysn ikml-i lzmuna dair olmasyla bu babda mdvele-i efkr
olundukda mahall-i mezkreye asker sevkine halen imkan mefkud ve nakden
mhim mikdarda fedakrlk ihtiyarna da hl-i hazr- hazine gayr-i msaid olub
ancak jandarma kadrolarnn ihtiyacat- vaka ile mtensib suretde hl-i faaliyete
irca icab edecei ve ma'hez emn asayi berminval-i muharrer muhafazas esbab
bir tarafdan istikml olmala beraber dier tarafdan resay aairi hkmete
sndracak ve kendilerini tesvilt- hariciden vikaye edecek tedabir ve teebbsat-
mahsusaya da mracaat lzmu derkr olmasyla bunun in de resadan icab
edenlerin nian ve madalya ile ve kendilerine mnsib nvanlar tevcihi suretiyle
tatyb ve taltifleri ve ilerine oralarca yine kendi aralarnda hsn-i st ile mtehir
erbab- zhd ve tekvadan ve nafiz-l-kelim zevat- mu'tebereden nshlar i'zamyla
mmaileyhm tarafndan hl zamann ehemmiyet-i fevkaldesi kendilerine ifham
edilmesi ve iradatda bulunulmas lzm-l-tevessl tedabir cmlesinden olmasna
binaen vilyat- mezkreye bu babda talimat- mahsusa ita ve mahall-i
260

memuriyetlerine mteheyyi'-i azimet bulunan Diyarbekir Vali-i lhiki Faik Ali
Bey'e de vesaya ve tenbihat- lzmann ifas ve encmen-i marileyhin cmle-i
mtalatndan olduu vechile devlete karu pek ziyade ibraz- merbutiyet ve sadakat
etmekde olan rnak Reis aas Srzade Abdurrahman Aa'ya Krd kulb gibi
tekilta lzm olmadnn tebliiyle beraber vilyetce hidmetinden istifade
olunmak zere mmaileyhin icab- hle gre mnsebt ve muhabertda
bulunulmas lzumunun ilveten Bitlis vilyetine i'ar ve aa-y mmaileyhin
mnsib bir rtbe ile taltifi zmnnda iktiza-y muamelenin ifa olunmas hususlarnn
Dahiliye Nezaretine ve salif-l-beyn vilayetlerde nfz-u hkmetin istikrar in
icab edenlere tevzi' olunmak zere mnsib mikdar akenin temin-i tedarikiyle
mahallerine irsli in nezaret-i marileyha ile bilmuhabere ifa-y muktezasnn
Maliye Nezareti Vekletine ve ahvl-i harbiye ilcasyla Konya ve Ankara
vilyetlerine iskn edilmi olan Krd ahalinin memleketlerine iadesi ve bunlarn
efrad- aairden olmalar hasebiyle seferberlikden fazla kalan hayvanat ve adrlarn
cihet-i askeriyece kendilerine itas mnsib grndnden gerek hususun gerek
bervech-i bl temin-i emn asayie mteallik tedabir ve mikdaratn Harbiye
Nezaretine teblii tezekkr klnd. Bir de asl ayn- dikkat ve bilvcuh haiz-i
ehemmiyet olan ey her tarafca olduu gibi bilhassa vilyat- arkiyede elyevm
mevcud ve mstahdem bulunan ve bundan byle gnderilecek olan byk ve kk
bilcmle memurinin mahallerine ehemmiyetiyle mtensib ryet ve iktidar haiz
erbab- kiyaset ve fetanetden intihab ve tayinleri keyfiyeti olmasyla bu cihetin de
hemie nazar- itinadan dr tutulmamas akdem umur grlmdr.

Krd Teli Cemiyetine taallk eden fkarata gelince: Cemiyatn suret-i
teekkl ve tabi' olaca ahkm ve erait kanun- mahsusu ile muayyen ve bunun
hilfnda hareket takibat- kanuniyeyi mstelzim bir keyfiyet olmala bah olunan
cemiyetin gerek Dersaadet hey'et-i merkeziyesince gerek u'abtnca erait-i
mevzua-i kanuniyeye temami-i itba lzmu derkr olmala vilyat- mezkrenin
Saltanat- Osmaniyeden iftirak in dahilden ve haricden vuku'bulacak tesvilt ve
tahrikat hakknda aled-devam istitlat ve istiknhtda bulunmak ve harekt-
mebhuse inhaya kar vacib-l-ittihaz- tedabir ve teebbsata tevessl ve bilhassa
burada mukim Krd muteberan ve vchuyla temasda bulunarak kendilerini irad
261

ve ikaz eylemek gibi vezaifle igal eylemek zere Haydarizde brahim Efendi
Hazretleriyle Abuk Ahmed ve Bahriye Nazr Avni Paalar Hazeratndan mrekkeb
bir daim encmen-i mahsusa tekili mnsib mtala klnd.

(Heyet-i Vkelann imzalar) (Tunaya,
Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt II, Mtareke Dnemi (19181922),s.223225 )

262

EK:5

Krt Halknn stemleri zerine Nota

lsz derecede emperyalist Ermeni istemleri bugn resmi olarak
tannrken, Krt halknn hakl istemlerini Bar Konferans nnde daha net
aklayabileceimi sanyorum.

