Kentselkoruma

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2856

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1813
RESTORASYON VE
KORUMA LKELER
Yazarlar
Prof.Dr. Zekai GRGL (nite 1)
Prof.Dr. Yksel DNER (nite 2)
Prof.Dr. Fsun ALOLU (nite 3)
Prof.Dr. Nadide SEKN (nite 4)
Yrd.Do.Dr. Faruk TUNCER (nite 5)
Prof.Dr. Tlin GRGL (nite 6)
Do.Dr. Elif zlem AYDIN (nite 7)
Editr
Prof.Dr. Yelda OLCAY UKAN
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir.
Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2013 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM
Genel Koordinatr
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
Genel Koordinatr Yardmcs
Ar.Gr.Dr. rem Erdem Aydn
retim Tasarmclar
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
Ar.Gr. rem Erdem Aydn
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
Grafiker
Ayegl Dibek
Kitap Koordinasyon Birimi
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Restorasyon ve Koruma lkeleri
ISBN
978-975-06-1521-4
1. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 8.000 adet baslmtr.
ESKEHR, Ocak 2013
indekiler
nsz............................................................................................................ vii
Kentsel Meknda Koruma ve Planlama ................................ 2
GR .............................................................................................................. 3
TEMEL KAVRAMLAR..................................................................................... 6
Kent ve Kentleme........................................................................................ 6
Kent Kltr ve Kentlilik Bilinci .................................................................. 7
Kentsel Mekn .............................................................................................. 10
Kent Planlama ............................................................................................... 12
KENTSEL KORUMA VE PLANLAMA ............................................................ 13
TRKYEDE KORUMA VE PLANLAMA ...................................................... 20
Koruma .......................................................................................................... 20
Planlama ........................................................................................................ 24
Planl Koruma .............................................................................................. 26
zet................................................................................................................ 29
Kendimizi Snayalm...................................................................................... 31
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 32
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 32
Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 33
eitli rnekleri ile Korumaya Ynelik Politikalar ............. 34
GR .............................................................................................................. 35
KORUMA POLTKALARININ GELM ...................................................... 37
Birinci Dnem; kinci Dnya Sava ncesi Tek Yap leinde
Koruma .......................................................................................................... 38
kinci Dnem; 1960larn Sonuna Kadar Tarihsel Alanlarn Korunmas .... 40
nc Dnem; 1970ler Kent Planlama ve Kentsel Rehabilitasyon......... 42
Drdnc Dnem; 1970 - 1990 Aras Tarihi Merkezlerde evre
Yaklamlar ................................................................................................... 45
Beinci Dnem; 1990lardan Gnmz Tarihsel Merkezlerden Tarihsel
Kentlere ........................................................................................................ 47
KORUMA POLTKALARINDAK DEMLER........................................... 50
1931den Gnmze Koruma Politikalarndaki Deiimler Tek Yap
leinde Koruma, Yap Odakl Koruma Politikalar ................................ 50
Tarihsel Alanlarn Korunmas, Alan Odakl Koruma Politikalar................ 52
Kent Planlama ve Kentsel Salklatrma (Rehabilitasyon), Planlama
Odakl Koruma Politikalar ........................................................................... 56
evre Yaklamlar, Srdrlebilirlik Odakl Koruma Politikalar .............. 59
Tarihsel Kent Merkezleri Yaklamndan Tarihsel Kentlere, Kent
Odakl Btncl Koruma Politikalar........................................................... 60
zet ............................................................................................................... 62
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 64
i ndeki l er
iii
1. N TE
2. N TE
Koruma Kavramlar ve Koruma Sreci ................................ 68
GR .............................................................................................................. 69
KORUMA KAVRAMI...................................................................................... 69
TARHSEL SRETE KORUMA OLGUSU.................................................... 70
KORUNMASI GEREKL KLTREL MRAS.................................................. 78
KORUMA LTLER .................................................................................. 84
KORUMA SREC.......................................................................................... 85
Koruma ncesi Yaplacak lemler.............................................................. 85
KORUMA YNTEMLER ............................................................................... 88
Olduu Gibi Koruma (Protection) ............................................................... 88
Restorasyon (Restoration) ............................................................................. 88
zet ............................................................................................................... 94
Antlarda Bozulmaya Neden Olan Etkenler ........................ 98
GR .............................................................................................................. 99
ETKENLER................................................................................................. 100
Yapnn Yeri ve Konumu.............................................................................. 100
Zemin zellikleri ......................................................................................... 101
lk Tasarmda Varolmayan evresel Koullar ............................................ 101
Malzeme Niteliine Bal Etkenler ............................................................... 102
DI ETKENLER .............................................................................................. 104
Doal Afetler ................................................................................................. 104
Doal Etkenler............................................................................................... 105
klimsel Nedenlerle Bozulma ................................................................. 106
Nem Etkisi ............................................................................................... 106
Bitkisel ve Canl Organizmalar............................................................... 108
nsanlarn Neden Olduklar Hasarlar ..................................................... 109
Terk.......................................................................................................... 113
Yangnlar.................................................................................................. 113
Savalar .................................................................................................... 114
Vandalizm................................................................................................ 114
Bayndrlk Etkinlikleri ............................................................................ 114
Turizm...................................................................................................... 116
Hava Kirlilii............................................................................................ 116
Trafik........................................................................................................ 116
SONU .......................................................................................................... 117
zet ............................................................................................................... 119
i ndeki l er
iv
3. N TE
4. N TE
Restorasyon Srecinde Belgeleme ........................................ 126
KORUMA VE RESTORASYONDA BELGELEMENN YER VE NEM ....... 127
YAZILI BELGELER......................................................................................... 127
ZL BELGELER .......................................................................................... 129
Harita.............................................................................................................. 129
Gravr ............................................................................................................ 131
Rlve ............................................................................................................ 133
lm Teknii............................................................................................... 133
lm Aleti Yardmyla Rlve.................................................................... 136
GRSEL BELGELER; FOTORAF ................................................................ 137
Fotorafn Saklanmas ................................................................................... 138
Fotorafn izim ile Kullanm ..................................................................... 139
Odak Uzakl ve Perspektif......................................................................... 141
Netlik Derinlii .............................................................................................. 142
Fotografik Belgeleme Dzeni ....................................................................... 144
zet................................................................................................................ 145
Tarihi Dokuda Yeni Tasarm Sorunlar................................. 148
GR .............................................................................................................. 149
TARH KENT DOKUSUNUN TANIMI ......................................................... 150
TARH KENT DOKUSUNDA YEN YAPI SORUNU................................... 152
TARH KENT DOKUSUNDA YEN YAPI TASARIM KURALLARI.............. 154
Uygunluk (Uyumlu Yapma) ......................................................................... 156
Taklit (Aynsn Yapma)................................................................................ 156
Kartlk.......................................................................................................... 157
TARH KENT DOKUSUNDA YEN YAPI SORUNUNU ............................ 157
RNEKLER ZERNDEN YORUMLAMAK................................................... 157
SONU........................................................................................................... 163
zet................................................................................................................ 165
Korumann Yeni Dinamikleri ................................................. 170
GR .............................................................................................................. 171
MODERN MMAR MRAS ........................................................................... 171
ENDSTR MRASI ....................................................................................... 173
ENDSTR VE MODERN MMAR MRASIN
KONUSUNDAK RGTLENME.................................................................. 176
Modern Mimari Mirasn Korunmas Konusundaki rgtlenme ................. 176
Endstri Mirasnn Korunmas Konusundaki rgtlenme.......................... 177
ENDSTR VE MODERN MMAR MRASI KORUMA YNTEMLER ........ 179
i ndeki l er
v
5. N TE
6. N TE
7. N TE
Modern Mimarlk Mirasn Koruma Yntemleri .......................................... 180
Endstri Mirasn Koruma Yntemleri.......................................................... 181
zet................................................................................................................ 184
i ndeki l er
vi
nsz
Binlerce yllk uygarlk tarihi ierisinde insann kendiliinden veya doa ile
birlikte yaratt Kltrel ve doal miras diye tanmlanan deerlerin korunmas
ve bozulmadan gelecek kuaklara aktarlmas bugn insanln ortak bir sorunu
olarak kabul edilmekte, zerinde nemle durulmaktadr. Kltrel miras sadece
gemii deil, gemie ait deerlerin gnmzdeki kullanmn da kapsamaktadr.
Tr ne olursa olsun, plansz ve srdrlebilirlikten uzak bir kullanm, doal ve
kltrel varlklara zarar verebilir ve bu deerleri tketebilir. Oysa toplumlarn ge-
mileri ile var olduklar dikkate alndnda, kltrel miraslarnn korunarak gele-
cek kuaklara aktarlmas gerekmektedir. Bu noktada bu kitap restorasyon ve ko-
ruma kavramlar arasndaki iliki erevesinde kentsel mekanda koruma ve plan-
lamann nemini vurgulamay; koruma kavramlarn ve koruma srecini tanmla-
may; antlarda bozulmaya neden olan etkenleri aklamay; restorasyon srecin-
deki kullanlan belgeleme trlerini snflamay; tarihi dokularda yeni tasarm so-
runlarn ve korumann yeni dinamiklerine ilikin temel bilgi gereksinimini gider-
meyi amalamaktadr.
Restorasyon ve koruma faaliyetlerinin planl bir ekilde srdrlmesi gerek-
mektedir. Bu yzden kitapta ncelikle hem ulusal hem de uluslararas boyutta
planl korumann geliimi ve geldii nokta incelenmektedir. Daha sonra koruma-
ya ilikin politikalar aklanmakta ve koruma politikalarndaki gelimeler ve dei-
imler zetlenmektedir. Koruma ile ilgili kavramlar aklanmakta ve koruma sre-
cinde kullanlan yntemler snflandrlmaktadr. Ant kavram ve trleri eksenin-
de, antlarda bozulmaya neden olan etkenler i ve d balklar altnda ayrntl bir
ekilde incelenmektedir. Koruma ve restorasyon srecinde belgelemenin nemi
aklanmakta ve bu srete kullanlan belgeleme trleri kapsaml bir ekilde liste-
lenmektedir. Daha sonra zellikle tarihi dokularda ortaya kan yeni tasarm so-
runlar rnekler ile ilikilendirilerek yorumlanmaktadr. Kitabmzn son blmn-
de ise koruma kavramnn genileyen kapsam sorgulanmakta; modern mimari ve
endstri miras kavramlar rnekler verilerek aklanmaktadr.
Kitapta yaln bir dil kullanlmaya allm, bununla birlikte uygulamada kabul
gren baz kavramlar, koruma ve restorasyon konusuyla ilgili literatrde yer alan
karlklar dikkate alnarak kullanlmtr. Bununla birlikte baz kavramlar yaban-
c dildeki karlklar ile birlikte verilmektedir. nitelerin balangcnda yer alan
amalar ve anahtar kavramlar, konunun daha iyi alglanmasn salamaktadr. Ay-
rca her konu iinde yer alan Sra Sizde sorular ve Kendimizi Snayalm b-
lmleri, konu ieriklerinin deerlendirilmesinin yaplmas asndan nem kazan-
maktadr.
Kitabn hazrlanmasnda emei geen, her biri koruma ve restorasyon alann-
da sz sahibi olan deerli yazarlarmza ve katkda bulunan tm grevlilere teek-
kr eder, en iyi dileklerimi sunarm.
Editr
Prof.Dr. B. Yelda UKAN
nsz
vii
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Korumaya ve planlamaya ilikin temel kavramlar tanmlayacak,
Kentsel korumay betimleyebilecek,
Koruma ve planlama ilikisinin nemini aklayabilecek,
Kentsel meknda planl korumann uluslararas ve ulusal boyutta geliimini
aklayabilecek,
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.
indekiler
Kentsel Koruma
Kentsel Planlama
Planl Koruma
Koruma Amal Planlama
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Restorasyon ve
Koruma lkeleri
Kentsel Meknda
Koruma ve Planlama
GR
TEMEL KAVRAMLAR
KENTSEL KORUMA VE PLANLAMA
TRKYEDE KORUMA VE
PLANLAMA
1
RESTORASYON VE KORUMA LKELER
GR
Kltr varlklarnn korunmas kavram, uygarlk tarihinin balangcna kadar uzan-
maktadr. nceleri dini nedenlerle balayan koruma anlay, gnmzde; toplu-
mun gemiteki sosyal, ekonomik koullarn ve kltrel deerlerini yanstan fizik-
sel/meknsal yapsnn dnemin hzla deien sosyal ve ekonomik koullar altn-
da yok olmasna engel olmak ve bireyle, toplumla, kentle btnletirilerek yaa-
masn salamak anlayna kadar genilemitir. Kiiler ve oluturduklar toplumlar
gemileri ile vardr. nsan emeinin, yaratclnn, retiminin gerek grntleri
olan tarihi miras, bir ulus ve toplum kltrn anlatr. Bu mirasn her dnemde ye-
ni almlara olanak salayacak biimde korunmas esas olmaldr. Tm uygarlk-
lar, kendilerinden nceki uygarlklara ve onlarn rnlerine ilgi duymulardr. Bu
ilgi birok nedene dayal olup, balamnda ortaya konan davranlar korumay
olumlu ya da olumsuz dorudan etkilemitir. Yan sra, imdilerde kltr varl
olarak nitelendirdiimiz alan, yap ve yap gruplar iin her uygarlk kendine zg
koruma programlar dzenlemi, bunun sonucu olarak bu deerlerin byk bir
blm gnmze kadar gelebilmitir. Gnmz koruma anlay gemiten bize
kalan bu rnlerin sadece bulunduu lke insanlarnn deil, ayn zamanda dn-
ya insanlarnn ortak miras olduunu, grevimizin, bu miras koruyarak ve geliti-
rerek gelecek nesillere brakmak olduu yolundadr.
Ortaya kndan gnmzde gelinen noktaya kadar olan gelimeler incelen-
diinde denilebilir ki; ilk olarak, tarih ncesi toplumlarda doa olaylar korkusu-
nun yaratt tanr yerine konan objelerin ve kutsal yerlerin korunmas ile balayan
dini deerlerden kaynakl obje koruma olgusu, tapnaklarn korunmaya balamas
ile bina leine ulam, zamanla toplumlara egemen olan kiilerin sahip olduu
yaplar da iine alarak ierii genilemitir. Gnmzde ise tarih ve kltr varlk-
larnn, topluca bulunduu alanlarn, giderek kentte var olan ve evresini saran do-
al deerlerin korunmasn da kapsayacak biimde gelimitir. Sonrasnda yalnz-
ca fiziksel mekn deil, ayn zamanda toplumsal ve ekonomik mekn da ieren
btnleik/btnsel koruma kavramna ulam ve bu kavram gerek uluslararas
kurulularn faaliyetleri, gerekse yine uluslararas anlamalar ile tm dnya lkele-
rinin koruma anlaylarna yn vermitir.
Kentsel planlamann, koruma kavramnn ve aralarndaki ilikinin geliiminin
hz kazanmas tm dnyada II.Dnya Sava sonrasna rastlamaktadr. zellikle
koruma adna uluslararas almalarn balad bu yllarda yklan ve yok olan
Kentsel Meknda
Koruma ve Planlama
kentlerin yeniden yaama kavuturulmas amac ile balatlan almalar sonucun-
da Atina Bildirgesi (1931) ile tanmlanan erevenin yetersiz kald grlmtr.
1964 ylnda yaynlanan Venedik Tznde, Atina Bildirgesi temel alnarak daha
ok antsal nitelikli yaplarn yerinde korunmas onlara, fonksiyon kazandrlmas,
zgn malzeme ile onarm, dnem kalntlarnn sayg grmesi, onarmn zgn
yapdan ayrt edilebilecek ekilde ve dengeli bir biimde yaplmas ve de onarm-
da varsaymlara dayanan mdahalelerin olmamas gerektii vurgulanmtr. Vene-
dik Tz restorasyon uygulamalarna getirdii genel ilkesel ereve asndan
daha sonraki anlama ve szlemelere temel olmutur. Avrupa Konseyi tarafndan
Avrupa Mimari Miras Yl nedeni ile 1975 ylnda dzenlenen kongre sonunda ya-
ynlanan Amsterdam Deklerasyonu ile btnsel/btnleik koruma (integrated
conservation) kavram zerinde durulmutur. Amsterdam Deklerasyonu evre l-
einde korumann genel ilkelerini belirleme asndan nemlidir. Bildirgede te-
mel olarak; mimari mirasn tek yap deil, doku, kent ve evresi olarak grlmesi
gerektii, korumann tek bana bir alma olarak deil byk lekli kent ve bl-
ge planlamann bir paras olarak dnlmesi ve bu anlamda planlama aralar-
na sahip olan yerel ynetimlerin nemli sorumluluk stlenmeleri, yaplarn onar-
m ve korunmas iin gerekli parasal yardm olanaklarnn yaratlmas gereklilii,
gen kuaklarn eitilmesi programlarna arlk verilmesi ve kamu yararna dnk
faaliyet gsteren uluslararas ve yerel bamsz kurulularn desteklenmesi konula-
rna deinilmitir.
Ulusal bir yerleme kalknma plan erevesi iinde bilimsel yntemlere gre
yaplan aratrmalara dayanarak, plan, program ve projelerin hazrlamasn ve bu
amala giriilecek abalarn gerekletirilmesini de kapsayan bir sanat ve alma
alan olarak tanmlanan (Kele, 2004: 110) kentsel planlama, bat uygarlnn
aydnlanma, sanayileme, kentleme sreci ierisinde gelitirilmi bir kavramdr.
zellikle sanayileme srecinde kentlerde ortaya kan sorunlara zm retmek
araylar ierisinde nem kazanan bu kavram, kentsel mekn sorunlarn olutu-
ran dzene eletiri getirmek, kentlerdeki sorunlar azaltmak, mekn salklatr-
mak ve yaanabilir klmak amalarna ynelmitir. Bir yandan bat uygarlnn d-
nsel kaynaklarndan beslenmi, dier yandan da uygulamada yaanan sorunlar
amaya ynelik srekli bir sorgulama ile gelimitir. Sorgulama srecinde kent
planlamann etkinliini salamak ve bu etkinlii snrlayan sosyal sistem ile onun
karar evresi konusundaki kazanmlar planlamann sosyal ve politik boyutlarn n
plana karmtr. Giderek planlama, yerlemeler gelimelerini srdrrken tarihi
karakterlerini yitirmemelerinin ncelikli arac olmu, yan sra kendilerine uygun
olmayan kullanmlardan arndrmalarnda belirleyici rol stlenmitir. te yandan
tarihi varlklarn denetim altna alnmas ve onlarn mzecilik anlay dna kar-
larak kentin yaayan bir paras olarak deerlendirilmesi yine planlama ile salan-
m, balamnda tarihsel evrenin zelliklerine daha duyarl ve saygl bir kent
planlama yaklam gelimitir.
Avrupa lkelerinin koruma anlaynda tarihi ve kltrel deerlerin nemi ile
korunmalar gereklilii tartlmaz bir konu ve tutumdur. Bu nedenle her lke tari-
hi kltr varlklarnn tespit ve tescil ilemlerini byk bir titizlikle gerekletirmi
olup, lke btnnde gncel bir envantere (arive) sahiptir. Bu varlklarn korun-
mas iin, yasal, parasal, teknolojik, rgtsel, kltrel, sosyal ve corafik veriler
oluturulurken lke, blge, kent ve sit (koruma) alan kademelenmesinden ya da
planlama leinden tek yap leine kadar ilevsel tercih ve koruma yntemle-
ri belirlenmitir. lke genelinde alnan kararlara gre rgtsel yaplanma; kullan-
4
Rest or asyon ve Kor uma l kel er i
c, sivil toplum rgtleri, yerel ve merkezi ynetim, mahalle komiteleri ile vakflar-
dan olumakta, aralarndaki iliki dzenlenmektedir. Yerel ynetimler koruma ko-
nusunda aktiftirler. Avrupa lkelerinde kltrel deerlerin korunmasnda, kullan-
cnn ve halkn katlm nemsenmekte, zellikle talyadaki Mahalle Komiteleri,
dnyaca benimsenen rneklerden biri olarak bilinmektedir. Halkn katlm yalnz-
ca mal sahiplii leinde kalmamakta, konuya duyarl kiilerin/kurumlarn kura-
bilecei vakf ve dernekler de bu srecin iinde yer almaktadrlar. Ayrca eitime
verilen nem ile bilinli bir halk katlm salanarak koruma anlay glendiril-
mektedir. Sonuta, olumlu devlet politikalar paralelinde sorunlar zmeye yne-
lik olarak btnsel bir yaklamla, her lekteki planlamadan, tek yapnn tespit ve
tesciline, oradan uygulamann yaplp denetlenmesine kadar olan bir sre yakla-
m Avrupa lkelerinin koruma anlayn ifade etmektedir (zden, 2003: 42).
zetle; Avrupada kltrel mirasn korunmas, olduka uzun ve yaygn bir mca-
dele alann ifade etmektedir. Avrupa toplumlarnn byk blmnde, zverili,
etkili liderlerin/liderliklerin nclnde yzyl aan bir birikimin sonucu olarak,
toplumsal btnleme/dayanma ile kimlik oluturma arasndaki yakn iliki kav-
ranmtr. Dolaysyla bu lkelerde korumann gereklilii ve nemi yknlecek
bir duyarlla ulam, yaygn bir benimseme gereklemitir (Silier, 2011: 21).
Kltrel mirasn korunmas tarihi lkemizde ise, ancak 18-19. yzyla kadar g-
trlebilecek bir kavramdr. Gerek Osmanl mparatorluunda, gerekse Cumhuri-
yet dneminde bu uurda azmsanmayacak emekler veren birok kurulu ve kii
olmutur. Bu dorultuda kltrel mirasa ilikin yasal bir taban (mevzuat) ve onun
kurumlarn yaratma abas 19. yzyln son eyreinde ortaya km, mevcut ve
olas yanllar nlenmesine allmtr. Bylesi abalar bir ynyle de bugnk
duyarllklarn entelektel ve sosyal temelini yaratmtr. Koruma kavramn Avru-
padan alan lkemizde, kltrel ve doal alanlarn korunmasnda devletinin rol-
nn ve gvencesinin byk nem tadn belirtmeliyiz. Trkiyede cumhuriye-
tin ilk yllarnda temeli mzecilik olan eski eser koruma anlay; 1930lu yllardan
sonra iine tanmazlar da alarak genilemitir. 1951 ylnda eski eser ve ant, ya-
ni tek yap leinde koruma abalar yasalarda yer alm, 80 sonras ise, kavram-
sal eitlenme ve genilemeler ile birlikte doku koruma ve imar planlama yeni bir
yasal dzenleme ile planl koruma ad altnda uygulama alan bulmutur.
Ancak bilinmelidir ki, mevcut planlama yaklamlar ve politikalaryla kent l-
einde dzenli, yaanabilir, insan odakl kentsel meknlarn retilmesi yetersiz
kalmakta, dolaysyla planl koruma anlay gerei biiminde ilevini yerine geti-
rememektedir. zm; kamu ve toplum yarar kavramnn ne kt, yaam ka-
litesinin arttrld, katlmc, kent kltrne ve kentlilik bilincine sayg duyan,
onlar zendiren yntemler gelitirmi bir planlama yaklamnn (metodolojisi-
nin) benimsenmesinde aranmaldr. Bu takdirde planlama ile korumann ilevsel
ve olmas gereken zorunlu ilikisi daha anlaml ve daha bilimsel biimde kurgu-
lanabilecektir. Bylece bir yandan da kentin, iindeki deerlerle bir btn oldu-
u ve kent kimliinin, kenti kent yapan tm unsurlar ierdii yeniden anmsan-
m olacaktr.
5
1. ni t e - Kent sel Meknda Kor uma ve Pl anl ama
TEMEL KAVRAMLAR
Kent ve Kentleme
Kent incelemelerinde kentsel ve kentleme szckleri, kullanmlarnn zor ol-
masnn yansra kolaylkla birbirleri ile de kartrlrlar. Kentsel szc sradan
kullanmyla harita zerinde bir yer ve oradaki yaam anlatr. Kentleme ile de,
genellikle fiziki kentin kent dndaki yerlere yaylmas, genilemesi ifade edilir
(Sennet, 1996: 167). Dnya nfusunun gittike byk bir blmnn kentlerde
yayor olmas, kentleri; bir ok enin, akn kesitii, younlat, toplumsal,
politik, ekonomik, kltrel ilikilerin kurulduu alan haline getirirken, bir yandan
da tarihin hemen btn dnemlerinde deiik anlama sahip olmasnn nedenleri-
ni, giderek bu balamda yaplan tanm ve kavramlarn gerekelerini ortaya koy-
maktadr. nsan yerlemeleri zerine alan bilim alanlar/disiplinler, kent kavra-
m ve tanm adna tarihsel sre ierisinde bir ok dnce gelitirmilerdir. Yaa-
mn srdrld mekn/toprak paralarnn kent ve ky biiminde nasl ayra-
bilecei sorusu ile younlaan bu sre, sonrasnda kentin tanmlanp, betimlen-
mesi tartmalarna evrilmi olup, bir anlamda gnmzde de devam etmektedir.
lgili bilim alanlar kendi alarndan kent kavramnn iini doldurup, tanmlar
yaparken grlmtr ki, tek bir kent tanm ortaya kmamaktadr. nk, tm
dnyadaki kentler iin ortak baz kriter ve standartlarn belirlenmesi mmkn ola-
mamakta, bunlarn lkelerin; kalknma dzeyine, kltrel zelliklerine, ynetim
biimlerine ve corafi konumlarna gre pek ok farkll, deikeni ierdii y-
nnde kabuller yaplmaktadr. Bu nedenle artk; Birlemi Milletlerin de belirledi-
i gibi ortak kriterler ile bir ortak tanm arayna gitme yerine, belirli zellikler er-
evesinde lkelerin ve tanmlarn snflandrlmasna gidilmekte ve kentleme d-
zeylerini arttrmaya ynelik almalar o lkenin, o kentin sorunlar ile yerel nite-
likleri dorultusunda yrtlmektedir. Dolaysyla; kentin, kentlemenin, demog-
rafik, ekonomik, toplumsal, kltrel, sosyal olmak zere birbirinden ilikisiz olma-
yan pek ok yapsal zellikleri bulunmas nedeniyle tanmlara, deikenlere ilikin
standartlar oluturmak ok kolay deildir. Giderek anlaml da olamayabilmektedir.
Bu nedenle, kentlerin nfusunu, bykln, sosyo-ekonomik yapsn, kentsel
fonksiyonlarn dalmn, ynetsel yapsn veya bunlarn bazlarn birlikte temel
alan tanmlamalara rastlamak olasdr. Bu anlamda kent adna baz temel deiken-
ler tarm d retime dayal retim zellii, nfus ile llebilen byklk, birim
alanda oturan nfus ile llebilen younluk, heterojenlik (ok ilevlilik, her tr
grnmde eitlilik), ulam ve haberleme yolu ile gerekleen insan ilikilerinin
ait olduu yerlemenin corafi alanna dal biimi ve bu ilikilerin younluu
(btnleme) biiminde zetlenebilir. lerinde bir yerlemenin kent olup olmad-
n belirleyen en nemli kriter retim zellii olurken, kent tanmnda kullan-
lan en yaygn kriterlerin nfus ve ynetim olduunu da biliyoruz.
Buradan hareketle; demografik, ekonomik, ilevsel veya ynetsel adan resmi
olarak belirlenen limitleri salayan ve krsal alanlar dnda kalan yerlemeler kent
olarak tanmlanabilmektedir (etiner, 1972: 23). Deinilen dier kriter ya da dei-
kenlerle bu tanm kombine ettiimiz takdirde kent; tarmsal olmayan retim yap-
lan ve tm retimin denetlendii, datmn koordine edildii, belirli teknolojinin
beraberinde getirdii, byklk, younluk, heterojenlik ve btnleme dzeyleri-
ne ulam yerleme tr biiminde ele alnabilir (Kray, 1964: 2).
Kentleme ise, tarihsel olarak sanayilemeye paralel nem kazanm olup, g-
nmzde de bu saptama arln srdrmektedir. Dier yandan tarm sektrn-
6
deki teknolojik gelimelere ve tarmsal retimden daha ileri bir retim dzeyine
geie bal olarak artan liberalleme de kentleme kavramn ve srecin tartlma-
sn yeniden ska gndeme tamaktadr. Kentleme, dar anlamda, kent saysnn
ve kentlerde yaayan nfusun artmasn aklayan bir kavram olarak ele alnabilir.
Ancak kentleme, yalnzca bir nfus hareketi olarak alglanmamaldr. nk kent-
leme olgusu bir toplumun ekonomik ve toplumsal yapsndaki deimelerden do-
ar. Bu nedenle kentleme tanm yaplrken, nfus hareketini ortaya karan eko-
nomik ve toplumsal deimelere de yer verilmitir. Bu anlamda kentleme, sana-
yilemeye ve ekonomik gelimeye kout olarak kent saysnn artmasn ve gn-
mzdeki kentlerin ortaya kmasn salayan, toplum yapsnda artan oranda r-
gtleme, i blm ve uzmanlama yaratan, insan davran ve ilikilerinde kent-
lere zg deiikliklere neden olan bir nfus birikimi srecidir (Kele, 2004: 21-
22). Dolaysyla gnmzde kentlemenin derecesi yalnzca kentte yaayan top-
lam nfus ya da onun oran ile llemez. nk kentler, toplumsal yaam ve ki-
iler zerinde olduka farkl etkiler gsterebilmektedir. Bu nedenle kentleme bir
nfus hareketi olmasnn yansra; ekonomik kesimler arasnda bir deiim, bir
toplumsal deime, yeni bir biimlenme sreci, fiziksel evrede, yaam koullarn-
da beliren bir deiim ve ynetimsel bir rgtlenme sreci olarak da deerlendi-
rilmelidir. Bu ynleri ile bir yerlemede ya da bir lkenin yerlemelerinde tarmsal
olmayan retim orannn artmas ve tm retim, denetim ile egdmn younla-
mas paralelinde; byklk, younluk, heterojenlik ve btnleme derecelerinin
artmas olarak ele alnmaldr.
Sonuta, kent ve kentlemeye ilikin yaklamlar; kentlemenin tm boyutlar-
nn btncl bir yaklam ile ele alnmas ve kenti meydana getiren ok saydaki
unsur iinde en etkin olanlarn belirlenerek deerlendirme yaplmasnn gereini
ortaya koymaktadr. Son dnemde ortaya kan kuramsal yaklamlar ise; kresel-
leme ve onun getirdii yeni ekonomik yaplanmalar ile bilgi ann gerekleri
balamnda konuya bakmlardr. Kreselleme ile birlikte veya 1980lerden sonra
kapasiteli retimden uzaklalarak hizmet sektrne gei hzlanm ve bu sre
zellikle ileri kent ekonomilerindeki deiimin temelini oluturmutur.
Kent Kltr ve Kentlilik Bilinci
Gnmz kentlerinin planlamasnda ve ynetilmesinde, kente ynelik kararlarn
alnmasnda artk ilgili tm kii, grup ve kurumlarn katlm beklenmektedir. Bir
dier deyile; bu anlayn ardndaki temel felsefe, ilgili aktrlerin planlamada, y-
netimde ve kararlarda rol stlenmesidir. Gelecein kentleri, bilimi kullanan, hiz-
7
Resim 1.1
Kentleen stanbul
(Google grseller).
metleri etkin sunan, ibirliine ak, srdrlebilir, yaanabilir, refah artn des-
tekleyen ve giriimci olarak ynlendirilmektedir. nk kent, varl ile sosyal ya-
amn temel gc, ekonomik istikrarn belirleyicisi ve yaratt ortam ile de gl
bir kltrel faktrdr. Yansra somut olan ve olmayan kltrel miras korurken
kendi zenginliine de katk salamaktadr. Bu faktrler, kentte kurumsal/toplum-
sal sorumluluklar ne karmakta ve yaplacak planlamalarn ncelikli hareket
noktasn oluturmaktadr. Ancak ksaca aklanan bu ilkeler ile faktrler, genel
olarak Trkiyenin de iinde bulunduu evre lkeler asndan ele alndnda
zellikle kent kltr ve kentlilik bilinci adna sorunlar olduu grlmektedir.
Krdan kente olan denetimsiz g, her iki ortama da ait olmayan farkl yaam alan-
lar ile kltrler yaratmakta, bu sre kentte fiziksel, sosyal ve kltrel bozulmala-
ra neden olmaktadr. Balamnda ise kentsel btnleme ve sosyal ilikiler gle-
mekte, giderek kentliler arasnda ortak bir kent kltr oluamamaktadr.
Kltr kavramna, insanlarn neden birbirlerine benzediklerinin ya da benze-
mediklerinin ve neden deitiklerinin aklanmas olarak baklmaktadr. Bu du-
rumda insanlar birbirine benzer nk kltrleri benzer, farkldr nk kltrleri
farkldr, insanlar deiir nk kltrleri deimektedir. Sonu, insan kltrn
rndr. Hanerliolu (1967: 225) kltr yle tanmlamaktadr: Bir toplumun
ihtiyalarn karlama biimleri, kurum ve gruplarn, inan ve geleneklerinin olu-
turduu organik ve deiken bir btn. Dolaysyla insan doay yeniden retir-
ken kendi kendini de retmektedir. Yaamn btn olarak baklan kltr iinde
var olan kent kltr ise, o kentte yaam medeniyetlerin tm meknlarda yap-
m olduu etkinliklerin kentsel dokuda yer bulmas ve toplumsal yaamda kendi-
ni gstermesiyle ortaya kan btnlk olarak aklanmaktadr (Bayndrlk ve s-
kan Bakanl, 2009: 22).
Byyen ve ynetimi gleen kentlerde, zellikle byk kentlerde, ortaklaa
bir kent kltrnn salanmas bu konuda bilin yaratlmasna ve onun geliti-
rilmesine dorudan baldr. Kentlilik bilinci, kentli sorumluluu, kentli haklar
kavramlar bu konuya aklk getirmek ve derinlik kazandrmak zere kullanlmak-
tadr. Kent kltr ile kentlilik adna bu kavramlarn uygulama alan bulmas kent-
teki eitlilii, farkll ve birbirini anlamay kolaylatrrken, yansra kente aidiyet
ile fiziksel ve toplumsal evrenin iyiletirilmesi, giderek kent halknn birlikte refa-
h asndan ortaklklarn olumas iin vazgeilmez kouldur. nsanlarn kentlerini
sahiplenmelerinin yolu, bata sanat tarihi olmak zere gemiini, uygarlklarn iz-
lerini, yaam kltrn ve bugne yansmalarn bilmekten gemektedir. Kenti
kent yapan bu deerlerle kurulacak ba kentin korunmas iin arzu yaratmakta ve
toplumsal bilincin gelimesine katk salamaktadr. Bu noktada eitim ne k-
makta, kendi kltrel deerlerini gelecek kuaklara aktarmaya nem veren lke-
ler eitim kurumlarnda bu yndeki programlarn srekli glendirmektedir. Do-
laysyla, kentlerin zgn kimliklerinin devamllnda, kendini yaad kente ait
hisseden bireylerin olumasnda ve kltrel/tarihi mirasn yeni kuaklara aktarl-
masnda eitimin etkisi ve belirleyicilii nemsenip, ncelik almaldr.
Yannda ve karsnda olan farkl grlere konu olsa da, arkaik ky kltr-
nn yerini kentsel uygarln ald kabul gren bir belirlemedir. nk balang-
cndan itibaren kent; uygarln mallarn depolayp nakletmek iin zel olarak do-
natlm, topraktan her boyutta en fazla/en youn biimde yararlanm, byyen
bir toplumun ve ona ait tarihsel mirasn deien gereksinimlerine yant vermi,
karmak yaam biimlerinin varln srdrmelerine, yaam alan bulmalarna
olanak salam ve tm bunlarn yapsal genilemelerini gerekletirme gcnn
8
olduu yap veya yer olarak kabul edilmektedir (Mumford, 2007: 46). Kentsel dev-
rim olarak da kabul edilen bu ilk betimleme balamnda ve kentlerin ortaya k
srecinde kentsel uygarlk adna; kyn dndan gelen dinamiklerle, binlerce yl-
lk gelime iinde kuramlar, kavramlar ve tanmlar egemen olmutur. Gnmzde
de devam eden bu srete kentlileme ve kentlilik bilinci kavramlar ayr bir nem
tamaktadr. nk biliniyor ki, kentteki uygarlk srekli deiiyor ve bu deiim-
leri ortaya ktklar halleriyle izleyemiyoruz.
Kentlileme, kent yaamnn evrimlerini ieren tarihi bir srecin, yani kent ve
krsal kesim iin en byk tehdit olarak ortaya kan kentlemenin arka alannda
varln gstermitir. ounlukla Batda kentlilik zerine yazlm metinlerde ege-
men dnce, bu kavramn, kr ile kent ya da toplum ile doann atmas sonu-
cu ortaya kt ynndedir (Bookchin, 1999: 26). Kente g eden krsal insan
(kyl) zaman iinde kentlilemekte ve kentlileen insanda ekonomik ve sosyal
olmak zere iki bakmdan deime izlemektedir. Baka bir ifade ile kentlilemenin
ekonomik ve sosyal anlamda iki farkl yan ortaya kmaktadr. Ekonomik bakm-
dan kentlileme, kiinin geimini tamamen kentte veya kente zg ilerle salama-
syla, sosyal bakmdan kentlileme ise, kr kkenli insann trl konularda kentle-
re zg tavr, davran biimlerini, sosyal ve tinsel deer yarglarn benimsemesiy-
le gereklemektedir. Bu anlamda kr insan ile kent insan arasnda yer alan ge-
i insan ya da kentlileen insandan sz edilmektedir. Kentlileen insann eko-
nomik mekn, kentlileme srecinde bulunduu yere gre deien oranlarda, ge-
rek kent ekonomik deerlerini, gerekse kr ekonomik deerlerini iermektedir.
Sosyal mekn ise, yine deien oranlarda hem kentin hem de krn sosyal ve tin-
sel deerleri kapsamaktadr (Kartal,1983: 21-22).
Genellikle byk kentlerin insanlar zerinde, zellikle krsal alanlardan gle
gelenlerde olumlu ve olumsuz etkiler yaratt bilinmektedir. Olumsuz etkiler da-
ha baskn olmakta ve yoksulluk, yoksunluk, dlanmlk gibi konularda younla-
maktadr. Kentlileen insanla daha zdeleen bu konular veya sosyal sorunlar gi-
derek toplumsal aidiyetsizlik yaratmakta ve paralelinde sorumsuzluk, bireycilik,
bencillik gibi davran biimleri toplumsal kopma ile ayrmalara neden olmakta-
dr. Kentte uyum sorunlar biiminde ele alnabilecek bylesi olumsuzluklarn al-
masnda zm kentlilik bilincine erimi olmada aranmaktadr. te yandan unu-
tulmamaldr ki, kentte yaamak bir insann kentli olduu, kentlileme srecini ta-
mamlad veya kentlilik bilincine eritii anlamna gelmemektedir. Kent kltr
ve kentlilik bilincinin temel talar olan, sevgi, sayg, efkat, merhamet, hogr,
paylama, yardmlama, adalet, duyarllk, selamlama, fedakarlk gibi kavramlar
grgnn tarihi ve evrensel boyutlar balamnda kiiye aktarlabildii srece a-
da bir kent, kentli ve toplumdan bahsedebiliriz. Bylesi kazanmlarn elde edile-
bilmesi iin eitimin ncelikli ara olduunu yinelemek durumundayz. Bu takdir-
de kentin tarihi ve kltrel kimliinin benimsenmesi ve yaanmas, kentte yaa-
yanlara aidiyet duygusu kazandrlmas, tarih ve toplum kltr bilinci ile kentsel
i/d dinamiklerin harekete geirilmesi, kentsel hak ve grevlerin ne karlma-
s, doal ortamlarn korunmas, kent ii sosyal ve yapsal dengesizliklerin gideril-
mesinde etkin rol alnmas gibi ilevleri stlenecek bireylerin varl gnmzdeki
anlam ile toplum olabilmeyi ve ortak yaam salayp, glendirebilecektir.
Kentte yayor olmann ve kentliliin farknda olmak toplumu biimlendiren tm
ynleriyle birlikte yaanlan evreyi etkiler. Dolaysyla yaplam evre ya da fi-
ziksel mekn da; bireylerin ve toplumlarn iinde yaadklar dnemin dnya g-
rn yanstr. Bir baka ifade ile yaplam evrenin toplumsal varoluun fiziki
yansmas olduu sylenebilir (Bayndrlk ve skan Bakanl, 2009: 24).
9
Ortak bir kent kltrnn yaratlmas, tarihi kltrel mirasn korunmas asndan hangi
temel kavrama gereksinim duymakta ve onun gelitirilmesi ynnde neler yaplmas bek-
lenmektedir?
Kentsel Mekn
Mekn, insan evreden belli bir lde ayran ve iinde yaam etkinliklerini ve
eylemlerini srdrmesine elverili toprak, hava ve sudan oluan evre biiminde
tanmlanmaktadr (Kele, 1998: 111). Tekeli (1979: 21-22) ise, Newtondan alnt ile
mutlak bir mekn (uzay) olduunu sylemekte, gnlk yaammzda alglad-
mz meknn boyutlu corafi bir mekn olduunu belirtmektedir. Ancak bir
yandan da, n boyutlu mekn anlayna doru bir genileme yaplmad takdir-
de gnmzn sosyo-ekonomik ilikilerini anlayp, zmlemenin ve bunun co-
rafi mekn ile zdeletirilmesinin glne dikkat ekmektedir. Bylesi bir n-
gr; gnmzn hzla deiip dnen kentleri zerine doru okumalar yapma-
y yalnzca fizik mekn ile snrl kalmayp, kentlerin sosyal, kltrel, toplumsal,
ekonomik ve siyasal meknlarnda da olup bitenleri anlamay, analiz etmeyi ve
aralarndaki balantlar aklama gereini ortaya karmaktadr. Dolaysyla kent-
sel mekn yalnzca bir yaplam evre (fizik mekn) olarak deil, kentlerdeki
toplumsal yaam ve insann davran ile ilikilerini ortaya koyan, deinilen tm
meknlar ile birlikte deerlendiren, insanlarn gnlk yaamn ak iinde birbir-
leriyle karlatklar ve yan yana geldikleri bir ortam olarak ele almalyz. Bu an-
lamda daha nce belirtmi olduumuz kent olmay betimleyen temel gstergeler
sz konusu deerlendirme adna ncelikli ynlendiricilerdir. Herhangi bir kentsel
mekn iin yaplacak aratrma ve planlama almalarnda farkl mekn ve boyut-
larn kesinlikle zmlenmeleri gerekmektedir.
Kentsel yap, trl kesimleri ve geleri arasnda belirli toplumsal yasalara
bal ilikiler bulunan kentin i rgtlenme biimi, kentsel alan ise, genellikle
bir kent ynetimi biriminin snrlar iinde kalmakla birlikte, kimi kez ondan daha
geni olan ve krsal niteliini yitirmi ya da yitirmek zere bulunan yre kentleri
de (banliy) kapsayan alan olarak tanmlanrken; kentsel yaplam evre,
kent dokusu veya kentsel fizik mekn iin; bir kentin, ana yollar veya ikincil
yollarla blnm oturma, alma, alm satm, ileyi (retim), dinlenme yerlerini
kapsayan yer blmlerden (parsellerden), adacklardan ve komuluk birimlerin-
den oluan toprak kullanm biimi tanm yaplmaktadr (Kele, 1998: 69-71-73).
Krsal topluluklardan farkl, kendine zg bir rgtlenme, yaam biimi ve mek-
na sahip olduu kabulnden hareket eden bu tanmlar, arlkla sanayileme son-
rasnda grlen modern kente atf yapmaktadr.
Kentlerin sosyal, ekonomik, kltrel, toplumsal, meknsal bileenlerinin bu-
lunduunu, bu ynleriyle de karmak bir meknizmaya sahip olduklarn daha
nce belirlemitik. Planl ve dolaysyla dzenli olmaktan yoksun kentleme ise,
birok adan kentlerde nemli sorunlarn yaanmasna ve kimliksiz kentlerin or-
taya kmasna neden olmaktadr. Bu sorunu aabilmek ve daha kimlikli, yaana-
bilir kentleri yaratabilmek; kentler kiilere, topluma kendisinde toplanmas bekle-
nen kltrel zenginlikleri ve farkllklar paylaabilecekleri meknlar sunduu s-
rece mmkn olabilmektedir. Bylesi gerekli ve salkl, yaanabilir kentsel me-
knlar retebilmek iin; tarihi ve fiziksel evre koruma ilkelerinin btnletirdii,
yeni planlama ve koruma aralarn ieren, yerel deerler ile kaynaklar gzeten,
katlm nemseyen, imar denetleyen, planl ve gl bir yasal erevenin kurul-
10
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T
SI RA S ZDE SI RA S ZDE
AMALARI MI Z AMALARI MI Z

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
NT E RNE T NT E RNE T
1
mas zorunludur. Paralelinde, sosyal dnm srecinde kentlileme, kent kimlii
ve kentlilik bilincini ortaya karabilecek sosyal politikalarn daha etkin bir biim-
de uygulanmasna da gereksinme duyulmaktadr.
Kentlerin mimari rgs, sokaklar, meydanlar; gerek orada yaam, o kentle-
ri biimlendirmi olan toplumun tarihsel geliimini ve kltrel dzeyini aklayp
tarihsel/kltrel miras olutururken, gerekse iinde yaayanlarn davran ve ya-
am biimlerini anlatmaktadr. Kentlerin yaayan ve gelien bir organizma olduu-
nu biliyoruz. Tarmsal ekonomi dzeninde kentler duraan yaam koullar iinde
yzyllar boyunca biimini olabildiince korumu, yava yava bym ve geli-
mitir. Antik kentler ve ortaa kentleri bunun rnekleridir. Sonraki dnemlerde
ise nce sanayi devrimi, sonra da gnmzde yaanan kreselleme kentlerdeki
deiimi hzlandrm, sonucunda kentsel mekn daha farkl bir biimde deiir ve
dnr hale gelmitir.
lk kentlerin ortaya kndan gnmze dein kentlerin geliim (deiim) iz-
gisi her trl meknda farkllklar gstermi, bu srecin ana dorultular ve deii-
min gerekeleri yaplan/yaplmakta olan pek ok aratrma ile ortaya konulmutur.
Modern sonras ya da postmodern dnem diyebileceimiz son otuz ylda ortaya -
kan kuramsal yaklamlar ise kreselleme ve onun getirdii yeni ekonomik yap-
lanmalar ile bilgi ann gerekleri balamnda konuya bakmlardr. Kreselleme
ile birlikte veya 1980lerden sonra endstri sonras dnem olarak da adlandrlan
bu deiim, eitli biim ve alansal byklklerde olmaktadr. retim asndan
byk kentsel merkezlerde bir d/azal olmasna karn, kk kentlerde ve
krsal alanlarda bir geliim sz konusudur. nk haberleme ve ulam teknolo-
jilerindeki ilerlemelere bal olarak yaknlk belirleyici bir faktr olmaktan kmak-
ta, bylece; alana, i gcne ve maliyete bal snrlar/kstlamalar ortadan kalk-
makta, alansal/meknsal olarak yeni dzenlemelerin, yeni planlamalarn ortaya
kt bir sre balamaktadr. Bu sre, ayn zamanda bilgi ve sermaye akmlar-
n salayabilecek iletiim ve ulam alt yaplarnn getirdii, lke snrlarn aabilen
bilgi ya da a kentlerini oluturan sretir. Bu durum kentlerdeki toplumsal ya-
py deitirdii gibi kentsel meknda ve onun organizasyonunda da nemli dn-
mlere neden olmaktadr (Castells, 1996: 23).
11
Resim 1.2
Kresel
kent/Newyork
(Google grseller).
Bilgi teknolojilerinin ekonomi ve toplum zerindeki en nemli etkisi; bu tek-
nolojilerin zel ve kamu sektr tarafndan youn kullanm dorultusunda ortaya
kan deimi alansal/meknsal yap zerinde gzlemlenmekte olup, sonu basit
olmayan bir karmak yapy anlatmaktadr. Dolaysyla son dnemlerde deien
bu ekonomik yaplanmaya ve teknolojik gelimelere bal olarak kentsel meknla
ilgili kuramlar da deimitir. Kuramclarn bir blm meknn nemini, kentle-
rin bir retim ve datm mekn olarak edindikleri rolleri, ulam balantlarn
sorgular hale gelmiler, gelecein kentlerinin nasl olaca hakknda klasik kentle-
me kuramlarn aan fikirler ve yorumlar retmeye balamlardr. Yan sra bu ge-
liim ve deiimlere karn gelecekte kentlerin halen/yine insanlarn birlikte oldu-
u ve buna bal olarak ekonomik ve sosyal ilikilerin biimlendii meknlar ol-
may srdreceini savunanlar da bulunmaktadr. te yandan ekim merkezi ol-
ma zellikleri devam ettii srece kentlerin yapsal niteliklerinin deimeyecei
yorumunu yapmak da olasdr. Ancak her dnemde olduu gibi gelien ve dei-
en kriterlere uyum salayamadklar takdirde baz kentlerin zaman iinde nem-
lerini yitirecekleri de tartlmaz bir gerektir.
Kent Planlama
Planlama; fiziksel, sosyal ve ekonomik gerekleri grmek/alglamak, saptamak,
tanmlamak, belirlemek daha da gelitirmek ve tarihsel gelime srecinde kazanl-
m olan kimliin korunarak gelitirilebilmesine yardmc olmak biiminde ele al-
nabilir. Bu balamda da, doal, beeri ve fiziksel evre arasnda denge salayarak,
bireylerin/toplumlarn mutlu ve gven ierisinde yaamasn hedefler. Dolaysyla,
gelecek iin karar verme, problem zme ve belirli bir ama adna rasyonel bir d-
zenleme ilemi olup, genel anlamda gelecee ynelik bir kestirim ii ve karar ver-
me sreci olarak tanmlanabilir (Suher vd., 1985: 6).
Planlama, aralarnda karlkl ilikilerin mevcut olduu bir sistemde, belirlenen
amaca ulaabilmek iin, saptanm olan hedeflere varabilmek zere gelitirilecek
kararlarn alnmasdr. Bu kararlar gelitirilecek duruma ilikin olduu iin, ileri-
ye ynelik kestirimler biiminde geliim gsterebilir. Planlamann ncelikli amac
ise kiinin, giderek toplumun asgari istek ve gereksinimlerini saptamaktr. Buradan
hareketle planlamann varl, birey ile evresi arasnda uygun ve dzenli ilikiler
kurulmasnda aranmaktadr. Kavramn ieriini biraz daha derinletirdiimizde,
dnce ile eylem arasndaki tm hazrlk ve seimleri kapsayan planlama; insan,
doa ve yaam ilikilerinde; beeri evre, doal evrenin ve yaplam evre kar-
lkl ilikilerinde ve bu iliki sisteminde beliren duruma ve ortaya kan sorunla-
ra sistemli bir biimde zm getirmeyi amalayan eylem alan olarak deerlen-
dirilmektedir. Bu anlamda; toplumsaldr, dinamiktir, zihinsel bir sretir, gelecee
dnktr, uygulamal bir disiplindir, takm almasn gerektirir ve yukarda dei-
nildii gibi bir karar verme srecidir (Suher vd., 1985: 7).
Kent planlama ise doal, beeri, fiziksel (yaplam) evre verileri ve yerel de-
erlerden kaynaklanan bilgilenme ile kentin tarihsel gelime srecinde kazanm
olduu kimliini koruyarak, kentsel arazi kullanmnda eitli kullanma biimleri
ve kentsel ilev alanlar arasnda olmas gereken yerleme dzenini ve dengeyi
oluturmak amacyla, kentsel gelimelerin dzenlemesine yardmc bir uygulama
aracdr. Kent planlama, mevcut arazi kullan biimi ile olmas gereken yeni d-
zeni arasnda meknn uyumlu organizasyonunu amalar. Bu amaca belirli bir s-
re iinde ulamak iin seilen hedefler var olan duruma baklarak kentsel ilevler
iin daha iyi barnma, alma, dinlenme ve elenme olanaklar, daha dzenli ak
12
alanlar, ulam sistemleri ve daha iyi teknik altyap vb. gibi tm elerin organizas-
yonunun salanmasna yneliktir. Bu hedeflerin yansra, kent planlama; kent ve
kentlinin btnlemesinin, kentlinin kentine sahip kmasnn, ynetime katlmas-
nn, kentsel yaama uyum salamasnn ve bunlara yardmc olacak koullarn or-
taya konulmasnn da bir aracdr. Dolaysyla, kent planlama bir sretir. Bu s-
recin temelinde bilgilenmenin gerei vardr. Bilgilenme sreci, mevcut durumu ta-
nmak, sorunu tanmlamak, belirlemek bylece sorunlara tan koymak, bu tan
iinde var olan sorunlarn geleceine ilikin zmler/kestirimler retecek see-
nekler gelitirmek, seenekler arasnda olas durum iin karar vererek seim yap-
mak, durumu irdelemek iin geri besleme ve geriye dnlerle kontrol yapmak ve
sonrasnda uygulamaya geme aamalarndan olumaktadr.
Howarda gre; kent planlamas, kentsel alanlarn deimesine bir yn verilme-
sidir. Bu nitelii ile kent planlamas kentin fizik varlnn biimlenmesinden daha
ileri giden kimi toplumsal ve ekonomik amalarn gereklemesine ynelmitir
(Howard, 1992: 13). Kent bilimcilerine gre ise, kent planlama; ulusal bir yerle-
me kalknma plan erevesi iinde bilimsel yntemlere gre yaplan aratrmalara
dayanarak, plan, program ve projelerin hazrlanmas ve bu amala giriilecek a-
balarn gerekletirilmesini de kapsayan bir sanat ve alma alan olarak tanm-
lanmaktadr (Kele, 2004: 110).
Kent planlamann baars, kentin fiziksel yap, kentsel yaam ve kenti etkile-
yen tm dinamiklerin analitik dnce hiyerarisi ierisinde ele alnmasna bal-
dr. Kentsel planlamann yerel zellikler balamnda deerlendirilmesi planlama-
nn hedeflerini yanltc sonular ortaya karacaktr. Bu nedenle planlama kade-
meleri balamnda lke leinde alnan sosyo-ekonomik kararlarn mekna indir-
genmesi ve tm sistem iinde kentin gelecekteki yapsnn tanmlanmas, kent
planlamas iin baarnn balang noktasn oluturmaktadr. Planlamann bir t-
revi olarak aydnlanma ile sk skya ilikili olan kent planlama; dncenin ev-
rimi, toplumlarn deiimi/dnm ile ekonomik ve siyasi sistem tercihlerinin
kuramsal/kavramsal tabanlarnn farkllamas sonucu paradigma deiimleri yaa-
m; ierii deimitir. Bu balamda kent planlama, gemiin aksine artk yalnz-
ca fiziksel meknn tanmlanmas deil, genel anlamda kent ve lke kaynaklarnn
doru ve etkin kullanm eylemi olarak ele alnmaktadr. Dolaysyla tm planlama
yaklamlarnn temelindeki ortak ama, belirli bir bilgi birikimi temelinde sorunla-
r tanmlamak, bunlarn nne geebilmek ya da bu sorunlar daha zlemez du-
ruma gelmeden gerekli mdahaleyi yapabilmektir. Sonuta kent planlama; artk
yalnzca meknla (spatial) ilikili deil, mekndan bamsz (aspatial) unsurlar da
bnyesinde barndran, tartma konusu eden, eskiyle olduu kadar yeniyle de il-
gili olan, fiziksel mekn ierdii kadar sosyal ve ekonomik meknlar da ieren ve
siyaset ile ilikili, teknik ierii olan geni bir uzmanlk sahas olarak gndeme gel-
mektedir.
KENTSEL KORUMA VE PLANLAMA
19. yzyln getirdii sanayi devrimi; birok alanda olduu gibi kenti, kentlemeyi,
kentsel mekn, mekn kalitesini ve kentsel planlamay etkilemi, nfus hareketle-
ri sonucu kentlerde ylmalar izlenir olmutur. Bu ok hzl gelimelerin etkisi ile
toplumlar, toplumsal deime olarak nitelendirilen dinamik bir devinimin/gelii-
min iine girmilerdir. Bu dorultuda ortaya kan sosyal, kltrel, ekonomik ve
benzeri farkllamalar, o gne dein neredeyse tamam insan llerine gre olu-
turulmu ve dzenlenmi kentlerin fizik meknlarn dntrmeye balam, es-
13
ki kentler etkilenir olmutur. Deiik dnemlerde her toplumun yaratt kent-
ler/kentsel meknlar, o toplumun kltrel yapsnn maddi bir anlatmn olutur-
mu, bir sonraki dnem iin bu maddi yansma ya da fizik mekn eski deerlen-
dirmesi ile anlmtr. Nitelik ve nicelik asndan eskimeyi ieren bylesi kentler,
onlarn fizik meknlarnn btn veya bir blm, insanolunun kltrel evrimi-
nin birer paras olmas nedeni ile de giderek tarihi nitelik kazanmtr (Aysu,
1975: 1-15). nk bir kenti fiziksel mekn olarak tanmlamak, o kentin makrofor-
mundan yerleim biimine, ilev alanlarndan (konut, ticari, ulam gibi) yaplama
niteliklerine kadar irdelemek ve zelliklerini belirlemek ile mmkndr. Bu tr a-
lmalar ister gnmz, ister gemi iin yaplsn elde edilen sonular, ait oldukla-
r dnemin niteliklerini anlatr ve kenti oluturan fiziksel meknlarn kurucu kent-
sel unsurlar olarak kabul edilirler. Yalnzca bu neden dahi, kentlerin, kentsel par-
alarn, dokularn veya yaplarn tarihi olduklar ve toplumsal bellei oluturdukla-
r iin korunmalar gereini iaret eder.
Bylesine yaratlan maddi kltr geleri ait olduu dnemin toplumsal/kltrel
yapsnn simgeleri olurken, eski kent meknlar, baz yaplar bir yandan eski
eser/ant eser olarak tanmlanmaya balam, onlar ve evrelerini yitirmek endie-
si ile koruma dncesi gelimitir. Bu anlamda koruma dncesi; insanolu-
nun kltrel varlnn, tarihin ve yaamn srekliliinde yaratt maddi kltr ka-
lntlarn, yeni yaratt meknsal-maddi rnler uyumlu klarak, toplumsal, klt-
rel, meknsal ve benzeri devamlln salanmas iin giritii abalar olarak ak-
lanmaktadr (Aysu, 1975: 27). Gerekten yerlemelerin balad tarihten bu yana s-
nfsal, siyasal, dinsel nedenlerle nceleri tek yap leindeki koruma anlaynn,
gnmze kadar, yap gruplar, yerlemeler ve blgeleri kapsayan bir nitelie evril-
diini grmekteyiz. Bu balamda, eski kent meknlarnn korunmas artk, tarihi
kltr varlklarnn (mirasnn) korunmasnn tesinde, kentsel btnn gelimesi-
nin etkiledii evre korumay da iine alan ve kentsel korumay kent gelimesi-
nin en nemli dorultularndan biri kabul eden bir kavram anlatmaktadr.
Sonuta, kltr varlklarnn korunmas kavram uygarlk tarihinin balangcna
kadar uzanmakta, ancak 18. yzyl korumaya ynelik abalarn glendii asl d-
nem olarak kendini ifade etmektedir. Avrupada Helen ve Roma eserlerine kar
uyanan ilginin etkisi ile baz yasal dzenlemelerle korumann ilk admlar atlm,
restorasyon almalar ile de 19. yzylda Fransa bu konuda lider lke konumuna
gelmitir. Korumann bir disiplin haline gelmesi ise, II. dnya sava sonrasna rast-
lamaktadr. Bu dnemden itibaren gemiten kalan tarihi yap ve dokularn korun-
14
Resim 1.3
Kentsel korumann
tarihsel kenti-
Siena/talya (Z.
Grgl arivi).
mas, onlarn yeni yaplamalar/yeni dokular ile badalatrlmas gerei ada
ehircilik, planlama ve mimarln temel ilkelerinden biri olmutur. Dolaysyla
muhafaza etmeyi amalayan ilk koruma dncesi gnmzde; srdrlebilirlik
kavram erevesinde kltrel miras yaatarak, gelecee aktararak yalnzca tek tek
yaplar, objeleri, fiziksel mekn deil, onlarn iinde var olan kltr, toplumu,
insan da kapsayan, koruyan ve btnsel/btnleik koruma olarak tanmla-
nan bir boyuta tanmtr.
Yerleik dzen yaanlan ortamn benimsenmesine yardmc olmaktadr. Bili-
nen meknlar, mahalleler ve semtler o yere ait yaanmlklarn, anlarn sreklili-
ini salama istei kentsel korumann dayanaklar arasndadr. Bu nedenle gn-
mzde kentsel koruma konusunda baarl olan lkelerdeki uygulamalar btn-
sel/btnleik koruma yntemi ile yaplmaktadr. Tek tek yaplarn veya antlarn
korunmas yerine onlar tamamlayan, bir btn olarak alglanmalarn salayan
kent paralarnn, giderek rnei fazla olmasa da bir kentin tamamnn korunmas
gerekletirilmektedir. Bu tutum toplumsal bellein korunmasn salamakta, in-
san/mekn ilikisini glendirerek desteklemekte ve o yere ait olmay, gemile
ba kurmay reterek bu ilikileri srdrlebilir klmaktadr. Balamnda, yaan-
lan yerin zenle korunmas duygusu pekimekte ve ykselen kent kltr ile
kentlilik bilinci kentsel mekn kalitesinin artmas ynnde ivme vermektedir. By-
lece giderek eskiyen ve toplumsal/kentsel knt alanlar haline dnen tarihi
kent paralar, zellikle tarihi kent merkezleri yaayan kente eklemlenebilmekte
ve kentle btnleen paralar haline gelebilmektedir (Bayndrlk ve skan Bakan-
l, 2009: 47).
Eski gzel gnlere zlem, gemii yeniden canlandrma, deiime kar koyma
gibi tutucu ve gelenekselci baklarn rn olmayan btnleik koruma; bir disip-
lin, bilim alan ve tm dnya lkelerinin koruma anlayna yn veren evrensel bir
olgudur. Bir kente kimliini kazandran somut kltrel miras/kltr varlklar bu-
lunduklar kentsel mekn biimlendiren doku ve mimari zellikleriyle toplumsal
bellein/benliin, kentsel kimliin bir ifadesidir. Bunun farknda olan toplumlar,
lkeler kltrel zenginliklerini zenle koruyan, gelecee aktarma bilincinde olan
bireylerden oluurlar.
Bat uygarlnn aydnlanma, sanayileme ve kentleme ilikileri ierisinde ge-
litirdii kent planlama kavram; zellikle sanayi devrimi ile sonrasnda gndem
alrken, kentsel mekndaki sorunlar azaltma, mekn salklatrma ve yaanabilir
klma gibi amalara ynelmitir. 1929 dnya ekonomik bunalmnn sonular;
kent planlamann nemini somutlatrm, o gne kadar fizik mekna dayal kent
15
Resim 1.4
Korunan
kentler/Prag ve
Mnih (Z. Grgl
arivi).
planlama arl kaybolmaya ve blge planlama kavram ile birlikte kent le-
inin dna/stne kmaya balad grlmtr. Giderek II. dnya savann
hemen ardndan lke (fiziki) plan anlay benimsenirken; planlama asndan l-
ke, blge, kent ve kr biiminde genellenebilecek bir hiyerari ve planlama btn-
sellii benimsenmitir.
Planlama; kentsel btnsellii koruyup onu gelenei haline getirirken, doal
olarak yaanan toplumsal, ekonomik ve sosyal deiimler koutunda ieriini ye-
nilemi, her lekte farkl kuram, kavram ve modeller ile uygulamalara konu ol-
mutur. Benzer biimde koruma kavram, anlay, bilinci ve politikalar tarihsel s-
re iinde deiiklikler gstermitir. Korumann planlama ile yolu 1960l yllarda
kesimi ve Avrupa eksenli politikalar sonucunda tarihi kent merkezlerinin (tarih-
sel alanlarn) korunmas talya ve Fransa rneklerinde olduu gibi planlama ile
gerekletirilmitir. 1970li yllar kentsel meknda korumann ya da kentsel koru-
mann iyice ne kt, kltrel miras kavram ile kltr varl tanmlarnn olduk-
a genileyip, zenginletii dnemlerdir. Kentsel korumay, mimari mirasn korun-
masn kentsel ve blgesel planlamann bir paras, bir hedefi olarak gren ve bu-
nu btnsel koruma olarak kabul eden 1975 tarihli Amsterdam Bildirgesi de bu
dnemin rndr. Bildirge sz konusu hedefin gereklemesi iin gerekli koul-
lar; halkn katlm, yasal/ynetsel nlemlerin uyarlanmas, toplumsal etkenlerin
gz nne alnmas, uygun finans kaynaklarnn salanmas ile restorasyon ve iyi-
letirmeye ynelik yntemlerin/teknik becerilerin gelitirilmesi olarak belirlemitir.
Btnsel/btnleik koruma anlay, sonraki dnemlerin de koruma politika-
lar ve koruma planlamas asndan vazgeilmez olurken, Amsterdam Bildirge-
sinin koullar uygulama alan bulmaya balamtr. Snrlar beeri evreden co-
rafi evreye kadar genilemi, ynetimler aktif rol ile grevler stlenmiler, koru-
ma alanlarnn ynetimi gndeme gelmi, sivil toplum kurulular srece katlm
ve koruma planlamasnn nitelii ile yasal taban da gelimeyi ierecek biimde ge-
nilemitir. Bu balamda, planlama tarihi kent merkezlerinin snrlar iinde kalma-
yarak katlmc bir yaklamla daha geni kentsel evreleri kapsamaya balamtr.
Gnmzde de kltrel ve doal mirasn korunmas bir planlama sorunu olarak
kabul edilmektedir. Btnsel koruma ile btncl planlamann birlikteliinin ne-
minin alt kalnca izilmekte ve devletlerin tand, bildirgelerine imza koyduu
uluslararas kurulular planlama/koruma ilikisini de ieren koruma ve kltr po-
litikalarn, ortak miras, ortak dil ile insanln ortak bellei adna ynlendirmeye,
gelitirmeye almaktadrlar.
Baz Avrupa lkelerini incelediimizde lkemiz asndan mutlaka deerlendi-
rilmesi gereken anlaml rneklerle karlayoruz. Tarihi eserlerin ve dokularn ko-
runmasnda nder lkelerden biri olan talyada; 17. yzyldaki heyecanl ilgi, gi-
derek yerini soukkanl ve aklc yaklamlara brakm, 19. yzylda ise, koruma-
da bilimsel bak as egemen olmutur. Ayn dnemde Avrupay etkisi altna alan
byme ve zenginlik sonucu tarihi yaplar/dokular gzden karlrken, ada
kent sylemi ile yatrmclarn sz gemitir. Eski yeniye engel olarak grlrken
ykmlar artmtr. Ancak, ilgili bilim insanlarnn kar direnmeleri koruma bilinci-
ni glendirip, yaygn hale gelmesini salaynca bata Roma olmak zere dier
nemli tarihi kentler karakterlerini yitirmeden bugnlere gelmitir. Bu baarnn al-
tnda yaratlan bilin ile birlikte, koruma odakl kurumsal yapnn ve yasal sistemin
oluturulmas vardr. Yansra, belki daha da nemli olarak; tarihi eserlerin evre-
sinde yer alan dokunun yapya deer katt, bu nedenle mutlaka korunmas ge-
rektii anlaynn egemen klnmas belirtilmelidir. Bylece koruma/planlama
16
ilikisi temel ilke haline gelmi, sonrasnda da sit alanlarnn ynetimi yaklam
benimsenerek, gnmzn koruma anlay da olan vazgeilmez kurallar sistemi
geerlilik kazanmtr (ekl, 2010: 17-18).
Korumann kurumsallamas asndan rnek lke durumunda olan Fransa ise
19. yzyldan itibaren koruma ilkelerine getirdii tanmlamalar, kard yasalar ve
kamulatrmalarla hukuksal altyapnn kurulmasna nclk etmi, korumaya yn
vermitir. te yandan, yapnn kimliine saygl, gelenee uygun malzeme ile ve
fark edilmeyecek biimde uygulanan restorasyon/onarm anlayna da nderlik
eden Fransa; koruma tarihinin nemli belgelerinden olan Malraux Yasasnn ka-
bul ile korumada merkeziyeti sistemi zayflatm, gemii anlatan eserlerin, ya-
plarn, dokularn gnlk yaam iinde sosyal, sanatsal, kltrel ve ekonomik yn-
den deerini bularak yaamasna, planla gelitirilmelerine ve kent leinde kim-
liini yitirmemesine zen gstermitir (ekl, 2010: 19-20). Ayrca Fransada koru-
mann dier nc lkelerinde olduu gibi, sivil toplum kurulular korumaya adan-
mlk ve lokomotif ilevi grmekte, saylar da giderek artmaktadr. ou 90larda
kltrel miras derneklerinin atlm dneminde kurulmu olup, ortak zelliklerin-
den biri, aktif olanlarnn ya ortalamasnn olduka dk olmasdr. Kamu erkle-
riyle ilikisi olan bu kurulular, kltrel mirasn deerlendirilmesi ve canlandrl-
mas ile urarlar. Kltrel miras varlklarnn tanmlanmasna ve mirassallatr-
ma eylemine katlrken, bir yandan da tanmaz, tanr ve soyut (biraz etnolojik)
miras/kltrel varlklar deerlendirmektedirler (eni, 2011: 154).
17
Resim 1.5
talyada
korumann iki
nemli kenti-Roma
ve Siena (Z.
Grgl arivi).
Resim 1.6
Korunmu kent ve
Paris (Google
grseller).
ngilterede tarihi evrenin korunmas daha ok giriimcilerin ve sivil kurulula-
rn nderliinde gelimitir. Dolaysyla koruma sorumluluunun resmi kurumlarca
ele alnmas olduka ge tarihlere rastlamaktadr. Bu ynden ngilterede koruma,
sivil kurulularn gc ile anlr. nl yazar ve tasarmc William Morris fikirleriyle
bu gelenein nderliini yapmtr. 1887 ylnda Tarihi Binalar Koruma Birliini
kurarak bu kurum bizlerin, bizden sonra geleceklerin yalnzca emanetisidir g-
rn savunmutur. Bu o dnem adna olduka radikal bir grt. William Mor-
risin dier nemli sav, bir lkenin kltrel mirasnn yalnzca uzmanlarn eline b-
raklmamas, eitilmi, sanattan anlayan halktan kiilerin de bu konuda sz hakk
almasnn gerektiidir. Gnmzde de kltrel mirasla ilgili sivil toplum kurulula-
rnn kaynanda bu gr vardr (Venning, 2011: 126). te yandan benzer dn-
celerle 19. yzylda iki giriimci tarafndan Avrupadaki rneklerinden ok farkl bir
yapyla kurulan National Trust isimli zel bir kurum ba ya da satn alma yolu
ile elde ettii mimari, tarihi ve doal deerleri/alanlar kamu yararna koruma gre-
vini stlenmitir. II. Dnya Sava sonrasnda ise, koruma bilincinin artmas ile ksa
srede, etkin nlemler alnm, tarihi dokularn, kentlerin korunmasnda btnsel
anlay ne km, yeni uzmanlk alanlar ile birlikte yeni yaplanmalara gidilmi ve
bunlarn sonucunda birok lkenin rnek ald baarlar ortaya kmtr. Bugn
ngilterede 500n zerinde sivil toplum kuruluu koruma ile uramakta, ynetim-
lerin de duyarl yaklamlar paralelinde koruma/katlm/planlama ilikileri ykn-
lecek dzeyde srdrlmektedir (ekl, 2010: 21-22).
Hollanda ise, merkezi ynetimin mevzuat, kurumsal yaplanmay gerekletir-
dii, kaynak yaratarak parasal sorunlar zd, ibirliklerini kurgulad bir r-
gtlenme ve ileyi modeli ile kltrel mirasn korunmasndaki almalarn/etkin-
liklerini srdrmektedir. Merkezi ynetim ada bir biimde sektrdeki destekle-
yici, dzenleyici ve denetleyici rol ile ne karken, nemli lde kltrel mira-
snda sahibidir. rgtlenme en kk yerel birimlere kadar yaygnlamtr. Dev-
let bu roln sivil toplum kurulularnn gr ile deerlendirmelerini samimiyet-
le gndeme alarak srdrmekte, gncellemekte, dolaysyla bilgi ak ile ortalkla-
r kesintisiz devam ettirmektedir (Cremer, 2011: 42).
18
Resim 1.7
ngilterede Bath ve
Edinburg kentleri
(Z. Grgl arivi).
Olduka snrl biimde zetlediimiz bu drt lkenin korumaya ilikin yakla-
mlar, bata Almanya ve Avusturya olmak zere birok Avrupa lkesi iin de ge-
nellenebilir. Ancak gnmzde korumay bir uygarlk sorunu ve hedefi olarak ele
alan tm lkelerin ortak ilkesinin btnsel/btnleik koruma olduu unutulma-
maldr. Bu balamda koruma politikalar belirlenmekte, srekli vurguladmz gi-
bi koruma kent planlar ile yaplmakta ve korunmas gereken bir tarihi dokudan,
kentsel paradan kent leine kadar koruma ya da sit alannn ynetimi ayr alan
ynetimi rgtlenmesi modeli/planlamas ile gerekletirilmektedir. ster planla-
ma, ister politikalar, insan ve toplum odakl olmakta, kullancy, katlm nemse-
mekte, yaanlabilir, srdrlebilir mekn anlay ile planlamay ne karmakta
ve eski kent meknlarn kendi snrlarnn dna karak kentin yeni alanlar ile
birlikte dnp ele almaktadr.
Kentsel koruma kavramnn pratie aktarlmasndan hangi unsurlarn nemsenmesi ve
eer gerekiyorsa iyiletirilmesi istenmektedir?
Bu nedenle kltrel mirasn korunarak gelitirilmesinin, yalnzca koruma ama-
l planlarn deil, her lekteki planlarn hazrlanmasnda, oluturulmasnda belir-
leyici olduu kabul grmektedir. Bir baka deyile; kltrel deerlerin korunmas
komuluk biriminden mahalle leine, oradan kent ve blge btnne kadar
planlamann tm aamalar iin vazgeilemez ncelik durumundadr. Bu anlamda
koruma-gelime dengesi iinde kurgulanm, toplumsal, sosyal, ekonomik, me-
knsal boyutlar gzetilmi kentsel btne ynelik planlama anlay ile koruma
niyetindeki samimiyet daha kolay okunabilecek ve ardndan baar gelecektir.
