Vizantijska knjievnost

Vizantijska knjievnost naziv je za srednjovekovnu knjievnost na grkom jeziku, koja poinje

oko 330. godine, kada je rimski car Konstantin Veliki posvetio Bizant, drevnu koloniju Grka iz
Megare na peloponeskom Istmu, za novu prestonicu Rimskog carstva, izgradio ga kao Novi Rim,
u svemu izjednaio sa starim i dao mu svoje ime Konstantinopolj, i traje do 1453. godine,
kada je poginuo Konstantin XI Paleolog, zvan jo i Draga, sin vizantijskog cara i vlastelke
Srpkinje, od svih naputen, beznadeno branei Carski grad od Mehmeda II Osvajaa i njegovih
Turaka Osmanlija. Na svome je poetku vizantijska knjievnost jednostavno grka knjievnost
kasnog carstva. Odlikuje je samo to to je u potpunosti srasla sa hrianskom knjievnou
grkog jezika i to ova vie ne ivi zasebnim ivotom skriveno od dravne i slubene javnosti.
Na svom kraju vizantijska knjievna predaja postaje bitna podloga za stvaranje moderne grke
nacije, a vane je i zanimljive veze veu i za evropski humanizam.
Sadraj/
1 Uticaji
o 1.1 Grki
o 1.2 Rimski
o 1.3 Hrianski
o 1.4 Orijentalni
2 Knjievne vrste
o 2.1 Istorije i hronike
2.1.1 Istoriografija
2.1.2 Hronografija
o 2.2 Hagiografija
o 2.3 Poezija
2.3.1 Epigram
2.3.2 Panegirik
2.3.3 Satira
2.3.4 Prosjaka pesma
2.3.5 Crkvena poezija
o 2.4 Roman
o 2.5 Teoloka knjievnost
o 2.6 Klasicistika knjievnost
o 2.7 Knjievnost na narodnom jeziku
3 Batina vizantijske knjievnosti
4 Vanjski linkovi



Uticaji
Ako se vizantijska knjievnost shvati kao izraz intelektualnog ivota helenizovanog stanovnitva
Istonog rimskog carstva tokom hrianskog srednjeg veka, onda se ona mora posmatrati kao
vieslojan organizam, u kome se starogrka i hrianska civilizacija kombinuju na temeljima
rimskog politikog sistema, postavljenog u intelektualnu i etnografsku atmosferu Bliskog istoka.
U vizantijskoj knjievnosti uestvuju etiri razliita kulturna elementa: na helenistiku
intelektualnu kulturu i rimsku upravnu organizaciju naslanjaju se i emotivni ivot hrianstva i
svet orijentalne imaginacije, pri emu ovaj poslednji element proima preostala tri
Grki
Najstarija od ove tri civilizacije jeste grka, koja se nije razvijala samo u Atini, nego i u
Aleksandriji, pa i u itavom helenistikom svetu. Tokom ovog perioda Aleksandrija je bila
sredite i grkog intelektualnog ivota i grko-judejske svakodnevice, pa je svoj pogled
upravljala kako ka Atini tako i ka Jerusalimu. Ovaj intelektualni dualizam uene i narodne
kulture proima ceo vizantijski period. ak i helenistika kultura pokazuje dve razliite
tendencije, jednu racionalistiku i naunu, i drugu romantiarsku i narodnu: prva je nastala u
kolama aleksandrijskih sofista i svoj vrhunac doivela u retorskim romanima, dok je druga svoj
koren imala u Teokritovim idilama i svoj vrhunac doivela u romanima s idilinom tematikom.
Obe ove tendencije opstale su u Vizantiji, ali je prva, budui zvanino prihvaena, zadrala
dominaciju sve do pada Carigrada 1453. godine. Reakcionarni lingvistiki pokret poznat kao
aticizam pruao je podrku ovoj uenoj tendendiji. Aticizam je prevlaivao od 2. veka pne. i
zadrao kontrolu nad celom potonjom grkom kulturom, tako da je ivi oblik narodnog grkog
jezika bio potisnut u pozadinu i samo povremeno je dolazio do izraaja u privatnim
dokumentima i narodnoj knjievnosti.
Rimski
Aleksandrija kao intelektualni centar ima svoj pandan u Rimu kao upravnom sreditu vlade.
Naime, Vizantija na istorijsku scenu stupa kao Rimsko carstvo: njeni graani sebe su, sve do
pada Carigrada 1453, nazivali Rimljanima ili Romejima (Rhomaioi), a svoj su grad esto zvali
Novim Rimom. Vizantijski su zakoni po karakteru bili rimski, a takva je bila i organizacija
vizantijske vlade, vojske i vladajueg stalea, privatni i javni ivot, a u poetku je i zvanini
jezik bio latinski. Organizacija drave odslikavala je upravnu organizaciju iz doba Rimskog
carstva, skupa sa njenom hijerarhijom i birokratijom.
Hrianski
Grko-orijantalno hrianstvo nastalo je upravo u Aleksandriji. Tamo je nastala Septuaginta,
tamo je nastala meavina grke filozofije i jevrejske religije koja koja svoj vrhunac doivela u
Filonu, tamo je cvetao mistiko-spekulativni neoplatonizam uz koji se vezuju imena Plotina i
Porfirija. U Aleksandriji su veliki grki crkveni pisci delovali uporedo sa paganskim retorima i
filozofima, a nekoliko njih se tu i rodilo, na primer, Origen, Atanasije i njegov suparnik Arije,
Kiril Aleksandrijski i Sinesije Kirenski. Na egipatskom tlu je nastalo i procvetalo monatvo.
Nakon Aleksandrije, veliki je znaaj imala Antiohija, gde je pod Jovanom Hrizostomom cvetala
jedna kola hrianskih komentatora i gde je kasnije nastala hrianska svetska hronika kao
knjievna vrsta. U Siriji nalazimo prave bisere grke crkvene poezije, dok je iz susedne Palestine
poticao Jovan Damsakin, poslednji od velikih crkvenih otaca.
Orijentalni
Grko hrianstvo imalo je izrazito orijentalni karakter. Egipat i Sirija zapravo su istinske
kolevke grko-orijentalne crkve i vizantijske civilizacije uopte. Egipat i Sirija su, zajedno s
Malom Azijom, za tamonju autohtonu grku civilizaciju postali mesta gde je nastalo na stotine
naprednih gradova i gde je do izraaja mogla doi sva energija koja je u domovini bila skuena
ili osiromaena. Ne samo da su ovi gradovi po materijalnom bogatstvu prevazili grku zemlju-
maticu, nego su uskoro postali i mnogo veim sreditima intelektualnog ivota. S obzirom na to
nije udno da oko devet desetina svih vizantijskih pisaca tokom prvih osam vekova vizantijske
knjievnosti potie iz Egipta, Sirije, Palestina i Male Azije.
Knjievne vrste
Istorije i hronike
Ove dve vrste sekularne prozne knjievnosti jasno ukazuju na dvojni karakter vizantijskog
intelektualnog ivota u njegovim drutvenim, religijskim i lingvistikim aspektima. S te take
gledita istoriografska i hronografska knjievnost nadopunjuju jedna drugu: prva je vie
aristokratska po svojim autorima i sekularna po karakteru, dok druga i po autorima i po karakteru
vie pripada crkvenom i manastirskom okruenju. Vizantijske istorije pripadaju uenoj
knjievnosti, dok su hronike blie narodnoj knjievnosti i narodnom grkom jeziku. Istorije su
paljivo komponovane, dok hronike uglavnom daju samo sirovu grau. Istorije se ograniavaju
na opisivanje savremenih i tek minulih dogaaja, dok hronike obrauju celokupunu svetsku
istoriju, onako kako je ona bila percipirana u srednjem veku. Stoga su istorije znaajne pre svega
za politiku istoriju, a hronike za istoriju civilizacije.
Istoriografija
Vizantijska istoriografija u najirem smislu rei predstavlja nastavak i negovanje antikih grkih
tradicija. Antika istoriografija (Herodot, Tukidid, Ksenofonti Polibije) bila je, dakle, neposredan
uzor vizantijskoj istoriografiji, i ona je sve do Laonika Halkokondila nastojala da odri
kontinuitet istorijskog prikazivanja, u istom duhu i na istom nivou. U tome je Vizantija dala
svoja najbolja, "najliterarnija" knjievna dela, koja se mogu meriti samo sa ostvarenjima u
crkvenoj poeziji i nekim delima teoloke literature. Antike i helenistike tradicije u istoriografiji
nastavljaju neposredno vizantijski istoriari, ne samo oni iz ranovizantijskog odnosno
poznorimskog perioda, ili istoriari 6. i 7. veka (Prisk, Prokopije, Agatija, Menandar Protektor i
dr.) nego i oni iz kasnijeg doba sve do 15. veka. Istoriari saoptavaju grau svojega ili
neposredno protekloga vremena: njihovo podruje je zapravo savremena istorija. Publika kojoj
su ova dela namenjena sastavljena je od visoko obrazovanih ljudi vizantijskog dvora i crkve. I
mada vizantijski istoriar pie da bi svoju publiku upoznao sa injenicama istorijskih zbivanja,
on te injenice saoptava na nain koji je literaran, jezikom sveim i plastinim. Linost je u
sreditu istorijskog prikazivanja, a s time i itavo to prikazivanje biva obojeno literarno-
subjektivnom interpretacijom njenoga karaktera, kako to inae biva u knjievnom stvaranju. Za
vizantijskog istoriara, istorija je pre svega istorija ljudi, ne drutva, i zakonitosti istorijskog
zbivanja svode se, naravno, najpre na metafizike zakone, a onda na psiholoke i moralne
zakonitosti ponaanja pojedinih linosti. Zato linost ovde daje osnovni ton.
Vizantijska istoriografija broji mnoga krupna imena, bez ijeg bismo dela u poznavanju
Vizantije imali nenadoknadivih praznina. Ovi su istoriari, pored toga, imali i neposrednih
zasluga za razvitak vizantijske drave i kulture uopte, predstavljajui kulturnu i politiku elitu,
vrhunac na drutvenoj lestvici. Veina vizantijskih istoriara zauzimala je najvii poloaj i imala
vrlo odgovorne funkcije carskih savetnika, sekretara, diplomata, pravnika, logoteta i sl., pa meu
njima nalazimo pravnike kao to su Prokopije, Agatija, Evagrije, Mihailo Atalijat, dravnike kao
to su Jovan Kinam, Nikita Honijat, Georgije Pahimer, Laonik Halkokondil, oficire i diplomate
kao to su Nikifor Vrijenije, Georgije Akropolit, Georgije Sfrances, pa ak i careve i lanove
carskih porodica kao to su Konstantin Porfirogenit, Ana Komnina, Jovan VI Kantakuzin i drugi.