Etnorafik adan Trkiye Krdistannn snrlar Kuzeyde Zivende Kafkas
snrlar zerinde balyor ve Batda Erzurumdan, Erzincan, Kemah, Arapkir,
Behismi, Divrik, Gneyde Harran, Sincar tepeleri, Tel Afsar, Erbil, Kerkk,
Sleymaniye, Ak-el-man, Sinna;Douda Revanduz, Bakale, Vezir Kale yani ran
snrndan Ararat dana kadar devam ediyor.

Tarihin ok eski dnemlerinden beri, Krtler bu blgeleri eitli isimler
altda, 13. asrdan beride Krtler adyla igal etmilerdir.1.Sultan Selime kendi
istemleriyle balandklar dneme kadar, Krdistan, krk alt bamsz beylikten
oluuyordu: Diyarbakr, Dinver, ary Sul, Ler, Ardial, Hakkari, Emadiya, Krkel,
Fink, Hassan Kef, ems Gzek, Mirdasi, Ekil, Sasur, Hezan, Kilis, eruan, Derzini,
Erdihan, Hak, Terkel, Seydi, Sleymaniye, Sehran, Terkl, Kalay, Davud, Pelinkan,
Bitlis, Garzan, Botan,(vb.) Bamsz Krt Beyliklerinin etkisi altnda bulunuyorlard.

Mommsen, Roma tarihinde Ermanistan Frat, Dicle ve Kur rmaklar
arasna yerletirmektedir. ngiliz Ansiklopedisi Nuttals, daha aklaycdr ve olduu
gibi kelimelere sahibiz: Ermenistan Bat Asya iinde bir lke, Hazar denizin
batsnda, Krdistan dalarnn Kuzeyinde, Trkiye, Rusya ve ran tarafndan
blnm, Ararat dann doruklarna ulaan bereketli vadiler tarafndan geilen bir
platoyu igal eder.

Bu aka, Ermenilere, Krtlerin lkesi zerinde haksz istekler ileri
srdklerini, toptaklarn elde tutanlar olarak kime bavuracaklarn gstermektedir.
263

Krdistann iinde bulunan Erzurum vilayeti ile ilgili olarak, byk
almas iine Asya ktasnn snrlarn yerletiren , byk corafyac Elisee
Recluinin otoritesine bavurabiliriz. Ona gre, Krt ounluunun snrlarnca
yasallaan bir Krdistan vardr. Dnya haritasnn yakn deiimi iinde ulusal
prensibi uygulayan, insanlk grevlerine kendini verenleri aydnlatmak iin bu byk
corafyacnn adn bir grev olarak anmadan edemeyiz.

Youn airetlerin grupland vadiler iinde, zellikle Zap havzas iinde
Trk ve Persler karsnda farkl bir devlet kurma tutkular olan, yeterli gte bir
ulus oluturmaktadrlar.

te byk bir corafyacnn 1884te yazdklar.

Doal olarak baka istidatlar Konferans bnyesinde ortaya kabilir. Buna
karn, bize gstermektedir ki, kurulu yolundaki Ermenistanda merkez iinde
ounluk olan Krt halk, sava ve ulusal bamszlklarna dkn olarak, phe
olmyacakki, kurulacak Ermenistanda Balaklar srekli gl bir ordu tutmadka
dzensizlik yaygn bir durumda hkmedecektir. Kald ki bu ordunun kendisi, btn
savalarda tehlikeye atlacak.

Ermeniler, byk Ermenistan iin hak ileri sryorlar; nk, ..50
yllarnda Tigran zamannda bir Ermeni Krall mevcuttu. Fakat kastl olarak Roma
mparatorluuna bal olan topraklarnn Tigrann salnda Pompe tarafndan
tekrar igal edildiini eklemeyi unutuyorlar.

O halde bu gzlem etnik ve rk kayna olarak Byk Ermenistan
dnmelerine izin verecek doallkta deildir.

Savunucular gibi Ermenilerde, istemlerinin haklln Krdistanda oturan
birka bin Ermeni zerine basarak ispat etmeyi denemektedirler. Bu iddiaya yant
olarak, sadece bir kez daha Nuttalsn tanklna bavuracaz. Ermeniler tarihen
eski dnemlerinden beri komu lkelere g ettiler. Yahudiler gibi ounluu
264

bankacdr ve sadece ticari iletmelertle ilgilenirler.Krtler bu blgelerde geni kr
alan bulan ve ticari yetenekleri tarafndan ynlendirilen Krdistanda bugn oturan
Ermeni aznl inkar etmeyi hibir zaman aramyorlar. Sadece Krtlerden
yararlanma niyetleriyle, Krdistana doru g kendi istemleriyle tercih ettiler.

Tamamen ayn niyetin etkisi altnda tarihi ihmal ederken, ehirlerde yaamay
tercih ettiler.

lgili kant sfatyla Avrupa ve Trkiyeden kan resmi tanklar
aktarabiliriz. Berlin Anlamasn takiben, ngiliz Baker Paa, Osmanl meclis bakan
Said Paa ve ileri gelen Ermenilerden Minas Efendiden oluan bir komisyon, halk
saym yapmak amacyla, Krdistana gnderildi.

Diyarbakr ilinde gerekletirilen saym, sadece rnek olarak belirteceiz:
Sonu olarak verilen 840.000 kii iinde 600.000 mslman ve 240.000
hristiyan ve yahudidir.

1895te Krt dostu olmaktan uzak, Rusya Dileri Bakan Prens Lobanov,
Btn Osmanl mparatorluu iinde, Ermenilerin aznlkta olduunu resmi olarak
dorulad.