Balamnda ise, kent plannn iinde yer alacak ve onunla btnleecek bir koru-
ma amal imar plan kltr deerler/varlklar asndan kendi dorularn, kuralla-
rn ve ilkelerini oluturabilecektir. Toplumu biimlendiren yaplar ve kltrel ge-
ler arasndaki etkileime mekn oluturan kent, ancak byle bir planlama sreci
sonucunda kimlikli olup, bunu srdrebilecektir. Kent kimlii, kentin varolu ve
srekliliinin vazgeilmez paras olup, kimliini tanmayan, ortaya koymayan, ka-
ntlanmayan ya da savunmayan bir kentin tanmlanabilir bir zellii de olmayacak-
tr (Yeter, 2008: 154-155).
Btnsel koruma, koruma/planlama ilikisine yapt vurgunun yansra kent kimlii ad-
na neler sylemektedir?
19
Resim 1.8
Amsterdam/Hollan
da (Z. Grgl
arivi/Google
grseller).
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T
3
TRKYEDE KORUMA VE PLANLAMA
Bir uygarlklar corafyas zerinde yer alan lkemizin yaplama tarihi 8000 yl n-
cesine gitmektedir. Hemen hemen her kentimiz, dier byk-kk yerlemeleri-
miz yaplama dolaysyla kltr katmanlarnn st ste birikmesi ile olumu uy-
garlk izleri zerinde yer almakta ve gelimelerini, bymelerini bu uygarlk kaln-
tlar ile srdrmektedirler. Bilinen ve ska dile getirilen bu genel bilgi dahi, tarih-
sel/kltrel mirasn korunarak yaatlmasnn neminin ve Trkiye iin deerinin
ne anlama geldiinin altn kalnca izmektedir.
Bu dorultuda konuyu ele alarak, Cumhuriyet ncesi ve sonras olmak zere
iki farkl zaman dilimi ierisinde; koruma, planlama ve planl koruma balklar al-
tnda zetleyerek inceleyebiliriz.
Tarihi yaplarn korunmas en temel hedeftir. Gerek yapnn tarihi balamn
doru olarak ortaya konulmasdr. Eriim ise tm verilerin ve yapnn aratrmac-
lara ve kullanclarna en uygun ulalabilirlikte olmasdr (Gillman, 2010: 45). Bu
ilk dnemde koruma tek yap leinde restorasyon terimi ile zdeik olarak kul-
lanlm, yapnn grsel, malzeme, yapm teknii yapsal zellikleri ve sslemeleri
gibi yapya zgnln kazandran zelliklerin korumasn amalanmtr.
Koruma
Cumhuriyet ncesi veya Osmanl mparatorluunda, yerleme yaps 16. yzyla
kadar klasik Ortadou kentlerine benzemektedir. Bu yzyln sonlarndan itibaren
ise nemli deiimlerin balad, zellikle bedestenlerin evresinde belirli retim
alanlarnda, ticaret ve hizmet faaliyetlerinde uzmanlam sokaklarn olutuu bi-
linmektedir. Sokaklarn etrafnda konut alanlarnn toplanmas ile Osmanl kenti
yeni ve kendine zg formunu bulmaya balamtr. Bu kentler tarihte klasik Os-
manl dnemine vurgu yaparlar. Sonrasnda da benzer nitelikte kentsel mekn
retiminin srd grlmektedir. Mekn retim srelerinin ayn ya da kendi
iinde sreklilik anlay ile gelien karakterde olmas, meknsal srekliliin de te-
mel belirleyicisi olmutur (zden, 2003: 45).
19. yzyln zellikle ikinci yars Osmanlnn, sanayi devrimi yaam olan ba-
tya uyum, batya alma abalarnn younlat dnem olarak anlr. Dnemin
koruma anlaynn temelinde, bat ile btnleme araylarnn olduu sylenebi-
lir. Ayn dnemde koruma, nceleri mzecilik kavram erevesinde ele alnmtr.
Eski eserler, sahipleri olmayan tanabilir eyalar olarak tanmlanm ve bu tanm
uzun sre geerliliini korumutur. Sre iinde tanr kltr varlklarnn mzeci-
lik kapsamnda korunup gelitirilmesine ilikin anlay gelimi ve uygulamalar ha-
zrlanan mevzuata (yasal sisteme) gre yaplmaya allmtr. Tanmlar daha kap-
saml hale gelmi, karlan nizamnameler ile eski eserler hukukunun temeli olu-
mu, arkeolojik kazlar balatlm ve yurtdna eski eser kartlmas kesinlikle ya-
saklanmtr. Osmanl mparatorluunda 1906 ylnda yrrle giren IV. Asar-
Atika Nizamnamesi (Eski Eserler Yasas/Tz) bu dnemin koruma ile ilgili son
dzenlemelerdir. Bu yasa da tanmaz eski eser kapsam daha geniletilmi, m-
zecilik erevesinde kalan koruma anlay almak istenmitir. Ancak, yine de
Asar- Atika Nizamnameleri, arlkl olarak mzecilik zerine younlam ve da-
ha ok klasik kalntlarn korunmasn amalamtr (zden, 2003: 50).
Cumhuriyetin ilk yllarnda geldiimizde ise, eski eser koruma anlaynn te-
melinde yine mzecilii gryoruz. Ancak 1930lu yllardan sonra eski eser anlay-
iine tanmazlar da girmi ve koruma anlay tanr kltr varlklarndan, tan-
maz kltr varlklarna doru genilemitir. Bu dnemde 3500 tanmaz eski eser
20
uzmanlar tarafndan saptanmtr. Bylece tanr eserleri ieren mze kataloglar
oluturmay amalayan belgeleme almalar Cumhuriyet ile birlikte tanmaz kl-
tr varlklarn da kapsamtr. Yine Atatrk dneminde; antsal nitelikte tarihsel
mimari eserlerin korunmas gereinin arlk kazandn ve ilk kez bu eserlerin
imar planlar yapm srasnda korunmalarnn tartldn grmekteyiz. Bu do-
rultuda ilk anlaml yaklam olarak 1932de Hermann Jansenin Ankara imar plan
izlenmektedir.
1933 ylnda yrrle giren Belediye Yap ve Yollar Kanunu ise, tanmaz
(antsal) eski eserler ile imar plannn bulutuu, bir baka deyile; plan ile koru-
ma birlikteliinin ilk rneinin verildii yasa olarak kabul edilir. Bu amala yasa-
da, tanmaz kltr varlklarnn youn olduu alanlarda zel bir planlama meto-
du olmas gerei vurgulanm, ayrca antsal nitelikli eski eserlerin her ynnde
10 metre aklk (yap yaklama snr) olmas ngrlmtr. 1973 ylna kadar be-
lediyelerin koruma ile ilgili tek ykmlln tanmlayan bu hkm, 1984e ka-
dar geerliliini koruyacakt. 1950li yllara byle gelinmitir. Ekonomik ve siyasi
sistem tercihlerinin deitii 1950 ve sonrasnda lkemizin kentleme maceras
balam, bu srete birok kltrel varlk yitirilmitir. Yansra radikal imar ve ya-
plama kararlar da benzer sonulara yol am, zellikle 70 lere kadar yeniyi
yapma adna gemiin, gelecein srdrlmesi gereken (tek yap leinden kent-
sel dokuya kadar) oka tarihi deeri feda edilmitir. Bu dnemin koruma asn-
dan en dikkat ekici tasarrufu Gayrimenkul ve Eski Eserler Antlar Yksek Kuru-
lunun (GEEAYK) kurulmasdr. zerklii nem tayan ve siyasi etki altnda kal-
mamas ngrlen bu kurul, kentlerdeki koruma almalarnda Venedik Tz
ilkelerini kabul ederek koruma bilincinin gelimesinde nemli rol oynamtr. Bir
st kurul olarak uzmanlardan, yerel ynetim, sivil toplum ve niversite temsilcile-
rinden oluan yaps; ok aktrl olma, farkl disiplinleri bnyesinde barndrma,
tartma ve uzlama ynnden bugne gelen baz alkanlklarn ncs olarak ele
alnmaktadr. Bu balamda, tek yap leinden doku, alan ve kent leinde ko-
rumaya geii tartmaya ap, savunarak kent, planlama ve koruma ilikisinin ge-
rekliliini ve bunun artk evrensel bir zorunluluk olduunu belirlemi ve sit ala-
n kavramn kabul etmitir. Koruma fikri ve bilinci asndan bu ok nemli ge-
lime sonraki dnemler iin yeni ynelmelere neden olmu, bylelikle btnsel
korumann nemi 1970lerin bandan itibaren daha farkl benimsenmeye bala-
mtr.
1973 tarih ve 1710 sayl Eski Eserler Kanunu ile korumaclk konusundaki ya-
sa karmaas yok edilmi, daha nce szn ettiimiz ve Osmanldan kalan nizam-
nameler yrrlkten kaldrlmtr. Eski eser kavram yenilenmi ve yasa kapsam-
na giren eyler aka sralanmtr. Bu yasann bir nemli yn ise; saptanan es-
ki eserlerin Gayrimenkul Eski Eserler ve Antlar Yksek Kurulu tarafndan onay-
landktan sonra tapu ktnn beyanlar hanesine (eski eser) kayd yazlarak tes-
cil ve ilan edilecei hkmn getirmi olmasdr. Dolaysyla, tescil kavram ile
tarihi eserlerin korunmasna ynelik nemli bir adm atlm, daha nemlisi; sit
alanlarnn kendi iindeki farkllamasn anlatan kentsel sit, tarihi sit, doal sit, ar-
keolojik sit kavramlar ilk kez bu yasada yer almtr. Bu alanlarn belirlenip, tes-
pit, tescil, ilan ilemleri ile korunmalarndan GEEAYK sorumlu tutulmutur. 80le-
re kadar devam eden bu dnem; korumada-uygulamada pek izlenmese de-btn-
cl bir yaklama atf yapan, dnyada izlenen hzl gelime ve deiimlerden yarar-
lanmaya alan, snrl parasal kaynaklar yaratan zellikleri ile bilinmektedir.
21
Gayrimenkul ve Eski Eserler Yksek Kurulu 1983 ylna kadar grevde kalm-
tr. Yaanan baz olumsuzluklara karn, tespit, tescil ve belgeleme ilemleri srd-
rlyordu. Ancak yine de koruma/planlama ilikisi kurulamyor, ou imar plan
korunmas gerekli kltr ve doa varlklarn gzetmeyen kararlar retiyordu. S-
re byle devam ederken 1983 ylnda baz deiikliklerle bugn de yrrlkte
olan 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu karlmtr. GEE-
AYK yerine, Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Yksek Kurulunu getiren bu ya-
sa, konuya daha kltrel balamda bakarak, kltrel miras kavramna yer ver-
mitir. Yasann en nemli zelliklerinden biri de sit alanlarnda Koruma Amal
mar Plan ad ile planl koruma srecini balatmasdr. Bu planlar ilgili Koruma
Blge Kurulunun onay sonrasnda uygulanabilmektedir.
2000li yllarn bandan gnmze; planl koruma ilkesi srdrlrken, yerel
ynetimlerin yetkileri arttrlm, alan ynetimi, ynetim plan ve alan aktar-
m gibi gncel kavramlar yasalarda yer almtr. Bu olumlu yaklamlar glendi-
ren bir baka nemli gelime ise, sivil toplum kurulularnn korumaya ilikin a-
lmalar, etkinlikler yapmas ve kltr varlklarna gsterdikleri stn bir ilgi ile bi-
linlendirme yaratmalardr. Birbirini karlkl olarak etkileyen bu gelimeler koru-
ma alanna snrl da olsa olumlu bir ortam hazrlamtr. Bylece, toplumda koru-
mann, kentlemenin ve gelimenin nnde engel oluturduuna ilikin egemen
olan kan yava yava krlyor, sanki kaderi deiiyordu. Dolaysyla 2000li ylla-
rn; srece istenildii gibi dahil olmasalar da sivil toplum kurulularnn, aydnla-
rn, akademisyenlerin ve ilgili profesyonellerin koruma mcadelesinde, bilinlen-
dirmeye daha bir katk verdii, giderek daha aktif rol stlendikleri bir dnem ol-
duu aktr.
zetle, koruma kavram Trkiyeye Avrupadan gelmi Asar- Atika Nizamna-
meleri yolu ile baz dzenlemelere gidilmitir. Sonrasnda koruma faaliyeti kapsa-
mnn geniledii, Gayrimenkul Eski Eserler ve Antlar Yksek Kurulunun gayret-
leri ile tek yap restorasyonunun yansra, sit kavramnn arlk kazand grl-
mektedir. Bylelikle korumann tek yapdan evreye yaylmas konunun zorunlu
olarak planlama almalarnn iinde dnlmesine yol amtr. Bylece koru-
ma anlay ile almalar yaplarn tek tek onarlmas ve salklatrlmas yannda,
sosyal ve ekonomik bir boyut kazanmtr. Ancak, tarihsel sre iinde korumaya
ilikin sorunlar ncelikle, korumann kltrel ynn yeterince nemsememek-
ten, dolaysyla ekingen yaklamaktan, katlmc olamamaktan, geniletilmi karar
evrelerine uzak durmaktan ve merkezi erkin karar basknln ar benimsemek-
ten kaynaklanmtr. Sonuta bir uygarlklar corafyas olan lkemizin bu deerle-
ri ile orantl bir koruma bilincine, politikalarna ve uygulamalarna btnyle sa-
22
Resim 1.9
Birgi/zmir ve
Antalya/Kaleii
(Google grseller).
hip olduunu syleyemiyoruz. Ancak, var olan birikimin bu sorunlar ama adna
bir gven ve umut yarattn da belirtmeliyiz. Bu aklamalarmz Cumhuriyet d-
nemi odakl zetlediimizde aadaki deerlendirmeleri yapabiliriz:
Cumhuriyetin ilk yllarnda Batnn modellendii modernleme projesi, tek
merkezli siyaset yaps ve ulus-devlet kurgusu iinde uygulanmaya balanmtr.
Kktenci adalama yaklamnn benimsendii modernleme projesi batya
ramen batllama sylemleriyle aklanmaya allr. Bu dnemde koruma, mo-
dern bir paradigma olarak merkeziyeti bir anlayla benimsenmi ve gelitirilmi-
tir. Yasal ve rgtsel yaplar yeniden dzenlenmi; tarih bilinci oluturulmaya a-
llm; devlet otoritesi kaz, mzecilik ve onarm alanlarnda yatrmlar gerekle-
tirilmitir. Batda bu sre iinde, koruma konusunda ilke-yasa-ynetmelik olu-
turma abalarnn srdrld, tarihi yaplarn yansra, yaplarn evreleriyle bir
btn olarak korunarak doal gzelliklerin de koruma bilincine dahil edildii, l-
keler aras ibirliinin gelitirildii ve bu konularn ilendii grlmektedir. Koru-
ma konusunda ele alnan konular; yasal nlemler, etik, restorasyon sorunlar ve l-
kelerin ibirlii eklinde sralanabilir. Trkiyede koruma paradigmas asndan
bat rnek alnmsa da tam anlamyla bir eklemlenme gereklememitir. Tm ge-
lime srelerinde olduu gibi koruma alannda da ynetimsel adan nispeten ie
dnk bir yaklam benimsenmitir.
1923-50 aralnda koruma, devlet merkezli ve Cumhuriyet ideolojisini destek-
leyecek bir ierikle yrtlm, ancak Osmanl modernleme srecinde olduu gi-
bi genelde sekin evrelerin snrlarnda kalarak topluma yeterince mal olamam
ve rnek alnan Bat dnyasyla derinlikli ilikiler kuramamtr. 20. yzyln orta-
sndan itibaren ok partili hayata gei, siyasetin yapsn ve ynelimlerini dn-
trrken; tm dinamiklerin devlet tarafndan ynlendirildii bir sreten, da ek-
lemlenme arzusuyla gelien bir kurguya geilmitir. Modernite projesinin halka
ramen halk iin yaklam bu dnemde sonlanm ve modernite poplist eilim-
lere uyarlanmtr. Bu eilimler koruma alann da etkilemi, nceki dnemde Ba-
tnn etkisinde kalarak bir bilin olarak var edilmeye allan koruma olgusu, po-
plist kentleme yaklamlarnn iinde telenerek tahribatlar yaamtr. Muhafa-
zakar temelli iktidar yaps, mekndaki hedefi byme-gelime olarak belirlerken,
kltrel mirasn zellikle sivil dokular ieren blm kentsel geliimi engelleyen
unsurlar olarak grlmtr. II. Dnya Sava sonrasndaki yokluk ve konut ihtiya-
c gibi olgular da, toplum iin bir st anlat olan kltrel sorunlara odaklanlmas-
n gletirmitir. Kentlerin geliimini denetleyebilecek eitli yasalarla birlikte
mar ve skan Bakanl, ller Bankas gibi kurumlarn oluturulmas ve kentlerde
yrtt eitli mcadelelerin iine koruma dncesini de yerletirecek olan
Trk Mhendis ve Mimar Odalarnn 1954 ylndaki tesisi nemli gelimelerdir. Yi-
ne de bu dnemde kentlerde, zellikle 1960lardan sonra belirginleecek tahribat-
larn alt yaps hazrlanm ve baz ciddi ykmlar gereklemitir. stanbulu imar
etmek ve tarihi antlar ortaya karmak adna bir iktidar projesi olarak 1956da ba-
latlan cadde ama almalarnn kent dokusu zerinde yaratt tahribat, bu ko-
nudaki en gl rneklerden biridir. Koruma alannn siyaset odaklaryla ilikisini,
uzun srecek bir kar duru tavrna ynlendirilmesinin temelinde bu dnemin ge-
limeleri yatmaktadr.
UNESCOnun 1972de Paristeki toplantsnda kabul ettii Dnya Kltrel ve
Doal Mirasnn Korunmasna Dair Szleme Dnya Miras kavramna odaklana-
rak mirasn tanm, koruma politikalar, komiteler, fonlar vb. ykmllkler ile
Dnya Kltr Miras Listesinin oluturulma koullarn belirlemektedir. Trkiye
23
szlemeye bu dnemde dahil olamasa da, 1973 ylnda karlan 1710 sayl Eski
Eserler Kanunu ile mevzuatn yenileyerek, eski eser, ant ve sit kavramlarn ayrn-
tlandrmtr. Bu yasa dolaysyla, tarihi dokularn sit alan olarak tescili srecinde
gelimeler salanmtr. Ne var ki, kalknma ve kentlemenin nemsendii, turizm
ve sanayileme politikalarnn devreye sokulduu, kyden kente g gibi olgula-
rn gelimeleri belirledii bu dnemde koruma bilinci byk oranda arkada ve ye-
tersiz kalmtr. Turistik yrelerdeki antik kentler ile antsal yaplar, turizme katk-
da bulunma ihtimallerinden dolay ilgi grrken; sivil mimari yaplar barndran
dokular ya terk edilerek tahrip olmaya braklm ya da kyden kente g edenle-
rin yeni yaam alanlarn oluturmutur. Ekonomik ve kentsel basklarn yansra,
lkenin alkantl siyasi-ekonomik ortamnda kltrel mirasn korunmas bir lks
gibi alglanmtr.
Trkiye 1983te Dnya Kltrel ve Doal Mirasnn Korunmasna Dair Szle-
meyi, 1989da ise, Avrupa Mimari Mirasnn Korunmas Szlemesini imzalamtr.
lkedeki mevzuat da, 1983 tarihli ve 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koru-
ma Kanunu ve 1987 tarihli ve 3386 sayl Deiiklik Kanunuyla yeniden dzenlen-
mitir. Bu yasalara kltr varl kavram eski eser kavramnn yerini alrken,
koruma ltleri 19. yzyl sonuna odaklanan bir zaman snryla belirlenmi, zel
yaplar iin baz farkl tanmlar getirilmi, hiyerarik kademelenmede en stte Kl-
tr ve Turizm Bakanlna balanan rgtlenme modeli gnmzde de baz fark-
llklarla devam eder biimde yeniden dzenlenmitir.
Planlama
Konuyu benzer biimde tarihsel sre ierisinde ele aldmzda, arlkla feodal
ve merkezi yapy derinletirerek koruyor olmas nedeni ile Osmanl; 19. yzyl
sonlarndaki liberal akmlardan ve bu srecin kentlere, kentsel alanlara, kent plan-
lamaya olan yansmalarndan etkilenip uygulama alanna yeterince aktaramamtr.
rnein, daha nce de belirtildii gibi son dnemlerinde antsal yaplarn ve arke-
olojik alanlarn korunmasna nem verirken, yol dzenlemelerini, yeni mahalleler
kurulmasn ve yangn yeri planlarn kent planlama adna yeterli grmtr. An-
cak Avrupadaki sanayileme hareketi Osmanl kentlerini toplumsal, ekonomik ve
meknsal olarak sarsyordu. Dolaysyla bu olumsuzluklardan k abas olarak,
yine de planlama ve ona dayal yasal taban ile ynetsel rgtlenmenin kurgulan-
dn izleyebiliyoruz. Vilayetler Kanunu, Belediye Kanunu, byk kentlerdeki
mar Meclisleri, Ebniye Nizamnamesi ve Kanunu bu abann, (bazlarnn bugn-
de varln srdrd) rnekleri olarak kabul edilebilir (zden, 2003: 47).
1923-1950 aras, yeni ve gen Trkiye Cumhuriyetinin dnya ekonomik buna-
lm ile e zamanl olan dnemini anlatr. Bu krizin 1929 ylndan 1950lere kadar
kademeli olarak devam etmesine karn, Ankara, stanbul, zmir gibi byk kent-
lerden balayan bir kent planlama anlay ve onun politikalarn oluturma u-
ra vardr. Bu ura yeni kalknma doktorinleri ile birlikte gndeme gelen devlet-
lerin sosyal ilev ve grevleri ilkesinin yaama aktarlmas inancnn bir rndr.
Bata Ankara ve zmirde olmak zere yabanc uzmanlarla birlikte yaplan ilk plan-
lama almalar, yine ilk kez bir imar plan yarmas (Ankara iin) almas dne-
min planl olma anlaynn somut rneklerinden bazlardr. Planl yeni konut
alanlarnn oluturulmas, bunlarla ilikin finans ve rgtlenme modellerinin (ko-
operatifler) kurulmas dier nemli rnekler olarak kabul edilir. Ayrca gerek plan-
lama, gerekse belediyeler iin lke genelinde Belediyeler Kanunu, ilk imar ve
planlama yasamz olan Belediye Yap ve Yollar Kanunu yine ayn dnemin kaza-
nmlarndandr.
24
1950 ylnda ise kkten deitirilen ekonomik politikalar, politik otorite-piyasa
dengesi meknizmasn bozarken, sosyal alanda da hzl bir deiime neden olmu-
tur. Buna hazrlksz, rgtsz ve henz kurumsallama abas iindeki kurumlar
ile yakalanan lke; planlamay bir kenara brakarak operasyonel zmlerle sonu
aramaya gitmitir. Bu politikalar en somut anlatmn kentlerde bulmu, g-kent-
leme-gecekondu sarmal arln gnmzde de srdrr hale gelmitir. yle ki;
1940-50 yllar arasnda %20.1 olan kentsel nfus art hz, 1950-60 arasnda %80.2ye
ulamtr (Gnmzde Trkiyede nfusun %65i kentlerde yaamaktadr).
1961 Anayasas planl kalknma dnemini balatm, Trkiye Cumhuriyeti Sos-
yal Bir Hukuk Devletidir ilkesi ilk kez 1961 anayasasnda yer almtr. Bu dne-
min plan anlay kent planlarnda da kendini bulmu, eitimini veren blmler
niversitelerde almaya balamtr. Daha da nemlisi sonradan gndemden d-
en blge planlama, lkesel mekn organizasyonu balamnda ele alnp, plan-
lama kademelenmesi ve hiyerarisi doru bir srece oturtulmaya allmtr.
1950lerin liberalizm anlayyla kentleme ve konut sorunu bym, zm ise,
yeni yerleim alanlarna toplu konut yapma ve kooperatifleme olarak yine bu d-
nemde somutlamtr.
1970lerin ortalarnda Friedmann yeni ekonomik nermeleri ile Adam
Smithin iktisadi doktrinine hzl bir dn yaanmaya ve giderek kreselleme
tm dnyay sarmaya balamtr. Ortaya kan uygulamalar planl kalknma ve do-
laysyla kent planlama anlayn zayflatrken, 1980 askeri mdahalesi sonrasnda-
ki kararlar ve karlan yasalar, kent toprandan elde edilen geliri de ncelikleri
iine alan bir ekonomi politikasn anlatr olmutur. Bu balamda; nfus ve mekn
bymesinin ok hzl olduu kentler, bir yandan toprak rantnn artna, spek-
lasyona konu olurken, bir yandan da bu ynleri ile ekonomiyi ayakta tutup, ona
kaynak yaratr hale gelmilerdir. Bir dier deyile; lkemiz ilk kez sermaye biriki-
mi adna kentlerin ya da meknn ve kent toprann tercih edilmesini bu dnem-
de yaamtr. Ortaya kan sonu, kapsaml/btncl planlama adna tartlan ku-
ramsal, kavramsal ve pratik tabann yitiriliyor olmas ynndedir. Paracl (mevzi-
i) imar planlar ounlukla amalar dnda kullanlarak kentleri biimlemeye ba-
lam ve 60 sonras planlamann kuram ile pratiini oluturma abas iindeki ki-
mi merkezi, kimi yerel planlama kurumlar kaldrlmtr.
25
Resim 1.10
Ulus/Ankara-
Hermann Jansen
plan (Google
grseller).
1990larn bandan itibaren duraanlama eilimi gsteren bu sre; kentsel
meknn retilmesi ve kentsel yaamn rgtlenmesini toplumsal-kamusal bir bir-
liktelik olarak kavramsallatracak yeni bir btncl planlama sistemini, kapsn
amaya altmz Avrupa Birliinin meknsal politika ve stratejileri ile ilikilen-
direrek henz kurgulayamamtr. Planlamay yeniden tarif etmek yerine, onun
nndeki olumsuzluklar kaldrarak, ona inanarak kendisini yenilemesine frsat ya-
ratmalyz. Dolaysyla, kltr, bilgi birikimi, sylemi ve vizyonu olan bir planla-
ma kurumu, planlama retisi ve planc hedeflemeliyiz.
Gryoruz ki zellikle 1980 sonrasnda lkemiz planlama alannda pek de v-
g dolu sonular yaamamtr. Srekli uzman merkezli ya da ncelikle uzmana
dayal bir anlay ve yaplanma ile srdrlen planlama, 1950 sonras imar operas-
yonlar ile bu kez planc olmayan uzman ve uzmanlar ile tanm, o dneme ka-
dar lke genelinde byk glkler ile yaratlan birikim ile kurumlar kolayca g-
zard edilebilmitir. Bu imar operasyonlarna kar yaplan eletirilerin bazlarnn
acmaszca olduu gnmzde de sylenir olsa dahi; kent, kentleme ve planlama
asndan yaanan ortamn eletirileri hakl kld saptamas dorusu yanl olma-
yacaktr. 1961 Anayasas ile planl kalknmay hedefleyen Trkiyede, planlama;
kurumsal, kavramsal ve klgsal (pratik) olarak kimliini oluturma abas iine gir-
mitir. 1960-80 aras olarak genellenebilecek bu dnem sonrasnda, 90lardan iti-
baren sivil rgtlenmenin bymesi ve tavrl olmas, kresel merkezden gelen ki-
mi sylentilere kar tepkili olma zorunluluu ve i dinamikler gerei birok olum-
lu kavram kentlerin ve planlamann gndeminde yer almtr. zellikle Habitat II
istenilen dzeyde olmasa da, bu konuda ciddi katklar salamtr. Bu gelimeler
plancya kullanlabilir aralar sunmu ve planlamann toplumsallatrlmas ynn-
de verilecek uralar iin doru ve duyarl tercihlerin yaplabilmesini kolaylatrc
bir zemin oluturmutur.
zetle, planlamann bir kriz veya belirsizlik iinde, giderek sanki birok soru-
nu bnyesinde barndran bir yumak halinde olduunu biliyoruz. Dolaysyla geli-
nen aama, ksa, orta ve uzun erimde deimesi/almas beklenen olumsuzlukla-
rn ortak paydasnn, planlamann yaad gven bunalm olduunu iaret etmek-
tedir. Btnyle teknik bir i olmayan planlama, artk; plancnn mutlak egemen-
lii-emredicilii, kesinlemi sonular, bitmi-duraan sonu ve kararlar olmayan
bir yerde durmaktadr. Artk; esnek, kurumsal ve bireysel anlamda katlmc, m-
zakereci, bilgisi, kimlii ve vizyonu olan, btncl zmlemelere dayal, salkl,
yaanabilir evreler yaratmaya ilikin ular veren ve yaratc olmaya temellenen bir
anlay planlamay betimlemektedir. te bu dorultuda ve ierikte somutlaacak
siyasi irade beyanlar lkemizde artt srece planlama yaad gven bunalm-
n aabilecektir.
Planl Koruma
1975 tarihli Amsterdam Deklerasyonunu bir kez daha anmsadmzda, yaymla-
nan bildirgenin btnsel/btnleik koruma kavram zerinde srarla durduu-
nu biliyoruz. Yinelediimizde; temel olarak mimari mirasn tek yap deil, doku,
kent ve evresi olarak grlmesi gerektii, korumann tek bana bir alma alan
olmad, byk lekli kent ve blge planlamann bir paras olduu ve bu an-
lamda da planlama aralarna sahip olan merkezi ve yerel ynetimlerin sorumlu-
luk stlenmelerinin nemi deklerasyonun genel ilkesi durumundadr. Bu ilke l-
kemizde koruma asndan bir trl aamadmz sorunlarn banda gelmektedir.
Baat neden ise, planlamaya ilikin yukarda zetlenen amazlarmzdr. Btnle-
ik koruma ve yenilemenin baars, toplumsal kopmalara neden olmadan ve ier-
26
dii sosyal yapnn saln bozmadan gereklemesine baldr. Ancak bylesi bir
anlamla ykl koruma politikas, tarihsel miras sosyal yaama katabilecek ve de
onunla btnleebilecektir. Bir dier deyile, ama; planlamada da olduu gibi
kltrel birikim ve deerleri, zaman iinde farkllaan deerler ile btnletirerek
yaanlabilir evreleri yaratmaktr.
Bugn kltr ve doa varlklarnn (evrelerin) korunmasnn lkemizdeki tek
arac Koruma Amal mar Plandr. Koruma amal imar plan terimi 1970li yl-
larda Trkiyede yeni yeni ortaya kan evre koruma olgusunu yasal bir ereve-
ye oturtabilme abalarnn rndr. Bu terim, zaman iinde koruma yaklamnn
ieriini belirleyen bir hale gelmitir. Bu yaklamla yaplan imar planlar yasann
belirledii sit alanlar ile snrl kalm, alann kent btn iindeki yeri, tanm, ge-
leceindeki rol ve ilikileri bir yana braklarak kentsel sit alannn tek bana
planlanmas haline dnmtr. Oysa korumada kuramsal yaklam tarihsel do-
kunun kentin yaamna doru ve dengeli katlm ile gelimesini salamay gerek-
tirir ki; imar plan lei bu durumu tam olarak karlayamaz ve kent btnne
ilikin planlama kararlarnn her lekte (lke, blge, havza, kent) sit alan ile b-
tnletirilerek alnmas gerekmektedir. te yandan planlarn hazrlanmas ve onay-
lanmas da bu srete yeterli deildir, yaplan planlarn uygulanmas ve denetlen-
mesi sreklilik adna ayr nem tamaktadr.
Gnmzde tarihsel evre korumas ada ilevlerle btnleerek korumay
amalayan bir anlaya ulamtr. Bylece salt korumann yerine koruma-deer-
lendirme-gelitirme amacna ynelik bir yaklam ortaya kmtr. Bu durumda
kent planlama ile koruma planlamas arasnda var olan eliki kuramsal olarak or-
tadan kalkm grnmekle birlikte, zellikle lkemiz kentlerindeki uygulamalarda
bu eliki henz btn ile alm deildir. lkemizde yanl olduu ve sakncala-
r bilindii halde, kentlerin imar planlar yaplrken belirlenen sit alanlarnn planla-
mas e zamanda yaplmamakta, bu alanlarn planlamas daha sonraya braklmak-
tadr. Bu noktada nemli olan, koruma kararlarnn yalnzca tarihsel bir blgeye y-
nelik olmamas, kent imar planlar yapm aamasnda kentin zellikleri dikkate al-
narak kent btn ile etkileim iinde olmas gereinin kavranlmasdr. Gemiten
gelecee bir kpr oluturan tarihi evreyi korumann nemi yalnzca ilevsel bir
yararllk kazandrmak ya da hayranlk uyandran genel meknsal grnmlerin ko-
runmasnda deil, btn bunlarn ortaya koyduklar kimlikte aranmaldr.
27
Resim 1.11
Tarihi Yarmada /
stanbul ve Uhisar
(Kapadokya) /
Nevehir Koruma
Amal mar
Planlar
mar planlar ilevleri gerei parsel leinde karar reten, ama ait olduu yer-
lemeye ya da onun bir alt blgesine ilikin kendi iinde kararlar btnselliini ve
tutarlln korumak zorunda olan belgelerdir. Burada ortaya kacak olan bir ek-
siklik veya yanllk uygulamay dorudan etkilemektedir. Klasik kademelenme ve
hiyerarisi iinde, btnselliinden veri alp ayrntda aktaran niteliine, disiplinler
aras konumundan ynlendirici-yaptrmc ilevlerine, oradan salkl olarak uygu-
lanmasna kadar geen sre ve sre iindeki olumluluklar planlamann anlamn
ve nemini tanmlar. Dolaysyla planl korumann yasal arac olan koruma ama-
l imar plan da ayn ilkelere temellenmek zorunda olup, bir yandan da mevcut
deerler ile gelecein deerleri arasnda denge noktas olmak, bu balamda do-
ru ynlendirmeleri nermek durumundadr.
Koruma Blge Kurullarnn birok kentin sit alanlarnda Koruma Amal mar
Planlar istemek zorunda kalmalar, (stelik yrrlkteki bir imar plannn varl-
na karn) planlama srecindeki sapmalarn, yetkilerdeki kargaalarn somut r-
nekleri olarak ortaya kmaktadrlar. Bu ikili yapnn arkasndaki temel sorun; imar
plannn, ncelikle toplumsal ve fiziki evredeki deiimleri yaratan sreci ya da
sreleri irdelememesinden kaynaklanmaktadr. Dolaysyla planlama eylemleri
bir btndr anlayndan hareketle; koruma amal olarak planlanacak alanlar
kent planlamas btn iinde dnlmeli, koruma ile ilgili her trl planlama
karar korunacak alanlarn kendi zelliklerine gre btnsel imar plan kapsamn-
da ele alnmaldr.
Bu belirlemeleri ve nerileri doal olarak daha da ayrntlandrmak ve eitlen-
dirmek olasdr. Ancak grlyor ki ii doldurulmu zgn ve aklc planlama an-
layn ivedilikle uygulamaya koyma zorunluluu vardr. Giderek bu balamda;
koruma ve planlama mevzuat bata olmak zere ehircilik eksenli tm yasalar-y-
netmelikler gncellemeli, bazlar belki de yrrlk d kalmal, bir ereve yasa
ile btnlemenin yntemleri aranmaldr. Bir dier deyile; yeni imar dzeni, na-
sl bir planlama sorusunun yant ile birlikte planlama zerine kurgulanmaldr.
Bylesi bir aba planl korumay ve Koruma Amal mar Plann daha anlaml k-
lacaktr.
lkemizin gnmzdeki kent/imar planlama yaklam kentsel korumay hangi snrlar
balamnda ele almaktadr? Bu dorultuda yaplanlar btnsel koruma adna nasl deer-
lendirilebilir?
28
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
29
Binlerce yllk uygarlk tarihi iinde insann dorudan
veya doa ile birlikte yaratt ve bizim bugn Kltr
ve Doa Varlklar Miras diye adlandrdmz belgele-
rin korunmas, amzda insanln ortak sorunu ola-
rak kabul edilen ve zerinde nemle durulan bir olgu
ve sorumluluktur. letiim aralarnn ulat hzl geli-
menin dnya halklarn her gn biraz daha birbirine
yaklatrmas, bu ortak mirasa sahip kmay da glen-
dirmekte ve sahiplerinin sorumluluunu arttrmaktadr.
Koruma, bir etkinlik alan olarak olduka geni bir kap-
sam iermektedir. Her tr yapnn btnlemesinden,
yeniden kullanm iin deitirilmesine, arkeolojik koru-
madan kent planlamaya, peyzaj dzenlemeden doal
evre korumasna, mimarlk kapsamndaki her trl
rnn teknolojisine, bakm ve koruma yntemlerine,
en eski yap tekniklerinden en yeni malzeme teknoloji-
sine; yapay, doal malzeme analizlerinin fiziksel ve
kimyasal yntemlerine kadar, bilim ve teknik alanyla
dolayl ya da dolaysz ilikisi vardr.
Bu anlamda ve konumuz dikkate alndnda baz te-
mel kavramlar tanmlamak gerekmektedir. Gnmz-
de koruma anlaynn kentsel mekn ve kentsel plan-
lama ile btnletii gz nne alndnda bu gerekli-
lik bir zorunluluk haline gelmektedir. Kent tanm ad-
na tarihsel sre ierisinde bir ok dnce geliirken,
kentleme de yine tarihsel olarak sanayilemeye paralel
nem kazanmtr. Artk kent ve kentleme kavramlar
dar anlamda bir nfus hareketi olarak alglanmamakta,
giderek son dnemde ortaya kan kuramsal yaklam-
lar kent kavram ve kentleme srecini kreselleme ve
onun getirdii yeni ekonomik yaplanmalar ile bilgi a-
nn gerekleri balamnda irdelemektedirler. Bu do-
rultuda kentsel mekn yalnzca fiziki, yaplam bir
evre biiminde ele alnmamakta, kentlerin sosyal, kl-
trel, ekonomik, toplumsal ve siyasi meknlarnda olup
bitenlerde kentsel meknn dier boyutlar olarak bu
kavramn iinde deerlendirilmektedir. Dolaysyla
kentsel planlamann zellikle gelecee ynelik karar ile
kestirimleri iin kentsel meknn tm boyutlar nem
kazanmakta ve ayr ayr analiz edilerek zmlenmele-
ri gerekmektedir. Kentler ve kentsel meknlar deiik
dnemlerde her toplumun kltrel yapsnn maddi bir
anlatmn oluturmutur. Bir sonraki dnem iin bu
maddi yansma (arlkla fiziksel/yaplam meknda)
eski betimlemesi ile anlmtr. Giderek bylesi yap-
lar, kent paralar ya da kentler insanolunun kltrel
evriminin gstergesi olmas nedeni ile tarihi nitelik ka-
zanmtr. Balamnda onlar yitirmek endiesi koru-
ma dncesini gelitirmi, sre iinde bu dnce
tek yap leinden kentsel koruma anlayna kadar
genilemitir. Gnmzde ise koruma dncesi; kl-
trel/tarihi miras yaatarak, gelecee aktararak yalnz-
ca tek tek yaplar, objeleri, fiziksel mekn deil, onla-
rn iinde var olan kltr, toplumu, insan da kapsa-
yan, koruyan ve btnsel/btnleik koruma olarak
tanmlanan bir boyuta ulamtr.
Btnsel korumada ama; planlamada olduu gibi kl-
trel birikim ve deerlerin, sre iinde farkllaan de-
erler ile btnleerek yaanabilir evrelerin yaratlma-
sdr. Bu anlamda ncelikli ara olarak planlama ortaya
kmaktadr. Yerlemelerin gelimelerini srdrrken
tarihsel karakter ve kimliklerini yitirmelerini nlemek,
bir yandan da tarihsel miras kentin yaayan bir paras
olarak deerlendirmek arlkla 1950lerden gnmze
planlamann baat konularndan biri olmutur. te yan-
dan bu gereklilik planlama yaklamlarn etkilemi, kent
planlarnn hazrlanmas ve uygulanmas srecinde in-
san ile ilgili deerleri ne karm, giderek tarihsel mi-
rasn zelliklerine daha duyarl/saygl bir kent planlama
anlaynn egemen olmasna ve yaygnlamasna neden
olmutur. Sonuta, kentsel mekndaki tarihsel ve klt-
rel mirasn hzla gelien kentleme sreci iinde koruna-
bilmeleri ynnde beliren sorun planlama ile almaya
allmtr. Bu anlamda planlama ve koruma ilikisi so-
mutlarken, tarihsel mirasn, kentsel bellein ve kentsel
kimliin gl bir paras olduu kabul grmtr. Do-
laysyla planl korumann, fiziksel meknn dzenlen-
mesini odaa alarak artk oka tartlr olan ilev dei-
iklii, kullanc deiiklii gibi iki boyutlu kararlarn d-
na karak dier meknlar da kapsayan btnsel bir
yaklamla elde edilip uygulanmas gnmzn koruma
anlay ile ona ilikin politikalar tanmlamaktadr. Bu-
nun ise, kentlinin mekn/tarihsel miras alglamas, be-
nimsemesi ve yeniden kullanmaya istekli olmas ile ger-
zet
30
ekleebilecei, balamnda da btnsel koruma politi-
ka ile uygulamalarnn bylesi bir srece nclk etme-
si gerei ortaya kmaktadr.
UNESCOya ye lkelerle birlikte lkemiz de, 1983 y-
lnda benimsedii Dnya Kltrel ve Doal Mirasnn
Korunmas Szlemesi hkmleri uyarnca taraf dev-
letler topraklar dahilindeki kltr ve doa varlklarnn
korunmasn taaht etmitir. 1970li yllardan bu yana
uluslararas platformlarda younlaarak srdrlen a-
balar Trkiyede de yerini bulmaya almtr. Baz
maddeleri zaman zaman deitirilerek bugn de yrr-
ln srdren Koruma yasamz, deinilen abalarn
bir rn olup, planl ve btnsel korumay egemen
klmak zere karlmtr. Olumlanmas gereken bu ya-
sa ve kurduu yasal sistem, sre iinde ounlukla
kendi dnda ortaya kan baz olumsuzluklar nedeni
ile planlama/koruma ilikisini btnleik koruma anla-
y erevesinde kurgulamakta zorlanmtr. Ancak, yi-
ne de sit alanlar ile snrl olsa da, sorunlar yaansa
da, planl korumann tek arac olsa da, bu yasa ile var
olan ve varln devam ettiren Koruma Amal mar
Planlar lkemiz adna nemsenmelidir.
31
1. Aadakilerden hangisi kent kltr tanm iinde
kullanlmaz?
a. Kentin etki alan
b. Kente aidiyet
c. Kentli haklar
d. Kentli sorumluluu
e. Kentsel btnleme dzeyi
2. Kentlilik bilinci adna hangisi sorun olarak deer-
lendirilmez?
a. Krdan kente g
b. Kentsel dokuda bozulma
c. Kentsel ayrma
d. Kentsel btnleme
e. Sosyal ilikilerdeki yetersizlik
3. Kentsel Koruma ya neden gereksinme duyulmutur?
a. Eski eserleri/antlar muhafaza etmek iin
b. Restorasyon anlay ve teknii gelitii iin
c. Btnsel koruma kavram yaygnlat iin
d. Baz kentsel meknlarda tarihi ve kltrel var-
lklar youn olduu iin
e. Eski meknlarda yeni yaplara gereksinme du-
yulduu iin
4. Aadakilerden hangisi btnsel koruma iinde de-
erlendirilmez?
a. Ant yaplarn korunmas
b. nsan/mekn ilikilerinin glendirilmesi
c. zgn kentsel paralarn korunmas
d. Toplumsal bellein korunmas
e. Korumann kent btn iin dnlmesi
5. Kentsel Koruma ile planlamann ilikisi evrensel an-
lamda hangi belgede somutlamtr?
a. Amsterdam Deklarasyonu
b. Malraux Yasas
c. Venedik Tz
d. Atina Antlamas
e. Dnya Kltrel ve Doal Mirasn Korunmas Sz-
lemesi
6. Koruma hangi lkede sivil toplum kurulularnn et-
kinlii ile anlr?
a. Almanya
b. talya
c. Fransa
d. ngiltere
e. Hollanda
7. Kentsel korumada sit alan kavram ncelikle hangi
ilikiyi gerekli klmaktadr?
a. Kent-planlama
b. Kentsel doku-koruma
c. Tek yap-kentsel doku
d. Planlama-kentsel doku
e. Koruma-planlama
8. Korumann planl olmas gerei lkemizde hangi
dnemden itibaren benimsenmeye balamtr?
a. 1923 - 1950
b. 1950 - 1960
c. 1960 - 1980
d. 1980 - 2000
e. 2000 sonras
9. lkemizde planl korumann yasal arac hangisidir?
a. Koruma plan
b. mar plan
c. Koruma amal imar plan
d. Kent plan
e. Yerel imar plan
10. Trkiyede korumann planlama ile yaplmas aa-
dakilerden hangisinde yasal zorunluluktur?
a. Tarihi evrelerde
b. Ant eserlerin youn olduu alanlarda
c. Eski kent merkezlerinde
d. Eski konut alanlarnda
e. Sit alanlarnda
Kendimizi Snayalm
32
1. a Yantnz yanl ise Kent Kltr ve Kentlilik Bi-
linci konusunu yeniden gzden geiriniz.
2. d Yantnz yanl ise Kent Kltr ve Kentlilik Bi-
linci konusunu yeniden gzden geiriniz.
3. c Yantnz yanl ise Kentsel Koruma konusunu
yeniden gzden geiriniz.
4. a Yantnz yanl ise Kentsel Koruma ve Planla-
ma konusunu yeniden gzden geiriniz.
5. a Yantnz yanl ise Kentsel Koruma ve Planla-
6. d Yantnz yanl ise Kentsel Koruma ve Planla-
7. e Yantnz yanl ise Kentsel Koruma ve Planla-
ma ile Trkiyede Koruma ve Planlama
konularn yeniden gzden geiriniz.
8. c Yantnz yanl ise Trkiyede Koruma ve Plan-
lama ana bal altndaki Koruma ve Planla-
ma konularn yeniden gzden geiriniz.
9. c Yantnz yanl ise Trkiyede Koruma ve Plan-
lama ana bal altndaki Planl Koruma
konusunu yeniden gzden geiriniz.
10. e Yantnz yanl ise Trkiyede Koruma ve Plan-
lama konusunu yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde 1
Bu konuda nite btnnde yapacanz karmlarn
yansra, kentsel mekn ile kentsel yaama ilikin gz-
lemleriniz ve kent sosyologlarnn, toplum bilimcilerin,
kent planclarnn gr ile almalar/eserleri size yar-
dmc olacaktr.
Sra Sizde 2
nite btnnde yapacanz deerlendirmeler yantla-
rn bir blmn ortaya koyacaktr. Ancak, kentsel ko-
ruma zerine yaplm almalara ulamanz (ki dikkat
ederseniz baz adresler nitede aka verilmitir) daha
ayrntl bilgi sahibi olmanz salayacaktr.
Sra Sizde 3
niteden elde edeceiniz bilgiler dnda, kent kimlii
ve btnsel koruma konularna gerek basl, gerekse
internet ortamndaki kaynaklar irdelemeniz tavsiye
edilmektedir.
Sra Sizde 4
Soruya ilikin 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklar Ko-
ruma Kanunu ile birlikte 3194 sayl mar Kanununun
koruma ile ilgili maddelerini incelemek yantlara ula-
manzda yardmc olacaktr. Ayrca dier sorularn ya-
ntlar ve niteden edindiiniz bilgiler bu sorunun ikin-
ci blmnn yant iin size katk salayacaktr.
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar Sra Sizde Yant Anahtar
33
Akun, G. (2012). Cumhuriyetin lk Yllarndan G-
nmze Deiim Gsteren Kent Planlama Uy-
gulamalarnn Koruma Politikalar zelinde
Meknsal Yansmalar: Beyolu Talimhane Bl-
gesi rnei. stanbul: YT/FBE, Koruma Politika-
lar ve Uygulamalar, Yksek Lisans Dersi Semineri.
Aysu, E. (1977). Eski Kent Meknlarn Dzenleme
lkeleri. stanbul: DMMA Yayn.
Batty, M. (1976). Urban Modelling: Algorithms,
Calibrations, Predictions. Cambridge: Cambridge
University Press.
Bayndrlk ve skan Bakanl (2009). Kentleme uras
2009, Kentlilik Bilinci, Kltr ve Eitim Komis-
yonu Raporu Cilt III. Ankara: Bayndrlk ve skan
Bakanl Yayn.
Bekta, C. (1992). Koruma Onarm. stanbul: Yap En-
dstri Merkezi Yayn.
Bookchin, M. (1999). Kentsiz Kentleme. stanbul:
Ayrnt Yaynlar.
Castells, M. (1996). The Rise of the Network Society.
Oxford: Blackwell.
Chadwick, G. (1978). A Systems View of Planning,
2.nd Edition Newyork/London: Pergamon Press.
Cremer, M. (2011). Onlar Nasl Baaryorlar/Avru-
pada Kltrel Miras ve STKlar. inde, Silier, O
(Derleyen), Hollandada Kltrel Miras Sektrnn
Yaplanmas. (s.41-50). stanbul: Europa Nostra Ya-
yn.
ekl Vakf (2010). Koruma Bilincinin Geliim S-
reci. stanbul: ekl Vakf Yayn.
etiner, A. (1972). ehircilik almalarnda Dona-
tm lkeleri. stanbul: T Yayn.
Grgl, Z. (2003). Yerel Kimlik Dergisi, Koruma
Hedefinde Havza lei ve Planlama, 8, 6-7.
Grgl, Z. (2001). Yerel Kimlik Dergisi, Planlama-
da Koruma ve mar Btnsellii. 2, 17.
Greed, C. (2000). Introducing Planning. London: The
Athlone Press.
Gnay, Z. (2010). Neoliberal Kentleme Dinamikle-
ri erevesinde Tarihi evrelerin Srdrlebi-
lirlii: Srdrlebilir Kentsel Koruma Modeli.
stanbul: T/FBE, Baslmam Doktora Tezi.
Hanerliolu, O. (1967). Felsefe Szl. stanbul: Var-
lk Yaynlar.
Howard, E. (1902). Garden Cities of Tomorrow. Swan
Sonnenschein & Co. Ltd.
Kartal, K. (1983). Ekonomik ve Sosyal Ynleriyle
Trkiyede Kentlileme. Ankara: Yurt Yaynlar
No: 6.
Kele, R. (1998). Kentbilim Terimleri Szl. Anka-
ra: mge Kitabevi
Kele, R. (2004). Kentleme Politikas. Ankara: mge
Kitabevi.
Kray, M. (1964). Ereli, Ar Sanayiden nce Bir e-
hir Kasabas. Ankara: Devlet Planlama Tekilat
(DTP) Yayn.
Mumford, L. (2007). Tarih Boyunca Kent. stanbul:
Ayrnt Yaynlar.
zden, E. (2003). Tanmaz kltr ve Tabiat Varlk-
larnn Korunmasnda Planlama-Koruma li-
kisi zerine Yeni Bir sistem nerisi. stanbul:
YT/FBE, Baslmam Doktora Tezi
Sennett, R. (1996). Kamusal nsann k. stan-
bul: Ayrnt Yaynlar.
Silier, O. (2011). Onlar Nasl Baaryorlar/Avrupada
Kltrel Miras ve STKlar. inde, Silier, O (Der-
leyen), Kltrel Miras ve STKlar. (s.1-29). stan-
bul: Europa Nostra Yayn.
Suher, H. (1985). ehircilik. inde, Kavramsal Ak-
lamalar. Atalk, G., etiner, A., Ger, O., Keskin,
A., zde, G., (Editr) stanbul: T Yayn.
eni, N. (2011). Onlar Nasl Baaryorlar/Avrupada Kl-
trel Miras ve STKlar. inde, Silier, O (Derleyen),
Fransada Kltrel Miras Kavramnn ve Sivil
Toplumun Paralel Evrimi. (ss.153-156). stanbul:
Europa Nostra Yayn.
Tekeli, . (1979). Mekn Organizasyonlarna Makro
Yaklam: Trkiye zerine Bir Deneme. Ankara:
ODT Yayn.
Yeter, E. (2008). Kentsel Gelime ve Kltr Deerle-
ri. stanbul: Tarihi Kentler Birlii Yayn.
Venning, P. (2011). Onlar Nasl Baaryorlar/Avrupada
Kltrel Miras ve STKlar. inde, Silier, O (Derle-
yen), Birleik Krallkta Tarihi Binalar Koruma Hare-
keti. (s.126-145). stanbul: Europa Nostra Yayn.
Yararlanlan Kaynaklar
Uluslararas dzlemde koruma kavramnn ortaya kn ve gelimesini ifa-
de edebilecek,
Koruma politikalarn aklayabilecek,
20. yzyldan gnmze koruma politikalarndaki gelimeleri ve deiimleri
zetleyebilecek,
Baz uygulama rneklerini aktarabilecek,
indekiler
Kltrel Miras
Koruma Politikalar
Btncl Koruma
Kltrel Peyzaj
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Restorasyon ve
Koruma lkeleri
GR
KORUMA POLTKALARININ
GELM
KORUMA POLTKALARINDAK
DEMLER
eitli rnekleri
ile Korumaya
Ynelik Politikalar
2

GR
Koruma kavram ortaya kt andan itibaren hep bir politika konusu olmutur.
Bu balamda korumann farkl boyutlar, benimsenmesi, uygulanmas ve ere-
vesi farkl politik yaklamlarn konusu olarak gnmze kadar gelmitir. Gn-
mzde de koruma ile ilgili kavramsal ve kuramsal tartmalarn srd grl-
mektedir. Koruma kavramnn Avrupann aydnlanma dneminin nemli bir
rn olduunu ileri sren yaklamlar korumann, sanlann aksine gelimeci
politikalarn gerekletirebilecei bir olgu olduunu, muhafazakar yaklamlarn
koruma konusunu ileriye ynelik tanmlamalar yapma konusunda yetenekleri-
nin kstl olmasndan tr, yeterli genilikte ve derinlikte ele alamadklarn ile-
ri srmektedir.
Kltrel mirasn korunmas toplumlar asndan giderek artan bir nem ortaya
koymaktadr. Toplumsal kimlik sorunlarnn ne kt yirminci yzyln son yar-
sndan bu yana kltrel miras her yn ve tr ile toplumlar asndan zenle ko-
runmas gereken bir deer olarak grlmee balanm ve giderek kltrel mira-
sn korunmas bir toplumsal gelimilik gstergesi haline dnmtr. Bu gelime
pei sra yeni tartma konularn da gndeme tam ve zellikle tarihsel mirasn
gnmzde sadece bir corafyay kullanan toplumlarn deil tm dnya toplum-
larn ortak deeri olduu, bu yn ile bir toplumsal kimlik olarak deerlendirilme-
sinden te insanln ortak deeri olarak deerlendirilip korunmas gerei kabul
edilir olmutur. Bu balamda toplumlar kltrel mirasa sahip olmalar ile deil na-
sl koruduklar ile kimlik kazanmaya balamlardr. Bu olgudan yola kldnda
ise kltrel mirasn ve miras korumann evrensellii noktasna ulalmaktadr. Bu
nedenle toplumlar koruma konusunda tek balarna sorumlu tutulmalarnn do-
ru bir yaklam olmadnn da altn izmekte fayda grmekteyiz. Korumann tm
toplumlarn payda olduu, sorumluluklarn ortaklaa stlenilmesi gereken bir ol-
gu olduu aktr.
Kltrel mirasn evrensellii; kapsaml, ok dzlemli ve ok boyutlu, btn-
sel koruma politikalarn gerektirmektedir. Bu nedenle koruma politikalar da ev-
rensel nitelikte olmaldr. Uluslararas, ulusal ve blgesel/yerel dzeydeki ok sa-
yda ynetim zellikle kentsel koruma konusunda yeni ve etkin politikalar rete-
rek korumay bir gelime/kalknmann arac olarak kullanmann abas iine gir-
mitir. Bu blmde kltrel miras konusu, koruma ve zellikle kentsel koruma
ile ilgili uluslararas platformlarda zellikle Avrupa ekseninde, gelitirilen farkl
eitli rnekleri ile
Korumaya Ynelik
Politikalar
yaklamlar koutunda tarihsel bir sre iinde irdelenecek ve farkl uluslararas
kurum ve kurulular ile ulusal platformlarda gelitirilen koruma politikalarndan
rnekler ortaya konacaktr.
Koruma ile ilgili olarak gelitirilen yaklamlar dnemlere ayrarak snflandran
Jokilehto korumann niteliine ynelik olarak bir snflama yapm daha sonra bu
yaklamlarn kabul grd ve uyguland dnemleri belirlemeyi tercih etmitir
(Jokilehto, 1999: 301). Ancak nceki dnemlerin uygulamalarnn bir sonraki d-
nemde de devam ettii grlmektedir. lkelerin ve uygulayclarn tarihi eserin ni-
teliine bal olarak profesyonel tercihleri de bu konudaki nemli belirleyici un-
surlarn banda gelmektedir. Bir baka deyile her bir dnem bir evvelki dnemin
koruma yaklamlar ve politikalarnn zelliklerini de barndrr ekilde gelitiril-
mekte ve uygulamalar birbiri stnde ve iinde gereklemektedir. Bu nedenle ta-
rihsel sre asndan bakldnda yaklak 18. yzyldan bu yana koruma politi-
kalarnda bir kesinti veya radikal bir deiim yaanmamakta yumuak geiler ve
yanyanalklar grlmektedir. Jokilehto bu farkl uygulamalar ve dnemlerini drt
balk altnda toplamtr.
1. Tarih olarak antlar,
2. Stilistik restorasyon dnemi,
3. Modern koruma dnemi,
4. Geleneklerin srdrlmesi;
Koruma politikalarnn antlarn milliyeti bir bak asyla toplumsal hafzann
bir unsuru ve bir delili, belgesi olarak kabul edildii, giderek antlarn estetik de-
erleri ile politik ifadelerinin ynetim erklerinin dzeyini belirledii, Rnesanstan
18. yzyla kadarki ilk dnemde sadece ant eserler deil tarihi kentlerin zellikli
yaplarnn da bu milliyeti politikalarla toplumun nemsedii olaylarn bir ans -
ulusal antlar- olarak korunup restore edildii grlmektedir. Jokilehto koruma
yaklam asndan toplumsal hafzay canl tutmak kadar bu uygulamalarn yakn
tarihimizde yeni politik anlamlar yklenerek restore edilen hatta rekonstitye edi-
len tarihi yaplar ve tarihi kentlerde gerekletirildiini ileri srmektedir (Jokilehto,
1999: 301).
19. yzyl balarnda zellikle kuzey lkelerinde gelien ortaa yaplarnn
ulusal miras olarak kabul edilmesi eilimi ile yine ayn dnemde btn Avrupaya
yaylan sanatta romantizm akm, koruma uygulamalarn ve politikalarn domine
etmi olan stilistik restorasyon yaklamnn temel kaynaklarn oluturmutur (Jo-
kilehto, 1999: 301). Viollet-Le-Duc ve Merimenin ban ektii korumaclarn be-
nimsemi olduu ve tarihselcilik ile eklektizm etkisinde gelimesini srdren, her
bir stilin bamsz bir yan olduunu, malzeme veya renk deiikliklerinin korun-
mas gereken stilin ruhuna ve zne etkisinin olmayacan ileri sren stilistik ko-
ruma yaklam, yzyln sonlarnda, tarihi miras varlklarnn btnselliine yne-
lik koruma politikalarnn yeniden retilmeye balanmas ile stilistik ynn kay-
betmitir.
Modern koruma yaklamlarnn ve politikalarnn oluturulduu ve uyguland-
dneme gelindiinde tarih bilincinin etkinliinin artmaya balad 18. yzyl
sonlarndan 19. yzyl sonlarna gelindiinde bu farkndalk modern koruma kav-
ramnn ve politikalarnn temel gesi olarak kabul edildii grlmektedir. 17. yz-
ylda Giovanni Pietro Bellori ve 18. yzylda ise Johann Joachim Winckelmann gi-
bi aratrmaclar tarafndan gelitirilen modern koruma ilkeleri 20. yzyl balarn-
dan itibaren Cesare Brandi, Gustavo Giovannoni ve Alois Riegl gibi kuramclarn
nerdii modern koruma kuramlar iinde yerlerini alm, yaplan eletirilerin de
36
yardm ile bu dnemde gelimi ve yerlemitir (Jokilehto, 1999: 303). Bu dnem-
de koruma yaklamlar koruma politikalarnn gelitirilmesi ve uygulanmasnda
kullanlabilecek yeni bilimsel metotlar gelitirmeyi amalamtr. Bu balamda ko-
ruma yaklamlarnn ablonlar oluturmak ve dikte etmek yerine neyin nasl ko-
runmas gerektiini ortaya koymas yaklam benimsenmitir. Bu yaklamn koru-
ma uygulamalar ve politikalar asndan tek yaplar leinden balayarak tarih-
sel kentsel ve krsal yerlemeler btne dek uzanan bir etkisi olmutur (Jokilehto,
1999: 304).
Jokilehtonun belirledii son farkl yaklam ve dnem olan geleneksel devam-
llk yaklamnn etkinliini srdrd gnmzde ise kltrel varlklarn tanm-
lanmas ve yenileme sorunsal srekli gelien bir konu olarak karmza kar. 18.
yzyldan bu yana popler kltrn zgn eserleri ve bu eserlerin yaratm sre-
leri toplumlar asndan hep bir kltrel kimlik konusu olarak grlmtr. Bu ne-
denle 20. yzyln sonlarndan bu yana, geleneksel kentsel mekanlarn ve toplu-
luklarn korunmas politikas, kresel ekoloji ve srdrlebilirlik sorunlaryla da
balantl biimde, kltrel eitlilik ve yaayan kltrlerin devamnn salanmas
asndan bir zorunluluk olarak kabul edilmektedir. Bir baka deyile, kltrel mi-
ras kavram, 20. yzyln sonunda giderek artan arl ile kreselleme ve buna
bal olarak gelien ekonomik sorunlarn etkisinde gelien evreci politikalarn ta-
nmlad kltrel ve bilimsel yn ile deerlendirilmektedir. Bu son dnemde
kltrel miras sadece somut unsurlar erevesinde deil, somut olmayan deerle-
ri de ierecek ekilde yeniden gelitirilmi ve koruma politikalarnda deiim bir
deiken olarak deerlendirilmeye balanmtr (Jokilehto, 1999: 304).
Yukarda anlan farkl ilkelerden kaynaklanan koruma uygulamalar yaklam-
larna dayal koruma politikalar ve dnemlerine benzer ekilde 20. yzyl iinde
gelien yeni kabuller ve politikalar balamnda nerilen bir baka dnemlendirme
almas da Mahajan tarafndan yaplmtr. Mahajan 2008 tarihli almasnda ta-
rihsel sre iinde zellikle Avrupa eksenli koruma politikalar ve tarihi kentler y-
netimi irdelemesi koutunda be farkl dnemden sz etmektedir (Mahajan, 2008:
28-84):
Birinci dnem; kinci Dnya Sava ncesi; Tek Yap leinde Koruma,
kinci dnem; 1960lara kadar; Tarihsel Alanlarn Korunmas,
nc dnem; 1970ler; Kent Planlama ve Kentsel Rehabilitasyon,
Drdnc dnem; 1970-1990 aras; evre yaklamlar,
Beinci dnem; 1990lardan gnmze; Tarihsel merkezlerden tarihsel kent-
lere (yaayan bir ant olarak kent).
Kentsel koruma ve kltrel peyzajlarn gemi deneyimleri pasif ve nesne
odakl koruma politikalarndan aktif ve kltr odakl, somut olamayan boyutlarn
ve insani deerlerin eklenmesi ile, devaml srelere dnen bir yaklama ihti-
ya duyulduunu ortaya koymaktadr (Mahajan, 2008: 25). Bu dnmn ant
eser korumasndan insan odakl bir korumaya, tek bir kltr varlndan tm bir
yerlemenin korunmasna, antsal gemiten gelen ve tarihi deerlerin pasif korun-
masndan yaayan kltrlerin korunmasna, sayg duyulduundan deil ilevsel
gereksinimlerden ortaya kan korumaya, kltr varlklarnn grsel zgnlklerin-
den sosyo kltrel zgnlklerini ne karan bir koruma yaklamna, kltr var-
lklarn fiziksel sermaye olarak deerlendiren bir korumadan bu varlklarn sosyal,
kltrel ve sembolik deerlerini bir sermaye olarak gren korumaya, srdrlebi-
lir bir koruma yaklamna doru gelitii grlmektedir (Mahajan, 2008: 25).
37
2. ni t e - ei t l i r nekl er i i l e Kor umaya Ynel i k Pol i t i kal ar
KORUMA POLTKALARININ GELM
Birinci Dnem; kinci Dnya Sava ncesi Tek Yap
leinde Koruma
Korumaya ynelik politikalar ele alndnda karkln nlenmesi asndan baz
tanmlamalarn ve snflandrmalarn yaplmasnda fayda vardr. Bu amala ve zet-
le politika anlamnda baz temel kavramlar ve yaklamlar ele alacaz. Kltrel
miras yukarda sz edilen temel kavramlardan biridir. Bu balamda kltrel mi-
ras politikalarnn da ilk srada ele alnmas gerekir. Kltrel miras ile ilgili tanm-
lar gemiten gnmze takip ettiinizde koruma politikalarnn da nasl gelitii-
ni/deitiini gzlemeniz olasdr. Bu tarihsel sreci nemli olaylar ve kiileri ile
birlikte ksaca aktaralm.
6. yzylda Ostrogotlarn efsane kral Byk Teoderikin dnyann yedi harika-
s zerine syledikleri tarihsel miras zerine yaplan ilk aklamalar olarak kabul
edilmektedir (Jokiltho, 2005:9). Gerek Byk Teodorik gerekse Papa II. Puis ola-
rak bilinen Enea Silvio Piccolomin (1405-1464) tarafndan kentlerin deerlerinin
artrlmas ve estetik kayglarla nerilen eski yaplarn korunmas, 18. yzyla gelin-
diinde farkl bir balama oturtulmaya balanmtr.
1794de hemen devrimin birka yl sonrasnda Fransz Rahip (Henri) Gregoire
eski yaplarn korunmas ile ilgili olarak;
... Eski yaplar bir nevi madalyalardr, kendi btnsellikleri iinde korunmal,
..... Belgelerin eitlik ve zgrlk ilkelerinin aksine bir durumu belirtmedii Orta
aa ve modern zamanlara gelindiinde, onlar [belgeler] da ... tarihin farkl d-
nemlerini belirlediklerinden ... mutlaka korunmallar, onlar tahrip etmek bir kayp
olur, onlar tercme etmek bir anlamda tarihe aykrlk olur, bu onlar ilevsiz ve
gerekesiz olarak doallklarndan arndrmak olur ve siz hi kuku yok ki [eski
eserleri koruyarak] bizi onursuzlatrarak zayflatmak isteyen kardevrimci barbar-
l bastracaksnz.demektedir (Jokiletho, 2005:10).
Rahip Gregoire bu sylemi ile eski yaplar zerinden ok ak ve net bir biim-
de toplumsal retiler retmekte ve Fransz devriminin yaylmasnn srekliliinin
salanmas asndan korumann nemine vurgu yapmaktadr. Demokrasi kavra-
mnn koruma ile yakn ilikisinin Fransz devrimi ile balatlmasnn en temel ge-
rekelerinden biri de bu nermedir. 1830larda karmza Franois Guizot ve Tari-
hi Yaplar Kurulu kmaktadr. Guizot gnmzde kullanlmakta olan koruma ile
ilgili belgeleme-envanterleme ilemlerini nermi bir yneticidir. Yazar Prosper
Mrime, Guizot tarafndan tarihi yaplar genel mfettii olarak atanm kendisin-
den lkeyi srekli dolaarak tarihin sadece bir blmne ait olmaktan ok tarihsel
olarak sreklilik ortaya koyan tarihsel yap stounu gzlemesi ve durumlarn sap-
tamas istenmitir (Toulouse Belediyesi). Guizotnun Kral I. Louis-Philippee (1830-
1848) sunmu olduu ayn konudaki raporu da koruma yazm iinde byk nem
tamaktadr (Fournier, 2004-2011). Mrime 1837ye kadar grevini zor koullar-
da tek bana srdrmtr. Bu tarihte kurulan Tarihi Yaplar Kurulu ileri Ba-
kanl iinde bir birim olarak 1838in ocak aynda ilk toplantsn yaparak grevi-
ne balamtr. zetle, Halk Eitimi Bakan tarafndan nerilen kurul, ileri Ba-
kanl bnyesinde kurulmu ve hizmet vermee balam, bir yandan lke iinde-
ki ve dndaki tarihi yaplar envanterlere geirilirken bir yandan da restore edil-
meyi bekleyen yaplarn tespiti yaplm ve restorasyon almalar denetlenmitir.
Bu almalarn yan sra Kurulun en nemli grevlerinden biri de restorasyon ge-
38
rektiren yaplara yaplacak parasal desteklerin belirlenmesi olmutur. Kolayca g-
rld gibi gnmzde koruma konusunda grev yapan Koruma Kurullarndan
farkl olmayan bu yap, pek ok lkede, 19. yzyln ilk yarsndan bu yana koru-
ma konusunda etkin bir ekilde deerlendirme, ynlendirme, izleme ve koruma
ile ilgili politikalar retme grevini srdrmektedir.
1877 de William Morris tarafndan kurulan ngiliz Eski Yaplar Koruma Toplu-
luunun kurulu manifestosunu 19. yzyln son yllarnda Mann dier yakasn-
da gelitirilen koruma kavramnn genel bir grnts olarak kabul edebiliriz. Bu
manifestoda William Morris bir yapnn korunmas ve restore edilmesi iin hangi
deerlerinin ne kmas gerektii konusunda sanatsal, pitoresk, tarihi, antik veya
nemli olduu dnlen herhangi bir ey veya sanatlarn herhangi bir yaptnn
bulunmasnn yapnn korunmas ve restore edilmesi iin yeterli gerekeyi olutu-
racan ileri srmektedir. Grld gibi 20. yzyln bandaki koruma kavram
yapnn sadece yapld tarihe bal olarak deil barndrd zelliklere gre de
tarihsel miras olarak tanmlanmas ilkesini benimsemi durumdadr.
20. yzyl koruma asndan 1904 Madrid 6. Uluslararas Mimarlar Kongresi ile
balamtr (Jokiletho, 2005: 13). Bu kongrede tarihi yaplar l ve yaayan olarak
ikiye ayrlm, bunlardan l yaplar olarak belirlenmi olan ilevlerini kaybetmi
kullanlmayan yaplarn sadece harabe haline dnmemeleri iin glendirilmele-
ri gerektii buna karn, yaayan yaplarn kullanmlarn ve gzelliklerini srdr-
melerine olanak tanmak iin restore edilerek korunmalar gerektii ynnde bir
uygulama politikas gelitirilmitir. Bu yaklamda zellikle l olarak nitelenen
yaplar asndan ne kan kabul bu yaplarn tarihsel, estetik ve teknik zellikle-
rini yapnn ilevini kaybetmesi ile birlikte kaybolduudur. Dolays ile bu yapla-
rn korunmas bu ilke dorultusunda olmaldr.
1931 tarihli Atina Tz (Restorasyon Tz) kapsamnda temelde yaplar
ile ilgili olarak baz nemli yaklamlar ve koruma politikalar gelitirilmitir (ICO-
MOS, 2004: 33). Bunlar ksaca ele alrsak; Konferans;
eski yaplarn ayakta kalmalarna katk veren kullanmlarn, bu yaplarn tarih-
sel ve sanatsal niteliklerine sayg gstermek kaydyla, devamnn salanmas,
eski yaplarn gemiten gelen yaam geleneklerinin bir delili olmas gere-
i karsnda insanlk onlar ortak miras olarak kabul etmek ve gelecek ne-
sillere tm zgnlkleri ve zenginlikleri ile aktarmak iin ortak sorumlu ola-
rak kabul edilmesini tm lkelerin temel politika olarak kabul etmelerini
tavsiye etmektedir. Ayrca, eski yaplarn, ynetim ve yasal olarak, katlmc
lkelerin tarihi, sanatsal veya bilimsel gerekelerle tarihi yaplar koruma
konusunda ortak kayglar tadklarn,
dier yandan kamu hukuku ile zel hukuk arasnda kamuoyunun hassasi-
yetlerini dikkate alarak bir denge oluturmalarn ancak koruma adna olu-
abilecek acil durumlarda da etkin bir davran gstermelerine olanak tan-
yacak yasal desteklerin oluturulmasn,
eski yaplarn yannda veya yaknnda yaplacak yaplarn bu yaplara sayg-
l bir nitelik ve grnmde olmalarna ve zellikle baz zel grnmlerin
korunmasn, giderek korunmas gereken yap topluluunun evresinde yer
alan bitki ve sslemelerin de bu yap btnne zgnlne olan katklar
nedeniyle korunmas gerektiini ve son olarak;
korunmas gerekli yap topluluu iinde, yannda ve/veya yaknnda hibir
reklam ve direk ile yksek bacal olsalar bile hibir dumanl sanayi tesisinin
bulundurulmamasn tavsiye etme karar almtr.
39
Grld gibi 1931 tarihinde I. Dnya Sava hemen sonrasnda uluslararas
dzlemde alnan koruma kararlar ve bu ynde dzenlenen politikalar olduka ye-
nilikidir. Ayrca Atina Tznn ortaya koyduu ilkeler ve politikalarn pek ok
lke tarafndan benimsenmesi ile birlikte koruma asndan daha sonraki dnem-
lerde ICOM ve UNESCO ynlendiriciliinde olduka yaygn bir uluslararas hare-
ketlilie neden olmutur (ICOMOS, 2004: 39).
ki sava aras dnemde kentsel gelime ve bu balamda tarihsel miras ile ilgi-
li yaklamlarn eitlenerek artn grmekteyiz. Le Corbusier bu dnemin en
nemli kiilerinden biri olarak ne kmaktadr. Bu dnemde retilen kentsel ve
yap leindeki koruma politikalarna ksaca gz atarsak ilerlemeciler veya to-
pik sosyalistler olarak tanmlanan grup ile muhafazakarlar veya kltralistler ola-
rak tanmlanan grup arasnda uygulamalar ve politikalar asndan bir farkllama-
nn olduunu syleyebiliriz. Bu dnemin en nemli durak noktalarndan birisi hi
kuku yok ki kuruluuna Le Corbusiernin ban ektii topist sosyalistler grubu-
nun n ayak olduklar CIAM (Congrs International dArchitecture Moderne-Ulus-
lararas Modern Mimarlk Kongresi) ve CIAMn belki de en nemli toplants 1932
tarihli Atina toplants ve bu toplant sonunda oluturulan Atina Tzdr. Asln-
da Le Corbusiernin Moskovada yaplmas planlanan toplantya ok az kala Rus
yneticilerin tavr deitirmesinden tr Marsilyadan kalkan bir yolcu gemisinde
toplad kongre, sz konusu geminin tesadfen Marsilya Atina seferini yapyor ol-
masndan tr Atina Tz olarak anlmtr (Radon, 1972:141).