Vizantijski istoriari, prema tome, predstavljaju ne samo socijalni nego i intelektualni biser
svoga vremena, nalikujui na svoje antike prethodnike, Herodota, Tukidida, Ksenofonta i
Polibija, koje su uzimali za uzore. Poneki vizantijski istoriar odabira jednog antikog pisca da
mu slui kao uzor u stilu i metodu, ali najee se za uzore uzimalo vie pisaca, a taj je obiaj
doprineo izgradnji osobenog mozaikog stila, karakteristinog za vizantijsku knjievnost, koji je
onemoguavao razvoj nekog individualnog autorskog stila. Da su tako znaajni istoriari kakav
je bio Prokopije svoja dela sastavljali po uzoru na Polibija, a ne Tukidida, vizantijske bi istorije
moda nastavile tradicionalni stil i metodologiju helenskoga doba. Meutim, helenistiki aticisti
su kasnijim generacijama snano nametnuli svoj ukus i oseaj divljenja prema zlatnom dobu
Atine. Nije sluajno ni to to su vojni oficiri kao Nikifor Vrijenije (11-12. vek) i Jovan Kinam
(12. vek) podraavali Ksenofonta u preciznosti dikcije, niti to je jedan filozof kakav je bio
Nikifor Grigora (13. vek) za svoj uzor uzeo Platona. S druge strane, nesumnjivo je upravo
sluajnost to to su neki teoloki pisci kao Lav akon i Georgije Pahimer odabrali da se
oslanjaju na homerski stil. U svakom sluaju, upravo kod istoriara kasnijeg perioda najvie
dolazi do izraaja dualitam vizantijske civilizacije: crkveno-politika tematik zaodenuta u stil
klasine proze.
Premda su vizantijski istoriari najvie zavisili od antikih modela, pa se stoga ini da oni
predstavljaju jedan kontinuirani niz u kome se na prethodnika nastavlja njegov naslednik, oni se
ipak ne stapaju u jednu uniformisanu celinu. Veina istoriara pripada ili periodu 6. i 7. veka,
dakle tokom vladavine istonorimskih careva, ili periodu od 11. do 14. veka, dakle u doba
vladavine dinastije Komnina i Paleologa. Na svom vrhuncu, koji pada u vreme vladavine
makedonske dinastije (9. i 10. vek), vizantijski je svet dao mnoge velike junake, ali ne i znaajne
istoriare, osim usamljene linosti cara Konstantina VII Porfirogenita.
U prvom periodu (6. i 7. vek) najznaajniji je Prokopije, kako zbog teme koju obrauje tako i
zbog knjievne vrednosti njegova dela. Njegova Tajna istorija, tipino vizantijsko delo, napada
cara Justinijana s jednako snanim patosom s kojim ga njegovo delo O graevinama uzdie i
slavi. Meutim, u knjievnom stilu i nainu istorijskog izlaganja on sledi antike uzore, kao to
se vidi po preciznosti i lucidnosti njegovog pripovedanja modelovanog prema Tukididovom te u
pouzdanosti obavetenja koja daje, to su sve veoma znaajni kvaliteti za jednog istoriara.
Prokopije, a u velikoj meri i njegov sledbenik Agatija, ostali su uzorima ovog deskriptivnog stila
sve do 11. veka. Prokopije je prvi predstavnik uzvienog stila u vizantijskoj knjievnosti, a u
tome ga je prevaziao samo Teofilakt Simokata u 7. veku. Meutim, uprkos neklasinom obliku
njihovih dela, ovi istoriari pribliavaju se antici po svojoj slobodi od crkvenih i dogmatskih
tendencija.


Ueni car Konstantin VII Porfirogenit, predstavljen kako ga krunie Isus Hrist
Izmeu istorijskih dela prvog i drugog perioda stoji jedna izolovana skupina dela, koja po
tematici i obliku predstavljaju jasnu suprotnost obema ovim grupama. To su dela sauvana pod
imenom cara Konstantina VII Porfirogenita (10. vek) i koja obrauju upravu nad carstvom,
njegovu politiku podelu i ceremonijal vizantijskog dvora. Ova dela bave se uglavnom
unutranjim prilikama u carstvu, te predstavljaju vane izvore za etnografske informacije i
istoriju civilizacije, a neka su znaajna i po tome to se slue i izrazima iz narodnog govora.
Druga grupa istoriara predstavlja klasini eklekticizam ispod koga se skriva neklasina tradicija
pristrasnosti i teolokog fanatizma. Premda su pisali u raskonim klasinim oblicima,
istoriarima doba Komnina i Paleologa nedostajalo je klasinog duha. Iako su mnogi od njih
imali jae i privlanije linosti nego pisci Prokopijeve tradicije, sama snaga linosti ovih
pojedinaca i njihove bliske veze sa carskom vladom naruile su objektivnost istorijskog
prikazivanja i proizvele subjektivna i pristrasna dela. Tako Aleksijada, pedantno delo princeze
Ane Komnine, slavi njenog oca Aleksija I Komnina i reorganizaciju carstva koju je on zapoeo.
Istorijsko delo njenog supruga, Nikifora Vrijenija, opisuje unutranje sukobe koji su pratili uspon
Komnina u obliku svojevrsne porodine hronike (kraj 11. veka). Jovan VI Kantakuzin
samozadovoljno pripoveda o svojim vlastitim dostignuima (14. vek). U ovoj grupi istoriara
nalaze se i snane antiteze, kako line tako i objektivne. Nasuprot Jovanu Kinamu, koji je
iskreno mrzeo sve to dolazi iz zapadne Evrope, stoje tolerantni Nikita Honijat (12. vek) i
pomirljivi ali dostojanstveni Georgije Akropolit (13. vek). Nasuprot teolokom polemiaru
Georgiju Pahimeru (13. vek) stoji graanin sveta Nikifor Grigora (14. vek) sa svojim dubinskim
poznavanjem filozofije i antikoga sveta. Premda subjektivni u unutranjim pitanjima vizantijske
istorije, ovi i drugi istoriari ovoga razdoblja ipak su objektivni u prikazivanju spoljanjih
dogaaja, a posebno su vredni kao istorijski izvori za pojavz Slovena i Turaka na istorijskoj
pozornici Evrope.
Hronografija
Hroniarski vid istorijskog prikazivanja razvio se u Vizantiji do savrenstva, i postao
karakteristian za vizantijsku istoriografsku knjievnost uopte. To je posledica injenice da
hronika, koja eli da prui zaokruenu istoriju sveta kako bi svet u svome dinamikom procesu
mogao opet biti shvaen kao jedna celina, najvie i odgovara vizantijskoj (moda uopte
srednjovekovnoj) potrebi da vlastitu istorijsku stvarnost izvede preko boanske kosmogonije
iz akta boje volje i dejstva boje promisli, ili, kako bi to Vizantinac najradije rekao, iz Boje
"ikonomije" (= plana). U hronici se opet sreemo sa onim to je izrazito vizantijski,
srednjovekovni kolorit: sa religioznom, odnosno istoriozofskom interpretacijom sveta. Istorija je
drama, a hronika prirunik sa graom koja treba da omogui rekonstrukciju te drame i
razumevanje njene osnovne poruke. Zato hronika najee, i po pravilu, nastaje u crkvenoj
sredini, i to upravo u monakoj sredini. Vizantijska hronografija po svom je osnovnom karakteru
lektira za iroke slojeve, lektira koja treba da poui i zabavi. Zato je njen ton didaktian, ali i
pristupaan i itak. Pisana je jednostavnim jezikom, koji se u mnogim elementima pribliava
narodnom govoru. Zahvaljujui tim osobinama, hronika je rairenija od "istih" istorijskih dela:
ona je prela granice grkog jezika i, prevedena na latinski, staroslovenski i neke orijentalne
jezike, odigrala je znaajnu ulogu u formiranju istorijske svesti mnogih evropskih naroda. Od
itave vizantijske istoriografske knjievnosti jedino su hronike prevoene na staroslovenski.
Zbog svega toga je s pravom reeno da je kulturno-istorijski znaaj hronika daleko vei od
znaaja "pravih" istorijskih dela.
injenica da su vizantijske hronike, za razliku od "isto" istorijskih dela, bile namenjene irokoj
publici uticala je na razlike koje izmeu ova dva korpusa postoje u pogledu njihovog porekla,
razvoja, rairenosti, te karaktera, metodologije i stila. Premda koreni vizantijske hronografije jo
uvek nisu pouzdano utvreni, njihovo relativno kasno pojavljivanje (6. vek) i potpuno odsustvo
helenistike tradicije u njima znae da one predstavljaju relativno novu tvorevinu. Hronistika je
prvobitno bila neto strano grkoj civilizaciji, pa je i prva hronika koja se pojavlila u Vizantiji
bila je delo jednog neobrazovanog Sirijca. Njen pretpostavljeni prototip, Hronografija Seksta
Julija Afrikanca, ukazuje na orijentalne hrianske izvore. Nepovezana sa ljudima od ugleda i
poloaja i bez dodira sa svetom dvora i aristokratije, ona prati modele ograniene na svoju
vlastitu usku sferu. U 9. veku vizantijska hronostika doivljava svoj vrhunac, upravo u doba kada
dolazi do opadanja istorijske knjievnosti. Nakon toga hronografija ubrzano propada; kasniji
manji hroniari, kojih je bilo sve do 12. veka, ugledali su se delom na savremene, a delom i na
starije istoriare. Za vreme Paleologa vie se ne pojavljuju hronografska dela.


Ilustracija i tekst iz hronike Jovan Skilice iz 11. veka
Hronike nisu samo vaan izvor za istoriju vizantijske civilizacije, nego su i same uticale na
irenje te civilizacije prema novopridolim Slovenima, Maarima i Turcima. Obraujui ono to
je zanimalo obian narod udesne i zastraujue dogaaje opisane ivim bojama i protumaene
terminima hrianske interpretacije hronike su izvrile znaajan uticaj. Metodologija obrade
istorijske grae sasvim je primitivna: iza svakog njihovog dela nalazi se neki stariji izvor koji je
samo malo modifikovan, tako da celina nalikuje nekom zborniku sirove grae a ne briljivo
obraenom mozaiku vizantijskih istoriara. Hronike su bogati izvor za prouavanje
komparativne gramatike, jer su pisane narodnim jezikom, koji odaje siromano obrazovanje i
njihovih autora i publike kojoj su bile namenjene.
Najznaajnije vizantijske hronike napisali su Jovan Malala, Teofan Ispovednik i Jovan Zonara.
Malalino delo predstavlja prvi primerak jedne hrianske vizantijske hronike nastale u
manastirskom okruenju, a sastavio ju je u Antiohiji u 6. veku helenizirani Sirijac i monofizitski
teolog. Prvobitno zamiljena kao gradska, proirila se u svetsku hroniku i postala popularno
istorijsko delo, puno faktikih i hronolokih greaka, ali ipak glavni izvor za veinu kasnijih
hroniara kao i za neke crkvene istoriare. Ta je hronika istovremeno prva narodna istorija koja
je prevedena na staroslovenski jezik (poetkom 10. veka). Bolja je u obradi i rasporedu grae, i
vie istorijska, jeste Hronika koju je napisao Teofan ispovednik, monah iz 9. veka, roen u Maloj
Aziji, koja je takoe postala uzorom kasnijih hroniara. Ona sadri mnogo vrednih informacija
koje potiu iz izvora koji nam se nisu sauvali, a posebno vanom za Zapadnu Evropu ini je
injenica da je ve do kraja 9. veka bila prevedena na latinski jezik. Kratka istorija Jovana
Skilice napisana je kao povest vizantijskih careva, pa je i klasifikacija grae izvedena na tom
principu. Univerzalna hronika Jovana Zonare (12. vek) donekle odslikava atmosferu komninske
renesanse: ne samo da pripovedanje tee lepe i lake nego Teofanovo, nego su u tekst ukljueni
i mnogi odlomci iz antikih pisaca. Ta je hronika bila prevedena ne samo na staroslovenski i
latinski, nego i na italijanski i francuski jezik (16. vek).