Ayn dnemde, Fransa Millet Meclisinde 3 Kasm 1896da yaplan bir
tartma srasnda ( 4 Kasm 1896 sayl resmi gazete say; 1357-1358) Diileri
Bakan u aklamay yapt: Bugn sorun olan, Trk illeri iinde, elimizdeki son
istatistiklere gre Ermeniler, halkn % 13nden fazlasn temsil etmiyorlar. Asya
illeri iindeki dalmlar, kimi kez ok youn, kimi kez ok serpitirilmi, eitsiz bir
yapdadr. Bir kelimeyle, bu iler iinde bu mutsuz halkn gerekten ounlukta
olduu ve belirli bir otonomi kuruluunu gerekletirebilecek bir merkezi
ayrtedemiyoruz.

Bununla birlikte, pek hakl Krt itirazlarn iyi gstermek iin, Rus Genel
Kurmay tarafndan kaleme alnan ve sadece birka nemli kiiye gizli olarak
265

datlan bir bror metninden paralar zetliyeceiz. Sadece Rus ordusunun ve
politikasnn karlar iin yazlan bu brorn gizlilii tartma ddr. Bror bu
sfatyla Krt ve Ermeniler karsnda tamamen tarafsz bir nitelie hakl olarak
sahiptir. Bu yaznn amac sadece titizlikle gizli tutulacak olan bilgileri
salamaktadr.Van ve Bitlis illerinden sz edilirken, Ermeni iddialarna gre byk
lde Ermeni olan bu iki blgeyle ilgili , kaynak metne uygun olarak yle diyor:
Osmanl Asyasnn bu iki ilinde Krtler Ermenilerden daha ounluktadr.Vanda
% 26 Ermeniye karlk % 46 Krt ve Bitliste %39 Ermeniye karlk %55 Krt
vardr. Bu iki ilde Krtlerle ayn dinden olan Trkler saylmamtr. Sadece Vann
ve Muun ilelerinde Ermeniler ve Krtler halk olarak hemen hemen eittirler.
Bitlisin kazalarnda %50 Krt, % 40 Ermeni vardr. Dier kazalara gelince Krtler
Ermenilerden birka kez daha fazla kalabalktr. Ksaca hangi kaza olursa olsun
Ermeniler halkn yarsn oluturamyorlar. Krtler halkn Hakkaride % 56, Siirtte
%79unu oluturuyorlar. Krtlerin ounluunun ok ak biimde belli olduu bu
son blgelerde oturan Ermeniler Krteden baka dil konumazlar. Ayn ekilde
Van ve Bitlis illerinin baz blgelerinde Ermeni dili sadece papazlar tarafndan
bilinmektedir. Bu iki ildeki dinsel dalma gelince, dalm yledir: Van
kazalarnda % 54Mslman, % 43 Hristiyan, % 3 dier dinler vardr. Hakkri
kazalarnda % 56 Mslman, % 43 Hristiyan ve %1 dier dinler vardr. Bitlis ilinde
ve ilelerinde %60 Mslman, %40 Hristiyan vardr. Muta %51 Mslman, %34
Hristiyan ve %1 dier dinler, Siirtte %65 Mslman, %34 Hristiyan ve %1 dier
dinler, Gente %69 Mslman, %20 Hristiyan ve %1 dier dinler vardr.

Sonu olarak Van ve Bitlis illerinin toplam 32 kazas arasnda ancak 8
kazasnda Hristiyanlar, dierlerinde Mslmanlar ounluktadr. Btn Avrupada
Ermeniler lehine sempatinin uyand, trajik olaylarn olduu dnemde yaplan btn
bu resmi aklamalar, Osmanl mparatorluunun hibir yerinde en kk bir
ounluun asla olmadn uzun olarak gstermektedir. Ve bu nedenle,
mparatorluu btnleyen bir para olan Krdistanda da ounluk olamazlar.

Dier taraftan bu blgede Krtlerin ak ounluunun son kantlara ilkin
olarak sadece bu (son ) iki ilde Hamidiye diye anlan svari alaylarnn var olduunu
266

sylemeliyim.(Bunlar ) u airetlerden olumutur. Haydaranl (airet ) reisi Mehmet
Sadk Bey, evli ( Cafer Bey ),Adamanl ( Ali Bey ), Mocuri ( brahim Bey ), Milan
( Mehmet Bey ), emiki ( Sadk Bey ), Sekiyah ( eref Bey ), Adamanl ( Sleyman
Bey ), Hasananl ( Fetullah Bey ), Cibranl ( brahim Bey ), Takuri ( Hseyin Bey ),
Erto (Hasan Bey ), Adamanl (Uan Bey ), Peniyan ( Lutfullah Bey ), Seyidanl (
mer Bey ), Alla ve Haydaranl( Hac Demir Paa ).

Vann dousu ve Aladalar serisinin bats arasnda Haydaranl airetinin alt
atl svari alay bulunmaktadr. Ahaza Haydaranl adnda Tutak, Malazgirt, Ercite
oturan bir baka Haydaranl aireti daha vardr. Buralarda ikinci olarak Hasananl
aireti kalabalktr. Malazgirt, Bulank Hns tarafnda bu airetin oluturduu be
alayn Bitlis ilinde bulunmaktadr. nc olarak Zeylan ay boyunca bulunan
Hidmanllar (aireti )dir. ki alay oluturan Cibranl aireti Varto kazasnda
oturmaktadr. Bunlara kyasla daha az sayda olan dier airetlerin her biri bir alay
oluturmaktadr. Van glnn dou kysnda anl aireti, Sarayda ran snr
zerinde bulunan Mahmudiyide Takuri aireti bulunmaktadr.

