PARATHNIE

N kt libr ne do t ju tregojm pr nj krijes q ju e njihni fare mir, q ju e takoni do kund faktikisht pa

i kushtuar shum vmendje, q sht shum eksperte, intelegjente dhe shum shoqrore ajo sht
Milingona. Qllimi yn sht t shqyrtojm jetn me plot mrekulli t ktyre krijesave t imta q kurr nuk
kan rndsi n jetrat tona t prditshme.
Teknologjia, puna kolektive, strategjia ushtarake, rrjet i prparuar i komunikimit, hirearkia e mpreht dhe e
arsyeshme, disiplina, planifikim i prkryer i qytetit kto jan fushat n t cilat njerzit nuk mund gjithmon
t jen mjaft t suksesshme, por n t cilat milingonat gjithmon jan. Kur i shikoni kto krijesa, t cilat jan
plotsisht t armatosura q ti mposhtin rivalt e fort dhe q ti rezistojn kushteve t vshtira t natyrs, ju
mund t mendoni se ata t gjith jan identik. Mirpo faktikisht do specie (lloj) i gjinis s milingonave e
ato jan me mijra ka veori t ndryshme. Ne besojm se kto krijesa q kan popullsin m t madhe n
bot, mund t hapin horizonte t reja pr ne brenda strukturs s karakteristikave t prmendura m sipr.
Ky libr do t nxjerr n shesh pr ne botn e veant dhe t mrekullueshme t milingonave. Ne do ti
shohim punt q kto bashksi t milingonave i kryejn me trupat e tyre t imt dhe do t shohim se
plotsisht nuk ka ndryshime ndrmjet fosileve t tyre, m i vjetri i t cilve sht afrsisht 80 milion vjet i
vjetr, dhe t ngjashmit e tyre q jetojn sot, q jan prafrsisht 8800 specie.
Prderisa ne shqyrtojm botn e veant t milingonave, ky sistem i prsosur do t fitoj admirimin ton dhe
do t shtoj nevojn pr t menduar dhe gjurmuar. N t njjten koh, ne do ti shohim gabimet n teorin e
evolucionit dhe do t shohim krijimet e patmeta t All-llahut, q sht nj pun shum e rndsishme. N
Kuran, lloji i njeriut i cili mendon pr natyrn dhe kshtu pranon plotfuqishmrin e All-llahut sht lavdruar
si nj model pr ata q besojn. Ajeti i mposhtm plotsisht e shpjegon kt shtje:
N krijimin e qiejve e t toks, n ndryshimin e nats dhe t dits, ka argumente t qarta pr ata q
kan arsye dhe intelekt. Pr ata q All-llahun e prmendin me prkujtim kur jan n kmb, kur jan
ulur, kur jan t shtrir dhe thellohen n mendime rreth krijimit t qiej ve e t toks (duke thn): Zoti
yn, kt nuk e krijove kot, i lartsuar qofsh, ruana prej dnimit t zjarrit. (Ali Imran:190-191)
Ne shpresojm q ky libr ti bj lexuesit e tij q t mendojn m thell dhe t ndjej admirimin pr fuqin e
mrekullueshme dhe artin e paarritshm n krijimet e All-llahut, i Cili i ka krijuar t gjitha sendet.
HYRJE
Milingonat jan gjallesa q kan popullsin m t dendur n bot. Pr do shtat qind milion milingona q
vijn n kt bot jan vetm 40 njerz t posalindur. Ka shum informata tjera mahnitse pr t msuar
rreth ktyre krijesave.
Milingonat, nj nga grupet m sociale midis gjinis s insekteve, jetojn n shoqri t quajtura koloni , t
cilat jan t organizuara jashtzakonisht mir. Organizimi i tyre sht i nj rregulli aq t avancuar saq
n lidhje me kt mund t thuhet se milingonat kan nj civilizim t ngjashm me at t njerzve.
Milingonat kujdesn pr foshnjet e tyre, mbrojn kolonit e tyre, luftojn, prodhojn dhe rezervojn ushqimin
e tyre. Ka koloni q punojn edhe si rrobaqeps , q mirren me bujqsi apo rritjen e shtazve .
Kto insekte, me rrjetin e tyre shum t fort t komunikimit, jan aq superior saq nuk krahasohen me
asnj organizm tjetr, n lidhje me organizimit dhe specializimit social.
N ditt tona, studiuesit me inteligjenc dhe arsimim superior jan duke punuar dit e nat n akuariume t
holla t formuara q t formulojn organizat t suksesshme sociale dhe t zbulojn zgjedhje t
qndrueshme pr problemet ekonomike dhe sociale. Ideologt kan prodhuar modele sociale gjat
shekujve. Por kur ne shikojm botn n prgjithsi, deri tani nuk sht arritur asnj sistem social ideal
socialo-ekonomik, pavarsisht nga t gjitha kto prpjekje intenzive. Meqense koncepti i rendit n
shoqrit njerzore gjithmon ka qen i bazuar n interes dhe konkurrenc individuale, nj rregull i prpikt
social kurr nuk ka qen i mundshm. Milingonat, n ann tjetr, gjat miliona viteve deri n ditt e sotme,
kan prjetsuar sistemin social q sht ideal pr to.
Ather si kto krijesa t imta mund t formojn nj rregull t till? Kjo sht nj pyetje pr t ciln sigurisht
duhet t krkohet prgjigjja.
Evolucionistet, kur prpiqen ti prgjigjen ksaj pyetje, thon se milingonat evolvuan para 80 milion vitesh
nga Tifida, e q sht nj lloj arkaik i grenzs, dhe se ato filluan socializimin para 40 milion vjetsh - befas,
vet me zgjedhjen e tyre- dhe se ato prbjn nivelin m t lart t evoluimit nga insektet. Mirpo, ata nuk
shpjegojn n asnj mnyr shkaqet dhe procesin e zhvillimit t ktij socializimi. Mekanizmit themelor t
evolucionit i nevojiten gjallesat e gjalla q t luftojn me njeri-tjetrin deri n fund, pr mbijetesn e tyre.
Prandaj, secili lloj dhe secili individ brenda atij lloji mund t mendojn vetm pr vete dhe pr pasardhsit e
tij (Pse dhe si filloj t mendoj pr pasardhsit e tij sht nj rrug pa krye pr Evolucionin, por ne po e
kalojm kt pik tani). Natyrisht sht pa prgjigje se si ky lloj i nj ligji t evolucionit mund t formoj nj
sistem social me flijime mu n brtham.
Pyetjet t cilat duhet prgjigjur nuk kufizohen n kto. A mund kto krijes, qelizat nrvore e t cilave pr nj
milion t tyre peshon vetm 20 gram, t adaptojn zgjidhjen pr shoqrizimin n grupe vetm ashtu? Apo
a munden ato t bashkohen pr t vendosur rregullat pr kt shoqrim pas adaptimit t zgjidhjes s till?
Edhe nse ne pranojm se ato do t mund t bnin kt, a do ti bindeshin t gjith sistemit t ri pa
prjashtime? A e kan formuar ato nj rregull social t avancuar duke themeluar koloni me miliona antar
pas kaprcimit t gjith ktyre pamundsive t dukshme?
Ather si u shfaq nj sistem kast nga kjo luft? S pari, duhet pgjigjur ksaj pyetje: Si sht zhvilluar
ndryshimi ndrmjet mbretreshs dhe puntorit? Evulicionistet n kt pik do t thon se nj grup nga
mesi i puntorve kan braktisur punn dhe kan zhvilluar nj psikologji t ndryshme nga milingonat
puntore duke kaluar npr ndryshime gjenetike pr periudha t gjata kohore. Mirpo, ne ather gjindemi
para pyetjes se si thnja do t mbretrojm ishte mbajtur gjall gjat gjith ksaj periudhe transformuese.
Miligonat mbretror nuk krkojn t gjejn ushqim. Ato ushqehen nga ushqimi i sjellur nga puntort. Disa
puntor kan mund t shohin veten si mbretror, pra si dhe pse puntort tjer e kan pranuar kt
hirearki? Gjithashtu, pse ata jan pajtuar t ushqejn kt mbretresh? Lufta pr jet n t ciln ata jan,
sipas evolucionit, krkon q ata t mendojn vetm pr vetn e tyre.
T gjitha insektet e kalojn shumicn e kohs s tyre duke krkuar ushqim.
Ato gjejn ushqim dhe han ushqim, pastaj ato prseri kan uri e dalin pr t
gjetur m shum ushqim. Ato gjithashtu largohen nga rreziku. Kur t
pranojm ne evolucionin, ne duhet t pranojm se edhe milingonat gjithashtu
kan jetuar ndonjher individualisht, por se nj dit, para miliona vitsh,
ato vendosn t bhen t shoqruara. Shtrohet pyetja si ato vendosn t
formojn kt rregull social pa asnj komunikim t prbashkt ndrmjet tyre,
sepse, sipas evolucionit, komunikimi sht pasoj e shoqrimit. gjithashtu,
pyetja se si ata zhvilluan mutacionin gjenetik t nevojshm pr kt shoqrim
nuk ka fardo shpjegim shkencor.
Fosil milingone q daton para
80 milion vitesh. Ky fosil
qartsisht na tregon neve se
milingonat nuk kan ndryshuar
fare pr 80 milion vite.
T gjitha kto argumente na drejtojn neve n pikn e vetme: t deklarojm
se milingonat filluan shoqrizimin nj dit para milona vitesh, sht thyerje e
t gjitha rregullave themelore t logjiks. Shpjegimi i vetm i mundshm
sht si vijon: rendi social, pr t cilin ne do t shohim detajet n kapitujt e
ardhshm, sht krijuar s bashku me milingonat; dhe ky sistem nuk ka
ndryshuar q nga kolonia e par e milingonave n tok, deri n ditt e sotme.
Kur prmendim blett t cilat kan rendin e ngjashm social me milingonat,
All-llahu thot n Kuran se ky rend social u sht dhn si instinkt atyre:
Zoti yt i dha instinkt blets: Ndrto shtpi npr kodra (male), npr drunj (pem) dhe npr kulmet
q ata (njerzit) i ndrtojn. Pastaj ha nga t gjitha (llojet) frutat dhe futu npr rrugt e nnshtruara
(e t msuara) prej Zotit tnd. Nga barqet e tyre (t bletve) del lng, ngjyra e t cilit sht e
ndryshme dhe n t cilin ka shrim (bar-ila) pr njerz. Edhe n kt ka arsye pr at popull q
mendon thell. (Nahl: 68-69)
Ajeti bart porosin se do gj q blett bjn sht e drejtuar nga instinkti q All-llahu u ka dhn atyre.
Rrjedhimisht, t gjitha familjet, dmth, kosheret e prandaj i tr rendi social n kto koshere - dhe e tr
puna q e kryejn ato pr brjen e mjaltit, jan br t mundshme me nj frymzim q u ka dhn atyre All-
llahu.
Kur ti shikojm milingonat, ne shohim se as pr ato gjrat nuk ndryshojn. All-llahu ka frymzuar edhe n
ato nj rend social dhe ato veprojn absolutisht n prputhje me t. Kjo sht arsyeja pse secili grup i
milingonave i kryen detyra q u jan caktuara n mnyr t prkryer me vet-nnshtrim absolut dhe nuk
prpiqen pr m shum.
E ky sht ligji i natyrs. Nuk ka n natyr luft pr mbijetes koincidente dhe t rastit, si kuptohet nga
evolucioni dhe asnjher nuk ka pasur. N t kundrtn, t gjitha krijesat e gjalla han ushqimin e caktuar
pr ta dhe i kryejn detyrat e q All-llahu i ka caktuara pr ta. Pr shkak se " nuk ka asnj nga gjallesat, e
q Ai t mos e ket nn sundim." (Hud: 56) dhe " All-llahu sht furnizues i madh." (Dharijat: 58)

JETA SOCIALE
Ne prmendm se milingonat jetojn n koloni dhe se n mesin e tyre ekziston nj ndarje e prkryer e
puns. Kur t bjm nj shikim m t afrt n sistemin e tyre, ne gjithashtu do t shohim se ato kan nj
struktur sociale shum trheqse. Gjithashtu vmendja jon do t vrej se ato jan n gjndje q t
flijohen n nj nivel shum m t lart sesa q jan njerzit. Nj nga pikat m t rndsishme sht se n
krahasim me njerzit- ata nuk i njohin konceptet si jan diskriminimet i pasur-i varfr dhe luftn pr pushtet
q shihet n shoqrin ton.
Shum shkenctar, t cilt me vite t tra kan br hulumtime gjithprfshirse pr milingonat, nuk kan
qen t aft t sqarojn shtjen e sjelljes s tyre t avancuar sociale. Caryle P. Haskins, Ph.D., kryetar i
Institutit Carnegie n Washington e ka kt pr t thn:
Pas 60 vjetve studimi dhe vrojtimi, un ende mahnitem n at sesa e ndrlikuar sht sjellja sociale e
milingonave. Kshtu q Milingonat bjn nj model t bukur pr prdorimin ton n studimin e rrnjeve t
sjelljeve t shtazve.1
Disa koloni t milingonave jan aq gjithprfshirse n lidhje me popullatn dhe zonn e jetess, sa q
sht e pamundur t shpjegohet si ato mund t formojn nj rend t prkryer mbi nj zon aq t madhe.
Prandaj, nuk sht leht t mos pajtohemi me Dr. Haskins.
Si nj shembull i ktyre kolonive t mdha ne mund t japim speciet e milingonave, t quajtuara Formica
Yessensis, q jetojn n ishullin Ishikari t Hokaidos. Kjo koloni e milingonave jeton n 45,000 fole t
ndrlidhura mbi nj siprfaqe prej 2.7 kilometra katror. Kolonia, q prbhet prafrsisht prej 1,080,000
mbretreshave dhe 306,000,000 puntorve, sht quajtur nga hulumtuesit si super koloni.2 sht zbuluar
se t gjitha mjett e prodhimit dhe ushqimi kmbehn mbrenda kolonis n mnyrn t organizuar.
sht shum vshtir t shpjegohet se si e kan mbajtur milingonat kt rend pa asnj problem, duke marr
parasysh zonn e madhe n t ciln ato jetojn. Ne nuk duhet t harrojm se forca t ndryshme t sigurimit
nevojiten pr t prforcuar ligjin dhe pr t mirmbajtur rendin social, edhe n nj vend t civilizuar me
densitet t ult t popullsis. E aty sht nj trup administrativ q i udhheq dhe i drejton kto njsite.
Nganjher, nuk sht e mundshme t mbahet rendi i krkuar pa probleme pavarsisht nga t gjitha kto
prpjekje intensive.
Sidoqoft n kolonin e milingonave nuk ndihet nevoja pr polici, ushtri ose roja. Nse ne konsiderojm se
faktikisht detyra e mbretreshave, q i mendojm si udhheqse t kolonive, sht vetm t ruajn specien,
milingonat nuk kan udhheqs ose guvernator. Kshtu q nuk ka hirearki t bazuar n zingjirin komandues
midis tyre. Ather kush sht q vendos kt rend dhe ruan vazhdimsin e tij?
N kapitujt e m vonshm t ktij libri ne do t gjejm prgjigjet n kt pyetje dhe t tjerave t ngjashme n
kombinim.