Hagiografija
Posebnu vrstu istorijske knjievnosti, koja ujedno pripada i religijskoj knjievnosti, ine itija
svetaca, odnosno hagiografija. Ovaj se knjievni rod obino i stavlja u grupu teolokih spisa, jer
njegov osnovni cilj vie i nije spasavanje ljudskih dogaaja od zaborava putem pisanog
beleenja, ve ista religiozna pouka. itija svetaca pripadaju, strogo uzev, liturgijskoj
knjievnosti: istorija nije njihov osnovni zadatak i smisao. Meutim, hagiografija se moe
svrstati i meu dela istorijske knjievnosti zbog istoriografske geneze i teoloko-didaktike
evolucije ovog knjievnog roda, to predstavlja jednu karakteristinu pojavu za vizantijsku i
srednjovekovnu knjievnost uopte. Metafiziko-moralizatorske tendencije vizantijskog
istorijskog prikazivanja dole su ovde do svog punog izraaja i odnele potpunu pobedu.
Hagiografija poinje kao istinita pria o muenitvu i hrabrosti, o suenju, torturi i smrtnoj kazni
stvarnih, istorijskih osoba muenika. Ponekad su to ak i sauvani sudski zapisnici, dakle
neposredna dokumentacija, svojevrsni dosijei procesa. Ponekad je to, opet, svedoanstvo
prisutnih, povest neposrednog oevica, neka vrsta verodostojne sudske reportae. Takva acta
martyrum (kratki izvetaji o pojedinim muenicima) predstavljaju autentian istorijski izvor. Po
ugledu na ova istorijska saoptenja nasleena iz previznatijskog, rimskog perioda crkvene
istorije, ranovizantijsko itije je pisano trezveno, o realnim istorijskim linostima, u okvirima
mogueg. Meutim, u svojoj daljoj evoluciji, itije kao istorija, istorija pojedinih linosti dakle
kao biografija ili dokument o muenitvu sve vie gubi na verodostojnosti, istorijska istina u
njemu se odeva u ruho privlano za matu srednjovekovnog oveka i biva optereena udesima,
demonomanijom i sujeverjem. U itavom svom vievekovnom postojanju vizantijska se
hagiografija kree izmeu ta dva pola: istorije i legende. Ba ta promena kazuje vrlo mnogo o
vizantijskom poimanju istorije, upravo o onom shvatanju koje je uslovilo pojavu i ak neku vrstu
pobede vizantijske hronistike. Koliko god se "isti" istoriari trudili da u svojim istorijskim
delima prue samo istorijsku injenicu, to ni njima ne uspeva u potpunosti. Hronografija je ve
raena u biblijskim okvirima, tako rei sa biblijskom pretenzijom: u njoj je istorija i vidljivo
obeleena kao proces koji poinje stvaranjem sveta, dakle aktom bojim, i koji vodi ciljevima
identinim sa ciljem stvaranja uspostavi carstva bojeg.
Hagiografija je otila u tome do kraja. Od istorije je u njoj ostalo samo jezgro, izvesna
nesumnjiva faktografska podloga manje ili vie autentina u zavisnosti od toga o kome se pie,
ko pie i kada pie. Zapravo, nije to jedino to je u itiju ostalo od istorije, i svako itije je
pored sve svoje eventualne fantastike u drugom smislu istorijski autentino: ono je
svedoanstvo vremena i sredine, u objektivnom smislu; a u subjektivnom, u tome ta hoe da
prui pa i ta prua, ono je simbolino i alegorijsko ili ak sasvim neposredno saoptavanje neke
etike ideje. Tu, dakle, vizantijska istorijska knjievnost prelazi u teoloku, pretvara se u
teologiju, a u isto vreme dobija i obeleja nekih drugih knjievnih vrsta, pre svega pesnitva, i
pesnike drame posebno, a zatim retorike (elementi panegirika, pareneze i dr.).
Vizantijska hagiografija bi ivnula kad god je neko veliko zbivanje u crkvi aktualiziralo bilo
ispovedniku smelost muenika ili bizarnost pustinjakog podviga. U tim prilikama hagiografija
se uvek vraa na svoju polaznu taku, na temelj realnih istorijskih injenica, te i pored sve svoje
panegirinosti, sadri uvek ubedljivo jezgro istorijske istine. Hagiografska legenda nastaje tek
kada se itije odvoji od aktuelnog zbivanja, bilo isto to itije od svog arhetipa, ili itava jedna
grupa itija od dogaaja zbog kojih je nastala. S obzirom da se dogaaji vezuju za jednog
glavnog junaka, itija se esto nalaze na granici romanesknog. Najea scena u kojoj se
odigrava ivot sveca je pustinja, a glavni centri anra su Egipat, Palestina i Sirija, gde je
podvinitvo i najvie cvetalo; to su uopte centri teolokih zbivanja. Hagiografija opada
sredinom 7. veka, kao i vizantijska knjievnost u celini, a do obnove dolazi poetkom 9. veka.
Poezija
Ranije se smatralo da Vizantija nikada nije imala svoje pesnitvo, da je poetski duh stran
vizantijskom knjievnom stvaralatvu, da je sve to nam je od Vizantinaca ostalo na tom
podruju proza, ili u najboljem sluaju imitacija, i to uvek loa, velikih klasinih uzora helenske
poezije. Klasino obrazovane generacije istoriara knjievnosti, sve do kasnoga 19. veka, traile
su u pesnitvu srednjeg veka naroito u pesnitvu grkom prisustvo klasinih poetskih merila
i vrsta, pre svega stih organizovan u duhu kvantitativnog naela prema duini sloga. Takve
poezije Vizantija, zaista, skoro da nema, a ukoliko je i ima, onda je to uglavnom pokuaj da se
manje ili vie korektno podraava klasini uzor. Ali je zato Vizantija stvorila pesmu slobodnu od
kvantiteta klasine metrike, kretanu istim, izvornim ritmom jezika knjievnog ili narodnog,
poeziju crkvenu i religioznu, i pesmu pisanu jezikom demosa, u ono doba prezrenog ali jedino
sposobnog da preivi gorku sudbinu vizantijske kulture. U stvari, vizantijsko pesnitvo je veliko
po obimu i znaajno po vrednosti. Pogotovo od trenutka kada je u grkoj crkvenoj poeziji
otkrivena ritmika zakonitost himni i kanona, i kada je njenom religioznom pesnikom jeziku
priznata vrednost iskrenog i nadahnutog Umetnostumetnikog izraza, uvidelo se da je
vizantijskim pesnitvom poetika obogaena jednom novom kategorijom.
Osim toga, pesnitvo je u ovom sluaju najbolji put da se shvati sav kompleks knjievnog
stvaranja jednog drutva dalekog od nas ne samo vremenom nego i jednim ogromnim kulturno-
istorijskim hijatusom koji nas ini nesposobnim da u svome vremenu doivimo jedno
drugaije vreme, ne nae i ne naim shvatanjem sveta proeto. Pesnitvo je, pored istoriografije,
upravo ona vrsta knjievnog stvaralatva kroz koje se najbolje moe razumeti vizantijska kultura,
njen duh, pogled na svet, njene vrednosti, preokupacije. Tu e se videti da Vizantinac nije
hladan, dosadno uen, neinventivan, iako i to ume da bude. On jeste obuzet crkvom, ali on nije
samo teolog: njegova religioznost dostie i sublimne visine lirskog doivljaja u kome se
religiozno spaja s estetskim, Logos sa Lepotom. Vizantinac je i politiar, ali ne samo vatreni
navija dema nego i paljivi posmatra istorijskog zbivanja. On je u svemu pesnik vie no
pripoveda. I kada hoe da kae svoju re o ljudima s kojima ivi, rei e to kroz pesmu, pre
svega kroz epigram. Pesnike tvorevine pisane na narodnom, dimotikom jeziku, otkrie sveinu
narodnog duha kroz itavo doba Vizantije, sve izrazitije to se ono knjievno, i naroito ueno
stvaranje bude bliilo svome kraju.
Za razliku od crkvenog pesnitva, samostalnog u svome nastanku i razvitku, vizantijska profana
poezija naslanja se na antiku. Ona je zapravo profana po svojoj neliturgijskoj nemeni, s jedne
strane, i po antikoj formi, s druge, ali je ta poezija dobrim delom i dalje religiozna po svojoj
tematici ili bar po koloritu u koji je odevena. U stvari, i profana poezija Vizantije tek je svojim
manjim delom u pravom smislu rei profana. U posebnu grupu, u odnosu na crkveno ritmiko
pesnitvo, izdvaja ga nedvosmisleno nadovezivanje na antiku knjievnu tradiciju, pre svega u
formalnom smislu. Kvantitaivna metrika je polazni princip, mada ne sasvim dosledno sproveden
i naroito ne u svojim istim prvobitnim stopama. I profana poezija, zapravo, raskida svoje veze
sa metrikim normama antike. Ona je u Vizantiji razvila novu metriku formu, tzv. politiki stih.
Politiki stih je graen prema akcentu, i istovetni stihovi se ponavljaju jedan za drugim, za
razliku od ritmike pesme u kojoj se s periodom menja i stopa. Po reima Krumbachera, politiki
stih je najvanija koncesija koju vizantijska profana poezija ini duhu svoga vremena. Poreklo
politikog stiha nije sasvim razjanjeno. Miljenje da je taj stih nastao u 10. veku korigovano je
otkriem ovog stiha u poslovicama navedenim u delima 7. veka (Lestvici Jovana Lestvinika i
Lugu duhovnom Jovana Mosha). Mogue je da se u politikom stihu pevalo i pre 7. veka. Kao
to se nije moglo potpuno nadovezati na antiku u svojoj metrici, tako profano pesnitvo nije
moglo oiveti ni izvesne pesnike vrste koje su obeleavale antiku knjievnost. Ni epika, ni
drama, ak ni lirika klasinog perioda u Vizantiji nisu mogli da opstanu.
Epigram
Epigram je odgovarao ukusu Vizantinca zbog svoje ornamentalnog karaktera i mogunosti da se
kroz njega izrazi autorova intelektualna domiljatost. Taj knjievni oblik u potpunosti je
odgovarao minijaturi u umetnosti koja je doivela veliki procvat u Vizantiji. Epigram od autora
je nije zahtevao neku veliku imaginaciju, a glavna se tekoa sastojala u tehnici i postizanju
najbolje mogue pregnantnosti u izrazu. Meu vizantijskim epigramatiarima mogu se
razlikovati dve skupine: jedna klasicistiko-humanistika i druga hriansko-religijska.