Milan aireti biraz batda olmakla birlikte hala ayn snr zerindedir. Mocuri
aireti de ayn blgededir. emsiki aireti Mahmudiye ve Hamidiye kazalarnda
Sekiyah aireti Zap nehrinin st tarafnda Alpak kazasnda, Seyidanl aireti Nursen
ve Hamidiye kazalarnda ve Alla aireti Erci ve Malazgirt kazalarnda
bulunmaktadr.

Bellibal airetlerin dnda bu blgede alay oluturan ikinci derecede nemli
baka airetler de vardr.

Bamszlklar ve ulusal gelenekleri konusunda krlmaz bir dknlkleri
olan ve doal yaplarnda iddet yanlarnn stn bulunduu bu airetler ve efleri
kendilerine uygulanan ( politikaya ) karn hkmetten bamszlklar zerine dn
istemeye karar verebildiler. Avrupal bir gcn yardm altnda bile ounlukta olan
bu sava yapya, aznlkta olan Ermeniler tarafndan hkmetmeyi ileri srmek bo
bir aba olacaktr.
267

Dinsel etkilerden esinlenen misyonerler Krdistana ilk girdiklerinde Krtleri
inandrmakla ie balarlar. Bu almann ok zor olduunu abuk grdklerinde,
abalarn Krdistanda, Hristiyan mezheplerinin eitimine yneltirler. Bunlar
arasnda inandrlmaya en yakn olanlar Ortodoks Ermenileridir. Ve ksa zaman sonra
misyoner okullar Ermeni ocularyla dolar. Misyonerler, onlarda byk duygular
uyandrma umuduyla eski krallklarnn yaptklar fetihleri parlaklatrrken,
Tigrann tarihinden bahsederler. lke duygularn doyuran bu eitimin ardndan ilk
defa Ermenilerin kafalarna bamszlk dnceleri sokuldu. phesiz sonular n
yargsz grlebilecei gibi birbirini takip etti.

Misyonler konusunda bir kez daha satrlarn zetlediim Rus Genel
Kurmaynn brorne bavuruyorum:

Otuz yldan beri Katolik ve Protestan misyonerler nemli merkezlere, Van ve
Bitlis illerine yerletiler. Bunlar arasnda zellikle, okullar daha iyi rgtleyen,
yoksullarn yardmna rk ve din ayrm yapmadan koan, dinsel propaganda yapan
Amerikal misyonerleri grmekteyiz. Bitlis ve Van misyonerleri iinde farkl
mesleklerin retildii endstri blmleri vardr. in tuhaf taraf Ermeni
rencilerin devam ettii Amerikan okullarn, ounluu devrimciler olan dnyann
en etin ve usta propagandaclarnn doldurduunun grlmesidir. Amerikallar,
Ermeniler karsnda btn cmertliklerini esirgememelerine karn onlarca
sevilmiyorlar.

Doymaz bir ticaretin yetenei her zaman onu olduundan fazla istemlere
itmektedir. Ermeniler imdi kendilerine daha fazlasnn verilemeyecei haklar
istemektedirler. Eski Ermeni Krall onlara dar gelmektedir. Ulusal tarihlerinde nl
Tigrann kaydettii geici fethin hatrasna smsk sarlrken, kk Asyaya bal
Krdistann bir blmn de ele geirmek istemektedirler.

Osmanl Hkmeti, Avrupa ktasnn mdahalelerinin sonucu, Hamidiye
ynetimi altnda memnun olmayan Ermenilerin lkeyi ve Osmanl milliyetini terk
268

etmelerine gerekli yetkiyi vermeyi kararlatrmt. Binlerce Ermeni ar
imparatorluunun da arld Berlin Konferans srasnda eski krallklarnn
topraklarna doru byle gtler. Bu gmenlerin ounun topraklarn Krtlere
satmas ve onlar arasnda bir ksmnn topraklarn terketmesi durumu bulunabilir.
Osmanl kanununa gre, yl sreyle sahipleri tarafndan iletilmeyen topraklar
hkmet tarafndan geri alnabilir ve satlabilir. Ermenilerin topraklarn terketmesi
ve Krtlere satmas byledir.

Anayasann ilanndan sonra, Rusyaya giden gmen Ermeniler,
Trkiyekinden daha ar ve kat ar rejimi altnda bulunur. Hkmetten yeni
sahiplerinin zararna topraklarn teslim etmeyi isterlerken, doduklar lkeye
yeniden dnmekte acele etmek iin genel aftan yararlanyorlar.

Avrupa diplomasisinin abartmal istemlerinin karsnda hkmet boyun
emeye zorunluydu, fakat gn gibi ortada olan byk hakszlkla honutsuz klnan
Krtler bu tr davrana btn gleriyle kar koydular.

Dnya Sava patlad srada bu anlamazl dzenlemek iin Avrupal zel
denetleyiciler grevlendirilmiti.

Btn bunlar gstermektedir ki Krdistanda oturan Ermenilerden bir ou bu
lkeyi kendi istemleriyle terketmilerdir. O halde yasal olarak bu topraklarda hak
iddia etmeye haklar yoktur.

Eer gl bir ounluk, memnun edilen bir aznl ynetmeye yetersiz
bulunuyorsa, bamszlna ayn ekilde dkn stn Krt rknn aznlk
Ermenilerin koruyucu ynetimleri altna alnmasn mit etmeye izin verilebilir mi?