Milingonat, q jan krijesa shum t vogla, i kalojn jetrat e tyre me rregull t
prkryer pavarsisht nga madhsia e tyre.
SISTEMI KAST
Secila koloni e milingonave pa prjashtime saktsisht pajtohet me sistemin kast. Ky sistem kast brenda
kolonis prbhet nga tri pjes kryesore.
Antart e kasts s par jan mbretresha dhe meshkujt t cilt e bjn t mundshme riprodhimin. N nj
koloni mund t ekzistoj m shum se nj mbretresh. Mbretresha e ka marr detyrn e riprodhimit dhe
kshtu rritjen e numrit t individve q e prbjn kolonin. Trupi i saj sht m i madh se i milingonave
tjera. N ann tjetr detyra e meshkujve sht q vetm t fekondojn mbretreshn. N t vrtet, gati t
gjith kta vdesin pas fluturimit martesor.
Antaret e kasts s dyt jan ushtart. Kta marrin detyra si organizimi i kolonis, zbulimi i ambienteve t
reja pr jet dhe gjuetin.
Kasta e tret prbhet nga milingonat puntore. T gjith puntort jan femra sterile. Ato prkujdesn pr
nnn milingon dhe foshnjet e saj; ato i pastrojn dhe i ushqejn ato. Prve t gjitha ktyre, punt tjera n
koloni gjithashtu jan nn prgjegjsin e puntorve. Ato ndrtojn korridore dhe galeri t reja pr folet e
tyre; ato krkoj ushqim dhe vazhdimisht e pastrojn folen.
Milingonat puntore dhe ushtart kan edhe nn grupe. Kto quhen skllavt, hajdutt, infermiert, rojat dhe
krkuesit e ushqimit. Secili grup ka detyra t ndryshme. Prderisa nj grup prqendrohet plotsisht n
luftimin e armikut ose n gjueti, grupi tjetr ndrton folet, e grupi tjetr kujdest pr mirmbajtje.
Secili individ n koloni e milingonave e kryen tr pjesn e tij t puns. Asnjri nga ata nuk merakoset pr
pozitn n t ciln sht e as pr natyren e puns q e kryen, por thjesht e bn at q krkohet prej tij. Ajo
q sht e rndsishme sht vazhdimsia e kolonis.
Kur ne t mendojm rreth asaj sesi ky sistem ka mund t zhvillohet, ne nuk mund ti shmangemi arritjes s
faktit t krijimit.
Le t shpjegojm pse: Aty ku sht nj rregull i prsosur, ne logjikisht arrijm n prfundim se kjo sigurisht
sht themeluar nga nj mendje planifikuese. P.sh, n ushtri ka nj rregull t diciplins; sht e qart se
oficeret n kontroll t ksaj ushtrie e kan themeluar kt rregull. Sigurisht do t ishte absurde ideja q t
supozohet se t gjith individet n ushtri u bashkuan n mnyr t pavarur dhe u organizuan e m von ata
u grupuan n rangje t ndryshme dhe filluan t veprojn n pajtim me kto rangje. Gjithashtu, oficert t
cilt e kan themeluar kt rregull duhet t kryejn inspektimet e ktij rregulli, q ai t mund t vazhdoj pa
probleme. Prndryshe, nj ushtri e ln vetm trupave s shpejti do t transformohet n nj turm t
padiciplinuar, pavarsisht se sa t diciplinuar kan mund t ken qen n fillim.


Milingonat brenda kolonis s njjt q i takojn kasteve t ndryshme kan edhe
dukje t ndryshme fizike. Secila ka ndrtimin prkats fizik pr punn e saj.
Edhe milingonat kan nj diciplin shum t ngjashme me at t ushtris. Sidoqoft aspekti vendimtar sht
se nuk ka asnj oficer, dmth ndonj administrator organizues. Sistemet e ndryshme t kasteve brenda
kolonis s milingonave i kryejn detyrat e tyre n mnyr t patmeta; megjithse, aty ska fuqi qendrore
t dukshme q i mbikqyr ato.
Ather shpjegimi i vetm sht se dshira qndrore n pyetje sht e padukshme. Frymsimi q
prmendet n Kuran me deklaratn " Zoti yt i dha instinkt blets" (Nahl: 68), sht kjo fuqi e padukshme.
Kjo dshir ka arritur planifikim aq t pamas, sa q njerzit jan t friksuar nga kjo kur prpiqen q t
analizojn at. Frika dhe habia e till sht shprehur koh pas kohe n forma t ndryshme edhe nga
hulumtuesit. Evolucionistt, q pretendojn se sistemi i till i prsosur sht zhvilluar si rezultat i rastsis,
nuk jan n gjndje q t shpjegojn sjelljn e flijimit q sht n brthamn e ktij sistemi. Nj artikull i
shkruar pr kt tem n gazetn e Bilim ve Teknik edhe nj her e dshmon kt paaftsi:
Problemi sht pse gjallesat i ndihmojn njra tjetrs. Sipas teoris s Darvinit, secila krijes e gjall lufton
pr mbijetesn dhe riprodhimin e vet. Pasi q duke ju ndihmuar t tjerve relativisht do t zvoglohej
mundsia e mbijetess s asaj gjallese, kjo sjellje sht dashur t eleminohet prfundimisht nga evolucioni.
Sidoqoft sht vrojtuar se gjallesat mund t jen t gatshme t flijohen.
Forma klasike e shpjegimit t faktit t flijimit sht se kolonit q jan t formuara nga individt t cilt jan
t gatshm t flijohen pr t mirn e grupit ose gjinis do t jen m t suksesshm gjat evolucionit se ato
koloni q jan t formuar nga individt egoist. Mirpo, pika, q nuk sht shpjeguar n kt teori, sht se
si shoqrit q mund t flijohen, mund ti ruajn kto karakteristika. Nj individ egoist i vetm q mund t dal
n shoqrin e till mund t jet i aft q ti transferoj karakteristikat e tij egoiste gjeneratave t mvonshme,
pasiq ai nuk do ta flijoj vetn. Nj pik tjetr e paqart sht se nse evolucioni ndodh n nivelin e
shoqris, far duhet t jen dimenzionet e ksaj shoqrie? A duhet t jet familje, specie, gjini ose klas?
Edhe nese sht nj evolucion i njhershm n m shum se nj nivel, far do t jen rezultatet kur
interesat jan n konflikt?3
Si mund t shohim, nuk sht e mundshme t shpejgohet ndjenja e flijimit n gjallesa dhe sistemet sociale
t bazuara n kt ndjenj me teorin e evolucionit, dmth, duke supozuar se krijesat e gjalla kan ardh n
jet rastsisht.
A MUND MILINGONAT T JEN ROJTAR?
Kur ti analizoj detajet e sistemit n kolonit e milingonave n nj mnyr m konrete ne e ndjejm fuqin e
dshirs s padukshme, e cila e themelon dhe e udhheq kt sistem. Tani le ti shikojm kto detaje.
Lidhja e foles s milingonave me botn e jashtme zakonisht sht neprmjet nj vrime t vogl e
mjaftueshme pr nj milingon q t kaloj. Kalimi nepr kto vrima bhet me an t lejimit. Brenda
kolonis jan disa milingona numri i t cilave nuk sht i madh, detyra e tyre sht q t shrbejn si
rojtare.
Rojtart me formn e koks s tyre shrbejn si port e gjall e prshtatshme n hyerje t foles.
Gjithashtu, ngjyra dhe dizajni i kokave t tyre jan t ngjashme si ajo e levors s drurit n afrsi. Rojtari rrin
ulur katr or n hyerje t vrims dhe u lejon hyerje vetm shokve t saj t foles.4
Kjo dmth se ideja e mbajtjes s nj rojtari q t ruaj ndrtesat sht vn n praktik, prpara njerzimit,
nga milingona rojtare, q e mbulojn hyrjen me pjest m t fuqishme t trupit t tyre, t cilt gjithashtu e
maskojn vetn dhe nuk i ln brenda ata q nuk e thon parulln e duhur.
sht plotsisht e qart se koka e milingons rojtare q e prmendm m sipr prshtatt n vrim
saktsisht, se sht e ngjyrosur dhe e dizajnuar konform me rrethinn, dhe se nuk e l brenda asknd q
nuk e njeh, nuk mund t jet sipas dshirs s saj. Sigurisht aty sht nj zotrues i mendjes i cili e ka
dizajnuar trupin e milingons n kt form dhe i cili e frymzon punn q e bn. T thuhet se milingona
mund t kuptoj kto detyra vet dhe t shrbej si roj pa u zbrazur nga durimi dhe pa u dorzuar, sigurisht
nuk do t ishte nj shpjegim i arsyeshm.
Le t mendojm: pse do t dshironte nj milingon t jet rojtare? Nse ka mundsi zgjedheje, pse do t
zgjedhte kt pun, q sht puna m pavolitshme dhe q krkon m s shumti flijim? Ns ka pasur
mundsin e till t zgjedhjes, sigurisht do t zgjedhte punn q do ti siguronte rrethin m konforme dhe
shrbimin m t mir. Zgjedhja, n fakt, ka ndodh me prcaktimin e All-llahut. Dhe milingona rojtare i kryen
detyrat e saj n dgjyeshmri t plot. Vetm krijuesi i milingonave ka mund t dizajnoj jet aq t prsosur
t kolonis pr t treguar ann e mrekullueshme t artit t Tij dhe caktimin e detyrave t veanta pr
kolonin e milingonave t cilt veprojn n prputhje me kt sistem.
Megjithat, sipas teoris s evolucionit milingonat do t zhvillohen n do aspekt dhe do t provojn t futen
n kast ku ato do t mund t jetonin shum m rehatshm. Mirpo, milingonat rojtare nuk prpiqen n kt
drejtim dhe ato i kryejn detyrat e tyre t frymzuara pa t meta gjat gjith jets s tyre.
MILINGONAT EXPERTE
Organizimi, specializimi n fusha t
caktuara dhe komunikimi n botn e
milingonave sht gati aq i
skusesshm si midis njerzve. Kjo
sht e vrtet deri n nj shtrirje q
sot njerzit sistemin e tyre ngjasojn
me sistemin e harmonishm t
milingonave. Fragmenti m posht e
ilustron kt pik:
Ekspertt e kompjuterit sot jan duke
provuar t riprodhojn n laboratore
format e sjelljs kolektive t
milingonave n robot. N vend t
programeve shum t prparuara,
ata jan duke u fokusuar n robot
q sajojn bashkpunim ndermjet tyre n baz t elementve t thjesht t informatave. N kto studime,
parimi themelor sht i ngjashm. N vend t formimit t robotve shum t prparuar, synimi sht t
zhvillohet nj kope e robotve q jan m pak intelegjent por t cilt do t marrin prsipr detyrat m
komplekse, ashtu si bjn milingonat n kolonin e milingonave Kta robot nuk do t jen shum t
avancuar nga pika e intelegjencs kur t mirren nj nga nj, por ata do t arijn ndarjen e puns me an t
motivimit kolektiv t veprimit. Kjo do t jet e mundshme pr shkak se ata do t ken aftsi q t
shkmbejn informatat m t thjeshta me njri tjetrin. J eta dhe bashkpunimi n kolonin e milingonave ka
ndikuar edhe te NASA Organizata planifikon q pr hulumtime, n vend t nj roboti t vetm t
avancuar, t drgoj shum milingona robot n planetin Mars. Kshtu q, edhe nse disa prej tyre
shkatrrohen, numri mbijetues i ekipit do t jet n gjndje ti kryej detyrat e tyre5.
Milingonat jan qenie q mund t
jetojn vetm n grupe.
Ato nuk mund t mbijetojn vetmas.
Le t shikojm tani nj shembull interesant nga jeta e milingonave ekspert
SI NDIKON JETA N GRUP TEK MILINGONAT?
Shembulli m i qart i bashkpunimit n mesin e milingonave sht n sjelljen e specieve t milingonave
puntore t quajtura Lasius emarginatus. Individt e ksaj specie kan ndrlidhje interesante me njri tjetrin.
Aktivitetet e katr milingonave puntor q i takojn grupit q punon tokn zhvillohet kur ata t ndahen nga
grupi i madh. Mirpo, kur ndrmjet tyre gjindet nj substanc, sikur xham ose gur, q i pengon ata t
shohin njri tjetrin, norma e puns s tyre bie.
Nj shembull tjetr sht kur milingonat e zjarrit ndahen nga grupi i tyre nga nj penges e holl, ato
tentojn t arrijn antart e tjer t kolonis s tyre duke e prer kt penges.
Gjithashtu shum variacione ndodhin n sjelljen e milingonave kur ndryshon numri i individve n grup. Kur
t rritet numri i milingonave n fole, sht vrejtur se edhe aktiviteti i do individi rritet propercionalisht. Kur
t mblidhen milingonat puntore si grup, ato bashkohen, qetsohen dhe shpenzojn m pak energji. sht
prcaktuar aq sa rritet popullsia n disa specie t milingonave, aq ka rnje t shums s oksigjenit t
shpenzuar.
Ajo far na tregojn t gjith kta shembuj sht se milingonat nuk mund t mbijetojn vetm. Kto krijesa
t vogla jan krijuar me karakteristika q u lejon atyre t jetojn vetm n grupe ose koloni. Dhe kjo na
dshmon se sa larg nga realiteti jan pretendimet e evolucionistve n lidhje me procesin e shoqrizimit t
milingonave. sht e pamundur q milingonat t ken jetuar vetm kur ato jan krijuar pr her t par dhe
q t shoqrohen m von n form t kolonive. Do t ishte e pamundur pr nj milingon q prballet me
nj ambient t till q t mbijetoj. Do t duhej q t riprodhoj, q t ndrtoj folen pr vete dhe pr lavrat e
saj, q t ushqej vetn dhe familjen, q t jet rojtar, t jet ushtar e edhe puntor q kujdeset pr lavrat.
Ne nuk mund t pretendojm q t gjitha kto pun q krkojn ndarje t gjra t puns kan mund q t
kryhen dikur nga nj milingon e vetme ose edhe nga disa milingona. Gjithashtu, sht e pamundur t
mendohet se ato kan punuar shum drejt shoqrizimit prderisa i kan prmbushur kto detyra normale.
Ajo q sht nxjerr nga e tr kjo sht n vijim: milingonat jan krijesa q kan jetuar sipas sistemit social
dhe n grupe q nga dita kur jan krijuar pr her t par. Kjo n rend sht dshmi se milingonat kan
ardh n ekzistenc n nj moment t vetm me t gjitha karakteristikat e tyre t paprekura dhe, nse ne
dshirojm q ta shprehim m mir, ato jan t krijuar.
NJ MODEL I QENDRS DREJTUESE
Le t zgjerojm pak shembullin e ushtris q e dham m par. Vetm mendo se ju keni arritur n qendrn
drejtuese t nj ushtrie q sht shum e madh, por n t cilin sht nj regull i plot. Duket sikur ju nuk
mund t hyni brenda, pr shkak se rojat e siguris n porta nuk ln asknd q nuk e njohin brenda.
Ndrtesa sht e mbrojtur me nj sistem t siguris q sht i mbikqyrur n mnyr strikte.
Vetm t supozojm se ju keni gjetur nj mnyr pr t hyr brenda.
Vmendja juaj brenda do t diktoj aktivitete t ndryshme sistematike dhe
dinamike, me mijra ushtar i kryejn detyrat e tyre n nj mnyr
rreptsisht t organizuar. Kur t krkoni pr fshehtsin e ktij rendi, ju
vreni se ndrtesa sht dizajnuar n nj form plotsisht t
prshtatshme pr banort q t punojn n t. Aty ka departamente t
veanta pr do pun dhe kto departamente jan t dizajnuara ashtu
q ushtart t punojn n mnyrn m t leht. P.sh, ndrtesa ka kate
nntok, por departamenti q ka nvoj pr energjin e diellit sht i
vendosur aty ku mund t marr driten e diellit n kndim m t gjr t
mundshm. Dhe departamentet q duhet t jen n kontakt konstant me
njri-tjetrin jan t ndrtuar shum afr njri tjetrit ashtu q qasja t jet
e lehtsuar. Depot ku materialet tepric jan t ruajtura jan t
dizajnuara si departamente t ndara n njrn an t ndrtess. Depot
ku neevojat e tilla ruhen jan komforte, vende t arritshme, dhe sht
nj hapsir e madhe mu n qndr t ndrtess ku t gjith mund t
grumbullohen.
Vetit e qndres drejtuese nuk jan t kufizuara me kto. Ndrtesa
sht e nxehur n mnyr konstante pavarsisht nga madhsia e saj. Temperatura qndron konstante tr
ditn duke ju falnderuar nj sistemi me nxemje qndrore jashtzakonisht t avancuar. Nj arsye tjetr pr
kt sht izolimi i jashtm i ndrtess jashtzakonisht efektiv ndaj t gjitha kushteve t atmosferike.
N pikturn m sipr ne mund t
shohim qytetin nntoksor q
milingonat e kan ndrtuar n rrnjet
e nj druri. Me koh, rrnjet e drurit
jan dmtuar dhe druri sht rrzuar
pr t nxjerr n shesh kt qytet
sekret.
Nse shtrohet pyetja se si dhe nga kush sht dizajnuar ky lloj i qendrs drejtuese, donjri do t thoshte se
kjo sht br nga nj teknologji superiore dhe me an t nj pune ekipore profesionale. Ndrtesa e shtabit
t till mund t ndrtohet vetm nga njerzit q kan nj nivel t caktuar t edukimit, kultures, intelektit dhe
logjiks.
Mirpo, kjo ndrtes e qendrs drejtuese faktikisht sht nj fole e milingonave (ju lutem shikoni f. 27)
Pr t grumbulluar informacionin e nevojshm pr t ndrtuar nj lloj t till t ndrtess s qendrs
drejtuese do t merrte nj pjes goxha t madhe t jets njerzore. Mirpo, miliongona q del nga veza i
din detyrat e saj n at moment dhe fillon punn pa humbur koh. Kjo tregon se milingonat e posedojn
kt informat prpara se t lindin. Tr ky informacion sht frymzuar n milingona n kohen e krijimit t
tyre nga All-llahu, i Plotfuqishmi Ai q i krijoj ato.
VET ORGANIZIMI NDR MILINGONAT
N boten e milingonave nuk ka udhheqs, planifikim, ose
programim. Dhe pika m e rndsishme sht se nuk ka zingjir
komandues si e prmendm m par. Detyrat m t komplikuara
n kt shoqri kryhen pa u mundur n saj t nj vet organizimi
jashtzakonisht t avancuar. Merr parasysh shembullin vijues:

Kur n koloni t ndodhin mungesa t ushqimit, milingonat
puntore mnjher transformohen n milingona ushqyese dhe
fillojn t ushqejn tjert me copzat e ushqimit n stomaqet e
tyre rezerv, dhe kur n koloni ka tepric t ushqimit, ato e heqin
kt identitet dhe prsri bhen milingona puntore.
Me t vrtet sakrifica e prshkruar ktu sht n nivel t
avancuar. Prderisa njerzit nuk kan pas sukses n luftimin e
uris n bot, milingonat kan gjetur nj zgjidhje praktike pr kt
problem: ndarjen e dogjje, duke prfshir ushqimin e tyre. Po,
ky sht nj shembull i vrtet i sakrifics. Dhnja pa hezitim e
dogjje q posedon, duke prfshir ushqimin, milingons tjetr,
ashtu q t mund t mbijetoj, sht vetm nj nga shmbujt e
sakrifics n natyr q teoria e evolucionit nuk mund t shpjegoj.
N fazen e par t ndrtimit t foles,
antart e kolonis hapin nj vrim t
imt, pastaj e zgjerojn n labirinthin e
dhomave n t shumtn e ktyre pjesve,
aty jan kopshtet e kpurthave. Kto
kopshte i mbushin dhomat, q gjinden
afr siprfaqs. Gropat e thella, m t
mdhaja, mbajn plehrat e kalbura t
bimve dhe mbeturinat. Disa nga kto
gropa, uditshmrisht, m shum
prmbajn dhe sesa materje organike,
sikur mbulesa e dheut nevojitet pr
mbeturinat veanrisht helmuese. Ajri i
nxeht ngritet nga kto dhoma t
hedhurinave. Ajri i freskt e i pasur me
oksigjen thithet n fole. T hapurat mu
mbi fole prdoren vetm pr grmime dhe
pr ventilim. Tunelet e zbrazt rrethues
me nj rrug t drejtprdrejt prej 7.5
metrave nga foleja.
Pr milingonat nuk ka problem t mbipopullimit. Ndrsa sot,
metropolet e njeriut po bhen t vshtira pr jetes pr shkak t
migrimeve, mungess s infrastrukturs, keqshprndarjes s
resurseve dhe papunsis, milingonat mund t drejtojn qytetet e
tyre nntoksore, me popollat prej 50 milion n nj model t
organizuar n mnyr fantastike, pa ndjer se ndonjgj mungon.
do milingon menjher i adaptohet ndryshimeve q ndodhin n
rrthin e saj. Q nj gj e till t ndodh, sigurisht milingona
kan qen t programuara fizikisht dhe psikologjikisht.
Pr shfaqjen e sistemeve aq jashtzakonisht mir t organizuar, duhet t jet nj dshir e mjeshtrit q
tiu jep atyre frymzim q t br punn e tyre dhe pr tiu dhn atyre urdhra. Prndryshe, m par do t
pasonte kaos i madh sesa rregull. E kjo dshir e mjeshtrit i takon All-llahut, i Cili posedon dogj, i Cili
sht i Plotfuqishmi, i Cili i drejton t gjitha qeniet e gjalla dhe i urdhron ato me an t frymzimit.
Fakti se milingona prher prpiqen pa ndonj konsiderat t fitimit, sht dshmi se ato jan duke vepruar
me frymzimin e nj mbikqyrsi t caktuar. Ajeti m posht konfirmon plotsisht se All-llahu sht
mjeshtri dhe mbikqyrsi i dogjje dhe se do krijes e gjall vepron me frymzimin e Tij:
Un iu kam mbshtetur Allaut, Zotit tim dhe Zotit tuaj, pse nuk ka asnj nga gjallesat, e q Ai t mos
e ket nn sundim, vrtet Zoti im sht i drejt. (Hud: 56)


1 National Geographic, vol.165, no.6 , p. 775.
2 Bert Hlldobler-Edward O.Wilson, The Ants, Harvard University Press, 1990, p. 1.
3 Bilim ve Teknik Dergisi (J ournal of Science and Technics), say: 190, s. 4.
4 Bert Hlldobler-Edward O.Wilson, The Ants, Harvard University Press, 1990, p. 330-331.
5 Focus Dergisi (Focus Magazine), October 1996.

KOMUNIKIMI N SHOQRI
Kurani e jep nj pjes t rndsishme t informacionit kur flet pr ushtrit e pejamberit Sulejman dhe
prmend se midis milingonave sht nj sistem i avancuar komunikimi. Ajeti sht si vijon:
Deri ather kur arritn mbi luginn e buburrecave, nj buburrc tha: O ju buburreca, hyni n
vendet tuaja q t mos u coptoj Sulejmani dhe ushtria e tij duke mos ju vrejtur . (Neml: 18)
Hulumtimi shkencor i br n milingona n kt shekull ka treguar se midis ktyre krijesave ekziston nj
rrjet i pabesueshm komunikimi. N nj artikull t botuar n revistn National Geografic, kjo veti sht
shpjeguar:
E madhe dhe e vogl, milingona bart n kokn e saj organe t shumfishta shqisore pr t marr sinjale
kimike dhe vizuale, vitale pr kolonit q mund t prmbajn nj milion ose m shum puntor, t gjitha
nga kto jan femra. Truri prmban nj gjysm milioni qeliza nervore; syt jan kompleks; antena vepron
sikur hund dhe si majat e gishtave. E dala nn goj ndjen shijen; flokt reagojn n prekje.7
Edhe nse nuk e vrejm kt, milingonat kan nj metod krejt tjetr t komunikimit n saj t organeve t
tyra t ndjeshme t ndijimit. Ato i angazhojn kto organe t ndijimit n do moment t jets s tyre, prej
zbulimit t gjahut t tyre deri te pasimi i njri tjetrit, prej ndrtimit t foleve t tyre deri te luftimi. Ato kan
sistem t komunikimit q na mahnitin neve, njerzve me intelekt, me 500 000 qelizat e tyre nervore t
tkurrura n trupat e tyre prej 2 ose 3 milimetrave. Ajo q ne duhet t kemi parasysh sht se nj gjysm
milioni qeliza nervore dhe sistemi kompleks i komunikimit t prmendur m lart i takon nj milingone q n
mas sht gati sa nj e milionta pjes e nj njeriu.
N hulumtimin e br n kijesat sociale sikur milingonat, blett dhe termitet, q jetojn n koloni, reagimi i
ktyre shtazve n procesin e komunikimit jan t registruara n disa kategori kryesore: alarm, rekrutim,
shrbim, shkmbim i lngut oral dhe anal, efekt grupor, njohje, prcaktimi i kasteve8
Milingonat, q kan formuar nj struktur sociale t organizuar me kto reagime t ndryshme, bjn nj jet
t bazuar n shkmbim reciprok t lajmeve dhe ato nuk kan vshtirsi pr t arritur kt korrespondenc.
Ne mund t themi se milingonat, me sistemin e tyre impresiv t komunikimit, jan njqind prqind t
suksesshm n shtje q njerzit nganjher nuk mund t zgjedhin e as q t mund t pajtohen pr kt
duke biseduar (p.sh takime, ndarje, pastrime, mbrojtje, etj).
SHKMBIMI I LAJMEVE NDRMJET GRUPEVE T MILINGONAVE
S pari, milingonat informuese shkojn t burimi i ushqimit q sht zbuluar rishtas. Pastaj ato thrrasin
milingonat tjera me an t nj lngu q e tajisin n gjndrrat e tyre t quajtura feromone(*). Kur turma rreth
ushqimit t rritet, kjo tajitje e feromoneve emeton prsri pr puntort nj kufi. Nse pjesa e ushqimit sht
shum e vogl ose larg, informuesit e bjn nj rregullim n numrin e milingonave q tentojn t shkojn t
ushqimi duke emetuar sinjale. Nse gjindet nj pjes e ushqimit, milingonat tentojn m shum q t ln
gjurm ashtu q m shum milingonave nga foleja tiu vijn n ndihm krkuesve. kado q t ndodh,
nuk del ndonj problem pr konsumin e ushqimit dhe transportimin e tij deri n fole, sepse ajo q e kemi
ktu sht pun e prsosur ekipore.
(*) FEROMONET: prbhen prej fjalve fer bartje, dhe hormone
hormone, e do t thot bartje hormonesh. Feromonet jan sinjale q
prdoren ndrmjet antarve t species s njjt e ato zakonisht
prodhohen n gjndrra t veanta pr tu shprndar. Komunikimi me an
t feromoneve sht gjrsisht i prhapur midis insekteve. Feromonet
veprojn si nj mjet i trheqjes seksuale ndrmjet femrs dhe mashkullit.
Lloj q m s shumti sht analizuar sht ai q prdoret nga molt si nj
substanc e qiftzimit. Nj mol e zez femr mund t ndikoj n molt
meshkuj disa kilometra larg duke prodhuar nj foremon t quajtur
disparlure. Pasi q mashkulli sht i aft q t ndjej disa qindra
molekula t sinjalizimit t femrs n vetm nj mililitr ajr, disparlure
sht efektive edhe kur shprndahet mbi nj zon shum t madhe.
Feromonet luajn nj rol t rndsishm n komunikimin e insekteve,
milingonat i prdorin feromonet sikur gjurmues pr t treguar rrugen deri te
burimi i ushqimit. Kur thumbon nj blet, nuk e l vetm gjilpren e saj n
lkurn e viktims, por l edhe nj kemikal q i thrret blett tjera pr
sulm. Ngjashm, milingonat puntore t shum specieve i sekretojn
feromonet si nj substanc alarmi q prdoret kur jan t kanosura nga
nj armik; feromoni shprndahet n ajr dhe i mbledh puntort tjer.
Nse kto milingona e hasin armikun, edhe ato prodhojn feromone,
kshtu sinjali ose rritet ose zvoglohet varsisht nga natyra e rrzikut.

Nj shembull tjetr lidhet me milingonat krkuese q migrojn nga nj fole n tjetrn. Kto milingona
shkojn drejt foleve t vjetra nga folet e posa gjetura duke ln gjurm prapa. Puntort tjer e kontrollojn
folen e re dhe nse ata jan t bindur, edhe ata fillojn t ln feromonet e tyre (gjurm kimike) prmbi
gjurmn e vjetr. Prandaj, milingonat q shkojn ndrmjet dy foleve rriten n numr dhe kto e prgatisin
folen. Gjat ksaj pune, milingonat puntore nuk rrin kot. Ato vjn nj organizimi t caktuar dhe ndarje t
puns ndrmjet vete. Detyrat e supozuara pr tr grupin nga milingonat q e zbulojn folen e re jan si n
vijim:
1. Veprojn si grumbullues n zonn e re.
2. Arritja n zonn e re dhe brjen e vzhgimit.
3. Pasimi i rojave pr t marr instruksionet e takimit
4. Brjen e ankets s plot t zons.
Natyrisht, ne nuk mund ta pranojm kt pa mendur fare se ky plan i prsosur i veprimit ka qen n praktik
nga milingonat q nga dita e par e ekistencs s tyre, sepse ndarja e puns e nevojshme nga nj plan i
till nuk ka mund t zbatohet nga individt q mendonin vetm pr jetrat dhe interesat e tyre. Pastaj n
mend bie pyetja vijuese: kush e ka frymzuar kt plan n milingona pr miliona vite dhe kush e siguron
zbatueshmrin e tij? Natyrisht, nevojitet fuqi dhe intelekt i madh pr komunikimin e pabesueshm superior
grupor t nevojshm pr kt plan t veprimit. E vrteta e shtjes sht e qart. All-llahu, Krijuesi i t gjitha
gjallesave dhe poseduesi i urtsis s pafund, na tregon neve mnyrn pr t qen t aft pr t kuptuar
fuqin e Tij duke na e paraqitur neve kt bot sistematike t milingonave.
KOMUNIKIMI KIMIK
T gjitha kategorit e komunikimit t shnuara m lart mund t grupohen nn titullin e: sinjleve kimike.
Kto sinjale kimike e luajn rolin m t rndsishm n organizimin e kolonive t milingonave.
Gjysmkemikale sht emri i prgjithshm q i sht dhn kemikaleve q milingonat i shfrytzojn me
qllim t vendosjes s komunikimit. Kryesisht, jan dy lloje t gjysmkemikaleve: emrat e tyre jan
feromonet dhe allomonet.
Allomone sht nj material i prdorur pr komunikim midis gjinive.
Sidoqoft feromonet, si u shpjegua m par, jan sinjale kimik q m
s shumti prdoret brenda nj gjinie dhe, kur t tajitet nga nj milingon,
mund t prceptohet nga nj tjetr si er. Ky kemikal sht menduar se
prodhohet n gjndrrat endoktrine. Kur nj milingon e tajon kt fluid si
sinjal, t tjert e marrin porosin me an t ers ose shijimit dhe
reagojn. Hulumtimi i br n feromonet e milingons ka treguar se t
gjitha sinjalet jan t tajitura n pajtim me nevojat e kolonis. Gjithashtu,
koncentrimi i feromoneve i tajitur nga milingonat ndryshon n kushte t
ndjes urgjente t situats. gje 9
Si mund t shihet, nj njohuri e thell e kimis nevojitet pr t arritur
detyrat e kryera nga milingonat. Ne njerzit mund ti zbrthejm
kemikalet q milingonat i prodhojn vetm me an t testeve q ne i
kryejm n laboratore, ve ksaj ne kalojm vite t edukimit pr t qen n gjndje pr kt. Milingonat
mund t tajisin kt kurdo q kan nevoj, dhe e kan br kt q nga dita q ata kan lind, dhe ata e
din fare mir far reagimi t japin pr ciln tajitje.