Najznaajniji predstavnici prve grupe jesu Agatija (6. vek) i Hristifor iz Mitilene (11. vek), a
druge teoloki pisci Georgije Pisida (7. vek) i Teodor Studita (9. vek). Izmeu ove dve skupine,
kako hronoloki tako i po karakteru, stoji Jovan Geometar (10. vek).
Osnovne faze u razvoju vizantijskog epigrama mogu se videti na primeru Agatija, Teodora
Studite i Jovana Geometra. Agatija, koji je znaajan i kao istoriar, kao epigramatiar pokazuje
osobenosti knjievnog pravca koji je zapoeo polu-Vizantinac polu-Egipanin Nono (oko 400).
Pisao je afektivnim i pompeznim stilom u klasinim heksametarskim stihovima, ali ipak obiluje
brilijantim idejama i vet je u podraavanju antikih uzora, posebno u erotskim epigramima u
kojima nadilaze veinu epigramatiara carskoga perioda. Agatija je sastavio i jedan zbornik
epigrama, u koji je uvrstio i svoje epigrame ali i epigrame drugih autora, od kojih su neki kasnije
uli u Palatinsku antologiju, pa su nam tako i sauvani. Monah Teodor Studita u svakom
pogledu predstavlja suprotnost Agatiji: duboko poboan sa dobrom moi zapaanja prirode i
ivota, pun oseaja, topline i jednostavnosti izraza, slobodan od ropskog podraavanja antikih
pisaca, premda donekle pod Nonovim uticajem. Premda u epigramima obrauje najrazliitije
stvari i situacije, za istoriju civilizacije posebno su zanimljivi oni koji govore o ivotu i ljudima u
njegovom manastiru. Jovan Geometar kombinuje aspekte ova dva epigramatiara. Tokom svog
ivota on je vrio i sekularne i crkvene dunosti, a njegova poezija ima univerzalni karakter.
Premda duboko religiozne naravi, on ipak ceni velianstvenost antike kulture. Pored epigrama o
antikim pesnicima, filozofima, retorima i istoriarima, pisao je epigrame o crkvenim ocima,
pesnicima i svetiteljima. S knjievne take gledita epigrami na savremene i sekularne teme bolji
su mu od onih koji se bavi religioznim i antikim temama, a oni najbolji opisuju istorijske
dogaaje i situacije u kojima je sam uestvovao.
Panegirik
ak su i najbolji pisci sastavljali zvanine panegirike o carevima i njihovim dostignuima.
Tipine su za ovu vrstu knjievnosti komemorativna pesma Pavla Silencijarija o posveenju
crkve Svete Sofije i pesma Georgija Piside o prinevoj slavi. Na osnovu toga o karakteru ovih
pisaca ne treba donositi negativne zakljuke, jer su takve pohvale sastavljali ne samo dvorjani
kao Mihailo Psel i Manojlo Fil (13. vek), nego i takve nezavisne linosti kakvi su bili Evstatije i
Mihailo Honijat. Ta je pesnika vrsta postala tradicionalna, pa se prenela iz carskoga Rima u
Vizantiju kao deo antike retorike sa svom ekstravagancijom jedne dekadentne knjievnosti. To
je bila neka vrsta neophodnog ustupka despotizmu, koja nije vreala ukus vizantijske publike.
Satira
Pretea vizantijske satire bio je Lukijan, iji su proslavljeni Dijalozi mrtvih predstavljali uzor za
dva dela, od kojih satiru Timarion (12. vek) karakterie pomalo sirov humor, a satiru Mazarisov
put u Had (poetal 15. veka) britka satirinost. Obe satire opisuju put u podzemni svet i
razgovore sa mrtvim savremenicima; u Timarionu njihovi nedostaci kritikuju se sa dozom
dobronamernosti, dok se u Mazarisu, pod krinkom pokojnika, jednostavno stignatizuju jo ivi
ljudi i savremene prilike, posebno na vizantijskom dvoru. Timarion je vie knjievna satira, a
Mazaris politiki pamflet, s otrim linim napadima bez mnogo knjievne vrednosti, ali ipak
veoma zanimljiv za istoriju civilizacije. Timarion je pisan iskreno popularnim tonom, a Mazaris
jednostavno vulgarnim i sirovim. Po ugledu na ova dva dela u 16. veku sastavljene su dve
narodne satire koje takoe opisuju silazak u podzemni svet. Timarionu odgovara Apokopos, koja
predstavlja satiru mrtvih na raun ivih, sa dosta poetikih delova (npr. procesija pokojnik) i
odaje uticaj italijanske knjievnosti. Mazarisu pak odgovara satira Piccatores, podue metriko
delo, ali ne bas poetino.
Druga grupa satira ima oblik dijaloga izmeu ivotinja, koji se oigledno razvio iz popularne
hrianske knjige koja je poznata pod naslovom Physiologus. Te satire opisuju okupljanja
etvoronoaca, ptica i riba koje izgovaraju razne alopojke na raun klera, carske birokratije,
stranih naroda koji ive o carstvu itd.
Ovde pripadaju i parodije u obliku crkvenih pesama, u ijem je stvaranju uestvovao i sam kler,
npr. episkop Nikita iz Sere (11. vek). Jedan primer ovakve "bogohulne" knjievnosti, premda on
nije sasvim razumljiv, jeste Ismevanje jednog bezbradog oveka u obliku opscene liturgije (14.
vek).
Prosjaka pesma
Najudniji profani pesnik Vizantije iveo je u 12. veku, za vreme careva Aleksija I, Jovana II i
Manojla I Komnina u Carigradu: to je Teodor Prodrom, uveni "prosjak" vizantijske poezije,
nazvan Ptohoprodrom (= siroti Prodrom), pesnik dvora i ulice, raskoi i krajnje bede, sluga
aristokratije i veni pripadnik demosa. Prodrom je bio neobino plodan i raznovrstan pisac.
Njegova prozna dela znaajnija su i srenija od poetskih sastava, ali je ovih poslednjih mnogo.
Pesme su mu kratke ili veoma opsene. Najopseniji mu je roman u stihovima Rodanta i
Dosiklej, u devet knjiga sa ukupno 4616 jampskih stihova, iji uzor treba traiti u Heliodorovim
Etiopikama. Drugo vanije delo je Rat make i mia, dramska parodija u 384 stiha, inspirisana
takoe antikom. Zanimljivu alegoriju razvija Prodrom u Prognanom prijateljstvu (jamb), a
alegoriju daje i u pesmi O slici ivota, kao i u Stihovima o dvanaest meseci. Kao pesnik satira
dao je dva dela: Satiru protiv pohotljivog starca i Satiru protiv jednog bradatog starca, obe sa po
102 jampsha stiha. Najvei mu je broj prigodnih pesama, posveenih linostima dvora, u kojima
se prikazuje kao prosjaki pesnik koji bogoradi i zahvaljuje do iznemoglosti. Tih nekoliko
prosjakih pesama ispevanih dimotikom svee su i trajne poput pesama starofrancuskog pesnika
Rutebeufa (umro 1280), i svojim setnim humorom na raun materijalne besplodnosti naunih
studija sposobne su da i u nae vreme izazivaju ive asocijacije.
Za razliku od Teodora Prodroma, drugi tipino dvorski pesnik, ugledni diplomata Manojlo Fil
(oko 1275oko 1345) bavio se iskljuivo poezijom. Pisao je pesme o prirodoslovnim
predmetima (npr. o osobinama ivotinja, biljaka i dr.), dijaloke komade, epigrame o crkvenim
svetkovinama, opise umetnikih dela (ekfraze) i epigramske prigodne pesme. Mnogi od njegovih
epigrama su zahtevi za pomo u namirnicama, naroito u divljai, a upueni su istaknutim
linostima, pa se po tome pribliavaju Prodromovoj "prosjakoj pesmi".
Crkvena poezija
Ne raunajui narodno pesnitvo, crkvena poezija je, po reima Krumbachera, jedina pesnika
novotvorevina poznogrko-vizantijskog doba, upravo ona grupa vizantijskih pesama koja ima
vlastiti razvitak, koja se kao uzajamno povezana celina organski, po svojim unutranjim
zakonima razvija, cveta i opada. Tu vizantijska knjievnost dostie potpuno originalni domet, i
stvara neto to nema korena u antici i ne predstavlja podraavanje starih obrazaca. Istina, poeci
crkvene poezije, "doba pripreme", nastaju prema ovim obrascima, kako u pogledu jezika i izraza
tako i u metrikom smislu: u himni Klimenta Aleksandrijskog (150215) dolazi do izraaja
klasini anapest, u Metodijevom (umro 311) Simposionu horska odnosno dramska kompozicija
pesme i jampska stopa, mada s mnogo odstupanja. Meutim, to su jo helenistiki uticaji, i ove
pesme nikada nisu bile u iroj crkvenoj, liturgijskoj upotrebi. Nije se mogao odrati ni antiki
manir Grigorija iz Nazijanza (338390), koji se obilno i ne bez uspeha slui heksametrom,
trohejem i jambom. Nemaju sledbenika ni Apolinarije Mlai (umro 390) i Sinesije Kirenski
(umro oko 413), a ni Nono (poetak 5. veka), koji metriki parafrazira Evanelje po Jovanu
poto je ve pre toga napisao svoj Spev o Dionisu.
Premda e se antike forme pokatkad sresti i kasnije, kod jednog Jovana Damaskina, Ignjatija
akona, Lava Mudrog, Prodroma, Manojla Fila i drugih, crkveno pesnitvo ipak nije moglo biti
izgraeno na antikim formalnim osnovama. Izgleda da uzrok toj pojavi treba traiti u novini
religiozne invencije i starojevrejskim odnosno ranohrianskim uticajima (Psalmi) te u potrebi za
novim, kvalitativno drugaijim izrazom, a nikako u zaboravljanju pesnike vetine nasleene iz
antikog doba. Vizantijska crkva nije mogla pevati skandirajui kratke i duge slogove, jer joj to
nije doputala ni nova melodija grkog jezika, zasnovana na novim glasovnim vrednostima
diftonga i vremenskom izjednaavanju kratkih i dugih vokala i slogova podvrgnutih zakonu
naglaska a ne trajanja, ali ni tip religioznog nadahnua vizantijskog oveka emotivni,
pektoralni vie no intelektualni. Pravo vizantijsko crkveno pesnitvo jeste pesnitvo ritma, gde se
kao glavni princip uzima broj slogova i akcenat: slogovi se broje bez obzira na kratkou i duinu,
hijat se zanemaruje, kao i elizija, a razlika izmeu akuta i cirkumfleksa ostaje neprimeena. To
su sve upravo razlozi zbog kojih je vizantijskoj crkvenoj pesmi vrlo dugo osporavana njena
poetska sutina, i to se sve do nedavno smatralo da je forma grkih crkvenih pesama u stvari
proza. Tome je moda doprineo i estetiki stav samih Vizantinaca, koji su crkvene himne,
nasuprot klasicistikoj metrici, drali za prozu. Ali upravo oni su otkrivali da se te himne sastoje
iz odreenog broja slogova, akcenta i rime te da se od obine proze potpuno razlikuju.