Atina artnn uluslararas dzeydeki nerilerinin banda, kentlerdeki tarihsel
mirasn gemi bir kltrn deerleri olmalar ve genel bir toplumsal fayda ortaya
koymalar nedeniyle mimari deerlerinin korunmas gerektii bulunmaktadr (Jo-
kilehto, 2004: 15). CIAM kongresi ve Atina Tz ncelikle Avrupa btnnde
olmak kaydyla giderek Amerika Birleik Devletleri ve dier lkeleri de kapsaya-
cak ekilde uluslararas dzeyde kentlerin gelecei ve koruma konularnda ortak
deerlerin belirlenmesi ve bu deerler ile ilgili ortak yaklamlarn ve politikalarn
retilmesi gerektii fikri zerine kurgulanmtr.
Koruma, ehircilik ve mimarlk gibi bilim alanlarn ilgilendiren ok sayda Atna Tz
ve ayn adla anlan benzeri metin vardr. Farkl tarihlerde gerekletirilen bu metinleri
birbirine kartrmamaya zen gstermelisiniz.
kinci Dnem; 1960larn Sonuna Kadar Tarihsel Alanlarn
Korunmas
ki ava arasndaki dnemde gelitirilen bu ortak politika aray II. Dnya Sava
ile birlikte ileriki tarihlere braklmtr. Sava sonras ilk abalarn 1954 tarihli
UNESCO (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization) Sz-
lemesi ile yeniden baladn grmekteyiz. Birlemi Milletler rgtnden bir yl
sonra 1946 da kurulan UNESCOnun 1954 tarihli bu szlemesinde kltrel var-
lk kavramnn gelitirilmesi ile birlikte, ok geni bir tanmnn da yapldn gr-
mekteyiz. Szlemenin kltr varl olarak tanmlam olduu varlklarn iinde
bulunduu, sergilendii, korunduu veya sakland yaplar da ayn nitelikte var-
lklar olarak grmesi ve tanmlamas da olduka ilgin ancak bir o kadar da nem-
li ve ilerici bir yaklam olarak deerlendirilmektedir. UNESCO iki sava srasnda
tahrip olan ve insanlk adna kaybedilen tarihi mirasn nemini vurgulanmas a-
sndan byk nem verdii bu szleme ile birlikte koruma konusunda bir temel
oluturmutur.
40
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1956da yine UNESCOnun Yeni Delhide yapm olduu toplant sonrasnda
srdrlmekte olan arkeolojik kazlara ynelik olarak bir tavsiye metni olutur-
duunu grmekteyiz. UNESCO, en geni anlam ile her trl arkeolojik kaz ve
aratrmay kapsayacak ekilde tavsiye ettii bu yaklam erevesinde toplum ya-
rar kavram kullanlarak tanr veya tanmaz kltr varl niteliinde olan arke-
olojik buluntular ile ilgili dzenlemelerin ve nlemlerin lkelerin kendilerince ya-
plabileceine bu balamda ye lkelerin belirlenmi bir tarihten nceye ait tm
nesneleri saklayan ve koruyan yaklam terk ederek yeni bir yasa ile belirlenecek
bir yasa ve belirli bir dneme ait olan tm eserleri koruma altna almalar gerekti-
ini ve yine ye lkelerin tarihi eserleri bulan veya eline geirenlerin yetkililere
bildirmelerini zorunlu tutacak yasal dzenlemeleri zaman geirmeden yapmalarn
tavsiye etmektedir. Bu kapsamda nemle zerinde durulmas gerekenler bata
toplum yarar kavramnn koruma politikalar kapsamna girmi olmas ve ye l-
kelerin koruma politikalarn belirli bir yasal zemine oturtulmas ile ortak tanmdan
sonra ortak politikalarn retilmesi konusunda da zeminin uluslararas anlamda
hazrlanm olmasdr.
1964 tarihli Venedik Tzne gelinceye kadarki dnemde UNESCOnun 1960,
62 ve 64 tarihli farkl toplantlarnda tavsiye metini daha yaynlad grlmek-
tedir. Mzecilik, peyzaj ve kaaklk konularna younlam olduka geni kap-
saml bu tavsiyelerde koruma uygulamalar ve politikalar asndan lkeler arasn-
da ortak izgiler oluturulmaya allmtr. zellikle tarihi eser kaak konusu-
nun nemle zerinde durulan bir konu olmas ve nlenmesi konusundaki tavsiye-
ler ne kmaktadr (Yusuf, 2007: 353-381). Ayrca 1950lerden 1960lara gelinince-
ye kadarki dnemde giderek artan sayda, tarihsel kent merkezlerinin korunmas
ile ilgilenen, ulusal inisiyatifler olumutur. Bunlarn en kayda deerlerinden birisi
profesyonellerin katlm ile talyada olumu olan ANCSA - Ulusal Sanatsal ve Ta-
rihi Merkezler Dernei (Lassociazione Nazionale per i Centri Storico-Artistici) yak-
lamnda tarihi kent merkezlerinin korunmas deerlendirilmesi ve restorasyonu
konularnda kamunun zel sektrle birlikte hareket etmesi hedeflenmitir. Bu ye-
ni yaklamn ilk sonular Bologna ve Assisi kent merkezleri planlamasnda gr-
lecektir (Jokilehto, 2007: 25). 1962 tarihli Fransz Malraux Yasas ile yine ayn ta-
rihli talya Roma tarihsel merkez koruma almalar nemlidir.
1931de oluturulan Atina Tznn geen sre iinde sorunlarn daha kar-
mak ve ayrntl bir hale gelmesi ve toplumlarn tarihsel miras konusunda daha
bilinlenmi ve daha hassaslam olmalar nedeniyle yenilenmesi gerei ortaya -
knca 1964 tarihinde Uluslararas Tarihi Antlar Mimar ve Teknisyenleri Kongresi
ikinci defa toplanarak Venedik Tzn yenileyerek kapsamn geniletmi ve
derinletirmitir. Bu balamda tzk ile tarihi eser kavram yapnn evresini de ii-
ne alacak ekilde genilemi ve tarihe tanklk etmi olma kaydyla kentsel veya
krsal her trl yapy kapsar hale getirilmi ayrca yaplarn grkemli yaplar olma-
s yannda daha alak gnll ve basit olabilecekleri kabul edilmitir.
Bu noktada tzk ile birlikte koruma, korunmas gerekli yapdan toplumun her
kesimi kapsayan alana genilemitir. Devamllk kavramnn da bu tzkle anlma-
ya balandn syleyebiliriz. Yaplarn korunmas amacyla kullanlmalar kabul
edilebilir, ancak kullanlmalarn salamak amacyla bu yaplarda herhangi bir de-
iiklie gidilmesi kabul edilmemelidir. Sz konusu tzk ile birlikte baz konular-
da nemli genilemeler salanrken koruma asndan olduka yeniliki ve ilerici
nlemler de gelitirilmitir. Koruma politikalar baznda yap odakl politikalardan
evre odakl koruma politikalarna gei yapld grlmektedir.
41
1964 Venedik tznden 1976daki Nairobi tavsiye kararna kadarki dnemde
sras ile 1968 ve 1972 tarihli UNESCO tavsiye kararlar ile 1970 tarihli Kltr Var-
lklarnn Kanunsuz thal, hra ve Mlkiyet Transferinin nlenmesi ve Yasaklan-
mas iin Alnacak Tedbirler ile ilgili Paris Szlemesi, 1972 tarihli UNESCO Dnya
Miras Szlemesi ve ekleri, 1975 tarihli Avrupa Konseyi tarafndan dzenlenen Av-
rupa Mimari Miras Tz ve yine ayn yl iindeki Amsterdam Deklarasyonu ile
1976 tarihli ve ICOMOS kaynakl Kltrel Turizm Tz nemli kilometre talar
olarak karmza kmaktadr. Ksaca koruma politikalar asndan bu gelimeleri
irdelediimizde karmza u ana balklar kar; 1968 tarihli tavsiye kararnda, kl-
trel varlk tanm artk yalnzca tanmlanm ve listelenmi varlklar ile snrl kal-
mayarak gemiten gelen listelenmemi kalntlar ile yakn dneme ait sanatsal ve-
ya tarihsel nem tayan geleri de kapsayacaktr.
Yukarda anlan 1968 tarihli tavsiye kararnda, koruma nlemleri ve politikala-
r devletin tm birimlerine yaygnlatrlmas ye devletlere nerilmektedir (UNES-
CO, 1968). Gelime ynnde gerekletirilen almalar kapsamnda tehdit altnda-
ki kltr varlklarnn ayrntl incelenmesi ve korunmas ile ilgili nleyici ve d-
zenleyici yasal nlemler tehdidin zelliine kout olarak ncelikle sz konusu kl-
tr varln yerinde korunmas hedefiyle hem ulusal hem de yerel dzeyde geli-
tirilmelidir. Ayrca sz konusu tavsiye karar ile tm koruma ilemleri iin gerekli
ve yeterli finansmann salanmas sorumluluu ye devletlere verilmektedir. ye
devletlere koruma konusunda uygulamaya ynelik olarak geni katlml bir ara
mekanizmann gerekletirilmesi tavsiye edilmektedir. Bu zel makamlar veya hiz-
met salayclar korumann katlmc bir dzleme aktarlmas asndan olduka
nemli bir mekanizma olarak grlmelidir. Grld gibi 1968 tavsiye kararlarn-
da kltrel varlklarla ilgili tehditler nemsenmi ve koruma politika ve uygulama-
larn devlet eksenli bir yaklamla ele alnmas tercih edilmitir.
Fransz Rahip Henri Gregoire, Prosper Mrime, Violet-Le-Duc ve William Morris, Le Cor-
busier gibi koruma fikrinin yaratclarnn hayatn ve kltrel varlklar koruma konusun-
daki abalar ile CIAM ve ANCSAnn koruma konusuna etkileri internetten aratrnz.
nc Dnem; 1970ler Kent Planlama ve Kentsel
Rehabilitasyon
nc dnemin ilk uluslararas almas UNESCOnun 1970 tarihli Kltr Varlk-
larnn Kanunsuz thal, hra ve Mlkiyet Transferinin nlenmesi ve Yasaklanma-
s iin Alnacak Tedbirlerle ilgili Paris Szlemesidir (Kltr ve Turizm Bakanl,
KVMG). Bu szlemenin nc ve onbirinci maddelerinde belirtilen hkmler ile
uluslararas dzeyde bir kltr varl hukuku oluturulmaya allm ancak pek
ok pazar lkenin bu szlemeye imza koymamasndan tr bu olanak kullan-
lamamaktadr. zellikle yedinci, sekizinci ve onnc maddelerde aklanan h-
kmler pek ok lke iin ellerindeki kltr varlklarnn kayb anlamn tadn-
dan bir ksm iin ise szlemenin yrrle girmesinden sonra uygulanabilecek
olmalarndan tr uygun bulunmamtr. lkemiz szlemeyi ancak 1981 ylnda
imzalamtr.
1972 tarihli UNESCO Milli Dzeyde Kltrel ve Doal Mirasn Korunmasna
Dair Tavsiye Kararna gelince hazrlanan metnin daha balangcnda olduka
nemli baz temel politika deiikliine vurgu yapt grlmektedir (UNESCO,
1972). Bunlar Milli Politikalar bal altnda sralanm ve devam eden maddeler-
de de geniletilerek aklanmtr. Bu balamda ye devletlere zellemi kamu
42
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
kurumlar ile danman yaplar olmak zere iki farkl rgtn oluturulmas ve bi-
limsel ve teknik, idari, yasal ve finansal olmak zere de drt farkl koruma nle-
minin alnmas tavsiyesinde bulunulmutur. Ayrca milli koruma politikalarnn
oluturulup uygulamaya konulmas gereinin de altn izen tavsiye kararnda bo-
zulmu doal koruma alanlarnn onarm iin gerekli politikalarn oluturulup uy-
gulanmasn bir kamu grevi olarak belirlemitir. Bu tavsiye kararnda kltrel ve
doal mirasn korunmas konusunun uluslararas dzenlemelere konu edilmesine
karar verilmitir.
Yukarda anlan tavsiye karar uyarnca dzenlenen, 1972 tarihli UNESCO Dn-
ya Kltrel ve Doal Mirasn Korunmas Szlemesi (Kltr ve Turizm Bakanl,
Kltr Varlklar ve Mzeler G.M.) irdelendiinde ekonomik ve sosyal geliimin
kltr varlklarn tehdit ettii ve rme ve yok olmayla kar karya brakt bu-
nun uluslarn yoksullamasna neden olduu bu nedenle kltrel mirasn korun-
masnn tm dnya halklar iin nemli olduunun vurguland grlmektedir.
Bu balamda stn Evrensel Deer (Outstanding Universal Value) ne kan bir
kavram olarak bu nitelikteki kltrel ve doal mirasn korunmasnn her ulusun
kendi topraklarnda bulunanlar kendisinden balayarak btn uluslarn ncelikli
grevi olduu ortaya konulmaktadr. Szlemeye taraf olan devletler, bu ilevi ye-
rine getirirken her bir ulusun kendi koullarnda sz konusu miras oluturan de-
erleri yeniden canlandrmak, toplumsal yaamda ilevlendirmek ve korunmasn
salamak amacyla planlama almalar, politikalar ve stratejileri retmeye ve y-
rtmeye aba sarfedeceklerini kabul etmilerdir. Bu szleme ile birlikte Dnya
Miras Komitesi ad altnda UNESCO bnyesinde hkmetleraras bir komite ku-
rulmutur. Dnya miras kavram bu komite tarafndan gelitirilmeye ve uygulama-
ya konulmutur. Szleme ile ilgili Uygulama Rehberi ilk dzenlendii 1977-78
tarihinden bu yana yaplan yirmi civarndaki iyiletirme ile gnmzde de yrr-
lktedir. Uygulama rehberindeki en nemli yeni kavramlardan birisi Kltrel Pey-
zaj kavramdr. Kltrel peyzaj szlemenin birinci maddesinde ... doa ve insa-
nn ortak eserleri ... olarak tanmlanmaktadr. lkemizden kltrel peyzaj rnek-
leri olarak Kapadokya ve Pamukkale gsterilebilir.
1975 tarihli Avrupa Konseyi tarafndan dzenlenen Avrupa Mimari Miras Tz-
UNESCO dndaki uluslararas kurumlarn koruma alanndaki abalarnn bir
rneidir. Avrupa Mimari Miras Tznde ne kan nemli politika konularnn
banda mimari mirasn korunmas amacyla Avrupa btnnde ortak koruma po-
litikalarnn belirlenmesi hkm gelmektedir. Btnleik korumaya dikkat ekilen
tzkte kamunun konunun iine ekilmesinin korumann baarya ulamas a-
sndan zorunlu bir koul olduunun alt izilmekte, zellikle Avrupa mimari mira-
snn sadece ant yaplardan olumad tarihi kentler, daha kk yap dokular ve
.. doal ya da insan yapm ortamlardaki karakteristik kyler[in]... de bu mirasn
kapsam iinde olduklar vurgulanmaktadr. Bu ekilde mimari miras kavram ii-
ne alnan varlklarn nitelikleri asndan ereve olduka geniletilmi ayrca ko-
ruma politikalarnn sadece kentsel meknlarda deil krsal alanlar da kapsar e-
kilde ok daha geni corafyalarda yeniden oluturulmas gereklilii ortaya kon-
mutur. Dier yandan tzk koruma kavramnn ierii asndan da nemli katk-
lar yapmtr. Avrupa Mimari Miras Tznn yedinci maddesi btnleik koru-
mann ryen ve khneyen kent dokularnn sosyal adalet ruhu ile yaklalarak
yaayanlar blgeden ayrlmaya zorlamadan gerekletirilmesi gerektiini ortaya
koymaktadr. 1975 tarihli Amsterdam Deklarasyonu Avrupa Mimari Miras Tz-
nde belirlenen kimi konularn altn izerek dikkatleri bu konulara ekmeyi
43
amalamtr. zetle, sz konusu deklerasyon ile mimari mirasn, Avrupa halklar-
nn ortak gemileri kadar ortak gelecekleri iin de belirleyici bir zellie sahip
olarak korunmasnn yaamsal nemi olduu, bu mirasn sadece olaanst nite-
liklere sahip yaplar deil, kltrel veya tarihi deer ortaya koyan krsal veya kent-
sel yerlemeleri de kapsad, yeni gelimeler ve youn trafik gibi mimari miras
tehdit eden oluumlara kar tm halklarn beraberce mcadele etmeleri gerektii
ve bu balamda mimari mirasn kent planlamasnn temel hedeflerinden birisi ol-
duunun kabul edildii uluslararas topluma ilan edilmitir.
1976 tarihli ICOMOS Kltrel Turizm Tzde (ICOMOS, 1976) dnya le-
inde hzl bir art gsteren turizm aktivitesi karsnda tehdit altna giren mira-
sn korunmas ynnde bir uyarda bulunarak, kltrel miras kavramna dikkat
ekmektedir. Kltrel turizm giderek daha fazla kii tarafndan tercih edilen bir
eylem olarak, ekonomik ve sosyo-kltrel yararlar gz nne alndnda, insan
yerlemelerinin korunmas ve kollanmasna gereksinim duyulduu ifade edil-
mektedir.
1976 tarihli Nairobi toplantsnda UNESCO tarafndan dzenlenen ve kltr
varlklarnn uluslararas deiimi ile ilgili tavsiye kararnda bilgilenme ve bilin-
lenmenin nemine vurgu yaplarak kltr varlklarnn bilinirliinin artrlmas-
nn korumann nemli bir paras olduu ancak kaakln da bu kapsamda
mcadele edilmesi gereken ciddi bir tehlike haline geldii belirtilmektedir. Ay-
n toplantda kararlatrlan dier bir tavsiye metni Tarihi Alanlarn Korunmas
ve ada Rol Hakkndaki Tavsiye Karar dr. Bu tavsiye kararna altlk olma-
s asndan ye devletlerin koruma alannda yapm olduklar uygulamalarn
sorgulanabilir olmas ne karlmakta bu ekilde ounlukla ye devletlerin
kendi koullar erevesinde gerekletirmeleri beklenen pek ok uygulamann
dier devletlerce de takibinin ve kontrolnn n almaktadr. Bylece UNES-
CO ye devletlerin koullarnn uygun olmamas gerekesine snarak koruma
uygulamalarndan kanmalarnn nn kesmitir. Koruma ile planlama birlik-
teliinin neminin en kaln hatlarla izildii sz konusu tavsiye kararnda ayr-
ca koruma politikalarnn hayata geirilmesi aamasnda zel sektr ile etkilei-
me gemenin ibirlikleri oluturmann baar dzeyini artraca salk verilmek-
tedir. Objelerin evresinden soyutlanm bir ekilde korunmas yerine, iinde
bulunduu evresi ile birlikte korunmas yaklamnn kabul, planlama ile ilgi-
li yasal mevzuatn koruma mevzuat ile uyumunun salanmas gereini ortaya
karm bu da bir anlamda korumann ynetimi kavramnn kullanlmaya ba-
lanmasna neden olmutur. Korumann ynetimi konusu aslnda ye devletler
asndan giderek artan bir gerilimin habercisidir. Koruma ve yenileme ancak
uygun ekonomik, sosyal ve kltrel deerlerin oluumu ve uzlas ile yan ya-
na gelebilir. Bu uzlay salayacak mekanizma da siyasettir. Kltrel varlklara
sahip olmak ne kadar onur verici bir durum ise bu varlklar ekonomik deerle-
rini kullanamama da sahipleri asndan o denli sorundur. Ayrca kamu ile zel
mlkiyetin sahip olduklar varlklarn kullanmnda eit koullarda olmalar ve
farkl uygulamalarla kar karya kalmamalar ve bu konuda ye devletlerin ge-
rekli ve yeterli nlemleri almalar nerilmektedir. Bu tavsiye kararlar iinde ko-
ruma uygulamalarnn uzmanlarn ynlendirmesi, nerileri ve denetimine bra-
klmasnn nerilmesi, evre kirlilii konularna dikkat ekilmesi ve konunun
korunmas gereken varlklara verdii tahribat, doal afetler ve sonular, zel-
likle giderek artan trafik ve hareket arlklarnn yaratt titreimin olumsuz et-
kileri belirlemesi nem tamaktadr.
44
Koruma ile toplumun sosyal, ekonomik ve kltrel sorunlarnn koruma alan-
larnda st ste geldii gereine bir kez daha dikkatlerin ekildii tavsiye kararn-
da bu durum karsnda ... alann zgn doasna zarar vermeden yaayanlarn
sosyal, kltrel ve ekonomik ihtiyalarna cevap verilmelidir. denilmektedir. ye
devletlerin bu nlemleri gerekletirmeleri asndan parasal destek mekanizmala-
r oluturmalar ve zellikle koruma alan iinde yaayan fakir nfusa yaamlarn
srdrebilmeleri iin uzun vadeli fonlar tahsis etmeleri nerilmektedir. Bu nlem-
lerin nedeni koruma politikalarnn ve uygulamalarnn gerekletirilmesinde sos-
yal dokuda bir krlmaya neden olmamaktr.
Drdnc Dnem; 1970 - 1990 Aras Tarihi Merkezlerde
evre Yaklamlar
Bu dnem 1972 tarihli UNESCO Dnya Kltrel ve Doal Mirasn Korunmas Sz-
lemesi ve koruma uygulamalar konusunda bir krlma noktas olarak kabul edi-
len Bologna kent merkezi yenileme almalar (Vieira, 2007:82) ile 1974 tarihli Av-
rupa Konseyi Edinburgh, Krems ve Tarihi Merkezlerin Btnleik Korumasnn
Sosyal Maliyetlerine ilikin Bologna Sempozyumu Kararlar (Avrupa Konseyi, Ant-
lar ve Sitler Komisyonu), tarihi kent merkezleri ile ilgili deien koruma politikala-
rn barndrmaktadrlar. Bu balamda Bologna deneyiminin btnleik koruma
kavramnn balang noktasn oluturduu kabul edilmektedir. Daha sonra 1975
Amsterdam Deklerasyonu (ICOMOS, 1976) ile tm koruma camiasna yaynlanan
btnleik koruma kavram bu tarihten itibaren koruma politikalarna yeni bir
nefes getirmitir.
1978 Paris toplantsndan sonra yaynlanan tavsiye kararlar tanr kltr
varlklar ile ilgilidir. Belgradta yaplan toplant sonrasnda yaynlanan 1980 ta-
rihli tavsiye kararlar ise ye lkelerdeki sanatlarn statlerine yneliktir.
1979da ICOMOS Avustralya tarafndan Gney Avustralya Burrada dzenlenen
Tzk, genel hatlar ile 1964 Venedik Tz ile 1978 Moskavada toplanan
ICOMOS 5. Genel Kurulu sonu bildirgesi zerine kurgulanmtr. 1981deki u-
bat toplantsnda, Nisan 1988 ve Kasm 1999 toplantlarnda zerinde dzenle-
meler yaplan tzkte genel hatlar ile kltr varlklarnn korunmas ve miras
alanlarnn ynetimi zerine ynlendirici hkmler barndrrken, bu alanlarn
korunmasnn ynetimlerinin ayrlmaz bir paras olduunun ve srekli bir so-
rumluluk oluturduunun alt bir kez daha izilmitir. Koruma camiasnda bir
rehber olarak kabul edilen Burra Tz, kltrel deerlere sahip tm doal,
yerel ve tarihi alanlara uygulanabilirlii ile ok geni bir kesim iin uygulama
normlar oluturmutur.
1982de ICOMOS Kanada (Franszca Konuan) Quebec Kltr Miras Korunma
Tzn Deschambault Bildirgesi adyla oluturmu (Jolilehto, 2005: 29), 1983de
ise bu kez ICOMOS Kanada (ngilizce Konuan) Burra Tznden esinlenerek
Appleton Tzn yaynlamtr (Jokilehto, 2005:31). Deschambault Bildirgesin-
de uluslarn kltrel kimliklerinin ve kltrel miraslarnn doasn tanmlamann
asli bir unsur olduu ne srlmektedir. Bu bildirgede yer alan nemli bir sapta-
ma da kltrel mirasn tahrip edilmedii veya unutulmad zaman dahi tehdit al-
tnda olduunun ilandr. Modernizasyon ve yeni hayat koullar kltrel miras s-
rekli tehdit etmektedir. Bu gelimenin bir bedeli olarak grlmektedir. Devamn-
da miras tanm doa ve insann ortak retimi ve yaratm olarak tanmlanmakta,
kltrel varlk, corafi evre ve insan (beeri) evre miras kavramnn temel bi-
45
lekesi olarak belirlenmektedir. Politikalar asndan bakldnda bildirgenin dik-
kat eken dier bir maddesinin kltrel miras ilgilendiren mevzuatn dier tm
mevzuatn nnde ve ncelikli olmas ynndeki saptamadr. Ayrca koruma ko-
nusunda toplumun alnacak her trl karara aktif katlmnn salanmas istenmek-
te bu da korumaya nemli bir demokrasi vurgusu yaplm olduunun altn iz-
mektedir.
1982 ICOMOS Floransa Tz Tarihi Baheler zerinedir. 1983deki Appleton
Bildirgesinda ise yapl evrenin oluumunda kltrel varlklara ok farkl lek-
lerde ve farkl zamanlarda mdahaleler olabildii bu nedenle her bir projenin ak
bir ekilde ortaya konmu temel bir hedefinin olmas gerektii ileri srlmektedir.
Mdahalelerin dzeyi ve yaplp yaplmayaca kararnn, mdahale gereinin kl-
trel nemlilik, dokuya uyumluluk, evresel deerler, fiziki, sosyal ve ekonomik
kaynak kullanm gibi nemli konularda detayl aratrmalar yaplmadan bir kara-
ra varlmasnn doru olmayaca, yaplacak incelemelerin mutlaka halkn katlm-
nn salanmas ile ulalacak bir uzlaya dayanmas gerektii ortaya konmaktadr.
Korumada katlm ve uzlann nemi bylece bir kez daha vurgulanmaktadr (Jo-
kiletho, 2005: 31).
1985 tarihli Avrupa Konseyi Avrupa Mimari Mirasnn Korunmas Szlemesi
daha nce UNESCO, ICOMOS ve dier uluslararas kurulular tarafndan gnde-
me getirilen ve ye lkelerce imzalanan ok saydaki benzer belgeye atf yapa-
rak bir anlamda bu belgeleri gncellemektedir. Bu balamda ye devletler, ko-
ruma politikalar bal altnda; mimari mirasn korunmasnn krsal ve kentsel
planlama iinde ncelikli bir hedef olarak tutmak, restorasyon ve bakm ile ilgi-
li programlar desteklemek, koruma olgusunun kltrel ve evresel planlamann
deimez bir unsuru haline getirmek, korunmas gerekli olmayan ancak konumu
asndan deerli yaplarn veya yap guruplarnn korunmasn salamak, korun-
mas gerekli yaplar iin geleneksel inaat malzemelerinin ve mesleklerin srd-
rlebilirliini salamak konularnda politikalar retmeyi kabul etmilerdir. Yine
Granadada bu kez mimari mirastan sorumlu Avrupa Bakanlar toplantsnda 2.
Avrupa Konferans gerekletirilmi ve zetle, koruma politikalarnda mimari mi-
rasn yeni ve geni tanmna gre dzenlemeler yapmak, btnletirilmi koru-
ma ilkelerinden vazgememek, toplumun koruma konusundaki farkndaln ve
bilincini artrmak, zel giriim ve sivil toplumun koruma eylemlerini destekle-
mek, koruma politikalarnn ekonomik etkisini gz nne alarak kararlar olu-
turulmak, kirlilikle sava ve fiziksel korumay ne karmak konularnda ilke ka-
rarlar alnmtr.
1987de ICOMOS Brezilya tarafndan tiapavada dzenlenen Tarihi Merkezle-
rin Korunmas ve Canlandrlmas Seminerinde alnan kararlar gnmz ada
koruma politikalar asndan ok belileyicidir. yle ki; tarihi merkezlerde yr-
tlmekte olan ilevler kentin temel ilevlerinden olabilir ancak bu alanlarn korun-
mas izin verilen kullanmlar kltrel deerde olsalar bile ar ykl olmamal,
otantik, karmak ve gndelik yaamn kltrel eitlii ve oulculuu korunma-
ldr. Ayn yl ICOMOS Tarihi Kentlerin ve Kentsel Alanlarn Korunmas Tz
Washingtondaki toplantda kabul edilmitir. Bu tzkte ... kk veya byk ta-
rihi kentsel alanlarla ilgilidir; kentleri ve tarihi kent merkezleri saran doal ve in-
san yaps evreyi de kapsamaktadr. Bu alanlar tarihi belge olma zelliklerinin ya-
n sra, geleneksel kent kltrne ait deerleri de barndrrlar. Endstrilemeyi iz-
leyen kentsel deiimlerin etkisiyle gnmz dnyasnda tarihi kentler ve kentsel
46
alanlar tehdit altndadr; harap olmakta, hatta yok edilmektedir. denmektedir. Bu
ifade sadece tarihi kent merkezlerinin deil bu alanlar evreleyen yeni gelime
alanlarnn da korunmas gerekliliini ne karmaktadr. Bylece koruma alanlar
ve evresi bir tampon alanlar oluturularak koruma altna alnmaktadr. Ayrca ko-
rumann bir kez daha yrede yaayanlarn katlm ile gerekleebilecek bir eylem
olduu vurgulanmaktadr. Bu balamda kentsel alanlarn korunmasnn evvel emir-
de bir planlama sorunsal olduu ve koruma planlamasnn gelimeyi de ynlendi-
rici biimde dzenlenmesi ve yasal, ynetsel ve ekonomik aralar devreye soka-
bilecek bir nitelikte olmas gerektii aktr.
1972 tarihli UNESCO Dnya Kltrel Ve Doal Mirasn Korunmas Szlemesini Kltr ve
Turizm Bakanl web sayfasndan inceleyiniz.
Beinci Dnem; 1990lardan Gnmz Tarihsel
Merkezlerden Tarihsel Kentlere
Avrupa Konseyinin 1991 tarihli ve Yirminci Yzyl Mimari Mirasnn Korunmas
Hakkndaki Tavsiye Karar 20. Yzyl mimarisinin Avrupa tarih mirasnn bir par-
as olduunu kabul etmi ve korunmas iin yaplmas gerekenleri karara bala-
mtr (Kayn, 2011: 21).
1992 Yeni Zelanda Kltrel Miras Deeri Tayan Yerlerin Korunmas ile ilgili
Tznde bir yerin tarihi evresi ile beraber korunmasnn gerektii belirlenmi-
tir. Bu ortamn yok olmu olmas belgelere bilgilere ve bulgulara bal kalmak kay-
dyla yeniden oluturulmas iin bir gereke oluturabilir. Ayrca kltrel miras de-
eri tayan yerlerin doal sre ve olaylardan tr doan veya doacak tehditle-
rin nceden azaltlmas veya yok edilmesi iin Risk Azaltm Plan hazrlanmas
nerilmektedir. Tzn dier nemli maddelerinin banda, mdahalesizlik ko-
nusu gelmektedir, kltr varlna yaplacak herhangi bir mdahalenin varlk a-
sndan sakncal olduu saptand durumlarda herhangi bir eyleme giriilmemeli-
dir. Ayrca kltr varlklarnn dzenli ve bir plan kapsamnda bakmnn salan-
mas gerekmektedir. Tzk restorasyon konusunda da baz kstlamalar getirmek-
te, ilemin sadece yerin kltrel miras deerinin geri kazanlmasna neden olacak
ise izin verilmelidir denmektedir. Bu balamda yerin veya yaplarn genelletirilmi
betimlemelerinden kanlmaldr hkm getirilmitir.
1994 tarihli UNESCO, ICCROM ve ICOMOS ibirlii ile Japon hkmeti D -
leri Dairesi ile Nara Valilii tarafndan dzenlenen Nara zgnlk Konferansnda
kltr varlklar ve koruma kavramnn 20. yzyln sonunda ulam olduklar gn-
cel anlamlar ve konu edildikleri politikalara dikkat ekilmesi asndan ok nem-
lidir. Bu balamda; kreselleme ve bir rnekleme, tektipleme basksnn kltr
varlklar ve koruma konusunda en nemli kavramlar olarak ele alnd grlmek-
tedir. Devamnda kltrel kimlik araylarnn kltr varlklar zerinden milletilik
akmlarnn aralar haline dntrldkleri ve aznlk deerlerinin yok saylmas
gibi yaklamlarn giderek ykselen deerler haline geldii vurgulanmaktadr. Bu
kavramlar koruma yaznnda yeni kavramlardr. Dnyada, sregelen toplumlar ve-
ya topluluklar arasndaki atmalarn ounlukla kltrel farkllama nedenli ol-
duu btn taraflarn kar taraflarn kltrel farkllklarn kabul edip sayg duyun-
caya kadar bu atmalarn nlenmesinin mmkn olamayaca ortaya konmakta-
dr. Bu konuda UNESCO tarafndan kabul edilen Birimizin kltr miras, hepimi-
zin mirasdr anlaynn tm dnya uluslar tarafndan benimsenmesi ok nem-
47
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
senmektedir. zgnlk bu atma ortamnda kltrel mirasn farkllklarnn orta-
ya konmas ve korunmas asndan bir olanak sunmakta ve ok nemli ilevler
yklenmektedir.
1995 Avrupa Konseyi Kltrel Peyzaj ile ilgili tavsiye kararnda, ye devletle-
rin koruma politikalarn ve kltrel sitlerinin gelimelerini peyzaj politikalar
kapsam iinde ve sz konusu kararn ekinde sunulan ilkeler dorultusunda, de-
erlendirmeleri tavsiyesinde bulunulmutur. Kararn ekinde belirlenen ilkeler
asndan ksaca bir tanmlama yapldnda; Peyzaj tanmnn boyutlu bir an-
lam olduu; bir kii veya grubun belirli bir alanda yapm olduu gzlemlere
dayal olarak tanmland ve karakterize edildii, insann evresi ile gemi ve
mevcut ilikilerinin bir tan olduu, yerel kltrlerin, hassasiyetlerin, uygula-
malarn inanlarn ve geleneklerin gelitirilmesine katk salad kapsad ne
srlmektedir. Ayn karar ekinde peyzaj politikalar yetkili makamlar tarafndan
belirlenen ve kamunun, zel mlkiyet sahiplerinin ve dier tm paydalarn ka-
tlm ile gelitirme ve yeniden deerlendirme eylemleri iin oluturulan ilkeler
ve kurallar dizisi olarak tanmlanmaktadr. Kararn iinde grsel kirlilik konusu
da nemli bir yer tutmaktadr.
1996daki stanbul Habitat II toplantsnda kentsel koruma srecinde yerel yn-
timlerin daha fazla etkin olmalar bunun yannda merkezi ynetimlerin denetim
grevlerini artrmalar gereklilii ortaya konmutur. Kentsel korumann srdrle-
bilirlii zerinde younlalan toplantda toplumun her kesiminin korumaya aktif
katlmnn salanmasnn ynetimlerin grevi olduu ve bunun mutlaka gerek-
letirilmesi gerektii kabul edilmi, bu balamda zellikle srdrlebilir kentsel
korumann finansman iin zerklik ve yerellik kavramlar zerinde durulmutur.
1997 UNESCO Genel Konferans kararlar uyarnca 1998 ylnda nsanln Sz-
l ve Somut Olmayan Miras Bayaptlar lan Program aklanm, kltrel mira-
sn korunmas szlemesi balamnda Dnya Miras Listesi ierisinde toplanan kl-
tr varlklarnn aksine somut olmayan kltr varlklarnn korunmas zorluklar or-
taya koymas nedeniyle szl ve somut olmayan miras tanmlanarak kltrel eit-
liliin korunmas ve yeniden retilmesi kltrel kimlik asndan gerekli bir unsur
olarak kabul edilmitir.
1999 ICOMOS Avustralya Milli Komitesi tarafndan Burra Tz revizyonu ya-
plm baz nemli kavramlar gelien ve farkllaan yaklamlar koutunda yeniden
tanmlanm ve ereveleri izilmitir. Bu balamda zellikle yer kavramnn da-
ha geni anlam ile ele alnabilmesi iin tzn ilgili maddelerine aklamalar ek-
lenmitir. erevesi ve anlam gelitirilen kavramlara baz rnekler verirsek; Yer,
tarihi doku, restorasyon ve rekonstrksiyon, uyarlama gibi tanmlardr.
1999 ICOMOS Geleneksel Mimari Miras Tznde kltrel kimlik ve korun-
mas ile ilgili bir politikann ye lke hkmetleri tarafndan kabul edildii g-
rlmektedir; ... btn toplumlarn yaayan geleneklerini srdrme ve bunlar
mevcut yasal, ynetimsel ve maddi olanaklarla koruyarak gelecek kuaklara ak-
tarma haklarn .... tanyacaklardr. Geleneksel mimari mirasn kapsamnda kal-
mak kaydyla zaman iinde yaplan eklerin de orijinal yaplar kadar sayg duyul-
mas gereken kltrel geler olduu ve bir belge niteliinde olan bu eklentilerin
bir belge olarak korunmas gerektiinin alt izilmektedir. Bu balamda yapnn
restorasyonunun bu ekleri ve zamanlarn da gz nnde tutar ekilde yaplma-
s gerekmektedir.
48
2000 tarihli Avrupa Konseyi Avrupa Peyzaj Szlemesi zellikle iki politika sap-
tamas ile ok nemlidir. Peyzaj kltrel, ekolojik, evre deerleri asndan ve
sosyal alanlarda nemli bir toplum yarar ortaya koymaktadr. Bu nitelii ile istih-
dam yaratc bir faktrdr. Dier yandan, Kltrel Peyzaj kavram, bireysel ve
toplumsal refahn anahtar bir gesi olarak korunmas, ynetilmesi ve planlanmas
topluma haklar getirmekle birlikte sorumluluklar da yklemektedir. Szleme kap-
samnda yaplan peyzaj tanmlamas insanlar tarafndan algland ekli ile karak-
teri doal ve/veya insan retimi ile olumu alanlar olarak yaplmakta bu yn ile
doal sit alanlarndan ayrlmakla birlikte lkemizde henz korunmas gerekli pey-
zaj alanlar ile ilgili zel bir kapsam bulunmamaktadr. Peyzaj alanlar da doal sit
alanlar iinde ele alnmaktadr.
2001 UNESCO Kltrel eitlilik Bildirgesi koruma politikalar asndan son
dnemin nemli belgelerindendir. Sz konusu bildirge kltrel kimlik tartma-
larnn ekonomik gelimenin dnda tutulamayacan, buna karn kltrel e-
itlilie sayg, hogr karlkl diyalog ve ibirliinin toplumlar arasnda bar
ve gvenin salanmas asndan zorunlu tutmaktadr. Kltrel eitlilik ve kl-
trel oulculuk kavramlarnn demokrasinin ayrlmaz geleri olduu, deiimin,
yenilik ve yaratcln kltrel eitlilik asndan vazgeilmez olarak saptanm-
tr. Kltrel politikalar bu koutta yaratcln katalizrleri olarak belirlenmekte-
dir. Kltrel politikalarn kltr endstrileri yoluyla btn insanla yaylmasnn
salanmas ye hkmetlerce kabul edilmi ncelikli bir politika olarak karm-
za kmaktadr.
2003de ICOMOSun Victoria elalelerinde yaplan 14. Genel kurulunda kabul
edilen Mimari Mirasn Analizi, Korunmas ve Strktrel Restorasyonu iin lkeler
Bildirgesi koruma uygulamalarnda gz nnde tutulmas gereken ok sayda
nemli ilkeyi yeniden gndeme tam bu arada pek ounun geen zaman iin-
de yaplan uygulamalardan elde edilen birikimler dorultusunda revize edilmesi-
nin gerekliliini vurgulamtr. Bu kapsamda ksaca, korunmas gereken yaplarn
yalnzca cephelerinin korunarak ierideki tayc strktrnn deitirilmesinin
koruma ilkeleri ve ltlerine aykr olduu, mdahalelerin hasara ve nedenlerine
ynelik olmas gerektiinin -en iyi tedavinin koruyucu bakm olduu- zorunluluu
ispat edilmemi hibir mdahalenin yaplmamas gerektii, geleneksel ve yeni tek-
niklerin tercihinde en az mdahale gerektiren ve kltr varlna en uyumlu ola-
nn seilmesinin, mmkn olan her yerde yaplan mdahalelerin geriye dne
uygun olmasnn ve geriye dn olmayan mdahalelerin ileride yaplmas olas
ilemleri engellememesinin temel ilkeler olarak ye lkelere tavsiye edildii grl-
mektedir. Sonu olarak bildirge giderek daha fazla kabul gren btncl koruma
yaklamn btncl bir planlama ile birletirerek etkinliinin artrlmasn tavsiye
etmektedir.
2005 tarihli Avrupa Konseyi Kltrel Mirasn Toplum iin Deeri Konulu er-
eve Szlemesinde insan haklar, demokrasi ve hukukun stnlne sayg ze-
rine kurulu idealler ve ilkeler de ortak miras tanm iine alnmaktadr. Bylece
kltrel mirasn korunmas ve srdrlebilir olmas hedeflerinin insanln gelii-
mi iin vazgeimez olduu kabul edilmektedir. Ayrca kltrel eitliliin srd-
rlebilir bir biimde geliebilecei toplumlarn yaratlmasnda kltrel mirasn ro-
lnn yadsnamayaca ortaya konmaktadr. Szlemede kltrel miras bir kez da-
ha tanmlanmaktadr;
49
... Kltrel miras gemiten gnmze ulam, insanlarn sahiplik ba iinde
olmakszn srekli deiim halinde olan deerlerinin, inanlarnn, bilgilerinin ve
geleneklerin bir yansmas olarak betimledikleri bir kaynak grubudur. nsanlar ve
meknlar arasndaki zaman iindeki etkileimden kaynaklanan evrenin tm zel-
liklerini ierir ... Grld gibi UNESCO 1972 tarihli Dnya Kltrel ve Doal
Mirasnn Korunmasna Dair Szleme hkmlerinde yaplan tanmdan daha ksa
ancak ok daha kapsaml ve farkl bir kltrel miras tanmna ulalmtr. Szle-
me kltrel miras politikalar konusunda da srdrlebilir geliim, kltrel eitli-
lik ve ada yaratcl konunun merkezine yerletirmekte szlemeye taraf lke-
lerin kkenine bakmakszn tm kltrel miras tanyacaklarn hkme balamak-
tadr. Taraf lkeler szleme hkmlerine gre kltrel mirasn srdrlebilirlii-
ni salamakla ykmldrler. Bunun gerekleebilmesi iin ekonomi politikalar
tasarlanrken kltrel mirasn zellikleri ve koullar ortaya konulmal, kltrel mi-
rasn btnlne gereken saygnn gsterilmesi salanmaldr. Szlemede oka
vurgulanan baka bir konu da gnll kurulular ve sivil toplum rgtleridir. Ka-
mu kurum ve kurulular ile kamu grevlilerinin bu kurulularn veya kiilerin gi-
riimlerine sayg duymalar ve desteklemeleri beklenmektedir. Kltr mirasnn or-
taya koyduu toplumsal yararn ncelikle kabul edilmesi gerei ne karlmakta-
dr. Grld gibi koruma politikalar asndan toplumsal katlm geniletilmek-
te ve giderek aidiyet konusu geri plana itilmektedir. 2005 tarihli szleme koruma-
ya kresel bir anlam yklendiinin en temel gstergelerinden biridir.
KORUMA POLTKALARINDAK DEMLER
1931den Gnmze Koruma Politikalarndaki Deiimler
Tek Yap leinde Koruma, Yap Odakl Koruma
Politikalar
Tek yap leinde koruma dnemi olarak tanmlana gelen II. Dnya Sava nce-
si dnemde pek ok lkenin ok nemli tarihi antlarn koruma altna almaya a-
baladklar grlmektedir. Bu yaklam Avrupann nemli kentlerindeki tarihi kent
dokularnn deimesi, bozulmas veya yok olmasna neden olmutur (Mahajan,
2008: 28). Yap odakl politikalarda ne kan yaklamn varlndan sz edil-
mektedir; koruma, gerek ve eriim. Tarihi yaplarn korunmas en temel hedeftir.
Gerek yapnn tarihi balamnn doru olarak ortaya konulmasdr. Eriim ise tm
verilerin ve yapnn aratrmaclara ve kullanclarna en uygun ulalabilirlikte ol-
50
Resim 2.1
Louvain ve Bruges
Town Hall (Google
Earth)
masdr (Gillman, 2010: 45). Bu ilk dnemde koruma tek yap leinde restoras-
yon terimi ile zdeik olarak kullanlm, yapnn grsel, malzeme, yapm teknii
yapsal zellikleri ve sslemeleri gibi yapya zgnln kazandran zelliklerin
korunmas amalanmtr.
Fransada Paris 1850lerde balayan Haussmann uygulamalar ile tarihsel yap
stounun byk blmn kaybetmi, 20. yzyln balarnda yaylmaya balayan
modernizm dalgas eski kent merkezlerini yap stoklarnn yok edilerek yenilen-
mesi talepleri ile bask altna alnmtr. talyada, Romada gerekletirilen ulam
arterleri geniletilmesi veya yeni bulvarlarn almas almalarnda kentin tarihi
mekanlar btnlklerini kaybetmi, nemli yaplarn ve meydanlarn her yerden
grlmesi amacyla etraflarnn temizlenmesi ve dz hatl yollarla birbirlerine ba-
lanmas uygulamalar kentin tarihi yaplarnda nemli eksilmelere neden olmutur.
Grld gibi modernizasyonun ve baskc ynetimlerin siyasal tercihleri ve
dnemin tek yap leindeki koruma politikalar, kent merkezlerinde byk tah-
ribata neden olmular, tarihi mirasn, ayrlmaz paras olan evrelerinden soyutlan-
mas ve tek balarna tarihi kontekslerinden arndrlm olarak braklmas tarihi
deerlerinin byk bir blmn kaybetmeleriyle sonulanmtr.
Tek yap leinde koruma -restorasyon- yaklamnn ynlendirdii uzunca
bir dnemde uygulamalar ile ne kan mimarlarn banda Fransz Eugne Em-
manuel Viollet-le-Duc gelir. Saint-Denis Bazilikas restorasyonu (1848), Amiens
Katedrali (1849), Carcassonne (1852) ve Saint-Sermin Kilisesi (1862) nemli tek ya-
p koruma rnekleri olarak kabul edilmektedir.
51
Resim 2.2
Solda, Amiens
Notre Dame
Katedrali
(nternet), Sada,
Carcassonne kenti
surlar
(MacClintock,
1981: 219).
Resim 2.3
Saint-Denis
Bazilikasnn ilk
hali, Violet-le-Duc
tarafndan restore
edildikten sonra
(Jokilehto:
1986:275,274), ve
gnmzdeki
durumu (nternet).
Tarihsel Alanlarn Korunmas, Alan Odakl Koruma
Politikalar
Koruma politikalar asndan bir krlma dnemi olarak ortaya kan ve 1960l yl-
lar kapsayan bu ikinci dnem alan odakl koruma politikalarnn koruma uygula-
malarna hakim olduu bir dnem olarak tanmlanabilir. Alan odakl koruma poli-
tikalarnda temel farkllk tek yap leindeki koruma yaklamlarnn yapnn
kendi zgn niteliini oluturan zelliklerin yan sra yapnn iinde bulunduu ya-
kn evresinin de bu zgnln vazgeilmez ve ayrlmaz bir devam olduu g-
rdr. Bu evrenin korunmas endiesi ile bu dnemde yap gruplar, kentsel
dokular, mahalleler, giderek kyler ve kentlerin btn olarak koruma altna aln-
d grlmektedir. Bu balamda pek ok Avrupa lkesinde bu politikalarn uygu-
lama zorluu yaand durumlar ortadan kaldrma amacyla yeni ve zel yasal
mevzuatlar oluturulmutur (Mahajan, 2008:33).
52
Resim 2.4
1880lerdeki Eski
Roma Haritas. Tek
yap leinde
korunmu yaplar
kapsayan Antsal
Blge (Mahajan,
2008: 32).
Resim 2.5
Le Marais koruma
ve deerlendirme
plan (detay) (Paris
Belediyesi, 2009:
3).
Bu ikinci dnem iin en nemli uygulama 1962 tarihli Malraux Yasasdr. Fran-
sz Kltr Bakan Andr Malraux adyla anlan bu dzenleme geni kapsaml kent-
sel koruma konusundaki ilk aba olarak kabul edilmektedir. Sz konusu yasa ko-
runmas gerekli kentsel alanlar iin iki ayr ancak btnleyici plan tanm yapmak-
tadr; Koruma Plan ve Geli(tir)me Plan. Bu yasann uygulanmaya balamas ile
birlikte bata Paris olmak zere ok sayda Fransz kentinde tarihi koruma alanla-
r belirlenmitir (Mahajan, 2008: 35). Bunlardan en nemlisi hi kukusuz Le Ma-
rais koruma alandr. Louis Arretche, Paul Vitry ve Michel Marot tarafndan hazrla-
nan koruma ve deerlendirme plan 1967de uygulamaya gemi, ancak daha son-
ra yaplan eletiriler sonucunda ok kez revize edilmitir (Laurent, 2003:178). Le
Maraisnin koruma plannn en temel hedefi blgenin yap stounu 19. yzyl ek-
lerinden arndrarak restore etmek ve bu yolla blgenin 18. yzyldaki haline geri
dnmektir. Bu hedefe baz durumlarda yap restorasyonu bedellerinin nemli bir
blmn karlayan bununla beraber restorasyon giderlerini uzun vadeye yaya-
rak gelir vergisinden dmek gibi tevikler bu yaplarn kiralanmas gibi zorunlu-
luklar barndran, ve baz durumlarda da kamulatrma (nalm hakk) veya tahli-
ye etme hakkn devlete veren Malraux yasasnn hkmlerinin uygulanmas ile
ulalabilecei ngrlmtr (Okyay, 2001: 83).
Bu hkmlerin blgedeki sosyo-ekonomik yapnn yeniden dzenlenmesi po-
litikasna da hizmet etmesi beklenmitir. Maraisnin o dnemde sadece ok youn
olmasnn yan sra ok kt koullarda yaam srdrlen, su oranlarnn yksek
olduu bir konut alan olmas bu dzenlemeler iin bir gereke olarak gsterilmi-
53
Resim 2.6
Le Maraisden
eitli grntler
(Google Earth)
Resim 2.7
Chester King
Caddesindeki
Geogian stilindeki
yaplar (sada), St
Peters Kilisesi
mezarl
yanndaki tarihi
yap (solda)
tir. Malrauxnun 1964 tarihli u ifadesi dnemin koruma politikalarn belirlemesi
asndan olduka ilgintir. ... Eski bir mahalleyi korumak, iini modern hale ge-
tirerek d grnmn korumaktr. Bir yapnn restorasyonu ise, d grnmn-
deki zgn stili muhafaza ederek, iini gnmz gereksinimlerine gre yeniden
dzenlemektir (Okyay, 2001: 43).
Koruma alanlar kavramnn ngilteredeki geliimine bakldnda 1960lardaki
ykmlar karmza kmaktadr. Bu dnemde yerel zellikleri ile ne kan baz ta-
rihi yaplar yklarak yerlerine zelliksiz yeni yaplarn yaplmaya balanmas ile
1967 tarihli Sivil Hizmetler yasas yrrle sokulmu ve bylece kent paralarnn
dokusal ve tarihi zellikleri irdelenerek gelimelerinin ynlendirilmesi ve kontrol
edilebilmesinin n almtr. Bu yasa tm yerel ynetimlere kendi yetki ve so-
rumluluk snrlar iinde koruma alanlar ilan etmelerine imkn vermektedir. Bu
yolla ngilterede 3200 kadar koruma alan ilan edilmitir (Mahajan, 2008: 84).
54
Resim 2.8
Chester koruma
alan ile ilgili
dzenleme
almalarndan
rnek detaylar
Solda 1876
planndan bir
detay, sada ayn
blgenin 1968
tarihli durumu
Resim 2.9
Solda 1889 tarihli
Bologna Kent Plan
(Universita di
Bologna, Centro di
Servizi, Archivio di
Storico). Sada
1955 tarihli
Bologna Kent Plan
(IUAV-Sistema
Bibliotecario e
Dokumentale SBD).
Konunun talya boyutunda karmza Centro Storico terimi kmaktadr. Tari-
hi Merkezin tm btnsellii ile korunmasnn gereklilii artk kabul edilmi, tek
yap leinde bir korumann yeterli olamyacann kabul edildii bir dneme gi-
rilmitir. Geleneksellik, tarih ve kltr kavramlarnn gl bir ekilde vurgulanma-
s bu alanlarn farkllklarn ortaya koymaktadr. Bu dnemde eitli koruma uy-
gulamalarnn gerekletirildii Antik Roma, Venedik, Siena ve Bologna kentleri ta-
rihi merkezleri rnek alanlar olarak kabul edilebilirler (Mahjan, 2008: 45).
Koruma alanlar kavram ve Centro Strorico tanm talya asndan zaman za-
man sorunlar da ortaya karmtr. yle ki tarihi merkez tanm, alann tmn
kapsar ekilde alglanmaya balannca tm yaplar da tarihi deere sahip yaplar
olarak kabul edilmeye balanm bu da tarihi merkez tanmnn anlamnn zayf-
lamasna ve iinin boalmasna neden olmutur. Jokilehto 2007 ylnda yapm ol-
duu almasnda bu durumu ortaya koyduktan sonra dnemin italyan koruma
politikalarna rnek olarak Bologna, Ferrara, Roma ve Venedikte gerekletirilen
uygulamalar ele almaktadr.
55
Resim 2.10
1969 tarihli
Bologna kentsel
koruma plan
(Laboratoire
dUrbanisme
Surrectionnel).
Resim 2.11
Ferrara tarihi kent
merkezi
(solda)(Antique aps
and Prints), sada
Ferrara arkeolojik
buluntular haritas
(Citta di Ferrara).
Ayn ekilde bu dnem iin bir baka nemli rnek Ferrara kenti ile ilgili al-
malardr. Ferrarada Bologna gibi kk bir kent olmasna karn tarihi gemii ol-
duka eskiye dayanr. UNESCO tarafndan Dnya Miras listesine alnan Ferrara
2006 ylnda Rus Hermitage Mzesi ile ilikili talyan Hermitage Mzesi merkezi ol-
mutur. Ferrara 1975 tarihli nazm plan almalarnda kentin mimari ve kentsel mi-
ras kentin bir hizmet ve kltr kenti olma zellii ile birlikte ele alnm ve klt-
rel varlklar bu yaklamla korunmutur. 1975 plannda kentin evresi de hem d-
k younluklu gelimelere olanak tannrken hem de krsal peyzajn nemli ge-
leri de korunmaya allmtr. Daha sonraki yllarda Ferrara ile ilgili koruma al-
malarnn younlat grlmektedir. Bu balamda kent surlarnn restorasyonu
ve turizme ynelik politikalarn ve uygulamalarn gelitirilmesi bu kapsamda ele
alnabilir. Gnmzde Ferrara tarihsel niteliini korumakta ve insan lei zel-
liini srdrmektedir (Pini, 2011).
1962 tarihli Malraux Yasasn lkemizde yrrlkte olan 1983 tarihli 2863 sayl Kltr
ve Tabiat Varlklarn Koruma Yasas ile karlatrnz.
Kent Planlama ve Kentsel Salklatrma (Rehabilitasyon),
Planlama Odakl Koruma Politikalar
Bir evvelki dnemde yaplan almalar ve koruma ile ilgili abalar korunmas ge-
reken antlarn tek balarna korunmas yerine iinde bulunduklar evre ile bozul-
madan korunmalarnn hedeflenmesinin gereini aka ortaya koymutur. Bu
balamda teklikleri nedeniyle tarihi kentlerin de olabildiince deitirilmeden ko-
runmalar gerektii ne srlmtr (Pickard, 2001: 185). Cephecilik yaklam bu
56
Resim 2.12
Ferrara tarihi
merkezi 1975
tarihli koruma
plan (Pini, 2011).
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
dnemin bir uygulamas olarak daha sonraki dnemlerde youn ekilde eletiril-
mi ve bu dnemde tarihi kent merkezlerinin yklmasnn nne geilmesi olum-
lu bir uygulama olmasna karn cephecilik yaklamlarnn uygulanmas ile yap-
larn cephe sslemelerinin korunmasna karn zgn mimari planlarnn yok edil-
mesi nemli kayplar oluturmutur. Bu nc dnem zellikle talyan mimar ve
korumaclarnn rettikleri soylulatrma, gelitirme ve cephecilik gibi koruma ku-
ramlar ve kavramlar ile hatrlanmaktadr. Tek yap leinden tm bir kent le-
ine genileyen koruma alan kavram pei sra koruma odakl kent planlama yak-
lamlarn getirmitir (Mahajan, 2008: 52).
Mahajan bu uygulamalar iin talyada Urbino, Fransada ise Poitiernin rnek
kentler olarak irdelenebileceini ileri srmektedir. UNESCO Dnya Miras Merke-
zinin listeye alnmas ile ilgili almasnda vurguland gibi, Marches blgesinde
yksek bir tepenin zerine kurulu bir kent olan Urbino, 15. yzylda barndrd
sanat ve bilim insanlar nedeniyle sadece talyann deil nerede ise tm Avru-
pann geliimini etkisi altna alm ancak 16. yzylda yaanan ekonomik ve kl-
trel durgunluk kentin Rnesans dneminde oluturduu deerlerin ok iyi ekil-
de korunmasna neden olmutur (UNESCO, Dnya Miras Merkezi, 2012).
Koruma alan en geni kentlerden biri olan Poitiers eski bir Roma kenti ola-
rak sanat ve tarih kenti olarak tanmlanmaktadr. Kent pek ok baka kentte ol-
duu gibi ok sayda kilise ve manastra sahip olmas nedeniyle an kuleleri ile
anlmaktadr. Ayrca seksene yakn tescilli tarihi eseri ile Poitiers kent merkezi ol-
duka nemli koruma alan olarak kabul edilmektedir. Poitiers tarihi merkezin-
deki Vaftizci Saint-Jean Kilisesi ve Byk Notre Dame Kilisesi ile Saint-Hilaire Ki-
lisesi UNESCO tarafndan Dnya Miras listesine alnmlardr. Pariste rnei g-
rlen byk bulvarlarn almas byk parklarn oluturulmas uygulamalar
Poitiersde de grlmektedir. Bu bakmdan kentin baz yaplar bu uygulamalar
srasnda yklmlardr.
1970li yllar kapsayan bu nc dnem sresince zellikle Avrupann tarihi
kent merkezleri koruma ve yenileme/yeniden canlandrma uygulamalar ile zgn
nfusunun nerede ise yarsn kaybetmi, kent merkezleri yeni bir nfusa hizmet
eder hale gelmitir. Soylulatrma koruma alanlarnda srdrlen uygulamalarn
57
Resim 2.13
Poitiers tarihi kent,
diyagonal yollar.
(Google Earth)
nerede ise rutin bir sonucu haline gelmitir. Bu dnmde bu dnemde yaanan
sanayi desantralizasyonu ile ii nfusun yer deitirme zorunluu kadar merkez-
lerdeki ilevsel dnm basks da etkin olmutur. Yenileme ve koruma alma-
lar ile ykselen rantlar karlayamayan konut ilevi yerini hizmet sektrne ve da-
ha st gelir gruplarna brakmtr. Kentlerde yaanan bu sosyal ve ekonomik d-
nm sadece kent merkezleri ile snrl kalmam eperlere de yaylarak kentin t-
mn etkisi altna almtr.
Koruma politikalar asndan nc dnem olarak adlandrdmz 1970leri
kapsayan dnem sadece koruma asndan deil zellikle konut politikalar asn-
dan da dikkatle incelenmesi gereken bir dnem olarak kabul edilmektedir. rne-
in talyada 1971 tarihli ve 865 sayl yasa Legge Sulla Casa (Konut Yasas) sadece
tarihi merkezlerde deil tm kentte gerekletirilmekte olan restorasyon ve reno-
vasyon almalarna ve zellikle toplu konut uygulamalarna ekonomik destek
salamtr. Tipolojik restorasyon tanmlamas ile talyan mimarlar tarafndan orta-
ya atlan yaklam ile, kent merkezlerindeki tarihi yaplarn gnmzde ihtiya du-
yulan ilevler iin nemli bir potansiyel oluturduklar ve bu yaplarn restorasyo-
nunda gelecekte stlenecekleri ilevlere gre dzenlemeler yaplmas gerektii,
sonu olarak yaplarn iinde yaanmak ve bir ie yaramak adna ina edildikleri
gereinin her dnemde geerli olduu vurgulanmaktadr (Mahajan, 2008: 53-54).
Btnleik koruma kavram olarak tanmlanan bu yeni yaklam, tarihi yaplarn
veya yap gruplarnn korunmalarnn gerekesinin sadece grsel ve estetik zel-
likleri ile snrlandrlamayacan fiziksel, sosyal ve ekonomik zelliklerinin de ko-
rumada nemli unsurlar olarak ele alnmas gerektiini vurgulanmaktadr (Siravo,
2011: 7-8). Bologna kent merkezi ile ilgili olarak Guiseppe Campos Venuti ve Pi-
erluigi Cervellati tarafndan hazrlanan koruma plan btnleik koruma kavram-
nn ilk uygulamalarndan biridir.
Avrupada ve giderek tm dnyada ok sayda radikal deiimin yaand
1970-90 dnemine gelindiinde koruma politikalar asndan evreci yaklamla-
rn ne kt grlmektedir.
lkemizde gerekletirilmekte olan ve kentsel korumann yasal tabann oluturan koru-
ma amal imar planlarnn retimine katlan meslek insanlarn ve planlarn gerekleti-
rilme srelerini inceleyiniz.
58
Resim 2.14
Solda Vaftizci
Yahya Kilisesi
(Google Earth -
Nicola e Pina
Europa), sada
Saint-Hilaire
Kilisesi (Google
Earth - Pom).
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
evre Yaklamlar, Srdrlebilirlik Odakl Koruma
Politikalar
1970lere gelindiinde Dnya genelinde yaanan gelimeler ve deiimler tarihte
hi karlalmayan derecede derin ve beklenmedik olmutur. Arkas arkasna ge-
len ekonomik krizler, Dou Blounun kendini fes etmesi, tek kutuplu yeni bir
dnya dzenine gei bunun yannda gelien milliyetilik akmlar ve kreselle-
menin giderek artan ayak sesleri lkeleri geleneksel davranlardan kopartmaya
balam, deien hzl teknolojiler ve yeni kavramlar insanl yeni bir alg dze-
yine ekmitir. evre ve srdrlebilirlik bu dnemde yaamn her ynnde ve
boyutunda ilk nem srasna km, tm almalarn bu eksende gerekletirilme-
sine zen gsterilir olmutur. 1970lerden bu yana srdrlebilirlik kavram entel-
lektel yaamn her noktasnda kendinden sz ettiren bir kavram olarak gelimi-
tir. Koruma kavram da srdrlebililik hedefleri ile kolayca uyuabilecek bir kav-
ram olarak uluslararas gelime ve kalknma stratejilerinin ayrlmaz bir bileeni ha-
line gelmitir. Tasarm ve inaat sektr de, srdrlebilirlik, salkl alma or-
tamlar, enerji tasarruf sistemleri ve evreye duyarl malzemeler ile tasarlanan yeni
yaplar veya yeil mimarlk ile zdelemitir. (Matero, 2011: xvi).
Krizlerin ortaya kard dnya kaynaklarnn giderek ktlamas ve dnya de-
erlerinin sanayileme, modernizasyon ve kalknma uruna hesapszca kullanm-
nn geri dn olmayan kayplar ortaya kardnn farkna varlmas koruma
olgusunun anlamn ve erevesini doal varlklar da iine alacak ekilde geni-
letmi ve giderek daha yaygn bir bilin dzeyine ulalmasna n ayak olmutur.
Bu dnemde kent/kr ilikisi merkez/evre ilikisine dnm tarihi kentlerin
yerleik alan snrlar artk krsal nitelikli alanlar ile snrlanmak yerine youn ve
denetimsiz olarak gelien altkent yerleimler ile tanmlanr olmutur (Mahajan,
2008: 64). 1970li yllarn bir dier nemli konusu korumann fiziksel yaps ile
sosyal bileenlerinin birletirilmesi abalardr. Bu ynde oluturulan 1972 tarihli
Paris Szlemesinde ye lkelerden tarihsel miras politikalarn ulusal politikalar
ile birletirmeleri ve doal ve kltrel deerler ile ilgili politikalarn da geni kap-
saml planlama almalar iinde ncelikli bir konu olarak ele almalar istenmi-
tir (Sampaio, 2007: 100).
59
Resim 2.15
Amsterdam Plan
(Healey, 2010).
Bu dnemde gelitirilen koruma politikalar asndan talya Venedik kent plan-
lama almalar ile Roma kent planlama almalar ne kmaktadr. Bunlarn ya-
nnda Amsterdam da bu dnemin koruma yaklamlarna ve zellikle kent yenile-
me politikalar iin ve korumann fiziksel yaps ile sosyal bileenlerinin birletiril-
mesi yaklamna rnek almalar olarak kabul edilmektedir (Stubbs ve Makas,
2011: 127). Bu balamda Amsterdamda khnemeye balam konut alanlarn ve
kent merkezindeki knt alanlarnn dzenlenmesinde salklatrma yaklam
ykarak yeniden yapma yaklamlar yerine tercih edilmeye balanmtr. Bu sre-
te Vereniging Vrienden van de Amsterdamse Binnenstad (Amsterdam Kent Merke-
zi Dostlar-VVAB) aktif bir payda olarak ve kentin merkezinde yaayanlar iin da-
ha kaliteli ve konforlu bir yaam dzeyi salamak iin pek ok yapnn satn aln-
mas, restorasyonu ve kiraya verilerek tekrar kent dokusuna katlmn gerekle-
tirmitir. Bu abalar gnmzde de devam etmektedir. Ayrca kamunun yardmla-
r ve zel sektrn destekleri ile kullanlmayan atl durumdaki parsellerde ve sa-
nayi alanlarnda yenileme ve salklatrma yaklam koutunda gelitirilen proje-
lerle Amsterdam kentsel yaam kalitesinin ykseltilmesine allmaktadr (Stubbs
ve Makas, 2011: 127).
1980lerden balayarak 1990lara dek koruma kavramnda ve politikalarnda
ok hzl bir gelimenin yaand grlr. Bu gelimenin ilk basamaklarndan bi-
rini hi kuku yok ki 1972 tarihli Stockholm konferansnda alnan kararlar olutur-
mutur. 1987 Brundland Raporu, srdrlebilir kalknma kavramn gelitirerek ge-
lecek kuaklarn ihtiyalarn karlayacaklar kaynaklarn bugnden israf edilme-
mesini, doal kaynaklarn korunmas gerektiini ortaya koymutur. Bylece srd-
rlebilirlik koruma politikalarnn en nemli unsuru haline gelmitir. 1972 tarihli
UNESCO Dnya Miras listesi oluumu da yine bu dnemin en nemli olaylarndan
biridir. Koruma politikalar asndan doal varlklar ile kltrel varlklarn ayn
yaklam altnda korunmalar ve koruma alanlarnn uluslararas gzetime ve dene-
time almas ulusal dzeyde karlalan kimi etkilerin saf d edilmesi asndan
olumlu sonular vermitir. Yukarda incelenmi olan iki nemli uluslararas belge-
nin, 1979 tarihli Burra Szlemesi ve 1994 Nara Belgesi, bu dnemin koruma pok-
litikalarndaki olumlu etkisi ok belirgindir (Siravo, 2011:8).
Tarihsel Kent Merkezleri Yaklamndan Tarihsel
Kentlere, Kent Odakl Btncl Koruma Politikalar
20. yzyln son on ylndan bu yana tarihi kentlerle ilgili planlama almalarnn
tarihsel yaplarn mimari, artistik ve evresel deerlerinden etkilendikleri grl-
mektedir. Kentsel alanlardaki kimlik ve aidiyet konular bu son dnemde nemli
unsurlar olarak koruma alannda yer almaktadr. Ayrca somut olmayan varlklarn
korunmasnn da somut varlklarn korunmas kadar nemli ve vazgeilemez oldu-
u bu dnemde ortaya konmutur. Bu kentin kimlii ancak kentsel alanlarn gele-
nekleri ve yaam alkanlklar ve tarzlar ile insani boyutunun srdrlebilir kln-
mas ile mmkndr. Bu da korumada insan unsurunun nemine bir kez daha
vurgu yapmaktadr. Kentlerin geliim ad altnda geleneksel fiziksel mekanlarn
kaybetmeleri ve giderek kimliksizlemelerinin nne koruma politikalar ile k-
mak ve kenti sadece bir rant unsuru olarak kabul edilmekten kurtarmak son d-
nemde entelektel dzlemin en nemli abas olarak grlmektedir. Bu anlamda
btncl koruma tarihsel mirasn korunmasnda ve gelecek kuaklara aktarlma-
snda en etkin politika olarak gzkmektedir.
60
Kentsel kltrel ve ekonomik yenileme stratejileri ve politikalarnn yardm ile
oluturulan kent planlar ile tarihi kentler kaybettikleri kimliklerine yeniden kavu-
may hedeflemektedir. Bu kentlere, Roma, Granada, Bruges ve Rotterdam gibi
kentler rnek olarak verilebilir.
smet Okyayn Fransada Kentsel Sit Alanlarnn Korunmas, Malraux Yasas balkl kita-
bndan kentsel korumann temel gelerini irdeleyin.
www.kultur.gov.tr adresinden ye devlet olarak imzalam olduumuz kltrel szle-
me, tzk veya antlamalar inceleyiniz.
61
Resim 2.16
Solda Sava sonras
Rotterdam plan
1946 (Gemeente
Rotterdam) Sada
Kent merkezi plan
(1985-1990)
(Nedherlands
Architecture
Institute).
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
62
Yirminci yzyln son yarsndan bu yana kltrel mi-
ras her yn ve tr ile toplumlar asndan zenle ko-
runmas gereken bir deer olarak grlmee balanan
bir toplumsal gelimilik gstergesi haline dnm-
tr. Bu gelime tarihsel mirasn gnmzde sadece o
corafyay kullanan toplumlarn deil tm dnya top-
lumlarn ortak deeri olduu ve insanln ortak deeri
olarak deerlendirilip korunas gereini ortaya kar-
mtr. Bu balamda gnmzde artk toplumlar ulusal
snrlar iinde hangi kltrel mirasa sahip olduklar ile
deil bu varlklar nasl koruduklar ile kimlik kazanma-
ya balamlardr. Kltrel mirasn ve bu miras koru-
mann evrensellii toplumlarn koruma konusundaki
sorumluluklarn arlatrmaktadr. Koruma sorumlulu-
unun tm toplumlarn payda olduu bir olgu olduu
aktr.
18. yzyldan bu yana koruma politikalarnda yumuak
geilerle oluan deiinmler ve yanyanalklar izlen-
mektedir. Ancak ok belirgin bir zamanlama yaplama-
sa da bu deiimleri drt ana balk altnda toplamak
olasdr.
1. Tarih olarak antlar
2. Stilistik Restorasyon
3. Modern Koruma
4. Geleneklerin srdrlmesi,
Yukardaki koruma uygulamalar yaklamlarna dayal
koruma politikalar ve dnemlerine benzer ekilde yir-
minci yzyl iinde gelien ve deien kavramlar kou-
tunda bir dnemleme almas da be farkl dnemden
sz edilmektedir.
Birinci dnem; kinci Dnya Sava ncesi; Tek Yap
leinde Koruma,
kinci dnem; 1960lara kadar; Tarihsel Alanlarn Ko-
runmas,
nc dnem; 1970ler; Kent Planlama ve Kentsel Re-
habilitasyon
Drdnc dnem; 1970 - 1990 aras; evre yaklamlar,
Beinci dnem; 1990lardan gnmze; Tarihsel mer-
kezlerden tarihsel kentlere (yaayan bir ant olarak
kent).
Kltr varlklarnn korunmas ile ilgili olarak 6. yzyl-
dan balayarak bir geliim sreci olasdr. Ostrogot Kra-
l Byk Teoderikin dnyann yedi harikas zerine
syledikleri tarihsel miras zerine yaplan ilk aklama-
lar olarak kabul edilmektedir. lerleyen yllarda Papa II.
Puis tarafndan kentlerin deerlerinin artrlmas ve es-
tetik kayglarla nerilen eski yaplar korunmas ilgi e-
ken nemli olaylardr.
ki ava arasndaki dnemde gelitirilen ortak politika
aray II. Dnya Sava nedeniyle sonulandrlamam
ancak sava sonrasnda 1954 tarihli UNESCO Szleme-
si ile srecin yeniden balatlmtr. 1946 da kurulan
UNESCO 1954 tarihli bu szlemesinde kltrel varlk
kavramnn gelitirilmesi ile birlikte, ok geni bir tan-
mnn da yapmtr. Bu kapsamda toplum yarar kav-
ram koruma politikalar kapsamna girmi ve bu ynl
ortak politikalarn retilmesi konusunda ortak bir ze-
min oluturulmutur.
nc dnem UNESCOnun 1970 tarihli Kltr Varlk-
larnn Kanunsuz thal, hra ve Mlkiyet Transferinin
nlenmesi ve Yasaklanmas iin Alnacak Tedbirlerle
ilgili Paris Szlemesi ile balamaktadr. lkemiz sz-
lemeyi ancak 1981 ylnda imzalamtr. 1972 Paris sz-
lemesi stn Evrensel Deer (Outstanding Universal
Value) kavramn tanmlam bu nitelikteki kltrel ve
doal mirasn korunmasnn her ulusun kendi toprakla-
rnda bulunanlar kendisinden balayarak btn ulusla-
rn ncelikli grevi olduu ortaya konulmutur. Ayrca
Bu szleme ile birlikte Dnya Miras Komitesi ad al-
tnda UNESCO bnyesinde hkmetler aras bir komite
kurulmutur. Dnya Miras kavram bu komite tara-
fndan gelitirilmee ve uygulamaya konulmutur. Bu
szlemenin uygulama rehberinin 1. Maddesinde ...
doa ve insann ortak eserleri ... olarak tanmlanan
Kltrel Peyzaj kavram doal ve kltrel mirasn bir
btn olarak ele alan politikalarn da balangc olarak
grlebilir. Bu nedenle 1972 tarihli Paris szlemesinin
koruma tarihinin en nemli kilometre talarndan biri
olduu kabul edilmektedir.
zet
63
Drdnc dnem tarihi kent merkezlerinin btnleik
korumas ve bu korumann sosyal maliyetlerine ilikin
deien koruma politikalarnn uygulamalarnn ne
kt bir dnemdir. Bologna deneyiminin btnleik
koruma kavramnn balang noktasn oluturduu
kabul edilmektedir. Daha sonra 1975 Amsterdam Dek-
lerasyonu ile tm koruma camiasna yaynlanan b-
tnleik koruma kavram bu dnemle birlikte koruma
politikalarna yeni bir yn vermitir.