Komunikimi ndrmjet milingonave
mund t vendoset duke transmetuar
sinjalet kimike me an t aroms ose
shijs.
Fakti se ata me saktsi i njohin kemikalet mu nga koha q kan lindur tregon ekistencn e nj Instruktori
q u jep atyre edukim kimik n lindje. Pretendimi i t kundrtes do t nnkuptonte se milinonat e kan
msuar kimin gjat kohs dhe se ato kan filluar t bjn eksperimete: kjo do t ishte shkelje e logjiks.
Milingonat i njohin kto kemikle pa pasur ndonj edukim kur ata kan lindur. Gjithashtu ne nuk mund t
themi se nj milingon tjetr ose nj krijes tjetr e gjall sht msuesi i milingons. Asnj insekt, krijes
e gjall duke prfshir njerzit nuk ka aftsin q ti msoj milingonat se si ti prodhojn kemikalet dhe si
t vendosin komunikim me kto substaca. Nse sht nj veprim i msimit prpara lindjes, deshira e vetme
q do t ishte e aft pr t arritur kt veprim sht dshira e All-llahut, i Cili sht Krijuesi i t gjitha
gjallesave dhe Zoti (Edukuesi) i qiejve dhe toks.
Shum njerz nuk e din madje as kuptimin e feromoneve dika q milingonat e tajisin vazhdimisht n
jetn e tyre ditore. Sidoqoft, do milingon e posa lindur luan n nj sistem t prsosur social t
komunikimit pr shkak t ktyre kemikaleve; nj sistem social i komunikimit q nuk l vend pr dyshime n
ekzistimin e nj Krijuesi me fuqi t pafund
GJNDRRAT ENDOKTRINE
Kryesisht jan disa gjndrra endoktrine ku zhvillohen reagimet e komplikuara kimike pr t cilat deri tani ne
folm. Tajitjet e prodhuara n gjasht gjndrra endoktrine e sigurojn kt korrespondenc kimike midis
milingonave. Mirpo, kto hormone nuk paraqesin karakteristikat e njjta n do specie t milingonave; do
gjndr endoktrine ka funksion t vent n specie t ndryshme t milingonave. Tani le t shohim m afr
kto gjndrra endoktrine:
Gjndrrat e duforit: hormonet e prodhuara n kto gjndrra prdoren n urdhrat pr alarm dhe mbledhje
pr sulmim.
Thesi i helmit: prodhimi i gjr i acidit thneglor zhvillohet n thesin e helmit. Gjithashtu helmi q prodhohet
pr tu prdorur gjat sulmit ose mbrojtjes formohet ktu. Shembulli m i mir i ktij hormoni sht gjetur n
milingonn e zjarrit. Helmi i ktyre milingonave mund t paralizoj kafsht e vogla dhe t lndoj njerzit.
N nj pyll t banuar me milingona q prodhojn acidin thneglor, hulumtuesit kan gjetur acid thneglor n
nj nivel q nuk mund t shpjegohet. T gjitha teorit q jan shpallur jan dshmuar si gabime dhe t gjitha
hulumtimet e bra nuk kan dhn rezultat. Eventulisht shkenctart pfunduan se milingonat thneglore
mund t jen prgjegjse pr shumicn e acidit thneglor t gjetur n sasit e pashpjeguara n atmosfern
mbi pyll t amazons dhe vendet e tjera t pasura me kto insekte. sht vlersuar, shum prafrsisht, se
milingonat theglore mund t lshojn globalisht 1012 gram t acidit thneglor do vit. Dmth, kto krijesa
t vogla jan t afta t prodhojn acid thneglor n nj shkall q mund edhe t ndikoj n atmosfern e
rajonit ku ato jetojn pa i shkaktuar veti ndonj dm dhe kjo i huton hulumtuesit.10
Gjndrrat pigjidiale: tri specie t ndryshme t milingonave prdorin tajitjet e prodhuara nga kto gjndrra si
sistem alarmi t tyre. Milingonat e mdha korrse t shkretirs e transmetojn kt hormon n form t nj
ere t fort dhe emeton nj alarm paniku; dhe Pheidole biconstricta, q sht nj specie e milingonave q
jeton n Amerikn jugore, e prdor tajitjen q prodhohet n kto gjndrra n alarmet kimike mbrojtse dhe
sulmuese.
Gjndrrat sternale: tajitjet ktu prdoren gjat migrimeve t kolonis, ndjekjes s gjahut dhe pr
grumbullimin e ushtarve. Funksioni m origjinal i ksaj tajitje sht pr t lyer zonn e shtat t barkut t
nj milingone q shpesh duhet t rrotullohet kur t nxjerr helmin. Kshtu, rrotullimi i trupit t saj pr t
nxjerr helmin bhet m leht. Pa kt gjndr, q sht nj qendr mikroskopike e prodhimit t lyersit,
sistemi mbrojts i milingonave do t ishte i paefektshm.
N saje t planit pa gabime t vendosur si duhet kjo nuk sht kshtu: si sht vendosur q nj milingon
shum e vogl t rrotulloj trupin e saj pr t sprkatur helm, pikrisht ashtu si sht paravendosur ku dhe si
do t prodhohet ky lyrs q nevojitet pr t zvogluar tensionin gjat rrotullimit t ktij trupit.
N ann e djatht, ne shohim diagramin anatomik t specieve t
milingonave formika. Truri dhe sistemi nervor jan paraqitur me t
kaltrt, sistemi trets me ngj yr roze, zemra sht me t kuqe dhe
gjndrrat endoktrine dhe strukturat e afrme n t verdh: 1. Gjndrra
mandibulare. 2. Faringu 3. Gjndrra para faringale 4. Gjndrra pas
faringale 5. Truri 6. Gjndrra buzore 7. Ezofagu 8. sistemi nervor 9.
Gjndrra metaplurale 10. Zemra 11. Stomaku 12. Proventrikulusi 13.
Thesi Malpigian 14. Zorra e mesme 15. Rektumi 16. Anusi 17. Gjndrra e
Duforit 18. Thesi i helmit
Gjndrrat metapleurale: sht prcaktuar se tajitjet n kto gjndrra jan antiseptike, q e mbrojn
siprfaqen e trupit dhe folen nga mikrobet. Nj element aktiv antibiotik i Attas, p.sh, sht acidi fenilacetik,
prej t cilit nj milingon bart nj mesatare prej 1.4 mikrogramve n do moment. Milingona puntore
rregullisht lshon sasira t vogla t ksaj przierje q shrben si nj antiseptik. Kur ajo t bashkohet me
milingonat armike, ajo papritur shkarkon sasi t mdha t tajitjes s gjndrrs metaleurale, q tani
funksionon si nj zmbrapss i fuqishm.11
Mos t harrojm se milingona nuk di se si t mbroj vetn nga mikrobet dhe as q di pr ekzistencn e
mikrobeve. Sidoqoft, trupi i saj prodhon drog kundr armiqve t saj pa e ditur kt. Fakti se gjithmon
sht nj hormon antiseptik n trupin e milingonave n sasi prej 1.4 mikrogramve sht nj detaj q sht
punuar me precizitet t madh. Pr shkak se Ai i Cili i ka krijuar milingonat sht Ai i Cili kujdest pr t
gjitha nevojat e t gjitha gjallesave q Ai i ka krijuar n detajet m t mdha, dhe i Cili me t vrtet sht i
Mshirshmi.
Si u demostrua, t gjitha gjndrrat endoktrine q u prmendn n kt kapitull jan njsi q kan funksione
vitale pr milingonat. Mungesa ose funksionimi i pamjaftueshm i ndonjres prej ktyre ka efekt t
pafavorshme pr tr jetn sociale dhe fizike t milingons. N fakt, e bn t pamundshme pr t q t
mbett gjall.
Kjo plotsisht i shkatrron pretendimet e teoris s evolucionit, sepse evolucioni pretendon se gjallesat jan
zhvilluar n faza dhe se duke filluar nga nj form primitive, ato gradualisht jan br m t prsosura si
rezultat i serive t rastsive prfituese. Kjo do t thot se milingonat gjat fazave paraprake nuk kan pas
pjes t karakteristikave fiziologjike q i kan sot dhe se ato i kan fituar kto m von. Mirpo, t gjitha
tajitjet e milingonave q ne i shqyrtuam m sipr jan vitale dhe pa to sht e pamundshme q nj specie e
milingonave t mbijetoj.
Konkluzioni nga e tr kjo sht se milingonat jan krijuar n fillim me kto gjndrra endoktrine dhe
funksione vitale. Dmth, ato nuk kan pritur pr zhvillimin e gjndrrave t nevojshme endoktrine pr qindra
mijra vite pr t pas nj sistem t mbrojtjes dhe komunikimit. Po t ishte ashtu, do t ishte e pamundshme
pr llojet e milingonave q t mbijetojn. Shpjegimi i vetm sht se lloji i par i milingonave q ka ekistuar
n tok ka qen n t njjtn form komplete dhe t prsosur po ashtu si sht sot. Nj sistem i prsosur
nuk mund t jet tjetr se puna artistike e nj dizajnuesi intelegjent. Nse n jemi n gjndje sot q t flasim
pr nj shoqri t milingonave me nj popullsi prej bilionave, ather ne duhet t pranojm se nj Krijues i
vetm i ka krijuar t gjitha kto prnjhersh.
LETRA IDENTIFIKUESE E MILINGONAVE: AROMA KOLONIALE
Ne m par e kemi prmendur se milingonat mund t njohin njra tjetrn dhe t dallojn t afrmit dhe
shokt e tyre nga kolonia e njjt. Zoologt ende jan duke hetuar se si milingonat mund t njohin t afrmit
e tyre. Prderisa njriu nuk mund t dalloj disa milingona q ai i has, le t shohim se si kto krijesa q jan
aq plotsisht t ngjashme mund t njohin njra tjetren.
Nj milingon leht mund t zbuloj nse milingona tjetr sht shokfoleje apo jo. Milingona puntore
rastsisht e fshin antenn e saj mbi trupin e tjetrs pr t njohur at, n rast se futet n fole. Menjher
mund t dalloj shokt e foles nga t huajt n saj t aroms s veant koloniale q e bart. Nse
milingona q hyn n fole sht e huaj, pronart e sulmojn kt musafir t paftuar me dhun ekstreme,
duke i mbyllur mandibulat dhe shtesat e tyre pr trupi derisa e thumbon ose e sprkat me asid thneglor,
citronellal, ose disa substanca tjera toksike. Ato mund t kuptojn edhe nse musafiri sht antar i species
s njjt por nga nj koloni tjetr. N kt rast milingona musafire pranohet n fole. Mirpo, milingons
musafir i ofrohet m pak ushqim derisa t marr aromn koloniale.12
SI ARRIHET AROMA KOLONIALE?
Burimi i aroms me an t cilit i afrti njihet nuk sht identifikuar me siguri. Mirpo, sa sht zbuluar,
milingonat prdorin hidrokarburante pr procesin e dallimit t aroms midis tyre.
Eksperimentet e kryera kan treguar se milingonat q i takojn species s njjt, por kolonive tjera, e
identifikojn njra tjetrn me dallimet e hidrokarburanteve. Pr t kuptuar kt sht kryer nj eksperiment
interesant. S pari, puntort n nj koloni jan lar me trets q prmbante ekstrakte t puntorve nga
kolonia e huaj e species s njjt. sht par se puntort tjer nga kolonia fokale kan reaguar n mnyr
agresive ndaj tyre, ndrsa puntort reagues kan reaguar n nj mnyr natyrale ose jo m shum se
gjysm agresiv ndaj puntorve t lar me ekstraktet e shokve t tyre t foles.13
A KA EVOLVUAR AROMA KOLONIALE?
Nj pik mjaft e rndsishme q duhet t mirret parasysh me kujdes n lidhje me aromn koloniale sht
shtja e evoluimit. Si e shpjegojn mekanizmat e evolucionit faktin q milingonat, ose antart e kolonive
tjera t insekteve (bletve, termiteve etj) i njohin shokt e tyre me an t feromoneve t tyre prjashtuese?
Njerzit q tentojn t mbrojn teorin e evolucionit pavarsisht nga t gjitha llojet e pamundsive,
pretendojn se feromonet jan rezultat i seleksionit natyror (ruajtja e ndryshimeve t dobishme q ndodhin
n gjallesa dhe eleminimi i ndryshimeve t dmshme). Sidoqoft, kjo sht e pamundshme pr do specie
t insekteve duke prfshir milingonat. Shembulli m godits pr kt pik sht bleta. Kur bleta t thumboj
armikun e saj, ajo prodhon nj feromon pr ti njoftuar blett tjera pr rrezikun. Mirpo, ajo ngordh
menjher pas ksaj. N kt rast, kjo nnkupton se ky formon prodhohet vetm njher. Ather, sht e
pamundshme pr nj ndryshim t dobishm t till q t transferohet n gjeneratn tjetr dhe t shtohet
me an t seleksionit natyror. Ky shpjegim tregon se sht e pamundur q komunikimi kimik ndrmjet
llojeve t insekteve q kan sistem kast t ket evolvuar me an t metods s seleksionit natyror. Kjo
karakteristik e insekteve, q e rrzon plotsisht teorin e seleksionit natyror, edhe nj her demostron se
Ai q e vendos rrjetin e komunikimit midis tyre sht Ai q i krijoj ata pr her t par.
THIRRJA E MILINGONAVE
Milingonat kan nj nivel t vetflijimit q sht shum i avancuar dhe, n saj t ksaj karakteristike, ato
gjithmon i ftojn shokt e tyre n do burim t ushqimit q ato e gjejn dhe e ndajn ushqimin e tyre me ta.
N situat t till, milingona q e zbulon burimin e ushqimit i drejton t tjert n burim. Pr kt prdort
metoda vijuese: milingona zbuluese q e gjen ushqimin e mbush gushn e saj dhe kthehet n shtpi.
Prderisa kthehet, e trheq barkun e saj npr tok n intervale t shkurta dhe l nj sinjal kimik. Sidoqoft
thirrja e tij nuk prfundon ktu. Sillet rreth malit t milingonave pr pak. E bn kt ndrmjet tri deri n
gjashtmbdhjet her. Kjo lvizje e siguron kontaktin me shokt e saj t foles. Kur zbuluesi dshiron t
kthehet tek burimi i ushqimit, dshiron q ta pasojn t gjith shokt q i ka takuar. Sidoqoft vetm shoku
q sht n kontatin m t afrt me anten mund ta shoqroj at jasht. Kur informuesi t arrij ushqimin,
kthehet menjher te mali dhe e supozon pjesn e mikpritsit. Informuesi dhe shoku i tij tjetr puntor jan
t bashkuar me njri-tjetrin nprmjet t sinjaleve t vazhdueshme shqisore dhe fermoneve hormone n
siprfaqen e trupave t tyre.
Milingonat mund t arrijn cakun e tyre duke pasuar gjurmn q shkon te ushqimi, edhe kur nuk ka
milingon ftuese. Pr shkak t gjurms q zbuluesi e l me sukses nga ushqimi te foleja, kur zbuluesi t vij
n fole dhe t bj vallzimin, shokt e tij t foles arrijn te burimin i ushqimit pa ndonj ndihm prej
ftuesit.
Nj an tjetr e rndishme e milingonave sht prodhimi i shum przierjeve kimike q do t prdorn n
procesin e ftess, secila me detyr t ndryshme. Nuk sht e ditur pse prdoren aq shum kemikale t
ndryshme pr tu grumbulluar rreth burimit t ushqimit por, derisa mund t thuhet, ndryshimi i substancave
t tilla siguron q gjurmt t jen t ndryshme nga njri tjetri. Prve ktyre, milingonat transmetojn sinjale
t ndryshme kur t drgojn porosi, dhe intenziteti i secilit sinjal sht i ndryshm nga t tjert. Ato e rrisin
intenzitetin e sinjalit kur kolonia t jet e uritur, ose kur nevojiten zona t reja t foleve.
Ky solidaritet midis shoqrive t milingonave n nj nivel aq t lart mund t llogaritet si sjellje q ka vler t
mirret parasysh dhe se mund t mirret si nj shembull pr njerz. Krahasuar me njerzit q pahezitim i
shkelin t drejtat e individve t tjer n llogari t interesave t tyre q jan t vetmet pr t cilat mendojn
- milingonat pamas vetflijuese jan m shum etike.
N asnj mnyr nuk sht e mundshme q t shpjegohet sjellja plotsisht jovetjake e milingonave, n
kushtet e teoris s evolucionit. Kjo sht sepse evolucioni supozon se rregulli i vetm q ekziston n
natyr sht lufta pr mbijetes dhe konflikti shoqrues. Sidoqoft, karakterisitikat e sjelljes q i shfaqin
milingonat dhe shum lloje tjera t shtazve e hedhin posht kt dhe tregoj realitetin e sakrifics. Teoria e
evolucionit, n fakt, nuk sht asgj tjetr ve se nj tentim nga ata q dshirojn t legalizojn egoizmin e
tyre dhe kshtu ti prshkruajn kt egoizm tr natyrs.
ROLI I PREKJES N KOMUNIKIMET KIMIKE
Komunikimet nga milingonat me an t prekjes s njri tjetrit me antenat e tyre gjat mirmbajtjes s
organizimit t brendshm t kolonis dshmon se prdoret nj gjuh e antenave n kuptimi e saj t plot.
Sinjalet e antens t krijuar me an t prekjes s milingonave prdoren pr qllime t ndryshme sikurse
fillimi i darks, ftesave dhe takimeve sociale ku shokt e foles e njohin njri tjetrin. P.sh, n nj lloj t
specieve t milingonave puntore q jetojn n Afrik, puntort se pari preken me antena kur t takojn
njri tjetrin. Ktu, shkundja e antenave nnkupton vetm nj prshndetje dhe nj ftes pr n fole.
Kjo sjellje e ftess sht edhe m goditse n llojin e caktuar t milingonave (Hypoponera). Kur nj ift i
puntorve t takohen ball pr ball, milingona ftuese e anon koken e saj anash pr 90 shkall dhe e
godet siprfaqen e siprme dhe t poshtme t koks s shokut t foles me antenat e saj. Shpesh
milingona e lutur reagon me atentim t ngjashm.14
Kur milingonat t prekun trupat e shokve t tyre t foles, qllimi nuk sht q tiu jipet atyre informata por
t mirren informata duke i zbuluar kemikalet q ato i tajitin. Nj milingon e godet trupin e shokut t foles
shum but dhe shpejt me antenat e saj. Kur t arrij afr shokut t tij t foles, synimi i saj sht q t
sjell sinjalet kimike sa m afr q sht e mundshme te milingona tjetr. Si rezultat, do t jet n gjendje
q t zbuloj dhe t prcjell gjurmt e aroms q shoku i saj sapo i ka ln dhe t arrij te burimi i ushqimit.
Shembulli m godits q mund t paraqitet pr komunikimin e prekjes sht shkmbimi i ushqimit t lngt
nga gusha e nj milingone n aparatin trets t ushqimit t tjetrit. N nj test interesant t br pr kt
tem, pjes t ndryshme t trupave t milingonave puntore t llojeve Myrmica dhe Formica jan stimuluar
me flokt e njerzve dhe kshtu me sukses jan detyruar t zbrazn. Milingona m e ndjeshme ishte ajo q
sapo e ka ngrn ushqim dhe ishte duke krkuar shokun e foles me t cilin e ndan prmbajtjen e gushs
s saj. Hulumtuesit vrejtn se insekte dhe parazit t caktuar ishin t vetdijshm pr taktika t tilla dhe ata
jan ushqyer duke e ushtruar kt metod. Insekti pr t trheq vmendjen e milingons sht dashur t
ishte vetm q t prek trupin e milingons pakz me antenat dhe kmben e saj t par. Ather milingona
e prekur do t ndante ushqimin e saj, edhe nse krijesa me t ciln ishte n kontakt ishte e llojit tjetr.15
tt
Aftsia e nj milingone q t kuptoj se far dshiron milingona tjetr
me an t nj kontakti t shkurt me anten tregon se milingonat mund,
n nj kuptim, t flasin midis tyre. Se si sht msuar kjo gjuh e
antenave qe prdoret ndrmjet milingonave nga t gjitha milingonat
sht nj tem tjetr pr t menduar. A kalojn ato npr trajnime pr
kt tem? Pr t biseduar pr ekzistencn e trajnimit t till, ne duhet
t mendojm gjithashtu pr ekzistencn e superiorit t Plotfuqishmit i
Cili e siguron at. Pasi q nuk mund t jen milingonat ato q sigurojn
nj trajnim t till, ky i Plotfuqishm sht All-llahu i Cili, me an t
frymzimit u mson t gjitha milingonave nj gjuh q t komunikojn
me t.
Sjellja e ndarjes e praktikuar midis milingonave sht nj mostr e
vetflijimit q nuk mund t shpjegohet nga teoria e evolucionit. Disa evolucionist q e shohin fjaln e urt
peshku i madh e glltit t voglin si nj els pr jetn n tok jan t detyruar q t trheqin fjalt e tilla kur
t konfrontohen me vetflijimin e till si shfaqet nga milingonat. N nj koloni t milingonave, n vend q
milingona e madhe t zhvillohet duke e ngrn milingonn e vogl, ajo m tepr tenton q t ushqej
milingonen e vogl dhe e bn q t rritet. T gjitha milingonat jan t gatshme q t pranojn ushqimin
kjo sht, dispozita q u sht dhn atyre dhe prfundimisht t sigurojn ndarjen e teprics me antart
tjer t kolonis.
Milingonat duke vendosur komunikim
me an t prekjes me njri tjetrin.
Si rezultat, far treguan t gith kta shembuj sht se milingonat jan shoqri e gjallesave q i jan
nnshtruar dshirs s Krijuesit dhe q veprojn sipas frymzimit t Tij. Prandaj, nuk do t ishte e drejt q
ti vlersojm ato si organizma q jan plotsisht t pavetdijshm, pr shkak se ato kan vetdije q e
reflekton dshirn e krijuesit t tyre. N t vrtet, All-llahu n Kuran trheq vmendjen ton pr kt fakt t
rndsishm dhe na informon neve se t gjitha gjallesat jan, n t vrtet, bashksi midis tyre, dmth, ato
jetojn sipas nj rregulli t shenjt dhe n pajtim me frymzimin.
Nuk ka asnj gjalles n tok dhe as shpend q fluturojn me dy krah e q nuk jan t ndara n
grupe (t ndryshme), sikurse edhe ju (Zoti i krijoi, i pajisi si juve). Asgj nuk kemi ln pas dore nga
evidenca. M n fund te Zoti i tyre do t tubohen. (En'am: 38)
KOMUNIKIMI AKUSTIK
Komunkimi akustik sht nj metod tjetr e prdorur shpesh nga milingonat. Dy forma t prodhimit t zrit
jan identifikuar, trokitja e trupit n nnshtres dhe frkimet, dmth, frkimi i pjesve t specializuara t trupit
njhersh pr t prodhuar nj cicrrim.16
Sinjali i zrit i prodhuar nga trokitjet e trupit zakonisht ndodh n kolonit q pushtojn folet e drurit. P.sh,
milingonat zdrukthtare komunikojn duke i rn daulls. Ato fillojn ti biejn daulls prball ndonj
rreziku q i afrohet foles s tyre. Ky rrzik mund t jet nj tingull q shkakton shqetsim ose nj prekje q
ato e ndjejn ose nj zhvillim i papritur i rryms s ajrit. Milingona daullexhi e godet nnshtresn me
mandibulat dhe stomakun e saj derisa shkund trupin e saj para dhe prapa. Kshtu, sinjalet leht mund t
barten prmes lvozhgave t holla t drurit t foles pr disa decimetra ose m shum.17 Milingonat
zdrukthtare evropiane u drgojn vibracione shokve t tyre t foles q jan 20 cm ose edhe m larg
duke trokitur me mjekrrat dhe barqet e tyre n drurin e punuar t dhomave dhe korridoreve. Duhet me pas
parasysh se 20 cm pr nj milingon sht nj distanc q do t prgjigjej 60-70 metrave pr nj njeri.
Milingonat jan gati t shurdhta ndaj vibrimeve t transmetuara prmes ajrit. Mirpo, ato jan shum t
ndieshme ndaj vibrimeve t zrit t transmetuara prmes objekteve. Ky sht nj sinjal shum efektiv
paralajmrues pr ta. Kur ato t ndgjojn at ato e shpejtojn ritmin e tyre, ato shkojn n drejtim t vendit
nga vjen vibrimi dhe ato sulmojn t gjitha gjallesat q i shohin pr rreth.
Asnj mosbindje ndaj ksaj thirrje nga ndonj antar i kolonis sht nj tregues pr organizimin e
suksesshm t shoqris s milingonave. Njri duhet t pranoj se edhe nj shoqri e vogl njerzore q
prgjigjet ndaj nj thirrje alarmi n mnyr kolektive, n t njjtn koh, pa ndonj prjashtim, dhe pa
zhvillim t anarkis, n praktik sht gj shum e vshtir. Sidoqoft milingonat jan t afta q t bjn at
pr t ciln jan urdhruar pa humbur koh dhe ashtu jan n gjndje q t kalojn jetn e tyre pa e
ndrprer diciplinn brenda kolonis madje as pr nj moment.
Prodhimi i cicirrimave sht m e ndrlikuar si sistem se sa rnja daullave. Tingulli i prodhuar krijohet duke
frkuar pjest e caktuara t trupit njkohsisht. Milingonat e prodhojn kt tingull duke i frkuar
njkohsisht organet n ann e prapme t trupeve t tyre. Nse e afron veshin afr milingonave puntore
korrse, ju mund ti degjoni ato t prodhojn nj z me ton t lart tr kohn.
Tri funksionet kryesore t frkimit jan zbuluar n specie t ndryshme, kto mund t vhen n list si vijon:
1. Komunikimi akustik ndr milingonat gjethe-prerse shrben si nj sistem alarmi nntoksor. Zakonisht
prdoret kur nj pjes e kolonis sht varrosur nga shembja e foles. Puntort fillojn t lvizin pr t
br grmimet shptuese si reagim ndaj sinjaleve t zrit t pranuar.
2. Zrat e toneve t larta prdorn n disa specie gjat iftzimit nga mbretreshat. Kur mbretreshat e reja
mbledhen n tok ose n bim pr iftzim, dhe kan marr mjaft sperm, ato prodhojn tinguj t toneve t
larta pr t ikur nga tufa e mashkujve q jan duke i ndjekur ato.
3. Por n speciet tjera, zri prdoret pr t zmadhuar efektshmrin e fermoneve t prodhuara gjat
grumbullimit t shokve t foles pr t gjetur ushqim ose vende t foles s re.18
Nganjher n specie t caktuara, krkuesit e ushqimit e bjn t mundshme q milingonat tjera t
rrethojn gjahin me sinjalet q ato i prodhojn kur t gjejn nj gjah. Grumbullimi i puntorve dhe arritja te
gjahu realizohet brenda 1-2 minutave n saj t ktij zri t tonit t lart. Kto veti jan nj prparsi e madhe
pr speciet e milingonave.
PR NJ SY Q SHIKON
Me metodat e tyre t ndryshme t komunikimit, milingonat mund t krahasohen me njeriun q mund t flas
disa gjuh t huaja. Ato jan t afta t komunikojn me 3-4 gjuh t ndryshme midis tyre dhe ato jan t afta
t vazhdojn jetrat e tyre n mnyren me pak problematike. Ato jan t afta q t mbajn gjall kolonit e
tyre me popullat prej qindra mijrash e ndonjher milionesh, dhe t shptojn t gjitha jetrat e tyre pa
shkaktuar konfuzion.
Sidoqoft ky sistem komunikimi q e prshkruam deri tani sht vetm nj prej vetive t mrekullueshme t
bots shtazore. Kur ti analizojm njerzit edhe t gjitha gjallesat (nga njqelizort deri t shumqelizort) ne
mund t zbulojm karkaterisitka q jan t ndryshme nga njra tjetra, donjra sht mrekulli e veant dhe
individuale me vendin e saj n nj rend ekologjik.
Pr nj sy q mund t vrej t gjitha kto mrekulli q jan krijuar rreth tij, dhe nj zemr q mund t ndjej,
do mjaftoj q t shikoj sistemin e jashtzakonshm t komunikimit t milingones me dimensione
milimetrike pr t muar fuqin e pafund, njohurin dhe urtsin e All-llahut i Cili sht Pronar dhe Sunduesi
i vetm i t gjitha gjallesave. N Kuran All-llahu u referohet atyre njerzve q nuk e kan kt aftsi dhe t
cilt nuk e mojn fuqin e Tij:
A nuk udhtuan ata npr tok e t ken zemra me t cilat do t kuptojn, dhe vesh me t cilat do t
dgjojn? Pse n t vrtet syt nuk verbrohen, por verbrohen zemrat n kraharor.(Haxhxh:46)