Ayrca, gerektii biimde onaylanm Avrupal bir karma komisyon, Krt
topraklar zerinde oturan Ermenilerin Ermenistanda oturmay istemeleri halinde,
ayn artlarn ve kolaylklarn, komisyonca Krtlere de uygulanmas ve tanmaz
mallarn geri alnmas sorununu aratrmaldr.
269

Wilson prensipleri gereince Krtler btn savunmalarda bamsz bir Krt
devletinin kurulmas iin tamamen zgr ve bamszdrlar.

Wilsonun ondrt prensibi Osmanl Hkmetince tamamen kabul edilirken,
birok asrdr egemenlikleri altnda yaadklar imparatorlua kar gelenek ve
greneklerini korurken, doruluklarndan yoksun olmakszn Krtler,
bamszlklarn isteme hakkna layk olduklarn sanmaktadrlar.

Bylece, bundan daha nceki dncelerden doan Krt istemlerini
zetlemek iin, iliikte gstereceimiz harita zerinde, Krtlere braklmak zorunda
olunan snrlar iinde, Krdistan zerindeki Ermeni iddialarn ylmadan protesto
ediyoruz.

Krtlerde ulusal zenginlik hemen hemen yalnzca, iklim nedeniyle yazlk ve
klk yaylacl gerektiren hayvan yetitiricilii olurken, bu halk ekonomik
yoksulluktan korumak iin Krdistanda gsterilen snrlarn dnda yaylacn
olduunu srarla belirtiyoruz.

Sonu olarak bize bir hak olarak verilen bu bamszln, uygarlk ve
gelime yolundaki mcadeleye, lkemizin zenginliklerini iletmeye ve
komularmzla bar iinde yaamaya izin vermesini diliyoruz.

Bar konferansnda, Krdistanda Krtlerin nerelerde ounlukta olduunu
anlamak iin uluslararas bir komisyonun, ulusal prensiplere gre, snrlar
belirlemekle grevlendirilmesini rica ediyoruz.

Bilindii gibi Krdistana verilen blgeler iinde bir halk dieriyle birlikte
bulunuyor. Onlara geleneklerine uygun olarak zel bir stat uygulanabilecektir.

Eer onu zgrle brakrsak, kendisini genletirmekte kararl ok eski bir
halkn geleceini ve yaamn Kongrenin adaletine tam bir umutla emanet ediyoruz.

270

Paris 22 Mart 1919 General erif Paa
20 Avenue Messine Bar Konf. Krt Heyeti Bk.
(Glda, a.g.e, s.257262)

271

EK:6

Diyarbakr Vilayetine, Onnc Kolordu Kumandanlna Beinci ve kinci
Frka Kumandanlklarna yazlan 29 ubat 336 tarihli telgrafname suretidir.

Kazamzn umum resa-y aayir ve erafyle meayih ve ulemas tarafndan
Hak-i Py- haneye sadaret-i uzmaya, Devlet-i mtelife-i mmessilin-i
siyasiyesine, bi-taraf devletler sferasna, Paris Sulh Konferansna, Ankara Heyet-i
Temsiliyesine, Heyet-i muhterem-i mebusuna yazlp Raza- Makam- Hkmete de
tevdi olunan 27 ubat 336 tarihli telgrafnamenin suretini aynen zirde arz ediyorum.

erif Paann Krdler ve Krdistan hakkndaki teebbusat- gafilane ve
leimnesinin ruh- avam ve havasta hasl ettii cerh-i tfan- temessuk ne gibi bir
tahavvur- umumiye mncer olmak istidadna eritiini u telgrafnameleri bile
hakkyle tasvir ve beyandan kasr olduu endiesiyle titreyen ahali, Kaza
Hkmetine kar da baz tezahrat- fiiliyye-i vatanpervernede bulunmular ve
hkmet-i mahalliyelerinden dahi aml-i milliyelerinin tercman- sarh ve
mtelakki olmay kemal-i ibhital ile ricaya msareat gstermilerdir. u halde kaza
hkmetinden mukarrerat- muhhimme-i millete taalluk bu gibi mesail-i vataniyye
hakknda sebk edecek btn maruzat ve iaratn her nevi tesir ve teessrnden azade
olarak bilhassa Heyet-i ictimaiyye-i mahalliyenin bir zade-i samim ruhu olmak zere
kabul ve telakki buyurmalarn rica ederim. V e bu tezahrat ve beyanata istinaden
derim ki:

Kitle-i muazzama-i Osmaniyenin en metin ve en layetezelzel bir husn-i hain
mukavemeti olan Krdler her eyden evvel islamdr. Ve saniyen Osmanldr ve sonra
Krddr. Aile-i muhteeme-i Osmaniyenin ve u heyet-i muhibbe-i islamiyenin en
fedakar ve en muti ve mnkad bir uzv- mugayyer ve semeradan olan Krdlerin u
umumiyetten zerre kadar infikk etmemeleri gaye-i emelleridir. Krdler Osmanl
Hkmetinin havza-i hkmrane-i adl ve uluvviyetine erefyap duhul olduu gnden
beri hibir eser-i ihanet gstermemitir ve ebediyyen de gstermeyecektir. Krdlk
ve Krdler pay- serir-i hkmetin pr-emin cemal-i-zlcelalinde mttehit ve ona bir
272