Gnmzde ise tarihi alanlarn tm bir kenti kapsad
yeni bir tarihsel alan algsnn egemen olduu bir d-
nem yaanmaktadr. Gnmz koruma politikalar plan-
lama olgusunu en ne karan ve koruma planlama ve
koruma kullanma dengelerini bu eksende belirleyen
bir yaklam iinde deerlendirmektedir.
20. yzyl btnnde yukarda zetlenen dnemsel de-
ilimler koutunda koruma politikalarndaki temel de-
iimler de be balk altnda toplanabilir.
lk dnem koruma politikalar tek yap leinde geli-
tirilen koruma uygulamalarna altlk olarak gelitirilen
yap odakl koruma politikalarnn gelitirildii dnem-
dir. Bu politikalarda sadece tarihi olduu tanmlanm
yaplar korunmutur. Bu dnemde koruma restorasyon
terimi ile zdeik olarak kullanlm, yapnn grsel,
malzeme, yapm teknii yapsal zellikleri ve ssleme-
leri gibi yapya zgnln kazandran zelliklerin
korumasn hedeflenmitir.
Alan odakl koruma politikalarna geiin saland
ikinci dnemde tek yap leinden yaplar grubuna
veya bir baka deyile koruma alan kavramna geil-
mitir. Alan odakl koruma politikalarnda temel yakla-
m tek yap leinden, yapnn iinde bulunduu ya-
kn evresinin de zgnlnn vazgeilmez bir unsu-
ru olmasdr.
Kentsel planlama ve salklatrma konularnn ne k-
t koruma politikalarnn retilmeye baland n-
c dnemde koruma politikalarnn planlama odakl
koruma politikalar olarak adlandrldn gryoruz.
Bu dnemde tarihi kentlerin olduklar gibi korunmalar
gerektii ne srlmtr. Cephecilik yaklam bu d-
nemin bir uygulamas olarak daha sonraki dnemlerde
youn ekilde eletirilmi ve bu dnemde tarihi kent
merkezlerinin yklmasnn nne geilmesinin olumlu
bir uygulama olmasna karn cephecilik yaklamlar-
nn uygulanmas ile yaplarn cephe sslemelerinin ko-
runmasna karn zgn mimari planlarnn yok edilme-
sinin nemli kayplar oluturduu ortaya konmutur.
1970ler evre ve evrecilik yaklamlarnn her boyutta
kta olduu bir dnemdir. Srdrlebilirlik bu dne-
min zerinde en ok ve en youn deerlendirmelerin
yapld bir kavram olarak koruma politikalarnda da
etkisini ok gemeden gstermi, srdrlebilirlik odak-
l koruma politikalar kreselleme ile birlikte dnya
gndemindeki yerini almtr. Bu dnemde koruma kap-
samnda sadece kltr varlklarnn deil dnyann do-
al kaynaklarnn da ele alnmasnn nemi yaanan
krizler ve kayplar ile insanln karna kmtr.
Son dnemdeki koruma politikalar ulalan rasyonel
bir dzey olarak btncl korumann ne karld ve
btncl koruma politikalarnn benimsendii bir yak-
lam haline gelmitir. Bu dnemin insanln hzla kent-
letii bir dnemi kent odakl koruma politikalarnn
btncl koruma uygulamalarna nclk ettii bir d-
nem olarak tanmlamak yanl olmayacaktr.
64
1. Hangisi Jokilehto tarafndan belirlenen dnemler-
den deildir?
a. Tarih olarak antlar
b. Aydnlanma Dnemi
c. Stilistik restorasyon dnemi
d. Geleneklerin srdrlmesi
e. Modern koruma dnemi
2. Mahajan tarafndan nerilen dnemlemelerde tek
yap leinde koruma hangi dnemin yaklamdr?
a. kinci Dnem; 1960lar
b. nc Dnem; 1970ler
c. Beinci Dnem; 19990lar
d. Drdnc Dnem; 1970-1990 aras
e. Birinci Dnem; kinci Dnya sava ncesi d-
nem
3. William Moris kimdir?
a. ngiliz Eski Yaplar Koruma Topluluunun ku-
rucusu
b. UNESCO Bakan
c. ICOMOS yesi
d. Fransz devlet adam
e. Mimar
4. UNESCO ne zaman kurulmutur?
a. 1954
b. 1972
c. 1946
d. 1830
e. 1832
5. Kapadokya ve Pamukkale hangi kavrama rnek ola-
rak verilebilir?
a. stn evrensel deer
b. Toplum yarar
c. Tarihi merkez
d. Kltrel Peyzaj
e. Ant eserler
6. 1996 yaplan II Habitat toplants nerede yaplmtr?
a. Ankara
b. Antalya
c. Rio De Janeiro
d. Paris
e. stanbul
7. Haussmann uygulamalar hangi kentte gerekleti-
rilmitir?
a. Roma
b. Amsterdam
c. Paris
d. Londra
e. Madrid
8. Koruma konusunda bir dnm noktas oluturan
Fransz koruma yasas hangi adla anlmaktadr?
a. Le Corbusier
b. Moris
c. Icomos
d. Malraux
e. Marais
9. lkemizde yrrlkte olan koruma yasas hangi ta-
rihte ve hangi say ile kabul edilmitir?
a. 1983 - 2863
b. 1983 - 3194
c. 1970 - 5226
d. 1991 - 750
e. 1965 - 2245
10. Hangisi Kent Odakl Btncl Koruma Politikalar
uygulamalar iin rnek olarak verilemez?
a. Roma
b. New York
c. Granada
d. Bruges
e. Rotterdam
Kendimizi Snayalm
65
1. b Yantnz yanl ise Giri konusunu yeniden
gzden geiriniz.
2. e Yantnz yanl ise Giri konusunu yeniden
gzden geiriniz.
3. a Yantnz yanl ise Koruma Politikalarnn Geli-
imi anabal altndaki Tek Yap leinde Ko-
ruma konusunu yeniden gzden geiriniz.
4. c Yantnz yanl ise Koruma Politikalarnn Geli-
imi anabal altndaki Tarihsel Alanlarn Koru-
mas konusunu yeniden gzden geiriniz.
5. d Yantnz yanl ise Koruma Politikalarnn Ge-
liimi anabal altndaki Kent Planlama ve
Kentsel Rehabilitasyon konusunu yeniden gz-
den geiriniz.
6. e Yantnz yanl ise Koruma Politikalarnn Ge-
liimi anabal altndaki Tarihsel Merkezler-
den Tarihsel Kentlere konusunu yeniden gz-
den geiriniz.
7. c Yantnz yanl ise Koruma Politikalarn- daki
Deiimler anabal altndaki Tek Yap le-
inde Koruma konusunu yeniden gzden ge-
iriniz.
8. d Yantnz yanl ise Koruma Politikalarn- daki
Deiimler anabal altndaki Tarihsel Alanla-
rn Korumas konusunu yeniden gzden gei-
riniz.
9. a Yantnz yanl ise Sra Sizde 3 konusunu ye-
niden gzden geiriniz.
10. b Yantnz yanl ise Koruma Politikalarn- daki
Deiimler anabal altndaki Kent Odakl B-
tncl Koruma Politikalar konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Sra Sizde 1
Bu konuda internet ortamndan bilgi edinebirsiniz. Ay-
rca ansiklopedilerde de anlan kiilerle ilgil yeteri bilgi
mevcuttur.
Sra Sizde 2
1972 tarihli sz konusu szlemesi Byk Millet Mecli-
si tarafndan hangi tarihte kabul edilerek uygulamaya
girmitir? Bu konudaki ayrntl bilgi Kltr ve Turizm
Bakanl web sayfasndan elde edilebilir. Ayrca zel-
likle stn evrensel deer ve kltrel peyzaj konularn-
daki bilgilerinizi pekitirebilirsiniz.
Sra Sizde 3
Size nerilen kitap Malraux yasas ile ilgili olduka ay-
rntl bilgiyi kapsamaktadr. Kltr ve turizm Bakanl
web sayfasndan elde edebileceiniz 2863 sayl Kltr
ve Tabiat Varlklarn Koruma Yasas ile Malraux yasas-
nn hkmlerini karlatrmanz mmkn olacaktr.
Sra Sizde 4
Bu balk altnda size sorulan konuyu 2863 sayl yasa-
dan ve bu yasann eklerini oluturan ve bu yasa ile bir-
likte bulacanz ynetmeliklerden renebilirsiniz.
66
Amiens et Amenois, URL: http://www.visit-amiens.com/
accueil/la_culturelle/les_visites_guidees/la_
cathedrale_notre_dame_d_amiens.
Antique Maps and Prints, http://www.antiquemapsandprints.
com/SCANSJ/j-22709.jpg
Avrupa Konseyi, (1974). Antlar ve Sitler Komisyonu.
http://www.kumid.eu/euproject/admin/userfiles/d
okumanl ar / MAGCONCLUSI ONS- OF- THE-
BOLOGNA-SYMPOSIUM.pdf
Citta di F. (2003). Carta Archeologica di Ferrara
ht t p: //ww3. comune. f e. i t /pr g/pr el i mi nar e/
archeo/arch.htm
MacClintock, L., (1981). Fogg Art Museum, Harvard
University, Photographic Archives, (iinde),
Monumentality versus Suitability: Viollet-le-
Ducs Saint Gimer at Carcassonne, Journal of the
Society of Architectural Historians, Vol.40, No.3,
University of California Press, s: 219.
Fournier, F.-D. (2004-2011). Histoire Antique Des
Pays et Des Hommes Mditerrane.
Gianighiam, G., (2001). Venice, Italy, (ed.) Pickard, R.,
Management of Historic Centres (Conservation of
the European Built Heritage Series 2), Spon Press,
Londra, (iinde), Mahajan, S., (2008). Learning to Live
with Cultural Heritage in Urban Indian Contexts,
Conservation Challenges and Preservation Dynamics,
Masters in Economics and Techniques of Conservation
of Architectural and Environmental Heritage, Masters
Thesis, University of IUAV of Venice.
Gemeente Rotterdam, Rotterdam 40-45, Plannen Voon
Een Nieuw Centrum.
http://appl.gemeentearchief.rotterdam.nl/brandgrens
/index.php?option=com_content&task=view&id=
18&Itemid=26&lang=EN.
Gillman, D. (2010). The Idea of Cultural Heritage,
New York: Cambridge University Press.
Healy, P. (2010). Making Better Places, The Planning
Project in the Twenty-First Century. Palgrave
Macmillan.
ICOMOS, (1976). The Declaration of Amsterdam.
http://www.icomos.org/index.php/en/charters-
a n d - t e x t s ? i d = 1 6 9 : t h e - d e c l a r a t i o n - o f -
amsterdam&catid=179:charters-and-standards.
ICOMOS, (1976). Cultural Tourism Charter.
http://www.kumid.eu/euproject/uluslararas_pdf/T
urizm/kumid_turizm_01.pdf.
ICOMOS, nternational Charters for Conservation
and Restoration,
http://www.international.icomos.org/charters/
charters.pdf
ICOMOS, (2004) Chartes Internationales Sur La
Conservation et La Restaurastion.
Jokilehto, J. (1986). A History of Architectureal
Conservation, The Contribution of English,
French, German and Italian Thought towards
an International Approach to the Conservation
of Cultural Property, D.Phil Thesis, The University
of York, Institute of Advenced Architectural Studies,
(Recomposed in PDF 2005).
Jokilehto, J. (1999). A History of Architectural
Conservation. Oxford: Butterworth Heinemann.
Jokilehto, J. (2005). Definition of Cultural Heritage;
Reference to Document in History, ICCROM
Working Group Heritage and Society.
ht t p: //ci f . i comos. org/pdf _docs/Document s
%20on%20line/Heritage%20definitions.pdf.
Jokilehto, J. (2007). International Charters on Urban
Conservation: Some Thoughts on the Principles
Expressed in Current International Doctrine, City
and Time, 3 (3).
Kahil, J.Y. Theorie de la Restauration, Lebanese
Pantheon http://www.mediterranee-antique.info/
H_Contemporaine/Guizot/Memoires/T2/Mem_2_P
H.htm.
Kayn, E. Modern Mimarlk Mirasnn Korunmas
Sorunsalnda Trkiye Gndemi ve Devirle-
memi Tarihsellik Kavram, Dokuz Eyll ni-
versitesi, Mimarlk Fakltesi.
Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr Varlklar ve Mze-
ler Genel Mdrl.
http://www.kulturvarliklari.gov.tr/belge/1-74303/
eski2yeni.html.
Laboratoire dUrbanisme Surrectionnel (2011).:
http://laboratoireurbanismeinsurrectionnel.blogspo
t . com/2011/12/bol ogne-l a-rouge-myt hes-et -
realites.html.
67
Laurent, X. (2003). Grandeur et mise_re du
patrimoine: dAndre_ Malraux a_ Jacques
Duhamel: 1959-1973, E_cole des Chartes, Paris.
Mahajan, S. (2008). Learning to Live with Cultural
Heritage in Urban Indian Contexts,
Conservation Challenges and Preservation
Dynamics, Masters in Economics and
Techniques of Conservation of Architectural
and Environmental Heritage. Masters Thesis,
University of IUAV of Venice.
Matero, F. (2011). Being Modern: The Currency of
Conservation, Stubbs, J. H., Makas_, E. G.,
Bouchenaki, M., Architectural Conservation in
Europe and the Americas, National Experiences
and Practice. Hoboken: John Wiley & Sons.
Merie de Toulouse, (Toulouse Belediyesi)
http://www.jacobins.mairie-toulouse.fr/expos/
merimee/textes/prosper_merimee.htm.
Paris Belediyesi, Mairie de Paris, (2009). Rvision du
Plan de Sauvegarde et de Mise en Valeur du Marais,
Direction de lUrbanisme.
Nedherlands Architecture Institute, http://en.nai.nl/
about_the_nai/nai_building/item/_pid/kolom2-
1/_rp_kolom2-1_elementId/ 1_146684.
Okyay, . (2001) Fransada Kentsel Sit Alanlarnn
Korunmas, Malraux Yasas. stanbul: Yap
Endstri Merkezi Yaynlar.
Pini, D. (2011). Urban Mobility in the City of Ferrara,
Indian Heritage Cities Network. Third Bienbnal
Conference, Mysore, Karnataka, India.
Radon, M. (1972). Histoire Mondiale de lArchitecture
et de lUrbanisme Modernes, 2. Cilt, Casterman,
Tournai.
Sacred Destinations http://www.sacred-destinations.com/
france/paris-st-denis.
Sampaio, A. R. (2007). Heritage protection, urban
conservation and planning: The case of So
Cristovo, Rio de Janeiro. City & Time, 3(2).
Siravo, F. (2011). Conservation planning, The Road Less
Traveled, Getty Conservation nstitute Conservation
Perspectives, The GCI Newletter.
Stubbs, J. H.; Makaw, E. G. ve Bouchenaki, M., (2011).
Architectural Conservation in Europe and the
Americas, John Wiley & Sons, Hoboken.
UNESCO, (1968). Kamusal veya zel Yapm
almalarnda Tehdit Edilen Kltrel
Varlklarn Korunmasna likin Tavsiye
Karar.
UNESCO (1972). Recommendation Concerning the
Protection, at National Level, of The Cultural
And Natural Heritage.
UNESCO, (2012) Dnya Miras Merkezi,
http://whc.unesco.org/fr/list/828/.
Universita di Bologna, Centro di Servizi, Archivio di
Storico (2012).http://www.archiviostorico.unibo.it/
template/detailImmagini.asp?IDFolder=192&IDOgg
etto=9151.
Universit Iuav di Venezia, Sistema Bibliotecario e
Documantale. http://opac.iuav.it/ewar/.
Vieira, N. M. (2007). The applicability of the Declaration
of Amsterdam in Brazil: case studies of Bairro do
Recife, Pelourinho and Praia Grande, City & Time,
3 (2).
http://www.kumid.eu/euproject/admin/userfiles/doku
manlar/K-Kamu.veya-Oz.Yapim-Calis.-Tehdit-
Edilen-Kul.Var,-UNESCO,-1968.pdf.
Yusuf, A. (2007). Standard-setting in UNESCO:
Conventions, recommendations, declarations,
and charters adopted by UNESCO (1948-2006),
UNESCO Reference Works Series, UNESCO
Publishing/Martinus Nijhoff Publisers, Paris.
Koruma kavramn ifade edebilecek,
Koruma pratiinin ve kavramlarnn tarihsel sreteki yerini aklayabilecek,
Korunmas gerekli kltrel miras listeleyebilecek,
Koruma ltlerini aktarabilecek,
Tanmaz kltrel mirasn koruma srecini aklayabilecek,
Koruma yntemlerini snflandrabilecek,
indekiler
Koruma
Kltrel Miras
Tarihi Belge Deeri
Zaman Kriteri
Estetik Deer
Restorasyon
Restitsyon
Koruma Yntemleri
Srdrlebilirlik
Rlve
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Restorasyon ve
Koruma lkeleri
GR
KORUMA KAVRAMI
TARHSEL SRETE KORUMA
OLGUSU
KORUNMASI GEREKL KLTREL
MRAS
KORUMA LTLER
KORUMA SREC
KORUMA YNTEMLER
Koruma
Kavramlar ve
Koruma Sreci
3
GR
Koruma, genel olarak zarar verici, yok edici tehditlere kar nlem almak ola-
rak tanmlanan, bilinli bir tavrn ifadesidir. Koruma kavram, sosyal, ekonomik,
politik vb. toplumsal yaamn hemen hemen btn alanlarda kullanlan bir deyim-
dir. Risk altnda bulunan eyler, kanunlar, szlemeler, tzkler, bakanlar kurulu
kararlar, ilke kararlar, ynetmelikler, tebliler, ynergeler, genelgeler gibi yasal
mevzuat ile gvence altna alnr. Korumann bu ok geni tanmna karn Koru-
ma Kavramlar ve Koruma Sreci adl bu blmde, kltrel mirasa ilikin koruma
kavram ele alnacak, zellikle de tanmaz kltrel miras zerinde durulacaktr.
KORUMA KAVRAMI
Tarihteki eski insan topluluklarndan itibaren, eitli nedenlerle koruma olgusu-
nun yaamda yer ald grlr. Bu toplumlarda korkular, tabular, simgeler, srd-
rlebilirlik kaygs baz koruma nlemlerinin alnmasna neden olmutur. rnein
mevsimsel avlanma yasaklar, baz hayvan ve bitkilerin yenilmelerinin yasaklana-
rak tabu haline gelmesi, baz gnlk davranlarn alkanlk haline getirilmesi, mi-
maride baz yapsal biimlerin srdrlmesi vb. durumlar erken, kendiliinden
olumu koruma nlemleri olarak kabul edilebilir. Bu nlemlerin arkasnda ou
kez bilinli bir bak as olmakla beraber bunun zamanla unutulduu grlr.
Nedeni ou kez hatrlanmayan bu tutumlar srarla srdrlerek tipik davran bi-
imi haline gelmi, gelenekleri oluturmutur. Bu gelenekler yzyllarca insanlarn
yaamlarnda yer almtr. Gnmzde de baz davran biimleri, alkanlklar ne-
den yapld bilinmeden srdrlmektedir.
Bu dnemlerde, eski yaplarn gerektike onarlmalar ya da tamir edilmelerin-
de koruma bilinci sz konusu deildir. nk burada kendiliinden gerekleen
bir onarm, tamirat ii vardr. rnein bir Yunan tapnann atsnda, duvarlarn-
da, stunlarnda, ya da 16.yzyla ait bir stanbul camisinin, kubbesinde, minare-
sinde, son cemaat yeri kemerlerinde sorun olduunda, yaplar zaten srmekte
olan yapm gelenei ile tamir edilmilerdir. Bu rneklerde, tanmazn hizmet ver-
dii toplumsal yapnn ve tanmazn yap retim teknolojisinin srmesi olayn ko-
ruma deil onarm ya da tamirat olarak tanmlanmasn gerektirmektedir. Onarm,
tamirat olarak adlandrlan bu mdahaleler, dnemin sosyo-ekonomik, sanat, este-
tik anlayn yanstm, ou kez, tutumun mimari gelenek olabilmesine de neden
olmutur.
Koruma Kavramlar ve
Koruma Sreci
Tarihsel srete olgunlaan bilinli yaklam sonucu ortaya kan koruma ise
nceki uygarlklarn yaratt kltrel deerleri yaatmak ve gelecek kuaklara ak-
tarmak kaygs tamaktadr. Bu anlamdaki koruma, toplumsal yaama ilikin so-
mut olmayan (soyut) ve somut kltrel mirasn srdrlebilirliini salamak iin,
eitli nedenlere bal gelien i ve d tehditlere kar gvence altna alnmasn
amalamaktadr.
Tanmazlarn korunmas, Kent Bilimleri Szlnde, Kentlerin belli kesimle-
rinde yer alan a bilimsel ve yap tasarclk deerleri yksek yaptlarla, antlarn
ve doa gzelliklerin -kentte bugn yaayanlar gibi- gelecek kuaklarn da yarar-
lanmas iin her trl ykc, saldrgan ve dokuncal eylemler karsnda gvence
altna alnmas (Trk Dil Kurumu) ifadesi ile tanmlanmaktadr. Tanr ve tan-
mazlarn korunmas, 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanununda
... Koruma; ve Korunma; tanmaz kltr ve tabiat varlklarnda muhafaza,
bakm, onarm, restorasyon, fonksiyon deitirme ilemleri; tanr kltr varlkla-
rnda ise muhafaza, bakm, onarm ve restorasyon ... ileri olarak tanmlanmak-
tadr (Kltr ve Turizm Bakanl).
Gnmzde, stanbul, Edirnekap Mihrimah Sultan Camisinin depreme kar glendiril-
mesi onarm ya da tamirat m yoksa bilinli bir koruma mdahalesi midir?
TARHSEL SRETE KORUMA OLGUSU
Kltrel mirasn korunmas sorunsal Avrupada, yzyllarca sren bir dnemi kap-
samtr. Roma mparatorluunun, Dou ve Bat Roma olarak ikiye blnd MS
395 ylndan itibaren, Bat Roma bir gerilmenin iine girmitir. Bu, Roma medeni-
yetine ait kltrel miras, artan bir tahribata maruz brakmtr. Deien toplumsal
yaamn gereksinimleri Antik Roma mirasn tehdit etmeye baladnda, koruma
yanls grler olumaya balamtr. Uzunca bir sre, devirme malzeme ve kire
elde etmek iin kaynak olarak grlen Roma mimari miras bazen bireysel kar -
klarla bazen de Vatikan papalarnn buyruklar ile durdurulmaya allmtr. Bu-
nunla birlikte, ayn dnemlerde, Antik Yunan ve Roma dnyasna duyulan ilgi ko-
ruma kltrnn temellerini oluturmutur. Entelektel dzeyde balayan tart-
malar, aydnlarn, sanatlarn, kamunun ve ynetimlerin de benimsedii grle-
re dnmtr. talya merkezli ortaya kan gelimeler eitli evrelerden gemi-
tir. Antik Yunan ve Roma mirasna duyulan merak ve hayranlk tm Avrupaya ya-
ylrken, talyada, Fransada ve dier Avrupa lkelerinde bu kltrel miras anla-
ma abalar balamtr.
Bu ortamda, bir taraftan koleksiyonculuk, mzecilik, turizm, arkeoloji bilimi
vb. koruma kltrne dayanak oluturan alanlarn temelleri atlmtr. Dier taraf-
tan eski eserleri korumak iin onlarn belgelenmesi, taklit edilmesi, restorasyonlar
koruma pratiine ilikin eylemler ortaya kmtr. Bu konudaki nemli giriimler-
den biri, Yunan ve Roma mirasn, anlamak amac ile 1542 ylnda Vitruvius Aka-
demisinin kurulmasdr. Romal yazar, mimar, mhendis Vitriviusun (D.M 80-70,
MS 15) baarl bir mimarlk iin tanmlamalarn ieren Mimarlk zerine 10 Ki-
tap adl eseri, bu akademideki eitimin ana noktasn oluturmutur. Akademide,
kitabn Latinceye evrilmesi, Romadaki mimarlk mirasnn, belgelenmesi, yaynla-
mas amalanmtr (Erder, 1975: 35, 36). Vitriviusun kitab, tm Avrupada, 19.
yzyla kadar el kitab olarak kullanlmtr. Eserin 60 kadar eski basksndan oni-
kisinin 12. yzyldan kalm, dierlerinin 12-15. yzyllararas baslm olmas, Or-
70
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
taada Vitriviusun nasl bir bavuru kayna olduunu gstermektedir (Erder,
1975: 101). Yunan ve Roma mirasna duyulan ve artan hayranlk, bir taraftan koru-
ma pratiine ve kuramna ilikin gelimelere neden olurken dier taraftan yeni ya-
plarn mimarisinde de bu mirasa ilikin mimari gramerin youn olarak kullanm-
na neden olmutur. talyadaki bu gelimeler, Fransa ve dier Avrupa devletlerine
yaylmtr.
Tm Avrupay Klasik dnem hayranl sararken, Fransada milli anlay Orta-
a sanatna ve mimarisine ynelmitir (Erder, 1975: 131). Bu sralarda Ortaa mi-
marisini ayrntl olarak inceleyen Eugne Emmanuel Viollet-le-Duc (1814-1879),
restorasyonu belirli kriterlerle yapma yolundaki en nemli bilimsel yaklamlardan
birini oluturmutur. Mimar, mhendis, sanat tarihisi, eitimci, jeolog, etnograf,
dekoratr, eletirmen olarak tanmlanan Viollet-le-Duc, ...mimarlk kuram zerin-
deki almalar, ortaa mimarlk tarihi aratrmalar ve restorasyonlar ile... 19.
yzyln en etkili restorasyon kuramcs kabul edilmektedir (Erder, 1975: 147; Ku-
ban, 2000: 27). Violllet Le Duc ...Bir yapy restore etmek, belki de hibir zaman
olmam bir btnlk iinde onu ayaa kaldrmaktr... (Kuban, 2000: 27) anlay-
na dayal koruma pratiini ve kuramn ortaya koymutur. Mimari restorasyonda
...ciddi bir aratrma sorunu olarak, yapy tarihi balam iinde kronolojik ve us-
lupsal bir karlatrmann konusu yapmak ve bunu sistematik bir disiplin haline
getirmek Viollet-le-Ducun miras... (Kuban, 2000: 28) olarak kabul edilmektedir.
Violllet Le Duc ...teori olarak her yapnn veya yap ksmnn kendi stilinde ona-
rlmas, tamamlanmas gerekliliini ... savunmutur (Erder, 1975: 149). Onun bu
yaklam stilistik restorasyon (stylistic restoration) olarak adlandrlmtr. An-
cak, Violllet Le Ducun bu anlay giderek tahrip edici pratiklere dnmtr (Er-
der, 1975: 145-157; Kuban, 2000: 27-28; Ahunbay, 1996: 8-14). rnein Paris Not-
re Dame Katedrali restorasyonunda, 13. yzylda yaplm pencerelerin yerine ken-
di izdii 12. yzyl taklidi pencereleri yerletirmi, klasik devir sslemelerini kal-
drmtr (Erder, 1975: 152). Fransada ve Avrupada yaygn biimde uygulanan sti-
listik restorasyon nemli ve geri dnlemez tahribatlara neden olmutur.
ok mdahaleci stilistik restorasyonun tam tersi bir gr, John Ruskin (1819-
1900) tarafndan dile getirilmitir. Ruskinin antlara en az mdahaleyi neren yak-
lam romantik gr olarak adlandrlmtr. Ruskin, The Seven Lamps of Archi-
tecture adl kitabnda, restorasyonu, ...Antlarnza iyi baknz; O zaman restoras-
yona gerek kalmayacaktr. Zamannda atya koyulan birka kurun levhas, ya-
mur oluklarndan zamannda alnan birka dal ve yaprak, hem aty, hem de du-
varlar hasardan kurtaracaktr... (Ahunbay, 1996: 14) ifadesi ile tanmlamaktadr.
Violllet Le Duc ve John Ruskinin birbirinin ztt bu iki grten sonra Camillo
Boito (1836-1914), doru bir restorasyonun temel ilkelerini u ekilde sralamtr:
...1) Antlar tm insanln tarihini belgelerler. Bu nedenle onlara saygl dav-
ranlmas gerekir. Yaplacak herhangi bir deiiklik yanltc sonu ve hkmlere
yol aabilir.
2) Mimari antlara mdahale edilmesi zorunlu olabilir; Ancak salamlatrma
onarmdan, onarm ise restore etmekten daha iyidir. Yenileme ve eklerden kanl-
maldr.
3) Eer strktrel aksaklklar, gvenlik gibi nedenlerle anta ek yaplmas gere-
kirse, bunlar somut verilere dayandrlmal; yapnn grsel btnlne ve biimi-
ne sayg gsterilerek, baka malzeme ve zellikte gerekletirilmelidir. Yaplan res-
torasyon tarihi bir iaret ya da rakamla belirtilmelidir.
71
3. ni t e - Kor uma Kavr aml ar ve Kor uma Sr eci
4) lk tasarmdan sonra, deiik dnemlerde yaplan ekler antn bir paras
olarak kabul edilmeli; baka bir eyi kapatma ya da bozma gibi zararl etkileri ol-
mad takdirde korunmaldr.
5) Restorasyon srasnda yaplan ilemler rapor, izim ve fotoraflarla dikkatle
belgelenmelidir... (Ahunbay, 1996: 18).
Gustavo Giovannoni (1873-1947) tarafndan gelitirilen bu ilkeler, Atinada,
1931 ylnda toplanan, Tarihi Antlarn Korunmas ile ilgili Mimar ve Teknisyenle-
rin I.Uluslararas Konferansnda uluslararas boyut kazanmtr. Ayn ilkeler, tal-
yada gelitirilerek Restorasyon Tz/Carta Del Restauro ad ile yasal mevzuata
dntrlmtr (Ahunbay, 1996: 18, 19).
Restorasyon Tz/Carta del Restauro, ICOMOS 1931
talyada ulusal bir sorun derecesine ykselen ant restorasyonu konusunda
uyulmas zorunlu kurallar zerine eilen Eski Eserler ve Gzel Sanatlar Yksek
Kurulu, bilim, sanat ve teknii birletiren bu tr almalarda lkenin tartlmaz
stnln korumak ve mkemmelletirmek gereinin bilincinde olarak; kazy-
la birlikte yrtlsn, yrtlmesin her restorasyon ileminin hasarl paralar
salamlatrmak; mzelerde ve arivlerde korunanlardan daha az deerli olma-
yan, taa ilenmi sanat ve tarih belgelerinin tmn incelemek, sonular sanat
ve yapm tarihine yeni beklenmedik bulgular kazandrabilecek titiz aratrmalara
olanak salamak gibi ok ynl ve ciddi sorumluluklar ierdiine ve bu nedenle
acelecilik, uygulama kolayl ve duygusallk nedenlerinden hibirinin, eksikleri
olan, srekli ve yeterli denetimi yaplmayan, belirlenen ltlere uymayan uygu-
lamalara yol amamasna ve bu ilkelerin bata -antlarn incelenmesi ve korun-
masyla grevli genel mdrlk (Sopraintendenza) olmak zere hem zel sektr,
hem kamu kurulularnca uygulanmas gereine inanmaktadr.
Restorasyon ileminde farkl kurumlarn grleri, ksmen de olsa birletirilme-
li, bir gr dierini etkisiz klmamaldr. Baka bir deyile, tarihinin, ant olu-
turan farkl dnemlerin hibirinin yok edilmemesi, bilim adamlarn yanltacak
eklemelerin yaplmamas ve analitik aratrmalar srasnda gnna kan mal-
zemenin datlmamas istekleri, mimarn ant bir sanatsal ilevle ilikilendirmek
ve mmkn olduunda (bu, slup birliiyle kartrlmamaldr) bir anlatm birli-
ine getirme yaklam, kentlilerin kendi gr, an ve zlemleriyle kent ruhundan
kaynaklanan arzular ve son olarak ynetim kurallar ile kullanma ilikin ka-
nlmaz taleplerin dikkate alnmas gerekir.
Bu alandaki otuz seneyi akn bir sredir yaplan almalarn baarl so-
nularndan bir restorasyon kuramn geerli klacak ve netletirecek somut -
retiler btnnn karlabileceini ve bundan byle bu kuramn Yksek Ku-
rulun grmelerinde ve antikite-ortaa-ada sanat yaptlarndan sorumlu
yetkililerin (Sopraintendenze) ounluunun kararlarnda esas alnmas gerek-
tiini ortaya karmtr. Uygulamalarla onaylanan bu kuramn temel kurallar
yle sralanabilir:
Madde 1- Her eyden nce anta, kme ve anmalardan tr kaybettii da-
yankll ve zamana kar direnme gcn yeniden kazandrmaya ynelik s-
rekli bakm ve salamlatrma abalarna nem verilmesi gerekir.
Madde 2- Sanatsal nedenler veya mimari btnlk salama kaygsndan kay-
naklanan restorasyon sorunlar tarihi ilke ve ltlerle sk skya baldr; bir an-
tn btnlenmesi birtakm varsaymlara deil, antn salad kesin verilere ve
byk lde antn zgn elerine dayand takdirde gndeme gelebilir.
72
Madde 3- Artk kullanlmayan ve gemi uygarlklara ait antlarda, rnein
antik dnem eserlerinde, her tr btnlemeden kanlmaldr. Byle yaplarda
ancak anastilosis, yani kalntnn genel izgilerini ortaya karmak ve korunma-
sn salamak amacyla, mmkn olan en az ek ve ntr malzeme ile dalm par-
alarn birletirilmesi ilemi sz konusu olabilir.
Madde 4- Yaayan, yani ayakta duran antlara, yalnzca zgn ilevinden ok
uzak olmayan ve binada gerekli uyarlamalarn nemli hasara neden olmayacak
ekilde yaplabilecei yeni kullanmlar verilmesi kabul edilebilir,
Madde 5- Hangi dneme ait olursa olsun sanat deeri ve tarihi ans olan tm
eler korunmaldr; slup birlii veya yapy ilk tasarmna dndrme kayglary-
la bu elerden bazlarnn dlanmasna ynelik bir tutum kabul edilemez. An-
cak pencere ve kolonatlara sonradan yaplm dolgular gibi, nemsiz ve anlam ol-
mayan, gereksiz deiikliklere neden olan ksmlar ortadan kaldrlabilir. Bunlar-
la ilgili deerlendirme ortadan kaldrma kararlar salkl temellere dayanmal;
yalnz restorasyon projesi mellifinin kiisel grne braklmamaldr.
Madde 6- Anta ve geirdii dnemlere olduu kadar evresine de saygl olun-
maldr. Antn evresindeki yaplar yklarak uygunsuz bir biimde yalnz brakl-
masna veya evresinin nitelii, ktlesi, rengi, slubu ile rahatsz edici yaplarla
sarlmasna engel olunmaldr.
Madde 7- Eer bir ant salamlatrmak, ksmi veya tam olarak btnlemek
amacyla, ya da yeniden kullanm nedeniyle ekler yaplmas gerekirse, uyulmas
gereken temel koul yeni elerin en azda tutulmalar, yaln ve yapsal dzeni
yanstr karakterde olmalardr; benzer slupta bir ek ancak yapnn mevcut iz-
gilerini devam ettirmek ve bezemeden arnm geometrik anlatmlar sz konusu ol-
duunda kabul edilebilir.
Madde 8- Ekler kesin ve ak olmal ve zgnden farkl malzeme kullanlarak
veya bezemesiz bir ereveyle snrlanarak, ya da damga veya yaztla belirtilmeli-
dir. Bir restorasyon asla onu inceleyenleri yanltacak veya tarihi bir belgeyi dei-
tirecek ekilde yaplmamaldr.
Madde 9- Bir antn tayc sistemini glendirmek veya ktlesini btnlemek
iin eski yapm yntemleriyle amaca ulalamazsa, ada tekniklerin kullanlma-
s uygun olabilir. Ayn biimde, basit ya da karmak tm ypranm strktrleri
ayakta tutabilmek iin eitli bilimlerin katkda bulunmaya arlmalar gerekir.
Bylece bilime dayanmayan yntemler yerlerini bilimsel olanlara brakmak zo-
runda kalmaldr.
Madde 10- Antik eserlerin gn na karld kaz ve aratrmalarda, top-
raktan kan kalntlarn dzenlenmesi ve in-situ braklacak olan sanat eserleri-
nin srekli olarak korunmas abalarn kapsayan kurtarma almas derhal ve
sistemli bir ekilde gerekletirilmelidir.
Madde 11- Kazlarda olduu gibi, antlarn restorasyonun da nemli koullar-
dan biri, almalar srasnda bir gnlk tutularak izim ve fotoraflarla salkl
bir belgeleme yaplmasdr. Bylece antn biim ve strktrne ilikin btn ay-
rntlar, btnleme, temizleme ve restorasyonun btn aamalar kalc ve gven-
li olarak kaydedilmi olur... (Ahunbay, 1996: 148, 149).
Restorasyon tz konusu ile ilgili olarak www.kumid.eu/euproject/admin/userfi-
les/dokumanlar/K-Restorasyon-Tuzu%C4%9Fu,1931-ZA.pdf sayfasn ziyaret edebilir-
siniz.
73
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
II. Dnya Sava sonras, koruma konusunda ortaya kan sorunlar, uygulama-
lar, Venedikte, 25-31 Mays 1964te yaplan Tarihi Antlarn Korunmas ile ilgili
Mimar ve Teknisyenlerin II. Uluslararas Konferansnda ele alnmtr. Toplant so-
nunda Venedik Tz/Venice Charter oluturulmutur.
Venedik Tz/Venice Charter (ICOMOS, 1964)
Tanmlar:
MADDE 1- Tarihi ant kavram sadece bir mimari eseri iine almaz, bunun ya-
nnda belli bir uygarln, nemli bir gelimenin, tarihi bir olayn tankln ya-
pan kentsel ya da krsal bir yerlemeyi de kaplar. Bu kavram yalnz byk sanat
eserlerini deil, ayrca zamanla kltrel anlam kazanm daha basit eserleri de
kapsar.
MADDE 2- Antlarn korunmas ve onarm iin, mimari mirasn incelenmesine
ve korunmasna yardmc olabilecek btn bilim ve tekniklerden yararlanlmaldr.
Ama:
MADDE 3- Antlarn korunmasnda ve onarlmasndaki ama, onlar bir sanat
eseri olduu kadar bir tarihi belge olarak da korumaktr.
MADDE 4- Antlarn korunmasndaki temel tutum korumann kalc olmas,
devamllnn salanmasdr.
MADDE 5- Antlarn korunmas, her zaman onlar herhangi bir yararl top-
lumsal ama iin kullanmakla kolaylatrlabilir. Bunun iin bu eit bir kullan-
ma arzu edilir, fakat bu nedenle yapnn plan ya da sslemeleri deitirilmemeli-
dir. Ancak bu snrlar iinde yeni ilevin gerektirdii deiiklikler tasarlanabilir ve
buna izin verilebilir.
MADDE 6- Antn korunmas, lei dna tamamak artyla evresinin de
bakmn iine almaldr. Eer geleneksel ortam varsa, olduu gibi braklmaldr.
Ktle ve renk ilikilerini deitirecek hibir yeni eklentiye, yok etmeye, ya da dei-
tirmeye izin verilmemelidir.
MADDE 7- Bir ant tanklk ettii tarihin ve iinde bulunduu ortamn ayrl-
maz bir parasdr. Antn tmnn ya da bir parasnn baka bir yere tanma-
sna- antn korunmas bunu gerektirdii, ya da ok nemli ulusal veya uluslara-
ras karlarn bulunduu haller dnda- izin verilmemelidir.
MADDE 8- Antn tamamlayc unsurlar saylan heykel, resim gibi sslemeleri,
ancak bunlar korumann baka aresi yoksa, yerlerinden kaldrlabilir.
MADDE 9- Onarm uzmanlk gerektiren bir itir. Amac, antn estetik ve tarihi
deerini korumak ve ortaya karmaktr. Onarm kendine temel olarak ald ori-
jinal malzeme ile gvenilir belgelere saygyla baldr. Faraziyenin balad yer-
de onarm durmaldr; yaplmas gerekli herhangi bir eklemenin mimari kompo-
zisyondan fark anlalabilmeli ve gnnn damgasn tamaldr. Herhangi bir
onarm iine balamadan nce ve bittikten sonra, antn arkeolojik ve tarihi bir in-
celemesi yaplmaldr.
MADDE 10- Geleneksel tekniklerin yetersiz kald yerlerde, koruma ve ina iin
bilimsel verilerle ve deneylerle geerlilii saptanm herhangi modern bir teknik
kullanlarak ant salamlatrlabilir.
MADDE 11- Anta mal edilmi farkl devirlerin geerli katklar sayg grmeli-
dir; zira onarmn amac stil birlii deildir. Bir ant st ste eitli devirlerin iz-
lerini tayorsa alttaki devirleri a karmak ancak baz zel hallerde- yok edi-
len malzemenin nemi azsa, aa karlan malzeme byk tarihi, arkeolojik ya
da estetik deer tayorsa ve korunma durumu byle bir davrany gerekli gstere-
74
cek kadar iyi ise- hakl karlabilir. lgili unsurlarn neminin deerlendirilmesi
ile ilgili yargy ve neyin yok edilecei zerinde karar vermek, sadece bu ii zeri-
ne alm kimseye braklamaz.
MADDE 12- Eksik ksmlar tamamlanrken, btnle uyumlu bir ekilde bada-
trlmaldr; fakat bu onarmn, ayn zamanda artistik ve tarihi tankl yanl bir
ekilde yanstmamas iin, orijinalden ayrt edilebilecek bir ekilde yaplmas ge-
reklidir.
MADDE 13- Eklemelere, ancak yapnn ilgi ekici blmlerine, geleneksel konu-
muna, kompozisyonuna, dengesine ve evresiyle olan bantsna zarar gelmedii
hallerde izin verilebilir.
MADDE 14- Antlarn bulunduklar yerler, btnln korunmas, salkl k-
lnp yaanr bir ekilde ortaya konmas iin zel bir dikkat gerektirir. Byle yerler-
de yaplacak koruma ve onarm almalarnda daha nceki maddelerde akla-
nan ilkelerden esinlenmelidir.
MADDE 15- Kazlar, 1956 ylnda UNESCO tarafndan kabul edilmi arkeolo-
jik kazlarda uygulanmas istenilen uluslararas ilkelerle tanmlanan kararlara ve
bilimsel standartlara uygun olarak yaplmaldr. Ykntlar korunmal, mimari
unsurlarn ve buluntularn srekli olarak korunmas iin gerekli nlemler aln-
maldr. Bundan baka antn anlalmasn kolaylatracak ve anlamn hi boz-
madan aa kartacak her areye bavurulmaldr. Btn yeniden ina ilemle-
rinden peinen (a priori) vazgeilmelidir. Yalnz anastilosise, yani mevcut fakat
birbirinden ayrlm paralarn bir araya getirilmesine izin verilebilir. Birletir-
mekte kullanlan madde her zaman ayrt edilebilecek bir nitelikte olmal ve bu,
antn korunmasn salamak ve eski haline getirmek iin mmkn olduu kadar
az kullanlmaldr.
MADDE 16- Btn koruma, onarm ve kaz ilerinde her zaman izim ve foto-
raflarla, aklk kazanm zm getirici ve eletirici raporlar eklinde kesin belge-
ler hazrlanmaldr. Temizlemenin, salamlatrmann, yeniden dzenlemenin ve
birletirmenin her safhas- alma srasnda ortaya kan, tanmlanm biimsel
ve teknik zellikler gz nnde tutularak- raporda gsterilmelidir. Bu belgeler bir
resmi kurumun arivine konmal ve aratrmaclar bundan yararlanabilmelidir.
Bu raporlarn yaynlanmas tavsiye edilir... (Erder, 1975: 289-293).
Venedik Tz konusu ile ilgili olarak www.kumid.eu/euproject/admin/userfi-
les/dokumanlar/K-Venedik-Tuzu%C4%9Fu,-1964-CE.pdf sayfasndan daha detayl
bilgi alabilirsiniz.
Venedik Tz sonrasnda, Uluslararas Antlar ve Sitler Konseyi/Inter-
national Council on Monuments and Sites (ICOMOS), International Centre
for the Study of the Conservation and Restoration of Cultural Heritage (IC-
CROM), Unesco, Avrupa Birlii/Council of Europe (COE) tarafndan gerek-
letirilen uluslararas seminer, sempozyum, kongrelerde koruma sorunlar ve kav-
ramlar daima tartlm, kararlar alnm, tzkler oluturulmu, tavsiyelerde bu-
lunulmutur. Koruma kavramna, koruma yntemlerine ilikin deiimi de gste-
ren bunlardan baz rnekler aada yer almaktadr:
Lahey Szlemesi: Silahl atma Halinde Kltrel Varln Korunmas
Szlemesi/Hague Convention: Convention for the Protection of Cultural
Property in the Event of Armed Conflict, (UNESCO, Lahey, 1954): Kltrel mi-
rasn sava ncesi ve sava ortamnda korunmas iin neler yaplmas gerektiine
75
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
dikkat ekilmitir (Sivil Toplum Diyalou: Avrupa Bilgi Kprleri, AB Kltrel Mi-
ras Mevzuat ve Trkiye Projesi).
Dnya Kltrel ve Doal Mirasn Korunmas Szlemesi/Convention
Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage
(UNESCO, 1972): Kltrel ve doal miras tanmnn yapld, bunlarn ulusal ve
uluslararas korunmas iin bir szlemedir (Sivil Toplum Diyalou: Avrupa Bilgi
Kprleri, AB Kltrel Miras Mevzuat ve Trkiye Projesi).
Doal Peyzajlarn Korunmas in Oluturulan Belirleme ve Deerlen-
dirme Kartna likin Tavsiye Karar No. R (79) 9/Recommendation R (79)
9 Concerning the Identification and Evaluation Card for Protection of Na-
tural Landscape, (COE, 1979): Doal ve yar doal peyzajlarn ...bir envanteri-
nin oluturulmas ve bu kartlarn Avrupa Konseyine teslim edilmesi bylelikle ilgi-
li komite almalarn takibini yrtebilecektir. Bu tr bir envanterin zaten olu-
turulmu olduu ya da hazr olarak bulunduu durumlarda bu kartlarn Avru-
pann ilgisini eken ya da ekebilecek yerlere ait bilgilerle doldurulmas. zellik-
le ilgi eken peyzajlarn koruma altna alnmas ve bunlarn evrebilimsel ilkelere
gre etkili bir ekilde ynetilmesi... tavsiyesinde bulunulmutur (Sivil Toplum Di-
yalou: Avrupa Bilgi Kprleri, AB Kltrel Miras Mevzuat ve Trkiye Projesi).
Floransa Tz: Tarihi Baheler /The Florence Charter: Historic Gar-
dens (ICOMOS, IFLA, 1982): Tarihsel baheler iin ...Bir ant olarak, tarihi bah-
e Venedik Tz ruhuyla uyum iinde muhafaza edilmelidir. Ancak, bu yaa-
yan bir ant olduundan, muhafaza edilmesi Mevcut tzn konusu olan belir-
li kurallarla ynetilmelidir... karar alnmtr (Sivil Toplum Diyalou: Avrupa Bil-
gi Kprleri, AB Kltrel Miras Mevzuat ve Trkiye Projesi).
Washington Tz: Tarihi Kentlerin ve Kentsel Alanlarn Korunmas
Tz/ The Washington Charter: Charter on the Conservation of Historic
Towns and Urban Areas (ICOMOS, 1987): Tarihi kentlerin ve alanlarn korunma-
s ile ...ilgili ilkeler, hedefler ve yntemler... tanmlanmakta, ...tarihi kent ve bl-
gelerdeki zel ve kamusal yaam alanlar arasnda uyum salamay ve bu alan-
larda mtevazi boyutlarda da olsa, var olan ve insanln belleini oluturan kl-
trel deerlerin korunmasn desteklemeyi... hedeflemektedir (Sivil Toplum Diya-
lou: Avrupa Bilgi Kprleri, AB Kltrel Miras Mevzuat ve Trkiye Projesi).
Avrupadaki Endstriyel, Teknik ve naat Mhendislii Mirasnn Ko-
runmas ve Muhafazas Hakkndaki Tavsiye Karar No. R (90) 20/Recom-
mendation No: R (90) 20 on the Protection and Conservation of the Indus-
trial , Technical and Civil Engineering Heritage in Europe (COE, 1990): Tek-
nik, endstriyel ve inaat mhendislii mirasnn ...tanmlanmas, gzlemi ve bi-
limsel incelenmesine izin veren nlemlerin uygulanmasn salamay veya takip
etmeyi; bu miras ilgili yasal koruma ve muhafaza etme nlemleri yoluyla zgn
doasna bal olarak korumay... tavsiye etmektedir (Sivil Toplum Diyalou:
Avrupa Bilgi Kprleri, AB Kltrel Miras Mevzuat ve Trkiye Projesi).
Arkeolojik Mirasn Korunmas ve Ynetimi Tz/Charter for the Pro-
tection and Management of the Archaeological Heritage (ICOMOS, 1990): Ar-
keolojik mirasn ynetiminin ...deiik ynlerine ilikin ilkeler ortaya konulmak-
tadr. Bunlar arasnda kamu yneticilerinin ve yasa koyucularnn sorumlulukla-
r, envanterleme srelerinin gerektirdii mesleki yetenekler, belgeleme, kaz, ara-
trma, srekli bakm, koruma, yeniden yapm, bilgi verme, sunu, halkn eriimi ve
kltr mirasnn kullanlmas ile arkeolojik mirasn korunmasnda grev alacak
76
meslek adamlarnn nitelikleri... tanmlanmaktadr (Sivil Toplum Diyalou: Avru-
pa Bilgi Kprleri, AB Kltrel Miras Mevzuat ve Trkiye Projesi).
Yirminci Yzyl Mimari Mirasnn Korunmas Hakknda Tavsiye Karar
R (91) 13/Recommendation R (91) 13 on The Protection of The Twentieth
Century Architectural Heritage (COE, 1991): 20. yzyl mimarisinin ...Avrupa
tarihi mirasnn dahili bir paras olduunu ve en nemli elerinin korunmas ve
deerinin artrlmasnn, bir btn olarak mimari mirasn korunmasyla ayn
amalara ve prensiplere hizmet ettii.. gzlemine dayanlarak bu miras korunma-
s iin tavsiyelerde bulunulmutur (Sivil Toplum Diyalou: Avrupa Bilgi Kprleri,
AB Kltrel Miras Mevzuat ve Trkiye Projesi).
Antlarn, Yap Topluluklarnn ve Sitlerin Korunmas erevesinde Ei-
tim ve Mesleki Eitime Ynelik Klavuzlar/Guidelines for Education and
Training in the Conservation of Monuments, Ensembles and Sites (ICO-
MOS, 1993): 1972 tarihli Dnya Miras Szlemesi ...ile kltrel miras olarak ta-
nmlanan antlarn, yap topluluklarnn ve sitlerin korunmas erevesinde sunu-
lacak eitim ve mesleki eitime ynelik standartlarn ve klavuzlarn oluturulma-
sn tevik... etmeyi amalayan bir klavuzdur (Sivil Toplum Diyalou: Avrupa Bil-
gi Kprleri, AB Kltrel Miras Mevzuat ve Trkiye Projesi).
Nara zgnlk Belgesi/The Nara Document on Authenticity (ICOMOS,
1994): Kltrel eitlilik ve Miras eitliliinin somut, soyut niteliklerine ve zgn-
lk deerine dikkat ekilmektedir (Sivil Toplum Diyalou: Avrupa Bilgi Kprleri,
AB Kltrel Miras Mevzuat ve Trkiye Projesi).
Somut olmayan Kltrel Mirasn Korunmas Szlemesi/Convention
for the Safeguarding of Intangible Cultural Heritage, (UNESCO, 2003): Somut
olmayan kltrel mirasn srdrlebilirlii iin ...kimlik saptamas, belgeleme,
aratrma, muhafaza, koruma, gelitirme, glendirme ve zellikle okul ii ya da
okul d eitim araclyla kuaktan kuaa aktarma olduu kadar, bu kltrel
mirasn deiik yanlarnn canlandrlmas... konularnn nemsenmesine dikkat
ekilmitir (Sivil Toplum Diyalou: Avrupa Bilgi Kprleri, AB Kltrel Miras Mev-
zuat ve Trkiye Projesi).
Yeni Bir Uluslararas Ara: Tarihi Kentsel Peyzajlar in UNESCO Tavsi-
ye Metni/A New Internatonal Instrument: The Proposed Unesco Recom-
mendaton On The Hstorc Urban Landscape/Hul (UNESCO 2011): Bu belge-
de, ...yerel topluluklarn ve insan gruplarnn dorudan katlmn salayacak
politika ve stratejileri iermesi; koruma alannda kendi geleneklerini, disiplinlerini
ve uygulama yntemlerini dikkate almas gerektii; somut olmayan kltr varlk-
larn ve kltrel eitliliin tm ynlerini, yerel topluluklarn kimliklerini tarihi
kentsel peyzajlarn btncl bir paras olarak grlmesi gerektii... tavsiye edil-
mektedir (UNESCO).
Btn bu toplantlarda, ant, tarihsel evre, doal peyzajlar, tarihsel baheler,
tarihi kentler, endstri miras, modern mimarlk miras, tarihi kentsel peyzajlar vb.
alanlara; kltrel miras, somut olmayan kltrel miras, somut kltrel miras, kav-
ramlara dikkat ekilerek kltrel miras eitliliinin korunmas iin ltler olutu-
rulmu, koruma yntemleri nerilmi, korumann eitim, ynetim, ekonomi vb.
alanlarda nasl ele alnmas gerektiine ynelik tavsiyelerde bulunulmu olduu
grlmektedir.
77
Burada yer alan tzk ve tavsiyeler seilmi balklardr. Yaplm tm toplantlarn bilgi
ve belgesine aada belirtilen internet sayfalarndan ulalabilir.
Tarihsel Srete Koruma Olgusu hakknda daha detayl bilgi iin Cevat Erder, Tarihi ev-
re Bilinci, ODT Mimarlk Fakltesi Yaynlar, No: 24, Ankara, 1975; Doan Kuban, Tarihi
evre Korumann Mimarlk Boyutu, YEM Yaynlar, stanbul, 2000.; Zeynep Ahunbay, Tari-
hi evre Koruma ve Restorasyon, YEM Yaynlar, stanbul, 1996; Jukka Jokilehto, History
of Architectural Conservation, UK, 1999 isimli kitaplar okuyabilirsiniz.
Koruma konusundaki bilgi ve belgelerle ilgili olarak www.kumid.eu/euproject,
www.icomos.org, www.iccrom.org, www.unesco.org ve www.kultur.gov.tr say-
falarn ziyaret edebilirsiniz.
KORUNMASI GEREKL KLTREL MRAS
Tarihsel srete, neyin korunmas gerektii sorusuna daima kendini yenileyen ce-
vaplar verilmitir. nceleri, zellikle Antik Yunan ve Roma uygarlklarna ait ta-
nr kltr varlklar sonralar yine ayn kltre ait tanmazlarn korunmas sz ko-
nusu olmutur. Bu sralarda korunmas gerekli bina ant olarak adlandrlmtr.
Avrupa lkelerindeki pratikler kavramsal deiimi ve gelimeyi beraberinde getir-
mi korunmas gerekli kltrel miras, eitli toplantlara, deklarasyonlara paralel
ok geni bir skalada tanmlanr olmutur. Avrupa Mimari Miras Yl ilan edilen
1975ten sonra kltr varl ve tabiat varl kavramlar kullanlr olmutur. Bu
kavramlar, lkemizde, 23.07.1983 tarih ve 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlkla-
rn Koruma Kanununda da yer almtr (Kltr ve Turizm Bakanl). Gn-
mzde kltrel miras kavram korunmas gerekli tm deerleri kapsamaktadr.
Korunmas gerekli kltrel miras, somut olmayan kltrel miras (intangible
cultural heritage) ve somut kltrel miras (tangible cultural heritage) olmak ze-
re iki balkta ele alnmaktadr.
Somut Olmayan Kltrel Miras, ...topluluklarn, gruplarn ve kimi durum-
larda bireylerin, kltrel miraslarnn bir paras olarak tanmladklar uygula-
malar, temsiller, anlatmlar, bilgiler, beceriler ve bunlara ilikin aralar, gereler
ve kltrel meknlar... (Kltr ve Turizm Bakanl) olarak tanmlanmaktadr. r-
nein, her corafyaya bal deikenlik gsteren mevsimlik bayramlar (Nevruz,
Hdrellez, Betnem, Kzl Yumurta vb.), geleneksel halk mzii, beslenme alkan-
lklar, el sanatlar (Kuma, deri, toprak, ahap, ta, metal vb. malzemeli), elenme
alkanlklar (Karagz, meddah, kukla, ortaoyunu vb.) gibi toplumsal yaama ili-
kin zellikler somut olmayan kltrel mirastr.
Somut olmayan kltrel miras konusu hakknda daha detayl bilgi iin www.aregem.kul-
turturizm.gov.tr ve www.unesco.org.tr sayfalarn ziyaret edebilirsiniz.
Somut Kltrel Miras, ant, tek yap, yap gruplar, tarihsel yerlemeler, pey-
zajlar ve bunlara ait tm bileenleri kapsamaktadr. 2863 sayl Kltr ve Tabiat
Varlklarn Koruma Kanununda, Tarih ncesi ve tarihi devirlere ait bilim, kltr,
din ve gzel sanatlarla ilgili bulunan veya tarih ncesi ya da tarihi devirlerde sos-
yal yaama konu olmu bilimsel ve kltrel adan zgn deer tayan yer stn-
de, yer altnda veya su altndaki btn tanr ve tanmaz varlklardr olarak ta-
nmlanmaktadr.
78
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Krsal bir yerlemede bulunan, su ile alan un deirmeni somut olmayan kltrel miras
mdr?
Somut kltrel miras, tanabilir kltrel miras (movable cultural heritage)
ve tanmaz kltrel miras (immovable cultural heritage) olarak iki balkta ele
alnmaktadr.
Tanabilir kltrel miras, resim, heykel, ikona, seramik, ini, cam, metal,
deri eyalar, dokuma, mobilya, mcevher, sikke, el yazmas, kitap, fosil, gkta,
mineral vb. mimari ve kentsel elemanlar, bilimsel ve arkeolojik eserleri, tarmsal
ve endstriyel eyalar kapsayan tanabilir nitelikteki tarihsel malzemelerden olu-
maktadr. Tanabilir kltrel miras, doas nedeni ile ou kez zgn konumun-
da da tanabilir malzemedir. Ancak, tanabilir kltrel miras baz durumlarda mi-
mari, kentsel, arkeolojik, peyzaj mirasn bir paras da olabilir. eitli nedenlerle
zgn konumundan ayrlmak zorunda kalan bu trden bir ge de tanabilir kl-
trel mirasa dnebilmektedir. rnein tanmaz kltrel miras olan bir Safran-
bolu ahap evinin yklp yok olmasna bal olarak, evin ahap tal tavan, ahap
pencere doramas ya da kafesi, ahap kaps, ahap kapnn metal aksam, ahap
silmeleri vb. yap bileenleri tanabilir kltr varlna dnebilir.
Osmanl klasik dnemine ait bir hamamn yklmas sonrasnda, hangi yapsal bileenleri
tanabilir kltr mirasa dnebilir?
Tanmaz kltrel miras, ant, tek yap, yap grubu, kentsel ve krsal yerle-
meler, kltrel peyzajlar ve bunlara ait tm yapsal bileenleri kapsamaktadr. 2863
sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanununda, ...Kaya mezarlklar, ya-
zl, resimli ve kabartmal kayalar, resimli maaralar, hykler, tmlsler, ren
yerleri, akropol ve nekropoller; kale, hisar, bur, sur, tarihi kla, tabya ve isihkam-
lar ile bunlarda bulunan sabit silahlar; harabeler, kervansaraylar, han, hamam
ve medreseler; kmbet, trbe ve kitabeler, kprler, su kemerleri, su yollar, sarn
ve kuyular; tarihi yol kalntlar, mesafe talar, eski snrlar belirten delikli talar,
dikili talar; sunaklar, tersaneler, rhtmlar; tarihi saraylar, kkler, evler, yallar
ve konaklar; camiler, mescitler, musallalar, namazgahlar; eme ve sebiller; ima-
79
Resim 3.1
Somut olmayan
kltrel miras,
Kukla, mask,
tepsi retim
teknii; Somut
kltrel miras
ise tarihten
gnmze
kalm kukla,
mask tepsi
rnekleridir
(E.Fsun
Aliolu).
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
rethane, darphane, ifahane, muvakkithane, simkehane, tekke ve zaviyeler; me-
zarlklar, hazireler, arastalar, bedestenler, kapal arlar, sandukalar, siteller, si-
nagoklar, bazilikalar, kiliseler, manastrlar; klliyeler, eski ant ve duvar kalntla-
r; freskler, kabartmalar, mozaikler, peri bacalar ve benzeri tanmazlar... tan-
maz kltrel miras olarak kabul edilmektedir.
Tanmaz kltrel miras genel olarak ant, tek yap ya da yap gruplar, klliye-
ler, sitler olarak snflandrlabilir. Her bir kavram kendi iinde eitli alt gruplarla
tanmlanabilmektedir.
Ant, eitli kaynaklarda,
nemli tarihsel olaylarn getii ya da kazbilim, a bilim ve sanat ynn-
den bir nemi ve zellii bulunan, bunlarla ilgili kiilerin ve olaylarn ans-
n yaatmak amacyla, kentlerin herkesin gezip grebilecei yerlerine yer-
letirilen, korunmas ve evresiyle birlikte deerlendirilmesi gerekli her tr-
l tanmaz yap tasarclk yaptlaryla, benzer nitelikleri olan yontular
(Kentbilim Terimleri Szl, Trk Dil Kurumu),
nemli bir olayn veya byk bir kiinin gelecek kuaklarca tarih boyunca
anlmas iin yaplan, gze arpacak byklkte, sembol niteliinde yap,
abide. nemi ve deeri ok olan eser (Gncel Trke Szlk, Trk Dil Ku-
rumu),
Bir kii ya da bir olayn ans iin dikilen yap ya da heykel (Gzel Sanat-
lar Terimleri Szl, Trk Dil Kurumu) olarak tanmlanmaktadr.
Kltrel miras kavram olarak ant, Venedik Tznde, ...Tarihi ant kavra-
m sadece bir mimari eseri iine almaz, bunun yannda belli bir uygarln, nem-
li bir gelimenin, tarihi bir olayn tankln yapan kentsel ya da krsal bir yerle-
meyi de kaplar. Bu kavram yalnz byk sanat eserlerini deil, ayrca zamanla kl-
trel anlam kazanm daha basit eserleri de kapsar... ifadesi ile tanmlanmaktadr.
Avrupa Mimari Miras Szlemesinde ise ant, Tarihsel, arkeolojik, sanatsal, bilim-
sel, sosyal ve teknik bakmlardan nemleri nedeniyle dikkate deer binalar ile di-
er yaplar ve bunlarn mtemilat ile tamamlayc ksmlar (Sivil Toplum Diya-
lou: Avrupa Bilgi Kprleri) olarak tanmlanmaktadr. Bu tanmlamalar, antn bir
heykelden, dikilitatan, bir binadan daha geni kapsama sahip olduunu gster-
mektedir. rnein, Ayasofya (stanbul) ant yap, Sleymaniye Klliyesi (stanbul)
ant yap gurubu, klliye, Mardin, Edirne ant kent, Kapadokya blgesi ant evre
olarak deerlendirilebilmektedir.
Doann, ...jeolojik ve jeomorfolojik elemanlaryla bitki ve su elemanlarn, ay-
r ayr ya da bir arada kullanarak, kendi eliyle oluturduu veya ileyip bezedii
mstesna/harika orijinal... yaptlar da doal ant olarak tanmlanmaktadr (Tr-
kiye evre Koruma ve Yeillendirme Kurumu/TREK 1972). Korunmas Ge-
rekli Tabiat Varlklarndan Ant Aalarn Tanm ve Korunmas adl 1999
tarihli ve 666 sayl ilke kararnda,
...a) Tarihi olaylarla balants bulunan yerli ve yabanc aa trlerinden her-
hangi birinin,
b) Gzellik asndan plastik deerde bir grnme sahip olan veya doal g-
rnmden esasl ekilde sapma gstererek dikkat ekici biimler (atal, amdan,
kvrk, yatay, vb.) kazanm aalarn,
c) Doal yaam tarz bakmndan benzerlerinden farkl gelime nitelikleri gs-
teren aalarn (ayn gvde ve kk zerinde iki veya daha fazla trn bir arada ya-
amas gibi garip kaynama ve birlikte yaama rnekleri gibi),
80
) lgili uzman kurum ve kurulularn rapor ve gr alnmak kouluyla, en-
demik ve nesli tkenmeye maruz yerli aa trlerinde...
d) Kent dokusunu tamamlayan, kent imajna etkisi olan grup, dizi veya tek
aalar... (Kltr ve Turizm Bakanl),
korunmas gerekli doal antlar olarak tanmlanmaktadr.
Ant tanmlaynz.
Korunmas Gerekli Tabiat ve Varlklar konusu hakknda daha detayl bilgi iin http://tef-
tis.kulturturizm.gov.tr/belge/1-84970/666-nolu-ilke-karari-korunmasi-gerekli-tabi-
at-ve-varlik-.html sayfasn ziyaret edebilirisiniz.
Tek yap, yerlemelerde, belli bir toplumsal yapnn sosyal, ekonomik, klt-
rel zelliklerini yanstan yaplarn her biri iin; yap gruplar, klliyeler ise bu ya-
plarn birkann bir arada olduu anlaml birliktelikler iin kullanlabilen bir ta-
nmlamadr. rnein geleneksel ar iinde yer alan bir dkkan tek yap olarak
deerlendirilebilir. Ancak bu yap ayn zamanda geleneksel ar btnnn iin-
de yer alarak yap grubunun bir paras da olabilmektedir. Yine eski konut doku-
sundaki bir ev tek yap olarak deerlendirilebilirken, geleneksel konut dokusu-
nun bir paras olarak ayn zamanda yap grubu iinde anlabilmektedir. Klliye
ise kurulu aamasnda tasarlanm bir yap grubudur. rnein, Osmanl dne-
minde, cami, medrese, hamam, han, ktphane vb. yaplar ieren yap gruplar
klliye olarak adlandrlmtr. Sleymaniye Klliyesi, Selimiye Klliyesi en nem-
li rneklerdendir.
Sit, 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanununda ...Tarih nce-
sinden gnmze kadar gelen eitli medeniyetlerin rn olup, yaadklar devir-
lerin sosyal, ekonomik, mimari ve benzeri zelliklerini yanstan kent ve kent ka-
lntlar, kltr varlklarnn youn olarak bulunduu sosyal yaama konu olmu
veya nemli tarihi hadiselerin cereyan ettii yerler ve tespiti yaplm tabiat zel-
likleri ile korunmas gerekli... alanlar olarak tanmlanmaktadr (Kltr ve Turizm
Bakanl). Sit kavram, insan eli ile ortaya karlm ya da doada kendiliinden
var olan alanlar iinde kullanlmaktadr. Sitler, doal sit, tarihi sit, arkeolojik sit,
kentsel sit, kentsel arkeolojik sit, krsal sit, karmak sit, kltrel peyzaj alan, tari-
hi kentler olmak eitli balklar altnda ele alnabilmektedir.
Doal sit, Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Yksek Kurulunun Doal (Ta-
bii) Sitler, Koruma ve Kullanma Koullar ile ilgili 728 sayl ilke kararnda, ...Je-
olojik devirlerle, tarih ncesi ve tarihi devirlere ait olup, ender bulunmalar veya
zellikleri ve gzellikleri bakmndan korunmas gerekli yer stnde, yer altnda
veya su altnda bulunan korunmas gerekli alanlardr... olarak tanmlanmaktadr
(Kltr ve Turizm Bakanl).
Tarihi sit, uluslararas ya da ulusal tarihler asndan nemli olaylara sahne ol-
mas nedeni ile korunmas gerekli bulunan alanlardr. rnein anakkale Sava-
nn getii alanlar, Gelibolu yarmadas ve anakkale Boaz tarihi sit alan ola-
rak kabul edilebilir. Tarihi sit, Korunmas Gerekli Tanmaz Kltr Varlklarnn ve
Sitlerin Tespit ve Tescili Hakknda adl ynetmelikte ...nsanlk tarihi, milli tari-
himiz veya askeri harp tarihi asndan ok nemli tarihi olaylarn cereyan ettii
ve bu sebeple korunmas gerekli yerler... olarak tanmlanmaktadr (Kltr ve Tu-
rizm Bakanl).
81
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Kentsel sit, eski kente ilikin sosyal, ekonomik, kltrel yapy yanstan me-
kansal organizasyonu, kent dokusu zelliklerini, mimari miras ieren kentler ya
da kent blmleridir. Korunmas Gerekli Tanmaz Kltr Varlklarnn ve Sitlerin
Tespit ve Tescili Hakknda adl ynetmelikte ...Mimari, mahalli, tarihsel, estetik
ve sanat zellii bulunan ve bir arada bulunmalar ve bir btn olarak o yerle-
menin ait olduklar dnemin yaam biimini gelecek nesillere aktarmalar sebe-
biyle teker teker tadklar kymetten daha fazla kymeti olan, kltrel ve tabii ev-
re elemanlarnn (yaplar, baheler, bitki rtleri, yerleim dokular, duvarlar, so-
kak ve meydanlar, v.b.) birlikte bulunduklar... alanlar olarak tanmlanmaktadr
(Kltr ve Turizm Bakanl).
Mardin Ulu Cami nasl tanmlanabilir?
Arkeolojik sit, Korunmas Gerekli Tanmaz Kltr Varlklarnn ve Sitlerin
Tespit ve Tescili Hakknda adl ynetmelikte ...nsanln varoluundan gn-
mze kadar ulaan eski uygarlklarn yer altnda, yer stnde ve su altndaki
rnlerini, yaadklar devirlerin sosyal, ekonomik ve kltrel zelliklerini yans-
tan her trl kltr varlnn yer ald yerlemeler ve alanlar... olarak tanmlan-
maktadr (Kltr ve Turizm Bakanl).
Kentsel arkeolojik sit, Kentsel Arkeolojik Sit Alanlar Koruma ve Kullanma
Koullar adl 702 Nolu ilke kararnda, ...arkeolojik sit alanlar ile birlikte korun-
mas gerekli kentsel dokular ieren ve bu zellikleri ile btnlk arz eden koruma-
ya ynelik zel planlama gerektiren alanlar... olarak tanmlanmaktadr (Kltr ve
Turizm Bakanl).
Krsal sit, tarmsal faaliyetlerin egemen olduu alanlar iin ngrlmektedir.
Tarmsal retimin olduu alanlarda bu retime ilikin yapsal kalntlarn tm kr-
sal sit btnn olutururlar. Krsal yerlemenin (ky, mezra, yayla vb.) corafya-
y kullanm biimi, ky kahvesi, ky meydan, cami/kilise, mezarlk, deirmen,
eme vb. kyn ortak kullanm alanlar, konut mekn organizasyonu, ahr, depo,
ilik meknlar ve bunlarn kullanm biimi krsal sitin nemli deerleridir.
82
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
5
Resim 3.2
Kentsel site
rnek: Mardin
(Solda, E.Fsun
Aliolu);
Arkeolojik site
rnek: Perge
(Sada,
http://www.treke
arth.com)
Karmak sit, farkl sit zelliklerini barndran alanlardr. rnein, doal sit
alan iinde kalan arkeoloji ya da kentsel sit birlikte karmak siti olutururlar.
Kltrel peyzaj alan (Cultural landscape) Uluslararas Doa Koruma Birlii
(IUCN) tarafndan ...kltrel ve doal kaynaklar ve bu balamda yaban hayat
ve evcil hayvanlar ieren, tarihi bir olay ve bir etkinlikle birlikte olan ya da e-
itli kltrel ve estetik deerler sergileyen corafi alanlar olarak tanmlanmakta-
dr. Bu alanlarda doa ve insan eliyle oluturulmu elerin uyum iinde olma-
s; tarihi, estetik, etnolojik ve antropolojik olarak deer tamalar; o blgedeki h-
kim doa unsurlarn, arazi kullanm biimlerini ve geleneksel yaamn srd-
rld dokular blge adna temsil edebilmeleri aranan dier nitelikler arasn-
dadr... Bir alann kltrel peyzaj alan nitelii kazanmas iin doa/insan
birlikteliinin zaman ierisinde nemli rnler vermesi ve bu rnlerin uyum
ierisinde olmas gerekmektedir... olarak tanmlanmaktadr (Madran ve zgnl,
2005: 34).
Tarihi kentler, kentleri ve tarihi merkezleri saran doal ve insan yaps evre-
yi ve tarihi belge olma zelliklerinin yan sra, geleneksel kent kltrne ait deer-
leri de barndran kk ya da byk alanlardr (Sivil Toplum Diyalou: Avrupa
Bilgi Kprleri).
Somut Kltrel Miras rnei, bu snflandrmada, bazen tek bir grubun zellik-
lerini tayabilir. Ancak ou kez somut kltrel miras birden fazla grubun zellik-
lerini barndrabilir. rnein, Sleymaniye Klliyesi bir klliyedir, tek tek yaplar
ant olarak deerlendirilebilmektedir ve kentsel sit zellikleri gsteren alanda bu-
lunmakta ve bir tarihi kentte yer almaktadr.