7 National Geographic, vol.165, no.6, p. 777.
8 Bert Hlldobler-Edward O.Wilson, The Ants, Harvard University Press, 1990, p. 227.
9 Ibid, p. 244.
10 Ibid, p. 2.
11 Ibid, p. 244.
12 Ibid, p. 197.
13 Ibid, p. 204.
14 Ibid, p. 293.
15 Ibid, p. 258.
16 Ibid, p. 255.
17 Ibid, p. 256.
18 Ibid, p. 257.

SPECIET E MILINGONAVE
Edhe pse t gjitha milingonat mund t duken t ngjashme, ato jan t ndara n shum specie t ndryshme
bazuar n mnyrn e jets s tyre dhe vetive fizike. Kto gjallesa n t vrtet kan prafrsisht 8800 lloje.
Secili lloj i ka edhe vetit e veanta t mahnitshme. Tani, le t diskutojm disa prej ktyre specieve,
mnyrn e jets s tyre dhe karakteristikat.
MILINGONAT GJETHE PRERSE
Karakterisitika specifike e milingonave gjethe prerse t quajtura edhe si atta, sht shprehia e tyre e
transportimit t pjesve t gjetheve, q ato i kpusin, n kokat e tyre. Milingonat fshihen nn gjethe q jan
mjaft t mdha n krahasim me madhsin e tyre. Ato i sigurojn gjethet n mjekrrat e tyre t mbyllura.
Prandaj, udhtimi kthyes i milingonave puntore pas puns ditor paraqet nj piktur shum interesante.
Kushdo q e sheh kt ndodhi do t ndjente sikur shtrati i pyllit sht i gjall dhe ec. N pyje q bie shi
veprimet e tyre mnjanojn rreth 15 prqind t prodhimit t gjetheve.19 Natyrisht, arsyeja pr bartjen e
pjesve t gjetheve nuk sht mbrojtja nga dielli. Milingonat kto pjes t gjetheve nuk i prdorin as si
ushqim. Ather, n far mnyre ato i prdorin aq shum gjethe?
N mnyr t befasishme, sht zbuluar se attat i prdorin kto gjethe pr kultivimin e kpurdhave.
Milingonat nuk mund ti han vet gjethet, pr shkak se ato n trupat e tyre nuk kan enzime q t mund t
tretin celulozn brenda gjeths. Milingonat puntore e bjn nj grumbull t ktyre pjesve t gjetheve pasi
q i prtypin ato dhe i vendosin ato n nnshtresn e kopshtit. N kto dhoma, ato kultivojn kpurdha n
gjethe. Kshtu, ato marrin proteinat e nevojshme nga sythat e kpurdhave.20
Mirpo, kur t largohen attat, normalisht kopshti do t filloj t shkatrrohet dhe s shpejti do t mbushet nga
kpurdhat e egra. Ather, si munden attat, q i pastrojn kopshtet e tyre vetm prpara mbjelljes, t
mbrohen kundr kpurdhave t egra? Triku i mirmbajtjes s pastrt t kultivimit t kpurdhave pa kputjen
e vazhdueshm t kpurthave t egra, duket se varet nga pshtyma e milingonave q punojn n przierjen
e plehrave t prtypura nga ato. sht menduar se pshtyma prmban nj antibiotik q pengon rritjen e
kpurdhave t padshirueshme. Sigurisht prmban nj nxits t rritjes pr kpurdhat e duhura.21
Ajo pr t ciln njri duhet t mendoj sht si n vijim: si jan mesuar kto milingona q t kultivojn
kpurdha? A sht e mundur q nj dit nj nga milingonat e ka marr nj gjethe n gojen e saj dhe e ka
prtypur rastsisht, dhe prap rastsisht, e ka vendos kt lng q sht br si qull n nj shtresn e
that t gjetheve q, rastsisht sht nj vend plotsisht i duhur, edhe milingonat tjera kan sjell pjes t
kpurdhave dhe i kan mbjellur aty dhe, prfundimisht, milingonat q kan parashikuar se nj lloj i ushqimit
q ato do t mund ta hanin do t rritej aty, filluan t pastrojn kopshtin, duke hedhur materialet e
panevojshme, dhe duke korrur? Dhe ather ato e njoftuan tr kolonin nj nga nj pr kt proces?
Gjithashtu, pse ato do t bartnin t gjitha ato gjethe n folet e tyre edhe pse ato nuk kan mund ti han ato?
Pr m tepr, si do t mund t krijonin kto milingona pshtymn q ato e prdorin derisa i prtypin gjethet
pr prodhimin e kpurdhave? Madje sht menduar se ato mund t formojn kt pshtym, n njrn apo
mnyrn tjetr, me far informate ato do t mund t prodhonin nj antiobiotik n pshtymn e tyre q e
pengon formimin e kpurdhave t egra? A nuk duhet me pas njohuri t mjaftueshme t kimis pr t arritur
nj proces t till? Edhe nse ato kan pas njohuri t till q sht e pamundur si kan mund ato t
zbatojn kt dhe t prgatisin pshtymn e tyre q t ket kt karakteristik t substancs s antibiotikut?
Kur njri mendon se si milingonat mund t realizojn nj ngjarje aq t mrekullueshme, qindra pyetje t
ngjashme dalin pr t cilat nuk ka prgjigje.
N ann tjetr, nse mund t jipej nj prgjigje e vetme shpjeguese, t gjitha kto pyetje do t kishin
prgjigje. Milingonat jan dizajnuar dhe programuar q t bjn punn q ata jan duke e kryer. Ngjarja e
vshtuar sht e mjaftueshme pr t dshmuar se milingonat kan lindur ose m mir jan br q t lindin
me njohuri pr bujqsi. Mostrat e tilla t ndrlikuara t sjelljes nuk jan fenomene q mund t zhvillohen n
faza dhe me koh. Ato jan pun t nj njohurie gjithprfshirse dhe nj intelekti suprem. Kshtu q
pretendimet e evolucionistve se sjellja e dobishme sht zgjedhur me koh dhe organet e nevojshme jan
zhvilluar prmes mutacioneve duket plotsisht jologjike. Natyrisht, nuk sht askush tjetr prve All-llahut
q i dha kt njohuri milingonave q nga dita e par, dhe i Cili i krijoj ato me t gjitha kto veti mahnitse.
All-llahu sht Krjiuesi (Sani). Vetit e milingonave atta q i prmendm m sipr e reklamojn pikturn q
ne do ta hasim shpesh kudo n kt libr. Ne po flasim pr nj gjalles pa aftsi pr t menduar, por q
megjithat e kryejn nj detyr t madhe duke shfaqur intelekt t jashtzakonshm. Kjo sht e vshtir pr
nj njeri q ta kuptoj.
1) Brenda n fole, puntort pakz m t vogl i presin
gjethet n copza t vogla.
2) Kasta tjetr i prtyp kto copza duke i br mas dhe
duke i plehruar me rezervat e lngut fekal t pasur me
enzime.
3) Milingonat tjera e vjn masen e gjetheve t pjellshme mbi
bazn e gjetheve t thara n dhoma t reja.
4) Nj kast tjetr i vendosin copzat e kpurthave t sjelluar
nga dhomat e vjetra mbi kt mas dhe i mbjell aty. Copzat
e kpurthave shprndahen n masen e gjetheve sikur brym.
5) Nj kast e angazhuar e shkurtabiqve e pastron kopshtin
nga materialet e panevojshme, pastaj i vjelin kpurthat pr t
tjert q ti han.22
Ather, far nnkupton e tr kjo?
sht vetm nj prgjigje dhe sht e thjesht: nse kjo shtaz nuk ka aftsi q t mendoj pr ti mundsuar
q t bj at q po bn, ather shfaqja e saj e intelektit, n fakt, na e paraqet neve Urtsin e dikujt tjetr.
Krijuesi i Cili ka br q milingonat t ekzistojn e l kt shtaz t bj gjra prtej aftsive t saj pr t
treguar ekzistencn e Tij dhe lartsin n krijimin e Tij. Milingona vepron sipas frymzimit t All-llahut dhe
intelekti q shfaq n fakt sht, Urtsia e All-llahut.
N t vrtet, situat e ngjashme ekziston n tr botn shtazore. Ne hasim krijesa q shfaqin nj intelekt
shum superior, edhepse nuk kan as mendje t pavarur e as aftsi pr t gjykuar. Milingona sht nj prej
m t shquarve prej ktyre, dhe sikur shtazt tjera, n fakt, vepron n pajtim me programin q i sht
dhn nga Dshira q e mson at. Reflekton Urtsin dhe fuqin e Poseduesit t asaj Dshire, dmth, All-
llahut.
Tani, t vazhdojm rishikimin e aftsive superiore t milingonave me kt njohuri themelore.
METODAT INTERESANTE MBROJTSE T ATTAS
Puntort mesatar t kolonis s milingonave gjethe prerse e kalojn
tr ditn e tyre duke bartur gjethe. Gjat ktij procesi bhet e vshtir q
ato t mbrojn vetn, meq ato e sigurojn gjethen me mjekrrat q i
prdorin pr t mbrojtur vetn. Ather, nse ato nuk jan n gjndje q
t mbrojn vetn, kush i mbron?
sht vshtruar se milingonat puntore gjethe prerse ecin tr kohen me
puntor t madhsis s vogl. S pari, sht menduar se kjo ishte
rastsisht. Pastaj, shkaku pr kt sht hulumtuar dhe zbulimi, q ishte
rezultat i nj analize t gjat, ishte nj shembull mahnits i bashkpunimit.
Milingonat me madhsi mesatare, q u sht dhn detyra pr t bartur
gjethe prdorin nj sistem mbrojts interesant kundr nj lloji armiqsor t
mizs. Ky lloj i mizs armiqsore ka zgjedhur nj vend t veant pr t
vendosur vezt e saj pjesn e koks s do milingone. Larva q del nga
veza do t ushqehet n kokn e milingons, eventualisht duke ja kputur koken milingons. Pa ndihmsat e
tyre t vegjl, milingonat puntore jan t pambrojtur kundr ktij lloji t mizs q gjithmon sht e
gatshme pr sulm. N rrethana normale, milingona q, me grshret e tyre sikur mandibula t mprehta, jan
t afta q t largoj mizat q tentojn t aterojn n ato, nuk mund t bj kt derisa sht duke mbartur
gjethe. Prandaj, ato e vendosin nj milingon tjetr q ti mbrojtur ato, n gjethen q jan duke e mbartur
dhe gjat sulmit, kto milingona t vogla luftojn kundr armikut.23
M sipr ne shohim nj Atta, s
bashku me rojen m t vogl, duke
e bartur gjethen.
AUTOSTRADAT E ATTAS
Rrugn q attat e prdorin, derisa i mbartin gjethet kur ato kthehen n shtpi, duket sikur nj autostrad e
vogl. Milingonat q zvarriten ngadal n t i mbledhin t gjitha degzat, guralect, barin dhe bimet e egra
dhe i vjn ato n njrn an. Kshtu, ato e bjn nj shteg t pastrt pr vete. Pas nj kohe t gjat t
puns intenzive, kjo autostrad bhet e drejt dhe e lmuar sikur t ishte ndrtuar me paisje t veanta.
Kur t bartin gjethet q i presin, attat
e pastrojn rrugn q e shfrytzojn
nga t gjitha llojet e copzave t
degzave, gurve dhe mbeturinave t
barit. Kshtu q ato e prgadisin at
q mund t prmblidhet si
autostrad pr vete.</< b>