haml- metin namus ve hamiyetle merbuttur. Dnyada hibir kuvvet mutasavvur
deildir ki Krdlk ve Osmanllk arasndaki bu imtizac- kadim-i tarihiyyeyi ref ve
izaleye muvaffak olabilsin ve nk Osmanllk Krdl Krdlkte Osmanll
nefsinde cemetmi ve bunlar yek dierine bir habl- mutlak ile nakil eylemitir ve bu
itibarla da btn Krdler iman etmilerdir ki Osmanlln hayat- necibe-i istiklali
rehin-i enderas olursa Krdlk mzmahil olur, Krdln izmihlali heyet-i azime-i
Osmaniyeyi mteessir eder. Btn Krdistann muhit-i nezih ve necabetindeki u
hayat- siyasiden an-kasd tegafl eden ve ahsndan ziyade ma-sebak imal ve amali
bu havalice malum olan Krdistan Cumhuriyeti mevhumesinin u prens-i hayalisi
hibir fert tarafndan bir cihet-i kafy-i vekleti haiz deildir. erif Paa u hareketi
menfaat perestanesinin derece-i telakkisini anlamak zere bir zaman iin olsun bu
havaliye terif buyursun telkki edecei tuhfe-i takdir bir kurundan baka bir ey
olamyacan bizzat grecektir. Milyonlarca servet cem ve idhar eden ve imdi de ne
gibi emel-i hasis peinde koduu malmumuz olan erif Paann menab- servet ve
samani de mehulmz deildir. Binaenaleyh mazisi siyah ve lekeli ve emel-i
mtekabbili mhim olan erif Paann herhangi bir surette takdim edecei levayh ve
mukarreratn hi bir kymet-i siyasiye ve resmiyesi olmadnn ve olmayacann ve
manzume-i hkmet-i islmiyeden erafi tervic ve istilzm eden ve u surette
Krdistann hkm idam- siyasiyesine bilerek cevaz vermi demek olan herhangi
ferd-i sefih, sahib-i hamiyyet tanlmaktan ziyade bir hain ve muhn-i vatan olmak
zere telin edileceinin lzm gibi terih ve ilnn arz istirhama cret
ederim.A.,TTE, Kutu No:25,Gmlek No:112,Belge No:1122

273

EK: 7

FO 371/4192 Belge No: 112204
5 Austos 1919

ngiliz Yksek Komiserlii, stanbul

23 Temmuz 1919
Lordum,
10 Temmuzda Krt Komitesi yeleriyle Trk hkmeti arasnda gerekleen
grmelere ilikin olarak gayri-resmi yollardan elime geen bir raporun tercmesini
Lordlarnn bilgisine sunmaktan eref duyarm.

Lordlarnn sadk hizmetkarlar
olmaktan eref duyarm, efendim.
Yksek Komiser

Eski eyhlislam ve imdiki kabine yesi Haydari Zade'nin daveti zerine,
Seyid Abdlkadir, Emin Ali Bedirhan, Mevlanzade Rfat, Yarbay Emin Bey ve
Binba Avni, 10 Temmuz perembe gn saat 4'te Haydari Zade tarafndan -ksa
bir sre sonra eski Sava Bakan Abuk Paa ve Denizcilik Bakan Avni Paa'nn da
kendilerine katld- Sadarette kabul edildiler. Toplantda aadaki grme
gereklemitir:

Haydari Zade: Krt Yksek Komitesi'nin ubelerine ilikin olarak valilerden
alnan telgraf1ardan, Krdistan'da bamszlk yanls ve hkmeti tanmay
reddeden ok sayda rgt kurduunuz anlalmaktadr. Sizi davet etmek ve
taleplerinizin tam olarak ne olduunu anlamak zere hkmet tarafndan
grevlendirilmi bulunmaktayz. Dolaysyla, isteklerinizi yazl olarak kabineye
iletir misiniz?
274

Yarbay Emin Bey: ubelerimize yasal olmayan hibir emir vermedik.
Valilerden aldnz telgraf1ardaki iddialar tmyle gerek ddr. Eer ltfedip
telgraf1arn bir kopyasn bize gsterirseniz, o zaman size gerekli yantlar veririz.

Haydari Zade: Bana inanmalsnz. Krtlerin Osmanl devletinden
ayrlmay istemediklerini ben de biliyorum; ancak aldatlm olmalar mmkndr.
Sleymaniye'yi igalden ngiltere byk bir Krdistan kurmaya almakta ve dou
illerini de bu Krdistan'a ilhak etmek istemektedir. Biz byle gryoruz.

Mevlanazade Rfat: Eer byleyse, demek ki ngiltere Krdistann ve
dolaysyla Osmanl devletinin varln Sadrazam Ferit Paadan daha iyi
korumaktadr. nk, byk bir Ermenistandansa byk bir Krdistan, Osmanl
karlar asndan daha yedir; bylece hi olmazsa tmyle Mslman olan bir
lke kalr.

Haydari Zade: Tam olarak ne demek istediinizi anlamadm.

Mevlanzade Rfat: Bildiiniz zere Sadrazam, yaynlam bulunan Paris
Konferans'ndaki konumalarnda, Hkmet'in Ermenilere geni bir zerklik
vereceini kabul etmi olduunu belirtti; bu doal olarak Krt ulusunu olduka
mteessir etti.

Avni Paa: Bu geni zerklik bizim topraklarmza ilikin deildir.
Kafkaslardaki Ermeni Cumhuriyeti'yle alakaldr.