Doan Kuban, Tarihi evre Korumann Mimarlk Boyutu,YEM Yaynlar, stanbul, 2000.;
Zeynep Ahunbay, Tarihi evre Koruma ve Restorasyon, YEM Yaynlar, stanbul, Nisan
1996; Emre Mardan, Nimet zgnl, Kltrel ve Doal deerlerin Korunmas, Mimarlar
Odas Yaynlar, Ankara, 2005.
Kltrel miras tanmlamalar ile ilgili olarak www.unesco.org, www.icomos.org ,
mevzuat.basbakanlik.gov.tr http://teftis.kulturturizm. gov.tr , www.mimarlaro-
dasi.org.tr sayfalarn ziyaret edebilirsiniz.
83
Resim 3.3
Krsal site rnek:
Tepan Ky
(Hemin) krsal
mimarisi ve
ayrntlar (E.Fsun
Aliolu)
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
KORUMA LTLER
ada koruma kuramlar, tek yapdan -en geni anlamdaki- evre leine srek-
li evrilerek ve eitli kavramlar oluturarak varrken, neyi korumal sorusunun ya-
nt belli ltler erevesinde oluturulmutur. Bu ltler, mevcut olmayan top-
lumsal yaplara ait rnlerin korunmas, yaatlmas gelecek kuaklara aktarlmas-
nn nedenlerini ortaya koyabilmektedir. Evrensel koruma yaklam deeri
nemsemektedir. Bunlar, kltrel mirasn sahip olduu tarihi belge deeri, zaman
lt, estetik deer (Kuban, 1970) olarak sralanabilir.
Tarihi belge deeri, gemiten gnmze ulam tanr ya da tanmaz kl-
trel mirasn, retildikleri dnemin sosyo-ekonomik, kltrel yaps, retim tekno-
lojisi hakknda verdikleri bilgidir. Koruma kuram, 19. ve 20. yzyllarda biimle-
nirken, tartmalarn nemli noktasn, yapnn, yap gruplarnn, kentin ya da ev-
renin tm ayrntlarnda yer alabilen tarihi belge deeri oluturmutur. Bu deeri,
kltrel miras tarihsel sre boyunca edinmitir. Koruma kavramlar anttan ko-
runmas gerekli kltr varlna; tek yapdan tarihsel evreye; somut kltrel
deerlerden soyut kltrel deerlere evrilirken zerine ltler oluturulan, ko-
ruma yntemleri gelitirilen ey tarihi belge deeridir. Tarihi belge deeri, ken-
tin tarihsel topografyasnda, kentsel dokunun mekn organizasyonunda, mahalle,
sokak, parsel yaplanmasnda, kentsel dokunun soyo-kltrel yaplanmasnda, mi-
mari mirasn tasarm zelliklerinde, malzeme ve yapm teknolojisinde, tm yapsal
ayrntlarda yer alabilir. Baka bir deyile, bir yerlemenin ya da yapnn ait oldu-
u dnem ya da dnemlerin kltrel, sosyal, ekonomik zelliklerini gsterebilen
biimlenmelerinde tarihi belge deeri vardr. Bazen el ile dokunulabilir bazen ise
sadece duygusal ya da dnsel olarak alglanabilir. Kltrel miras bir ya da bir-
den fazla alanda tarihi belge deerine sahip olabilir. Tarihi belge deerinin, iki bi-
imde ortaya kt kabul edilmektedir. Birinci olarak tarihi bir olayla ya da kii-
likle balantl biimde olarak, ikincisi tarihi srecin paras olarak (Kuban, 1970;
Ahunbay, 1996). Bu deerlerin biri ya da ikisi bir arada bir kltrel miras rnein-
de bulunabilir. rnein, Ankarann Ulus semtinde, Mimar Hasip Bey tarafndan
yaplan, Ulusal Mimari akmnn nemli temsilcisi olan bina ele alnabilir. Mill
Meclisin ilk toplantsnn yapld bina, hem tarihi bir olaya tanklk etmi, hem ta-
rihi kiilerle balantl, hem de tarihi bir srecin paras olarak nemli belge dee-
ri tamaktadr. znik Roma Tiyatrosu ise Traianus dneminde (98-117) inaat ba-
lam bir yapdr. Dz bir alana ina edilmesinden tr, znik Tiyatrosunun nadir
rastlanan bir alt yapya sahip olduu kabul edilmektedir. Bu yap da tarihsel bir s-
recin paras olarak, yapld dnemin sosyal, ekonomik, kltrel, yap retim
teknoloji hakknda nemli bilgiler vermektedir.
84
Resim 3.4
lk Meclisi binas (http://www.forumdas.net)
Resim 3.5
znik, Roma Tiyatrosu (E.F.Aliolu)
Zaman lt, kltrel mirasn eskiliini ifade eden bir deerdir. Koruma kav-
ramlarnn olutuu erken tarihlerde ok eski olmak o miras korumak iin nem-
li bir lt olmutur. Ancak gnmzde, zaman lt esnek bir tanmlamaya sa-
hiptir. Sre iinde, toplumun yerleme, barnma, alma, dinlenme, elenme vb.
gereksinimlerinin ald ekil kentsel meknlarda, yeni biimlenmelere neden ol-
mutur. Bylece eitli kltr katmanlarndan oluan bir kentsel doku ortaya k-
mtr. Bu nedenle koruma kavramlar srekli evrilerek kendini yenilemektedir.
rnein sanayilemenin ilk yapsal rnekleri artk kullanlmamaya baladnda
endstri mirasnn ya da modern mimarln rneklerinin ya da soyut klt-
rel mirasn gnmzde korunmasnn gereklilii tartlm ve kriterler oluturul-
mutur. Belki bir sre sonra baka bir deere de dikkat ekmek sz konusu ola-
caktr. Bu nedenle zaman lt kendisini daima yeniden tanmlayacaktr. lke-
mizde, 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanununda da, bu esnek-
lii ierecek biimde, korunmas gerekli tanmaz kltr ve tabiat varlklar:
...a) Korunmas gerekli tabiat varlklar ile 19 uncu yzyl sonuna kadar ya-
plm tanmazlar,
b) Belirlenen tarihten sonra yaplm olup nem ve zellikleri bakmndan Kl-
tr ve Turizm Bakanlnca korunmalarnda gerek grlen tanmazlar,
c) Sit alan iinde bulunan tanmaz kltr varlklar,
d) Milli tarihimizdeki nlemleri sebebiyle zaman kavram ve tescil sz konusu
olmakszn Milli Mcadele ve Trkiye Cumhuriyetinin kuruluunda byk tarihi
olaylara sahne olmu binalar ve tesbit edilecek alanlar ile Mustafa Kemal ATA-
TRK tarafndan kullanlm evler... olarak tanmlanmaktadr. zellikle b kkn-
daki tanmlama zaman lt konusundaki esneklii gstermektedir.
Estetik deer, kltrel mirasn, izleyen zerinde yaratt yarg gc olarak ta-
nmlanabilir. Estetik beeni, toplumsal yaamda edinilen, gzelle irkini ayrt ede-
bilme yeteneidir. Bu nedenle de ou kez estetik deer objektif olmaktan uzak-
laarak sbjektifleebilir. Eski Yunan medeniyetine ait heykele ya da bir Osmanl
minyatrne kar oluan estetik deer, corafyaya, topluma, bireye, eitime vb.
olgulara bal olarak deikenlik gsterme kapasitesi tar. Kltrel mirasn estetik
deeri kendini yaratan srece objektif olarak bakabilme yetenei gerektirir. Bu ise
uzman grn zorunlu klar. rnein, eski bir Anadolu, Ortaa kentinin, kh-
nelemi geleneksel ar dokusu, halkn, turistlerin vb. izleyenlerin gznde este-
tik deer tamayabilir. Ancak ayn yer, tarihsel kentlerle ilgili entelekteller, aydn-
lar, edebiyatlar, sanatlar, mimarlar, ehir planclar, mimarlk tarihileri, sanat
tarihileri vb. gruplar ya da uzmanlar bakmndan son derece yksk estetik dee-
re sahip bulunabilir.
Anadoludaki bir krsal yerlemedeki kerpi konut rnei, Ayvalktaki bir zeytinya fab-
rikas, hangi deerleri nedeni ile korunmaldr?
KORUMA SREC
Koruma ncesi Yaplacak lemler
Yasal Mevzuatn Aratrlmas: ncelikle yap, tabi olduu yasal mevzuat ere-
vesinde tanmlanmaldr. Korunmas gerekli bir kltr miras, lkemizde, kanunlar,
uluslararas szlemeler, tzkler, bakanlar kurulu kararlar, ilke kararlar, ynet-
melikler, tebliler, ynergeler, genelgeler, mzecilik klavuzu vb. eitli yasal mev-
85
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
6
zuat erevesinde deerlendirilmektedir. Genel olarak, tanmaz kltrel mirasn
tabi olduu yasal mevzuat, 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanu-
nu ile bu kanun kapsamnda tanmlanan ynetmelikler ve ilke kararlardr. Bu
mevzuata bal olarak bir tanmazn hangi tr kltrel miras olduu ve nasl bir
mdahaleye tabi tutulabilecei belirlenir. Ancak yapnn, bulunduu konum nede-
ni ile yasal mevzuatn dier belgeleri kapsamnda da deerlendirilmesi gerekebilir.
Bir tanmaz, arkeolojik sit, doal sit, kentsel sit alanlarnda, ky blgesinde, milli
park ya da zel evre ilan edilmi bir alanda, UNESCO Dnya Miras Listesinde yer
alabilir. Bu durumda, tanmaz 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Ka-
nunu kapsamnda ele alnmakla birlikte konumuna, durumuna bal olarak kapsa-
mnda yer ald ilgili tm dier genel ve yerel yasal mevzuat da dikkate alnmak-
tadr. rnein stanbul, Boazii ngrnm alannda yer alan bir tanmaz hem
2863 sayl 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu hem de 2960
sayl Boazii Kanunu balamnda deerlendirilmektedir.
Koruma srecine ilikin dzenlemeler hakknda daha detayl bilgi edinmek iin
www.mevzuat.adalet.gov.tr, www.cevresehircilik.gov.tr ve www.unesco.org say-
falarn ziyaret edebilirsiniz.
Envanter Oluturulmas: Koruma mdahalesi ncesi tanmaz iki biimde
ele alnr. Bir taraftan tanmazn kendisinde, bulunduu alanda, evrede ayrntl
inceleme yaplr, dier taraftan eitli kaynaklardan yazl, grsel bilgi ve belgeler
elde edilir. Alan almalar, bilgi ve belgeler birlikte deerlendirilerek tanmaza
ait envanter oluturulur.
Alan almas, tanmazn kendisinde ve evresinde olmak zere iki biimde
gerekletirilir. ncelikle tanmaz iin rlve almas yaplr. Rlve, bir tan-
mazn, planlar, kesitler, grnler aracl ile mevcut niceliksel zelliklerinin ye-
niden izilmesidir. Ancak rlve ayn zamanda tanmazn niteliksel zelliklerini
de kapsar. Tanmaza ait mevcut niceliksel ve niteliksel zellikleri ieren rlve
analitik rlve olarak adlandrlr. Analitik rlve, tanmaza ait mevcut,
Niceliksel zelliklerin,
Yapm malzemesi, yapm teknolojisi, bezeme program vb. mimari zellik-
lerin,
Yapsal ve strktrel bozulmalarn ve bunlara neden olan etkenlerin,
Farkl inaat dnemlerinin, eklerin tm ayrntlar ile belirlenmesini, tanm-
lanmasn amalar.
Analitik rlve tanmazn zelliklerine bal olarak farkllk gsterebilir. Bu ne-
denle de eitli leklerde elde edilebilir. rnein Anadolu kent dokusunda yer
alan tek bir ahap evin genel mimarisi iin 1/50 lek yeterli olabilirken; tanma-
zn bir yap grubu ya da klliye olmas durumunda genel mimari 1/500, 1/200,
1/100 leklerde olabilir. Tanmaza ait at, tavan, kap, pencere vb. yap eleman-
lar, yap eleman bileenleri vb. ayrntlar ise 1/20, 1/10, 1/5, 1/2, 1/1 lekte ele
alnmaldr.
evresel almalar, koruma yaklamnn amac dorultusunda, tanmazn
evresinde yaplan incelemelerdir. evresel almalar, tanmazn iinde bulundu-
u sokak, yap adas, mahalle ya da kentsel leklerde olabilir. Ancak sitler, klt-
rel peyzajlar sz konusu olduunda daha geni alanlarda almalar yaplmas sz
konusudur.
86
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Analitik rlve almalar boyunca tanmaz ve evresinden sistemli olarak fo-
toraf alnr. Fotorafla belgeleme, bir taraftan gnmz almalarna yardmc
olurken dier taraftan gelecek kuaklara bilgi ve belge brakan nemli bir ilem-
dir. Fotoraflar, tanmaz ve evresinin izime de yansm olan tm ayrntlarnn
dkm olabilmelidir.
Alan almalarna kout olarak tanmaza ilikin yazl ve grsel belgelerin el-
de edilmesi iin almalar yaplmaldr. Bunlar, yazl metinlerin yan sra harita, i-
zim, fotoraf, gravr, resim vb. grsel malzemelerdir. Yazl metinler tarihsel ya
gncel olabilir. Tarihsel metinler:
Devletin resmi yazmalar,
Merkez tekilatnn belgeleri,
Mze, ktphane, mftlk vb. devlet dairesi belgeleri,
Tapu kaytlar, salnameler,
zel kiilerin arivleri olabilirler.
Resmi ve zel nitelikte olabilen bu bilgi ve belgeler eitli kiilerde, kurum ve
kurulularda bulunabilir. ncelikle tanmazn kime ait olduu ya da hangi kuru-
mun kullanmnda ya da sorumluluunda bulunduu tespit edilmelidir. Bazen zel
mlkiyet bazen de zel ya da resmi kurumlar tanmazn sahibi olabilir. Bu ba-
lamda ilgili belediyeler, il zel idareler, tapu kadastro daireleri vb. baz resmi ku-
rumlar ile tanmazn bnyesinde yer ald evre ve ehircilik Bakanl, Milli Ei-
tim Bakanl, Savunma Bakanl, Milli Saraylar, Mzeler Genel Mdrl, Vakf-
lar Genel Mdrl ve zel vakflar belirlenmelidir. Tanmaz hakknda karar ve-
ren merci tespit edilmelidir. Tanmaz ile ilgili aratrma yapan kii ya da kurumlar
belirlenmelidir. niversitelerin enstitleri, Babakanlk Arivi, ktphaneler, arke-
oloji enstitleri vb. aratrma merkezlerinin arivleri zellikle tarihsel bilgi ve bel-
genin edinilebilecei nemli kurumlardr.
Tanmaz, ou kez yapld tarihten itibaren eitli mdahalelere urayarak,
az ya da ok deierek gnmze ulamtr. Analitik rlve almalarnda bu
mdahaleler de tespit edilerek, yazl ve grsel belgeler balamnda, tanmazn
zgn ve mevcut (bugnk) durumuna ilikin deiimler kapsaml olarak tanm-
lanr. Bylelikle, tanmazn deiiklie uram, yklm, yok olmu blmlerine
ilikin bir varsaym oluturulabilir. Bu varsaym restitsyon olarak adlandrlr.
Tanmaza ait bilgi ve belgelerin azl ya da okluu restitsyonun doruluunu
etkiler. Bazen, tanmazn farkl tarihsel katmanlar iermesi birden fazla restitsyo-
nu gerektirir. Restitsyon baz durumlarda koruma yaklam iin referans olabilir.
rnein, son cemaat yerinin iki kubbesi yklm bir camide bu kubbelerin resto-
rasyon projesi restitsyona dayandrlmak durumundadr. Ancak ou kez, resti-
tsyonun fikir projesi olarak kalmas zorunludur. rnein, bir klliyede, tm ile
yok olmu bir hamamn ancak tasarm, yapm teknolojisi, malzeme gibi zellikle-
rini anlamak iin restitsyon almas sz konusu olabilir. Bu tr bir restitsyon,
plan, kesit, grnler, perspektifler, maketler ya da digital ortamlardaki canlan-
drmalarla yaplabilir.
Restitsyon bir uygulama projesi midir?
87
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
7
KORUMA YNTEMLER
Koruma yaklam, tanmaza ait analitik almalarn tamamlanmas sonrasnda
oluturulur. Yapnn mevcut ve tarihsel zelliklerinden hareketle en uygun koru-
ma yntemine ya da yntemlerine karar verilir. Koruma yntemi, btn tarihsel
katmanlar, ekleri ile birlikte tanmazn tad tarihsel belge deerinin korunma-
sn amalamaldr. Korunmas gerekli kltr miras tanmaza en az mdahaleden
en fazla mdahaleye ok geni skalada eitli koruma yntemleri uygulanabilir.
Olduu Gibi Koruma (Protection)
Olduu gibi koruma, tanmazn en az mdahale ile korunmasdr. Bu yntem ile
ncelikle yapnn yakn evresindeki yeil alanlar, kamu alanlar, trafik, alt yap ve
st yap vb. kentsel ilevler, donanmlar yapya zarar vermeyecek biimde dzen-
lenir. kinci olarak da strktrel olmayan at sorunlarnn, sva, boya, badana, ah-
ap ve kagir elemanlardaki basit mdahale gerektiren sorunlarn giderilmesi ama-
lanmaktadr.
Restorasyon (Restoration)
Restorasyon, tanmazn tasarm, yapm teknolojisi ve malzemesi vb. yapld d-
nem ya da dnemlere zg niteliklerini korumak amac ile yaplan kapsaml koru-
ma mdahalesidir. Restorasyon eitli yntemleri iermektedir. Bunlar salamla-
trma/consolidation, ayklama/liberation, btnleme/reintegration, yenileme/reno-
vation yntemleridir.
Salamlatrma (Consolidation), tanmazn fiziksel varln srdrebilmesi
sorun olduunda bavurulan koruma yntemdir. Tanmazdaki soruna bal ola-
rak eitli uygulama biimleri ierir. Sorun, tanmazn zemininde, tayc sistemin-
de, yap elemanlarnda, yap malzemesinde ortaya kabilir. Salamlatrma ynte-
mine karar vermek iin, nce mevcut durumun analizi yaplmaldr. Tanmazn
zemini, temel biimi, tayc sistemi, yap malzemesi tanmlanmal, bugne kadar
maruz kald afetler, ykmlar, restorasyonlar belirlenmelidir. Bu almalar sonra-
snda nasl bir salamlatrma yntemi uygulanacana karar verilebilir. Salamla-
trma, tanmazn, zemin sorunlarnn nlenmesi, tayc nitelikteki yap elemanla-
rndaki krk, atlak vb. yapsal hasarlarn giderilmesi, yok olmu blmlerin ta-
mamlanmas, yap malzemesindeki hasarlarn giderilmesi eylemlerini ierebilir.
Yap zemininin salamlatrlmas: Tanmazn zerinde bulunduu arazi
parasnn niteliine ynelik sorunlar baz salamlatrma nlemleri gerektirebilir.
rnein yer alt suyunun alalp, ykselme hareketleri, kohezyonsuz zeminlerde
ar ykleme, yapnn kendisinde ve evresinde yaplan deiimler, deprem, sel
vb. afetler sonucu yap zemini zarar grr ve yapda atlamalar ortaya kar. Ze-
minde yaplan aratrmalarla ne tr bir tahribat olduu saptanr ve uygun yntem-
le yap zemini salamlatrlr. Temel zeminin drenaj, iyiletirilmesi, temellerin ge-
niletilmesi ve derinletirilmesi vb. yntemlerle yap zemini salamlatrlr.
Tayc sistemin salamlatrlmas: Tanmazn tayc sistemini oluturan
elemanlardan biri ya da bir ka ilevini yerine getiremez hale gelebilir. Sorun, du-
varlar, ayak, stun, dikme gibi dey tayc elemanlarda, atk, kemer, kiri gibi
yatay tayc elemanlarda ortaya kabilir. Bu durumda salamlatrma uygulanr.
rnein aklden karak eilen kagir duvarlarda kesit geniletme, mantolama,
destekleme, payandalama ilemleri yaplr.
88
Yap malzemesinin salamlatrlmas: Sanayi ncesi toplumlarda, gele-
neksel yap retiminde ahap ve kagir olmak zere iki temel malzeme kullanlm-
tr. Kagir malzeme, ta, toprak (Kerpi), pimi toprak (Tula) olarak yapda yer al-
mtr. Ayrca deri, cam, boya, al, bez vb. malzemeler geleneksel yaplarda kulla-
nlmtr. Sanayi devrimi ile birlikte demir, elik, imento, betonarme gibi yeni ya-
p retim malzemeleri ortaya kmtr. 20. yzylda endstri ve modern mimarlk
rneklerinin de korunabilir deerler olarak belirlenmesi ile bu yeni malzemeler de
koruma uzmanlarnn aratrma konularna eklenmitir. Btn bu malzemelerde fi-
ziksel ve kimyasal bozulmalar meydana gelebilmektedir. ncelikle bozulmaya ne-
den olan koullar ortadan kaldrlmaldr. Yaplan analizler sonras mekanik temiz-
leme, kimyasal onarm vb. yntemlerle koruma ilemine gereksinim duyulabilir.
Malzemenin yapsal zelliklerini nemli lde yitirmi olmas, nemli para ka-
yplar olmas durumunda ise yap esi ksmen ya da btn ile deitirilebilir.
Uygulamalarda dikkat edilmesi gereken, mmkn olduunca mevcut malzemenin
varln srdrmesini salamak, zgn tasarmn, malzemenin ve retim teknolo-
jisinin tarihsel belge deerini korumak olmaldr.
Ayklama (Liberation), tanmazn, tarihsel belge deeri olmayan ve zgnl-
n bozan eklerin kaldrlmas ilemidir. Korunmas gerekli kltr varl tan-
maza, tarihsel srete ekler yaplm olabilir. Bu ekler, yapnn tayc sisteminde,
i ve d mekanlarnda, bezeme programnda, yakn evresinde grlebilir. Ekler-
den bazlar nemli tarihsel belge deeri tarlar ve korunmas gerekirler. Bazlar
ise yapnn zgnlne zarar veren eklerdir. Tanmazdaki eklerin kaldrp kald-
rlmayaca, uzmanlarn nesnel deerlendirmeleri ile karara balanmaldr.
89
Resim 3.6
elik malzeme ile
salatrlm dz
atk ve stun rnei
(Sanday vd.)
Resim 3.7
Ayklama rnei: Romada,
Hadrian dnemi (118-128)
yaps Pantheona 1750
ylnda yaplan an
kuleleri, 20.yzylda,
yaplan restorasyonda bir
uzman grubunun karar
sonrasnda kaldrlmtr.
(Soldaki resim: Hulton
Archive/Getty Images,
http://architecture.about.co
m; Sadaki resim:
http://www.britannica.com)
Korunmas gerekli kltr varl tanmazdaki farkl dnem eklerinin daima tarihsel bel-
ge deeri tayabilecei unutulmamaldr. Ancak uzman grleri ile bir ekin deersiz ve
tanmaza olumsuz etki yapt saptanabilir.
Btnleme (Reintegration), Tanmazda, yap elemannda yok olmu parala-
rn tamamlanmas ilemidir. eitli nedenlerle tahrip olan kltr varl tanmazda
eitli leklerde para kayplar olabilir. Bazen bir caminin son cemaat yerinin
kubbelerinden birinin yklmas bir para kaybdr. Bazen de bir stundaki kaide,
balk eksiklii ya da bunlardaki kopmalar para kaybdr. Kopan paralar ya nite-
liklerini az-ok yitirmi ya da tm ile yok olmu olabilirler. Kopan paralar bina-
nn ya da yap elemannn yakn evresine salm olarak bulunabilirler. Yap ele-
mannn kopan zgn paras kullanlabilir nitelikte ise btnleme ilemi bu z-
gn para ile yaplr. Kopan para kayp ise ya da kullanlamayacak nitelikte ise
zgn parann benzeri yeniden imal edilerek btnleme ilemi yaplr. nemli
para kayb ieren bir rnekte, kayp paralarn btnlemesi, rlve, stampaj, fo-
toraf vb. zgn belgelere dayandrlarak tasarlanmaldr. Btnleme ileminde
geleneksel malzeme ve yapm teknolojisinin yan sra yeni malzeme yapm tekno-
lojisi de kullanlabilir. Her durumda yeni parann anlalr olmas salanmaldr.
Bu, ekin dokusunu farkl yaparak, ekin evresinde yiv, ereve vb. kontur yarata-
rak, tarih derek vb. biimlerde yaplabilir. Ancak bylelikle izleyenlerin eki an-
lamas salanabilir.
Kent suru, arkeolojik alanlar vb. harabe estetii sunan alanlarda, binalarda btnleme
ilemi tercih edilmemelidir. Ancak son yllarda deneysel arkeoloji ad ile bu tr yaplar-
da da btnleme ynteminin uyguland grlmektedir. Deneysel arkeoloji, arkeolojik
alanlardaki kltrel mirasn nasl yaplm olduunu gnmz insanna aktarabilmek
iin ayn malzeme ve teknolojiyi kullanarak bu alanlarda yaplan btnleme ilemidir.
Deneysel arkeoloji uygulamalarnda dikkat edilecek nemli ayrnt, gerekletirilecek
uygulamann ksmi olmasna zen gsterilmesidir. Alann btnne uygulanacak deney-
sel arkeoloji tarihsel belge deerinin tahrip olmasna neden olabilecek bir uygulamaya
dnebilir.
90
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Resim 3.8
Deneysel
arkeoloji rnei:
Hattua Sarkale
(Ihttp://www.dai
nst.org/en/project
/hattusa-
mudbrick-city-
walls?ft=all)
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Yenileme (Renovation), an toplumsal yaps zellikleri balamnda, kltr
varl tanmaza yaplmas gerekli mdahaleleri ieren koruma ilemidir. Tan-
maz, zgn ilevini srdryor ise yenileme an gereksinimlerine uygun olarak
modern donatlarn eklenmesi eylemlerini ierebilir. rnein bir geleneksel konu-
tun, mutfa, banyosu, helas, aydnlatma, stma vb. sistemler an zelliklerini
yanstacak biimde yenilenebilir. Ancak deien sosyo-ekonomik, kltrel yap,
korunmas gerekli tanmazlarn nemli bir blmnn ilevlerini yitirmesine ne-
den olabilmektedir. Bu durumda tanmaz mze olarak deerlendirilmektedir. Ba-
zen sahip olduu, estetik, sanat, bilimsel vb. deerler tanmazn kendisinin mze
olarak ilevlendirilmesine neden olabilir. Bazen de tanmazn kendisinin sahip ol-
duu deerlerin yan sra sistematik olarak kurgulanm sanat ve bilim yaptlarnn
sergilendii mze olarak da ilevlendirilmesi mmkn olmaktadr. Ancak mze i-
levi iin tanmaz, evresi, sosyal ve ekonomik koullar her zaman yeterli olmaya-
bilir. ou kez de toplumsal yap farkl ilevlerde binalara gereksinim duyabilir.
Bu durumda, korunmas gerekli tanmazlara uygun ilevler verilebilir. Ancak ye-
ni ilev, tanmazn mimarisinin zellikleri dikkate alnarak saptanmaldr. nk
bu yeni ilev nedeni ile yapya baz ekler yaplmas gerekebilir. Bu ekler bazen ha-
cimsel bazen de donat anlamnda yaplabilir.
Yeni ilevin daima yeni eklere, donanmlara, dzenlemelere gerek duyaca unutulmama-
ldr. Korunmas gerekli tanmazn sahip olduu tarihsel belge deeri korunarak yeni i-
levin gereksinim duyduu donanmlar eklenmelidir.
Yeniden Yapma (Reconstruction), eitli etkenlerle nemli lde tahrip ol-
mu ya da tm ile yok olmu bir yapnn, yap grubunun, mahallenin ya da ken-
tin belgelere bal olarak yeniden ina edilmesidir. Yeniden yapma baz koullar-
da bavurulmas gereken bir koruma yntemidir. rnein II. Dnya Sava son-
rasnda Avrupann nemli lde yklm baz kentlerinde bu koruma yntemi
uygulanmtr.
Yeniden yapma yaygn bir koruma yntemi olarak benimsenmemelidir. Aksi takdirde, ge-
lecek kuaklara eski yaplarn sadece taklidi olan bir miras brakma riski vardr.
91
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Resim 3.9
Yeniden yapma
rnei: II.Dnya
sava sonras
Varova (solda),
savatan sonra
1958 ylnda
Varova (sada).
(http://arttattler.co
m/architecturereco
nstructions.html)
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Tama (Reconstitution), tanmazn zgn konumunda korunmasnn mm-
kn olmad durumlarda uygulanan koruma yntemidir. Tama uygulamasnn
eitli nedenleri vardr. Bunlardan biri kltr varlnn zerinde yer ald arazinin
yapsal sorunlardr. rnein topran kayma kapasitenin yksek olmas durumun-
da yapnn tanmas gerekebilir. Bir baka neden ise alan zerindeki imar kararla-
rdr. Tanmazn arazisi kamu yarar iin nemli bir ulam projesi ya da baraj in-
aat alan iinde kalabilir. Bu durumda tanmaz eitli yntemlerle uygun gr-
len bir baka yere tanr. Bu ilem olduka zor ve pahaldr. Bu nedenle tama,
genellikle kk yaplar iin sz konusu olmaktadr. Ancak dnyada baz byk
tanmazlarn bir baka yere tanarak varlklarn srdrmeleri salanmtr.
Tama, yaygn bir koruma yntemi olarak benimsenmemelidir. Tarihi kentlerde, tarihi
evrelerde tama ilemine youn gereksinim duyabilecek yeni imar kararlar, geni kap-
saml ulam projeleri dikkatli tasarlanmaldr. Aksi takdirde lke btesi iin nemli bir
gider olan bu byk bteli projelerin durmas, giderek pahallaan bir yatrma dnme-
si sz konusu olabilmektedir. Bu nedenle bu tr projeler ncesinde alan doru tanmlan-
mal, yatrm kararlar alann niceliksel ve niteliksel zellikleri balamnda alnmaldr.
Taklit (Replica, Reproduction, Facsimile), kltr varlnn benzerinin yaplma-
sdr. Taklit uygulamas iki durumda ortaya kabilmektedir. lk olarak, kltr var-
lnn zgn konumunda korunmasnn mmkn olmad durumlarda taklit ya-
plabilmektedir. Bunun eitli nedenleri vardr. Bunlardan biri fiziksel evre koul-
lardr. Kltrel miras evre koullar nedeni ile geri dnlemez tahribat riski ile
kar karya kalabilir. Bir baka neden gvenlik koullarnn yeterli olmamasdr.
Maddi deeri ok yksek kltrel miras bulunduu noktada nemli bir gvenlik
sorunu yaayabilir. Bu durumlarda kltrel miras, uygun koullardaki bir ortama
tanr yerine ise taklidi yaplr. Taklide bavurma nedenlerinden ikincisi, kltr
mirasnn bir baka ortamda olmasnn arzu edilmesidir. Taklitler bazen ayn mal-
zeme ve teknoloji kullanlarak bazen farkl malzeme ve teknoloji kullanlarak, ay-
n ya da farkl lekte yaplabilir.
92
Resim 3.10
Tama
uygulamasna
rnek: Msrda,
Assuan Barajnn
inas srasnda,
Abu Simmel
Tapna, ayn
yerde st kota
tanmtr.
(http://iconicphoto
s.wordpress.com/t
ag/abu-simbel)
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Koruma uygulamalarnda, uyulmas gerekli kriterleri saynz.
Kltrel miras tanmazn nasl bir yntemle korunmas gerektiine ancak kapsaml ara-
trmalar sonrasnda karar verilebilir. Yukarda tanmlanan koruma yntemlerinden bazen
biri bazen de birka birlikte tanmaza uygulanacak koruma yntemini oluturabilir. r-
nein, sorunlu bir zemin zerinde yer alan bir medresenin odalarndan biri tamamen y-
klm, ta duvar yzeylerinde fiziki ve kimyasal bozulmalar olumu olabilir. Bu durum-
da yapnn ncelikle zeminini salamlatrlmas, yklm olan odann btnleme ilemi-
ne tabi tutulmas, hasarl ta malzemenin onarm gerekir.
Koruma yntemleri konusunda daha detasyl bilgi iin A.Nafiz amlbel, Geleneksel Yap-
larda Stabilitenin yiletirilmesi Temellerin Takviyesi, Birsen Kitabevi Yaynlar, stanbul,
1984; Bernard M. Feilden, Conservation of Historic Building, 1982.; Martin E.Weaver, Con-
serving Buildings A Manual of Techniques and Materials, Presevation Press, 1997 isimli ki-
taplarn okuyabilirsiniz.
Koruma, asl olarak gemie ve imdiki zamana ait olann gelecee aktarlmas
amac ile gerekletirilen bir dizi uygulamann genel addr. Koruma, insanln
oluturduu kltrel miras, doann, zamann ve yeni retim biimleri paralelinde
gerekleen hzl meknsal dnmlerin ykc etkilerine kar bir nlem olarak or-
taya kmtr. Koruma, daima eitli boyutlar ile tartlmaya devam edilmekte ye-
ni kriterler ortaya kmaktadr. nk yaam koullar her alanda deiebilmekte-
dir. Bu deiimler dorudan kentsel meknlarda, yeni biimlenmelere neden ol-
maktadr. Toplumun yerleme, barnma, alma, dinlenme, elenme vb. gereksi-
nimlerinin ald ekil dorudan yapl evrede kendini gstermektedir. Bu neden-
le de kentler canl organizmalar olarak kabul edilmekte, koruma, nceki uygarlk-
larn ve gnmzn yaratt kltrel deerleri yaatmak ve gelecek kuaklara ak-
tarmak kaygs olarak tanmlanmaktadr. Bu, korumann srdrlebilirlik niteliini
ortaya koymaktadr. Srdrlebilirlik, gnmz dnyasnn gereksinimlerini, gele-
cek kuaklarn dn ve bugn zerindeki haklarndan dn vermeden gerekletir-
mektir. Baka bir deyile, gelecek kuaklarn bilgi edinme, kullanma hakk ellerin-
den alnmamaldr. Srdrlebilir koruma anlaynda uygulamalar, kltr varlkla-
rn, sahip olduklar deerler ile birlikte, gelecek kuaklara aktarmakla ykmldr.
93
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
8
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Resim 3.11
Atinadaki
Parthenonun
(Solda) Nashville,
Centennial
Parktaki (Sada)
taklidi
(http://en.wikipedia
.org)
94
nitede koruma kavram genel olarak tanmlandktan
sonra eski insan topluluklarndaki koruma olarak de-
erlendirilebilecek yaklamlara ksaca deinilmektedir.
Gelenek, onarm, tamirat kavramlarna deinilmitir.
Bilinli koruma kavram aklanm, tanr ve tanmaz-
larn korunmas konular tanmlanmaktadr.
Bilinli koruma dncesinin tarihsel srete ortaya -
k, talya ve Fransadaki gelimeler ele alnmaktadr.
ada koruma dncesinin kkenleri saylabilecek
uygulama ve kuramlar ksaca tantlmaktadr. Viollet-le-
Duc, John Ruskin, Camillo Boito, Gustavo Giovannoni
gibi koruma konusunda almalar yapm kiilerin g-
rlerine yer verilmektedir.
Stilistik restorasyon, romantik gr tanmlanarak, Ca-
millo Boitonun restorasyon ilkeleri ele alnmaktadr.
Restorasyon Tz, Venedik Tz adl belgeler ay-
rntl olarak ele alnmaktadr. 20. ve 21 yzyllarda ulus-
lararas toplantlarda ortaya kan baz neri ve tavsiye-
ler, tzkler ksaca tanmlanmaktadr.
Korunmas gerekli kltrel mirasn zaman iinde nasl
bir terminoloji ile anld ele alnmaktadr. Korunmas
gerekli kltrel mirasn bir snflandrmas yaplmakta-
dr. Kltrel miras, somut olmayan kltrel miras, so-
mut kltrel miras, olarak snflandrlarak tanmlan-
maktadr.
Somut kltrel mirasn alt balklar olan tanabilir kl-
trel miras ve tanmaz kltrel miras tanmlanmaktadr.
Tanmaz kltrel miras snflandrlarak, ant, doal
ant, tek yap ya da yap gruplar, klliyeler, sitler (do-
al sit, tarihi sit, kentsel sit, arkeolojik sit, kentsel arke-
olojik sit, krsal sit, karmak sit), kltrel peyzaj alanla-
r, tarihsel kentler ksaca tanmlanmtr.
Kltrel mirasn hangi ltler erevesinde korunma-
s gerektiine ilikin tanmlamalar yaplmaktadr. Tarihi
belge deeri, zaman lt, estetik deer tanmlanarak
rneklenmektedir.
Korunmas gerekli kltrel mirasn korunmasnda nasl
bir sre izlenecei tanmlanmaktadr. Koruma uygula-
mas ncesi, yasal mevzuatn aratrlmas, envanter
oluturulmas, alan almas, evresel almas, foto-
rafla belgeleme yaplarak tanmazn analitik rlveleri-
nin hazrlanmas gerektiine dikkat ekilmektedir. Res-
titsyon almas tanmlanmaktadr.
Korunmas gerekli tanmaz iin sz konusu olabilecek
koruma yntemleri snflandrlarak ele alnmaktadr.
Her bir kategori ksaca tanmlanmaktadr. Olduu gibi
koruma ve restorasyon genel olarak tanmlanmaktadr
Restorasyon, salamlatrma, ayklama, btnleme, ye-
nileme alt balklarnda ele alnmaktadr.
zet
95
1. stanbulda, 1557 depremi sonrasnda, Fatih Cami-
sindeki hasarn giderilmesi iin yaplan ilem nasl
tanmlanabilir?
a. Koruma
b. Onarm
c. Yenileme
d. Restorasyon
e. Ypranma
2. Stilistik restorasyon akmnn kuramcs aadaki
isimlerden hangisidir?
a. Ruskin
b. Doan Kuban
c. Luca Beltarmi
d. Camillio Boito
e. Eugne Emmanuel Viollet-le-Duc
3. Aada yer alanlardan hangisi ant kabul edilebilir?
a. Geleneksel bir Eskiehir evi
b. Taksim, Atatrk Kltr Merkezi
c. Mardin Ulu Camisi
d. Sultanahmetteki Ylanl Stun
e. Sokak emesi
4. Aada yer alanlardan hangisi somut olmayan kl-
trel miras kabul edilebilir?
a. Dolmabahe Saray Tiyatrosu
b. Sirkeci Tren stasyonu
c. Minyatr
d. Tire Hamam
e. Yel deirmenleri
5. Aadakilerden hangisi tanabilir kltrel miras ka-
bul edilebilir?
a. Sultanahmet Camisi mihrab
b. III. Ahmet emesi
c. skender Lahti
d. Geleneksel bir Srmene ahap evi
e. Nuruosmaniye Klliyesi Ktphanesi
6. Bir kii yada bir olayn ans iin dikilen yap yada
heykellere ne ad verilmektedir?
a. Sit
b. Doku
c. ren yeri
d. Kitabe
e. Ant
7. Bizans dnemine ait bir kilisenin nartex blmne
19.yzylda eklenmi niteliksiz ek iin yaplmas gerek-
li koruma ilemine ne denir?
a. Yenileme
b. Taklit
c. Ayklama
d. Koruma
e. Btnleme
8. Baraj blgesinde kalan bir kltr miras tanmaza
yaplmas gerekli koruma ilemine ne denir?
a. Yenileme
b. Tamamlama
c. Tama
d. Taklit
e. Restorasyon
9. Bir eski yapnn yars yok olmu duvarnn tamam-
lanmas ilemine ne denir?
a. Restityon
b. Btnleme
c. Restorasyon
d. Yenileme
e. Anastilosis
10. Bir 16. yzyl medresesinin renci yurduna dn-
trlmesi ilemine ne denir?
a. Restorasyon
b. Yenileme
c. Deneysel arkeoloji
d. Ayklama
e. Salamlatrma
Kendimizi Snayalm
96
1. b Yantnz yanl ise Koruma Kavram
2. e Yantnz yanl ise Tarihsel Srete Koruma
Olgusu konusunu yeniden gzden geiriniz.
3. d Yantnz yanl ise Korunmas Gerekli Kltrel
Miras konusunu yeniden gzden geiriniz.
4. c Yantnz yanl ise Korunmas Gerekli Kltrel
5. c Yantnz yanl ise Korunmas Gerekli Kltrel
6. e Yantnz yanl ise Korunmas Gerekli Kltrel
7. c Yantnz yanl ise Koruma Yntemleri
8. c Yantnz yanl ise Koruma Yntemleri
9. b Yantnz yanl ise Koruma Yntemleri
10. b Yantnz yanl ise Koruma Yntemleri
Sra Sizde Yant Anahtar
Sra Sizde 1
Edirnekap Mihrimah Sultan Camisinin depreme kar
glendirilmesi gnmzde yapld iin koruma m-
dahalesi olarak deerlendirilmelidir.
Sra Sizde 2
Krsal bir yerlemede bulunan su ile alan un deir-
meni bir tanmaz olarak somut kltrel mirastr. Ancak
ayn zamanda msr ya da budaydan un elde etme s-
recini tanmlad iin somut olmayan kltrel miras
olarak da kabul edilebilir.
Sra Sizde 3
Osmanl klasik dnemine ait bir hamamn yklmas
sonrasnda, kurna ta, gbek ta, ahap tablal kaplar,
lokmal pencere ebekesi, yap malzemeleri vb. eleri
tanabilir kltr mirasa dnebilir.
Sra Sizde 4
Ant bazen stanbuldaki Dikilita, Ylanl Stun, Ro-
madaki Konstantin Zafer Tak gibi an, sembol nitelikli
yaplar, bazen stanbuldaki Aya rini Kilisesi, Sultanah-
met Camisi gibi bir yap ya Sleymaniye Klliyesi gibi
yap grubu olabilir.
Sra Sizde 5
Mardin Ulu Camisi, tek bana antsal bir yap olarak
kentsel sit zellikleri gsteren alanda bulunmakta ve
bir tarihi kentte yer almaktadr.
Sra Sizde 6
ki yap da, nemli tarihsel belge deerine sahip r-
neklerdir. Kerpi yap kerpi mimarinin yapm tekno-
lojisi, ky konutu mekan organizasyonu; Zeytinya
fabrikas, endstri arkeolojisi rnei olarak tad mi-
mari zellikleri, yapm malzemesi ve teknolojisi, zey-
tinya retimine ilikin ierdii bilgi ve belgeler nede-
ni korunmaldr.
Sra Sizde 7
Resittsyon, varsaymsal bir fikir projesidir. Uygulama
projesi deildir.
Sra Sizde 8
Koruma uygulamalarnda; korumann ok disiplinli ya-
ps dikkate alnarak koruma kararlarnn uzmanlardan
oluan bir grup tarafndan alnmas salanmaldr. Ta-
nmaz bir btn olarak ele alnmal, evresi de d-
nlmelidir, tanmaz en az mdahale ile korumak
amalanmaldr. Tarihsel belge deeri korunmaldr.
Yapdaki tarihsel katmanlar, ekler korunmaldr. Tan-
mazn verileri dorultusunca, korunmas iin en uygun
yntem ya da yntemlere karar verilmelidir. Tanmaza
yaplacak her trl mdahalenin nitelikli belgelere da-
yandrlmaldr. Tanmaza yaplacak her trl koruma
ynteminde uzman yargya nem verilmelidir. Tan-
maza en uygun ilev verilmelidir. Tanmaza yaplan
yeni mdahale ve ekler bir biimde belirtilmelidir. Ko-
ruma srecinde yaplan tm almalar belgelenmeli ve
yaynlanmaldr.
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
97
Ahunbay, Z. (1996). Tarihi evre Koruma ve
Restorasyon, YEM Yaynlar, stanbul, Nisan.
amlbel, A. N. (1984). Geleneksel Yaplarda Stabili-
tenin yiletirilmesi Temellerin Takviyesi, Bir-
sen Kitabevi Yaynlar, stanbul.
Erder, C. (1975). Tarihi evre Bilinci, ODT Mimarlk
Fakltesi yaynlar, No: 24, Ankara.
Jokilehto, J. (1982). History of Architectural Bernard
M. Feilden, Conservation of Historic Building,
Conservation.
Mardan, E. ve zgnl, N. (2005). Kltrel ve Doal
Deerlerin Korunmas, Mimarlar Odas Yaynlar,
Ankara,
Sanday J.; Stubbs J. ve Gavrlovc, P. (2001). Structural
Consoldaton and Conservaton Of The Monuments
At Preah Khan - Hstorc Cty Of Angkor-Camboda,
More Than Two Thousand Years in the History
of Architecture. Safeguarding the Structures of
Our Architectural Heritage, UNESCO-ICOMOS,
(http://www.unesco.org/archi2000)
Weaver, M. E. (1997). Conserving Buildings A Manual
of Techniques and Materials, Presevation Press,
manlar/K-Restorasyon-Tuzu%C4%9Fu,1931-ZA.pdf
manlar/K-Venedik-Tuzu%C4%9Fu,-1964-CE.pdf
manlar/K-Lahey-Sozlesmesi-UNESCO,-1954.pdf
manlar/Dogal-miras.pdf
manlar/cevreyeni02.pdf
manlar/cevreyeni02.pdf
manlar/cevreilave03.pdf
manlar/K-Yirminci-Yuzyil-Mimari-Mirasinin-Korun
masi-91-13-COE-1991.pdf
manlar/egitimilave02.pdf
manlar/mimariyeni02.pdf
manlar/kulturelmirasyeni01.pdf
manl ar/K-Somut -ol mayan-Kul t urel -Mi rasi n-
Korunmasi,-2003.pdf
http://www.tdkterim.gov.tr
http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/628.html
http://teftis.kulturturizm.gov.tr/belge/1-45240/somut-
olmayan-kulturen-mirasin-korunmasi-sozlesmesi.
html
manlar/K-Avrupa-Endustryel-Miras-Koruma-90-20-
COE,-1990.pdf
http://www.tdkterim.gov.tr/?kelime=koruma&kategori
=terim&hng=md
manlar/mimariyeni01.pdf
http://teftis.kulturturizm.gov.tr/belge/1-64419/728-
nolu-ilke-karari-kultur-ve-tabiat-varliklarini-ko-
.html
http://whc.unesco.org/uploads/activities/documents/a
ctivity-638-53.pdf
Antlarda bozulmaya neden olacak etkenleri listeleyebilecek,
Antlarda bozulmaya sebep olan d etkenler ve trlerini tanmlayabilecek,
Antlarda bozulmaya sebep olan i etkenler ve trlerini tanmlayabilecek,
Doal etkenlerin antlarda bozulmaya etkisini ayrt edebilecek,
Antlarda insan kaynakl bozulma trlerini aklayabilecek,
indekiler
Antlarn Bozulma Nedenleri
Bozulmada Etkenler
Zemin Kaynakl Bozulmalar
Bozulmada D Etkenler
Doal Afetler
Doal Etkenler
nsan Kaynakl Bozulmalar
Kt Kullanm ve Yanl
Onarmlar
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Restorasyon ve
Koruma lkeleri
GR
ETKENLER
DI ETKENLER
SONU
Antlarda
Bozulmaya Neden
Olan Etkenler
4
Btn sanat yaratlar bu nitelikleriyle tm insanln maldr ve bunlar ellerinde
bulunduranlar korunmalarn salamakla ykmldr.
J. W. v. Goethe, 1799 (Kaynak: Tarihsel Antlar ve lkselletirilmeleri)
GR
Tarihi geliim srelerinin tan olan mimari mirasn uluslararas standartlara gre
ve uygun bir biimde korunmas ve ynetimi sorumluluu uluslararas tzklerde
yer alan nemli bir konudur (Ahunbay, 2011: 181). Koruma konusunda yaplmas
gereken almalarn ilk adm antlarda bozulmaya sebep olan nedenlerin arat-
rlmasdr. Titiz aratrmalara olanak salamak, 1931 tarihli Carta del Restauroda
belirtilmi nemli bir yaklam tanmdr. Korunmas gerekli kltr varlklar gn-
mze, bulunduklar evrenin fiziki ve corafi artlar ile yapm malzemesi ve ya-
pm tekniinin kalitesi, kullanm srecindeki zen ve yaplan mdahalelerin nite-
lii ve nicelii dorultusunda korunarak gelmitir.
Mimari mirasn korunmas, onarlmas ve restorasyonu nasl disiplinleraras bir
yaklam gerektirir ise, antlardaki bozulma nedenlerinin saptanmas da yine disip-
linleraras bir ibirlii ve alma gerektirmektedir. Antlardaki bozulma ok karma-
k ilikiler sebebiyle olabilir. Yalnz d grnte olmayp, yapnn grnmeyen
ksmlarndaki malzeme ya da yap eleman leinde olabilecek bozulma trleri
iin yapnn iten ve dtan dikkatlice incelenmesi gerekmektedir. Antn yapm
tekniinin gnmz koullarndaki yeterlilii ve kullanlan yap malzemesinin
zellikleri ile binann oturduu zemin zellikleri ve gnmze gelinceye dein ya-
plan mdahaleler yapsal bozulmalarn sebebi olabilir. Onarm mdahalelerinin
nitelik ve niceliine gre yapsal bozulma miktar deiebilmektedir. Bozulmaya
ve hasara sebep olan nedenlere ilikin saptamalar ilgili disiplinlerden alnacak bil-
giler dorultusunda deerlendirilmelidir. Bozulma srecini ve hasar miktarn do-
ru saptamadan alnacak nlemler yanl mdahalelere yol aabilir. Bu nedenle
doru tehis/tan konulmadan ve hasar nedeni ortadan kaldrlmadan yaplacak
mdahaleler sonusuz kalacak, gereksiz maliyet art ile birlikte belki de bozul-
mann hzn arttracaktr.
Tanmaz kltr varlnn mevcut durumu farkl fiziksel koullarda dikkatle in-
celenmelidir. Farkl mevsimlerde, yazn gne altnda ve yamurda, kn souk ve
karl havada ve gn iinde farkl k deerlerinde olmak zere gzlenip incelen-
meli, malzemelerde atlama, kavlanma, ieklenme, kabuklama, yerinden ayrl-
Antlarda Bozulmaya Neden
Olan Etkenler
ma, tozuma, renk deitirme, yosunlanma gibi bozulmalarn ya da yap elemanla-
rnda anma, malzeme kayb, atlama, kopma, yerinden ayrlma gibi hasarlarn
nedenleri aratrlmaldr.
Bozulmann tespiti, niteliksel ve niceliksel yaklamlara dayandrlmaldr. Nite-
liksel yaklam, tayc sistemin hasarnn ve malzeme bozulmalarnn dorudan
gzlenmesine, tarihi ve arkeolojik aratrmaya dayanmaktadr. Niceliksel yaklam
ise malzeme ve tayc sistem deneyleri ile izleme ve tayc sistem analizi sonu-
larn saysal olarak deerlendirmeyi kapsamaktadr. Tehisin son aamas olan ve
mdahale gerekliliinin ve leinin belirlendii gvenlik deerlendirmesinde ise
niteliksel ve niceliksel analiz sonular uzlatrlmaldr. Dorudan gzlem, tarihi
aratrma, tayc sistem analizi ve eer yaplmsa deney ve analiz sonularnn
birbirleriyle uyumu deerlendirilmelidir (Croci vd., 2007: 12).
Korunmas gerekli kltr mirasnn zgnlk deeri, onun tm biimleri ve
tm tarihsel dnemleri ile korunabilmesi (Nara zgnlk Belgesi, Ahunbay, 2011:
168-170) asndan nemlidir. Kltr miras, ilk tasarm, sonradan kazand d-
nem ekleri ile tarihsel varl ve simgesel anlamna bal olarak yorumlanmal ve
koruma nlemleri bu yaklamla saptanmaldr. Bu yaklamn ilke ve yntemi ise,
kltr varlnn mimari biimi, tarihsel belge deeri, malzemesi ve yapm teknii-
ni koruma amac ile belirlenmelidir.
Antlarn bozulmasna neden olan etkenler genel olarak iki grupta ele alnmak-
tadr. etkenler ve d etkenler olarak ayrlan sorunlar, nedenleri, nitelikleri ve ni-
celikleri asndan ayrntl olarak incelenmeli ve birbirleri ile olan etkileimleri
saptanmaya allmaldr. Yapnn yeri ve konumu, bulunduu zemin zellikleri
ve malzeme niteliinin yan sra ilk tasarmda var olmayan evresel koullarn za-
man iinde olumas sonucu yap bnyesindeki deiiklikler i etkenler olarak ta-
nmlanmaktadr. Doal afetler ile iklimsel koullar, nem, bitkisel ve canl organiz-
malar gibi doal etkenlerin yan sra ayrca, insanlarn verdii zararlar olarak sava,
yangn, tayc sisteme mdahale, youn trafik, turizm ve bayndrlk etkinlikleri
ise d etkenler olarak deerlendirilmektedir (Feilden, 1982: 90).
Antlarda bozulmaya neden olan etkenleri snflaynz.
ETKENLER
Antlarn bozulmasnda karmak ilikili i etkenler sz konusudur. Yapnn yeri ve
konumu, zemin zellikleri, zaman iinde deien evresel koullarda ilk tasarmn
olumsuz etkilenecei durumlar, sonraki mdahalelerin ve deien evre koullar-
nn bina bnyesinde oluturduu hassasiyet ve ypranma yapnn bozulmasna se-
bep olan i etkenler olarak belirlenmektedir.
Yapnn Yeri ve Konumu
Antn bulunduu yerin corafyasna bal zellikler onun korunmas ya da bozul-
mas konusunda etkilidir. Antn bir deniz ya da gl kys, dere yata ya da yama-
c gibi su kaynana yakn ya da su basknlarna maruz kalabilecei bir konumda
bulunmas korunmasn gletirir. Yama sularna maruz kalan ya da su birikimi-
ne sebep olacak kot farklar bulunan yerlerdeki antlarn su ve nem etkisi ile bo-
zulma riskleri yksektir. Edirnede Meri, Amasyada Yeilrmak nehirlerinin ta-
mas srasnda korunmas gerekli ok sayda ant sular altnda kalmtr. Ayrca, ye-
100
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
ralt sularnn srekli alalp ykselmesi ile zemin toprann srklenmesi ve do-
laysyla zeminde boalmalara sebep olmas da ant etkileyen olumsuz bir durum
olarak nemlidir.
Antlarn konumu gerei suya uzun sre maruz kalma, ya da yeterli hava ak-
mnn olmay nedeniyle uzun sreli nemli kalma durumu, nlem alnmad tak-
dirde gerek yap malzemeleri gerek yap iindeki deerli eya ve benzeri korun-
mas gerekli objelerin zarar grmesine sebep olmaktadr. Hali kysnda yer alan
Ahi Ahmed elebi Camisinde olduu gibi suya yakn konum ve nem, tayc sis-
tem ve malzeme zerinde daimi risk oluturmaktadr.
Zemin zellikleri
Antn zerine oturduu zeminin yaps ve nitelii, onun tayc sistemi, malzeme-
si ve yap elemanlarnn korunma durumunda etkilidir. Zemin dayanmnn dk
olmas, homojen olmamas ya da zaman iinde yakn evredeki zemin yapsnn
deiimi gibi nedenler, st yapda farkl oturma nedeniyle atlaklar ve ayrlmalara
sebep olabilir. Zeminin homojen olmamas ilk yapmdaki durumdan kaynaklana-
bilecei gibi sonradan oluan nedenlerle (maden ocaklar zerindeki alanlar, yk-
selen-alalan yeralt sular nedeniyle eriyen kire talarnn oluturduu zemin bo-
luklar, evrede alan daha derin temel ukurlar nedeniyle zemin suyunun yer
deitirmesi gibi) zeminde ksmi boluklar ve kmeler oluturarak st yapy
olumsuz etkilemekte ve zaman iinde sorun yaratabilmektedir. Yapnn, zeminde
baka bir yapnn duvarlar zerine ina edilmi olmas st yapnn homojen dav-
rann zaman iinde bozabilir. Geleneksel sistemde ina edilmi yaplarda sonra-
dan oluabilecek bir dier sorun da, zemin suyunu denetlemek zere yaplm
olan zgn drenaj sisteminin bozulmas nedeniyle yapnn, nemli zemin zerinde
ksmi kmeye uramasdr (Arun, 2009: 15) (Resim 4.1).
Restorasyon ncesi zemin kaynakl bozulma nedenlerinin anlalmasnda, yakn
evre deiiminin de antn zeminine etkileri asndan incelenmesi gerekebilir.
lk Tasarmda Varolmayan evresel Koullar
Antn ilk tasarm ve tayc sistemi, zaman iinde deien evresel koullar ve
mdahaleler nedeniyle bir lde yetersiz kalabilir. Yap, mevcut durumu ile ince-
lenirken zgn plan geometrisi ve tayc sistem zelliklerini ne lde koruduu
konusu nemlidir. Antlarn ina edildikleri dnemde var olmayan trafik, titreim
gibi evresel koullar gnmzde teknolojiye bal olarak deimekte ve yaplar
olumsuz etkilemektedir. Srekli titreim yaratan ar trafik etkisine maruz kalan bir
antn yma kargir tayc sisteminin zaman iinde olumsuz etkilenecei uzman-
larn tespitidir. Ant evresindeki derin kazlar nedeniyle yeralt suyunun yer dei-
tirmesi (Arun, 2009: 15) ya da yaplardaki geleneksel stma ve havalandrma sis-
101
4. ni t e - An t l ar da Bozul maya Neden Ol an Et kenl er
Resim 4.1
Temel oturmas
(Arun, 2009:15).
temlerinin deimesi gibi farkllaan yaam ve evre koullarnn oluturduu fizi-
ki ortamlar da antlar malzeme ve yap eleman leinde etkilemektedir.
Yma yapda tayc duvarlar, at ve demelerden gelen dey ve yatay yk-
leri tar. Yma yapda kargir malzeme, ekme kuvvetlerine kar olduka zayf ol-
mas ve sadece basnca almas nedeniyle zerinde ekme kuvveti oluturacak
kuvvetler karsnda krlgandr ve bileenlerinden ayrlabilir. Etkiyen d ykler,
yapnn ekme kapasitesini atnda atlaklar oluur. Yk aktarmnda rt, gei
eleman, dey tayclar ve temel ilikisinde, ara kesitlerde ya da zayf noktalarda
atlama, kesme, kopma ya da ayrlma gibi nemli hasarlarn olutuu grlmekte-
dir (Arun, 2009: 13). Bu durumda, kubbe, tonoz, kemer, pandantif, duvar, ayak,
stun, payanda ve temel gibi tayc elemanlardan oluan sistemde ksmen ya da
btn etkileyen biimde hasarlar oluabilir. Yapda oluan hasarlar yk tama
kapasitesini, dayanm ve grnm olumsuz etkilemektedir (Arun, 2005: 3).
Antlarn ilk tasarm koullar ve zaman iinde geirdikleri deiikliklerin ieri-
i konusunda ne yazk ki, yeterli ariv aratrmas ve bilgi bulunmamaktadr. Ant-
lar gnmzdeki durumlar ve snrl verilerle deerlendirildiklerinde, karlalan
sorunlar ilk tasarm, malzeme ve yapm teknii hatalarna balanabilmektedir.
Bu nedenle, zellikle tayc sisteme ilikin kararlarn verilmesi srecinde gelenek-
sel yapm sistemlerinin ve o dnemde ustalarca alnm nlemlerin henz tam ola-
rak bilinemedii (Arun, 2009: 20) gereinin gz nnde bulundurularak deer-
lendirme yaplmas nem kazanmaktadr.
Malzeme Niteliine Bal Etkenler
Tarih boyunca eitli uygarlklarda zellikle antsal yaplarn seilmi, iyi nitelikte
malzeme ile yaplmasna zen gsterilmitir. Jeolojik oluumunu tamamlam, ho-
mojen yapl ve dayankl talarn kullanld antlarn gnmze dein bozulma-
dan kalabildii mevcut rneklerle sabittir. Geleneksel mimarinin kerpi, ta, tula
ve ahap malzemesinin iyi nitelikli olmad durumlarda, malzemede grlen bo-
zulma tm yap bileenlerini etkilemektedir. Kerpi malzeme doru retilip iyi ku-
rutulmad ve yapda doru tasarmda ve detayda kullanlmad, srekli bakm-
nn yaplmad durumlarda malzeme bozulmas kanlmazdr. Ta malzemenin
tabakal, damarl, poroz cinsinin kullanld yaplar ya da tan suyuna gre do-
ru kullanlmamas malzemenin ve dolays ile yapnn mrn ksaltmaktadr.
zellikle, stanbulda kaliteli ta ocaklarnn azalmas ile 19. yzyl yaplarnda
farkl cins, renk ve dayanmda ta kullanld bilinmektedir. rnein, raan Sa-
raynn masif ta d duvarlarnda zemine yakn ksmlar ile daha az yke maruz
kalan yapnn st blmlerinde ve at korkuluklarnda farkl ocaklardan salan-
m olan ayn cins ancak daha hafif talar ile farkl cins, zellik ve dayanmda ta-
lar kullanld saptanmtr (Sekin, 1998). raan Saraynda da rneklendii
zere, antlarn cephelerinde ayn cins kfeki ya da kum tanda farkl dayanm
zellikleri nedeniyle ksmi bozulmalar olabilmektedir. Antlarda zellikle duvarla-
rn zemine yakn ksmlarnda, zemin suyu ve insan tahribat nedeniyle anma,
ypranma, yzey ve malzeme kaybnn daha fazla olduu grlmektedir. Yaplar-
da kullanlan tula malzeme de istenilen nitelikte retilmedii zaman yapnn m-
rn etkilemektedir (Resim 4.2, 4.3, 4.4 ve 4.5).
Kargir yapda ana malzemeyi balayc olarak kullanlan harcn kalitesi de da-
yanmda nemli bir rol oynar. Doru karmda ve iyi karlm har kullanm, ya-
p elemannn dayanmn arttracaktr.
102
Ahap malzeme zellikle orman blgelerindeki sivil mimarlk rneklerinde ok
kullanlan ucuz maliyetli doal bir malzemedir. Kullanlan aa cinsi ve nitelii bo-
zulmada nemli rol oynar. Mee, kestane, sert akaaa, dibudak gibi sert aa-
lar yumuak aalara gre daha dayankl ve uzun mrldr. Bu cins aalarn
kullanldklar yaplarn da daha dayankl ve uzun mrl olaca aktr.
103
Resim 4.2 Resim 4.3
Zemin suyu etkisi, ifte Minareli Medrese, Erzurum
(2009).
Yzey ve malzeme kayb, Fildam (2008).
Resim 4.4 Resim 4.5
Anma, Selimiye Camisi, avlu girii (2012). Tonoz rtde farkl cins talarn etkilenmesi, ifte
Minareli Medrese, Erzurum (2009).
Antlarda bozulmaya sebep olan etkenler arasnda zemin yaps etkenini aklaynz.
DI ETKENLER
Doal Afetler
ngrlemeyen volkanik patlamalar, gaz pskrmeleri, deprem, toprak kaymas,
frtna, yldrm, hortum, kasrga, tayfun, sel, su baskn, tsunami, gelgit hareketleri,
ve beklenmeyen don gibi doa olaylar korunmas gerekli evrelere ve antlara
zarar vererek hasar grmelerine sebep olmaktadr. talya'da M.S. 79 ylnda Vezv
yanardann patlamas sonucunda kan gazlar ve kller altnda kalan Pompei
kenti kazlarla ksmen ortaya karlmtr (Resim 4.6).
Deprem, ne zaman olaca kesin olarak bilinemeyen doa olaylarndan biridir
(Resim 4.7). Bu konuda alnabilecek nlem, antlarn tm ayrntlar ile
belgelenmesi, depreme dayanm gc ve yklma risklerinin aratrlmas, zayf
blgelerinde deprem hasarn en aza indirecek onarm almalarnn yaplmasdr.
Depremde duvarlardaki atlaklar gerilme younluu yksek olan blgelerde
meydana gelir. Kap ve pencere kenarndaki atlaklar duvar dzlemine dik eilme
ya da dzlemi dorultusunda oluan kayma gerilmeleri nedeniyle oluur (Arun,
2011:5). Yap tasarmnda basit ve simetrik biimler ykn dzenli dald
biimlerdir. Antlarn koruyucu bakm programlar kapsamnda, tasarmdaki zayf
blgeler, yksek kuleler, minareler gibi uzun sreli sismik hareketlerden
etkilenecek yap ksmlar iin risk haritas oluturulmas yararl olacaktr.
Su basknlar, antlar iin nemli bir bozulma etkenidir. 4 Kasm 1966 tarihinde
Floransa'da ar yalar sonras Arno nehri taarak ehrin su altnda kalmas
srasnda ok sayda antsal yap zarar grmtr (Resim 4.8). Uzun sre su iinde
104
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Resim 4.6 Resim 4.7
Deprem sonras ahap yap (G. Arun). Vezv Yanarda ve Pompei kenti (Carpiceci, A.
C., 1977).
ve nem etkisinde kalma sonucunda binann zayf bnyeli malzemesi ya da eleman
ile ayrca bina iindeki korunmas gerekli deerli eyalar da etkilenmektedir. Bu
nedenle, zellikle mze yaplar sudan korunakl konumda olmaldr. Yapnn
tahribat sonucunda sigorta sadece maddi deeri karlayacak, ancak korunmas
gerekli kltr varl asndan yerine konulamaz kayplar sz konusu olacaktr. Su
basknlar ve seller ayn zamanda tarihi kprlerin ayaklarn da tahrip ederek
zayflatmakta ve yklmasna sebep olabilmektedir.
Antlarda bozulmaya sebep olan etkenler arasnda yap malzemesi etkenini aklaynz.
Doal Etkenler
Uzun sreler doann ypratc etkisi altnda bulunan antlarda malzeme ya da mi-
mari elemanlarda hasar olumas kanlmazdr. Deien iklim koullarnda s ve
nem dengesinin deimesi, uzun sreli yalara ve don etkisine maruz kalmak,
antlarn malzemelerinde ve tayc sistem elemanlarnda kayplara sebep olacak-
tr. Bu etkilenmede, malzemenin fiziksel ve mekanik dayankllnn azl, uygu-
lama hatalar ve kt iiliin yan sra binalara dzenli bakm yaplmamas da so-
runu arttrc etkenlerdir.
Rzgarla tanan toprak ve bitki sporlar bina yzeylerindeki boluklarda tutu-
narak biyolojik oluuma sebep olurlar. Rzgarla birlikte ayrca, hava kirliliinin,
tozlarn, kum zerreciklerinin ve deniz kysnda tanan tuzlarn malzeme yzeyin-
de andrc etkileri vardr. Rzgarn yn, hz ve olu skl da bu etkilenmede
nemlidir. Yaplarn rzgara hakim cephelerinde ya da zayf malzeme ile ina edil-
mi yap blmlerinde hasarn daha fazla olaca aktr.
Dalga hareketleri de zellikle ky yaplarnn temellerinde boalmaya, teme-
lin zayflamasna sebep olmaktadr. Boaz kysnda yer alan yaplarda temelin
zayflamas ile deniz cephesindeki duvarlarda Boaza doru eilmeler sz konu-
105
Resim 4.8 Resim 4.9
Midas Yazlkaya antnda dey atlak (. Sar) (2010). Floransada su baskn (1966) (Nicola Kraczyna).
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
sudur. raan Saray, Kksu Kasr, Ortaky Camisi ve benzeri konumdaki di-
er antsal yaplarda yaanan bu nitelikteki sorunlar gemi dnemlerde gideril-
meye allmtr.
Antlarda yldrm dmesi ile kan yangnlar da nemli bir hasar nedenidir.
stanbulda 19. yzyl sonunda barut deposu olarak kullanlan Gngrmez Kili-
sesine isabet eden yldrm, kilise ile birlikte ok sayda binann yanmasna se-
bep olmutur.
Antlarn ahap gibi organik malzemeli ksmlar nem deiiklikleri, k, bitki-
sel oluumlar ve canl organizmalara kar daha hassas blgeler olduundan dei-
en evresel ve iklimsel koullar etkisiyle daha kolay bozulurlar.
klimsel Nedenlerle Bozulma
Mevsimsel s deiiklikleri, gnlk s deiiklikleri, kzl tesi nlar, yllk ya
miktar, yeralt sular ve zemindeki nem, buzlanma ve don antlarn bozulmasna
sebep olan doal etkenlerdendir (DOssat, 1982: 12). Midas Yazlkaya (Resim 4.9)
antnda olduu gibi, ta ya da kaya bnyesindeki atlaklara giren suyun donarak
kama etkisi yapmas sonucunda atlan giderek ilerledii ve yapsal risk olutur-
duu bozulma rnekleri vardr. Binann konum artlar, mimari biimi ile tayc
sistemi ve malzemesinin tr iklim koullarndan etkilenmeyi azaltabilmektedir.
Antlarn uzun sre glgede kalan cephelerinde yamur, kar ve benzeri yalar
sonras oluan nemin uzun sre etkili olmas sonucunda bu ksmlarda yosunlan-
ma, mantarlama, bitkilenme ve benzeri bozulmalar kanlmazdr. Binalarda g-
ne alma ve hakim rzgar yn de nemlidir. at biimi dahi mevcut olumsuz ik-
lim koullarnn etkilerini azaltabilir. Geleneksel yntemlerde blgesel koullar ve
malzeme snanarak oluturulan mimari uzun yllar bozulmadan ya da evresel ko-
ullardan en az etkilenerek yaamn srdrmtr.
Is deiimi, antlarn i meknlarnn iklimsel koullarnda da etkili olmaktadr.
Dorudan gn na maruz kalma, pencereden giren s ve aydnlatma aralarnn
yayd s ile meknlarn stlmas sonucunda i mekndaki havann bal nem
oran deimekte, bu durum zellikle ahap gibi organik malzemeler zerinde ku-
ruma, atlama gibi olumsuz etkilerle ypratc olmakta, yumuak ta gibi inorganik
malzemede ise ufalanmaya sebep olmaktadr. Bu durumda s deiim aral
nemlidir. Is deiimleri, malzemenin boyutunun s karsndaki deiebilirlii,
mutlak neme dayankllk, esneme, yk altnda sneme ve benzeri dayanm dav-
rann etkilemekte ve dier elemanlarn malzemeleri ile tutunumunu zayflatmak-
tadr. Ayrca, scak ve nemli iklimlerde eer i meknlarda iyi bir havalandrma sis-
temi yok ise zellikle ahap malzemelerde mantarlama, bceklenme gibi biyolo-
jik bozulmalar daha fazla olacaktr. Is hareketinin malzeme yaps etkeni ile birlik-
te, duvarn d yz, i yz ve tm duvar kalnlndaki etkisi de bozulma sre-
cinde nemli bir veri olarak deerlendirilmelidir.
Nem Etkisi
Antlarda bozulmaya sebep olan nem ve s deiiklikleri ou kez d etkenlerle
balantldr. Havadaki nem, yalardan, gl, nehir ve denizlerden, slak zemin-
den, duvar yzeylerinden, kapilarite/klcallk ile duvarlardan ykselen sudan, ya-
mur oluu ve su borularndan, yapdaki su tesisatndan, bina iindeki insanlarn
terleme ve nefesinden, temizlik srasndaki su kullanmndan ve souk yzeylerde-
ki youmadan kaynaklanabilir (Massari, 1977: 6) (Resim 4.10).
106
D ve i meknlardaki s farkll ayn zamanda s geiini salar. Nemli or-
tamdan kuru ortama buhar geii olur. Kn scak i hava souk d havadan da-
ha ok su buhar tar ve havadaki su buhar geirgen yap malzemeleri sayesinde
iten da geer. Yazn ise i ve d hava nemi arasnda denge vardr. Yzeyi kap-
l duvarlarda asl duvar ile kaplama arasndaki nem ise duvarlar zerindeki ini ve
ahap kaplamalar, freskler ya da al bezemelerin bozulmasna sebep olacaktr.
Kaln duvarlarda sebebi anlalamayan nem sorunlarnn incelenmesinde drenaj
sistemlerinin bina temel duvarlar ile ilikisi de aratrlmaldr.
meknlarda nem oran ve deikenlik hz bozulmada nemli bir etkendir.
meknda hava her zaman doyum noktasnda bulunmaz. Belli bir scaklkta 1 m3
havann ierdii su buharnn arl mutlak nem olarak isimlendirilir. Bal nem
ise, mutlak nemin doygunlua orandr. Yani havada bulunan nemin, o andaki s-
caklkta doymu halde bulundurabilecei neme orandr. Scaklk ykseldiinde
bal nem azalr, scaklk dtnde bal nem fazlalar. Nem orannn alalp
ykselmesi, zellikle i meknlardaki yap elemanlar ve bezemelerde ahap, renk-
li ve boyal dokuma, kt ve deri gibi organik malzeme zerinde olumsuz etki ya-
par. Yksek nem metallerde de korozyona neden olur (Guichen, 1987: 9).
Bir dier bozulma nedeni ise suyun duvarlarda kapiler hareketidir. Kapiler yol-
la duvarlarda ykselen su ile birlikte zlebilir tuzlar yzeye tanr ve suyun bu-
harlamas sonucunda ise tuzlar malzeme yzeyinde kalarak bozulmaya sebep
olur (Resim 4.11). Ayrca, zemine oturan ahap demelerde de iyi havalandrma
yaplmam ise zemindeki nemden dolay ahap malzemede mantar ve canl orga-
nizmalarn oluumu nlenemez.
107
Resim 4.10 Resim 4.11
Tuzlanma ve yzey kirlilii, Tercan, Mama Hatun
Trbesi (2009).
Yapda nem kaynaklar (Seluk, 2004:7).
Bitkisel ve Canl Organizmalar
Aalar ve bitkiler, hayvanlar, kular, bcekler ile mantarlar, kfler ve likenler
antlarn bozulmasna sebep olan biyolojik ve mikrobiyolojik etkenlerdir (Resim
4.12). Sarmak, aa kkleri ve allar yamur ya da su giderlerinin krlmasna,
tahrip olmasna sebep olabilir. Likenler ve yosunlar ta yzeylerde oluurlar, salg-
ladklar asitlerle ya da yeil, krmz, kahverengi tozlanma ile tula ve ta yzeyle-
rinde etkili olup, giderek ta bnyesinde tahripkar olurlar (Resim 4.13).