Kolonia e attave prbhet prej puntorve me madhsi t nj kokrre t vetme t rres, ushtarve q jan
shum her m t mdhenj dhe vrapuesve t maratons mesatarve. Vrapuesit e maratons vrapojn
prreth pr t sjellur pjes t gjetheve n fole. Kto milingona jan aq t zellshm sa q, sipas mass s
dimenzioneve njerzore, do puntor e vrapon ekuivalentin e nj milje pr katr minuta gjat afrsisht 30
miljeve (48 km), me 500 pound (227 kg) gjah mbi supet e saj.24
N folen e attas, mund t gjinden galerit sa grushti q mund t shkojn 6 metra thell. Puntort e vogl
mund t lvizin afrsisht 40 tonelata dhe derisa grmojn dhoma t shumta t foles s tyre gjigante.25
Ndrtimi i ktyre foleve nga milingonat pr disa vite sht e ngjashme me vshtirsit dhe standardin e lart t
profesionalizmit n ndrtimin q njriu e ka br n murin e madh t Kins.
Kjo sht dshmi se attat nuk mund t konsiderohen si krijesa thjesht t rndomta. Kto milingona, q jan
jashtzakonisht t zellshme, jan n gjndje q t kryejn detyra t komplikuara q pr njeriun do t ishin t
vshtira. N t vrtet, Poseduesi i vetm i fuqis i Cili ka mund tu jep atyre kto aftsi sht All-llahu. Do
t ishte jologjike t thuhet se ato i kan marr t gjitha kto aftsi vet dhe me an t marrveshjes s tyre.
TEKNIKA E PRERJES S GJETHEVE T ATTAS
Kur milingona e pren gjethen me mandibulat e saj, i tr trupi i saj vibron. Shkenctart kan par se kjo
dridhje e fikson gjethen, kshtu q e lehtson prerjen. N t njjtn koh, zri shrben pr t trheq
puntort tjer t gjitha femra - anash pr t prfunduar gjethen.26 Milingona frkon dy organe t vogla n
belin e saj pr t prodhuar kt vibrim q mund t ndgjohet nga njerzit si nj z i vogl. Ky vibrim
drgohet npt trup derisa t arrij draprit (madibulat) e milingons. Duke lkundur shpejt pjesn e prapme
t saj, kjo milingon e pren nj gjysmhne t gjethes me vibrimet e mandibuleve n mnyr shum t
njjt si thika elektrike pr gdhendje.


Kjo teknik e lehtson prerjen e gjeths. Sidoqoft, dihet se vibrimet e tilla shrbejn edhe pr nj qllim
tjetr. Duke par q milingonn gjethe prerse i trheq t tjert n vendin e njjt pr shkak se shum bim
tjera n rajonet ku attat jetojn jan t helmueshme. Testimi i do gjetheje nga nj milingon duke qen nj
procedur aq e rrzikshme, ato gjithmon shkojn n vendin ku t tjert i kan prfunduar me sukses
detyrat e tyre.
MILINGONAT ENDSE
Milingonat endse jetojn n drunj duke ndrtuar fole pr vete nga gjethet. Duke i kombinuar gjethet, ato
jan n gjndje t formojn fole mbi disa drunj, pra duke mbajtur nj popullat shum m t madhe.
Fazat e ndrtimit jan interesante. S pari, puntort n mnyr individuale krkojn vende n territorin e
kolonis q jan t prshtatshme pr zgjerim. Kur ato t gjejn nj deg t prshtatshme, ato shprndahen
mbi gjethet e degs dhe fillojn t trheqin gjethet nga anash. Kur nj milingon t arrij t lakoj nj pjes
t nj gjetheje, puntort afr gjithashtu lvizin drejt saj dhe fillojn t trheqin gjethen bashkarisht. Nse
gjethja sht m e gjr se madhsia e milingons, ose nse sht e nevojshme t trhiqen dy gjethe
bashkarisht, puntort bjn ura varse ndrmjet pikave q do t bashkohen. M von, disa nga milingonat
n zingjir hypin n shpinat e milingonave pran tyre, kshtu q e shkurtojn zingjirin, dhe bashkimi i
skajeve t gjethes sht arritur. Kur gjethja t merr formn e tends, disa nga milingonat vazhdojn t
mbajn gjethen me kmbt dhe mandibulat e tyre e t tjert kthehen n folen e vjetr dhe i sjellin n kt
rajon larvat e rritura n mnyr t veant. Puntort i frkojn larvat para dhe prapa mbi bashkimet e
gjethes, duke i prdorur ato si burim t mndafshit. Me mndafshin e tjerrur nga nj e hapur mu nn gojn e
larvs, gjethet fiksohen n vendet e nevojshme. Dmth, larvat prdoren si makina pr qepje.27
Gjndrrat e mndafshit t ktyre larvave tjerrse jan shum m t mdha, por ato mund t barten m
leht pr shkak se jan m t vogla n madhsi. Larvat e japin tr mndafshin e tyre pr nevojat e kolonis
n vend q t prdorin pr vete. N vend t prodhimit t mndafshit ngadal nga gjndrrat e tyre t
mndafshit, ato nxjerrin nj fije t gjr t mndafshit, dhe ato madje as q tntojn t ndrtojn fshikzat e
tyre. N pjest e mbetura t jets s tyre, milingonat puntore do t bjn dogj q larvat duhet t bjn.
Si sht evidente, kto larva jetojn vetm si prodhues t mndafshit.28
Si milingonat kan mund t zhvillojn bashkpunim t till kurr nuk sht shpjeguar nga shkenctart. Nj
pik tjetr e pashpjeguar sht se si sht shfaqur kjo sjellje pr her t par gjat ksaj periudhe t
pretenduar nga eveolucioni. Si jan zhvilluar aftsit aq t sofistikuara dhe prfituese duke evolvuar nga
gjallesat e para, si kraht e insekteve, syt e vertebrorve dhe mrekullit tjera biologjike, jan fenomene q
nuk mund t shpjegohen me parimet bazore t evolucionit. sht situat pa rrugdalje pr mbrojtsit e
evolucionit.




Fazat e ndrtimit t foles nga milingonat
endse... N fazn e par, milingonat i
zgjedhin gjethet e duhura n drurin q ato
planifikojn t vendosen, dhe i bashkojn
ato duke i trhequr nga t dy ant. M
von, ato sjellin larvat e tyre q tjerrin
mndafsh, si paraqitet m posht, dhe i
ndrqepin gjethet duke i prdorur ato
sikur makina pr qepje.

Natyrisht nuk do t jet logjike t thuhet se nj dit larvat u bashkuan dhe than se disa nga ne duhet t
prodhojn mndafsh pr t plotsuar nevojat e tr kolonis, pra le t prshtasim n prputhje me kt
peshat tona dhe gjndrrat e mndafshit. Kjo nuk do t ishte teori e menur. Prandaj, ne duhet t pranojm
se larvat jan krijuar duke ditur far t bjn. Me fjal t tjera, All-llahu, i Cili i krijoj kto larva, i ka formuar
ato n at mnyr q sht e prshtatshme pr detyrat e tyre.
MILINGONAT KORRSE (VJELSE)
Disa nga milingonat, si u prmend m sipr, jan bujq ekspert. Midis ktyre, sht e mundshme t
radhiten milingonat korrse, prve attas-ve q folm m par.
Mekanizmat ushqyes t milingonave korrse jan mjaft t sofistikuara dhe t ndrlikuara n krahasim me
mekanizmat ushqyes t llojeve tjera t milingonave. Kto i mbledhin farat dhe i mbajn ato n dhoma t
prgaditura veanrisht. Kto fara, t bra nga niseshtet, prdoren pr prodhimin e sheqerit q do t
ushqej larvat dhe puntort tjer. Derisa shum milingona i prdorin farat dhe kokrrat si ushqim, vetm
milingonat korrse e kan nj sistem t bazuar n grumbullimin e farave dhe prpunimin e tyre.

Milingonat vjelse i bartin farat e
niseshteve n dhoma speciale
dhe i shndrrojn ato n formn
q do t prdoren n ushqimin e
puntorve.