Krumbacher primeuje: "Da su svoje himne Vizantinci smatrali za prozu u obinom smislu rei,
ne bi njihove autore nazivali melodima, pevaima, pesnicima". Upravo je ve za Vizantince
pojava ritmike pesme bila nova pojava, koju ni sami nisu mogli objasniti u skladu sa do tada, i
tada jo uvek vaeim poetskim normama.
U formalnom pogledu, u ritmikoj crkvenoj poeziji istiu se dva vida kao glavna: to su himna i
kanon. Himne (naziv je novijeg datuma, dok se u vizantijskoj poetici upotrebljava naziv kondak)
jesu pesme sastavljene od veeg broja strofa (20 i vie) iste konstrukcije, sa refrenom i jednim
optim uvodom; strofe se zovu "tropari". Kanoni su pesme sloenije nego himne, jer se sastoje
od osam ili devet "oda", a svaka oda od vie strofa (tropara); tema svake ode sadrana je u prvoj
strofi, koja se zove irmos i predstavlja obrazac za pravljenje pesama tematski uzet iz tzv. devet
"biblijskih" pesama, koje su se pevale jo od najranijih vremena hrianstva; svaki tropar u odi
mora odgovarati po broju slogova i akcentu shemi irmosa. Naroito u kanonima primenjen je tzv.
akrostih (prvi jo kod Metodija, zatim kod Grigorija iz Nazijanza i u Akatistu, ali najvie tek u
kanonima), koji je orijentalnog i antikog porekla. Antikog je porekla i rima, koja je uglavnom
retorska figura i ne odgovara u svemu rimi moderne poetike, a primenjena je esto u himnama.
Roman
Glavni lanak: Vizantijski roman
Vizantijski roman predstavlja neku vrstu nastavka antike epike u okviru umetnike knjievnosti
Vizantije, ali je to i najmanje uspeli nastavak helenistikog epskog stvaralatva. Neuspeh
vizantijskog romana objanjava se njegovom nestvarnou: on je dalek od ivota i izvetaen.
Uostalom, sve do pojave nekoliko znaajnijih romanopisaca u doba humanistike renesanse
Komnina (Teodor Prodrom, Konstantin Manasa, Nikita Evgenijan i Evstatije Makrembolit) ne
pie se na ovom polju nita ve se pripisuju i itaju uglavnom romani helenistikog razdoblja.
Teoloka knjievnost


Vizantijsko Evanelje iz 13. veka, gde se vidi tendencija da se slonovaa koristi kao umetniko
izraajno sredstvo
Crkveno pesnitvo i religiozna dela profane poezije imali su u Vizantiji kao svoj prozni pandan
veliku biblioteku teoloke knjievnosti sa vrlo raznovrsnom tematikom. Teologija je moda
osnovno obeleje vizantijskog knjievnog stvaranja uopte. Jedva da u Vizantiji ima knjievnog
dela koje ne bi stajalo u izvesnom, bliem ili daljem odnosu prema teologiji, kome teologija ne bi
davala bar jedan kolorit umovanja o "nebeskim stvarima", kome teoloka knjiga ne bi prethodila
kao udbenik ili uzor. Vizantijsku drutvenu svest formiralo je hrianstvo, i to onako kako je
postavljeno i razraeno u toku prvih dogmatskih polemika i borbe za ortodoksiju, u epohi
vaseljenskih sabora. Odluujuu ulogu, zapravo, igrala je literatura nastala u 4. veku, koji se
naziva zlatnim vekom patristike. Teoloka knjievnost je tada u punom smislu rei knjievnost
crkvenih otaca, patristika knjievnost. Njene osnovne teme bile su odreene potrebom da se
ortodoksija izrazi i odbrani nasuprot snanim uticajima ostataka helenistike gnosticizma
(Origen, Kliment Aleksandrijski) i novih, heterodoksnih sistema arijanstva, poluarijanstva,
makedonijanstva, evnomijanstva i drugih (Atanasije, Vasilije Veliki, Grigorije iz Nise, Grigorije
iz Nazijanza, Jovan Hrizostom). Tek poto je u delima ovih otaca i odlukama prvih vaseljenskih
sabora postavljen temelj ortodoksije, mogla se razviti vizantijska teologija u pravom smislu rei,
teoloko-nauna, s jedne strane (Kiril Aleksandrijski, Teodorit Kirski, Leontije Vizantijski,
Maksim Ispovednik, Jovan Damaskin, Grigorije Palama i dr.), i teoloko-mistina, s druge strane
(Evagrije, Pseudo-Makarije, Pseudo-Dionisije Areopagit, Jovan Lestvinik, Simeon Novi Teolog
i veliki broj isihastikih pisaca).
U nastanku i daljem razvoju vizantijske teoloke knjievnosti glavnu su ulogu odigrala dva
centra, aleksandrijski i antiohijski. Kroz koncepcije i dejstvo ove dve "kole", kako se ti centri
obino nazivaju, unete su u vizantijsku teologiju helenistike ideje (Aleksandrija) i izvesne
orijentalne tradicije (Antiohija). itava doktrina vizantijskog pravoslavlja, potom, predstavljae
rezultantu ovih uticaja, i tek e kod pojedinih pisaca izbiti preovladati jedan ili drugi momenat.
Osnovni ton je, ipak, dat u aleksandrijskoj teologiji s kraja 2. i iz prve polovine 3. veka. Kliment
Aleksandrijski i naroito Origen, veliki uitelji aleksandrijske kole, odredili su zapravo tip
vizantijske teologije kao nauno sistematizovane razrade otkrovenja. Naunost je ovde,
razumljivo, sasvim uslovnog karaktera, ne u dananjem smislu rei, ali je bitno obeleje njihovog
rada jedna racionalna tenja da se otkrovenje kao iracionalni put saznavanja, kao dato, a ne
osvojeno saznanje uklopi u sistem filozofskog znanja, da se donekle racionalizuje, da se
formalno opravda i potvrdi. za razliku od gnostike teologije, koja je u stvaranju svojih sistema
veoma slobodna i preputena linim inspiracijama, aleksandrijska teologija otkrovenja tei da
ostane u strogim okvirima date istine i zato filozofija postaje vie njen izraz i renik nego njena
sutina; ukoliko koncesije racionalnoj misli nisu samo terminoloke prirode, onda one dovode do
izvesne idejne zabune i otvaraju mogunost za nove sporove i nove heterodoksije. Potpuno
ortodoksna teologija dobie svog velikana u linosti Atanasija, arhiepiskopa aleksandrijskog
(296373).
Grupa tzv. velikih Kapadokijaca, Vasilije Veliki, Grigorije iz Nazijanza i Grigorije iz Nise, jo je
blia vizantijskoj teologiji u uem smislu i vie utie na njeno oblikovanje nego delo Atanasija
Aleksandrijskog. Oni nastavljaju da piu u duhu osnovnih koncepcija Atanasijeve
neoaleksandrijske kole, ali su u razvijanju ortodoksnog uenja, podstaknuti i novim jeresima
(makedonijanstvo, evnomijanstvo, apolinarijanstvo), ispoljili i neke crte kojih nema u
Atanasijevom delu. Tu sada dolazi do veeg prodiranja klasine filozofske metodologije u
teoloko rasuivanje, i bez obzira na biblijsku argumentaciju kao osnovnu, dijalektiki pristup
teolokim pitanjima osvaja svoje mesto. U knjievnoistorijskom pogledu znaajno je to su i
Vasilije i Grigorije iz Nazijanza uenici Akademije, a i Grigorije iz Nise, mada samouk, ima
ogromno klasino obrazovanje i misli na neoplatonski nain.
Predstavnik antiohijske struje u ranovizantijskoj teologiji jeste Jovan Zlatousti (354407),
antiohijski akon i prezviter, i arhiepiskop carigradski. Antiohijska kola je trezvenija i humanija
od aleksandrijske; manje mistina, manje zapletena u alegorijske interpretacije otkrovenja, ona je
razvila vei smisao za istorijski, humani pristup religiji otkrovenja, neposrednija je i toplija u
svom izrazu. Sasvim je drugaija vizantijska mistika teologija, na ijem se poetku nalaze dela
"otaca pustinje" 4. i 5. veka, vezana za apoftegmatsku literaturu Egipta, Palestine i Sirije (Izreke
otaca) i praksu velikih zaetnika monakog ivota. Evagrije Pontijski (4. vek) jeste znamenit
vizantijski intelektualac koji je napustio svetsku karijeru i povukao se ak u egipatsku pustinju da
ivi kao anahoret. Tamo pokuava da inregrira egipatsku podviniku praktiku, naroito molitvu,
u jednom metafizikom i antropolokom sistemu inspirisanom neoplatonizmom, u duhu
aleksandrijske tradicije. Plod ovog pokuaja je Evagrijeva koncepcija "iste molitve" (u delu
Duhovne glave), kojom se postie bogosaznanje, u procesu dezinkarnizacije uma. Zbog anateme
koja je bila baena na njega sauvano je malo od njegovog dela na grkom jeziku, a vie u
sirijskom i jermenskom prevodu. Spritualistikoj doktrini Evagrija suprotstavljena je koncepcija
Homilija, pripisivanih Evagrijevom ueniku Makariju Egipatskom (umro oko 400), ali nastalih
svakako tek u 5. veku.
U kasnijem periodu okosnicu vizantijskog knjievnog stvaranja na polju teologije ine krupni
dogmatski problemi to su ih postavljale jeresi 59. veka kao i kompleks "latinskog spora",
ukljuujui i isihastiki spor, 914. veka. Krupna figura nestorijanskog i monofizitskog spora bio
je arhiepiskop Kiril Aleksandrijski (umro 444), u prvom kao neposredni uesnik, u drugom kao
pisac koji je iza sebe ostavio delo otvoreno za mnoga dvosmislena i oprena tumaenja. Kirilov
prvi neprijatelj, episkop kirski Teodorit (oko 392457), iako sirijski Grk, nije se odlikovao
mnogo inventivnijom knjievnom prirodom, mada je dosta pisao. On je veliki samo kao egzeget
(nazivaju ga "knezom egzegeze") i kao istoriar (Crkvena istorija, Istorija monatva, Kratka
istorija jeresi). Leontije Vizantijski (roen krajem 5. veka u Carigradu i monah Nove Lavre u
Palestini), jedan od najvatrenijih difizita, nastavlja polemiku protiv monofizitizma briljantnom
dijalektikom. Sa relativnom sigurnou moe se utvrditi njegovo autorstvo za dela Tri knjige
protiv Nestorijanaca i Evtihijevaca, Epilipsis ili Protiv monofizita i 30 glava Protiv Sevira
Antiohijskog. Znaajan je po tome to je u hristologiju uveo aristotelovske i platonovske
pojmove da bi tako posredovao izmeu dogme utvrene na Halkedonskom saboru i shvatanja o
Hristu koje je bilo uvreeno u narodu. U toku 6. veka pie veliki broj pisaca u duhu halkedonske
doktrine (neohalkidonci): Nefalije, Maksencije, Jovan Skitopoljski, ak i sam car Justinijan I,
Leontije Jerusalimski i Anastasije I Antiohijski.