Yetersiz havalandrma, yksek scaklk ve nemle birletiinde mikroorganizma-
larn gelimesini tevik eder. Meknlarda durgun havann olduu blmlerde bi-
yolojik bozulmalar daha fazladr. Gnena gerek duymayan mantarlar binala-
rn ya da meknlarn glgede kalan blmlerinde oluarak bu yzeylerde gri-ye-
il, siyah ve kahverengi lekeler olutururlar. Mantarlar uzun sre nemli kalan ah-
apta da kendiliinden oluur. Havann bal neminin %65in zerinde olmas
mantar ve bakterilerin olumas iin uygun ortam hazrlar. Baz mantar trleri ise
ahaplarda rengin solmasna sebep olmasna karn ahabn taycln etkile-
mezler (Resim 4.14). Mekndaki bal nem deerleri, duvarlardaki aklk oranla-
rnn yan sra suni aydnlatma gerelerinin nitelii ile de ilgilidir. Byk pencere
yzeylerinden gelen fazla k ve s ile dier s kaynaklar, mekndaki nem den-
gesini bozarak mikro organizmalar iin uygun ortam olutururlar.
Karanlk, havasz, s kaynana yakn yerler, depolama alanlar, dolaplar gibi
scak ve nemli blgelerde oluan bcekler, zellikle ahap yap elemanlarna ver-
dikleri zararlarla onlarn tayc etkilerini zayflatrlar. Blgenin fiziki ve corafi ko-
ullarna gre yumurta ve larvalar eitlenen bceklerin farkl cinslerinin ahap
zerindeki izleri de farkl olmaktadr. zellikle duvar ilerinde kalan kiri ular ya
da larvalarn kolayca yerleebilecei derzlerdeki atlaklar, yeterince havalanmayan
at arasndaki ve bodrumdaki ahaplar risk altndadr. Kaln kesitli ahaplarda b-
cekler darya kamayp boluklarda rerler. Ahaplarn yzeyindeki uma delik-
lerinin yeri ve says ile hasarn miktar ve yaygnl bir lde deerlendirilebilir.
Ahap binalarda tayc sistemi zayflatan Hylotrupes bajulus gibi bcek cinsleri
25C scaklk ve zerinde oluabilirler (Seluk, 2004: 34). Sert aalarn zararl can-
llara kar doal dayankll yumuak aalara gre daha fazladr (Ycel ve Kan-
tarcolu, 1997: 13). (Resim 4.15).
Tarihi binalarda zenli kullanm ve dzenli bakm nemlidir. Bu yaplarda, fa-
re, yarasa ve kularn zellikle gvercinlerin tahribini nlemek iin srekli bakm
108
Bitkisel oluum, shak Paa Saray (6. Arun). Ahapta kf, Rstem Paa Camisi (Ycel ve
Kantarcolu, 1997: 66).
ve izleme gerekmektedir. Kularn kurun rty delmeleri sonucunda kurun
kaplama altna giren su, amur harta zlmeye sebep olur. Gvercinlerin dlk-
lardaki camlar krarak pencere ilerinde yuvalanmalar ile bu ksmlarda p birik-
mesi sonucunda mikroorganizmalara uygun ortamn olumakta ve zaman iinde
de asit oluumu ile yzeylerin anmas sz konusu olmaktadr.
nsanlarn Neden Olduklar Hasarlar
Antlarn byk bir ksm gnmze deiik kullanclarn mdahalelerinin izleri-
ni tayarak gelmilerdir. Bu mdahaleler koruyucu amal olabilecei gibi kt
kullanmdan kaynaklanan ve mevcut tayc sisteme zarar vererek bozulmay hz-
landracak nitelikte de olabilir. Antlarda tayc sistemin gerektirdii nceki m-
dahalelerde kullanlan malzeme trlerinin, iilik ve yapm teknii yntemlerinin
uygun olmamasndan kaynaklanan bozulmalar da sz konusu olabilir. Uygulan-
m kimyasal koruyucular, mevcut olan ve yeni ge arasnda renk ve doku uyu-
munu salamak amacyla yaplm plastik onarmlar da zaman iinde bozulma se-
bebi olabilmektedir.
Kt kullanm genellikle konut yaplarnda grlen bir bozulma sebebidir. Es-
ki kent merkezlerinde mal sahiplerinin yapy terk ederek ucuz kira karl d-
k gelir grubuna mensup kullanclara kiralamas sonucunda zensiz ve dikkat-
siz kullanlan yap rnekleri oktur. stanbulda Zeyrekte ve Sleymaniyede g-
rld gibi kirac olan yeni kullanc ya da kullanclar tarafndan ahap binala-
ra bilinsizce yaplan mdahaleler gerek tayc sistemi zorlamakta gerek yapsal
ve mimari btnl zedelemektedir. Miras yolu ile blnen mlkiyet durumu da
yapnn iki ya da daha fazla aile tarafndan kullanlabilmesi iin eklenen blme
duvarlar, giriler ve merdivenler nedeniyle zgn plan ve cephe dzenini boz-
maktadr (Resim 4.16, 4.17 ve 4.18). Sz konusu ekler ayrca, tavan kaplamalar,
silmeler gibi zgn plan kurgusuna gre yaplm bezemelere de zarar vermekte-
dir. Ahap binalarn d cephelerinde koruyucu amal yaplan imento harl s-
valar, ahap atya yaplan bilinsiz takviyeler, odalarn blnmesi iin ek duvar-
larn yapm gibi mdahaleler de ar yk getirerek tayc sistemi zorlamaktadr.
Tarihi Kkekmece Kprsnn motorlu ara trafii iin geniletilmesi ve kar-
109
Ahap kapda rme. Kalemii bezemede solma, Selimiye Camisi (2012).
gir demesi zerine takviye amal 30 cm kalnlndaki betonarme plak deme
yaplmas -ayrca, deme ierisinden kar kyya elektrik hatt geirilmitir- gibi
uygulamalar ise yanl onarmlarn tahribi olarak anlmaldr. Gnmzde ilevini
yitirmi yaplardan medrese, hamam, kervansaray gibi yaplarn da yeni kullanm-
lar iin betonarme ya da elik sistem ilaveleri ile ksmen deitirilmesi, onarmlar-
da yanl malzeme kullanlmas (Resim 4.19 ve 4.20), ayrca stma, aydnlatma,
havalandrma, yangn uyar ve nleme sistemleri iin yaplan tesisat mdahalele-
ri de zgn yma kargir yapm sisteminin btnln bozmakta ve ou kez
tayc sistemi olumsuz etkilemektedir. Kent merkezinde yksek rant deeri ne-
deniyle kullanclarn -Kapalar rneinde olduu gibi- kaln duvarlarn iinde
vitrin yapma ya da yap zemininde bodrum kat elde etme mdahaleleri de zgn
tayc sistemi zedeleyen bilinsiz uygulamalardr.
Antlarn bozulma nedenlerinin saptanmas srecinde, antn zgn tasarm-
nn hatas olarak tanmlanabilecek durumlar, ou kez yanl mdahalelerin so-
nucu olarak ortaya km olabilir. Onarm mdahalelerinde bilgi eksiklii ne-
deniyle zgn dilatasyon uygulamalarnn yok edilerek ar ktleli ana bina ile
daha hafif ktleli bina ksmlarnn birletirilmesi ya da asimetrik dzen olutu-
ran eklerin yaplmas ile zorlanan zgn tayc sistemin glendirilme zm-
leri gelecekte tahribat nedeni olabilmektedir. Bu durumdaki bir yapnn, yatay
ve dey ykler karsnda hasara uramas kanlmazdr. Tayc sistemde
oluan hasarlar ise yap bileenlerini etkilemekte, yap malzemesinde krlma,
kopma, ayrma ile yap elemannda dalma, deyden ayrlma ve benzeri ha-
sarlara sebep olabilmektedir. Onarm amal mdahalelerde zgn yapm tekni-
i ve malzeme ile uyumlu tercih nemlidir (Resim 4.21, 4.22). 1950li yllarda s-
tanbul kara surlarndaki onarmlarda Edirnekapdaki T89 burcunda tula hatl-
larn tm duvar kalnlnca deil sadece d cidarda yzeysel olarak yaplmas
ile gerekleen yanl uygulama sonucunda, 1999 depreminde onarlan duvar
ksm ana duvardan ayrlarak yklm ve mevcut duvarlarda da kopmalara se-
bep olmutur. Yapy oluturan malzeme seiminde ve uygulanan yapm tekni-
inde doru yntemin kullanlmas ve iilik kalitesi nemlidir. Mimari eleman
bileenlerinin biraraya geliinde uygulanan iilikte, zellikle yzeye yakn ko-
nulan demir donat tespitinde kurun dolgunun kesinlikle boluksuz olarak ya-
plmas gereklidir. Yap elemanlarnda kesme talarn birbirlerine metal kenet
ve zvana ile balantlarnda, lokmal pencere parmaklklar ve metal korkuluk-
larn tespitinde korozyona sebep olacak suyun uzak tutulmasn salayacak
doru detay ve kaliteli iilik uygulanmas nemlidir. Kubbe, tonoz, minare k-
lah ve eimli atlarn kurun kaplamalarnda kenetlerin ve damlalklarn do-
ru detaylandrlmas ve iyi iilikle uygulanmas gerekmektedir. Kurun rty
delecek artk, moloz ve tozlarn iyice temizlendikten sonra kurun deme ile-
mine balanmas, ayrca denetleme ve bakm amal izleme yaplmas nemlidir.
Ayrca, ihmal ve bilgisizlik, insan kaynakl bozulmalarn en nemli etkenidir.
Korunmas gerekli antlarn giriinde ya da yakn evresinde aydnlatma ele-
manlar, enerji hatlar, tabelalar, reklam ve ilan panolar, su sebili, yangn tple-
ri gibi kullanm eyalarnn zensizce yerletirilmesi de grsel algy etkilemek-
te ve kirlilik oluturmaktadr (Resim 4.23).
110
111
Krsal mimaride briket malzeme ile onarm, Buldan
(2002).
Buldan, avuba Camisi (2010).
Geniletilmi pencereler, Boyabat (2003). Kapatlm revak Selimiye Medresesi (2012).
112
Kara surlarnda bozulma (1998). Kkekmece Kprsnde kme (1967) (.
Grsel).
Kubbede imento harl sva, Selimiye Camisi (2012). Kt kullanm.
Antlarda Kt Kullanm ve Yanl Onarm kaynakl bozulmalar aklaynz.
Terk
Bir yerlemenin ya da antn terk edilmesi sosyo-politik ve ekonomik nedenlerle
olabilecei gibi, baraj yapm ve benzeri zorunlu nedenlerle de olabilir. Sebebine
bal olmakszn iinde yaanmayan yerleme ya da kullanlmayan ant giderek
yok olmaya mahkumdur. Mbadele sonras tmyle terk edilen Kayaky, Birecik
Baraj nedeniyle boaltlan Halfeti gibi yerleme leinde terk sorununun yans-
ra Edirnede kaleii, stanbulda Tarihi Yarmadada Sleymaniye, Zeyrek gibi eski
yerleim blgelerinde de terk ve kullanc deiiklii sorunu vardr. Deien yaam
biimi, krsal mimarinin de terk edilmesi ya da yaplarn yl iinde ok ksa sreler
kullanlmas sebebiyle bakmsz kalmasna, zensiz ve kt onarmlarla zgnl-
nn bozulmasna sebep olmaktadr (Resim 4.24, 4.25).
Yangnlar
Yangnlar, ok sayda kltr miras yapy kullanlamaz hale getirerek yklmalar-
na veya yok olmalarna sebep olan bir tahrip nedenidir. Kentlerde zellikle ahap
binalarn bulunduu blgelerde, tm mahalleyi etkileyen yangnlar sonucunda ge-
leneksel sokak dokular deitirilerek zgara planl olarak yeniden dzenlenmitir.
19. yzylda yangnlara kar bir nlem olarak fermanlarla kargir yap yaplmasnn
tevik edildii bilinmektedir.
19. yzylda Boaziinde ina edilen kargir raan Saray da 20 Ocak 1910 ta-
rihinde geirdii bir yangn sonucunda kullanlamaz hale gelmi, 1980lere kadar
harap haliyle kalmtr (Resim 4.26). stanbul kent belleinde ok nemli bir yeri
olan Haydarpaa Gar, yakn zamanda geirdii onarm srasnda, atsnda kan
yangnla byk lde tahrip olmutur.
Gnmzde ne yazk ki, korunmas gerekli ahap binalarda ou kez kastl
olarak karlan yangn sonras mail-i inhidam (yklma tehlikesi) gerekesi olu-
maktadr. Yklan binann yerine ise koruma adna ou kez zgn olmayan mal-
zeme ve yapm teknii ile yeniden ina edilen yap sadece bir taklit uygulama
olup, zgnlk deeri yoktur.
113
Su iinde kalan Halfeti. Edirne Kaleiinde terk edilmi bir ev (2012).
Kaynak: www.halfeti, CAV94GKR.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
Savalar
Savalar, ne yazk ki 21. yzylda dahi kltrel mirasn yok olmasnda nemli bir
etken olarak vardr. Antlarn insanln ortak kltrel miras olarak korunmas ko-
nusunda ortak antlamalarn bulunmasna karn yakn tarihlerdeki savalarda ok
sayda yerleme ve ant zarar grmtr. II. Dnya Sava ve Bosna Savanda Av-
rupann birok kenti, Ortadou Savanda Beyrut ve son olarak Krfez Savanda
Irakta binlerce insan hayatnn yok olmasnn yansra ok sayda antn da geri d-
nlemez biimde tahrip olduu bilinmektedir. Bosna sava srasnda Mostarda y-
klan 16. yzyl kprs (Resim 4.27) mevcut veriler nda yeniden yaplmtr.
Vandalizm
Vandalizm, korunmas gerekli kltr varlklarnn kastl olarak tahrip edilmesidir.
Tarihsel sre iinde kltrel snrlar corafi snrlarla rtmemektedir. zellikle,
snrlar deien ya da paralanan uygarlklara ait olan antlar yeni ynetimlerce
kastl olarak yok edilmeye ya da deitirilmeye allmaktadr. Oysa, antlar ev-
rensel deerlerdir ve devletler snrlar iinde bulunan antlar korumakla ykm-
ldr. Ulusal yasalar, uluslararas denetim, yaptrm, tzkler ve tavsiye kararlar-
na karn ne yazk ki, insanlarn gnmzde antlara verdii zarar nemli bir bo-
zulma etkenidir.
Bayndrlk Etkinlikleri
Kentlerin merkezinde yer alan tarihi evreler ve antlar eitli bayndrlk hareket-
lerinin basks altnda kalabilmektedir. Yol ama ya da geniletme, yeni meydan ve
ky dzenlemeleri gibi imar uygulamalar ayn zamanda kltr varlklar iin ks-
men ya da tamamen yok olma riski oluturabilmektedir. Yerel yneticiler, eski
kent dokularnn ada grnme kavuturulmas abasyla ne yazk ki, ok say-
da Anadolu kentinde geleneksel evrenin ve mimarinin yok olmasna sebep ol-
mulardr. Koruma Amal mar Plan olarak hazrlanan planlar da ou kez, ko-
ruma konusunda yeterli ierikten yoksundur (Resim 4.28 ve 4.29). Oysa, 1976 y-
lnda Nairobide yaplan Birlemi Milletler Eitim, Bilim ve Kltr Organizasyo-
nunun Tarihi Alanlarn Korunmas ve ada Rolleri Konusunda Tavsiyeler, ba-
lkl 19. toplantsnda alnan kararlarda, Mimarlar ve ehir planclar, antlarn ve
114
1992-93 Bosna savann tahribi, Mostar Kprs. raan Saray, yangn sonras (1987).
Kaynak: www.Bosna Sava, CA2VD7IP.
tarihi alanlarn grnmlerinin bozulmamasna ve tarihi evrelerin uyumlu bir bi-
imde ada yaamla btnlemesine zen gstermelidir ifadesi ile eski kent do-
kularnn korunmas konusundaki ykmll tanmlamlardr.
Tarihi binalarn yakn evrelerinde yaplan byk inaatlarn temellerindeki
yksek titreimli kaz ve temel salamlatrma ilemleri de homojen zemin yaps-
na bir mdahale olduu iin tarihi yapy etkilemektedir. zellikle tarihi kent do-
kusunda planlanan yatrm projelerinde, yakn evrede yer alan tarihi yaplara ve-
recei olas zararlarn giderilmesi iin bir maliyet art sz konusu olabilir. rne-
in, stanbulda stiklal Caddesindeki zel bir alveri merkezinin inaat srasn-
da hemen yanndaki 16. yzyl yaps olan Aa Camisinde grlen sorunlar nede-
niyle acil mdahale gerekmitir.
Tarihi ant ve alanlarn evrelerini deitiren, onlarn karakterlerini ve zgn-
lklerini tehdit eden ada kentleme uygulamalar ve bayndrlk projeleri kap-
samnda barajlar, hidroelektrik santralleri, alan geni otoyollar saylabilir. Blge-
lerin korunmas gerekli deerlerini ve peyzaj btnlklerini zedeleyen bu nitelik-
teki byk projelerin uygulanabilirlikleri sadece teknik ve gncel gereklilik asn-
dan deerlendirildiinde, doal evre, arkeolojik miras ve krsal yerlemeler iin
nemli bir tehdit unsuru olabilmektedir. Karadeniz otoyolunda olduu gibi blge-
nin corafi koullarn da zorlayan otoyol ya da kent iinde ykseltilen yol kotlar,
antlarn girilerini ya da pencere parapetlerini kapatarak zgn cephe oranlarn
bozmakta ve ayrca, daha nemli bir etken olarak yap iinde nem olumasna se-
bep olmaktadr. Ayrca, plansz ve denetimsiz kentsel byme, tarm ve mera alan-
larnn yerlemeye almasna sebep olan arazi kullanm deiiklii kararlar ile ge-
ni alanlar kaplayan maden ocaklar ve ta ocaklar da krsal evrenin doasn ve
peyzaj btnln bozan nemli etkenlerdendir.
ICOMOSun Ekim 1999da Meksikada yaplan 12. Genel Kurul toplantsnda
kabul edilen Geleneksel Mimari Miras Tznde (Ahunbay, 2011: 180), Gele-
neksel evrenin korunmas, ok disiplinli bir uzman ekip tarafndan, deiim ve
gelimenin kanlmaz olduu kabul edilerek ve toplumun kltrel kimliine ili-
kin deerler korunarak yrtlmelidir. Geleneksel yaplara, yap gruplarna ve yer-
lemelere yaplacak ada mdahaleler onlarn kltrel deerlerine ve geleneksel
karakterlerine sayg gstermelidir ifadesi ile geleneksel evreler -bir lde- ba-
yndrlk etkinliklerine kar gvence altna alnmaya allmtr.
115
Sit alan snr ve yeni yaplama (2003). Boyabat, sit alannda yeni yap (2003).
Bayndrlk etkinliklerinin antlar zerinde oluturaca riskler nelerdir, aklaynz.
Turizm
Turizm, korunmas gerekli evreler iin bir ekim oluturmasnn yan sra antla-
rn korunmalar konusunda nemli bir tehdit oluturmaktadr. Turizm basks, ka-
zan olgusunu doa ve kltrn nne geiren yaklam ile birleince, doal ve
insan eliyle olumu korunmas gerekli evreler zerinde geri dnlmez zarara se-
bep olabilmektedir. Koylarn, ky alanlarnn, dalk alanlarn, kanyon, vadi, ya-
ma, yayla, elale gibi zel oluumlu doal alanlarn turizm amal kullanmnda,
doal ve fiziki evre btnlnn ve srekliliinin bozulmadan gerekletirilebi-
lecei yaklam ncelikli olmaldr. Turizm alanlarnda gvenlik ve ziyareti gerek-
sinimlerinin karlanabilmesi iin yaplmas gereken hizmet binas da tarihi, doal
ve arkeolojik evreye uyumlu olmaldr. Kapadokya blgesinde balon turizminin
ileyiindeki sorunlar, Topkap Saraynda ar ziyareti trafii, antik yerlemeler-
de, ksmen yklm yap blgelerine ziyareti girilerinin nlenememesi ve tehli-
keli trmanlar gibi ok bileenli etkenler turizm kaynakl tehdit nedenleridir. Ay-
rca, ziyaretilerin braktklar ambalaj kutular, cam ve plastik ie, poet, metal
kutu ve kapaklar gibi atklar da korunmas gerekli evrelerde grsel ve evresel
kirlilik oluturmaktadr.
Arkeolojik ve tarihi evreler ile antlarn korunmas konusunda nemli bir
maddi destek kayna olan turizm potansiyeli, koruyucu ncelikleri olan bir kl-
tr program kapsamnda ele alnmaldr. Turizm amal dzenlemeler, kltrel
mirasn gelecek kuaklara aktarlmas sorumluluu ile deerlendirilmeli ve ger-
ekletirilmelidir.
Antlarn bozulmasnda Turizm etkenini aklaynz.
Hava Kirlilii
Hava kirlilii endstriyel retimlerden kaynaklanmaktadr. Hava kirlilii oluturan
kaynaklar, fabrika ve endstriyel bacalardan kan zerreler, tanecikler ve tozlar;
ara egzozlar, yakt dumanlar ile kurumun younlamas ve katlamas; karbon-
dioksit ya da slfrdioksit gibi gazlardr (Guichen, 1987: 22).
Yap malzemelerinin hava kirliliine kar dayanmlar ve etkilenmeleri farkl
olabilir. Baz ta cinslerinin dierlerine gre daha dayankl olmasna karn kire
ta, mermer ya da baz cins kumtalarnn yzeyleri bu evresel oluumlardan da-
ha fazla etkilenirler. Hava kirlilii ve yamur suyu birlikte tepkimeye girip kireta-
ve kalkerin zlmesine sebep olarak zayflayan ta bnyesinde andrc etki
yapar. Ayrca, havadaki slfr, kkrtdioksit, karbonmonoksit ve nitrojendioksit
de hava kirliliinin olduu yerlerde malzemeler zerinde olumsuz etki yapmakta-
dr (Guichen, 1987: 23).
Trafik
Youn trafik, hava kirlilii ve titreimle birlikte antlar zerinde olumsuz etki yapa-
rak onlarn malzeme ve tayc sistemlerinde giderilmesi g zararlara sebep ola-
bilir. Kargir yma yaplarda titreim kaynakl etkiler genellikle geri dnlemez,
onarlamaz hasarlar yapar. zellikle, badadi sval duvarlar ve tavanlar, kndeka-
ri gibi gemeli ahap elemanlar, ivi ile tutturulmu paneller havadaki nemin de et-
kisi ile bu titreimden ok etkilenirler. Bnyesi zayf hale gelen malzemeler yze-
116
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
5
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
6
ye ya da birbirlerine tutunamaz ve birleme yerlerinden kolayca ayrlabilirler. Ay-
rca, dolgu zeminlerin zerinde ina edilen binalarda da titreim zararldr ve yap-
nn temelini zayflatarak st yapnn olumsuz etkilenmesine sebep olmaktadr. Tra-
fik titreimlerinin binalarn mrn ksaltt yaplan aratrmalarla kantlanmtr.
Tarihi kent merkezlerinde geleneksel sokak genilikleri, byk kasal ve ar
tonajl aralarn girmesine uygun deildir (Resim 4.30 ve 4.31). Yerel ynetim-
lerin motorlu ara trafiinin dzenlenmesinde bu durumu gz nne almalar
gerekmektedir.
Antlarda Hava Kirlilii ve Trafik kaynakl bozulmalar aklaynz.
SONU
Tanmaz kltr varlklarnn korunmasnda en nemli sorun, yaplacak mdaha-
lenin niteliidir. Antlarda yaplacak mdahalenin niteliini ve derinliini ise bo-
zulma etkenlerinin doru saptanmas belirlemektedir. Mdahale ncesinde hasar
ve bozulmalarn nedeni olan etkenler iyi anlalmal ve tayc sistemin mdahale-
den sonraki durumunun analizi iin dikkate alnacak konular uzmanlarca irdelen-
melidir. Zira, nerilecek mdahalelerin nitelii ve nicelii bu deerlendirme sonu-
cunda saptanr. Bu konu, 21.07.1983 tarih ve 2863 sayl koruma yasas kapsamn-
da yrrlkte olan ilke kararnda da belirtilmitir. 05.11.1999 tarih ve 660 sayl l-
ke Kararnda, Fiziksel Durumun Deerlendirilmesi: Yapsal bozulma ve defor-
masyonlar, malzemeye ynelik bozulma ve deformasyonlar (tayc sistem, dolgu
malzemeleri, kaplama ve rt malzemelerinin temel sorunlar, gerek yazl gerek
izimler zerinde ifade edilecektir, eklinde aklanmtr. Yapnn Analizi bl-
m ise, yapya eitli dnemlerde yaplan mdahalelerin ayrtrlmas, yapda
bugn olmayan mekan ve/veya elemanlara ilikin bilgi ve izler eklinde ifade
edilmitir.
Korunmas gerekli binalarda yaplacak analitik inceleme, btnn ayrntl in-
celemeleri ile aklayc gzlem ve tespitleri iermelidir. Tarihi bak as ile ant-
larn ina edildikleri dnemin sosyo-politik, ekonomik, estetik beenileri ile mev-
cut evresel deerler ve koullar birlikte deerlendirilmelidir. Antlarn bozulma
durumlarnn saptanmas sreci, onlarn konumlar, tarihsel srete yklendii i-
levleri, deiimler ve etkileri, farkl dnem eklentileri, ieride ve darda saptanan
117
4. ni t e - An t l ar da Bozul maya Neden Ol an Et ksenl er
Ara arpmas ile kmann tayc bir kirii kopmu,
Buldan (2010)
Ar trafik etkisi (Ahunbay, 2011:55)
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
7
allmn dndaki zellikleri, yaplan mdahaleler ile tayc sistemlerinin mal-
zeme ve yapm teknii asndan incelenmesini gerektirir. Antlarn zellikle tay-
c sistemlerinin incelenmesinde ina defterleri ya da onarm belgeleri gibi ariv ka-
ytlar ile birlikte mevcut durum incelemesi yaplmal, veriler karlatrmal bir
yntemle deerlendirilmelidir. Ayrca, yaplarn ait olduklar btnn zellikleri, i
ve d yap zellikleri ve yakn evre ile olan balarnn incelenmesi de nemlidir.
Antlarn tayc sistem ve malzemelerinin durumunun tespiti, gl ve zayf
yanlarnn neler olduu, malzemelerin yapsal durumunu etkileyebilecek doal
ve insan kaynakl etkenlerin nitelii ve etkileme hz, bu kaynaklarda bir azalt-
mann olabilirliinin saptanmas, koruyucu nitelikli mdahalelerin temel ilkeleri-
ni oluturmaktadr. Ayrca, binalarn duvarlar ve malzemeleri, mevcut d etken-
leri i etkenler olarak ne kadar hafifletebilir nitelikte ise bozulma o lde az
olacaktr. Bu aratrmalarn sonucu, yaplacak mdahalenin miktarn, teknik ve
yntemlerini belirleyecektir.
Koruma politikas, mimarlk mirasnn toplumsal yaamla btnlemesini ama-
lar. Bu nedenle antlar; ihmal, kastl ykm, dzensiz yeni yaplama ve ar trafik
gibi gittike artan tehlikelere kar korumak halklarn sorumluluundadr (Amster-
dam Bildirgesi, 1975).
Tek yap leindeki bozulma etkenleri baz durumlarda geleneksel evrenin
de bozulmasna sebep olabilir. Bozulma bir yerleme leinde ise, yerlemelerin
doal ve yapl evreleri ile birlikte btnlklerinin korunmas iin ekonomik ve
sosyal yapdaki deime ve bozulmalarn dikkatle incelenmesi gerekmektedir. Es-
ki kent merkezlerinin tarihi, kltrel, ekonomik ve estetik verileri ile gncel bayn-
drlk hizmetlerinin badatrlmas konusunda genel ltler saptanmas (Kuban,
2010: 221) srecinde, antlarn ait olduklar btn ile olan balar deerlendirilme-
li ve bozulma etkenleri bu yaklamla saptanmaya allmaldr.
118
119
Antlarn korunmas konusunda yaplmas gereken a-
lmalarn ilk adm, antlarda bozulmaya sebep olan
nedenlerin aratrlmasdr. Antlarn bozulma nedenle-
rinin saptanmas disiplinleraras bir ibirlii ve alma
gerektirmektedir. Bozulma ok karmak ilikiler sebe-
biyle olabilir. Bu nedenle yapnn iten ve dtan dik-
katlice incelenmesi gerekmektedir. Antlarn bozulma-
sna neden olan etkenler genel olarak iki grupta ele
alnmaktadr. Etkenler ve D Etkenler olarak ayrlan
sorunlar nedenleri, nitelikleri ve nicelikleri asndan
ayrntl olarak incelenmeli ve birbirleri ile olan etkile-
imleri saptanmaya allmaldr. Yapnn yeri ve konu-
mu, bulunduu zeminin zelliklerinin yan sra ilk tasa-
rmda olmayan evresel koullarn zaman iinde dei-
mesi ile ilgili nedenler Etkenler olarak tanmlanmak-
tadr. Doal afetler, doal etkenler ile malzeme ve ya-
pm tekniine ilikin yanl mdahaleler, kt iilik ve
kt kullanmn yan sra sava, yangn, youn trafik,
turizm basks ve bayndrlk etkinlikleri ise D Etken-
ler olarak deerlendirilmektedir.
Antlarn bozulmasnda karmak ilikili i etkenler sz
konusudur. Yapnn yeri ve konumu, zemin zellikleri,
zaman iinde deien evresel koullarda ilk tasarmn
zorlanaca durumlar, sonraki mdahalelerin ve dei-
en evre koullarnn bina bnyesinde oluturduu
hassasiyet ve ypranma yapnn bozulmasna sebep olan
i etkenler olarak belirlenmektedir.
Antn bulunduu yerin corafyasna bal zellikler
onun korunmas ya da bozulmas konusunda etkilidir.
Antn bir deniz ya da gl kys, dere yata ya da ya-
mac gibi su kaynana yakn ya da su basknlarna ma-
ruz kalabilecei bir konumda bulunmas bozulma du-
rumunda etkilidir. Ant, mevcut durumu ile incelenir-
ken zgn plan geometrisi ve tayc sistem zellikleri-
ni ne lde koruduu konusu aratrlmaldr. Antn
ilk tasarm ve tayc sistemi, zaman iinde deien
evresel koullar ve mdahalelerden etkilenebilir. Ant-
larn ina edildikleri dnemde var olmayan motorlu
ara trafii, youn titreim gibi evresel koullar gn-
mzde teknolojiye bal olarak deimekte ve yaplar
olumsuz etkilemektedir.
Restorasyon ncesi zemin kaynakl bozulma nedenleri-
nin aratrlmas kapsamnda yakn evre deiiminin de
antn zeminine etkileri asndan incelenmesi gerekebilir.
Geleneksel mimarinin kerpi, ta, tula ve ahap mal-
zemesinin iyi nitelikli olmad durumlarda, malzeme-
lerde bozulma grlmektedir. Ta malzemenin tabaka-
l, damarl, poroz cinsinin kullanld yaplar ya da ta-
n suyuna gre doru kullanlmamas malzemenin ve
dolays ile yapnn mrn ksaltmaktadr. Kargir yap-
da ana malzemeyi balayc olarak kullanlan harcn ka-
litesi de dayanmda nemli bir rol oynar. Doru kar-
mda ve iyi karlm har kullanm, yap elemannn
dayanmn arttracaktr. Ahap yaplarda kullanlan aa
cinsi ve nitelii de korunmuluk durumunda etkilidir.
ngrlemeyen volkanik patlamalar, gaz pskrmele-
ri, deprem, toprak kaymas, frtna, yldrm, hortum,
kasrga, tayfun, sel, su baskn, tsunami, gelgit hareket-
leri, ve beklenmeyen don gibi doa olaylar korun-
mas gerekli evrelere ve antlara zarar vererek hasar
grmelerine sebep olmaktadr. Doal etkenlere kar
alnabilecek nlem, antlarn tm ayrntlar ile belge-
lenmesi, olas hasarlar en aza indirecek koruyucu n-
lemlerin aratrlmasdr.
Uzun sreler doann ypratc etkisi altnda bulunan
antlarda malzeme ya da mimari elemanlarda hasar olu-
mas kanlmazdr. Deien iklim koullarnda s ve
nem dengesinin deimesi, uzun sreli yalara ve don
etkisine maruz kalmak, antlarn malzemelerinde ve ta-
yc sistem elemanlarnda kayplara sebep olacaktr.
Bu etkilenmede, malzemenin fiziksel ve mekanik daya-
nkllnn azl, uygulama hatalarnn varl ve kt
iilik durumunun yan sra binalara srekli bakm ya-
plmamas da sorunu arttrc etkenlerdir.
Binann konum artlar, mimari biimi ile tayc siste-
mi ve malzemesinin tr iklim koullarndan etkilen-
meyi azaltabilmektedir. Antlarn uzun sre glgede ka-
lan cephelerinde yamur, kar ve benzeri yalar sonra-
s oluan nemin uzun sre etkili olmas sonucunda bu
ksmlarda yosunlanma, mantarlama, bitkilenme ve
benzeri bozulmalar kanlmazdr.
Antlarn bozulmalarnda nemli etkenlerden biri de
kullanc mdahalelerinin olumsuz etkileridir. Bu m-
dahaleler koruyucu amal olabilecei gibi kt kulla-
nmdan kaynaklanan ve mevcut tayc sisteme zarar
vererek bozulmay hzlandracak nitelikte de olabilir.
Kt kullanm, genellikle konut yaplarnda grlmesi-
nin yan sra, gnmzde ilevini yitirmi yaplardan
medrese, hamam, kervansaray gibi yaplarn yeni kulla-
nmlar iin dzenlenmesinde de grlebilmektedir. Be-
zet
120
tonarme ya da elik sistem ilaveleri, stma, aydnlatma,
havalandrma, yangn uyar ve nleme sistemleri iin
yaplan tesisat mdahaleleri ou kez tayc sistemi
olumsuz etkilemektedir.
Antlarda insanlarn verdii zararlar kapsamnda kt
kullanm ve yanl onarmlarn yan sra yapnn terk
edilmesi, kastl yangn, savalar, vandalizm, trafik, ha-
va kirlilii ve bayndrlk etkinlikleri de yer almaktadr.
Bir yerlemenin ya da antn terk edilmesi onun bozul-
masn hzlandrr. inde yaanmayan yerleme ya da
kullanlmayan ant giderek yok olmaya mahkumdur.
Kastl yangnlar ve savalar da ok sayda kltr mira-
s yapy kullanlamaz hale getirerek yklmalarna veya
yok olmalarna sebep olan tahrip nedenleri arasndadr.
Yeni meydan ve ky dzenlemeleri, yol ama/genilet-
me gibi imar uygulamalar ve turizm basks gibi etken-
ler de kltr varlklarnn korunmas konusunda risk
oluturabilmektedir.
Ayrca, hava kirlilii; ar trafik ve titreimle birlikte
antlar zerinde olumsuz etki yaparak onlarn malzeme
ve tayc sistemlerinde giderilmesi g zararlara sebep
olabilir.
121
1. Aadakilerden hangisi antlarn bozulmasnda et-
ken deildir?
a. klim koullar
b. Antlarn mimari slubu
c. Bakm yaplmamas
d. Antlarn malzemesi
e. Sonraki mdahalelerin nitelii
2. Aadakilerden hangisi doal afet deildir?
a. Deprem
b. Sel-Tsunami
c. Kastl yangn
d. Kasrga
e. klim koullar
3. Aadakilerden hangisi antlarn bozulmasna se-
bep olan i etkenlerdendir?
a. klim
b. Nem
c. Canl organizma
d. Kt kullanm
e. Konum
bep olan doal etkenlerden deildir?
a. Nem
b. Is farkll
c. Yksek nem
d. Scak hava
e. Yanl onarm
bep olan d etkenlerden deildir?
a. Yanl onarm
b. Zemin dayanm
c. Yalar
d. Bayndrlk hareketleri
e. Ek yapm
bep olan bayndrlk hareketleri kapsamnda deildir?
a. Baraj yapm
b. Yol geniletme
c. Meydan dzenleme
d. Turizm
e. Otoyol yapm
7. Aadakilerden hangisi nem kaynakl bozulma
deildir?
a. Ahapta rme
b. Duvarda atlak
c. Metalde korozyon
d. Svada dklme
e. Tata yosunlanma
8. Aadakilerden hangisi zeminden kaynaklanan
bozulmadr?
a. Ahapta mantarlama
b. Duvarda atlak
c. Metalde kararma
d. Svada renk deiimi
e. Tata kabuklama
9. Aadakilerden hangisi kt kullanm ve malzeme-
den kaynaklanan bozulma deildir?
a. Odalarn bytlmesi
b. Betonarme deme yaplmas
c. Pencerelerin bytlmesi
d. Merdiven yerinin deitirilmesi
e. Binann dna koruyucu boya yaplmas
10. Aadakilerden hangisi insan kaynakl bozulma et-
keni deildir?
a. Kapilarite
b. Baraj yapm
c. Savalar
d. Vandalizm
e. Kt kullanm
Kendimizi Snayalm
122
1. b Yantnz yanl ise, Giri konusunu yeniden
gzden geiriniz.
2. c Yantnz yanl ise, D Etkenler konusunu
3. e Yantnz yanl ise, Etkenler konusunu
4. e Yantnz yanl ise, D Etkenler konusunu
5. b Yantnz yanl ise, D Etkenler konusunu
6. d Yantnz yanl ise, D Etkenler konusunu
7. b Yantnz yanl ise, D Etkenler konusunu
8. b Yantnz yanl ise, Etkenler konusunu
9. e Yantnz yanl ise, D Etkenler konusunu
10. a Yantnz yanl ise, D Etkenler konusunu
Sra Sizde 1
Antlarda bozulma ok karmak ilikiler sebebiyle ola-
bilir. Bozulma nedenlerinin saptanmas iin yaplarn
iten ve dtan ayrntl olarak incelenmesi srecinde di-
siplinleraras bir ibirlii ve alma gerekmektedir. Ant-
larn bozulmasna neden olan etkenler genel olarak iki
grupta ele alnmaktadr. Etkenler ve D Etkenler ola-
rak ayrlan sorunlar, nedenleri, nitelikleri ve nicelikleri
asndan ayrntl olarak incelenmeli ve birbirleri ile
olan etkileimleri saptanmaya allmaldr. Yapnn ye-
ri ve konumu, bulunduu zeminin zelliklerinin yan
sra ilk tasarmda olmayan evresel koullarn zaman
iinde olumsuz ynde deimesi sonucunda ortaya -
kan sorunlarla ilgili nedenler Etkenler olarak tanm-
lanmaktadr. Doal afetler, doal etkenler ile malzeme
ve yapm tekniine ilikin yanl mdahaleler, kt i-
ilik ve kt kullanmn yan sra sava, yangn, youn
trafik, turizm basks ve bayndrlk etkinlikleri ise D
Etkenler olarak deerlendirilmektedir.
Sra Sizde 2
Antn zerine oturduu zeminin yaps ve nitelii; onun
tayc sistemi, malzemesi ve yap elemanlarnn ko-
runma durumunda etkilidir. Zemin dayanmnn dk
olmas, homojen olmamas ya da zaman iinde yakn
evredeki zemin yapsnn deiimi gibi nedenler, fark-
l oturma nedeniyle st yapda atlaklar ve ayrlmalara
sebep olabilir. Restorasyon ncesi zemin kaynakl bo-
zulma nedenlerinin anlalmasnda, yakn evre deii-
minin de antn zeminine etkileri asndan incelenmesi
gerekebilir. Antlarn ina edildikleri dnemde var ol-
mayan trafik, titreim gibi evresel koullar korunmas
gerekli yaplar zerinde olumsuz etki yapmaktadr.
Sra Sizde 3
Geleneksel mimarinin kerpi, ta, tula ve ahap mal-
zemesinin iyi nitelikli olmas onlarn korunmuluk du-
rumlarnda etkilidir. Malzemede grlen bozulma tm
yap bileenlerini ve tayc sistemi etkileyebilir. Kerpi
malzeme doru retilip iyi kurutulmad ve yapda
doru detayda uygulanmad; ta malzemenin tabaka-
l, damarl ve poroz cinsinin kullanld; istenilen nite-
likte retilmemi tula malzeme kullanm; daha daya-
nkl ve uzun mrl olan sert aalar yerine yumuak
aalarn kullanm da antn bozulmasnda etkendir.
Kargir yapda ana malzemeyi balayc olarak kullan-
lan harcn kalitesi de dayanmda nemli bir rol oynar.
123
Sra Sizde 4
Antlarn byk bir ksm grd mdahalelerin izleri-
ni tayarak gnmze ulamtr. Bu mdahaleler ko-
ruyucu amal olabilecei gibi kt kullanmdan kay-
naklanan ve mevcut tayc sisteme zarar vererek bo-
zulmay hzlandracak nitelikte olabilmektedir. Kt
kullanm genellikle konut yaplarnda grlen bir bo-
zulma sebebidir. Miras yolu ile blnen mlkiyet duru-
mu yapnn iki ya da daha fazla aile tarafndan kullan-
labilmesi iin eklenen blme duvarlar, giriler ve mer-
divenler nedeniyle zgn plan ve cephe dzenini boz-
makta, ayrca tavan kaplamalar, silmeler gibi zgn
plan kurgusuna gre yaplm bezemelere de zarar ver-
mektedir. Gnmzde ilevini yitirmi yaplardan med-
rese, hamam, kervansaray gibi yaplarn da yeni kulla-
nmlar iin betonarme ya da elik sistem ilaveleri ile
ksmen deitirilmesi, ayrca stma, aydnlatma, hava-
landrma, yangn uyar ve nleme sistemleri iin yap-
lan tesisat mdahaleleri de zgn yapm sisteminin b-
tnln bozmakta ve ou kez tayc sistemi olum-
suz etkilemektedir.
Sra Sizde 5
Kentlerin merkezinde yer alan tarihi evreler ve antlar
eitli bayndrlk hareketlerinin basks altnda kalabil-
mektedir. Yerel yneticilerin, eski kent dokularn a-
da grnme kavuturma abas, yol ama ya da ge-
niletme, yeni meydan ve ky dzenlemeleri gibi imar
uygulamalar bazen geleneksel evrenin ve mimarinin
ksmen ya da tamamen yok olmasna sebep olabilmek-
tedir. Koruma Amal mar Plan olarak hazrlanan plan-
larn tarihi dokuyu ada kent ile birlikte deerlendir-
mesi gerekmektedir. Tarihi kent dokusunda planlanan
yatrm projelerinde, yakn evrede yer alan tarihi yap-
lara verilebilecek olas zararlarn giderilmesi iin gerek-
li nlemlerin alnmas nemlidir.
Tarihi ant ve alanlarn evrelerini deitiren, onlarn
karakterlerini ve zgnlklerini tehdit eden bayndr-
lk projeleri kapsamnda barajlar, hidroelektrik san-
tralleri, alan geni otoyollar da nemlidir. Blgelerin
korunmas gerekli deerlerini ve peyzaj btnlkleri-
ni zedeleyen bu nitelikteki byk projelerin uygula-
nabilirlikleri sadece teknik ve gncel gereklilik asn-
dan deerlendirildiinde, doal evre, arkeolojik mi-
ras ve krsal yerlemeler iin nemli bir tehdit unsuru
olabilmektedir.
Sra Sizde 6
Turizm, korunmas gerekli evreler iin bir ekim olu-
turmasnn yan sra antlar ve sitlerin korunmalar ko-
nusunda nemli bir tehdit olabilmektedir. Koylarn, k-
y alanlarnn, dalk alanlarn, kanyon, vadi, yama,
yayla, elale gibi zel oluumlu doal alanlarn turizm
amal kullanmnda, doal ve fiziki evre btnl-
nn ve srekliliinin bozulmadan gerekletirilecei
yaklam ncelikli olmaldr. Turizm alanlarnda gven-
lik ve ziyareti gereksinimlerinin karlanabilmesi iin
yaplmas gereken hizmet binas da tarihi, doal ve ar-
keolojik evreye uyumlu olmaldr. Ar ve denetlene-
meyen ziyareti trafii nemli bir tehdit nedenidir. Ay-
rca, ziyaretilerin braktklar ambalaj, cam ve plastik
ie, poet, metal kutu ve kapaklar gibi atklar da ko-
runmas gerekli evrelerde grsel ve evresel kirlilik
oluturmaktadr.
Sra Sizde 7
Hava kirlilii endstriyel retimlerden kaynaklanmak-
tadr. Hava kirliliini oluturan kaynaklar, ev, fabrika ve
endstriyel bacalardan kan yakt dumanlar ve gazlar
ile motorlu ara egzozlar ve vapur, tren gibi dier ula-
m aralarnn dumanlardr.
Youn trafik, hava kirlilii ve titreimle birlikte antlar
zerinde olumsuz etki yaparak onlarn malzeme ve ta-
yc sistemlerinde giderilmesi g zararlara sebep ola-
bilir. Yma kargir yaplarda titreim kaynakl etkiler
genellikle geri dnlemez, onarlamaz hasarlar yapar.
zellikle, badadi sval duvarlar ve tavanlar, gemeli
ahap elemanlar, ivi ile tutturulmu paneller havada-
ki nemin de etkisi ile bu titreimden ok etkilenirler.
Bnyesi zayf hale gelen malzemeler yzeye ya da bir-
birlerine tutunamaz ve birleme yerlerinden kolayca
ayrlabilirler. Ayrca, dolgu zeminlerin zerinde ina
edilen binalarda da titreim zararldr ve yapnn teme-
lini zayflatr.
Tarihi kent merkezlerinde geleneksel sokak genilik-
leri, byk kasal ve ar tonajl aralarn girmesine
uygun deildir. Yerel ynetimlerin motorlu ara trafi-
inin dzenlenmesinde bu durumu gz nne almala-
r gerekmektedir.
124
Ahunbay, Z. (2011). Tarihi evre Koruma ve Resto-
rasyon, YEM Yayn, 6. Bask, stanbul.
Arun, G. (2005). Yma Kargir Yap Davran, YDGA
2005-Yma Yaplarn Deprem Gvenliinin
Aratrlmas altay, 17. ubat, 2005, ODT.
Arun, G. (2009). Yma Yap Tanm ve Yapsal Dav-
ran, MO Meslekii Seminerleri, Baslmam
Notlar.
Croci, G., Yeomans, D., Arun, G., Kelly S., et.al, 2002,
ISCARSAH Recommendations for Analysis and
Restoration of Structures of Architectural
Heritage, International Scientific Committee
for the Analysis and Restoration of Structures
of Architectural Heritage, Madrid (2007). (Mimari
Mirasn Analiz, Koruma ve Yapsal Restorasyonu
in Tavsiyeler (Recommendations for the Analysis,
Conservation and Structural Restoration of
Architectural Heritage), ISCARSAH belgesinin
evirisi, Maya Basm Yayn, stanbul.)
DOssat, G.de A. (1982). Guide to the Methodical
Study of Monuments and Causes of Their
Deterioration / Guida allo studio metodico dei
monumenti e delle loro cause di
deterioremento, ng. Text: June Tabaroff, Cynthia
Rockwell, Rome: ICCROM.
Feilden, M. B. (1982). Conservation of Historic
Buildings (Technical studies in arts, archaeo-
logy and architecture), England: Butterworth&Co
(Publishers) Ltd.
Guichen, G. de (1987). Mzelerde Koruma: evresel
Koullarn Denetimi, ICCROM Kltr Varlklar
Koruma ve Onarm Aratrmalar Uluslararas Mer-
kezi. stanbul: stanbul Restorasyon ve Konservas-
yon Merkez Laboratuvar.
Guichen, G. de. (2004). Mzelerde klim Kullanlan
Aletler, Grafikler ve neriler, Derleyen: Hayret-
tin Seluk, stanbul.
Kuban, D. (2010). Trkiyede Kentsel Koruma: Kent
Tarihleri ve Koruma Yntemleri, Tarih Vakf Yurt
Yaynlar.
Massari, G. (1977). Humidity in Monuments, Rome:
International Centre for Study of Preservation and
the Restoration of Cultural Property.
Sekin, N. (1998). raan Saray: Tarihesi, Mimari-
si ve Onarm. Baslmam Doentlik Tezi. Yldz
Teknik niversitesi.
Seluk, H. (2004). Mzelerde Bcek ve Kf Kontro-
l, stanbul.
Tarihsel Antlar ve lkselletirilmeleri. Almanya Fe-
deral Cumhuriyetinde, C. F. Mller Kitap Basm ve
Yaym Ltd. O., Karsruhe.
Ycel, A. ve Kantarcolu, A. S. (1997). Mzelerdeki
Eserlerin Bozulmasnda Mikroplarn Rol, An-
kara: T.C. Kltr Bakanl Yaynlar/2004, Yaymlar
Dairesi Bakanl Bavuru Eserleri Dizisi/47, TTK
Basmevi.
Koruma ve restorasyonda belgelemenin nemini aklayabilecek,
Belgeleme trlerini listeleyebilecek,
Rlve iin gerekli donanm ve izim ytemlerini rnekleyebilecek,
Grsel belgeleme ve mimari fotoraf iin gerekli donanm ve yntemleri
anlatabilecek,
Objektifler ve kullanm ile ilgili bilgileri zetleyebilecek,
Dijital fotoraflarn saklanmasn ifade edebilecek,
indekiler
Kltr Varl
Gvenilir Belge
Analitik Rlve
lme Teknikleri
Aletli lm
Mimari Fotoraf
Netlik Derinlii
Perspektif
Objektif Trleri
Dijital Fotoraf Dosyalar
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Restorasyon ve
Koruma lkeleri
Restorasyon
Srecinde Belgeleme
KORUMA VE RESTORASYONDA
BELGELEMENN YER VE NEM
YAZILI BELGELER
ZL BELGELER
GRSEL BELGELER; FOTORAF
5
KORUMA VE RESTORASYONDA BELGELEMENN YER
VE NEM
Korunmas gerekli kltr varlnn korumaya deer zelliklerinin belgelenmesin-
de ve koruma altna alndnda sz konusu kltr varlnn fiziksel zelliklerinin
saptanmas ve kayt altna alnmasnda en nemli husus phesiz belgelemedir.
Gncel belgelemenin kltr varlna uygulanacak yntem iin ne kadar byk
nemi varsa, bizden nceki dnemlerde yaplm olan belgeleme almalarnn da
kltr varlnn gemiteki durumunu belgelemesi asndan ayn derecede ne-
mi vardr. Bu belgelere dayanarak mevcut fakat bozulmu, eklentilerle deimi,
ya da artk mevcut olmayan kltr varl hakknda bilgi edinilebilir. Bu belgelerin
salaml ve gvenilirlii bir yapnn zgn tasarmna ulalmasn salayan en
nemli faktrlerdir. Zaman iinde yapnn maruz kald yanl uygulamalar da an-
cak bu belgeler nda dzeltilebilir. Kltr varlnn belgelenmesi yazl, izili
ve grsel olarak ana gurupta toplanabilir.
YAZILI BELGELER
Yazl belgelemenin ilk aya olarak, sz konusu kltr varl iin hazrlanan, n-
celikle onun tescil edilmesinde nemli bir belge olan tespit fii gsterilebilir. Tespit
fii iin, eer konumuz tanmaz bir kltr varl ise, yapnn knyesi ya da nfus
bilgileri denebilir. Bu yazl belgede yapnn fiziksel durumunu gsteren ksa ve z
bilgiler bulunur. Bir nevi katalog almas olarak da tanmlanabilecek filerde ya-
pnn kendisine ve evresi ile olan ilikisine ynelik bilgiler yer alr. Filerin katalog
formunda hazrlanm olmas, nceden saptanan gerekli maddelerin karlklarnn
sadece iaretleme yntemiyle doldurulmas, belgeleme ileminin hzl ve objektif
bir bakla yaplmasn salayan bir zelliktir. Bu yntemle benzer birok yap ve
yaplar gurubu ayn kstaslar dorultusunda incelenmi ve belgelenmi olur.
Yazl belgelemenin ikinci aya olarak, sz konusu kltr varl iin hazrla-
nan rapor ya da raporlar rnek olarak verilebilir. Bu yazl belgeler tanmaz hak-
kndaki daha detayl bilgileri kapsayan bir raporlar olabilir. Sz konusu belgeleme
almalar tanmazn tespit ve tescili aamasnda hazrlanan, detayl durum tespit-
leri, analizler ve tanmlamalar olabilecei gibi, daha sonraki alma aamalarnda
ayr ayr hazrlanacak raporlar da olabilir. Bu belgelemeler almalar;
Mimarlk tarihi ya da sanat tarihi raporlar
Rlve raporlar
Tayc sistem raporlar
Restorasyon raporlar olabilir.
Restorasyon Srecinde
Belgeleme
128
Resim 5.1
Tespit Fii rnei
Mimarlk tarihi ya da sanat tarihi raporlar kltr varlnn bnyesinde barndr-
d sanat tarihi biliminin ilgi alanna giren eitli elemanlarn, bezeme dzeni ve
dzeyinin incelendii, bu elemanlarn hangi sanat akmna ait olduunun, tarihinin
ve sanatsnn kim olabileceinin, ya da tanmazn mimarlk tarihi iindeki yeri-
nin, hatta bazen tanmazn ne tr bir yap olduunun saptanmasnda aratrmac
ve uygulamacya yardmc olurlar.
Rlve raporlar mevcut durumun izim yoluyla (rlve) ortaya konmasnda,
bu yntemle yeterince ifade edilemeyen yapm yntemi, bozulma, eklenti ve ek-
sikliklerin betimlenmesi, bir baka deyile hazrlanan rlvenin yazl olarak des-
teklenmesi amaldrlar. Bu raporda yapnn mevcut durumu tm zelliklerini or-
taya koyacak nitelikte, analitik olarak belgelenir. Belgeleme yapnn yakn evresi,
bulunduu yap adas ve benzer bilgileri de iermelidir.
Yazl dier belgeler ise bizden nce bu konuda yaplm yazl almalardr.
Bu belgeler korunmas gerekli kltr varl iin hazrlanm kitaplar, makaleler,
ansiklopedi maddeleri, istatistik belgeleri, tezler ve raporlar gibi belgelerdir. Tm
bu yazl belgeler restorasyon ncesinde konu yapnn gemii hakknda bize bil-
gi verebilecek yazl belgelerdir. Osmanl devrine ait keif ve narh defterleri de ya-
placak almaya k tutacak yazl belgelerdendir. Sz konusu belgelerde d-
nemlerine ait her trl imalatn gideri, malzeme miktar, alanlar tek tek belge-
lenmi ve kayd tutulmutur.
Yazl belgeler kltr varlnn gelecei asndan nemli bilgiler ieren kaynaklardr.
Gemiten gnmze kalan yazl belgelerin nemi nedir, aklayabilir misiniz?
ZL BELGELER
Tanmaz iin hazrlanan izimler ve projeler izili belgeler olarak deerlendirilir.
izili belgeler uygulama ncesinde restorasyon uzman mimar tarafndan hazrla-
nan belgeler ile tan-
maz ve yakn evresi-
ne ait daha nce hazr-
lanm izili belgeler de
olabilir.
Harita
ncelikli olarak tan-
mazn yer ald bl-
geye ait eski haritalar
en nemli izili belge-
lerden saylabilir. Ya-
pnn zgn konumu-
na ve yakn evresi ile
ilikisine ait veriler
ancak bu haritalar sa-
yesinde elde edilir ve
yorumlanr.
129
5. ni t e - Rest or asyon Sr eci nde Bel gel eme
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Resim 5.2
Goad, 1904
(Atatrk Kitapl).
Yukardaki her iki harita da stanbul iin hazrlanm sigorta haritalardr. Bu hari-
talarda gnmz harita bilgileri bulunmamakla birlikte, daha baka, restorasyon uy-
gulamasnda kullanlabilecek nemli bilgiler mevcuttur. Yaplar haritalarn lejantnda
belirtilen renklere gre snflandrlm olup, buradan onlarn kargir, ahap ya da kar-
ma yapdaki fiziksel zel-
likleri, kat adetleri, bu-
lunduklar yakn evre-
deki kot ilikileri, kap
numaralar, eer nemli
ise kime ait olduklar ve
yap adlar ile bulunduk-
lar sokaklarn adlar bel-
gelenmitir. Sz konusu
bu bilgiler artk gn-
mzde mevcut olama-
yan ya da zellik ve nite-
likleri gnmze kadar
deimi yaplarn zgn
tasarmlarn bilmemiz
konusunda nemli yar-
dmc bilgilerdir.
Bir ksm gravr niteliinde ve leksiz olan izili belgelerin bazlar ise yapnn
plan dzleminde ktlesini yeniden oluturabilecek kadar detayl ve gvenilir izim-
lerdir. Bu tr haritalarda kullanlan kuzeye ynne bal kalnarak alnan dorultu
ve bu dorultulardan klan diklerle yaplarn konturlar, onlar plan dzleminde
yeniden kurgulayacak detayda izilmilerdir. Bu haritalar sayesinde yaplarn plan
130
Resim 5.3
Pervititch, 1923
(Atatrk
Kitapl).
Resim 5.4
Alman Mavileri
1:1000 (Atatrk
Kitapl).
dzlemindeki lleri ve
evre ile olan ilikileri iki
boyutta kesin olarak bili-
nebilmektedir. Bu nitelik-
teki izimler tanmazn
restitsyonu almalar-
na nemli boyutlarda kat-
kda bulunabilirler. Hari-
ta ve izimler, eitli l-
eklerde ve detaylarda ki-
taplklarda ve arivlerde
bulunabilir. Gnmzde
bu tr izili belgelerin bir
araya topland basl ya-
ynlar da bulabilmek
mmkndr.
Eski sigorta haritalar hangi zellikleriyle gnmzdeki restorasyon uygulamalar iin
nem tarlar?
Gravr
Fotorafn kullanlmaya balamasndan nceki, 19. yzyl ortalarna kadar olan d-
nemde yaplar, yakn evreleri ve siluetler gravr olarak tanmlanan izimler arac-
lyla betimlenmilerdir. Sz konusu bu teknik, izimi yaplacak yap, yaplar gru-
bu veya silueti bakarak resmeden bir sanat tarafndan yaplmakta ve bu nedenle
izimi yapan sanatnn teknii ve yorumu ile snrldr. Birok gravr, yapld d-
nem ve sanatsna bal olarak, derinlik ve detaylardan yoksun, yaplar ve evre-
leri hakknda snrl bilgi ieren nitelikte izilmitir. Ancak baz gravrler de sanat-
snn teknik yeteneine bal olarak daha detayl ve fotografik grntye yakn
nitelikte izilmitir. Ne kadar ayrnt ve derinlik barndrsa da bu teknikle belgelen-
mi yap ve yap gruplarnn bize ilettii bilgilere ancak belli snrlar iinde gven-
mek doru olacaktr, nk daha nce de belirtildii gibi, bu tr izimler her za-
man ieriinde yorum barndran ve mevcudu tmyle ayrntl olarak yanstma-
yan, bir baka deyile gvenilirlii snrl belgeler olarak kabul edilmelidir.
131
Resim 5.5
Alman Mavileri
1:500 (Atatrk
Kitapl).
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Resim 5.6
Loos, 1710 (Eldem,
stanbul Anlar)
Yukarda grdmz iki izili belgedeki ifade farkllklar net bir ekilde alg-
lanmaktadr. lk gravr 1710 ylna ait, stanbul Tarihi Yarmadas, Sleymaniye Ca-
misi ve yakn evresini betimlemektedir. Bu gravrde derinlik ifadesi hemen he-
men yok gibidir. Yaplarn birbirine benzemesi, adeta tekrar kopya izilmi olma-
s, Sleymaniye Camisinin detaylar ve oranlar gerei tam olarak yanstmaktan
uzaktr. 1813 tarihli gravrde ise perspektif kullanmna bal olarak derinlik bu-
lunmas, Sleymaniye Camisinin oranlarnn geree yakn belgelenmi olmas ve
evredeki yap dokusunun eitlilik gsteren cephe izimleri onu daha gvenilir
bir belge olarak alglamamz salamaktadr.
132
Resim 5.7
Barker, 1813
(Eldem, stanbul
Anlar)
Resim 5.8
F. Lorando,
(Eldem, stanbul
Anlar)
Bir dier nemli izili belge ise yapya ait zgn izimlerin kendisidir. eitli
arivlerde, zellikle baz mimarlar veya mimari dnemlerle ilgili aratrmalar yapan
kurulu ve enstitlerin arivlerinde tanmaza ait orijinal izimler bulunabilir. Bu i-
zimler yapnn zgn durumuna ynelik nemli bilgileri kapsadklar gibi, yapnn
geirdii deiikliklerin ya da yapm srasnda yaplan baz farkl uygulamalarn
saptanmasnda aratrmacya yardmc olan belgelerdir.
Rlve
Restorasyon srecinde retilen izili belgelerin ilki yapnn mevcut gncel duru-
munun saptand rlvedir. Bu belgeleme ynteminde yap tm hasarlar, dei-
iklikleri, malzeme ve detaylar ierecek biimde analitik olarak izimler yardmy-
la gnmzdeki haliyle belgelenir. Rlveler dier mimari projelerde olduu gibi
plan kesit grn, sistem detaylar ve nokta detaylar leklerinde retilir. Yap-
da yatay ve dey dzlemlerde olumu mevcut tm yer deitirmeler ile benzeri
hasarlar bu izimler zerinde kotlar, alar ve aklama notlar ile gsterilmelidir.
Rlve iziminde kullanlan ifade teknii, grlebilenin ve llebilen dzlem
ve elemanlarn izilmesi eklinde olur. Grlemeyen ve detaylar saptanamayan
kesit dzlemleri bu izimlerde gsterilmez. Bu teknie bir nevi d kabuk izimi
teknii de denebilir.
lm Teknii
Meknlarn llendirilmesi srekli okuma yaparak ve saat ynnde hareket ede-
rek yaplr; ller sfr kabul edilen bir keden balayarak ayn dorultudaki di-
er keye ulalana dek, paral lm yaplmadan verilir. Bu sitemde hata olas-
l, paral lm sistemine gre daha azaltlm, muhtemel bir lm hatasnn di-
er paralara yansmas da nlenmi olur. Rlvede l alrken dorultularn sap-
133
Resim 5.9
Rlvede
Grnmeyen
Ksmlarn
izilmemesi.
tanmas, dorultularn birbiri ile yapt alarn belirlenmesi ve meknlarn hatasz
llmesi kurulacak poligonlar ile salanr, bunu salamann yolu ise genler ku-
racak biimde l almaktr. Bylece dorultular arasndaki alar lmeye gerek
kalmadan, dorultularn arasndaki iliki salkl bir biimde izilmi olur.
Rlvede kotlarn belirlenmesi ve llmesinin salkl yrtlebilmesi iin l-
m yaplacak yapnn her katnda bizce bilinen bir yatay dzlem geirmek gere-
kir. Bu ilem sonrasnda belirlenen yatay dzlem 0.00 kotu olarak ya da belirlene-
cek bir 0.00 kotuna balanarak ait olduu kot kullanlmaldr. Alnacak tm dey
llerin belirlenen bu yatay dzlemden yukarya ve aaya doru llmesi ile
yapdaki olas yatay dzlemden sapma hareketleri salkl llm olur.
Yatay dzlemin belirlenmesinde kullanlabilecek en basit yntem ince, effaf
bir hortum iine doldurulan su ile uygulanan hortum terazi yntemidir. Meknn
karlkl iki duvar veya kesinde tutulan hortumun iki ucunda su hareketi dur-
duunda yatay dzlemin iki noktas belirlenmi olur; dier duvar ve kelerde de
ilemin tekrar edilmesiyle tm meknda yatay bir dzlem belirlenmi olur. Bundan
sonra her noktann ait olduu dzlemde noktalar arasnda ekilecek bir ip yard-
134
Resim 5.10
Rlvede
llendirme
Resim 5.11
Belirlenen
Yatay
Dzlemden
Yukar ve Aa
Kotlar Almak.
m ile dey ller alnabilir. oka kullanlan bu yntemi uygulamak iin birden
fazla kii gereklidir.
Bu ilem eer varsa yatay dzlem dorultusunu gsteren lazer nl basit bir
aygtla daha salkl olarak ve tek bamza da salanabilir. Bu yntemde kullan-
lan aygt yatay dzlemi bir lazer n ile yatay bir izgi ile gsterir. Ykseklii has-
sas olarak, bir manivela ile ayarlanabilen tripota (fotoraf makinesi aya) bala-
nan sz konusu alet iinde bulunan aynal ve sarkal bir sistem yardmyla belli
ada kendini dengeler ve yatay dzlemi gsterir. Aygt zerindeki bir dme ile
yatay dzlemin yan sra dey dzlemi gsteren bir lazer n veya her ikisi bir-
den kullanlabilir. Bylece yapnn yataydaki ve deydeki dzlem bozukluklar
tespit edilebilir ve belgelenir.
135
Resim 5.12
Yatay Dzlemin
Hortum Terazi ile
aretlenmesi.
Resim 5.13
Yatay ve Dey
Dzlemin Lazer
In ile
aretlenmesi
Bir kat dzleminde belirlenen yatay dzlem takip eden katlara yapnn dey
boluundan, tercihen merdivenkovasndan tanr, bylelikle merdiven basamak
kotlar da ayn yatay dzlemden kontrol edilebilir.
Tavanda bulunan elemanlar ve sslemeler bu kota eriebilen bir ubua bal
ekl yardm ile yere tanarak iaretlenebilir ve lm yerde yaplabilir. Bylece
sz konusu eleman lleri yerde llrken mekn snrlayan duvar ve dier ela-
manlarla da ilikilendirilmi olur.
Bu ilem de yatay dzlem belirlemede kullanlan lazer nl aygt gibi bir ekl
yardmyla kolayca yaplabilir. Bu ilemde kullanlan aletin st ve altnda yer alan
iki kk pencereden kan lazer n ulaamadmz kotlardaki, grebildiimiz
yzeyler zerinde yer alan motifler veya elemanlarn setiimiz noktalarn yerde
iaretlememizi salar.
lm Aleti Yardmyla Rlve
Yukarda tanmlanan lm ve belgeleme sistemi aslnda tmyle bizim yaratt-
mz bir koordinat sistemi ve noktalar dizgesi olarak da grlebilir. Bunu analog ya
da lazer lm sistemleri kullanarak yapmamzn belgeleme ilemimizi daha hzl
136
Resim 5.14
Yatay Dzlemin
Lazer In ile
aretlenmesi.
Resim 5.15
Tavan
Dzlemindeki
Noktalarn Yer
Dzlemine
Tanmas.
ve az kiiyle yapabilmemiz dnda, mantk olarak fark yoktur. Bu ilemleri daha
gelimi aletler olan, total station aygtlaryla da yapmamz mmkndr. Bilgisa-
yar destekli bir izim program ile uyumlu alan eitli programlar yardm ile sz
konusu bu aletlerle belgeleme yapmak baz durumlarda ilemi hzlandrr ve ko-
laylatrr. Bu sistemde aletin gnderdii lazer n ile baktmz konuyu bize yak-
latran optik dzenek sayesinde hedeflenen noktalarn uzaydaki yerleri 3 koordi-
natyla saptanr ve bu noktalar bilgisayar ekrannda annda grnr. Total station
aleti bilgisayar yardml izimde kullanlan fare gibi kullanlarak bu noktalar l-
m srasnda izgilerle tamamlamak, yani belgeleme srasnda ayn zamanda 3
boyutlu bir izim yapmak mmkn olur. Bu yntemle yetiemeyeceimiz uzaklk-
taki dzlemler zerinde, kullanlan aletin yeteneine gre 300 metreye kadar l-
m ve izim yapmak imkn vardr.
Bir dier aletli belgeleme yntemi olarak da nokta bulutu oluturan, tespit et-
tii noktalarn oluturduu 3 boyutlu grntler ile belgeleme yapan 3 boyutlu la-
zer tarayclar gsterilebilir. Bu sistemde nceden belirlenen bir sklk ve younluk-
ta yap iten ve dtan, yine total station benzeri bir alt yardmyla taranr ve tespit
edilen noktalarn oluturduu nokta bulutu belgeleme amal saklanr. Seilen tara-
ma younluuna bal olarak daha detayl, ancak ok daha byk hacimli dosyalar
elde edilir. Bu yntemde elde edilecek dosyalarn bykl daha gelimi bilgisa-
yarlarn kullanmn gerektirecektir. Elde edilen grntlerden bilgisayar destekli
bir izim program ile uyumlu alan programlar yardm ile istenilen yerlerden di-
limler halinde yatay ve dey kesitler almak, bunlardan kesit izimleri oluturmak
mmkn olur. nceki iki yntemde nceden planlanm yatay ve dey dzlem-
lerde noktalar yardmyla lm ve izim yaplrken, bu yntemde belgeleme son-
rasnda istenen hemen her yerden dey kesit veya plan oluturulabilir.
Sz konusu bu yntem arasndaki seim konunun byklne, arzu edi-
len detay ve hassasiyete, belgeleme almasnn btesine ve yapnn zellikleri-
ne gre yaplmaldr. Ayn tp biliminde kullanlan tehis yntemlerinin basitten
daha detayl olana doru kullanm gibi, restorasyona ynelik belgelemede de bu
yntemleri srasyla basitten karmaa doru semek doru bir yaklamdr. Bu
seim zaman ve bteye gre karar verilecek bir tercih olarak grlmelidir. Aletli
lmde aletin meknlar arasnda tanabilmesi iin meknlar arasnda birbirini
gren kontrol noktalar kullanmak ve aleti bu noktalardan salama yaparak ta-
mak gerekir. Kk meknlardan oluan lmlerde bu ilem analog yntemle ya-
plan lme gre daha fazla zaman alabilir ve bu nedenle pratik olmayabilir.
GRSEL BELGELER; FOTORAF
Grsel belgelemenin en nemli ve gvenilir gelerinden birisi olarak fotoraf ka-
bul edilebilir. Fotoraf en somut ve yorumsuz, doru bilgi verisi olarak kullanla-
bilecek bir belgelemedir. Yaz ile tanmlama ve tarif, ya da izim ile ifade etme
yntemlerinde veriye eitli nedenlerle yorum katlabilecei gz nne alnrsa, en
gvenli kaynak olarak belgesel fotoraf grlebilir. Fotorafta olabilecek yorum
konuya baktaki ya da erevelemedeki tercih ile snrldr. Bu tercih belki vurgu-
lanmak istenen detaylar ne karacak ve fotoraf eken kiinin belgede ncelik-
leri belirlemesini salayacaktr. Ancak buna ramen fotorafn ann belgelenme-
si ya da tespiti olduu gz nne alndnda, belgelemeyi yapan kiinin ncelik-
leri dndaki detaylar da bu belgede, yani fotorafta yer alr. Belgesel fotorafta
erevelemeye giren hibir nesne ve detay gzden kamamtr, ancak ona bakan
kiinin ilgi alan veya dikkatine gre ncelikli olarak alglanr veya gz ard edilir.
137
Nesneyi zgn biimi ile grmek, ona bakan kiilerin kendi bak alarn ve
yorumlamalarn zgr, etkilenmelerden arndrlm olarak yaplabilmesini sala-
yan bir zelliktir. Tanmda, tanm yapan kiinin bak bizi ynlendirirken, nesne-
ye kendi bakmzda sadece bizim gzlem ve yorumumuz n plandadr. Bugn
birok tanmaz ve tanr kltr varl hakknda, onlarn bizden nce alnm g-
rntleri bizi bilgilendirmektedir.
Restitsyon ve restorasyon almalarnda tek bana yeterli olmasa da, fotogra-
fik belgelerin nemli katks vardr. Bu belgeler sayesinde kltr varlnn zgn
durumu ile bugnk hali karlatrlabilir. Bir ksm ayakta olan tanmazlar bel-
geleyen fotoraflardan yapnn artk ayakta olmayan blmlerinin mevcuttan al-
nan ller ve lekli orant ile yeniden yapm sz konusu olabilir. Bu almalar-
da yanlg oran, eer belge olan fotoraf mimari fotoraf kurallarna uygun ekil-
mise kabul edilebilir llerde olacaktr.
Fotoraflarn byk leklerde basldnda grnt kaybna neden olmayacak
byklkte ekilmi olmalar da onlarn kullanlabilirlik dzeyini ykseltecektir.
Fotorafn balang dnemlerinde negatiflerin cama ekiliyor olmas ve nega-
tif boyutlarnn 10 cm x 15 cm civarnda olmas, fotoraflardan kayb az byk bas-
klar yaplabilmesine olanak salamaktayd. Kameralarn geliimi srecinde daha
tanabilir makineler, dolaysyla daha kk boyutlar ortaya ktnda negatif bo-
yutlar da klerek bu avantajn ortadan kalmasna neden oldu. Bu nedenle mi-
mari fotorafta, ya da byk lekli fotoraflar elde edilmek istenen belge foto-
raflarnda 35 mm. formatnda, yani 24 x 36 mm negatif kullanan kameralar yerine,
byk format olarak tanmlanan, daha byk negatiflere grnt alan kameralar
tercih edildi. Gnmzde dijital ortamda grnt alan makinelerin kullanmyla
negatif boyutu, zellikle kk kameralarn kullanmnda iyice klm oldu.
Mimari belge fotorafnda genelde byk basklar elde edilmek istendiinde,
bu nedenle daha byk grnt alglayclara sahip, profesyonel kategoride say-
lan kameralarn tercih edilmesi daha doru olacaktr.
Dijital fotoraf ile yaplacak belgelemelerde yksek znrlkteki kameralar
ile ekim yapmak daha doru olur. Bylelikle byk baskya imkn tannm ve
bytmeden kaynaklanacak kayplar en aza indirgenmi olacaktr.
Fotorafn Saklanmas
Belge fotoraflarn saklanmas ve sonrasnda defalarca kullanm, onlarn ilk e-
kimlerinde tercih edilecek znrle ve dosyalama biimine de dikkat etmemi-
zi gerektiren bir zellik olmaldr. Dijital fotoraf kullanmnn iyice yaygnlat,
analog fotorafn saklanmasnda 100 yldan fazla araclk etmi olan, negatif ve di-
apozitif filmlerin yava yava ortadan kalkmaya balad bu dnemde belgenin
uzun mrl olarak saklanmas daha da nem kazanmaktadr.
