ข้อคิดจากประสบการณ์ประเมินผลโครงการสสส.

อาจารย์สุระชัย ชูผกา คณะมนุษย์ศาสตร์ มหาวิทยาลัยรามคำาแหง

เมื่อได้มีโอกาสเข้าไปติดตามประเมินผลโครงการต่างๆ ทั้ง
ของหน่วยงานอื่นและของสส.จึงพบว่าการติดตามประเมินผลเป็ น
สิ่งที่มีความใกล้เคียงกับทั้งเรื่องการวัดผล การให้คำาปรึกษา และ
การถอดบทเรียน ทั้งนี้ ขึ้นกับว่า การติดตามประเมินผลโครงการ
นั้ น ๆมีจุดมุ่งหมายหลักเพื่อสิ่งใดเป็ นเป็ นสำาคัญ ซึ่งผ้้วิจัยต้อง
กำาหนดจุดยืนให้ชัดเจนก่อนที่จะเข้าไปประเมินผล
ดังนั้ นสิ่งสำาคัญที่นักติดตามประเมินผลโครงการต้องพิจารณา
ก่อนว่า ผ้้ท่ีมอบหมายให้ไปติดตามประเมินผลโครงการนั้ นต้องการ
ทราบถึงอะไร ต้องการทราบลักษณะการดำาเนิ นงาน ต้องการร้้ว่า
โครงการสำาเร็จตามเป้ าหมาย วัตถุประสงค์หรือไม่ หรือโครงการก่อ
ให้เกิดผลกระทบอะไร กล่าวง่ายๆ ว่า สิ่งที่ต้องพิจารณาคือ หนึ่ ง)
เป็ นการประเมิน กระบวนการ (Process) หรือสอง) ประเมิน
ผลลัพธ์(Output) หรือสาม) ประเมินผลกระทบ(Outcome) หรือ
ต้องการได้รบ
ั บทเรียนความร้้จากการดำาเนิ นงานทั้งมวล(Lesson
Learned)
เมื่อทราบจุดยืนในการประเมินชัดเจนแล้วจึงค่อยออกแบบ
วิธีการการติดตามประเมินผลโครงการที่เหมาะสมกับลักษณะ
โครงการและวัตถุประสงค์การประเมินก่อนที่จะกระโดดเข้าไปใน
พื้ นที่ หากหลักไม่ดีแล้วก็จะทำาให้ทิศทางการประเมินคลาดเคลื่อน
หลายต่อหลายครั้งเครือข่ายทีมประเมินของผ้้เขียน เมื่อ
เข้าไปพ้ดคุยสอบถามผ้้ดำาเนิ นโครงการแล้ว ส่วนใหญ่ก็หลุดไหล
คล้อยตามคำาพ้ด หลักฐาน พยาน ข้อยืนยันต่างๆ ที่ผ้ดำาเนิ นการ
ขนมาแสดงหรือจัดหามาไว้ หรือบางครั้งทีมประเมินกลับหลงทิศ
ติดไปกับสิ่งสำาคัญแต่ไม่จำาเป็ นต่อการประเมินโครงการ
ครั้งหนึ่ งทีมติดตามประเมินของผ้้เขียนในโครงการหนึ่ งมุ่ง
ต้องการด้ผลกระทบจากการดำาเนิ นโครงการในด้านการสร้าง
สุขภาพ แต่ทีมผ้้วิจัยไปพบหลักฐานที่น่าตื่นเต้นเกี่ยวกับการใช้งบ
ที่ไม่โปร่งใส ที่มีชาวบ้านในพื้ นที่นำามาแสดงให้เห็น จนทำาให้ไม่ได้
สนใจเกี่ยวกับผลต่อการสร้างสุขภาพ ทั้งนี้ แท้จริงแล้ว เรื่องการ
ดำาเนิ นการไม่โปร่งใสก็เป็ นส่วนหนึ่ งในการติดตามประเมินผล
เพราะเป็ นส่วนที่จะมีผลกระทบต่อผลสำาเร็จ กล่าวคือ ถ้าโปร่งใส
โครงการก็ดำาเนิ นได้อย่างดีมีความสุข แต่เรื่องสำาคัญไม่ใช่การ
ติดตามความโปร่งใส กรณี เรื่องนี้ จึงเป็ นเพียงข้อสังเกตจากผ้้
ประเมินเท่านั้ น ไม่ใช่ผลการประเมิน
หลักสำาคัญประการหนึ่ งในการติดตามโครงการ โดยเฉพาะ
อย่างยิ่งการประเมินผลกระทบ คือต้องไม่ไปติดตามจากผ้้ดำาเนิ น
โครงการในอันดับแรกแต่ให้เป็ นอันดับรองหรืออันดับหลัง แต่ต้อง
วิ่งไปหาผ้้รบ
ั ผลจากการดำาเนิ นโครงการเป็ นสำาคัญ
อย่างเช่น การติดตามประเมินผลการสร้างเสริมสุขภาพ
ชุมชน ปลอดเหล้า บุหรี่ เมื่อทีมติดตามเข้าพื้ นที่สิ่งแรกที่ทีมต้อง
ไปศึกษาพิจารณาคือ ไปที่ร้านค้าของชุมชน ไปสังเกต สอบถามถึง
วิถีชีวิตชุมชน พิจารณาว่าสินค้าใดขายดีท่ีสุด เหล้า บุหรี่ ขายดี
มากน้อยเพียงใด มียอดขายเพิ่มขึ้น ลดลงในรอบปี ที่มีการดำาเนิ น
โครงการในพื้ นที่แค่ไหน ซึ่งทำาให้ทีมติดตามประเมินโครงการมี
วัตถุดิบในการไปพ้ดคุยแลกเปลี่ยนและซักค้านกับผ้้ดำาเนิ น
โครงการ
 เช่นเดียวกันกับการติดตามประเมินโครงการสร้างเสริมสุข
ภาพโรงเรียนสะอาด โรงเรียนสีขาว หลังจากการอธิบายทำาความ
เข้าใจกับภ้มิหลังและลักษณะการดำาเนิ นโครงการแล้วสิ่งที่ผ้เขียน
มอบหมายให้ทีมติดตามไป เข้าไปด้คือ ไม่ใช่เข้าพบคร้ใหญ่ แต่ขอ
ไปสำารวจห้องนำ้าโรงเรียนเป็ นอันดับแรก ในระหว่างเวลาเรียน ซึ่ง
พบว่ามีท้ ังบุหรี่ และถุงยาง ทิ้งเอาไว้ จากนั้ นจึงค่อยไปไต่ถาม
ทำาความเข้าใจกับกระบวนการวิธีการดำาเนิ นโครงการสร้างเสริมสุข
ภาพของโรงเรียนต่อไป
ผ้้เขียนเน้นยำ้ากับทีมติดตามเสมอว่า “นกไม่เห็นฟ้ า ปลาไม่
เห็นนำ้า” ผ้้ดำาเนิ นโครงการไม่ร้ว่าสิ่งใดคือความสำาเร็จ หรือผลกระ
ทบสำาคัญที่เกิดขึ้นนั ก เพราะอย่้ไกลกับพื้ นที่และตัวโครงการมาก
เกินไป อยากเห็นนกต้องมองฟ้ า อยากร้้จากปลาต้องไปหานำ้า
อยากติดตามประเมินผลให้ท่องแท้ต้องแลด้ปัจจัยแวดล้อม

-----------------------------------------------------------------------
--------