Iz 5. ili najkasnije 6. veka potie Areopagitika, veliki i uticajni spomenik vizantijske mistike,
sauvan pod imenom Dionisija Areopagita. Poreklo ovog zbornika nije razjanjeno, ali je
nesumnjivo da se ve i u jeziku osea ig neoplatonizma. Iza terminologije helenskih misterija
krije se ipak hriansko mistiko iskustvo. Areopagitika je glavni izvor neoplatonizma u
srednjem veku, ali i jedan od glavnih izvora i teorijskih osnova vizantijske mistike, kao,
uostalom, i zapadne mistike jednoga Jovana Skota Eriugene (9. vek).
U sledeem periodu, sa nastankom monoenergetskog i monotelitskog spora, istiu se veliki
polemiari Sofronije Jerusalimski i Maksim Ispovednik. Sofronije, jerusalimski patrijarh (na
katedri 634638) bio je jedan od prvih protivnika monoenergetizma, ije je uenje pokuao da
pobije u jednom izgubljenom patristikom florilegiju. Pisao je u oblasti dogmatike, hagiografije
(posle Moshove smrti dovrio je itije Jovana Milostivog), kao i izvestan broj homilija, a poznat
je i kao dobar crkveni pesnik. Najznaajniji teoloki pisac ovog vremena je, meutim, Maksim
Ispovednik (580662), koga naroito karakterie mistiko-asketska orijentacija, koja proima
itavo njegovo delo i koja se konano izrazila u Centurijama (Ekatontadama), zbirci duhovnih
sentenci u 100 paragrafa; tu se njegova teologija pokazuje kao prava "teologija srca" i tu se
teoloka nauka povlai pred nastupom mistikog bogosaznanja. Pored Centurija, naroito je
znaajno delo Mistagogija, u kome se daje simbolino objanjenje liturgije.
Epoha ikonoklazma (89. vek) izazvala je pojavu izvesnog broja velikih teolokih pisaca.
Najvei je nesumnjivo Jovan Damaskin (oko 675753), ije je najznaajnije delo Izvor saznanja,
gde je data najpotpunija ortodoksna dogmatika patristikog doba. U 9. veku, glavni je
predstavnik ikonofilske knjievnosti Teodor Studita (759826), iji su najvei knjievni doprinos
asketska i monaka dela, u kojima razrauje kinovitski ideal Vasilija iz Cezareje.
Najvee delo vizantijske mistike jeste Duhovna lestvica sinajskog igumana Jovana Lestvinika
(umro posle 649), koja je smatrana remek-delom istonog asketizma. Naslov aludira na nebeske
lestvice koje je u snu video Jakov. ak i sama kompozicija od 30 glava ini aluziju na 30 godina
od sveta skrivenog ivota Isusa Hrista. Pismo pastiru, koje je ranije smatrano posebnom
raspravom, zapravo je predstavljalo sastavni deo spisa, njegov zavrni deo. Lestvica je
sastavljena od trideset pouka ili "stupnjeva", od kojih svaka pouka razmatra po pravilu jednu
temu iz duhovnog ivota, bilo da se radi o vrlini ili poroku ("strasti"). Osnovna je ideja u
metodikom i postepenom duhovnom uspinjanju prema samom boanstvu, kako bi se kroz
sintezu vrlina razbio lanac strasti i postiglo sjedinjenje sa bogom.
Od mnogobrojnih teolokih pisaca koji su iveli i pisali posle pobede ortodoksije u 9. veku,
najznaajniji je carigradski patrijarh Fotije (820886), iji je znaaj naroito veliki u oblasti
biblijskih studija (Katene), gde se po metodu nauno-kritikog tumaenja Biblije pribliava
principima moderne egzegeze. Glavno njegovo polemiko delo je Mistagogija, upereno protiv
Latina. Jednako je vaan i Simeon Novi Teolog (oko 9491022), koji predstavlja najviu taku
postpatristike vizantijske mistike. Od njegovih su dela najznaajniji himnini sastavi, kao i tzv.
Praktine i teoloke glave, komponovane je u vidu "centurija", tj. nizova od po stotinu
aforizama. uvena mu je i Poslanica o ispovedanju, dugo pripisivana Jovanu Damaskinu, koja
predstavlja jedno od najvanijih svedoanstava o duhovnim koncepcijama vizantijskog
monatva.
Sledei vekovi daju teolokoj knjievnosti niz polemiara, komentatora, kompilatora,
pragmatinih teologa. Evtimije Zigaben (12. vek) znaajan je jedino kao autor Panoplije (Pune
dogmatske bojne opreme), polemikog zbornika kome je cilj bio da opovrgne sve jeresi, naroito
one koje su se u to doba bujno irile (npr. pavlikijani i bogumili), te naela antike filozofije,
koja su poela oivljavati. Od poznovizantijskih mistika znaajan je uenik Simeona Novog
Teologa Nikita Stitat (umro posle 1054), koji je poznat po svome itiju Simeona Novog Teologa,
kao i polemici protiv Latina, ali jo vie po odlino napisanim Centurijama, koje nastavljaju sa
tradicijom sinajske kole i njegovog neposrednog uitelja, ali kojima ipak nedostaje Simeonova
poetinost.
Teoloka knjievnost dostii e ponovo nekadanje vrhunce tek sa isihastikim sporom u 14.
veku, sa delom Grigorija Palame, arhiepiskopa solunskog (12961359), koji u svojim teolokim
spisima daje naunu sintezu i dogmatsko obrazoloenje isihastike prakse, koja za sobom ima
vievekovnu istoriju, zainjui se u askezi egipatskih pustinjaka, a naroito u praksi i knjievnim
delima tzv. "sinajske kole".
Svedoci poslednjeg pada i konane propasti Carigrada vrsto su ve koraknuli na prag nove
istorije grkoga naroda. A duhovno je taj razvoj bitno usmerio Genadije Sholarije (oko 1405
posle 1472), pisac, uitelj i jedan od prvaka protulatinske stranke, kojega je Mehmed II Osvaja
uinio carigradskim patrijarhom i poglavarom svih pravoslavnih hriana u svojoj dravi. Za
sobom je ostavio izuzetno bogato literarno delo, koje ga pokazuje kao dobrog poznavaoca dela
crkvenih otaca ali i zapadnoevropske sholastike. Sauvano je mnogo govora i rasprava u prilog
uniji, a jo vie protiv nje, protiv Varlaamovih pristalica i sl. Uz ova dela nalaze se i manja
egzegetska i asketska dela, homilije, komentari Aristotelove Fizike i Logike, te pisma i rasprave
protiv humanizma Plitonovog, ije je delo O zakonima svuda traio i spaljivao.
Klasicistika knjievnost
Vizantijska uena proza, raznovrsna i heterogena po svome sastavu, ali neujednaena po
kvalitetu, nije nikada mogla da dostigne visinu pesnitva ak ni onoga profanog, teoloke
knjievnosti ili istorije. Filozofija je zanemarena zahvaljujui tome to je teologija apsorbovala
svu filozofsku misao Vizantinaca. Zato e se razviti retorika, sofistika i epistolografija, a itav
niz pisaca proslavie se kao pravi polihistori i enciklopedisti, bez kojih bi moda i sama antika
ostala zaboravljena, daleko od nas, i koji su uinili mnogo za raanje i pobedu evropskog
humanizma. Na polju retorike Vizantija ne daje nita novo, mada se moe pohvaliti velikom
plodnou. Sistem retorike koji su jo u rimsko doba fiksirali ho Hermogen i Aftonije nikada
potom nije prevazien, i najvei uspeh vizantijske retorike bie jedino u tome da bar ponekad
dostigne antike retorske normative, da odrava klasini nivo. Retorika je negavana uglavnom
zahvaljujui crkvenom govornitvu i didaktinom tonu vizantijske uenosti uopte.
Epistologragija je bila njen sastavni deo, i raznovrsni epistolari, zbirke pisama, bili su izvanredno
rasprostranjeni pa su ak i nadiveli Vizantijsko carstvo, jer nastaju i krue ak i u prvom stoleu
turskog ropstva. Najvee uspehe i u jednoj i u drugoj grani retorskog knjievnog stvaranja
dostie niz ranovizantijskih retora, neposrednih uenika helenistikih kola.
Zanimanje za antikvarska istraivanja probudio se u Vizantiji ranije nego na zapadu, ali prvo kod
laikih teologa, a ne kod laika. Iz tih su razloga antikvarska istraivanja uvek imala odreeni
sholastiki prizvuk; vizantijski humanistiki duh s jednakim se arom bavio i antikom i srednjim
vekom. Posebno zanimanje za starogrku knjievnost, usmereno prvenstveno na prikupljanje i
klasifikovanje rukopisa, prvo je oivelo u Carigradu krajem 9. veka. U 12. veku poinje period
originalnih dela koja podraavaju antike modele, oivljavanje aleksandrijskog eseja i retorike
knjievnosti, gde prilian broj pisaca pokazuje izuzetnu originalnost. Sasvim izolovan izmeu
ova dva perioda stoji univerzalni genij Mihaila Psela (11. vek). Dok je humanizam 9. i 10. veka
zadrao odreeni teoloki kolorit i neprijateljski stav prema Zapadnoj Evropi, period od 12. do
14. veka dao je nekoliko pisaca koji su nastojali da napuste ortodoksni klasicizam kako bi
dostigli istinski humanizam i postali pretee italijanske renesanse.


Strana iz modernog izdanja obimne vizantijske enciklopedije nazvane Suida (11. vek
Novi klasicistiki duh prvo je doao do izraaja u jednoj koli klasinih studija koja je 863.
godine osnovana u Carigradu. Otprilike u isto vreme svestrano obrazovani Fotije (820-897),
carigradski patrijarh i veliki dravnik, s velikim je entuzijazmom poeo sakupljati zaboravljene
rukopise, oivljavao zaboravljena antika dela i ponovo otkrivao izgubljena dela. On je panju
usmerio pre svega na prozna dela, to odslikava njegov pragmatizam. Fotije je napisao kratke
komentare o svim delima koje je otkrio, ukljuivi ponegde i kratke izvode iz tih dela, te ih izdao
u delu pod naslovom Biblioteka: premda suvoparno i shematsko, to delo ostaje najvredniji
knjievni zbornik iz srednjeg veka, jer sadri pouzdane saetke mnogih antikih dela koja su
nam danas izgubljena, zajedno s dobrim karakterizacijama i analizama kao to su one koje se
odnose na dela Lukijana i Heliodora. Ovakva enciklopedijska delatnost jo je snanije
nastavljena u 10. veku, a vrhunac dostie u sistematskom prikupljanju materijala koje se dovodi
u vezu s carem Konstantinom Porfirogenitom. Ueni su ljudi stvarali i velike kompilacije,
rasporeene prema tematici, na osnovu starijih izvora. Meu njima je jedna enciklopedija
politikih studija, sauvana fragmentarno, koja sadri odlomke iz antikog, aleksandtijskog i
rimsko-vizantijskog perioda. Ove kompilacije, zajedno sa zbirkom antikih epigrama poznatom
kao Palatinska antologija i sa naunim renikom poznatim kao Suida ine 10. vek
enciklopedijskim dobom.