Mevlanzade: Sadrazamn bize ait olmayan topraklara ilikin olarak nasl
taahtte bulunabileceini anlayamyorum.

Abuk Paa: (Sinirlenerek) Biz kar kar tm snrlarmz korumalar iin
kumandanlarmza emir vermi ve gerekli tm nlemleri alm bulunmaktayz. Hi
endielenmeyin.
275

Binba Avni Bey: O halde Krdistan'da gerekli nlemleri almamz
iin bize de emir verin.

Abuk Paa: Krt askerleri de buna katmaktayz.

Emin Bedirhan: O halde neden yaknyor ve bize saldryorsunuz?

Haydari Zade: Yaknmyoruz. Krtlerin sadakatlerinden eminiz. Ancak sizin
cemiyetinizin taleplerini bilmek istiyoruz .

Seyid Abdlkadir: Sadrazamn ifadeleri gayet aktr; Ermeniler lehine
Krdistan feda etmek istemektedir.

Haydari Zade: Ferit Paa'nn konumalarn prensipte biz de kt bulduk.
Ve hatta dzeltilmeleri iin karar aldk.

Mevlanzade: Eer byleyse bunu niin bu ana kadar kamuoyuna
duyurmadnz?

Haydarizade: Sadrazamn dnmesini bekliyoruz.

Avni Paa: Gelin dosdoru konualm; bugn kaderimiz olduka mehuldur.
Ortak bir ama iin almak gerekiyor. u an iin sizin yardmnz ve itaatinizi
bekliyoruz. Ne zamanki sizi dnemeyeceimiz bir noktaya gelirsek o zaman size
sylerim; gidin ve banzn aresine bakn.

Mevlanazade: Ancak o durumda bizim kendi bamzn aresine bakmamz
iin ok ge olmayacak m? u anda herkesin kaderi Paris Konferansnda tayin
edilmek zere, Her hkmet ve her ulus orada verilen kararlara hrmet etmek
zorunda. Dolaysyla, cemiyetimiz Krt ulusunun selameti iin Krdistanda bar ve
skuneti korumaya almaktadr.
276

Emin Ali Bedirhan: Osmanl hkmeti u andan itibaren Krdistann
varln temin edebilir mi (tanyabilir mi-n.)? zerk bir hkmeti kabul edebilir
mi?
Avni Paa: Bana kalsa, ben kabul ederim. Hkmet artk bu biimini
koruyamayacaktr. mam Yahya'nn son ayaklanmas srasnda Yemen'e gnderilen
birlikler ile birlikteydim. Daha o tarihte mam Yahya ile bir uzlamaya varlmasnn
ve ademi merkezileme imtiyazlarnn verilmesinin gerekliliini belirtmitim. Ancak
meslektalarm o zaman beni dinlemediler ve hatta beni yanlmakla suladlar;
ancak nihayetinde meseleyi benim sylemi olduum ekilde halletmek zorunda
kaldlar. Olduka da iyi yaptlar, nk bu nlemlere (ademi merkezileme-n.)
bal olarak, mam Yahya sava esnasnda bize kar gelmedi.

Bedirhani Emin Bey: Eer Krdistan'a ayrcalklar tanmay istiyorsanz,
Krdistan'a imdiden bir Krt Vali ve Krt grevliler gndermek daha iyi olmaz
m?
Avni Paa: Neden olmasn? Uygun grdnz kiileri bize syleyin.

Seyid Abdlkadir: Israrm zerine, kabinenin daha nce Diyarbekir ve
Mamuret-ul Aziz (Elaz) iin iki Krt Vali semi olduunu biliyorsunuz. Ancak
ertesi gn Ferit Paa bu karar tanmad. Kendisi her zaman Krtlere kardr.

Avni Paa: Efendim sizi temin ederim ki karar tanmayan Ferit Paa deildi.

Seyid Abdlkadir: O halde kimdi?

Avni Paa: Bunu imdi syleyemem.

Bu konudaki grme bir sre daha devam etti. Krdistan'a bir Krt Vali' nin
ve belli sayda Krt grevlinin atanaca yolunda sz verildi ve toplant 6.30da
sona erdi.(Mesut, a.g.e, s.7577)

277

EK:8

Trk Gazetesi kdamda 27 ubat 1920 Tarihinde Yaynlanan Makalenin
evirisidir.

Krtler ve Osmanlclk

Senatr Seyid Abdlkadir Efendinin Beyanatlar

Krt devlet adamlarnn ve Krt halknn Pariste batlanan erif-Nubar an-
lamasna ilikin fikir ve gzlemleri gazete sayfalarna yansyan demeleri yoluyla
bilinmektedir.

Bu anlamann yapld srada Krdistan Teali Cemiyeti tarafndan yaynla-
nan bir bildiri, bu anlamann temel noktasna, yani ayrlma meselesine ilikin olarak
bu cemiyetin kendi fikir ve umutlarn biraz da zor yoluyla kamuoyuna dayatmaktr.

Bir Krt Senatr, Ferit Paa Kabinesi'nde Meclis bakan ve sonu olarak bir
Osmanl devlet adam olan Seyid Abdlkadir Efendinin grlerini almak amacyla
bir muhabirimizi kendisiyle grme yapmak zere grevlendirdik.