N dhomat e m siprme ne i shohim
farat q do t shfrytzohen n sezona
t e thata nga milingonat vjelse.
Kto milingona i mbledhin farat n sezonn e rritjes dhe i ruajn ato pr prdorim n sezonn e that. N
dhoma t veanta n fole, ato i ndajn farat nga objektet tjera q gabimisht jan sjellur prapa. Disa grupe t
milingonave qndrojn n fole me or, duke prtypur prmbajtjet e farave dhe kshtu prodhojn t
ashtuquajturn buk t milingonave. Njher sht menduar se milingonat prdorin nj proces t msuar
pr t konvertuar niseshten e fars n sheqer q ato e han. Tani dihet se pshtyma e bollshme q ato e
tajisin derisa prtypen e kryen kt transformim.29
Natyrisht, milingonat pr t cilat ne flasim nuk kan pasur ndonj edukim n kimi. E ato as q mund t
parashikojn se pshtyma e tyre do t transformoj kto fara q ato i mbledhin rastsisht n sheqer q ato
mund t han. Sidoqoft, jetrat e ktyre milingonave varen n nj seri t transformimeve kimike pr t cilin
ato nuk din dhe nuk mund t din. Kur edhe njriu nuk din pr nj proces t till t transformimit q
zhvillohet n trupat e milingonave dhe ata sapo i kan msuar detajet n vitet e fundit si kan arritur
milingonat q t ushqehen me an t ksaj metode pr mileniume?
MILINGONAT E MJALTIT
Shum lloje t milingonave ushqehen me plehrat e tretshme t afideve t quajtura mjalt. Kjo substanc
n t vrtet nuk ka lidhje me mjaltn e vrtet. Mirpo, plehrave t tretshme t afideve, q ushqen nga
lngun i bimve, u sht dhn ky emr pr shkak se prmban nj prqindje t lart t sheqerit. Kshtu,
puntort e ksaj specie, q quhen milingonat e mjaltit, e mbledhin mjaltin nga afidet, kokidat (insekte) dhe
nga lulet. Metoda e milingonave pr mbledhjen e mjaltit nga afidet sht shum interesante. Milingona i
afrohet afides dhe fillon t shtyj barkun e saj. Afideja i jep nj pik t plehut t tretshm milingons.
Milingona fillon t shtyj shum e m shum barkun e afides pr t marr m shum mjalt dhe e thith
lngun q del. Ather si e shfrytzojn ato kt ushqim me sheqer dhe far dobie ka ky ushqim pr ato
m von?
Midis milingonave t mjaltit sht nj ndarje e madhe e puns n kt faz. Disa milingona prdoren si
shtamb pr t mbajtur nektarin e mbledhur nga puntort tjer!...
N seciln fole, sht nj mbretresh, puntort edhe bartsit e mjalts. Kolonit e tyre zakonisht jan t
lokalizuara pran lisave t shkurtr nga t cilt puntort mund t nxjerrin nektarin. Pasi q puntort e
bartin nektarin, posa q t ken glltitur,deri n folet e tyre, ato e nxjerrin nga gojrat e tyre dhe e vn n
gojrat e puntorve t rinj t cilt do t mbajn mjaltin. Kta puntor, me nofkn ent e mjalts, i
prdorin trupat e tyre pr t ruajtur lngun e mbl, ushqimin q kolonia shpesh duhet t kaloj npr koh t
vshtira pr ta marr at n shkretir. Ato ushqehen derisa t fryhen n madhsin e boronics. Pastaj
varen sikur globe t qelibarit n tavanet e dhomave t tyre derisa t thirren pr t zbrazur nektarin pr
motrat e uritura.30 Derisa jan t lidhura pr kt tavan, ato duken si nj veshul i vogl dhe i tejdukshm
rrushi. Nse ndonjri prejt tyre bie posht, puntort e kthejn at menjher n vendin e
. Mjalti n ent e mjaltit peshon gati 8 her sa pesha e nj milingone. mparshm
N dimr, ose n sezonat e thata, puntort e thjesht i vizitojn ent e mjaltit pr t plotsuar nevojat e tyre
ditore t ushqimit. Milingona puntore e v gojen e saj n at t ens dhe ena kullon nj pik t vogl t
mjaltit nga depoja e saj duke i tkurrur muskujt e saj. Puntort e konsumojn kt mjalt t vlers s lart
ushqyese si ushqim n sezonat e vshtira.
sht nj situat interesante dhe tmerruese q nj gjalles t arrij pesh sa 8 her pesha e saj, q ka
vendosur t shrbej si en mjalti, dhe t jet n gjndje q t jetoj duke u varur nga kmbet e saja pa
ndonj rrezik pr t. Pse ato e kan ndier nevojen q t pranojn nj pozit aq t vshtir dhe t
rrezikshme? A kan menduar ato vet pr kt teknik unike deponuese dhe i kan kontrolluar zhvillimin e
trupave t tyre n prputhje me kt? Vetm mendo, ndrkoh q nj njri nuk mund t kontrolloj zhvillimin
m t vogl t trupit t tij, si mund nj milingon, q nuk ka madje as
tru n kuptim real, t bj kt vet?
Milingonat e mjaltit shfaqin sjellje q teoria e evolucionit nuk mund t
shpjegoj. sht plotsisht e palogjikshme t pohohet se ato
rastsisht e kan zhvilluar metodn e deponimit t mjalts dhe
organet e nevojshme. N fakt, n burimet shkencore, ne hasim
shum deklarata praktike pr kt dhe tema t ngjashme. P.sh,
merre shpjegimin e profesorit Etienne Rabaud, drejtor i institutit t
biologjis t Universitetit t Parisit:
Kta shembuj (p.sh milingonat e mjalts) paraqesin qartsisht se
organet e ndryshme pr t kryer funksione t caktuara nga gjallesat
nuk jan zhvilluar, edhe pse ekzistenca e tyre e mparshme
ndonjher i ka drejtuar ato q ti kryejn e nganjher mos ti
kryejn veprimet dhe detyrat e caktuara. Kjo tregon se organet nuk jan zhvilluar me an t adoptimit t
gjallesave me kushtet e jets, por kushtet e jets jan dukur q nga ekzistenca e hershme e organeve t
tilla dhe nga funksionet e tyre si kemi par. Pyetja vijuese mund t shtrohet si ka br Darvini: A merr
pjes n kt evolucion rasti i pastrimit, ose prjashtimi t njrit q humb fuqin pr jet, ose adoptimin e
organeve pr kushtet e reja? Ne mbrojm pikpamjen se ndodhit kan dshmuar se nj evoluvcion i till,
ose ndryshim i till, nuk ka ndodhur. N fakt, ka ndodhur nj fenomen krejtsisht tjetr.31
Si duket n figurn e msiprme, ent e
mjaltit q jan jan fryr sikur rrush duke
futur ushqim n to.
Kto shpjegime t dhna nga profesori Rabaud qartsisht na e paraqesin neve nj prfundim n t ciln
mund t arrij secili q mendon me vetdije t tij pr nj koh shum t shkurtr. Krijues i vetm i Cili sht
burimi real i njohuris dhe intelektit i ka krijuar t gjitha gjallesat me organet e tyre t pa gabime dhe me
sjellje t prkryer. Kjo e vrtet sht shprehur n Kuran si vijon:
Ai sht All-llahu, Krijuesi, Shpiksi, Formsuesi. T Tij jan emrat m t bukur. At e madhron ka
ka n qiej e n tok dhe Ai sht Ngadhnjyesi, i Urti. (Hashr: 24)
MILINGONAT E DRURIT
Milingonat e drurit jan t famshme me kodrat q ato i ndrtojn nga halat e pishave dhe degve t holla
prmbi foleve t tyre nntoksore. Foleja zakonisht gjindet pran nj trungu t drurit. Pjesa e foles prmbi
tok, e br nga filizat, bishtat e gjetheve, dhe halave t pishave, sht atia e foles. Kjo ati mund t arrij
deri n 2 metra lartsi, e ndalon dprtimin e shiut brenda dhe e rregullon temperaturn e foles n koh
shum t nxeht ose shum t ftoht.32
Edhe milingonat e drurit, si t tjerat, jan shum t zellshme. Ato
vazhdimisht e zbukurojn folen e tyre. Ato e transferojn shtresn
origjinale t siprfaqs n shtresa m t ulta n faza dhe sjellin
material nga shtresat e ulta pr ta zvendsuar me at t shtress
s eprme. sht br nj vrojtim interesant i ndryshimeve q
milingonat e bjn n fole. Maja e kodrs s foles sht sprkatur
me ngjyr blu, dhe pas katr dit sht vrejtur se maja e kodrs
sht prsri ngjyr kafje. Copzat e ngjyrs blu jan gjetur 8-10 cm
nn siprfaqe. Brenda nj muaj kto copza zbritn n thellsi prej
40 cm. M pas, kto copza t ngjyrs blu kan arritur edhe njher
n siprfaqe.
Mir, a e kryejn kto milingona kt proces t vazhdueshm t
transportimit vetm sa pr t br at? J o. Hulumtuesit shpjeguan
pse milingonat e drurit angazhohen n kt veprim t prhershm
n vijim: lvizja e prhershme e than substancn e lagsht brenda
n siprfaqe dhe ndalon formimin e kpurthave. Prndryshe, milingonat do ta kishin nj fole t okupuar nga
kpurthat e dmshme.

N figur sht paraqitur nj fole e
milingonave t drurit. Lartsia e ktyre
foleve t ndrtuara nga milingonat e
drurit nga halat e pishave dhe degzat
mund t arrij prafrsisht 2 metra.
N situat t till jan dy mundsi. Njra sht se milingonat shum koh m par, me an t hulumtimit t
tyre, e zbuluan faktin se kpurthat zhvillohen n ambiente t lagshta, (dika q njeriu e ka zbuluar si
rezultat t hulumtimeve shkencore afatgjate) dhe zhvilloj metodn m t arsyeshme pr t eleminuar kt
problem! Mundsia tjetr sht se mendimi dhe implementimi i ktij procesi t prkryer mund t jet vetm
prmes inspirimit nga nj intelekt suprem. Pamundsia e rastit t par sht e qart. Natyrisht Ai i Cili i ka
frymzuar milingonat q t mbrojn vetn nga kpurthat dhe u ka treguar se si t bjn kt sht All-llahu i
Plotfuqishmi.
METODAT E NDRYSHME T RIPRODHIMIT T MILINGONAVE T DRURIT
Meshkujt dhe mbretreshat e milingonave t drurit jan me krah. Mirpo, ato nuk fluturojn me nj fluturim
martesor si bjn speciet tjera t vogla t milingonave. iftzimi realizohet n siprfaqen e foles ose diku
afr. Pas iftzimit, mbretresha mbledh kraht e saj dhe e bn njren nga tri gjrat vijuese:
(1) Ajo kthehet n fole ku ajo m par ka jetuar si larv dhe i l vezt e saj aty.
(2) Ndonjher ajo e l folen me puntor q e mbartin at dhe krkon nj vend t ri pr t ndrtuar folen.
(3) Nse ajo largohet vetm, ajo hyn n folen e specieve t afrta m t vogla, sikur milingona e zez
Formica Fusca, dhe e zvendson mbretreshn. Mbretresha i l vezt e veta n kujdesin e puntorve
Fusca. Pr nj koh n fole jan edhe puntort musafir edhe ata mikprits. Mirpo, meqense
mikpritsit nuk kan mbretresh, pas nj kohe puntort vdesin dhe mbretreshat e drurit prfitojn nj
fole t themeluar pa br asgj.33
Milingonat e drurit jan t armatosura
shum mir pr luft. Kur t prballen me
rrezik, milingona e drurit e prkul pjesen e
poshtme t abdomenit t saj ndrmjet
kmbve t saja dhe hedh acid thneglor
n armikun e saj. Ose, gjat lufts, e
thumbon armikun me mjekrn e mpreht
dhe e mbush plagn me acid. Me kto
veti, ajo vepron sikur nj arm kimike.
Prodhimi i acidit thneglor n trupin e saj
pa i shkaktuar ndonj dm vets dhe arritja
q t prdor at n mnyrn m t mir
jan, pa dyshim, tregues t nj dizajnit t
prsosur.
N taktikat e diskutuara t mbretreshs s milingonave t drurit n pjesn 3, sht par nj vetdije e
qart. Mirpo, sht e qart se nj vetdije e till nuk i takon vet milingons. Milingona mbretresh kurr
nuk ka par nj vend tjetr prpos disa metrave katror brenda foles s saj. Ajo shkon brenda nj kolonie
q ajo kurr nuk e ka par ose nuk ka ditur pr t prpara, dhe e din se knd duhet t eleminoj n at
koloni. Ajo e arrin kt duke i tejkaluar t gjitha pengesat. T gjith kta faktor padyshim dshmojn se
milingona mbretresh vepron sipas frymzimit. Fenomenet e siprprmendur jan prov e qart e fuqis
dhe sovranitetit t All-llahut mbi t gjitha krijesat e gjalla.
MILINGONAT LEGJIONARE
Nj nga shtazt m t frikshme t pyllit sht milingona legjionare. Arsyeja pr emrin ushtri q i sht
dhn ksaj bashksie t milingonave sht veprimi i tyre sipas nj dicipline t vrtet ushtarake.
Milingonat legjionare jan mishngrnse dhe ato brejn dogj q shihet.
Secila milingon sht prej 6 deri 12 milimetra e gjat, por numri dhe
diciplina e tyre e jashtzakonshme e zvendsojn disaventazhin e tyre t
madhsis s vogl.

Milingonat legjionare q kan
formuar nj fole t prkohshme
duke u varur n njri tjetrin me
kmbt e tyre.
Drita direkte e diellit pr nj koh t shkurt mund t vras milingonat
legjionare. Prandaj ato udhtojn natn ose n hije. Pr shkak t
ndjeshmris s tyre ndaj drits, ato grmojn tunele t gjat gjat
avancimit. Shumica e milingonave kalojn npr kto tunele pa dalur
jasht. Kjo nuk e zvoglon shpejtsin e tyre, sepse ato me mandibulat e
tyre t forta mund t grmojn tunele shum shpejt. Ksht q, vrapimi
sht i shpejt dhe sekret. Legjionart levizin sikur ushtrit shum t
mdha, duke i kaluar t gjitha pengesat prve zjarrit dhe ujit, edhe pse
ato jan plotsisht t verbr.34
Milingonat legjionare e shqyejn gjahun e tyre kur ta gjejn at dhe i bartin pjes e vogla t tij n folet e
tyre t prkohshme. Goxha shum ushqim nevojitet pr nj koloni t milingonave legjionare. Nevoja e
prafrt ditore e nj kolonie mesatare, q prbhet nga 80,000 milingona t rritura dhe 30,000 larva, sht
rreth gjysm galloni (2.27 litra) t ushqimit t br nga shtazt.35
Meqense milingonat legjionare nuk kan fole t fiksuara, ato gjithmon jan n lvizje. Lvizjet dhe
migrimet e kolonive varen nga cikli i prodhimit. Mbretresha prodhon prafrsisht 25-35,000 vez gjat dy
ditve pr do muaj. Disa dit prpara pjelljes s vezve, kolonia ndalet dhe mblidhet n nj zon t gjr.
Milingonat kapen fort me njra tjetrn me an t kmbeve t tyre n form t grepit dhe formojn nj fole t
prkohshme. Hapsira boshe n mes shrben si dhom e gatshme pr mbretreshen dhe gjeneratn e re.
Natyrisht, ktu kmbet dhe lidhjet e milingonave mu n maje jan t nnshtruara ndaj ngarkess s teprt.
Megjithat, pasi ato kan konstrukt pr t duruar pesha disa qindra her m shum se pesha e tyre, ato
mund t mbajn tr kolonin pa shum probleme.36

T lidhur bashkarisht si zinxhir, ushtria e milingonave krijon nj fole t
gjall. N lvizje gjat tr kohs, kolonia ushtris s milingonave nuk
mund t bj shtpi t prhershme n tok ose n drunj. Por do nat
puntort lidhen bashakrisht pr t krijuar strehim me trupat e tyre. S pari,
disa milingona zgjedhin nj objekt afr toks, sikur nj trung, dhe varen n
t me kthetra t bashkuara. Milingonat tjera arrijn, zbresin me vrap nepr
fije, dhe lidhen derisa fijet t bhen sikur litar q ngjitet n nj mas nj
metr larg t quajtur bivuak; shtpia sht e tr kolonia prej 200,000 deri
750,000 individve. N qendr pushon mbretresha dhe gjenerata e re. N
mngjes milingonat fillojn t zgjidhen e t dalin dhe t sulmoj.
Pr gjueti m efektive, milingonat e caktojn kohen e lvizjes s tyre pr nevojat e ngrohjes s vezve n
zhvillim, duke alternuar ndrmjet fazave shtegtuese dhe joshtegtuese. Gjat periudhs s pushimit prej rreth
20 ditve, mbretresha e palvizshme, e trash, prodhon 50,000 deri n 100,000 vez derisa pasardhsit
tjer qendrojn t palvizshm n fazn krizalide. N t shumtn e ditve, puntort, krkojn ushqim
vetm pr vete dhe pr mbretreshn, bjn sulme t shkurta nga foleja n model strehimi. N do sulm ata
e ndryshojn drejtimin e tyre n nj mesatare prej 123 shkallsh, kshtu q i shmangen ri-grmimit t toks
s njjt.37
Milingonat pa gabim mund t llogarisin vet 123, dika q njriu nuk mund t llogarit pa nj instrument.
Kjo do t shfaqet si tregues i nj njohurie komplete t matematiks. Por milingonat nuk e din matematikn,
ato as q mund t numrojn. Pra kjo tregon se ajo q ato e bjn bhet me an t nj frymzimi t
veant, e jo me vetdije.
Kur t del larva e par, puntort mbledhin ushqim dhe, n ndrkoh, komuniteti qendron i palvizshm.
Pjest e ushqimit i jipen n mnyr direkte larvs. Mbretresha prseri e gatshme pr pjelljen e vezve
zakonisht prputhet me periudhn e hershme kalimtare t larvave n fazn krizalide. N kt faz,
komuniteti edhe nj her ndalet. Prputhja e pjelljes s vezve nga mbretresha dhe kalimi i larvave n
fazn krizalide tregon nj planifikim t vtdijshm pasi q zvoglon kohn q ushtria ndalet.
Zhvillimi i larvave i nxit milingonat e vjetra q t fillojn nj cikl t ri t migrimit. Kshtu funksionon: larvat
lshojn nj tajitje kur ato lpihen dhe pastrohen nga puntort. Hulumtimi ka treguar se ky lng sht
efektiv n vendimin pr t migruar.38
Do t ishte dobsi e logjiks q t pretendohet se larvat q nuk kan fituar madje as identitetin e nj
milingone akoma, kan menduar pr tajimin e lngut t till dhe kan drejtuar tr kolonin drejt
prmbushjes s nevojave t tyre. E vetmja gj q nj vshtrues i zgjuar mund t vrej sht ekzistencn e
Krijuesit suprem dhe informacionin e sovranitetin e Tij q sht prreth nesh.
MILINGONAT KADIFE
Milingonat kadife, q jetojn n shkretira, i kan trupat pr s tepermi leshatore. Xhaketa e tyre natyrale u
shrben si nj shtres pr izolim nga nxehtsia. E ruan nxehtsin mbrenda gjat netve t ftohta t
shkretirs, dhe i mbron ato nga nxehtsia gjat dits. Mashkujt te milingonat kadife, pr shkak t krahve t
tyre, jan t aft q ti shmangen nxehtsis s zallit me an t fluturimit. Por femrat e milingonave kadife
duhet t ecin n zallin e nxeht, pr shkak se ato nuk kan krah. Atyre u nevojitet kjo xhaket pr tu
mbrojtur nga nxehtsia q vjen nga toka si dhe nga dielli.
N kto figura shihen dy
milingona kadife t
specieve t ndryshme.
Vetia e prbashkt e
milingonave kadife
sht se ato kan nj
xhaket q do ti
izoloj ato nga
nxehtsia e ambientin
n t cilin banojn.