Gnmzde kullanlan birok fotoraf kameras grntleri sktrlm for-
matlardaki (jpeg, tiff, v.b.) dosyalarda saklamaktadr. Bu yntemle saklanan belge-
ler kullanldka her defasnda bu zme ve sktrma ilemi tekrarlanmakta, by-
lelikle de grntnn zaman iinde kalitesinin bozulmasna ve kayplara neden ol-
maktadr. Bu durumun nne gemek ancak sktrma format kullanmayan ka-
meralar ile yaplacak belgelemeler ile mmkndr. Tercih edilen bu yntemde g-
rntler ham halleri ile saklanmakta ve kullanm srecinde de herhangi bir kayba
uramamaktadr. Fotoraf zerinde istenen dzenlemeler, deiiklikler kamera
reticisinin verdii bir program yardmyla belge zerine ilenir ve ilem sonrasn-
da belge hangi sktrlm dosya trnde kaydedilecekse, istenen znrlkte
kaydedilir ve kullanlr. Bylece ana dosya yine ham ve sktrlmam haliyle
138
(raw, neff, v.b.) saklanmaya devam edilir; dosyann seilen herhangi bir trden
saklanmasnn ve kullanmnn nedeni, ham formattaki dosyalarn bask yapmaya
uygun olmayp, sadece saklamak amal tasarlanm olmasdr.
Raporlar, rlveyi ve projeleri destekleyen fotoraflar gerekli detaylar ierecek
zellikte olmaldr. izim ile ifadede zorlanlan durumlarda belgeleme amac ile e-
kilen mimari fotoraflarn kullanlmas kanlmazdr, nk gzn grdn ob-
jektif, yorumsuz olarak ancak fotografik belgeleme yolu ile tanmlamak mmkndr.
Fotorafn izim ile Kullanm
Yaplacak ekimlerde cepheler mmkn olduu kadar ok bilgi iermesi ve tek-
nik adan kullanlabilir olmas iin konu olan cepheye paralel ekim yapmak ge-
rekir. Mimari belgeleme yapmak zere alnan grntlerde eer fotoraflar konu
olan cepheye her iki dzlemde de paralel tutularak ekilmise zerlerinden oran-
t kurmak mmkndr, nk bu tr ekimlerde perspektif deformasyon olmaya-
cak yani elde edilen grnt teknik resim kurallarna yakn nitelikte olacaktr. Bu
yntemle elde edilen fotoraflar aletli lmlerle elde edilen belgelemeler, bilgisa-
yar destekli izim programlar zerinde alan yardmc programlar kullanlarak
leklenebilir. Bylece izim yoluyla yaplan belgeleme ile grsel belgeleme lek
ve dzlem olarak aktrlm olur.
139
Resim 5.16
Aletli lmde
Fotoraf ve
izimdeki Kontrol
Noktalarnn
aktrlmas.
Resim 5.17
Tek Kal
Fotorafn izime
leklenmi ve
Dzeltilmi
Grnts.
Fotorafn izim ile aktrlmas analog yntemle yaplan lm ve belgeleme
almasnda da salanabilir. Bunun iin izim iin yaplan lm srasnda dz-
lemdeki belli noktalarn arasndaki llerin, kurulan poligon sistemi iinde tespit
edilmesi, ayn noktalarn bu dzlemlerin fotografik belgelerinin zerinde iaretlen-
mesi gerekir. Dzleme paralel olarak ekilen bu fotoraflar daha sonra herhangi
bir fotoraf ileme programnda alnan llere gre iki eksende de leklenmesi
yntemi ile izim ile altrlr. lm yoluyla belgelenmesi mmkn olmayan,
dzlem iindeki elemanlar bylece fotoraf zerinden izilebilir.
Meknn yetersiz olmas, geni al objektiflerin de yetersiz kalmas yani konu-
nun ereveye (kadraja) smad hallerde ancak bir ynde kal fotoraf ek-
mek uygundur. Bu durumda fotoraf dijital ortamda dzeltmek daha kolay ve ka-
ypsz olacaktr.
Fotorafla belgelemede dikkate alnmas gereken nemli faktrlerden biri de
objektif seimidir. Kullanlan objektifin zelliine gre elde edilecek belgenin ifa-
de biimi de farkl olacaktr. Ksa odak uzaklkl objektiflerle (geni al objektif-
ler) elde edilen belgelerde, zellikle, konu yakn planda ise perspektif etki olduk-
a fazladr. Yakn planda bulunan nesneler olduundan daha byk, arka planda
kalan nesneler ise olduundan daha kk grnr. Mimari ifade biimlerinden
biri olan artistik perspektifle zde olan bu grntler ayn amala kullanlabilir.
Odak uzunluu arttka perspektif etki de azalacaktr.
140
ZM DZLEM
FOTORAF
Resim 5.18
Fotoraf ve izili
Belgenin
aktrlmas.
Resim 5.19
Kadraja
Smayan
Konunun Tek
Kal Olarak
Belgelenmesi.
Uzun odakl objektiflerin (tele objektif) verdii grntler ise daha az derinlik-
li, perspektif etkisi az olan grntlerdir. zellikle konudan uzak bir konumda
kullanldklarnda elde edilen fotoraflarda nesneler teknik resim kurallarna daha
yakn bir grnmde belgelenmi olurlar. Bu yntemle kamera konuya iki dz-
lemde de paralel olarak tutulduunda az kal, mimari cephe izimlerine yakn
grntler alnabilir.
Fotorafn analog ve aletli lmlerle aktrlmas iin gerekli olan zellikleri nelerdir,
bu ilem belgelemede hangi durumlarda iimize yarayabilir?
Odak Uzakl ve Perspektif
Birbirinden farkl dzlemlerin art arda grntlenmesi gerektiinde, konularn tek-
nik resim kurallarna gre, byklklerinin geree yakn ve tmnn ayd resim
dzleminde, derinliksiz grntlenmesi isteniyorsa bunu salamak iin konudan
uzaklamak ve uzun odakl mercekler kullanmak gereklidir. n planda bulunan
konunun sabit, yani ayn byklkte kalmas ve arka plann n plana yaklamas
iin kullandmz objektifin odak uzunluuna gre yerimizi deitirmemiz, yani
konudan uzaklamamz gerekir. Bu durumda ayn teknik resim kurallarnda oldu-
u gibi konudan resim dzlemine gelen nlarn birbirine paralelmi gibi alglan-
mas salanacak ve derinlik gittike azalacaktr. Hava fotoraflarnn ve uydu g-
rntlerinin adeta bir harita gibi, az derinlikli olmasnn ve bu fotoraflardan hari-
talar oluturulabilmesinin nedeni de budur.
141
Resim 5.20
Ksa Odakl ve
Uzun Odakl
Objektiflerde
Grnt Fark.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
Resim 5.21
17mm 24mm 50mm
100mm 200mm 400mm
Odak Uzunluu
Deitike Yaklaan
Arka Plan
Grnts (n
Plan Sabit).
Netlik Derinlii
Mimari belgeleme amal ekilen fotoraflarda konu nesne genelde bir yap ya da
yapnn bir mekn olduu iin birbirinden uzak ve farkl dzlemleri bir arada g-
rntlemek gerecektir. Bu durumda ise binmesi gerekli nemli konulardan biri de
netlik derinlii kavramdr. Netlik derinlii ksaca netlik ayar yaptmz nesne-
nin nnde ve arkasnda bir miktar alann daha, net grnmesi eklinde tanmla-
nabilir. Netlik derinlii alan kullanlan objektif cinsine, konunun uzaklna ve
kullanlan diyafram ayarna gre aadaki durumlarda farkllklar gsterir.
Netlik ayar yaptmz konu bize yaknken netlik derinlii az, konu bizden
uzaklatka fazladr.
142
KAMERANIN YER SABT
KAMERANIN YER ANA KONUYU AYNI
BOYDA VERMEK ZERE DEKEN
GEN AI
NORMAL
TELE
GEN AI
NORMAL
TELE
ODAK UZAKLII VE PERSPEKTF
Resim 5.22
Odak uzakl perspektif ilikisi (R. Gnay ders notlarndan yararlanlmtr).
Diyaframn ak deerde olduu durumlarda, ksk olduu durumlarda ise
fazladr.
Kullandmz objektif uzun odakl bir objektif ise netlik derinlii az, ksa
odakl bir objektif ise fazladr.
143
Resim 5.23
ND
ND
ND
ND
ND
ND
ND
ND
L 2
F1f1
F1f1
F1f1
F1f1
F1f2
F1f3
F1f1
F2f1
F3f1
F1f1
F2f1
L 3
L 1
L 1
L 1
L 1
L 1
L 1
L 1
L 2
D1
ND
L 1
D1
d1
d1
negatif
negatif
OBJE BYKL AYNI
ODAK UZAKLII VE OBJE
UZAKLII FARKLI
DYAFRAM AYNI
NETLK DERNL DEMEZ
ODAK UZAKLII BYDKE NETLK
DERNL AZALIR
DYAFRAM KISILDIKA NETL
DERNL ARTAR
KONU UZAKLATIKA NETLK
DERNL ARTAR
UZAKLIK AYARI DYAFRAM ODAK UZAKLII
NETLK DERNL
f1
f2
f3
Netlik derinlii deiimi (R. Gnay ders notlarndan yararlanlmtr).
Yukarda tanmlanan bu durumlarda eer belgeleme konusu olan birbirinden
farkl uzaklkta dzlemler varsa, bunlarn tmn net grmek amacyla, diyafram
ayarn ksmak, geni al objektif kullanmak, konudan uzaklamak gerekebilir.
Bazen bu seimlerden birkan bir arada kullanmak da gerekli olabilir.
Tersine konu olan dzlem veya nesneleri netlik yardmyla birbirinden ayrtr-
mak gerektii durumlarda ise diyafram ayarn amak, teleobjektif kullanmak ya da
konuya yaklamak gerekli olur.
Fotografik belgelemede fotorafn kullanlabilir dzeyde aydnlk, net ve ztlk
oran doru olmas, yani teknik adan doru bir fotoraf olmas onun belge dee-
rini arttrc zelliklerdir.
Netlik derinlii zellii mimari fotorafla belgeleme alannda hangi ortamda iimize, na-
sl yarayabilir?
Fotografik Belgeleme Dzeni
Restorasyonda kullanlmak zere ekilen fotoraflarda tanmazn iten ve dtan
belgelenmesi srasnda tanmaz hakknda gerekli tm bilginin, hasarlar, defor-
masyonlar, malzeme ve renkleri orijinal olan geree en yakn verecek biimde
tespit etmek gerekir. Detay noktalarndan mmkn olan en fazla bilgiyi verecek
alarla fotografik tespitler yaplmas, konunun doru belgelenmesinde nemli bir
faktrdr. Baz durumlarda silme, profil ve dorama gibi detaylarn, cephe eki-
minde olduu gibi tam kardan, konuya paralel olarak deil 45 derecelik bir ay-
la ekilmesi, bu ilem srasnda sz konusu profillerin baka bir dzlemle arakesi-
tinin grnmesi daha ifadeli olur.
Fotoraflarn rapora ya da fotoraf dosyasna dizilii, eer sz edilen yerde ya-
zl veya izili belgelerin hemen altnda verilmiyorsa, belli bir sralama iinde olma-
ldr. Projelerin bodrumdan atya, kesit, grn, detaylar dizilimi gibi fotoraflar-
da dtan ie, belli kat sras gzetilerek, genelden detaya doru dizlimi doru bir
yaklam olur. Detay fotoraflarnn bulunduklar mekn ile birlikte verilmesi, ko-
nu iindeki yerlerinin vurgulanmas asndan yerinde bir yaklamdr.
144
n plan ve arka plan net. n plan net arka plan bulank.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
145
Bu blmde anlatlan belgeleme yntemleri ve kullan-
m restorasyon alannda kltr varlnn niteliklerinin
bilimsel yntemlerle saptanmas ve aratrmaclara ak-
tarlmas asndan nemlidir. Yazl, izili ve grsel ola-
rak snflandrlabilecek belgeleme aracl ile kltr
varlklarnda oluabilecek beklenmeyen hasar ve ka-
yplarda, gnmzde objektif ltlerle yaplm bu
belgelemeler sz konusu kltr varlnn onarm ve
yenilenmesi, bazen de yeniden kurgulanmas aamala-
r iin gvenilir veriler olarak kullanlabilir. Gnmze
karlat hasarlar nedeniyle ksmen ulaabilen birok
eserin zgn tasarmna ulamak iin nasl bizden nce
yaplm belgeleme almalarna gereksinim duyuyor
ve bunlarn gvenilir kaynaklar olmasna zen gsteri-
yorsak, bizden sonra ihtiya olacak belgeler konusun-
da da ayn objektif ve gvenilir belgeleri brakmak, ko-
ruma ve restorasyon alannda salkl almalar ve so-
nular elde etmek iin, nemli bir grev olmaldr.
izili belgeler olarak tanmladmz rlve, restitsyon
ve restorasyon izimlerinin yeterli detayda bilgi ieren,
analitik almalar olmas, kltr varlnn saptanan
tm sorunlar iin yeterli veriyi iermesi ve bu sorunlar
iin nerilen teknik zmleri kapsamas gereklidir.
Ayn ekilde, grsel belgeleme yntemi olan fotografik
tespitlerimizin de kullanm amalarna uygun olarak,
teknik adan doru olarak elde edilmi, net, yeterince
aydnlk ve kontrast ieren ve doru znrlklerde
elde edilmi olmalar gereklidir.
zet
146
1. Kltr varl yapnn knyesini ierem belge hangi-
sidir?
a. Rlve
b. Teknik izim
c. Tespit fii
d. Fotoraf dosyas
e. Restorasyon projesi
2. Yapnn gncel durumunu belgeleyen izimlerle ne
denir?
a. Uygulama projesi
b. Kroki
c. Vaziyet plan
d. Rlve
e. Detay izimi
3. Osmanl dneminde tutulan imalat defterlerine ne
ad verilirdi?
a. antiye defteri
b. Restorasyon raporu
c. malat projesi
d. Hasar tutana
e. Narh defteri
4. Eski sigorta haritalar yaplar hakknda hangi bilgile-
ri iermez?
a. Plan lleri
b. Kat adetleri
c. Yapm cinsi
d. Kap numaras
e. Yap ad
5. Gravrlerin gvenilirlii niin snrldr?
a. Resim kalitesi iyi olmad iin
b. Eski olduklar iin
c. Derinlik barndrmadklar iin
d. izen kiinin yorumuna ak olduklar iin
e. Yabanclar tarafndan izildii iin
6. Rlveler neden srekli okuma yaparak llendirilir?
a. Hatay azaltmak iin
b. Mimari projeden ayrlmas iin
c. Kolay olduu iin
d. malatn kolay yaplmas iin
e. Kural byle olduu iin
7. Rlvede yatay dzleme bal olarak kot almak ne-
ye yarar?
a. Doru llendirmeye
b. Kotlarn rahat tanmasna
c. Dzlem kaklklarnn saptanmasna
d. Planlarn doru izilmesine
e. Analitik izime
8. Fotoraf negatifinin byk olmas neye yarar?
a. Kolay saklamaya
b. Grntnn byk baslabilmesine
c. Grnt kalitesine
d. Doru poza
e. Net olmasna
9. Dijital fotoraflar nasl kaypsz saklayabiliriz?
a. Kuru bir ortamda
b. yi sktrlm bir dosya olarak
c. Yksek znrlkte ekerek
d. Ham format olan bir dosya halinde
e. Hafza kartnda saklayarak
10. Teknik resim kurallarna yakn bir grnt nasl
salanr?
a. Ksa odakl objektifle, yakndan
b. Ksa odakl objektifle, uzaktan
c. Profesyonel bir kamera ile
d. Uzun odakl objektifle, uzaktan
e. Deiken odakl bir objektifle
Kendimizi Snayalm
147
1. c Yantnz yanl ise Yazl Belgeler konusunu
2. d Yantnz yanl ise izili Belgeler konusunu
3. e Yantnz yanl ise Yazl Belgeler konusunu
4. a Yantnz yanl ise Harita konusunu yeniden
gzden geiriniz.
5. d Yantnz yanl ise Gravr konusunu yeniden
gzden geiriniz.
6. a Yantnz yanl ise lm Teknii konusunu
7. c Yantnz yanl ise lm Teknii konusunu
8. b Yantnz yanl ise Grsel Belgeler konusunu
9. d Yantnz yanl ise Fotorafn Saklanmas
10. d Yantnz yanl ise Odak Uzakl ve Perspek-
tif konusunu yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde 1
Gemiten gnmze kalan yazl kaynaklar kltr var-
l hakknda, o zamana ait bilgileri ierdikleri iin
nemlidirler. Sz konusu kltr varlnn gnmzde
mevcut olmayan nitelik ve zellikleri hakknda ancak
bu kaynaklardan yararlanarak bilgi edinebiliriz. Bu zel-
likleriyle rstitsyon ve restorasyona veri olan bilgileri
barndrlar.
Sra Sizde 2
Eski sigorta haritalarnda yaplar lejantnda belirtilen
renklere gre snflandrlm olup, buradan onlarn kar-
gir, ahap ya da karma yapdaki fiziksel zellikleri, kat
adetleri, bulunduklar yakn evredeki kot ilikileri, ka-
p numaralar, eer nemli ise kime ait olduklar ve ya-
p adlar ile bulunduklar sokaklarn adlar belgelenmi-
tir. Sz konusu bu bilgiler artk gnmzde mevcut ola-
mayan ya da zellik ve nitelikleri gnmze kadar de-
imi yaplarn zgn tasarmlarn bilmemiz konusun-
da nemli yardmc bilgilerdir.
Sra Sizde 3
Fotoraflarn yaplan lmlere bal izimlerle akt-
rlmas birok durumda lm zaman alacak, bazen
de kullanlan yntemle mmkn olmayacak detay, r-
g sistemi, hasarl doku ve yzeylerin iziminde lek-
lenen ve dzeltilen fotraf zerindenizim ve belgele-
me yapmaya yarar. Bunun iin fotorafn mmkn ol-
duunca kasz ya da az kal olmas ve teknik a-
dan doru bir fotoraf olmas gerekir.
Sra Sizde 4
Netlik derinlii sayesinde biribiri ardna dizili dzlemle-
rin tm net olarak grntlenebilir ve hepsinin birlikte
net olarak alglanmas salanabilir. stenen dzlemleri
veya nesneleri netlik yoluyla birbirimden ayrtmak ise,
bu da objektiflerin netlik derinlii zellii ile salanr.
Pervititch, J. (1922-1941). Sigorta Planlar (Plan
Cadastral dAssurances), stanbul.
Goad. E. (1905). Plan dAssurance de Constantinople.
Eldem, Sedad Hakk (1979). stanbul Anlar, stanbul:
Aleta.
Anonim (2007). Tachy CAD, Dresden, Kubit.
Anonim (2007). Photo Plan, Dresden, Kubit.
Gnay, R. Fotoraf Bilgisi, Ders Notlar.
Tuncer, F. Grsel Belgelme, Ders Notlar
Tarihi kent dokusunu tanmlayabilecek,
Tarihi kent dokusunda yeni yap sorununu aklayabilecek
Tarihi kent dokusunda yeni tasarm yapabilme yntemlerini ifade edebilecek,
Tarihi kent dokusunda yaplacak yeni tasarmlar deerlendirebilecek,
indekiler
Tarihi Kent Dokusu
Tarihi kent Dokusunda Analizler
Uyum
Kartlk
Tarihi Kent Dokusunda Yeni
Tasarm
Tarihi Kent Dokusunda Yeni
Tasarm Kurallar
Benzetme
Ntr Etki
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Restorasyon ve
Koruma lkeleri
Tarihi Dokuda Yeni
Tasarm Sorunlar
GR
TARH KENT DOKUSUNUN
TANIMI
TARH KENT DOKUSUNDA YEN
YAPI SORUNU
YAPI TASARIM KURALLARI
YAPI SORUNUNU RNEKLER
ZERNDEN YORUMLAMAK
SONU
6
GR
Gemii binlerce yl ncesine dayanan kentlerde yanyana dizilen yaplar ile olu-
mu ve tarihsel srecin bir blmnden korunarak bugne gelmi olan dokusal
katmanlar tarihi doku veya tarihi kentsel mekn olarak adlandrlr. Bu korunmu-
lukta nemli olan; kentsel ve kltrel anlamda nitelii olan bir dokunun tamamen
veya arlkla bozulmadan gnmze ulaabilmesidir. zellikle Avrupada; talya,
spanya, Fransa gibi lkelerin orta lekteki kentlerinde doku btnl gzlene-
bilmekte, ancak byk kentlerde tarihi kent dokular incelendiinde ise, sanayile-
menin getirdii byk kent olma sorunlarnn sonucunda daha snrl korunabilmi
rneklerle karlalmaktadr.
Tarihi dokunun srdrlebilmesi bir yandan da bu dokudaki kentsel yaamn
srdrlebilmesi ile de e anlamldr. Bu nedenle yalnzca yaplarn korunmas de-
il; insan ve burada sren geleneksel yaamn korunmas da nem kazanmaktadr,
nsann olmad tarihi bir doku yalnz byk bir ak hava mzesi olmaktan te-
ye gidememektedir, bu nedenle kent toprann deer kazand meknlarda ge-
leneksel yaam olmasa bile, belli ilevsel deiikliklerle tarihi yaplarn insanlarla
yaatlmas olmazsa olmaz koullardan biri haline gelmektedir.
Kentsel tarihi dokunun kesintiye uram olduu yerlerde ise; dnem zellikle-
rini gsteren yaplarn korunmalar, bulunduklar blgede dnemin devamlln
salayacak ipular vermeleri nedeni ile gelecee ynelik srekliliinin salanma-
s asndan ok nem kazanmaktadr. Belli nedenlerle boalm parsellerde yap-
lacak yeni tasarmlar, ipularndan aldklar referanslarla; bugnn yapsal katman-
larn oluturmakta ve gemiten gelen tarihi yaplarla birlikte doku devamlln
salamaktadrlar.
Trkiyede ise krsal yerlemelerin dnda tarihi dokularn olduka zarar gr-
m olduu; byk kentlerde ise kentleme sorunlarnn yansra koruma bilinci-
nin ok ge olumas paralelinde zelliini srdrebilen dokularn ok azald
sylenebilir.
Gnmzde tarihi dokularda yaplmak istenen yeni yaplar mimarlk alannn
nemli bir ilgi alann oluturmaktadr. Bu nite iinde de hedeflenen; tarihi kent
dokusunu tanmlamak, bu doku iinde yaplacak yeni yap uygulamalarnda izlen-
mesi gereken yntemleri, yaklamlar belirlemek ve rnekler zerinden de bu ol-
guyu irdeleyerek, tanmlanan sorunsala belli bir ereve izebilmektir.
Tarihi Dokuda Yeni
Tasarm Sorunlar
TARH KENT DOKUSUNUN TANIMI
Modern mimarlk kongreleri 20. Yzyl banda yaygnlaan Modernizm felsefesiy-
le balantl olarak; mimarlk hareketlerini, kentleri, kltrel miras ve gelecei tar-
tmak zere ilk kez 1928 ylnda toplanmtr (CIAM-Milletleraras Modern Mimari
Kongresi). 1933 ylnda yine Atinada toplanan kongrede deinilen ieriklerde al-
nan kararlar Atina Antlamas olarak kitaplatrlmtr. Bu paralelde modernist d-
nemde tarihi kent dokusu ile ilgili ilk tanmlar ve zmlerin altnn izilmesi de
yine Atina Antlamas ile olmutur. Atina Antlamasnda tarihi kent ile ilgili tanm-
lar, deerlendirmeler ve tarihi dokuda yeni yap ile ilgili nitelemeler de u biim-
de ifade edilmektedir:
Tarihi evre bir btndr, tarihi evrenin bileenlerini oluturan elemanlarn
birinin veya birden fazlasnn farkl nedenlerden tr yok olmas, tarihi evrenin
niteliinin deimesine, kimliinin dnmesine neden olur. Tarihi evrede varlk
gsteren tarihi yaplarn korunmam olmasndan tr ortaya kan harabe pey-
zaj ya da bo parseller sre ierisinde yaplanmaya alr. Tarihi evreye eklemle-
necek bu yeni yap stoku da, tarihi dokuda retilen ada bir ek olarak nitelen-
dirilebilir (Anonim, 1969: 85).
Madde 65: Bir ehrin hayat, yollar veya yaplar gibi maddi eserler vastasyla
yzyllar boyunca ortaya kan srekli bir olaydr; bu eserler ehre kendine has bir
ahsiyet verirler ve ehrin ruhu dediimiz eyi meydana getirirler. Bunlar gemiin
deerli tanklardr ve ilk olarak tarihi ve duygusal deerlerinden tr, ikinci ola-
rak ta bazlarnn, en yksek derecede insan dehasnn eseri olan plastik bir deer
tam olmalar dolaysyla sayg greceklerdir. Bu eserler insanlarn sahip olduk-
lar servetin bir parasdrlar ve onlara sahip olanlar veya onlar korumakla grev-
li bulunanlar, bu yce miras bozulmadan, gelecek yzyllara iletmek iin her tr-
l meru vastaya bavurma sorumluluunu ve ykmln tamaktadrlar (Ano-
nim, 1969: 87).
Bu tanmlar tarihi doku ve kltr varlnn btnlk iinde korunmas ve ge-
lecek kuaklara da aktarlabilmesi konusuna dikkati ekmektedir.
Atina antlamasnn ardndan 1964 ylnda imzalanan Venedik Tznde de
tarihi evre ve bu evreyle ilgili mdahale biimlerinden de u ekilde sz edil-
mektedir.
Madde 1: Tarihi kltr varl kavram sadece bir mimari eseri iine almaz, bu-
nun yannda belli bir uygarln, nemli bir gelimenin, tarihi bir olayn tankln
yapan kentsel ya da krsal bir yerlemeyi de kapsar. Bu kavram yalnz byk sa-
nat eserlerini deil, ayrca zamanla da kltrel anlam kazanm daha basit eserleri
de kapsar.
Madde 14: Kltr varlnn bulunduklar yerler, btnln korunmas, salk-
l klnp, yaanr ekilde ortaya konmas iin zel bir dikkat gerektirir. Byle yer-
lerde yaplacak koruma ve onarm almalarnda, daha nceki maddelerde ak-
lanan ilkelerden esinlenmelidir (Ahunbay,1996: 150).
Venedik Tz de Atina antlamasnda alnan kararlarn paralelinde tarihi do-
kunun btnlnn korunmas gerektiinin altn izmektedir.
Yine baka bir baka gre tarihi kentin doku zelliklerini Papageorgiou u bi-
imde tanmlamaktadr. Tarihi kent, tarihi merkez, tarihi kentsel merkezlerin, ta-
rihi yerlemeler olarak adlandrlmas iin aadaki zellikleri tamalar gerek-
mektedir;
150
Orijinal ve karakteristik bir kent strktr,
nemli mimari zellikler,
Devam eden bir sosyal yaam.
Bu zelliklere gre, tarihi yerlemelerin ok da eski olmas gerekmemektedir.
nemli olan tm tarihsel geliim srecidir (Papageorgiou, 1971: 27-28).
Papageorgionun tarihi merkez zelliklerini sralamadaki balklar incelendi-
inde; kent strktrnn orijinalliinin yan sra devam eden bir sosyal yaam vur-
gusu yaplarak, tarihi dokunun iinde yaamn olmas gereklii savunulmaktadr.
Bu vurgu insann olmad bir tarihi meknn ak hava mzesinden teye gideme-
yeceini belirtmekte, kent yaamnn devam etmedii yerlerde gelecee bugnden
tanan bir tortunun oluamayacann altn izmektedir.
Ahunbayda bir yap veya yaplar grubunun tarihi belge niteliinde olabilmesi
iin;
1. Tarihi bir olayla veya kiiyle ilikisi
2. Tarihi bir sreci yanstmas gerektiini ifade etmektedir (Ahunbay,1996: 30).
Asatekinde tarihi evrenin oluturduu dokuyu u biimde tanmlamaktadr;
evreyle uyumlu olmak, zgn niteliklerini srdrebilmek, dnemin zgn ni-
teliklerini tamak, o dneme ait toplumsal yaamn fiziksel kant olmak (Asate-
kin, 2011: 8).
Tm bu tanmlamalardan sonra; Tarihi kent dokusu, belli bir dnemi yans-
tan, bu dnemle ilgili fiziksel anlamda belge nitelii tayarak gnmze dek ko-
runarak gelebilmi yaplar btn olarak adlandrlabilir. Bu balamda en nemli
nokta siluet (yaplarn yanyana dizilmeleri ve ykseklikleri ile oluturduklar ve
dnem zelliini yanstan dizge) etkisinin srdrlebilmi olmas, bu silueti olu-
turan yaplarn dnemsel zelliklerini kaybetmeden bugne tanabilmi olmalar
koullardr. Bu yaplar grubunun iinden bir ksm veya tamam tescilli yaplar ni-
teliinde olabilir.
Bu sre iin fiziksel anlamda srdrlebilirlikten sz edilebilir. Elbette bu sr-
drlebilirliin, sosyal, ekonomik boyutlar da var olmaldr, hem iinde yaayan
insanlar, hem de bu insanlarn bu doku iinde geleneksel yaam biimleri koruna-
rak yaamlarna devam edebilmeleri, en ok arzu edilen srdrlebilirlik koulu-
dur. Ancak zellikle byk kentlerde arlkl olarak kent merkezlerini oluturan
ve kentlemenin getirdii byme ile birlikte toprak deerlerinin ykselmesi para-
lelinde gerek sahiplerini kaybeden yaplar, koruma bilincinin, koruma yasalarnn
olumas paralelinde de modern yaama ayak uydurmaya alarak ancak fiziksel
varlklar ile ayakta kalabilmilerdir. Bu ayakta kalabilme zaman zaman ok para-
l mlkiyetlerin veya hazine ile ortak mlkiyetlerin sonucunda da olabilmektedir.
te yandan yeni kentsel faaliyetlerle balantl olarak tarihi dokularda ilevsel de-
iimlerin olumas da demografik deiimlere yol amakta, bu deiimler de me-
kann sosyal adan srdrlebilirliini yok etmektedir.
Tarihi kent dokusunu tanmlarken deerlendirilmesi gereken en nemli koullar nelerdir,
bu koullara kentsel dokunun srdrlebilirlii asndan bakldnda ise; hangi nokta
tamamlanamamaktadr?
151
6. ni t e - Tar i hi Dokuda Yeni Tasar m Sor unl ar
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
TARH KENT DOKUSUNDA YEN YAPI SORUNU
Tarihi dokunun st lekte korunmas gereklii hem planlamann, hem mimarinin
nemli sorunlarndan bir tanesidir. Korumann kriterleri, yaplacak mdahaleler
sonucunda gelecee tanacak kltrel miras ile ilgili alnacak kararlar, daha nce
de deinildii gibi sz konusu alann tamamna ynelik olmak zorundadr.
Koruma karar alnan tarihi dokunun gnmze ait ksmn oluturan yeni ya-
plar ise (eer alanda yaplabilecek boluklar, yaplabilme gereklii ve yapm ka-
rar var ise) arlkla 20. yzyln ortalarndan balayarak tartlan, bugn iinde
bulunduumuz dnemde de mimaride en karmak problemlerden biri olarak or-
taya kan konu baln tanmlamaktadr.
Tarihi kent dokusunun korunmas konusu 1960l yllardan itibaren zellikle
Avrupa kentlerinde ba edilmesi gerekli nemli bir sorun olarak ele alnmtr.
Fransada Kltr Bakan Andre Malraux, Malraux yasas olarak bilinen 4 Austos
1962 tarihli yasay kartmtr. Bu yasa gz kara inaat firmalarna dur diyebile-
cek ve Fransann zgn ehresini koruyabilir niteliktedir.
Yasa; bir yandan tarihi kent dokularnda yaam kalitesinin daha anlaml olabile-
cei seeneini getirirken, dier yandan II.dnya sava sonras bir trl stesinden
gelinemeyen konut skntsna da belli bir oranda zm getirmeyi amalamaktadr.
Bu zm; yoksulluk ya da istensizlik nedeniyle terk edilmi, ypranm, alt
yaps eskimi tarihi dokuya ait konutlarn, devlet destekli teknik yardm, kredi,
vergi rejiminde getirilen istisnalar yoluyla salklatrlarak yeniden kazanlmas
eklindedir (Okyay, 2001: 26).
Yasa ve rgtlenme modeli, tarihi kent dokusunda yer alan kentsel ilevlerin
yeniden dzenlenerek; altyapsn, sokak mobilyalarna kadar yenileyerek kentin
yeniden kazanlmasn, baka bir deyile, tarihi kentin yeniden kefedilmesini n-
grmektedir.
Dier yandan, geleneksel konutlarda ikamet eden mal sahibi veya kirac nfu-
su yerinde koruyarak sosyal doku paralanmasna da engel olmaktadr. Bu da fi-
ziksel meknn var olan nfusla srdrlebilirlii asndan nemli bir karardr.
Plan genel olarak u esaslar zerine kuruludur:
Arazi kullanmlar bir btn olarak ele alnarak, gelecekte gelimeleri plan
karar ile saptanacak alt blge alanlar,
zel koruma alanlar (nemli tarihi yaplarn yer ald alanlar, arkeolojik
kalntlar, meydan ya da gr alanna imkan tanyc boluklar vb.)
Doal nitelii korunacak alanlar,
Tarihi kentsel dokunun evresinde yer alan tarihi olmayan yerleme alanla-
rnda yaplamaya ilikin gelimelerin gelecekte tarihi dokuyu olumsuz etki-
leyebilecek rant deerlerini ve ilevleri dengeleyici koruma kua alanlar,
Tarihi dokuyu tamamlayc olarak grlen yeni mevcut yaplamalar ile par-
sellerden teekkl etmi yap adalar zerine getirilen plan kararlardr (Ok-
yay, 2001: 60-64).
Malraux yasalar korunmas gerekli alanlar bir btn olarak ele almakta ve zel
alan tanmlar yaparak, bu alanlarla ilgili kararlar getirmektedir. Bu alanlarn gele-
cee ynelik gelimeleri tanmlanmakta, arkeolojik alanlarn, zel yaplarn evre-
sinde gr ve koruma alan oluturacak boluklar saptanmakta, yine alann yeni-
lenmesi ile birlikte olas deer artlarn dengeleyici kuaklar braklmakta ve yeni
yaplacak yaplar ile ilgili de gerek siluet, gerek ktle boyutlar asndan tanmlar
yaplmaktadr. Bu admlar korunmas gerekli alanlar asndan tamamlandnda
152
da, tarihi kent dokusu gerek blge, gerek arkeolojik ve doal alanlar, gerekse tek
yap leinde olduka korunmu ve btnln kaybetmemi bir dzene kavu-
acaktr. Fransann zenle korunabilmi alanlar Malrauxnun kartt bu yasann
iyi uygulanabilmi rnekleridir.
Erder, tarihi evrenin deerlendirilmesi ve korunmas ile ilgili Thiry ve Bran-
dinin baklarn gemie ynelik olarak Tarihi evre Kaygs kitabnda u ba-
lklarla zetlemitir:
Paul Thiry zamann sreklilii iinde mimar, yaam ve evreyi gzelletirme-
ye alrken bunu gemie ve gelecee balayan devamllk iinde yapabilir, bu-
nu iyi bir ekilde yrtebilmesi iin de gemii ve imdiki zaman iyice anlam
olmas gerekir der. zetle; tarihi evrenin korunmasnn, gemiin iyi zmsen-
mesi ile balantl olduunu dnr.
Brandinin ileri srd gibi Rnesans, Barok ve hatta 19. yzyldaki tutumda,
dar anlamda da olsa, eklektik mimarideki perspektiv anlay ile ortam yaratmada
bir dzen ve iliki kaygs izlenmektedir. Modern mimaride ise kbizm ve abstrakt
anlayn perspektivi itiiyle gemile balant tam olarak kopartlm bulunmakta-
dr. II. dnya sava sonras ok reva grm olan varoluuluk akm da gemii
inkar etmeye ve onu itmeye almtr. 20. yzyl banda gemie kar duyulan
nefret, gemii tamamen silme abas (Ftrist manifesto), 1933 ylnda Atinada
toplanan modern mimarlk kongresine dek, tarihi dokulara ok fazla nem veril-
mediini gstermektedir.
ada rneklerde ise; ok kuvvetli yararllk tutumundan tr, mirass ol-
duu unsurlar arasndan faydas grlmeyenlerin gemile ban reddedildiini,
bu unsurun estetik deerine pek nem verilmediini gryoruz (Erder, 1999: 4).
20. yzyln ilk 30 ylnda modernleme srecinin gemii tamamen reddettii
bir dnem yaanm, ancak II. Dnya sava sonras koruma ve yeniden kullanma
fikrinin gelecee ynelik olarak gelitii gzlenmitir. Bu gelimede zellikle Av-
rupadaki tarihi kentlerin savataki ykmlar ve yeniden toparlanma abalar da et-
kin olmutur.
Tarihi dokuda yeni yap yapmak bir gereksinim midir? ncelikli tartma konu-
larndan bir tanesi budur. Niteliklerini daha nce tanmland biimde koruyan
blgelerde doal afetler, yangnlar, yapnn fiziksel mr veya insan eliyle yklan
yaplarn yerlerinde (Trkiyedeki 2863 sayl eski eserlerin tesciline ve korunmas-
na ynelik yasa gerei yalnz tescilsiz parsellerde uygulanabilecek bir yntemdir)
ortaya kan boluklarda mlkiyet zorunluunun dnda,
var olan kentsel siluetin devamll iin,
var olan kentsel faaliyetlerin devamll iin,
ksacas yaamn devamll iin yeni yaplarn ina edilmesi zorunluu ortaya
kmaktadr. Fizik mekann da, insann da korunmas yaam devam ettirilebildii
srece olanakldr. Korumann en nemli faktr yaatmaktr. Yaatabilmek iin
de deiimi ve dnm kabul etmek gereklidir. Bu konu ile ilgili tarihi kent do-
kusunda yeni yap olgusuna Kayn u biimde yaklamaktadr:
Koruma ve mimarlk alannn parametreleri ezamanl biimde dnldn-
de tarihi ve yeni ilikisinde u olgunun birlikteliinin nemini anlamak gerekli-
dir: Deiimi kabullenmek, dnm dengelemek ve gemi ile gelecek arasn-
daki iletiimin kprs olmak. Modern kalarak tarihi evreyi korumak gibi; ta-
rihi evreyi koruyarak modern olabilmek de ancak bu ekilde mmkn olabile-
cektir (Kayn, 2011, 14).
153
ncelikli zm srekli tekrarland gibi korumann tek yap leinde ele
alnmayp, kentsel dokunun iyi bir biimde analiz edilerek irdelenmesi ile sorunun
tamamnda btn olarak ele alnmas ve bu paralelde de korunmu tarihi mekn
ierisinde infill olarak da adlandrlan boluklarn uygun bir mimari karakter ile
doldurulmasdr. Bu nedenle snrlar belirlenmi tarihi kent dokularnda gerek tari-
hi yaplarla, gerekse yaplacak yeni yaplarla ilgili kararlar alnmas gereklii vardr,
bu gereklii karlayabilecek koruma amal imar planlar da srete zel nem ta-
maktadr. Koruma amal imar planlarnn, belge nitelii tayan, karakteristik
zellikleri yanstan yaplarn yanna yaplacak yeni yaplar ile ilgili kat snrlamalar-
n belirlemek amac ile kentsel siluet ierecek biimde yaplmalar gerekmektedir.
Tarihi dokuda yeni yap sorunu ile ne anlatlmak istenmektedir ve bu balamda tarihi do-
kuya bak nasl olmaldr? Malraux yasalar bu btnsel bak ok net biimde ortaya ko-
yarak admlar da sralamtr. Ancak sorun yeni yap noktasnda dmlenmektedir. Uy-
gun mimari karakter olarak adlandrlan tasarm nedir?
TARH KENT DOKUSUNDA YEN YAPI TASARIM
KURALLARI
Tarihi dokuda yaplacak yeni tasarm konusunda ncelik; yine st lekten yakla-
arak; var olan dokunun karakterini kavrayabilmek, ruhunu yakalayabilmek ama-
c ile dokusal zellikler analiz edilmesidir. Fiziksel meknn nitelikleri doru orta-
ya konulduktan sonra yaplacak tasarmn yntemleri belirlenebilir.
Glersoyda tarihi evrenin niteliklerini deerlendirme konusunda u biimde
bir sralama yapmaktadr;
Tarihsel alann sahip olduu deer (tarihi alann kanc dereceden tescilli
olduu, tarihsel nem derecesi)
Tarihsel alann btnl, bozulmaml (tarihi alann btnlk ve srek-
lilik gstermesi)
Tarihsel evredeki tescilli yaplarn yeni yapya yaknlk derecesi (komu
tescilli yaplara gz uzaklnn derecesi) (Glersoy, 2011: 5).
Bu sralama tarihi dokuya (evreye) daha nce de aktarld gibi; btncl bir
bakla bakmann ne denli nemli olduunu vurgulamakta, tek yap leinden
ok; tm meknn zelliklerini kavramaya ynelik bir aratrma srecine de ipucu
vermektedir.
Bu aratrma sreci, tarihi dokuyu analiz etmenin balklar da u biimde ie-
riklendirilmelidir:
Tarihi dokunun gemii, varolu sreci ve gnmzdeki sosyal ve demog-
rafik gstergeleri
Tarihi dokudaki tescilli yaplar, ant eserler
Tarihi dokudaki mevcut ilevler
Tarihi dokudaki yaplarn kat adetleri
Tarihi dokudaki parsel byklkleri
Tarihi dokudaki yaplarn siluetleri
Tarihi dokudaki yaplarn doluluk- boluk (pencere) oranlar
Tarihi dokudaki yaplarn mimari zellikleri
Tm bu aratrmalar yapldktan sonra, gerek ilevsel adan, gerek kontur, ga-
bari ve ktle asndan yaplacak ek yaplarn tasarm zellikleri ortaya kmaya
balayacaktr. Meydanlar, yaya yollar, parklar gibi kamusal ak alanlarda da mut-
lak olarak kentsel tasarm almalar yaplmas gerekmektedir.
154
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Tarihi dokuda yaplacak mdahaleler 2 farkl balk biiminde ele alnabilir. Bu
balklar Yldz u biimde tanmlamaktadr.
1. kentsel sit alanlarnda bo parsellerde ya da sit alan iinde tescilsiz yap
parsellerindeki yeni yap uygulamalar
2. tarihi dokuda ada eklentiler (tarihi yaplarn zgn fonksiyonlarndan
farkl bir fonksiyonda kullanlmas durumunda ada ilave yap tasarm ve
ada mimari eleman tamamlamalar) (Yldz, 2011: 40).
Her iki mdahale biimi de yeni yaplar tanmlamaktadr. Yaplacak yeni yap-
larn tarihi doku ile btnlk kurabilmeleri, bu dokunun devamlln salayabil-
meleri nem kazanmaktadr.
Tarihi evre ve koruma konusunun en nemli uzmanlarndan olan Ahunbay ise
bu tip yerlemelerde yaplacak tek yap leindeki zmleri de ilevsel ierik
olarak younlatrlm, iri ktleli yeni binalar yaparak dokunun leinin bozul-
mamasn, blgede bulunan arsa byklkleri paralelinde, var olan ktlelerin bo-
yutlarna ve mimarinin genel izgilerine uygun davranlmasn, mevcut tipolojile-
rin, cephelerdeki doluluk boluk oranlarnn, kullanlan renk ve malzemelerin, a-
t biimlerinin dikkate alnarak, evreyle btnlemesini nermektedir (Ahunbay,
1996: 132).
Asatekin tarihi evrede yeni yap yapmak iin yaplarn ve yaplarn oluturdu-
u fiziksel evrenin ok iyi okunmas gerektiini syleyerek konu ile ilgili baz
ipularn da vermektedir. Asatekin gerek btnsel zmlerden gelerek, gerekse
tek yap leindeki irdelemelerde zellikle kltr varlklarnn ulatrdklar me-
sajlar doru okumak gerektiine dikkati ekmekte ve bu mesajlarn da ada ta-
sarma doru aktarlmasnn zorunluunun altn izmektedir.
Aslnda bu balamda istenen kltr varlnn yaamasnn paralelinde oluturu-
lacak yeni zmlerin de dnemin ruhunu anlayarak bu soruya yant verebilmesi-
dir. Bir kmann yalnzca mimari bir eleman olmadn, i-d, mahrem-kamusal,
aile-toplum, kadn-erkek ilikilerinin fiziksel formda kendini ortaya koyduu bir
mekn olduunun ayrmna varmak gerekir. Pencerelerin, 1/2 den oranl birtakm
gelerin ikili ya da l dzenlerde tekrarlanan figrlerden ibaret olmadn, o d-
nemin teknik koullarnn yan sra zaman iinde deneyimlenmi niteliklerinin tasa-
rma yansmas gzlemleyebileceimizi, daha da nemlisi bu pencere dzenlerin-
den iteki meknsal dizgeye ilikin bilgileri anlayabildiimizi, mahremiyet hiyerar-
isini aktaran bir mimari ge olarak farkl ynlerden yorumlayabileceimizi bilmek
bir n kouldur. zgn ilevlere gre biimlenmi ve zaman iinde tecrbenin sz-
gecinden geerek incelmi mimari zmleri olan kltr varlklarna salt form ola-
rak yaklalamayacan anlamak duyarl olmann ana fikridir (Asatekin, 2011: 8).
Asatekin tarihi yaplarn i mekn dizgelerinin da yansdna dikkati ekmek-
te, yapnn ruhunu oluturan etmenlerin, yapnn formunu ve cephesini de belirle-
diini ifade etmektedir. Bu sylem zellikle restorasyonu yaplacak tescilli tarihi
yaplarda yalnz cephe korumaya ynelik, plan emalarn dikkate almayan uygu-
lamalarn yapnn iini ve ruhunu boalttn ok net biimde tanmlamaktadr.
Yeni yaplacak tasarmlarda da tarihi evreden gelen referanslarn doru okun-
malarnn gerektii, belli noktalardan alnan esinlenmelerin de yine i meknlara
anlam katacak biimde kurgulanmalar zorunluundan sz edilebilir.
Tarihi kent dokusunu tanmlayarak, tarihi kent dokusunda yeni yap yapma so-
rununa deinerek gelinen noktada yine bu kent dokusunu oluturan evrenin ta-
mamlayc paras olacak, yeni yap leine gelindii zaman, daha nce deini-
len yntemler ve uygulamalar kategorize edildiinde Aydn farkl yaklam or-
taya koymaktadr.
155
Uygunluk (Uyumlu Yapma)
Yap kabuunun tarihi evreyle uyumlu olma durumu iki alt balk altnda topar-
lanmtr:
Benzetme/benzerlik: Tarihi evrede yeni yap tasarmnda ynelinecek en
kolay yol, benzetme / benzerlik yntemini kullanmaktr. Tarihi evreyle b-
tnlemeyi amalayan bu tutum, yeni yapnn ktle ve cephe oranlar, evre-
sindeki tarihi yaplarn benzeri ve aynsdr. Mimari kompozisyonda deiik-
lik yoktur. Fark malzemede, renginde veya kullanm biiminde grlr (Ay-
dn, 1998: 26). Taklit derecesine varmaz ise tarihi ve yeni yap arasnda b-
tnlk salamas bakmndan yeterli bir yntem olarak kabul edilmektedir.
Bu benzetmeyi salayabilmek iin, tarihi dokuda arlkla saptanm olan pen-
cere oranlar, kat ykseklikleri, cephelerde bulunan kat blntleri, silme vb. ele-
manlarn devamllnn salanmas, balkon, kma, cumba biimlerinin ada yo-
rumlar, at, saak elemanlarnn tekrarlar yaplabilir. Bu yntemde en hassas
nokta, tm tasarlanan gelerin ada malzemelerle yaplm olmas ve ada g-
rnmler sunarak, eski yaplardan da ayrlmasnn salanmasdr.
Ntrlk/etkisizletirme: Bu balk altnda Aydnn ifade ettii, tarihi dokuda
yaplacak yapy yok etme, hissettirmeme, dokuda bir ayna gibi kullanma
veya geirgenlik salama biiminde dnlmelidir. Bu uygulamalar yapy
bir duvar gibi tarihi dokunun devam niteliinde ele almak, yanstc cam
kullanarak tarihi dokuyu ve yaplar yanstmak, effaf cam kullanarak geir-
gen bir yzey elde etmek veya yapy tarihi evrede gze batmayacak bi-
imde zemin kotunun altnda tasarlamaktr.
zellikle yanstc cam yzeyler belli bir dnemde ok uygulanm, basit uygu-
lanan yntemlerden bir olmutur, bugn ise camn cephe kaplama malzemesi ola-
rak kullanld ok usta ve incelikli rnekler bulunmaktadr.
Yapnn zemin kotunun altnda tasarlanma konusu ise; dokunun devamllnn
salanmasn engelleyebilecek bir sonuca da varabilecei iin, tarihi meknlardaki
ak alanlar, meydanlar gibi yerlerde yapy gstermemek, yok etmek biiminde
ele alnmaldr.
Yeni yapy ntr bir duvar gibi tasarlamak ise; ustalk isteyen bir yaklamdr, iyi
kurgulanmazsa kt sonular elde edilebilir.
Taklit (Aynsn Yapma)
Yeni yapy tasarlarken, gemiten yararlanmann abartlp kopyacla dnt,
uygunluk salama ad altnda, gemii aynen taklit edildii uygulamadr. Bu uygula-
ma zamann koullarn yanstmad iin, ou zaman gemii de glgelemektedir.
Bu yaklamla ilgili olarak Atina antlamasnn 70. Maddesinde de yle bir ifa-
de kullanlmtr:
Szde estetik kayglarla hareket ederek, tarihi blgelerde yaplm olan yeni ya-
plarda gemiin slubuna bal kalmak, zararl sonular dourmaktadr. Bu gibi
grenekleri devam ettirmek veya bu gibi teebbslerde bulunmak hibir ekilde
ho grlemez. Bu gibi metotlar tarihten alnan byk derse aykrdr. Hibir za-
man geriye doru bir dn olmam, insan hibir zaman geriye gitmemitir. Ge-
miin aheserleri, bize, her neslin kendine has bir dnce tarz, anlay ve esteti-
i olduunu ve hayal gcne hz verecek bir vasta olarak kendi devrinin teknik
imkanlarnn tmne ba vurduunu gstermektedir. Kr krne gemii taklit
etmek, kendini yalan dolana mahkum etmek, prensip olarak sahte olan koymak
demektir; nk eski alma artlar yeniden canlandrlamaz ve zaman amna
156
uram bir ideale modern teknii uygulamak, her trl canllktan mahrum bir
sahtelikten baka hibir eye ulatrmaz. Sahte olan gerek olanla kartrmak-
la, bir btn intibana ulalacak ve katksz bir slup duygusu yaratlacak yerde,
suni bir yeniden yapmadan baka bir ey elde edilemez; bu ise btn kalbimizle
muhafaza edilmesini istediimiz gerek eserlerin itibarn kaybetmesine yol aabi-
lir (Anonim, 1969: 90).
erikten de anlalabilecei gibi; aradan onlarca yl gemi olmasna karn, es-
ki yaplar taklit etme fikri tarihi doku iinde yeni yaplama konusunda en isten-
meyen yaklam olarak ifade edilmekte, bu anlayla yaplan yeni yaplar da tarihi
yanltc cephesel zellikler gstermektedirler. Bu yaplarn i mekn dzenleri, me-
kan hiyerarileri, yapm sistemleri, yap malzemeleri hibir biimde tarihi yaplarla
ayn olmad iin, yalnzca tiyatro dekoru biiminde cephelere sahip olmaktadrlar.
Kartlk
Yeni yaplarda kartlk, yeni ve tarihi yaplarn ayr ayr alglanmasna yardmc olur,
insanlara mimarinin tarih boyunca geirdii deiimi hissettirir (Aydn, 1998: 28).
Aydnn tarif ettii kartlk fikri son dnemde aslnda biraz da u noktalarda
zmlere ulaarak, tarihi evrenin, hatta tarihi yaplarn niteliklerini zedeleyici, gi-
derek mimarn kendi damgasn vurduu, yeni yapnn tarihi dokunun roln al-
d bir sonuca ulamaktadr.
Kartlk fikrinin k noktas, gerek malzeme, gerekse mimari yaklam olarak
tarihi dokuda tamamen farkl form ve malzemede aykr bir biim olarak tasarm
yaplmasdr. Ancak bu yaklamdaki en nemli pf noktas, tarihi dokuya ve ya-
plara sayg duymak, ktle oranlar (kontur ve gabariler) olarak ta mevcut dokuyu
amamaktr.
Tarihi dokuda yeni yap yapabilmek amac ile ne tr analizler yaplmaldr ve
yine yeni yap tasarlamak konusunda ne tr yaklamlar vardr, bu yaklamlar
iinde olumsuz olan hangisidir?
Gnmzdeki kartlk-ztlk yaklam gerek lek, gerek slup olarak tarihi
dokuyu fazla dikkate almayan bir anlaya evrilmitir.
Tarihi dokuda yeni yap yapma uygulamalarndan iki tanesi bu aklamalardan da anla-
labilecei gibi eletirilmektedir; ilki taklit yap yapma, ikincisi ise tarihi dokuyu yok saya-
cak bir kartlk anlay.
TARH KENT DOKUSUNDA YEN YAPI SORUNUNU
RNEKLER ZERNDEN YORUMLAMAK
Tarihi dokuda yeni yap ile ilgili gelitirilen yntemler ve uygulamalar batda eit-
li biimlerde gerekletirilmitir, ancak bugn gelinen noktada; gerek kentsel di-
namikler, gerekse mimari tavrlar adna ciddi bir karmaadan sz etmek olasdr.
Mimarinin ve mimari yaratcln kentlerde nemli rol oynamaya balamas, yara-
tc, marka kent imajlarnda farkl mimari formlarn ekici unsurlar olarak kullanl-
mas balamnda gnmzde tarihi dokuda yeni yap konusunun ii boaltlarak,
zellikle kartlk balnn altna snlarak yeni denemeler ortaya kmaktadr.
Bu yeni mimari anlay hem kentte yeni bir odak noktas yaratabilmek, hem yap
sahibinin kurumsal kimliini n plana kartabilmek amac ile hem de gerek yerel,
gerek merkezi ynetimler tarafndan desteklenerek ayrcalkl imar koullar veri-
lerek gerekletirilmektedir. Bu nedenle tarihi dokuda yeni yap sorunu farkl bir
boyuta evrilmektedir.
157
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
Kronolojik bir biimde tarihi kent dokusunda yeni yap yapma konusunda ne
tr yaklamlarn olduuna rnekler zerinden bakmaya allacak olursa;
Daha nce de deinildii gibi, 1960l ylardan balayarak gelitirilen ve kabul
gren baz zm nerileri bulunmaktadr. Bunlardan birincisi evredeki tarihi ya-
plardan referans alan, ancak bu yaplar asla taklit ve tekrar etmeyen, tarihi doku-
nun parsel boyutlarn, yksekliklerini, oranlarn, ksaca siluet etkisini devam etti-
rerek yeni yap tasarlamak biiminde bir yaklamdr.
Brolin bu yaklam u biimde tanmlamaktadr:
Mevcut ve yeni yap arasnda uyumlu bir iliki kurmak iin cephedeki kk
elemanlar nemlidir, yaplar aras komuluun karakterini kuvvetlendirmek iin
baz form ve motifleri dn almak gerekir, bu da deiik ekillerde yaplabilir.
varolan plan motiflerini olduka yakn kopyalamak
temel olarak benzer formlar kullanmak, ama onlar yeniden dzenlemek
eskiyle ayn grn etkisi verecek yeni formlar yaratmak
orijinal formlar ayrt etmek (Brolin, 2002).
Gl Asatekin de yine bu yaklamla ilgili yle bir yorumda bulunmaktadr;
Bazen ktle veya ak, kapal mekan ilikileri, bazen renk ya da doku, kimi za-
man da malzeme bu birlikteliin ana temas olabilir. Malzeme ya da gelerin tek-
rar ya da ritmi olabilir. Bu ritmlerin tekrar veya krlma noktalar o evreye katk
salayabilir (Asatekin, 2011: 8).
Resim 6.1de solda kat silmelerini tekrarlayan, at pencerelerini ve pencere
boluklarn referans olarak kullanan bir yaklam sz konusudur. Resim 6.1de
sada ise; Hollanda orijinli olan De Stijl akmnn modernize edilmi bir yorumuy-
la yaplm, geleneksel Hollanda evlerini tekrarlayan bir tasarm grlmektedir.
Her iki rnekte de asla taklit sz konusu olmad gibi, yaplar gerek kullandkla-
r ada malzeme, gerek teknolojileri ile gnmz yaps olarak kendi kimlikleri-
ni ortaya koymaktadrlar. Bu rneklerde benzetme ynteminin kullanld net ola-
rak grlmektedir.
Gsterilen rnekler mevcut evreden, yapsal zelliklerden referans alarak, ge-
rek kitlesel, gerekse detay adna tekrarlarn n plana kt rnekler olarak nite-
lendirilebilir.
158
Resim 6.1
(svire solda) ve
(Hollanda sada)
referans alarak
benzetme
uygulamasnn
rnekleri
grlmektedir
(T.Grgl arivi).
1970-80li yllar cam ve giydirme cephe
teknolojisinin gelitii yllar olmas nede-
niyle; tarihi evrede saydamlk ve yanstma
fikri n plana km, cam, yanstc yeni ve
kurtarc bir zm olarak yaygn biimde
ntr bir bak olarak kullanlmaya balam-
tr. Ancak cam teknolojisinin bugne kyas-
la henz ok gelimemi olmas, yanstc
yzeylerde kullanlan renkler, bu eilimin
yer yer kt sonular vermesine de neden
olmutur. Resim 6.2de cam teknolojisinin
belli bir dnemde ne denli n plana kt
hatta tarihi yaplarda camn tamamlayc
nemli bir ge olarak kullanld gzlen-
mektedir, bu yaklamn aslnda tarihi yap-
larn niteliklerini deitiren olumsuz bir uy-
gulama olduu da aktr.
Camn yanstc ve ntr etkisi gnmzde
tarihi mekanlar iin yine yaygn bir biimde
kullanlmaktadr, ancak camn tasarmda da-
ha etkin kullanlmas ve teknolojinin geli-
mesi paralelinde daha saydam, geirgen y-
zeyler elde edilebilmektedir. Yanstma fikri
ise; yanstc camlarn demode olmas ile ar-
tk ok fazla uygulanan bir yaklam olarak
tercih edilmemektedir. Resim 6.3teki yap
talyadan gnmzden bir rnektir. Bu r-
nekte gemii yzlerce yl ncesine dayanan
bir konuta yaplan cam bir ek grlmekte,
cam tm effafl ile i mekan yanstmakta,
geirgen ve ntr bir etki ile yandaki yapnn
oranlarn, atsn tekrarlayarak kentsel me-
kann da devamlln salamaktadr.
Resim 6.4 ve 6.5 de yine Hollandadan
gncel ve kentsel doku iinde baarl yeni
tasarm rnekleri grlmektedir. Gerek biti-
ik durumda bulunan eski yaplarla olan ya-
tay ve dey etkili cephe araylar ile dolu-
luk ve boluk oran olarak adlandrdmz
pencere oranlar ve malzeme ile kurduklar
dille, bunlarn yan sra gncel mimariyi de
vurgulamalar ile yeni tasarlanan yaplar n
plana kmadan bu dokuda yer almlardr.
Bu yaklamda aslnda tam olarak ben-
zetme yoktur, yandaki yaplardan alnan re-
feranslar tamamen ada biimlerde yo-
rumlanarak, yatay ve dey izgiler devam
ettirilerek, renk ve malzeme birliktelii sa-
lanarak yeni yaplarn kimlikleri ortaya -
kartlmtr.
159
Resim 6.2
T. Grgl arivi.
Resim 6.3
T. Grgl arivi.
Resim 6.4
T. Grgl arivi.
Daha nce de deinildii gibi; gnmzde kentler arasnda var olan rekabet,
daha fazla insan ve sermaye ekebilmek amac ile yaratlan yeni stratejiler ve ara-
ylar marka kent imajn yaratm, mimarlarn, mimarinin de bu rekabette lo-
komotif grevini stlenmeleri ile kentlerde yeni dinamiklerin domasna neden
olmutur. Markalama veya n plana kma abalar Avrupann son derece ko-
runmu tarihi dokuya sahip kk lekli kentlerinde bile kendini gstermitir.
Bu stratejiler kltr bakentlii, tasarm kenti vb., hedeflerle oluturulmu, mi-
marlarn da bu ie damgalarn vurabilmek amac ile benzersiz tasarmlar yap-
malarn salam ve tarihi kentlerde de ciddi imaj deiikliklerine yol amtr.
Bu zellikle tarihi kent imajna ada bir yenilik, yz katmak isteyen ve bu ba-
lamda yeni mimari dili ilgi ekici bir katk olarak dnen yerel yneticilerin ve
karar vericilerin son dnemde sklkla bavurduklar bir yoldur. Bu tasarmlar
arasnda baz u ve bilinen rnekler vardr ki, en bilineni Frank Gehrynin Art
Nouveaunun bakenti saylabilecek Pragda yapm olduu dans eden Ginger ve
Fred yapsdr (Resim 6.6).
Yapnn iddial mimarisi bir kenara braklp, evresindeki tarihi yaplar ile ili-
kisi incelendiinde, yalnz bitiik yapya geite; deforme olmu, benzer pencere
oranlar, ykseklik ve rengi ile balant kurulmaya alld, dier ksmlarda
Gehrynin kendi balamn ve anlayn oluturduu aktr.
Bu anlamda benzer bir rnek te Avusturyann Graz kentinde bulunan Kunstha-
ustur. Bu rnek tm dnemler iin tarihi evrede bulunan en kt yeni yap ola-
rak yorumlanabilir (Resim 6.7).
Graz gibi orta lekli ve son derece iyi korunmu bir Orta Avrupa kentinde ir-
rasyonel formu, medyatek (medyatik) cephesi ve zerine karak, iinden de ba-
lantl olarak kulland Eisernes haus ile kurduu kt iliki nedeniyle tarihi ev-
re iinde sorgulanmas gereken bir yap niteliindedir. 2003 ylnda Avrupa Kltr
bakentlii yapan Graza bu yap da yine ilgi ekici olabilmesi ve 2000li yllara
160
Resim 6.5
T. Grgl arivi.
Resim 6.6
T. Grgl arivi.
damgasn vurabilmesi amac ile
yaplmtr. Grazn tarihi sokakla-
rnda dolarken, srprizli ve ya-
drgatc bir biimde karlalan
bu yap, aslnda bu anlamda ama-
cna ulam saylabilir.
Yukarda gsterilen u rnek-
lerin altnda yatan mimarlk orta-
mnn iinde bulunduu bir a-
maz olarak ta tanmlanabilir, mut-
lak olarak farkllk yaratmak, ba-
ka olmak ve biraz da narsist tavr-
lar taknmak. Koruma konusunda
son derece muhafazakar olan l-
kelerde bu yaklamlarn grlme
gerekesi belki de; tarihe ve tari-
hi yaplara olan doygunluk, farkl
ve yeniye duyulan ilgi olarak ta
tanmlanabilir.
Kartlk ad altnda incelenen her iki rnekte de, tarihi dokunun devamlln
salayan bir yaklam bulunmamaktadr. Her iki rnek te irrasyonel formlar, (bel-
li bir noktaya dek ztlk adna irrasyonellikten sz edilebilir) komu bulunduklar
tarihi dokuyu ezen ktle etkileri ile kendilerini n plana kartarak kendi hedefle-
rini baarl biimde yakalamlar ancak kentsel doku adna srdrlebilirlii sa-
layamamlardr. Ancak burada ho grlebilecek en nemli nokta bu yaplarn
son derece korunmu tarihi meknlarda bulunmalar ve tekil rnekler olmalardr.
Tarihi dokuda yaplacak veya yaplm olan yeni yaplarn baar koullar nelerdir?
Metnin bandan beri tarihi
evrelerde yeni yap oluturma
yntemleri konusunda pek ok
farkl balktan sz edildi. Ben-
zetme, referans alma, ntrle-
tirme, saydam olma, yanstma,
ztlk yaratma, vb. Bu konu; mi-
marinin pek ok alannda ol-
duu gibi tartmaya ak ve
matematiksel zm olmayan
bir konudur. Sorun ile ilgili ola-
rak son dnemde, baarl bi-
imde tasarlanm ve tarihi ev-
renin iinde hem mimari kimli-
ini vurgulayan, hem de ntr
bir durula evresine olduka
saygl olan, aslnda eliik iki
noktay ustaca badatran bir-
ka rnek zerinden tartma
sonlandrlabilir.
161
Resim 6.7
T. Grgl arivi.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
Resim 6.8
T. Grgl arivi.
Resim 6.8 ve 6.9 Berlinde Museum Insel gibi olduka
tarihi bir blgede yer alan farkl iki yap rneini gster-
mektedir. Tasarmlarda bitiiklerinde bulunan tarihi yap-
lardan siluet ve malzeme benzerlii dnda alnan hibir
referans yoktur, geometrik form seimindeki yalnlk, ken-
dini n plana kartmayan bir bak; ama tm bunlarn ya-
nnda kendi varln ve gnmz mimarlk dilini vurgu-
layan izgileriyle, bugnn mimarisini yanstan bir kat-
man da kentsel dokunun iine eklemlenerek son derece
baarl bir i kartlmtr.
Tarihi doku iinde yeni yap sorununa Trkiye asn-
dan bakldnda ise ncelikle koruma olgusunun batya
gre ok daha ge bir dnemde oluturulabilmesi, ahap
konutlardan oluan tarihi dokunun hzla yok olmasna
neden olmu, ardndan kaybolan yaplarn (ahap evle-
rin) yerine de, imar koularn maksimum dzeyde kulla-
nan tipik yap-sat apartmanlarnn yaplmas sonucunu do-
urmutur. 1960l yllarda kartlan bir yasa ile; tm bi-
nalarn zerlerine verilen ek kat yapabilme haklar da, es-
ki yma yaplardan oluan tarihi dokularn ciddi anlamda
deformasyonuna neden olmutur.
Tarihi dokuda yeni yap yapma fikri ise; arlkla eski yaplarn kopyalar rnek
alnarak olumu ve tarihi yanltabilecek betonarme taycl ahap veya ta kapla-
ma yaplar yaplmtr. 1980-90larda uygulanan ikinci derece tarihi eser yenilemesi
de, geleneksel dokuda az sayda varln srdren sivil mimarlk rneinin, yksek
katl apartmanlarn cephelerinde ok ta uyumlu ve gereki olmayan bir biimde
eklenmeleri ile sahne dekoruna benzeyen yeni uygulamalarn kentsel evrelerde
yaygnlamasna yol am, bu da fiziksel evrede tiyatro dekoruna benzeyen sahte
bir doku yaratmtr. Resim 6.10 ve 6.11 bu anlamda kentlerimizde yaplan ve fizik-
sel evrede ska rastlanan olumsuz uygulama rneklerini gstermektedir.
162
Resim 6.9
T. Grgl arivi.
Resim 6.10
T.
Grgl
arivi.
Resim 6.11
T.
Grgl
arivi.
Bu balamda incelenecek olumlu bir r-
nek ise stanbul, Tevikiyede 19. yzyldan
beri srekli ilev deitirerek ulaan ok
nemli ve zel bir yap olan Maka Palasn
yannda bulunan Milli Reasrans yapsdr;
bu yap tarihi doku iinde yaplan tasarmla-
ra Trkiyeden ok baarl bir uygulama ola-
rak gsterilebilir. Sevin ve andor Hadinin
snrl bir yarma sonucu tasarlam oldukla-
r yap deerli bir kentsel doku ierisinde
nemli bir noktadadr (Resim 6.12 ve 6.13).
Mimarlarn ustaca planladklar yap ile
ilgili kentsel mekn, Tevikiyede srprizli
bir i boluk oluturmakta ve iki caddeyi
birbirine ak bir pasaj biiminde balamak-
tadr. Yapnn komusu Maka Palas ile kur-
mu olduu dil birliktelii gerek malzeme
seiminde, gerekse tarihi yapnn en st ko-
tundaki yatay vurgunun devam niteliinde-
dir. Ayn zamanda yap parselinin bykl-
nedeniyle oluabilecek iri etkiyi kaybet-
mek amac ile cephe yzeyinde yaratlan
paralanmalar da yapy olduka ilgi ekici
klmaktadr.
Reasrans binasnn ykseklii ve uzun-
luu hemen hemen Maka Palas ile ayndr.
Bu balamda oluturulan ktle etkisi ile ya-
p komusu ile iliki kurmakta, doku srek-
lilii salamakta, ancak kendi kimliini de
net biimde ifade ederek; iki caddeyi birbiri-
ne balayan pasaj biimindeki ticaret birimleri ile de ken-
te yeni bir kamusal mekn katks salamaktadr.
SONU
nitenin iinde de sk sk tekrarland gibi koruma kent-
sel lekten balayarak btnlk iinde ele alnmaldr.
Bu btnl salamann en nemli yntemlerinden ve
ilk admlarndan bir tanesi; snrlar belirlenmi tarihi do-
kuda koruma amal imar plan yapmak olmaldr. Bu
planlar hazrlanrken de tarihi tescilli yaplar komulu-
unda yaplacak yeni yaplar ile ilgili siluet etkisini boz-
mayacak ykseklikler, younluklar ve ilev kararlar ile
bu dokuyu koruyabilecek salkl kararlar alnmaldr.
Tarihi dokuda yaplacak analizler ve daha nceki b-
lmlerde anlatlan yntemlerle yaplacak aratrmalar do-
ku ile ilgili referans noktalarn ortaya kartacaktr. zel-
likle yap leinde yaplacak tipolojik tanmlamalar, ye-
ni tasarmlarla ilgili ipularn da verecektir.
163
Resim 6.12
Kaynak:
http://www.mimarlikmuzesi.org/Collection/Detail_milli-
reasurans-t-a-skompleksi_60345.html).
Resim 6.13
T. Grgl arivi.
Yaplacak yapnn ilevsel adan tarihi doku ile zt dmeyecek biimde ele
alnabilmesi de nemli karalardan bir tanesidir, bu karar fiziksel srdrlebilirliin
yan sra ilevsel, hatta sosyal adan da srdrlebilirlii salayacak sonular do-
urur. En nemli tasarm kararlarndan biri ise yapnn boyutlar ve siluet etkisinin
var olan tarihi dokudaki yap byklklerine gerek ykseklik, gerek kitle etkisi
olarak aykr olmamasdr. Bu kararlarn oluturulmas ile birlikte, ulalan sentez-
lerden kan sonular ve mimarn tavr sonu rn belirler.
Tarihi dokuda balca tasarm yntemleri ise uyumlu olma, benzetme, ntr et-
ki ve ztlk gibi balklar altnda tanmlanabilmektedir. Bunlar, referanslara dayan-
drlarak oluturulacak tasarmlar, cam, duvar, zemin altna gmme biiminde ya-
placak ntr tasarmlar veya ktle ls, siluet etkisi sabit tutularak oluturulacak,
ancak mimari adan tamamen zt biimde yaplacak, fiziksel evreyi inkar etme-
yen ve beli bir sayg ile yaklaan tasarmlar olarak saylabilir.
Son sz olarak ska tekrarland gibi;
koruma bir btnlk iinde ele alnd za-
man; bu btnln iinde oluturulacak ye-
ni tasarmlarn; yine bu btnn paralar bi-
iminde deerlendirilip, iinde bulunduklar
siluetin sorumluluunu tayarak, gnmz-
den bu katmana da deer katacak biimde
yaplmas gerekmektedir. Kentler binlerce
yllk birikimlerle olumulardr, bu nedenle
kentlerimizi gelecee doru tamak iin de
yaanr evrelerde, eskiden gelen deerlere,
bugne ve gelecee sayg duyarak tasarm-
lar yapmak ve ll olmak gerekmektedir,
aksi halde devasa Sony Centerin iinde ol-
duu gibi (Resim 6.14) tarihi yaplar vitrinler
iinde korunmak durumunda kalnabilir.
164
Resim 6.14
T. Grgl arivi
165
Tarihi kent dokusu ve tarihi kent dokusunda yeni yap
yapma konusu mimarlk alannn en nemli sorunsal-
larndan biridir. Gemii binlerce yl ncesine dayanan
kentlerde mimarlar iin ba edilmesi gereken ncelikli
konulardandr. zellikle orta ve gney Avrupa lkele-
ri bata olmak zere; tarihi kent dokularn ypratma-
dan gelecee aktarabilen kentlerde, tarihi dokunun i-
lerinde yaplan son derece baarl uygulamalar bulun-
maktadr.
Tarihi kent dokusunun 20. yzyl balarnda hkm
srmeye balayan modernist mimari akm iinde bir s-
re geri plana atld gzlemlense de kentsel sorunlar
ve mimarl tartmak zere toplanlan Modern Mimar-
lk Kongrelerinde ilk tanmlarnn yapld, Atina Ant-
lamas ieriinde de kaytlara getii bilinmektedir.
Tarihi kent dokusunun tanm, belli bir dnemi belge
nitelii tayarak yanstan, kentsel devamlln salan-
d bir siluet etkisine sahip olan yaplar btn olarak
yaplabilir. Kukusuz ki bu dokuyu tamamlayacak en
nemli unsurlardan biri; dnem zelliklerini yanstan
sosyal ve kltrel dokuya da sahip olabilmektir, ancak
kent merkezlerinde kalan tarihi dokular sre iinde
hem bu sosyal dokuyu, hem de varolan kltrlerini
kaybetmilerdir. Bunun yan sra kltrle balantl i-
levsel zelliklerini kaybeden dokularda yenileme ile
birlikte, yeniden bu alanlara ilev kazandrma sreleri
gndeme gelmektedir. Bu srete doal afetler, yangn-
lar vb. nedenlerle yok olmu, siluet iinde boluk olu-
turmu yaplarn yerlerine kentsel silueti devam ettir-
mek ve verilecek yeni ilevlerle balantl kullanlabile-
cek yeni yaplara gereksinim duyulmaktadr. Yeni yap-
lacak bu yaplarn niteliklerinin ne olaca ve yaplama
ile ilgili ne tr kararlar alnaca, 1960l yllardan bala-
yarak koruma konusunda duyarl lkelerde en nemli
sorunlardan bir tanesidir. Bu sorun ieriinde pek ok
tartmay da barndrmaktadr.
Tarihi kent dokusunda yeni yap yapabilmek iin nce-
likle st lekten btncl bir baka ve yaklama ge-
rek duyulmaktadr. Tarihi olarak tanmlanan ve snrla-
r belirlenen alan ile ilgili olarak fiziksel, sosyal, ekono-
mik analizler yaplmal, ardndan tek yap leinde ir-
delemeler ile yap tipolojileri elde edilmelidir. Tm bu
ilemler yeni tasarlanacak yaplarla ilgili ipularn vere-
bilmelidir ve bu ipular da yeni tasarlanacak yaplara
ilikin uygulanacak yntemlerin altln oluturmaldr.