U 11. veku deluje najvei enciklopedista u vizantijskoj knjievnosti, Mihailo Psel. Stojei na
razmeu srednjega veka i modernog doba, on je bio pravnik i svestrano obrazovan ovek
otvorenog uma. Za razliku od Fotija, koji se vie zanimao za pojedine filozofske stavove, Psel ne
potecnjuje stare filozofe, pa i sam pokazuje odreeni filozofski temperant. Psel je bio prvi u
Vizantiji koji je Platonovu filozofiju proglasio superiornijom u odnosu na Aristotelovu te prvi
koji je filozofiju pouavao kao kolski predmet. Meutim, predmda nadilazi Fotija i po intelektu
i po razumu, njemu ipak nedostaje dostojanstvo jednog naunika i vrstina karaktera, pa je
njegov ivot i knjievnu delatnost karakterisala nemirna genijalnost. Prvo je bio advokat, a zatim
profesor; zatim monah, a onda dvorjanin; svoju je karijeru zavrio na mestu efa carske
administracije. Jednako nestalan i viestran bio je i u svojoj knjievnoj delatnosti; elegantni
platonski stil njegovih pisama i govora stoji sasvim u skladu s uglaenom prirodom jednog
dvorjanina. Njegova obimna korespondencija prua ogroman materijal koji ilustruje karakter
njegove linosti i njegove knjievnosti. Oplemenjujui uticaj atikih uzora na koje se ugledao
vidljiv je u njegovim govorima, posebno nadgrobnim; govor odran povodom smrti njegove
majke odie dubokom oseajnou. Psel je imao vie poetskoga duha nego Fotije, kako se vidi iz
nekoliko njegovih pesama, premda one vie duguju satirikim iskricama duha nego dubokoj
poetskoj proivljenosti oseanja. Iako Psel pokazuje vie vetine nego kreativnosti, njegova su
dela blistala u jednom dobu koje je, to se tie estetike kulture, bilo posebno nazadno.
Intelektualna kultura velikih polihistora, kako crkvenih tako i svetovnih, tokom kasnijih vekova
bila bi nezamisliva bez Pselovog trijumfa nad vizantijskim sholasticizmom.
Mada meu njegovim nastavljaima, kao to su Nikifor Vlemida i Hirtaken, ima karaktera koji
su jednako korumpirani kao Pselov, ipak veinu odlikuje ispravnost njihovih namera, iskrenost
oseanja i iroka kultura. Meu ovim velikim intelektima i jakim linostima posebno se izdvaja u
12. veku nekoliko teologa, na primer Evstatije Solunski, Mihailo Italik i Mihailo Honijat; u 13. i
14. veku nekoliko sekularnih polihistora kao to su Maksim Planud, Teodor Metohit i, pre svih,
Nikifor Grigora.
O tri pomenuta teologa najbolje se moe suditi na osnovu njihovih pisama i kraih eseja.
Evstatije se ini najvanijim od njih, jer je napisao uene komentare na Homera i Pindara, kao i
vlastita originalna dela koja odiu jasnoom, hrabrou i kontroverznou. U jednom delu napada
korupciju i intelektualnu stagnaciju monakog ivota svoga doba; u drugom polemikom spisu
kritikuje hipokriziju i ispraznost svoga vremena; u treem pak napada uobraenost i arogantnost
vizantijskog svetenstva.
Retor Mihailo Italik, kasnije episkop, napada ono to smatra glavnom slabou vizantijske
knjievnosti spoljanju imitaciju. Tu je kritiku izneo nakon to je od jednog patrijarha primio
spis koji je zapravo predstavljao samo nasuminu zbirku fragmenata iz drugih pisaca,
sastavljenih tako loe da su se odmah mogla prepoznati originalna dela iz kojih su uzeti.
Evstatijev uenik i prijatelj, Mihailo Honijat (1213. vek), bio je atinski arhiepiskop i brat
istoriara Nikite Honijata. Njegov inauguralni govor, koji je odrao na Akropolju, pokazuje i
njegovo duboko klasino obrazovanje i visoki entuzijazam, uprkos materijalne i duhovne
dekadencije tadanje Atine. Ove jadne prilike podstakle su ga da sastavi jednu elegiju, poznatu i
zato to je jedinstvena, o propadanju Atine, neku vrstu poetskog i antikvarskog epitafa paloj
velilini. Gregorovius je njegov inauguralni govor uporedio s govorom koji je Gregorije Veliki
odrao Rimljana, a ovaj s lamentom biskupa Hidelberta iz Toursa povodom pustoenja Rima od
strane Normana 1106. godine. Njegovi nadgrobni govori povodom Evstatijeve smrti (1195) i
smrti njegovog brata Nikite, premda reitiji i vie retorski, i dalje odaju autorovu plemenistost
duha i duboku iskrenost oseaja. Mihailo je, kao i njegov brata, ostao fanatiki protvnik Latina.
Ovi su ga prognali na ostrvo Keos, odakle je prijateljima slao mnoga pisma koja ilustruju njegov
karakter.
Teodor Metohit i Maksim Planud bili su ve univerzalni uenjaci (polihistori) doba Paleologa.
Metohit svoj klasicistiki humanizam iskazuje upotrebom heksametara, a Planud poznavanjem
latinskog jezika i heksametar i latinski jezik bili su inae nepoznati u srednjovekovnoj
Vizantiji, te je njihovo poznavanje jasno ukazivalo na jedno mnogo ire poznavanje antikoga
sveta. Obojica pokazuju talenat za poeziju, i to posebno za opisivanje prirode. Metohit je
sastavljao poetska razmiljanja o lepoti mora, dok je Planud napisao jednu dugaku poetsku idilu
knjievni oblik koji Vitzantinci nisu negovali. Dok je Metohit bio mislilac i pesnik, Planud je
uglavnom bio imitator i kompilator. Metohitov je um bio vie spekulativan, kako pokazuje
njegova zbirka filozofskih i istorijskih ekscerpata, dok je Planudov bio vie razumski, kako
pokazuje njegovo zanimanje za matematiku. Filozofske studije do tada su ve toliko napredovale
da je Metohit mogao otvoreno napasti Aristotela. On se iskrenije bavi politikim pitanjima, kako
se vidi iz njegovog poreenja demokratije, aristokratije i monarhije. Premda je njegovo polje
interesovanja bilo iroko, Metohit se u potpunosti oslanja na grku kulturu i tradiciju, dok je s
druge strane Planud veoma mnogo doprineo irenju intelektualnog horizonta na istoku svojim
prevodima sa Katona, Cicerona, Cezara, Ovidija i Boetija.
Ova naklonost ka zapadu jo je vidljivija kod Nikifora Grigore, velikog Metohitovog uenika.
Njegov predlog reforme kalendara uvrtava ga meu najnaprednije intelektualce toga doba u
Evropi. Njegov metod izlaganja prati Platonov, koga je podraavao i u crkveno-politikim
raspravama, npr. u dijalogu Florencije ili O mudrosti. Ovi rasprave sa Varlaamom bavile su se
pitanjem crkvene unije, u kome je Grigora zastupao unijatsku stranu. Time je na sebe navukao
ogoreno neprijateljstvo, te je tako izgubio mogunost da ivi od profesorskog poziva. Najvie se
zanimao za prirodne nauke, pa je ve i time na sebe navukao mrnju ortodoksnijih Vizantinaca.
Premda su vizantijski esejisti i enciklopedisti u potpunosti stajali pod uticajem antike retorike,
oni su ipak u tradicionalnoj formi izlagali svoje vlastite ideje i znanja, pa su time u tu formu
udahnuli i jedan novi duh.
Knjievnost na narodnom jeziku
ivi, govorni, narodni grki jezik, tzv. dimotika, kroz svu istoriju Vizantije uglavnom
nipodatavan kao jezik prostog demosa, prodro je u knjievnost uglavnom poev od 11. veka, ali
potpunu pobedu nikada nije izvojevao. To ne znai da nije osvojio znatan prostor u
srednjovekovnoj vizantijskoj knjievnosti. Obim pesnikih tvorevina pisan "vulgarnogrkim"
jezikom prilino je veliki, a poetske vrste zastupljene u njima ne manje raznolike. Na tome
jeziku nikle su mnoge poune i prigodne pesme, ljubavne pesme, legendarne i istorijske pesme
na novoj etnikoj i nacionalnoj podlozi, romantine pesme sa antikom tematikom, iste takve
pesme sa srednjovekovnom, delom ak i zapadnoevropskom tematikom, najzad uveni,
simbolino-alegorijski ivotinjski ep. Sve ove pesme predstavljaju, kao i crkveno ritmiko
pesnitvo, novu, specifino vizantijsko-grku tvorevinu, ak i kad u njenom nastanku igraju neku
ulogu i strani elementi. Zbog te izvornosti samoga jezika na kome su pisane, mnoge od ovih
pesama zrae sveinom i iskrenou, i skoro nijedna nije izvetaena i kruta, kao to je to est
sluaj sa profanom poezijom ak i onda kada su je stvarali najdarovitiji pesnici. Koliko je ivost
jezika bila odluujua za utisak to ga je pesniko delo ostavljalo i za vrednost koju je moglo
stei ne samo u smislu popularnosti, odlian je primer Teodor Prodrom, "Ptohoprodrom" (=
siroti Prodrom), onaj isti dvorski pesnik iji se epigrami, satire i alegorije pisane knjievnim
jezikom ponekad nametljivo trude da osvoje nekakvo mesto u sklopu vizantijske poezije.
Njegovih nekoliko "prosjakih pesama" ispevanih dimotikom svee su i trajne te svojim setnim
humorom i danas izazivaju ive asocijacije.
Pad Carigrada i osnivanje latinskih kraljevstava 1204. godine uklonili su ili ublaili aristokratske
i ckrvene stege nad knjievnim ukusom i stilom. Narodna vizantijska knjievnost se pod
uticajem novih uticaja sa Zapada kretala u razliitim pravcima. Dok umetnika poezija izvire iz
racionalistike i klasine atmosfere helenistikog perioda, narodna knjievnost oslanja se na
idilinu i romanesknu knjievnost toga istog perioda. Kao to se umetnika knjievnost ugledala
na Lukijana, Heliodora, Ahileja Tatija i Nona, tako su dela na narodnom jeziku podraavala
Apolonija Roanina, Kalimaha, Teokrita i Museja.
Osnovna odlika srednjovekovnog narodnog pesnitva jeste njen lirski ton, koji stalno dolazi do
izraaja u emocionalnim preokretima. U vizantijskoj knjievnosti erotska poezija dostie
rafinisanost zahvaljujui uticaju viteke ljubavne pesme koju su doneli Franci u 13. veku i
kasnije. Vizantinci su imitirali i prilagodili romantine i legendarne motive koji su doli sa
Zapada. Italijanski su pak uticaji doveli do oivljavanja drame. Proslavljanje grkih junaka u
narodnoj knjievnosti bilo je rezultat sukoba koje su Grci proivljavali s pograninim narodima u
istonom delu carstva. Popularna dela o junatvu antikih heroja itala su se po celom istoku, pa
je i to doprinelo oivljavanju herojske pesme, premda proete dubokim romantinim tonom.