Abdlkadir Efendi de Krt Kulbnn grn desteklemekte ve savun-
maktadr. erif Paann Krt delegasyonunun niteliini takdir etmekle birlikte, erif
Paa tarafndan imzalanan anlamaya konulan Krt bamszlna ilikin talebi
tmyle kabul etmemektedir. Abdlkadir sadece zerklik istemektedir. Anlamann
Krdistan ve Ermenistan arasndaki snrlarn hakemlik yoluyla belirlenmesine
bavurulmasn savunmaktan daha teye gidemeyecei grlmektedir.

Her ne kadar Krt Kulbnn bir yesi Abdullah Cevdet Bey Krt ve Er-
menilerin birliinin elzem olduunu iddia etmekteyse de ayn Ku1bn grlerini
savunan Abdlkadir Efendi, bylesi bir birliin imkansz olduunu ifade etmektedir.

278

Her ne kadar erif Paa ve Krt Kulb adna konuan Abdullah Cevdet Bey
btnyle ayrlma fikri ve isteini tevik etmekteyseler de, kendisini bu Kulbn bir
partizan olarak tantmasna karn, Abdlkadir Efendi, daha ihtiyatldr ve kendisini
sadece zerklik talebiyle snrlamaktadr.

Abdlkadir Efendinin muhabirimize sylediklerini aada kelimesi
kelimesine yaynlyoruz.

Soru: erif Paa ve Bogos Nubar arasnda Pariste varlan bir anlama
hakkndaki grlerinizi aklar msnz?

Cevap: Konu zerine olan grlerimizi bir bildiri biiminde yaynlam
bulunuyoruz. Alt Vilayetteki Ermeni haklar iddiasna karlk olarak bu vilayet-
lerdeki nfusun byk ounluunun Krt olduuna ve bu blgelerin tamamnn
Krt blgesi olduu gereine dikkat ekmi bulunuyoruz. Bu sorunun nfus ks-
tasn dikkate alacak tarafsz bir komisyon tarafndan zlmesi gerektii eklindeki
bir istei arz etmi bulunmaktayz. Bogos Nubar Paa da bu gr kabul etmitir.
zerine konuulan anlama budur. Bagos Nubar nufsu kaydetmek ve kimin
ounluk olduunu belirlemek zere bir komisyonun belirtilen illere hareket
etmesini kabul etmi ve bundan byle Krt rkna kar hareket etmeyecei
hususunda bizi temin etmitir.

Soru: Krtlerin ve Ermenilerin Aryan rkna dahil olduklar ve ayn soydan
geldikleri doru mudur?

Cevap: Bu konu zerine eitli hikayeler ve inanlar mevcuttur. Bazlar
Krt rknn Arap ve Fars rklarna dahil olduunu iddia etmektedirler. Benim
inancm odur ki Krtler Pehlevi rkndandrlar, dolaysyla Ermenilerle bir ilikileri
yoktur.

Soru: Krtler ve Ermeniler arasnda sz edilen birlik mmkn mdr?

279

Cevap: Byle bir birliin hibir olas temeli yoktur ve kesin olarak mmkn
deildir. Biz snrlarmzn eitlik temelinde belirlenmesini ve izilmesini istiyoruz.
Bylesi bir birliin temelleri doal olarak ortada yoktur.

Soru: erif Paa Krt ulusunu temsil etmekte midir?

Cevap: erif Paa Krt Teali Cemiyeti tarafndan delege olarak gnderil-
mitir. Benim fikrime gre Krt Teali Cemiyeti Krt ulusunu temsil etmektedir.

Soru: Krtler ve Trkler arasndaki balar konusundaki grleriniz nedir?

Cevap: Trkler bizim sevgili kardelerimiz ve dindalarmzdrlar.
Mslmanlar olarak aramzda dmanlk mmkn deildir. Biz sadece zgr
gelime hakknn bize verilmesini arzuluyoruz. erif Paa ve Bogos Nubar arasnda
Trklere kar bir anlamaya varld iddias tmyle aslszdr. Bylesi bir ey
bizim tartmalarmza konu bile olamaz. Tm bunlar belli amalar iin yrtlen
propagandalarn sonulardr.

Soru: Krt ulusunun gerek talepleri nelerdir?

Cevap: Bugn Krtlerin ikamet ettii be-alt vilayet vardr. Hkmet bu
vilayetlere zerklik versin. Bizim amzdan da, kendi setiimiz adil ve drst in-
sanlar vastasyla gelimemize imkan verilsin. Az nce belirttiim gibi hi bir e-
kilde Trklere kar dmanca hisler beslemiyoruz. Trkler de kurulacak zerk
hkmetin ynetiminde bizimle birlikte yer alsnlar. (Mesut, a.g.e, s.135136)

280

ZGEM

1980 ylnda Sivasda dodum. lk ve orta renimimi 1993 ylnda
Amasyada, lise enimimi ise 1997 ylnda Konyada tamamladm. Ayn sene
Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesiinin tarih blmn kazandm.
Ankara niversitesinden 2001 ylnda mezun oldum.2003 ylnda ise Seluk
niversitesi Eitimbilimleri Fakltesinde tezsiz yksek lisans eitimi grdm.2004
ylnda Ankara niversitesi Trk nklap Tarihi Enstitsnde yksek lisansa
baladm ve bu eitimimi 2007 ylnda tamamladm. Yine 2004 ylnda Tapu ve
Kadastro Genelmdrl Tapu Ariv Dairesi Bakanlnda ariv uzman olarak
almaya baladm ve u an orada grevli bulunmaktaym.

281

Kurdistan Teali Cemiyeti 1918 1927

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kurdistan Teali Cemiyeti 1918 1927

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

You might also like