Bu balamda tarihi kent dokusunda gnmze kadar
kullanlan yntemler irdelendiinde balcalar yle
saylabilir:
Uyum salama (benzetme, esinlenme, taklit)
Ntr etki yaratma
Kartlk
Bu yntemler arasndan en ok kullanlan uyum sala-
ma baldr, uyum salama konusunda yap tipolojile-
rinden belli referanslar alarak; tarihi doku ile yeni yap-
lar arasnda belli geiler salanmas hedeflenmektedir.
Taklit ise, en istenmeyen yntemlerden biri saylmak-
ta, tarihi artmacalara dlebilecek sinyaller vermek-
tedir.
Ntr etki; yapda kullanlabilecek ntr malzemeler ve
formlarla salanabilir, kart bir tasarm ise; yap lei-
nin evre yap leklerini amad srece kabul edile-
bilir saylmaktadr. Ancak uygulanan tm tasarmlarda
kullanlan yap malzemelerinin mutlak biimde ada
malzemeler olmasna dikkat edilmelidir.
Tm anlatlanlarn ardndan; tarihi kent dokusunda ta-
sarlanan ve tasarlanacak olan yaplarla ilgili en nemli
yaklamn, kentsel dokuya btncl bir bakla bak-
mann gereklii, meknn kltrn, ruhunu iyi oku-
mann ve kentsel dokuyu oluturan tek tek yaplarn da
doru analiz edilmelerinin, yeni yaplacak yaplarda ba-
ary yakalayabilmek asndan nemli girdiler olduu
sylenebilir.
Son dnemlerde zellikle tarihi kentlerde yaplan yeni
uygulamalarda bu eikler almaya balanm, kartlk
yntemi ieriinde kentsel dokuyu ikinci plana iten
yeni mimari ikonlar tasarlanarak turizmde ekici un-
surlar oluturulmaya allmtr. Bu anlayn kentsel
ekicilii arttrmak amac ile yapld aktr, ancak ta-
rihi dokuda uygulanacak bu tr u rneklerin de tekil
rnekler olarak kalmas, tarihi dokunun btnlnn
ve niteliinin korunmas asndan olduka nem ka-
zanmaktadr.
zet
166
1. Tarihi kent dokusu tanmnda en nemli koul han-
gisidir?
a. Dokunun tamamnn yaplarla dolu olmas
b. Dokuda birka tane tarihi yap olmas
c. Dokunun nemli bir blmnn dnem zelli-
i tayan, belgesel nitelikte yaplarla dolu olma-
s
d. Dokunun arkeolojik alan zellikleri gstermesi
e. Dokunun nemli peyzaj zellikleri gstermesi
2. Modern Mimarlk srecinde tarihi kent dokusu ile il-
gili ilk tanmlar ve zmler hangi kaynakta yazya d-
klmtr?
a. Atina antlamas
b. Venedik tz
c. Malraux yasalar
d. Unesco szlemesi
e. Amsterdam deklerasyonu
3. Aadakilerden hangisi tarihi doku zelliklerinden
deildir?
a. Orijinal ve karakteristik bir kent strktr
b. nemli mimari zellikler
c. Devam eden soyal yaam
d. Alann arlkla yeil alan nitelii gstermesi
e. Korunmu ve devam eden siluet etkisi
4. 1962 ylnda kartlan Malraux yasalar hangi lke
ile ilgilidir?
a. Almanya
b. Fransa
c. talya
d. spanya
e. svire
5. Aadakilerden hangisi tarihi dokuda yeni yap yap-
ma zorunluluu olmamaldr?
a. Varolan kentsel siluetin devamll
b. Varolan kentsel nfusun devamll
c. Toprak deerini arttrmak iin
d. Varolan kentsel faaliyetlerin devamll iin
e. Fizik mekann devamll iin
6. Aadakilerden hangisi tarihi dokuyu analiz etme-
nin balklarndan deildir?
a. Tarihi dokudaki mevcut ilevler
b. Tarihi dokudaki tescilli yaplar, ant eserler
c. Tarihi dokudaki yaplarn mimari zellikleri
d. Tarihi dokudaki parsel byklkleri
e. Tarihi dokudaki yeni yaplarn doluluk-boluk
oranlar
7. Tarihi kent dokusunda yaplacak yeni yaplarda en
kabul edilmeyen yaklam hangisidir?
a. Uyum
b. Benzetme
c. Esinlenme (referans alma)
d. Taklit
e. Ntr olma
8. Tarihi dokuda yeni yap konusunda hangi yntem
uyum salamak bal altnda deerlendirilemez?
a. Benzetme
b. Zemin altna gmme
c. Esinlenme (referans alma)
d. Doluluk boluk oranlarn tekrarlama
e. Malzeme benzerlii salama
9. Aadakilerden hangisi Broline gre tarihi ve yeni
yap arasnda uyum salayabilmek iin bavurulan yn-
temlerden deildir?
a. Tamamen zt malzeme ve motiflerle tasarm yap-
mak
b. Varolan plan motiflerini olduka yakn kopyala-
mak
c. Temel olarak benzer formlar kullanmak, ama
onlar yeniden dzenlemek
d. Eskiyle ayn grn etkisi verecek yeni formlar
yaratmak
e. Orijinal formlar ayrt etmek
10. Aadakilerden hangisi Trkiyedeki tarihi dokula-
rn korunamam olmalarnn nedenlerinden deildir?
a. Koruma kanunlarnn ge oluturulmu olmas
b. Arlkla ahap yaplardan oluan dokularn yan-
gn nedeniyle yok olmas
c. Modern Mimarlk Kongreleri
d. 1960 sonras yap-sat dzeninin yaygnlamas
e. Kentlerdeki toprak deerinin ar art
Kendimizi Snayalm
167
1. c Yantnz yanl ise Tarihi Kent Dokusu Tan-
m konusunu yeniden gzden geiriniz.
2. a Yantnz yanl ise Tarihi Kent Dokusu Tan-
3. d Yantnz yanl ise Tarihi Kent Dokusu Tan-
4. b Yantnz yanl ise Tarihi Kent Dokusu Tan-
5. c Yantnz yanl ise Tarihi Kent Dokusunda
Yeni Yap Sorunu konusunu yeniden gzden
geiriniz.
6. e Yantnz yanl ise Tarihi Kent Dokusunda
Yeni Yap Sorunu konusunu yeniden gzden
geiriniz.
7. d Yantnz yanl ise Tarihi Kent Dokusunda Ye-
ni Yap Tasarm Kurallar konusunu yeniden
gzden geiriniz.
8. b Yantnz yanl ise Tarihi Kent Dokusunda Ye-
ni Yap Sorunu konusunu yeniden gzden ge-
iriniz.
9. a Yantnz yanl ise Tarihi Kent Dokusunda Ye-
ni Yapi Sorununu rnekler zerinden Yorum-
lamak konusunu yeniden gzden geiriniz.
10. a Yantnz yanl ise Tarihi Kent Dokusunda Ye-
ni Yapi Sorununu rnekler zerinden Yorum-
lamak konusunu yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde 1
Tarihi kent dokusunun deerlendirilmesi iin gereken
en nemli koullar;1) dokunun dnemsel zelliklerinin
devamllnn salanm olmas, 2) siluet etkisinin sr-
drlebilmi olmas, (yaplarn yanyana dizilmeleri ve
ykseklikleri ile oluturduklar dnem zelliini yans-
tan dizge) 3) tek yap leinde de belge nitelii ta-
yan yaplarn fiziksel zelliklerini koruyabilmi olmala-
r, biiminde saylabilir.
Dokunun srdrlebilirlii asndan konuya yaklal-
dnda ise; fiziksel srdrlebilirlik yaplarn devaml-
lnn salanm olmas paralelinde gerekletirilmitir.
Ancak tarihi dokularn giderek kent merkezlerinde kal-
m olmalar ekonomik zorunluklar paralelinde ilevsel
deiimleri gndeme getirmekte, iinde yaayan insan-
larn, ilevsel deiimler ve toprak deerlerinin artmas
ile bu alanda geleneksel yaamlarn srdrememeleri-
ni ve tanmalarn gerektirdii iin varolan sosyal do-
kunun srdrlebilmesi olanaksz hale gelmektedir. Bu
sre te tarihi meknn srdrlebilmi olma zelliini
nemli lde zedelemektedir.
Sra Sizde 2
erevesi izilen tarihi dokuda sre iinde olumu
boluklarda varolan siluet etkisini devam ettirebilmek
ve belli kentsel gereksinimleri karlayabilmek amac ile
yeni yaplar yapmak zorunluu domutur. Boluklarn
oluma nedenleri; doal afetler, yangnlar, yapnn fizik-
sel mrn tamamlamas nedeniyle veya insan eliyle y-
klmalardr. Belgesel tarihi niteliini srdren dokular-
da ortaya kan bu boluklara uygun yeni yap yapma
konusu mimarlk alannn nemli bir sorunsaldr. Uy-
gun yapnn gerek ilevsel, gerek ktlesel, gerek slup-
sal anlamda varolan doku ile ne biimde iliki kuraca
da yine yeni yap sorununun erevesini izmektedir.
Ancak tarihi dokuda yeni yap konusuna bak bu do-
kuyu tm zellikleri ile irdeleyerek, btncl bir biim-
de olmal, tm analizler sonucunda yaplacak sentezler-
le tek yap leindeki mdaheleye karar verilmelidir.
Sra Sizde 3
Tarihi dokuda yeni yap yapmak iin ncelikle tm do-
ku btncl bir yaklamla analiz edilmelidir. Bu ama-
la yaplacak analizler ise; aadaki biimde sralanabilir:
Tarihi dokunun gemii, varolu sreci ve gnmz-
deki sosyal ve demografik gstergeleri
Tarihi dokudaki tescilli yaplar, ant eserler
Tarihi dokudaki mevcut ilevler
Tarihi dokudaki yaplarn kat adetleri
Tarihi dokudaki parsel byklkleri
Tarihi dokudaki yaplarn siluetleri
Tarihi dokudaki yaplarn doluluk- boluk (pencere)
oranlar
Tarihi dokudaki yaplarn mimari zellikleri
Tarihi dokuda yaplacak yeni yaplar ile ilgili belli bal
yntemler de yle saylabilir;
1. Uygunluk (uyumlu yapma)
benzetme-benzerlik
ntrlk-etkisizletirme
2. Taklit (aynsn yapma)
3. Kartlk
Saylanlar iinde taklit, yapnn tarihi ve belge niteliini
yanl ipular vererek yanltt iin istenmeyen bir yn-
168
temdir. Kartlk ise belli ltler iinde kabul edilebilir;
bu ltler, fiziksel dokunun tipolojik karakterine uy-
gun olmas ve dokusal zellikler iinde fazla dikkat e-
kici olmamas kouludur.
Sra Sizde 4
Tarihi dokuda yaplacak mdahelelerde en nemli ko-
ul, yeni yaplarn varolan siluet etkisini baarl bir bi-
imde devam ettirmeleridir. Bu devamllk tek yap l-
einde gabarinin (yksekliin) fiziksel dokunun gaba-
rileri ile uygun olmas, yap ktlesinin (konturlarnn)
yine tarihi doku ile paralellik salamasdr. Mimari zel-
likler asndan duruma bakldnda ise, tasarlanan ye-
ni yap gerek kullanlan ada malzeme, gerek tarihi
dokudan ald referanslar, (esinlenmeler) gerekse ntr
biimde tasarlanarak kurduu iliki ile kendini yapld-
dneme tarihleyebilmelidir. Tarihi dokuda yeni yap-
lan ve bu dokuda bulunan eski yaplar taklit eden ye-
ni yaplar ise; mimarlk tarihi ve gelecee braklacak
belgeler asndan yanltc sonular douracaklardr.
Ahunbay Z. (1996). Tarihi evre koruma ve restoras-
yon. stanbul Yap Endstri Merkezi yaynlar
Anonim (1969). Atina Antlamas. Ankara: mar ve s-
kan Bakanl Mesken Genel Mdrl Sosyal
Aratrma Dizisi-52.
Asatekin G. (2011). Mi gibi yaplar zerine ikinci yaz.
Bat Akdeniz Mimarlk Dergisi, 49, 6-11.
Aydn, E. (1998). Tarihi evre indeki Yeni Yapla-
malarn Uygulama Sonular, Mimar Sinan ni-
versitesi - Doktora Tezi.
Brolin, B. C. (2002). The Designers Eye; Visual
Problem Solving in Architecture. London:
W.W.Norton & Comp.
Erder C. (1999). Tarihi evre kaygs, ODT Mimarlk
Fakltesi, Ankara.
Grgl T. (2011). Tarihi kent dokusunda yeni yap so-
runu. Bat Akdeniz Mimarlk Dergisi, 49, 28-33.
Glersoy N. Z. (2011). Tarihi evrede yeni yap. Bat
Akdeniz Mimarlk Dergisi, 49, 4-5.
Kayn E. (2011). Tarihsel ve yeni olann ilikisinde de-
iim, dnm ve iletiim. Bat Akdeniz Mimar-
lk Dergisi, 49, 14-17.
Papageorgiou, A. (1971). Continuity & Change.
Londra:Praeger Publishers.
Okyay . (2001). Fransada kentsel sit alanlarnn
korunmas, Malraux yasas, stanbul: Yap En-
dstri Merkezi Yaynlar.
Yldz H. (2011). Tarihi ve kentsel dokularda ada ya-
p tasarm. Bat Akdeniz Mimarlk Dergisi, 49,
38-45.
Milli Reasrans Binas (http://www.mimarlikmuzesi.
org/Collection/Detail_milli-reasurans-askompleksi
_60345.html).
Koruma alannn genileyen kapsamn sorgulayabilecek,
Modern mimari miras kavram ve kapsamn tanmlayabilecek,
Endstri miras kavram ve kapsamn tanmlayabilecek,
Endstri ve modern mimari mirasn korunmas konusundaki ulusal ve
uluslararas rgtlenmeleri tanyabilecek,
Endstri ve modern mimari miras koruma yntemlerini aklayabilecek,
indekiler
Modern Mimari Miras
Endstri Miras
Koruma rgtleri
Yeniden levlendirme
Srdrlebilirlik
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Restorasyon ve
Koruma lkeleri
Korumann Yeni
Dinamikleri
GR
MODERN MMAR MRAS
ENDSTR MRASI
ENDSTR VE MODERN MMAR
MRASIN KORUNMASI
KONUSUNDAK RGTLENME
ENDSTR VE MODERN MMAR
MRASI KORUMA YNTEMLER
7
GR
Tarihi evreler, dnemlerinin; fiziksel, sosyal, kltrel, ekonomik ve teknolojik ko-
ullarnda olumutur. Bu nedenle, her dnemden yeteri kadar rnein korunma-
s ve yaatlmas konusunda duyarl olmak gerekmektedir.
Endstri miras ve modern mimarlk miras gibi terimler koruma kavramlar ara-
sna giren yeni terimlerdir. Bu konular gerek tanmsal, gerekse koruma yaklam-
lar asndan 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren ulusal ve uluslararas ortamlar-
da tartlmaktadr. 20. yzylda mimaride etkin olan Modern Hareket akmna z-
g yaplar ve teknolojik deiiklikler nedeniyle ilevsiz kalan endstri yaplarnn
koruma altna alnmalar konusu genellikle kamuoyu tarafndan zor kabul grmek-
tedir. Trkiyede u anda (2012) geerli koruma yasas ve ynetmeliklerine gre
19. yzyl sonuna kadar ina edilen binalar koruma altna alnabilirken, 20. yzyl
mimari mirasn koruma kriterleri henz net olarak belirlenmemitir. Modern an
ve sanayi devrimine zg yap ve alanlarn korunmas, yaatlmas ve srdrlebi-
lirliklerinin salanabilmesi, bu eserlerin mimarlk miras olarak kavranmas konu-
sunda toplumsal bilinlenme ile mmkndr.
Bu tr yaplarn korunmalar dnemin hem kltrel izlerini, hem de teknolojik
yeterliliini belgelemek ve tanmak yannda srdrlebilirlik asndan da olduka
olumlu bir yaklamdr. Bu tr yaplarn korunmalar kltrel sreklilikle beraber
hammadde, enerji ve toprak (alan) korunumu asndan ekolojik dengeye byk
katk salamaktadr.
MODERN MMAR MRAS
19. yzyl sonundaki endstrilemeyle beraber toplumsal yapnn ihtiyalarnda de-
iiklikler olmutur. Modern mimarlk rnleri bu ihtiyalara cevap vermeyi ama-
layan dnce sistemi iinde gelimitir. Yeni anlay eitim, salk, endstri, ula-
m, spor, elence gibi farkl ilevlere ynelik yaplar ile konut yaplarnda yenilik-
ler getirmitir. Bu yaplar dneminin ileri teknolojisi ile retilen malzemeler, yeni
uygulanmaya balanan yapm sistemleri ile gerekletirilmitir (Resim 7.1). 20. yz-
yln sonlarna doru, koruma alannn kapsamna kltrel mirasn bir paras ola-
rak bu yzyl yaplarnn dahil edilip edilemeyecei tartlmtr. 20. yzyln bala-
rnda etkin olan Art Nouveau, Art Deco gibi sluplar estetik, malzeme, strktr a-
sndan kamuoyunda kltr varl olarak daha kolay kabul grmelerine ramen he-
men hemen ayn dnemde balayan Modern Harekete zg rnler ise; deien ta-
Korumann Yeni
Dinamikleri
sarm anlaylar, yeni malzemeler, yeni teknolojiler ve yeni retim sistemlerinin
kullanld yap ve yap gruplar olmalar nedeniyle kltrel miras olarak kamuoyu
tarafndan kolayca kabul grmemektedirler (Polat ve Cengiz, 2008: 178).
20. yzyln banda modernizm ile atan ve bu atmadan beslenen koruma
kuram, yakn gemie ait bu mimarln rnlerinin korunmas konusuna ekin-
celi yaklamtr. Ancak Frank Lloyd Wrightin Tokioter Imperial Oteli, Auguste
Perretin Esder Fabrikas, Mendelsohnun Kaufhaus Schoken binas, Louis Kahnn
Philadelphia Salk Mdrl gibi yaplarnn 1960l ve 1970l yllarda gerekle-
en ykmlarnn ardndan, St. Louis Missourideki Pruitt-Igoe konut kompleksinin
1972de dinamitle yklmasn teorisyenler modern mimarln kltr miras olarak
tanmlanmas meselesinin balangc olarak nitelerler. 1970lerden itibaren, zellik-
le ykmlarn da etkisi ile modern mimarln kltr varl olarak tanm ve kabu-
l konusu koruma kuramclarnca ele alnmtr (Polat ve Cengiz, 2008: 179). Ko-
rumann temel yaklam gerei, her dnemin tank olduu ve korumaya deer ya-
plar olduu yadsnamaz. Bu nedenle Modern Harekete zg yaplar da kltrel
miras kapsamnda deerlendirilmeye balanmtr. 1980lerde kuramsal dzeyde
younlaan tartmalar, 1990larda kurumlamalara, yasal dzenlemelere ve prati-
e yansmtr (Polat ve Cengiz, 2008: 180).
Modern mimari mirasn kapsam belirlenirken en genel anlamda tarihi referans-
larn olmad, ssleme ve dekorasyon yerine ileve, teknie ya da meknsal art-
lara dayal modern tasarm ilkelerini barndran rnler tanm tercih edilmitir. An-
cak farkl corafyalara yaylan modern mimarln deiik varyasyonlarnn da (Re-
sim 7.2) olabilecei anlaldktan sonra blgesel varyasyonlar ve gelenekselden et-
kilenen rnekler de mirasn bir paras olarak kabul grmektedir (Sharp, 2000).
Modern miras kapsamnda ele alnan rnler; yaplar, yerleimler ve peyzaj ta-
sarmlar olarak grupta deerlendirilmektedir. Detayl bir snflandrma ise; tekil
yaplar, sitler, mahalleler, kentsel geliim alanlar, baheler ve peyzaj dzenleme-
leri ve bunlarn yan sra, altyap, mevcut yaplara ekler, i mekn dzenlemeleri,
mobilyalar ve endstri rnleri gibi modernizmin ilevsellik ve teknolojik gelime-
leri sonucu ortaya kan rnlerini barndrmaktadr (Polat ve Cengiz, 2008: 182).
172
Resim 7.1
Ludwig Mies von der Rohe ait Crown Hall
yaps (1952-1956), IIT Campus, Chicago.
Kaynak:http://reinierdejong.word-
press.com/tag/chicago/
Resim 7.2
Onat evi, (1940lar) Karaaliolu park,Antalya,
2004.
Kaynak: E.O. Aydn arivi
Modern mirasn hangi zaman diliminde ina edilmi rnleri kapsad konusu,
zellikle tescillenmesi nerilen rnekler sz konusu olduu zaman nem kazan-
maktadr. zellikle zaman boyutu asndan nasl bir snrlama getirilebilecei ze-
rinde durulmaktadr. Modern mimarlk rnlerini kapsayan zaman aral ile ilgili
genel kabul 1920 - 1970 yllar arasdr. Ancak bunun dndaki rneklerde dikka-
te alnmaktadr. Avrupa lkelerinde bu zaman aral genellikle geriye dnk 50
ya da 30 yla kadar indirgenmitir.
Modern mimarlk rnlerinin kltrel miras kapsamnda deerlendirilmesi ko-
nusu, Trkiyede 2000li yllardan itibaren kstl bir evrede tartlmaktadr. Kuram-
sal alanda, uygulamada ve yasal alanda karlabilecek sorunlar zerine zm yol-
lar aranmaktadr (Polat ve Cengiz, 2008: 183). Cumhuriyetin ilk yllarndan 1970li
yllara kadar uzanan genellikle Cumhuriyet ideolojisi erevesinde gerekletirilen
yaplar modern mimarlk miras olarak deerlendirilmektedir. Ancak Trkiyede u
anda (2012) koruma alannda geerli olan 5226 sayl yasa ile deien 2863 sayl
Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Yasas nn baz maddelerinde yer alan tanm
ve ltler, modern mimarlk mirasnn korunmasna ynelik kararlarn alnmas s-
recinde belirsizliklere ve tartmalara neden olmaktadr. Koruma tarihinde kabul
grm eskilik deeri, estetik deeri, tarih belge deeri ltlerinin dnda yeni
kavram ve ltlerin kapsamlarnn yeniden deerlendirilerek yasaya yanstlmas
tescil ilemlerinde net kararlar alnmasn kolaylatrabilir (Polat, 2008: 53).
20. yzyla ait nitelikli yaplarn koruma altna alnmamas ne gibi sonular dourabilir?
ENDSTR MRASI
Gemie ait retim etkinlikleri ve bu amala oluturulan mimari btnler, 20. yz-
yln ikinci yarsndan itibaren endstri miras kapsamnda ele alnmaktadr (Tanye-
li, 2000: 50). Endstriyel miras, 20.yzyln ikinci yarsnda endstri yaplarnn
yok olma tehdidi altna girmesiyle, ilk olarak endstri devriminin ve endstrileme-
nin etkin olarak yaand ngilterede ortaya atlm bir kavramdr. Endstri kalnt-
larnn nemi ilk vurgulandnda ama bilimsellikten te; yeni endstriyel gelime-
lerin mevcut endstri komplekslerini ilevsiz, kullansz, deersiz klmas sonucun-
da yklmasna duyulan tepki ve kayg nitelii tamaktadr (imek, 2006: 13).
Temmuz 2003te Nijni Tagil Tznde yaplan tanma gre endstri miras,
sanayi kltrnn tarihsel, teknolojik, sosyal, mimari ve bilimsel deere sahip ka-
lntlarndan oluur. Bu kalntlar, binalar ve makineler, atlyeler, imalathaneler,
fabrikalar, madenler ile iletme ve artma sahalar, ambarlar ve depolar, enerji re-
tilen, iletilen ve kullanlan yerler, ulatrma ve tm alt yaps, ayrca sanayi ile ilgili
barnma, ibadet etme veya retim gibi sosyal faaliyetler iin kullanlan yerler ola-
rak tanmlanmtr. Endstri mirasn inceleyen endstri arkeolojisi, mimarlk tari-
hi, teknoloji tarihi, arkeoloji ve koruma boyutlar olan bir disiplindir. Konu; koru-
ma, mimarlk tarihi, sosyoloji-teknoloji tarihi, tasarm, kent, blge ve peyzaj planla-
ma, makine, inaat ve elektrik mhendislii, ekonomi gibi ok sayda meslek ala-
nn ilgilendirir, dolaysyla disiplinleraras bir alma alandr. Endstri miras ve
endstri arkeolojisi terimleri arasndaki fark, bu kavramlarn tanmlarndan yola
klarak daha kolay anlalabilmektedir. Tze gre endstri miras; endstri
kltrnn tarihi, teknolojik, mimari, sosyal, kltrel ve bilimsel deer tayan ka-
lntlar olarak tanmlanrken; endstri arkeolojisi ise; somut veya soyut btn bel-
geleri, endstriyel retimi oluturan yaplar, yerleim dokusunu ve kentsel peyzaj-
lar inceleyen bir alan olarak ifade edilmektedir (TICCIH, 2012).
173
7. ni t e - Kor uman n Yeni Di nami kl er i
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Endstri mirasna duyulan ilginin kkeninde teknolojik gelimelere duyulan
merak yatmaktadr. Bu merak, teknolojik bakmdan ilgin bulunan, gnmzde
sk kullanlan makinelerin eski modelleri ve kuaktan kuaa geen kiisel eyalar
leinde daha yaygndr. Kamuoyu gznde estetik deeri olmayan endstriyel
miras kapsamndaki yaplarn korunmas ise dier kltrel mirasn korunmasndan
genellikle daha zor olmaktadr (Kra, 2001: 61).
Her ne kadar yurtdnda endstri arkeolojisi alanlarn yasal koruma altna al-
mak iin belirli ltlere gre karar veriliyor olsa da alma alannn erevesi ve
tarih aral tartlan bir konudur. Tarih aral konusunda baz uzmanlar snrlama
yaplmamas gerektiini vurgularken, baz uzmanlar ise Sanayi Devriminden nce
ina edilen yaplarn endstri miras olarak saylmamas gerektiini ileri srmekte-
dirler (Kksal, 2005: 157). Ancak Endstri Devriminin etkileri lkelere gre farkl-
lk gstermektedir. Baz lkeler bu sreten dorudan etkilenmi hatta bu srece
yn vermi; baz lkeler ise gelimelerden uzak kalm ve endstri faaliyetlerine bir
sre daha geleneksel yntemlerle devam etmilerdir. Bu nedenle endstri arkeolo-
jisinin alma alann belirlerken zaman snrlamas yaplmamas daha doru bir
yaklamdr. alma alannn kapsamnn hangi tarihle balamas ne kadar nem-
liyse hangi tarihte sonlanaca da bir o kadar nemlidir. 20. yzyln endstri yap
ve yerleimlerinin kapsama alnmas koruma kuramclar tarafndan kabul grm-
tr. ou zaman 20. yzyla tarihlenen sanayi yaplar endstriyel miras zellikleri
yannda modern mimari miras zellikleri de tayabilmektedir (Resim 7.3).
Endstriyel mirasn korunmasnda karlalan temel sorunlar;
Terk,
hmal ve bakmszlk,
Hzl teknolojik deiimler,
Kt onarmlar,
Rant basks,
Koruma yasalarnn erevesinin yetersizlii,
Yanl plan kararlar,
Yeniden kullanm kararlarnn verilmesinde lein zorlad ekonomik
koullar,
174
Resim 7.3
Van Nelle Fabrikas
(1925-1931),
Rotterdam.
Kaynak:
http://en.m.wikipedi
a.org/wiki/File:Rotte
rdam_van_nelle_fa
briek.jpg
Yaygn bir kamuoyu destei eksiklii olarak sralanabilir.
Avrupa lkelerinde, endstri antlar yasal koruma altndadr. Buna karlk Tr-
kiyede endstri mirasnn envanteri henz hazrlanmamtr. Trkiyedeki ends-
tri miras potansiyeli irdelendiinde, 14. -17. yzyllar arasnda retim yapan ini
frnlar gibi Sanayi Devrimi ncesine tarihlenen kalntlardan, 1930lu ve 1940l
yllara tarihlenen, dneminin modernizm anlaynda gelimi ancak gnmzde
eitli nedenlerle ilevlerine son verilmi fabrika komplekslerine (Resim 7.4) kadar
geni bir yaylm gsterdii tespit edilebilmektedir. Osmanl mparatorluu toprak-
larnda 19. yzylda kurulmu sanayi tesisleri (Resim 7.5), 18. yzylda Avrupada
ortaya kan endstri devriminin Ortadou blgesindeki yaylm alanlar ve ekli
konusunda nemli endstriyel izlerdir. Trkiye Cumhuriyetinin kuruluundan he-
men sonra Devletilik anlay erevesinde gerekletirilen sanayi tesisleri ise l-
kenin I. Dnya Savandan sonra tekrar kalknmasna katkda bulunmalar ve ay-
rca kurulduklar kentlerde birer modernleme modeli olmalar nedeniyle ansal
zellikler tamaktadrlar. Endstriyel retimdeki deiiklikler, devlet tekelindeki
fabrikalarn zelletirme sreci gibi nedenlerle, belirtilen bu sanayi tesisleri gn-
mzde ilevlerini tamamen yitirmi veya yitirmektedir. ok geni bir yelpazeye ya-
ylan bu mirasn zellikle yakn dnemine ait rneklerin korunmas konusunda ya-
sal ereve yetersiz kalmaktadr.
Trkiyede endstri miras olarak kabul gren 19. yzylda Hazine-i Hassa tarafndan ger-
ekletirilen ilk kapsaml sanayi tesisleri nelerdir?
Yant iin Afife Baturun Seluk Batur ile beraber I. Uluslararas Trk-slam Bilim ve Tek-
noloji Tarihi Kongresi iin 1981 ylnda hazrlad stanbulda 19. yzyl sanayi yapla-
rndan Fabrika-i Hmayunlar yayn ile 1997 ylnda Ahmet Gndz kn tarafndan ha-
zrlanan, T.C. Babakanlk Devlet statistik Enstits tarafndan baslan Osmanl sanayii
1913, 1915 yllar sanayi istatistiki, Tarihi statistikler Dizisi kitabn inceleyebilirsiniz.
175
Resim 7.4
SEKA I. Kt Fabrikas ve Mdriyet Binas
(1936), zmit.
Kaynak: Kocabaolu, U., A. Bulutgil, F. ilolu,
.E., Binba, N ve eker, N., (1996). SEKA Tarihi,
SEKA Genel Mdrl Yaynlar, zmit,s.77.
Resim 7.5
Harir Fabrika-i Hmayunu (1852), Bursa, 2007.
Kaynak: E..Aydn Arivi
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
ENDSTR VE MODERN MMAR MRASIN
KORUNMASI KONUSUNDAK RGTLENME
Modern Mimari Mirasn Korunmas Konusundaki
rgtlenme
Modern mimarlk hareketine zg birikimin yitirilme tehlikesi Avrupada 1980li
yllarda kapsaml biimde tartlmtr. 1988lerde balatlan rgtlenme dncesi
Documentation and Conservation of Modern Movement - DoCoMoMo (Modern
Hareketin Korunmas ve Belgelenmesi) adyla 1990 ylnda somutlatrlmtr. Mo-
dern mimarlk mirasnn belgelenmesi, miras tehdit eden faktrlerin tespit edilme-
si, korumaya ve tahribat durdurmaya ynelik stratejiler gelitirilmesi gibi konular-
da almalar yapan rgt, bu yeni miras kavramnn ve bu alandaki eylemlerin
dnyann farkl blgelerinde yaygnlamasn salamtr (DOCOMOMO web site-
si). Hollanda Hilversumdaki Zonnenstraal Senatoryumunun bakmszl ve yap-
labilecek mdahalelerin gndeme gelmesi DoCoMoMo kuruluunun temel neden-
lerinden biridir. Bu alandaki ilk uygulamalardan biri, ngilterede ilk betonarme
konut yaps olan Torillann kurtarlmas olmutur. DoCoMoMo, United Nations
Educational, Scientific and Cultural Organization - UNESCO (Birlemi Milletler
Eitim, Bilim ve Kltr rgt), International Council on Monuments and Sites -
ICOMOS (Uluslararas Antlar ve Sitler Konseyi); Avrupa Konseyi, Modern Asian
Architecture Network - mAAN (Modern Asya Mimarl A) gibi birok uluslarara-
s kurulu, 1990lardan itibaren 20. yzyl st balnda modern mirasn belgelen-
mesi ve korunmas ile ilgili almalar yrtmektedir.
Avrupa Konseyinin 1991 tarihli ve Yirminci Yzyl Mimari Mirasnn Korunma-
s Hakkndaki Tavsiye Karar balkl belgesi, 20. yzyl mimarisinin Avrupa tarih
mirasnn dahili bir paras olduunu ortaya koymu; mirasn korunmas ve dee-
rinin arttrlmas iin bu konuda retilecek bilgiyi tevik etmek, sistematik listeler
yapmak, yasal mlkiyet konusunu ele almak, uzmanlk eitimi, kamu bilinci ve i-
birlii konularnda almak gibi konular karara balamtr (Uluslararas Kltrel
Miras Mevzuat, 2007: 400-405). ICOMOSda 20. yzyl mirasn alma konular
arasna alm; 1990larn ortasndan itibaren gerekletirdii seminerlerde bu konu-
daki almlarn belirlemi ve konuya ilikin kurumsal yapsn oluturmutur (ICO-
MOS web sitesi). Modern mimarln Le Corbusier, Mies van der Rohe, Frank Lloyd
Wright gibi ikonik figrleri tarafndan ina edilmi rneklerinin koruma altna aln-
mas ve restorasyonu konularnn gndemde yer almas da, bu yeni miras dn-
cesinin ortamda yaygnlamasn salamtr.
2002 ylnda kurulan DoCoMoMo-Trkiye Ulusal alma Grubu, kurulduu
tarihten bu yana Trkiyedeki Modern Mimarlk mirasnn belgelenmesi ve korun-
mas konusunda faaliyet gstermektedir. DoCoMoMo-Trkiye Ulusal alma
Grubunun;
Trkiyenin Modern mimarlna ynelik ariv eksiklerini giderecek bir do-
kmantasyon (bilgi ve belge) merkezinin kurulmas,
Trkiyenin Modern mimarlna ynelik olarak, farkl dnem, stil, mimar ve
ilgili kaynakalar, nemli yap ve kentsel sit alanlarn, yapsal btnlk ve
younluk arz eden kentleri, dnem mimarlnda Trkiyede gerekleen
teknoloji ve malzeme konusundaki geliim ve uyarlamalar ve UNESCO
Dnya Miras Listesine nerilecek tehdit altndaki yap ve kentsel sit alanla-
rn kapsayan bir ulusal envanter almasn balatarak srdrmek,
176
Trkiyedeki modern mimarlk rneklerinin korunmas iin gerekli yasa ve
ynetmeliklerin gelitirilerek onaylanmas iin almak,
Ulusal alma Grubunu geniletmek,
Bilimsel toplantlar, bilimsel ve kamuoyuna ynelik eitli yaynlar ve bir
web sitesi araclyla Trkiyenin modern mimarlna ilgiyi arttrmak, bu
amala halkla ilikiler almalar yapmak ve etkinlikler dzenlemek gibi e-
itli amalar bulunmaktadr.
DoCoMoMo_Trkiye Ulusal alma Grubunun kurulduundan bu yana srdrd en
nemli etkinlik dizisi nedir?
DoCoMoMo sivil toplum rgtnn faaliyetlerini incelemek iin www.docomomo.com
adresini ziyaret edebilirsiniz.
Endstri Mirasnn Korunmas Konusundaki rgtlenme
Sanayi Devriminin ardndan kurulan endstri kentleri ve blgeleri hzl deien
teknoloji nedeniyle 20. yzyl ortalarna doru ilevlerini yitirmeye balamlardr.
zellikle II. Dnya Sava sonras bu alanlar ilevlerini kaybederek, terkedilmiler-
dir. levini yitiren, terk edilen endstriyel alanlar zaman ierisinde kentlerde ev-
resel ve grsel kirlilik yaratm, sosyo-kltrel ve sosyo-ekonomik yapnn bozul-
masnda byk rol oynamtr. Konu ile ilgili ilk almalar 1950li yllarda ngilte-
rede balatlmtr. ngilterede terk edilmi endstriyel alanlarda younlaan yeni-
leme almalar srasnda endstriyel antlarn kayd ve korunmas ile ilgili karar-
lar alnarak 1963 ylnda Endstriyel Antlar nceleme Kurulu (The Industrial Mo-
numents Survey) kurulmu ve ilk kayt ilemleri Ulusal Endstri Antlarnn Kayt-
lar (NRIM) adyla balatlmtr. Fransada endstriyel alanlara ilgi 1970lerde ba-
lamtr. 1983 ylndan itibaren endstri blgeleri Genel Envanter (Inventaire
Gnrale) adl kurulu tarafndan kayt altna alnmaya balanm ve bu kurulu
bnyesinde Endstri Miras Odas ad altnda bir endstri miras grubu oluturul-
mutur. ngiltere ve Fransadan sonra Hollanda, Belika, skandinav lkelerinde ve
souk savan bitmesiyle birok Dou Avrupa lkesinde endstriyel miras ile ilgi-
li kayt ve koruma almalar hz kazanmtr (Kra, 2001). Endstri Devriminin
doduu yer olarak anlan Ironbridgede (ngiltere) 1973 ylnda endstri mirasnn
korunmas konusunda dzenlenen ilk uluslararas konferanta FICCIM (First Inter-
national Conference on the Conservation of Industrial Monuments) endstri ant-
larn koruma amal bir rgtn kurulmas gndeme gelmi ve ayn yl The Inter-
national Commitee for the Conservation of the Industrial Heritage - TICCIH (Ulus-
lararas Endstriyel Miras Koruma Komitesi) kurulmutur. Endstriyel mirasn ko-
runmas, belgelenmesi, aratrlmas ve iletilmesi amacyla kurulan TICCIH, ICO-
MOSun endstri mirasyla ilgili sorular konusunda partneridir ve ICOMOSa bu
balamda bilirkiilik grevi yapmaktadr. TICCIH, ylda bir nceden belirlenen
bir konu zerinde uluslararas toplantlar yapmakta, yesi olan lkelerdeki ends-
tri antlarn, sorunlarn ve konuyla ilgili gelimeleri izlemekte, 3 ayda bir TICCIH
Bulletin isimli bir blten ve 2 ylda bir Patrimoine de lindustrie/Industrial Patri-
mony- Endstriyel Miras isimli bir dergi yaynlamaktadr. TICCIH, kendisini en-
dstri arkeolojisi ve endstri miras ile ilgilenen uluslararas bir organizasyon ola-
rak tanmlam; amacn da endstrilemenin kalntlar konusunda almalar yap-
mak ve bu kalntlar korumak olarak zetlemitir. almalarnda yntem olarak
endstri mirasn, retim trlerini gruplara ayrma yoluna gitmitir. Kurulu bu kav-
177
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
ram; tarm-gda retimi, hidro elektrik-elektrokimyasal sanayi, madencilik-kmr
sanayi, kt sanayi, tekstil sanayi, metalurji, su, iletiim yaplar, darphaneler ve
demiryollar gibi blmlere ayrarak konunun daha kolay anlalmasn hedefle-
mitir (TICCIH web sitesi).
Endstri miras konusunda kapsaml almalar yrten dier bir kurum, 1999
ylnda kurulan The European Route of Industrial Heritage - ERIH (Avrupa Ends-
tri Miras Gzergh) adl bir Avrupa topluluudur. ERIH Avrupann endstriyel ta-
rihinin kefi amal hazrlanan bir turizm bilgi adr. Bu proje ile Avrupann en-
dstriyel miras deerlerinin tantlmas, bu mirasn korunarak turizme kazandrl-
mas ve buna bal olarak Avrupann ekonomik anlamda bymesine katk sala-
mas beklenmektedir. 32 Avrupa lkesinde 850 siti kapsayan gzergh 10 tematik
konu zerine kurgulanmtr. Avrupann endstriyel tarihinin eitlilii ile ilgili bu
konular; tekstil, madencilik, demir ve elik, retim, enerji, nakliyat ve iletiim, su,
konut ve mimari, servis ve bo zaman endstrisi ve endstriyel peyzajdr. Avrupa
Endstri Miras Gzergh kapsamnda, ilgi duyulan tematik kurguyla ilgili ends-
triyel alanlar belirlenerek kiisel gzerghlar oluturabilir veya blgesel gzergh-
lardaki bir balant noktas ziyaret edilerek bulunulan alana yakn farkl tematik
kurgulardaki endstriyel alanlar ziyaret edilebilir. Bireysel ziyaret mmkn olabil-
dii gibi, gezilerin bir blm kitle turizmi olarak yaplmaktadr. Gelitirilen bu en-
dstriyel turizm a kapsamnda tematik kurgu ile ilgili kltrel miras elerinin,
endstri miras niteliindeki yaplarn ve bu yaplarda yer alan zgn makinelerin
sergilenmesi hedeflenmektedir. Mekn dzeni ve donanm korunan tesislerin bir
blmnde yaayan mzeler yer almaktadr. retimin kk lekte srdrlerek
tantld bu mzelerde ayrca retilen rnler ziyaretilere satlabilmektedir. Ro-
taya girecek yapnn seimi srasnda, yapnn nitelii kadar, turizm altyapsna da
nem verilmektedir. Bylece endstri mirasna duyulan ilgi arttrlmaya ve kltrel
turizm hizmeti yaratlmaya allmaktadr (ERIH web sitesi).
ERIHin Avrupa genelindeki endstri miras gzergh dnda, lkesel lekteki
bir alma da Almanya tarafndan yaplmtr. Endstri Miras Yolu (The Industrial
Heritage Trail) isimli blgesel proje merkezi Ruhr kenti olan 400 km apndaki ala-
n kapsamaktadr (http://en.wikipedia.org/wiki/The_Industrial_Heritage_Trail).
Almanyadaki Zollverein Kmr Madeni Kompleksi (Resim 7.6), sveteki En-
gelsberg Demir ocaklar, ngilteredeki Blaenavon Endstriyel Peyzaj Alanlar gibi
pek ok yer UNESCOnun dnya mimari miras listesinde yer almaktadr.
178
Resim 7.6
Zollverein Kmr
Madeni Kompleksi;
2012. Kaynak: E..
Aydn arivi.
Dnya Mimari Miras Listesinde yer alan endstriyel alanlarla ilgili ayrntl bilgi iin
www.whc.unesco.org/en/list adresini ziyaret edebilirsiniz.
20. yzyln modern mimarlk miras ile ilgilenen DoCoMoMo da, sz konusu
dnemde ina edilmi modern endstri yaplarn kapsayan almalar srdrmek-
tedir. Endstri miras ve arkeolojisi zerine alan ulusal ve uluslararas dier top-
luluklar:
ICOHTEC (International Committee for the History of Technology),
SHOT (Society for the History of Technology),
NEKTAR (Europischen Netzwerk der Kultur der Arbeit),
E-FAITH (European Federation of Associations of Industrial and Technical
Heritage),
AIA (Association for Industrial Archeology) - ngiltere,
Industriedenkmal Stiftung - Almanya,
Comit dInformation et de Liaison pour lArchologie - Fransa,
CILAC (ltude et la Mise en Valeur du Patrimoine Industriel) - Fransa,
SIA (American Society for Industrial Archaeology) - ABD,
Japan Society for Industrial Archaeology - Japonya olarak sralanabilir.
Teknoloji tarihini aratrmak ve edinilen bilgileri paylamak zere kurulan bu
kurulular, her yl ulusal veya uluslararas boyutta toplantlar dzenlemekte ve s-
reli yaynlar hazrlamaktadrlar. Bu rgtler vastasyla endstri mirasnn aratrl-
mas, belgelenmesi, korunmas, yeniden ilevlendirilmesi gibi konularda alan
kiiler bir araya gelmektedirler.
zellikle Avrupada koruma uygulamalar arasnda nemli bir yere sahip olma-
ya balayan endstri arkeolojisi kavram, lkemizde ise olduka yeni bir kavram-
dr. Trkiyede 1990lardan bu yana aratrma konusu haline gelen Endstri Mira-
s konusu ile ilgili olarak ICOMOS ve TICCIH kurulularnn lkemizde temsilci-
likleri bulunmaktadr. Trkiyenin teknoloji tarihinin belgelenmesi ve tantlmas
konusunda yrtlen almalar olduka snrl dzeydedir.
ENDSTR VE MODERN MMAR MRASI KORUMA
YNTEMLER
20. yzylda mimaride etkin olan Modern Hareket akmna zg yaplar ve eitli
nedenlerle ilevsiz kalan tarihi endstri yaplarnn korunmalar/yeniden ilevlen-
dirilmeleri srdrlebilir bir yaklamdr. Srdrlebilirlik kavramnn yeteri kadar
yerlememi olmas, koruma yasalarnn yetersizlii ve rant beklentileri gibi neden-
lerle, zellikle gelimemi veya gelimekte olan lkelerde bu tr yaplar srekli ye-
nilenerek dntrlmekte ya da dntrlmek istenmektedir. levini yitiren ta-
rihi yaplarn ykm kltrel deerlerin yok edilmesi yannda, ayrca maliyetli de
olmaktadr. Endstriyel tesislerin ykm ise evreyi tehdit eden tehlikelere neden
olabilmektedir.
Yaadmz evre, yap malzemesi retimi, yap malzemesi tanmas, yapm
aamas, kullanm aamas ve ykm aamalarndan oluan yap yaam dngs s-
recinden (Resim 7.7) olduka olumsuz etkilenmektedir. Btn aamalarda belli se-
viyelerde hammadde ve enerji kullanlmas ve atk retilmesi gibi nedenlerle ener-
ji ve hammadde kaynaklar azalmakta ve kirlilikler olumaktadr (Esin vd., 2007:
306). Kullanm aamasnn sresini mmkn olduunca uzatmak enerji harcanm-
n, kaynak azalmn ve kirlilik oluumunu nlemek adna nemli bir yaklamdr.
179
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Mays 1964 tarihinde kabul
gren ve gnmzde de ge-
erlilii srdren Venedik T-
znn 5. Maddesinde;
Kltr varlnn korunmas,
her zaman onlar herhangi bir
yararl toplumsal ama iin
kullanmakla kolaylatrlabi-
lir. Bunun iin bu tr bir kul-
lanma arzu edilir, fakat bu
nedenle yapnn plan, ya da
bezemeleri deitirilmemeli-
dir. Ancak bu snrlar iinde
yeni ilevin gerektirdii dei-
iklikler tasarlanabilir ve bu-
na izin verilebilir ifadesi yer
almaktadr (TMMOB). Bu ifa-
dede kltrel varln kullanm tevik edilmektedir. Endstri Miras ve Modern Mi-
mari Mirasn korunmas konusu srdrlebilirlik asndan da irdelendiinde en
doru seenek yeniden ilevlendirmektir. Ancak modern mimarlk miras ve en-
dstri miras yaplarn yaam srelerinin uzatlmas konusunda koruma kuramcla-
rnn nem verdii eitli ayrnt ve farkllklar bulunmaktadr.
Modern Mimarlk Mirasn Koruma Yntemleri
Konu hakknda kuramclarn yaklamlar irdelendiinde birbirinden farkl iki te-
mel grn varlndan bahsedilebilmektedir. Bunlardan biri, modern mimarlk
mirasnn mevcut koruma kuram, ltleri ve pratii ile deerlendirilebilecei y-
nndedir. Dier gr ise, bu mirasn rnlerini ortaya karan kuram ve pratiin,
mevcut koruma kuramnn yeniden tartlmasn gerekli kldn ve kuramsal
alandaki yeni yaklamlarn pratikteki etkilerinin de aratrlmasn savunmaktadr
(Polat ve Cengiz, 2008: 181).
Modern yaplarn nasl korunmas gerektiine ilikin kuramsal tartmalar de-
vam ederken temelini geleneksel yntemlere dayandran restorasyon uygulamala-
r da gerekletirilmitir. Mies von der Rohea ait Brno/ek Cumhuriyetindeki Vil-
la Tugendhat (Resim 7.8.), Chicago/ABDde IIT Mimarlk Okulu gibi yaplarn
restorasyonu u anda geerli koruma yntemlerine gre gerekletirilmitir.
Erken dnem modern mimarlk rneklerinin byk blmnde kullanlan mal-
180
YAPI
MALZEMES
RETM
YAPI
MALZEMESNN
TAINMASI
YAPIM
AAMASI
KULLANIM
AAMASI LETM-
BAKIM- ONARIM
DOAL
KAYNAK
ENERJ
TKETM
YIKIM
AAMASI
Resim 7.7
Yap Yaam
Dngs
Diyagram (Esin
vd., 2007: 306).
Resim 7.8
Ludwig Mies von
der Rohe ait Villa
Tugendhat yaps
(1928-1930), Brno.
Kaynak:http://czech-
golf.net/golfove-
zajezdy/pamatky-
unesco.html
zemenin dayanksz olmas, yapm sistemlerinin, malzemelerin ve uygulama yn-
temlerinin deneysel olarak hzla deien ortamlarda gelimi olmalarndan dolay,
zgn malzeme ve patinann aynen korunmasnn genel kabul grd geerli
koruma kuramnn ayrntl olarak tartlarak taviz verilebilecek noktalarn belir-
lenmesinden sonra, bu dnem yaplarnn restorasyonuna balanmas tavsiye edil-
mektedir (Polat ve Cengiz, 2008: 181).
Endstri Mirasn Koruma Yntemleri
Endstri miras yaplarnn seilecek doru ilevlerle yaayan meknlara dnt-
rlmesi gerei yadsnamaz. Bir endstri mirasnn yeniden yaayan bir mekna d-
nmesi iin gerekli olan sreci:
Mimari zelliklerini, ne tr enerji kullanldn, ne tr makineler ierdii-
ni, eklentilerinin olup olmadn vb. konular ayrntlar ekilde aratran
belgeleme,
Temizleme, onarm, salamlatrma, btnleme, yeniden ilevlendirme ve
gerektii durumlarda yeniden tasarm vb.koruma kararlarnn belirlenmesi,
Uygulama,
Kullanm olarak zetlemek mmkndr.
zgn mekn dzeni korunan fabrikalarn mmkn olduunca geleneini sr-
dren tesisler olarak, zgn mekn dzeni korunamayan fabrikalarn ise bulun-
duklar blgenin ihtiyalarna cevap verecek farkl ilevlerle kent yaamna kazan-
drlmalar, endstri mirasnn srdrlebilirlii ile ilgili gnmzde geerliliini
koruyan yaklamdr (Oral ve Ahunbay, 2005: 43).
Yeniden ilevlendirmenin en nemli amacnn endstri mirasnn srekliliini
salamak olduu gz ard edilmemeli ve verilecek olan yeni ilevin, kent kltrne
katkda bulunan, kentsel yaam kalitesini ykselten bir uygulama olmas gerekmek-
tedir. Toplumun sadece snrl bir kesimine hizmet edecek ilev seimleri yerine, ka-
muya ak kullanmlar tercih edilmesi tavsiye edilmektedir (Kksal, 2005: 171).
Yeniden deerlendirme aamasndaki yaplar iin kullanlan yntem yeniden
tasarlama yntemidir. Bu yntem, zaman ierisinde yapsal ve ilevsel olarak oriji-
nal kurgusunu, nemini, deerini ve ilevini yitirmi olan yaplarn fonksiyonel -
strktrel adan yeniden tasarlanmas ve binann tarihsel gemiindeki yapsal
elemanlarnn gnmz tasarm normlarnda tekrar ele alnarak yorumlanmasdr.
Yeniden tasarmlama yntemi sayesinde gnmz koullarna ayak uyduramaya-
rak ilevsiz kalm ve harap duruma gelmi yaplarn yklarak yok olmasn engel-
lemek mmkn olabilmektedir (Emre, 2008: 54). zellikle zgn ilevine devam
etmeyecek tesisler iin uygulanan bir yntem olarak tercih edilir. Bu rneklerden
birisi 1914-1983 yllar arasnda stanbula elektrik salayan ve Osmanl mparator-
luunun ilk kent lekli elektrik santral olan Silahtaraa Elektrik Santraldr. 2004
ylnda stanbul Bilgi niversitesine tahsis edilen kompleks, gnmzde kltr,
sanat ve eitim merkezi olarak hizmet vermektedir. Tesis ierisinde eski makine
dairelerinin korunarak dntrlmesiyle oluturulan Enerji Mzesinin yan sra,
sonradan ina edilen yeni yaplarda yer almaktadr (Santral Istanbul web sitesi).
2006 ylnda Blaenavonda gerekletirilen Endstri Miras Seminerinde hazr-
lanan endstriyel alanlarn yeniden canlandrlmas ile ilgili deerlendirme rapo-
runda konunun yararlar ve bymeye etkileri toplumsal, srdrlebilirlik, turizm
ve ekonomik adan ele alnmtr. Drt ana balkta ele alnan bu etki ve yararlar
aadaki gibi sralanmaktadr (Event Report REVIT, 2006):
181
Toplumsal etki ve yararlar:
- Toplumsal hareketlilikte art salamtr.
- Dikkate deer yerel faydalar salanmtr.
Srdrlebilirlik asndan etki ve yararlar:
- Mirasn yer ald alanlar insanlarn yaama, alma ve ziyaret isteini
arttrmaktadr.
- Kltrel zelliklerin eitliliinin gelitirilmesi ve korunmasna katk sa-
lanmaktadr.
- Mevcut deerlerin srdrlr kullanm, yeni alanlarn kullanm ihtiyac-
n azaltmaktadr.
- Endstriyel alanlarn gelecek nesillere en iyi ekilde aktarlmas konu-
sunda tanmlayc rol oynanmaktadr.
Turizm asndan etki ve yararlar:
- Endstriyel alanlarn yeniden canlandrlmas, dnya apnda artan kl-
trel turizm gzergh ihtiyacn karlamaktadr.
- Kiisel tecrbe ve kimlikle balantl olarak tarih herkesin ilgisini eke-
bilmektedir.
Ekonomik etki ve yararlar:
- Yeni i olanaklar yaratmaktadr.
- Yap ve miras ynetimi konusunda eitim olanaklarn tevik etmektedir.
- Tarihi miras alanlar insanlarn yaayarak alt hatta yatrm yapt
alanlardr.
- Kendi kendine yeten ekonomiler yaratmaktadr.
- Ulusal ekonomiye katk salamaktadrlar.
Son dnemlerde Avrupallarn bo zamanlarnda art olduunun saptanmas
neticesinde, Avrupa Konseyi alma Grubu bo zamanlarn deerlendirilmesinin
en iyi yollarndan birinin kltrel seyahatlere arlk vermek olduu sonucuna var-
mtr. Endstri miras olarak tanmlanan yaplar endstri miras gzerghlarnda
sergilenerek kltrel turizmin hizmetine almtr. Bu kapsamda yer alan, tarihi,
mimari, bilimsel, teknolojik ve sosyal adan tek ve benzersiz olan endstri miras
rneklerinin kentsel yaama katlm konusunda minimum mdahaleler benimse-
nirken, dier rneklerde yeni ilevin gerektirdii kapsaml mdahalelere izin veri-
lebilmektedir.
Endstri miras yaplarnn korunmasnn srdrlebilirlik asndan yararlarn aklaynz.
Son yllarda Trkiyede tarihi endstri yaplarnn kltrel ortama kazandrlma
konusunda art gzlenmektedir. Bu dnmlerin byk blm Osmanl Dev-
letinin ayn zamanda sanayi bakenti olan stanbulda younlamaktadr. Bakr-
ky Baruthanesi, Yunus Emre Kltr Merkezine; Darphane-i Amire, stanbul M-
zesine; Tophane-i Amire, Mimar Sinan niversitesi Kltr ve Sanat Merkezine;
Hasky Lengerhane ve irket-i Hayriye Tersanesi, Rahmi Ko Endstri Mzesine
(Resim 7.9); Defterdar Feshane-i Amire, Feshane Uluslararas Fuar, Kongre ve Kl-
tr Merkezine; Cibali Ttn Fabrikas, Kadir Has niversitesine; Bakrky spirto-
hanesi, T spirtohane Konservatuar ve Kltr Merkezine; Stlce Mezbahas,
Stlce Kongre ve Kltr Merkezine dnmtr. En yakn tarihli dnm ise,
yukarda da bahsedildii gibi Silahtaraa Elektrik Santralnn (Resim 7.10) Santral
stanbul ad ile kltr-sanat merkezine ve Bilgi niversitesinin baz blmlerini
ierecek ekilde dntrlmesi olmutur (Cengizkan, 2006: 9).
182
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
Gerekletirilen dnm uygulamalarnn byk blm kitle turizmi olarak
yaplan kltr turizmine ynelik olamam, ziyaretler kiisel ilgiler dorultusunda
gereklemektedir. Baarl olduu kabul gren bu uygulamalarn kltrel turizme
cevap verebilmeleri dorultusunda olanaklar yaratlmas uygun olacaktr.
183
Resim 7.9
Rahmi Ko Endstri Mzesi, 2003.
Kaynak: E.. Aydn arivi
Resim 7.10
Silahtaraa Elektrik Santral, 2008.
Kaynak: E.. Aydn arivi
184
Tarihi evreler, dnemlerinin; fiziksel, sosyal, kltrel,
ekonomik ve teknolojik koullarnda olumutur. Bu
nedenle, her dnemden yeteri kadar rnein korunma-
s ve yaatlmas konusunda duyarl olmak gerekmekte-
dir. 20. yzylda mimaride etkin olan Modern Hareket
akmna zg yaplar ve eitli nedenlerle ilevlerini yi-
tirmi tarihi endstri yaplarnn koruma altna alnmas
dnemin hem kltrel zelliklerini hem teknolojik ye-
terliliini belgelemek ve tanmak yannda srdrlebi-
lirlik asndan olduka olumlu bir yaklamdr.
Modern mimari mirasn kapsam belirlenirken en genel
anlamda tarihi referanslarn olmad, ssleme ve de-
korasyon yerine ileve, teknie ya da meknsal artlara
dayal modern tasarm ilkelerini barndran rnler ta-
nm tercih edilmitir. Ancak blgesel varyasyonlar ve
gelenekselden etkilenen rnekler de mirasn bir para-
s olarak kabul grmektedir. Modern mimarlk rnleri-
ni kapsayan zaman aral ile ilgili genel kabul 1920 -
1970 yllar arasdr.
Endstri miras, sanayi kltrnn tarihsel, teknolojik,
sosyal, mimari ve bilimsel deere sahip kalntlarndan
oluur. Bu kalntlar, binalar ve makineler, atlyeler, ima-
lathaneler, fabrikalar, madenler ile iletme ve artma sa-
halar, ambarlar ve depolar, enerji retilen, iletilen ve
kullanlan yerler, ulatrma ve tm alt yaps, ayrca sana-
yi ile ilgili barnma, ibadet etme veya retim gibi sosyal
faaliyetler iin kullanlan yerler olarak tanmlanmtr.
Endstri arkeolojisinin alma alann belirlerken zaman
snrlamas yaplmamas daha doru bir yaklamdr.
Modern mimarlk hareketine zg birikimi koruma alt-
na alabilmek iin 1990 ylnda Documentation and Con-
servation of Modern Movement - DoCoMoMo (Modern
Hareketin Korunmas ve Belgelenmesi) rgt kurul-
mutur. Modern mimarlk mirasnn belgelenmesi, mi-
ras tehdit eden faktrlerin tespit edilmesi, korumaya
ve tahribat durdurmaya ynelik stratejiler gelitirilmesi
gibi konularda almalar yapan rgt, bu yeni miras
kavramnn ve bu alandaki eylemlerin dnyann farkl
blgelerinde yaygnlamasn salamtr. DoCoMoMo,
dnda United Nations Educational, Scientific and Cul-
tural Organization - UNESCO (Birlemi Milletler Ei-
tim, Bilim ve Kltr rgt), International Council on
Monuments and Sites - ICOMOS (Uluslararas Antlar ve
Sitler Konseyi), Avrupa Konseyi, Modern Asian Archi-
tecture Network - mAAN (Modern Asya Mimarl A)
gibi birok uluslararas kurulu, 1990lardan itibaren 20.
yzyl st balnda modern mirasn belgelenmesi ve
korunmas ile ilgili almalar yrtmektedir.
1973 ylnda endstriyel mirasn korunmas, belgelenme-
si, aratrlmas ve iletilmesi amacyla kurulan The Inter-
national Commitee for the Conservation of the Industri-
al Heritage - TICCIH (Uluslararas Endstriyel Miras Ko-
ruma Komitesi), ICOMOSa endstri mirasyla ilgili soru-
lar konusunda bilirkiilik grevi yapmaktadr. Endstri
miras konusunda kapsaml almalar yrten dier bir
kurum, 1999 ylnda kurulan The European Route of In-
dustrial Heritage - ERIH (Avrupa Endstri Miras Gzer-
gh) adl bir Avrupa topluluudur. ERIH Avrupann en-
dstriyel tarihinin kefi amal hazrlanan bir turizm bilgi
adr. 20. yzyln modern mimarlk miras ile ilgilenen
DoCoMoMo da sz konusu dnemde ina edilmi mo-
dern endstri yaplarn kapsayan almalar srdrmek-
tedir. Endstri miras ve arkeolojisi zerine alan dier
ulusal ve uluslararas topluluklar: ICOHTEC (Internatio-
nal Committee for the History of Technology), SHOT
(Society for the History of Technology), NEKTAR (Eu-
ropischen Netzwerk der Kultur der Arbeit), E-FAITH
(European Federation of Associations of Industrial and
Technical Heritage), AIA (Association for Industrial Arc-
heology) - ngiltere, Industriedenkmal Stiftung - Alman-
ya, Comit dInformation et de Liaison pour lArcholo-
gie - Fransa, CILAC (ltude et la Mise en Valeur du Pat-
rimoine Industriel) - Fransa, SIA (American Society for
Industrial Archaeology) - ABD, Japan Society for Indus-
trial Archaeology - Japonya olarak sralanabilir.
Endstri miras ve Modern mimari mirasn korunmas
konusu srdrlebilirlik asndan irdelendiinde en
doru seenek yeniden ilevlendirmektir. Modern mi-
mari mirasn korunmas konusunda farkl iki temel g-
r vardr. Bunlardan biri, modern mimarlk mirasnn
mevcut koruma kuram, ltleri ve pratii ile deer-
lendirilebilecei ynndedir. Dieri ise, bu mirasn
rnlerini ortaya karan kuram ve pratiin, mevcut ko-
ruma kuramnn yeniden tartlmasn gerekli kldn
ve yeni yaklamlarn pratikteki etkilerinin aratrlmas-
n savunmaktadr. Endstri mirasnn korunmas ile ilgi-
li olarak zgn mekn dzeni korunan tarihi sanayi ya-
plarnn mmkn olduunca geleneini srdren tesis-
ler olarak, zgn mekn dzeni korunamayan fabrika-
larn ise bulunduklar blgenin ihtiyalarna cevap ve-
recek farkl ilevlerle ilevlendirilmeleri geerliliini ko-
ruyan yaklamdr. Bu kapsamda yer alan, tarihi, mima-
ri, bilimsel, teknolojik ve sosyal adan tek ve benzersiz
olan endstri miras rneklerinin kentsel yaama katl-
m konusunda minimum mdahaleler benimsenirken,
dier rneklerde yeni ilevin gerektirdii kapsaml m-
dahalelere izin verilebilmektedir.
zet
185
1. Modern mimarlk rnlerini kapsayan zaman aral
ile ilgili genel kabul aadakilerden hangisidir?
a. 1940-1990 yllar aras
b. 1890-1960 yllar aras
c. 1920-1970 yllar aras
d. 1900-2000 yllar aras
e. 1960-1990 yllar aras
2. Gemie ait retim etkinlikleri ve bu amala oluturu-
lan mimari btnlere koruma disiplininde ne ad verilir?
a. Soyut miras
b. Endstri miras
c. Krsal mimari miras
d. Modern mimarlk miras
e. Su alt kltrel miras
3. Endstri arkeolojisinin aratrma alanna aadaki
disiplinlerden hangisi girmez?
a. Teknoloji tarihi
b. Mimarlk tarihi
c. Psikoloji
d. Arkeoloji
e. Koruma
4. Aadakilerden hangisi modern mimari mirasn ko-
runmas konusunda faaliyet gsteren sivil toplum r-
gtlerinden biri deildir?
a. TICCIH
b. mAAN
c. DoCoMoMo
d. ICOMOS
e. UNESCO
5. Avrupann endstriyel tarihinin kefi amal hazrla-
nan turizm bilgi ana ne ad verilir?
a. TICCIH
b. SHOT
c. AIA
d. ICOHTEC
e. ERIH
6. Endstri Miras ve Modern Mimari Mirasn korunma-
s konusu srdrlebilirlik asndan irdelendiinde en
doru yntem hangisidir?
a. Yeniden ilevlendirme
b. Tama
c. Rekonstrksiyon
d. Ykm
e. Yeniden tasarlamak
7. Aadakilerden hangisi erken modern mimarlk
rnlerinin korunmasnda, geerli olan koruma kura-
mnn uygulanmasn gletiren zelliklerden biridir?
a. Planlama anlaylar
b. Cephe zellikleri
c. Patina
d. Yapm teknii ve malzeme
e. Konum
8. Endstri miras yap ve alanlarnn yeniden ilevlen-
dirildikten sonra en yaygn hizmet verdii sektr aa-
dakilerden hangisidir?
a. Eitim
b. Ticaret
c. Kltrel turizm
d. Medya
e. Emlak
9. zgn mekn dzeni korunan fabrikalar iin aa-
da nerilen ilevlerden hangisi srdrlebilirlik konu-
sunda en doru tercihtir?
a. Ofis
b. Yaayan mze
c. Alveri merkezi
d. Konut
e. Eitim yaps
10. Trkiyede tarihi endstri yaplarnn yeniden ilev-
lendirilmesi ile ilgili uygulamalarn en ok gerekleti-
rildii il aadakilerden hangisidir?
a. Denizli
b. stanbul
c. Eskiehir
d. Trabzon
e. Mardin
Kendimizi Snayalm
186
1. c Yantnz yanl ise Modern Mimari Miras ko-
nusunu yeniden gzden geiriniz.
2. b Yantnz yanl ise Endstri Miras konusunu
3. c Yantnz yanl ise Endstri Miras konusunu
4. a Yantnz yanl ise Modern Mimari Mirasn Ko-
runmas Konusundaki rgtlenme konusunu
5. e Yantnz yanl ise Endstri Mirasn Korunma-
s Konusundaki rgtlenme konusunu yeni-
den gzden geiriniz.
6. a Yantnz yanl ise Endstri ve Modern Miras
Koruma Yntemleri konusunu yeniden gz-
den geiriniz.
7. d Yantnz yanl ise Modern Miras Koruma Yn-
temleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
8. c Yantnz yanl ise Endstri Mirasn Koruma
Yntemleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
9. b Yantnz yanl ise Endstri Mirasn Koruma
10. b Yantnz yanl ise Endstri Mirasn Koruma
Sra Sizde 1
Eer modern mimarlk miras ve endstri miras yapla-
r koruma altna alnmazsa gelecek kuaklar 20. yzyl-
da kayda deer yap/yap grubu yaplmad kans ta-
yabilir. Bu anlamda her yzyln kendi birikimini ser-
gileyecek kadar yap ve yap grubunun koruma altna
alnmas nemlidir. Dahas bu yaplarn korunmalar
hammadde, enerji ve toprak (alan) korunumu asn-
dan ekolojik dengeye byk katk salayacaktr.
Sra Sizde 2
Osmanl Devletindeki ilk kapsaml sanayi giriimleri
Hazine-i Hassa tarafndan karlanan Fabrika-i Hma-
yunlardr. Devletin nclnde gerekletirilen bu te-
sisler stanbul ve evresinde kurulmutur. Matbaa-i Ami-
re (1931), Feshane Fabrika-i Hmayunu (1833), Askeri
Debba Fabrikas (1830lar), Darphane-i Amire (1843),
Hereke Fabrika-i Hmayunu (1843), Harir Fabrika-i H-
mayunu (1852), Ttn Fabrikas (1884), ini Fabrika-i
Hmayunu (1894) olarak sralanabilecek Fabrika-i H-
mayunlar, 1913-1915 yllarnda yaplan Osmanl Sanayi
saymnda 300e yaklaan sanayi kurulular iinde say-
ca az olmakla beraber kullandklar i gc, muharrik
g ve retim kapasitesi asndan dier tesislere gre
olduka byktrler. retim hedefleri bakmndan Sa-
rayn ve Ordunun gereksinimlerini gzeten bu kuru-
lular hem teknolojik zellikleri bakmdan, hem mima-
ri sluplar asndan ok nitelikli endstri miras olarak
kabul grmektedirler.
Sra Sizde 3
DOCOMOMO (DOcumentation and COnservation of
Buildings, Sites and Neighborhoods of the MOdern MO-
vement)nun Trkiye alma Grubu Trkiyede retil-
mi olan modern mimarlk rneklerinin belgelenebil-
mesi amacyla her yl dzenli olarak Trkiye Mimarl-
nda Modernizmin Yerel Almlar balkl Poster Su-
nular gerekletirmektedir. Bu toplantlarda, erken 20.
yzyldan yaklak 1970lerin bana kadar devam eden
srete retilmi olan modern mimarlk rneklerini gr-
sel ve yazl belgelerle tantan veya yorumlayan poster
sunular yaplmaktadr. lkemizdeki modern mimarlk
mirasna dikkat eken bu toplantlarla, DOCOMOMO
giriiminin hedefledii belgeleme ve tescil almasnn
yaygnlatrlmasnn yan sra, giriimin amalarnn du-
yurulmas ve geni evrelerce paylalmas ynnde de
nemli gelime salanaca umulmaktadr.
Sra Sizde 4
Tarihi endstri yaplarnn ykm srasnda enerji kulla-
nlmas ve atk retilmesi gibi nedenlerle enerji ve ham-
madde kaynaklar azalmakta ve kirlilikler olumaktadr.
Bu tr yaplarn kullanm aamasnn mmkn oldu-
unca uzatlmas enerji harcanmn, kaynak azalmn
ve kirlilik oluumunu nlemek adna nemli bir yakla-
mdr. Mevcut deerlerin srdrlr kullanm, yeni
alanlarn kullanm ihtiyacn da azaltmaktadr. Yeniden
deerlendirilen mirasn yer ald alanlar insanlarn ya-
ama, alma ve ziyaret isteini arttrmaktadr. Kltrel
zelliklerin eitliliinin gelitirilmesi ve korunmasna
katk salanmaktadr.
187
Cengizkan, M.N. (2006). Endstri Yaplarnda Yeniden
levlendirme: i Biten Endstri Yaplar Ne e Ya-
rar?, Endstri Miras, blten 45, dosya 3, TMMOB
Mimarlar Odas Ankara ubesi Yayn, s.9- 11.
Emre, B. (2008). Sanayileme ve Sanayi Yaplarnn
Yeniden levlendirilmesinin stanbuldan r-
nekler zerinde Analizi. M.S.G.S.. Yksek Li-
sans Tezi, stanbul.
Esin, T., Cogun, N. ve Aydn, E.. (2007). Performance
Evaluation of Architectural Education in Respect of
Environmental Sensibility (In Turkey), in
Koprivanac, N., Kusic, H. (eds) Environmental
Management; Trends and Results (s. 305-312).
Zagrep: Publication of Faculty of Chemical
Engineering and Technology.
Event Report incorporating the REVIT Industrial
Heritage Management Toolkit, 2006. Industrial
Heritage Seminar 30-31 March 2006, Blaenavon;
Torfae, http://www.revit-nweurope.org/selfgu-
idingtrail/16_Heritage_Event_Report.pdf
Kra, A. B. (2001). Trkiyedeki Tarihi Sanayi Yap-
larnn Gnmz Koullarna Gre Yeniden De-
erlendirilmeleri Konusunda Bir Yntem Ara-
trmas, Mimar Sinan niversitesi Doktora Tezi, s-
tanbul.
Kksal, G. ( 2005). stanbuldaki Endstri Miras in
Koruma ve Yeniden Kullanm nerileri, .T..
Doktora Tezi, stanbul.
Oral, E.., Ahunbay, Z. (2005). Bursann pekilikle
Endstri Mirasnn Korunmas, T Dergisi/a,
cilt:4, say:2, s.37-46.
Polat Omat, E. (2008) Cumhuriyet Dnemi Mimarl
Modern Mimarlk Mirasn Onaylamak: Yasal Sre
ve Tescil Kararlarna Bak, Mimarlk, 340, s.49-53.
Polat Omay, E., Can, C. (2008) Modern Mimarlk Miras
Kavram: Tanm ve Kapsam, Megaron, YT
Mim.Fak. E-Dergisi, Cilt 3, Say 2, s.177 - 186.
Sharp, D. (2000). Registering the Diaspora of Modern of
Modern Movement, Sharp, D. Ve Cooke, C (editr-
ler), The Modern Movement in Architecture,
Rotterdam: 010 Publishers
imek, E.. (2006). Endstri Yaplarnn Kltrel Mi-
ras Olarak rdelenmesi ve Deerlendirilmesi:
zmir Liman Arkas Blgesi rnei, D.E.. Yk-
sek Lisans Tezi, zmir.
Tanyeli, G. (2000). Endstri arkeolojisi yaplarnn
korunmas ve yeniden ilevlendirilmesi. Do-
mus, 8, s. 50-51.
Uluslararas Kltrel Miras Mevzuat Cilt: 2, 2007, s.
400-405
DOCOMOCO web sitesi, 27.03.2012 tarihinde www.do-
comomo.com adresinden alnmtr.
ERIH web sitesi, 27.03.2012 tarihinde www.erih.net ad-
resinden alnmtr.
ICOMOS web sitesi, 27.03.2012 tarihinde www.interna-
tional.icomos.org adresinden alnmtr.
SantralIstanbul web sitesi, 30.03.2012 tarihinde
http://www.santralistanbul.org/main/index/ adre-
sinden alnmtr.
TICCIH web sitesi, 07.02.2012 tarihinde
http://www.mnactec.cat/ticcih/industrial_herita-
ge.htm adresinden alnmtr.
The Industrial Heritage Trail vikipedideki tanmndan
27.03.2012 tarihinde http://en.wikipedia.org/wi-
ki/The_Industrial_Heritage_Trail alnmtr.
TMMOB Mimarlar Odas web sitesi, 30.03.2012 tarihin-
de www.mo.org.tr/mevzuatDocs%5CVenedik_T-
zk.doc alnmtr.

Kentselkoruma

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Kentselkoruma

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kentselkoruma

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2856

You might also like