Rezultat je bio potpuni uspon narodnih ideala i irenje idejnog horizonta kako su aticistike
tendencije postepeno opadale. Stoga je dolo do potpune promene u vizantijskim knjievnim
vrstama. Od svih oblika umetnike poezije opstao je samo roman, koji je dobio ozbiljniju svrhu i
iru publiku. Od metrikih oblika ostao je samo politiki stih. Na ovim jednostavnim temeljima
izraslo je mnotvo novih pesnikih formi. Pored narativnog romana o junatvu i ljubavi nastala je
i narodna ljubavna poezija, pa ak i poeci moderne drame.


Planine Troodos, sa kojih je junak Digenis Akritas u istoimenom epu prelazio na maloazijsku
obalu
Jedini pravi vizantijski herojski ep jeste Digenis Akritas ( ) iz 11. ili 12. veka koji
je nastao na tradiciji akritskih pesama, odnosno junakih narodnih pesama koje su se pevale oko
borbi vizantijskih graniara (akrita) s arapskim Saracenima u istonom delu Male Azije.
Postojee verzije ovoga epa pokazuju meavinu nekoliko ciklusa, modelovanih prema Homeru.
Glavne teme epa su ljubav, avanture, bitke i jedno patrijarhalno, idilino uivanje u ivotu. Po
tematici, dakle, ep je svojevrsna meavina Ilijade i Odiseje, ali vei deo grae uzet je iz Odiseje,
premda prilagoen hrianskom okruenju. Istinska pobonost i jaka porodina oseanja
kombinuju se sa jakim oseanjima prema prirodi. Umetniki gledano, ovom epu nedostaje
dramatskoga kvaliteta i razlilitih karaktera, pa ga pre treba porediti sa slovenskim i orijentalnim
herojskim pesmama nego sa germanskim i starogrkim.
Vizantijski ljubavni roman rezultat je fuzije sofistikog aleksandrijsko-vizantijskog romana i
narodnog francuskog romana iz srednjega veka, ali pisan na osnovu helenistikog pogleda na
ivot i prirodu. To pokazuju tri najkrupnije poeme te vrste, sastavljene u 13. i 14. veku: Kalimah
i Hrisoroa, Veltandar i Hrizanca, Livistros i Rodamna. Dok je za prvi i trei presudan uticaj
vizantijskog romana, kako u misli tako i u nainu obrade, drugi ve pokazuje estetiki i etiki
uticaj starofrancuskog romana, a i njegova tematika veoma podea na legendu o Tristanu. Stil je
jasniji i transparentniji, a radnja dramatinija nego u sauvanim verzijama epa o Digenisu. Etika
potka ovog romana jeste romantina ideja o vitetvu, o zadobijanju ljubavi dragane putem
hrabrosti i odvanosti, a ne pukom sluajnou kao u umetnikim vizantijskim romanima. Pored
ovih nezavisnih adaptacija francuske grae stoje i direktni prevodi Stari vitez, Florije i
Placijaflora i Imberije i Margarona.
Glavno je delo krstakoga razdoblja Morejska hronika, iji pisac ostaje nepoznat. Sastavljena je
u novogrkim stihovima, a kazuje istoriju francuskih feuda na Peloponezu od 1204. do 1292.
godine. U uvodu se ukratko govori i o prvom i etvrtom krstakom ratu. Nepoznati autor,
verovatno helenizovani Franak, pokazuje mnogo predrasuda prema Grcima. Morejska hronika je
sauvana u dve verzije na narodnom grkom jeziku te u prevodu na starofrancuski, panski
(aragonski) i italijanski. Po svom obliku, sadraju i celom duhu reito svedoi o franako-
romejskoj simbiozi u Moreji 13. veka. Napisana je pre 1326. godine.
Otprilike u isto to vreme nastala je jedna izvrsna zbirka ljubavnih pesama, verovatno iz 14. veka,
pod nazivom Rodske ljubavne pesme. Zbirka se sastoji od ciklusa sreenih po aritmetikom
akrostihu. Po sadraju predstavlja, u stvari, jednu poetsku ljubavnu novelu, napisanu sa mnogo
ukusa i topline. Ove ljubavne pesme ubrajaju se u najbolje i najznaajnije poetske proizvode na
narodnom grkom jeziku. One su odlian dokaz kako se suptilno lirski moe pevati na jeziku
demosa, a s druge strane kako je i Vizantinac, pored svega svog nadzemnog otuenja, ipak ostao
ovek koji ume da voli ljudskom, "obinom" ljubavlju mukarca i ene, i da u tu ljubav unese
poetiku istoga erotskog doivljaja.
Izmeu perioda francuskog uticaja u 13. i 14. veku i perioda italijanskog uticaja u 16. i 17. veku
dolo je do kratkotrajnog oivljavanja romantikih pesama u kojima se pesniki obrauje antika
graa. Pored Ilijade Konstantina Ermonijaka (poetak 14. veka) i Trojanskog rata, doslovnog
prevoda poznatog francuskog romana o Troji Beonoita de Sainte-Morea iz 14. veka, treba
pomenuti Ahileidu i Aleksandridu, dve povesti u stihu koje su u 14. i 15. veku bile u Vizantiji
veoma popularne. Ahileida je povest o homerskim junacima, ali odevena u potpuno novo,
romantino ruho. Nije poznato tano vreme njenog nastanka, ali sauvane prerade potiu
verovatno iz 14. veka. Sauvane su, u stvari, dve redakcije: kraa (761 stih) i dua (1820
stihova); u oba sluaja to je politiki stih bez rime. Zbivanja su u obe redakcije ista. Glavna je
tema ove poeme sudbina Ahileja, udesno snanog i umnog sina mirmidonskog kralja. Ahilej je
ovde vitez, i svi dogaaji su isto srednjovekovnog tipa: tu je i viteka romantina ljubav, i
otmica, i pomirenje sa srenom svadbom, ak i viteki turnir, najzad smrt Ahilejeve dragane
Poliksene. Tragina Ahilova smrt u Troji, gde ga na prevaru ubija Paris, daleki je odjek antike
fabule. Sve je ovo karakteristino, antiko je samo u imenima junaka i izvesnim momentima
radnje, dok je sve ostalo deformisano u duhu jednoga novog doba. Ahileida je isto
srednjovekovna viteka poema, obojena lokalnim koloritom. Za razliku od nje, Aleksandrida se
dublje koreni u antikoj, tanije reeno u helenistikoj tradiciji. Apokrifna povest o Aleksandru
Velikom, koja je pripisivana Kalistenu, nastala je jo u doma Ptolemeida, a poetkom 3. veka
pne. pretrpela je dalju preradu. Verzija koja znatno "modernizuje" Pseudo-Kalistena nastala je ne
pre 14. veka.
Na drugoj strani lee opet fantastina dela s metafizikim prizvukom, u kojima se sa svetlosti
ovozemaljskog ivljenja silazi u podzemni mrak: Apokop (Veernji odmor), kao i delo Jovana
Pikatora s poetka 14. veka, pisani su na temu silaska u Had. Metafizika radoznalost odvodi u
tajanstvena zbivanja podzemlja. Tu se Vizantinac opet predaje svojim onosvetskim opsesijama i
progovara jezikom srednjovekovne misterije.
Meutim, ova tematika ipak nije mogla da osvoji glavno mesto u pesnitvu narodnog jezika.
Popularnije su, a zato i brojnije, legendarne i istorijske poeme. To je ujedno i najoriginalniji i
najvredniji deo "vulgarnogrkog" pesnitva vizantijskog razdoblja, gde ponovo dolazi do izraaja
epska invencija grkoga duha. Roman o Velizaru, Andronikov sin, Morejska hronika i Osvajanje
Carigrada, zatim dve tubalice (plaa) o padu Carigrada 1453. i Atine 1458, itani su sa velikim
uivanjem.
Batina vizantijske knjievnosti
Poslednje godine Vizantije posebno su vane za zapadnoevropski humanizam. Filozof Georgije
Gemist Pliton (oko 13551452), ije je glavno delo O zakonima, obnovio je platonsku filozofiju i
okupio uenike stvorivi tako u Mistri kolu antike filozofije. Njegov je uenik bio Visarion
(13951472), mitropolit u Nikeji i veliki pobornik ujedinjenja sa katolikom crkvom. Postao je
kardinal i ivei u Rimu okupljao je oko sebe italijanske humaniste.
Nakon pada Carigrada u turske ruke i mnogi su drugi Grci pomogli da se znanje grkoga jezika i
poznavanje grke knjievnosti ukorene u Italiji. Meu njima se osobito istiu Manojlo Hrisolora,
Jovan Argiropul, Georgije Hrisokoka i Dimitrije Halkokondil. Manojlo Hrisolora (oko 1350
1415) bio je uenik Dimitrija Kidona, pisar cara Manojla II Paleologa, koji ga je poslao na Zapad
da trai pomo protiv Turaka; preao je u katolianstvo i postao kardinal. Njegov rad u Firenci
oznaava vaan datum u istoriji zapadnoevropske kulture. Osim pisama meu kojima se nalazi
i jedno upueno caru Jovanu VIII s uporeivanjem starog i novog Rima i teolokih spisa, vaan
je spis Pitanja grkog jezika, koji predstavlja svojevrsni prvi poetak grke gramatike na
Zapadu.
Jovan Argiropul (oko 14151487) bio je uitelj gramatike u Carigradu, zatim je pouavao grki
u Padovi, 1456. godine doao na akademiju u Firenci, i najzad ga je Sikst IV pozvao u Rim, gde
je njegov uenik bio i Reuchlin. On je zapoeo izuavanje grke filologije u Italiji. Prouo se pre
svega svojim prevodima mnogih Aristotelovih spisa na latinski jezik. Osim toga, napisao je vie
beseda, pisama i drugih dela. Georgije Hrisokoka bio je lekar i jedan od Visarionovih uitelja,
bavio se fizikom, matematikom i astronomijom. Napisao je delo O imenima gradova i mesta, te
vie astronomskih spisa. Dimitrije Halkokondil (14241511), poreklom iz otmene atinske
porodice, roak Laonika Halkokondila, iveo je od 1449. godine u Italiji, bio uitelj grkog
jezika u Peruggi i Padovi, i najzad sledbenik Jovana Argiropula u Firenci. Osim to je napisao
jednu gramatiku, vanu za prouavanje grkog jezika na Zapadu, prvi je objavio Homera (1488),
Isokrata (1493) i Suidu (1499). Od njega je sauvan i niz pisama.
Bogata svetovna knjievnost pozne Vizantije ulazi tako svojim istorijskim izdancima u procvat
zapadnoevropskog humanizma. Crkvena pak knjievnost nastavlja, ograniena i skuena ali
neslomljena, pod turskom vladavinom; odigrala je veliku ulogu ne samo u grkoj nacionalnoj
kulturi, nego je vana i za ostale balkanske narode. Nemerljiva je uloga Vizantije u ouvanju
antike knjievne batine: bez vizantijske knjievnosti mi bismo danas raspolagali s neuporedivo
manjim korpusom antike grke knjievnosti. I sama injenica da se starogrka knjievnost
ouvala, ali i da se Zapadna Evropa upoznala s njom irei tako horizonte humanizma i
renesanse, duguje se vizantijskoj knjievnoj batini.