Ather, far sht shpjegimi pr insektet q kan nj xhaket t till q ti mbroj nga kushtet e
pafavorshme metorologjike? sht e pamundshme t pretendohet se shtaza e ka marr at me an t
adoptimit me natyrn si pjes e procesit t evolucionit, sepse kjo do t shpiente n shum pyetje q do t
mbetshin pa prgjigje: a kan ngordhur femrat e milingonave kadife n saj t temperaturave t larta
prpara se t ken pasur xhaketa t tilla? Nse ky ishte rasti, si kan pritur ato pr gjeneratat q t ken nj
xhaket me an t prputhjes? Prmes far lloj t prputhjes e kan marr ato kt trup?
Natyrisht, kto pyetje jan pa prgjigje, sepse kto insekte nuk kan mund t marrin xhaketat e tyre q i
mbron ato nga nxehtsia me an t mekanizmave q evolucionistt vazhdojn t sugjerojn, sepse kto
milingona nuk mund t jetojn pa kt xhaket, dhe ato nuk kan koh t presin pr mutacione q ndodhin
shum rrall dhe q jan t gjitha t dmshme. sht e qart se shtazt jan dizajnuar q nga fillimi q t
prballojn klimn n t ciln ato jetojn.
Femrat e milingonave kadife krkojn do lloj t foles s insekteve ose koshere t bletve q ato mund t
prdorin pasi q largohen nga vendi i tyre i iftzimit. Kur t bjn kt, ato hyn brenda n fole. Ato jan t
pajisura q t shmangin do tentim t dbimit dhe n fund ato qndrojn n fole, pr shkak se milingonat
kadife kan arm t forta dhe nj mburoj q u lejon atyre t hyn brenda koshers s bletve. Mburoja e
tyre e jashtme sht jashtzakonisht e trash dhe e fort. Zoologjistt pretendojn se ata kan vshtirsi t
therrin krahrorin e milingonave kadife me gjilpr t elikt.39
Posa t hyjn brenda, mbretresha e milingonave kadife, q i ka t gjitha llojet e paisjeve pr vendosje n
kosheret e bletve, fillon t ushqehet me rezervat e mjaltit. Gjithashtu, i l vezt e saj n qelizat krizalide t
bletve ose fshikzat e tyre. Larva e milingons q del nga veza, ushqehet n krizalidt e bartsit dhe m
von edhe ato bhen krizalid. Blett largohen nga foleja n fund t vers. Milingonat kadife e kalojn
dimrin n kt fole si krizalid. Sipas nj regjistri, n nj fole t blets, jan gjetur 76 milingona kadife dhe
vetm dy blet.40 Ky shembull tregon se sa efektive dhe e suksesshme sht femra e milingonave kadife
kur ka t bj me bletn femr. Mbretresha e milingonave kadife, duke prdorur taktika delikate, e pushton
folen nga brenda dhe vet e fiton kontrollin e foles.
Ajo q mund t thuhet ktu sht se milingona kadife i njeh blett shum mir dhe, pr m tepr, gjithashtu
e din shum mir se si ti mashtroj ato. Ather a mund t jet dikush tjetr prve Krijuesit t blets i Cili e
frymzon at me karakterisitikat fizike t blets, mnyrn e saj t jets dhe strukturen e foles? Shpjegim i
vetm logjik sht pranimi i ekzistencs s nj Krijuesi t vetm i Cili i ka krijuar milingonat, blett dhe,
faktikisht, t gjitha gjallesat.
MILINGONAT E ZJARRIT
Milingonat e zjarrit jan insekte t kuqe e t vogla. Por ato mund t realizojn gjra t mdha pavarsisht
nga madhsia e tyre. Mbretreshat e ktyre milingonave, q vetm n Amerik ka 20 lloje, mund t
prodhojn gati 5,000 vez n dit. Ndrsa shum koloni t specieve t milingonave kan disa qindra
puntor, kolonit e ksaj specie kan rreth gjysm milioni puntor. Nj mbretresh e vetme e
milingonave t zjarrit mund t prodhoj nj koloni prej 240,000 puntorsh.41
Milingona puntort t zjarrit me gjilpra helmuese sulmojn gjahun e tyre n mnyr shum agresive.
sht regjistruar se milingonat e reja t zjarrit kan plagosur ose edhe kan mbytur zvarranik ose drer t
vegjl. Gjithashtu kto milingona agresive mund t shkaktojn dshtime t enrgjis me an t grisjes s
kabllove elektrike. Pr nj koh ato kan pushtuar Amerikn J ugore dhe kan shkaktuar dme friksuese.
Gazetat dhe revistat e atij viti na tregojn neve se kto milingona kan prtypur tejprtej kabllot elektrike e
kan shkaktuar ndrprerje t energjis; ato kan shkaktuar dme n drithra n vler prej biliona dollar;
ato kan shkaktuar shembjen e autostradave dhe kan torturuar njerzit, duke u shkaktuar atyre goditje
alergjike q i ka br ata t paaft. Ato i kan br t gjitha kto me an t madibulave t tyre t fuqishme,
edhe grmimi i tuneleve nn rrug q shkakton shembjen e autostradave, rrugve dhe gjithashtu duke
shkaktuar lloje tjera t kaosit n ambjent.
MBROJTJA NGA MIKROBET
Ekspertt amerikan kan provuar metoda t ndryshme pr t parandaluar dmet e lart prmendura t bra
nga milingonat e zjarrit. Ata konsideruan se prhapja e nj smundje ngjitse brenda kolonis me an t
infektimit t mikrobeve n mizat q milingonat i han. Megjithat, n mnyr mahnitse, sht par se mizat
e tilla me mikrobe n asnj mnyr nuk dmtojn milingonat. N analiza sht zbuluar se milingonat kan
nj nga sistemet mbrojtse m interesante n botn e gjallesave: nj struktur n gushn e tyre q i mbron
ato nga mikrobet Pr shkak t ksaj strukture, bakteriet n do q q milingonat han ndalen n gush pa
hyr n trup.
Por ne nuk kemi ardhur n fund t sistemin mbrojts t milingonave t zjarrit q jan produkt t nj mendje
superiore. Ato gjithashtu lshojn nj lng kundr mikrobeve, q prodhohet n qeskt e tyre t helmit, rreth
foles dhe n larva. Kshtu q, ato bjn dezinfektim e prgjithshm t foles dhe larvave.42
Kto milingona, q jan t pajisura me nj sistem t jashtzakonshm mbrojts, padyshim nuk jan n dijeni
pr t. A mundet nj njri me vetdije t pretendoj se nj sistem i till sht evolvuar rastsisht? As q
mund t pretendohet se milingonat e kan gjetur nj sistem t till vet. Ather kush sht q vendos kt
filter n gushat e milingonave, dhe kush i ka inspiruar q t prodhojn lng kundr mikrobeve? Pa dyshim
Krijuesi i karakteristikave t tilla, pasi q, njeriu, milingonat dhe fati i rastit nuk mund ti prodhojn, sht All-
llahu, i Cili sht i Gjith-Dijshmi.
MILINGONAT PUNTORE (T ZELLSHME)
Milingonat e zjarrit specialiste t mbrojtjes gjithashtu jan shum t afta dhe t zellshme. Ato mund t
ndrtojn kodra prej 30 cm t larta dhe 60 cm t gjra, ose ato mund t grmojn tunele t ndrlikuara q
mund t shkojn deri n 1.5 m thell nn tok. N zona t caktuara, milingonat e zjarrit kan ndrtuar kodra
t vogla duke numruar deri n 350. Kapaciteti i qenieve aq t vogla q t vendosin fole aq t mdha,
natyrisht, varet n zellshmrin e tyre. Ather far sht fuqia q i bn milingonat nj nga gjallesat m
t zellshme n bot? Me t vrtet sht pr tu habitur se ato punojn tr ditn pa u ndalur ose pushuar,
dhe ndrtojn fole t shprndara npr zona t gjra. Asnj nuk thot, kam punuar shum sot, me leni t
pushoj pak, ose nuk dua t punoj sot. Me leni t ulem n nj qoshe. Kjo sht nj tem q duhet t
konsiderohet me kujdes. Nuk duhet t harrohet se ka kohra kur njerzit jan n lodhje t madhe, edhe kur
ata e din se kan pr t kryer nj detyr, dhe ka kohra kur ata nuk prdorin dshiren e tyre, sepse ata
jan t lodhur ose ndihejn prtaci. Megjithat milingonat shfaqin prpjekje dhe dshir t madhe pr t
shtyr do pun q ato e fillojn n realizim. Ai i Cili u jep milingonave kt dshir dhe vendosshmri, q
sht edhe m e madhe se e njriut, natyrisht sht pronari i vetm i t gjitha gjallesave All-llahu.
ZOTRUESI I TAKTIKS Q MUND T DEPRTOJ N SITEMET MBROJTSE
Armiku m i frikshm i milingonave t zjarrit sht Solenopsis Davgeri, q sht nj specie parazite e
milingonave. Kjo gjalles q mund t deprtoj sistemin e tyre t shumfisht mbrojts, t cilin edhe njeriu ka
vshtirsi t kuptoj, sht nj specie tjetr e milingonave. Nuk sht e ditur se si kjo milingon parazite
mund t deprtoj n folen e milingonave t zjarrit. Sidoqoft posa t hyj brenda, milingona parazite
menjher sulmon mbretreshn dhe shtrngohet n antenn, kmbt ose gjoksin e saj. Derisa milingonat
puntore normalisht duhet t shkatrrojn do agresor, pse ato nuk bjn asgj kundr ksaj krijese t
veant duket e vshtir q t shpjegohet. Megjithat sht nj prgjigje e thjesht. N vet ngjitjen n fytin
e saj, paraziti imiton feromonet e mbretreshs. Si pasoj, puntort i dedikojn prpjekjet e tyre pr t
ushqyer parazitt, 5-6 prej t cilave mund t lidhin mbretreshn, sepse ato mendojn se ky parazit q
imiton feromonet e saj, sht mbretresha e tyre. Mbretresha e tyre n ann tjetr vdes nga uria prpara
syve t puntorve q i shrbejn asaj.43
MILINGONAT E SHKRETIRS
sht e pamundur t jetohet n zallin prvelues n 150F pr shum gjallesa duke prfshir njeriun. Por
milingonat jan ato q mund t vazhdojn t jetojn n kt temperatur. Mir, si mundet Namib
Ocymyrmex, q sht nj milingon e zez e shkretirs, mesatare me kmb t gjata, t jetoj n nxehtsi
aq t fuqishme?
Nj dit tipike n shkretir nuk fillon n nj koh t caktuar pr milingonat Namib. Ajo q e fillon ditn sht
arritja e temeraturs standarde t siprfaqs s zallit n 30 shkall. Mu n kt pik milingonat fillojn t
dalin nga folet e tyre nntoksore pr t krkuar ushqim. Meq trupat e tyre jan shum t ftoft, ato nuk
mund t lvizin drejt por ecin me lekundje. Por kur temperatura t rritet, m shum milingona dalin dhe
fillojn t levizin m drejt dhe m shpejt. Qarkullimi brenda-jasht foles sht m i madh kur
temperatura sht 52.2 shkall. Kur temperatura t ngritet mbi kt pik, levizja vazhdon, por kur t arrij
67.8 shkall, qarkullimi ndalet. Kjo temperatur arrihet nj or prpara mesdits. Si fillon t zbres
temperatura pasdite, krkuesit e ushqimit fillojn t lvizin prseri dhe vazhdojn deri sa temperatura e
siprfaqs t bije n 30 shkall.
Kto milingona mund t krkojn ushqim rreth gjasht dit larg nga foleja pa u br gjah i ndonj shtaze.
Gjat ksaj kohe ato bartin ushqim pr n shtpi q peshon 15-20 her sa pesha e tyre.
Milingonat, q e kan t pamundshme t kthehen n fole kur teperatura n shkretir bhet padurueshm t
larta. Prdorin nj metod mjaft interesante pr mbrojtje nga nxehtsia. Temperaturat e ajrit zvoglohen
prderisa njeri ngritet mbi zall. P.sh, prderisa temperatura e zallit sht 67.8 shkall, pak mbi t,
temperatura e ajrit sht 55 shkall. Prandaj, kur siprfaqja e zallit sht mbi 52.2 shkall, milingonat hypin
n objekte, si bim, dhe qendrojn aty pak pr tu ftohur. Temperatura e trupit t vogl t milingons shpejt
bie n temperaturn e ambientit. N trungje t pemve, temperatura ndryshon midis 30 dhe 38.3 shkall.
Kto trungje ftohse i mundsojn milingonave t krkojn ushqim n nxehtsin prveluese, edhe pse n
mnyr sporadike.
N temperatura t larta, nse milingona nuk mund t gjej nj vend t ftoht brenda disa sekondave, do t
ngordh nga nxehtsia. N fakt, n temperaturat e zallit prej mbi 52.2 shkallsh, ato rrezikojn do her q
largohen nga folet e tyre. Ather si milingonat e shkretirs kan shptuar nga ky fund i paevitueshm?
Meq ato nuk e masin temperaturn me nj termometr, ne mundemi n mnyr t sigurt t themi se ato
kan ardh n ekzistenc duke ditur se ka me br n ciln temperatur dhe duke i ditur kto gjra q
nga hera e par q kan dal nga foleja.
Po, milingona e shkretirs sht krijuar dhe pajisur me veti t veanta pr t jetuar n shkretir. All-llahu, i
Cili ka krijuar mandibula t mprehta pr milingonat gjethe prerse ka frymzuar n milingonat e shkretirs
njohurin se si t mbrojn vetn.


19 National Geographic, J uly 1995, p. 100.
20 Bert Hlldobler-Edward O.Wilson, The Ants, Harvard University Press, 1990, p. 597-598.
21 The Insects, Peter Farb and the Editors of Time-Life Books, p. 164.
22 National Geographic, J uly 1995, p. 104.
23 National Geographic, J uly 1995, p. 100.
24 National Geographic, J uly 1995, p. 104.
25 National Geographic, J uly 1995, p. 100.
26 National Geographic, J uly 1995, p. 104.
27 Harun Yahya, For Men of Understanding, Ta-Ha Publishers, 1999, p. 148-149
28 Bert Hlldobler-Edward O.Wilson, The Ants, Harvard University Press, 1990, p. 626.
29 The Insects, Peter Farb and the Editors of Time-Life Books, p. 163.
30 National Geographic, J une 1984, p. 803.
31 Bilim ve Teknik Dergisi (J ournal of Science and Technics), J une 1978, no: 127, p.44.
32 National Geographic, J une 1984, p. 813.
33 Bert Hlldobler-Edward O.Wilson, The Ants, Harvard University Press, 1990, p. 176-177, 450.
34 The Insects, Peter Farb and the Editors of Time-Life Books, p. 164.
35 Encyclopaedia of Animals, Maurice-Robert Burton, C.P.B.C Publishing Ltd., p. 14.
36 National Geographic, J une 1984, p. 797.
37 National Geographic, J une 1984, p. 801.
38 Encyclopaedia of Animals, Maurice-Robert Burton, C.P.B.C Publishing Ltd., p. 15.
39 Encyclopaedia of Animals, Maurice-Robert Burton, C.P.B.C Publishing Ltd., p. 199.
40 Encyclopaedia of Animals, Maurice-Robert Burton, C.P.B.C Publishing Ltd.
41 New Scientist, November 4, 1995, p. 29.
42 Bert Hlldobler-Edward O.Wilson, Journey to The Ants, Harvard University Press, Cambridge, 1994, p.
6.
43 Science, Vol.263, 18 March 1994.

SIMBIOZAT
N analizimin e evidencs s krijimit t qenieve t gjalla shfrytzohet nj logjik themelore. Ne mund t
shpjegojm kt logjik me nj shembull t thjesht.
Gjersa jeni duke ecur n tokn jopjellore, papritur ju gjeni nj els t metalt n tok. Imagjino se ju e
merrin kt els pa e ditur se pr ka shrben dhe vazhdoni t ecni. Prseri imagjinoni se ju arritt te nj
shtpi e boshatisur disa qindra metra prej vendit ku e gjett elsin. Dhe prseri imagjino se ju e provoni
elsin n bravn ders s shtpis, duke menduar se mund t funksionoj.
Nse elsi e hap dern e ksaj shtpije me lehtsi, logjikisht n far prfundimi arrini ju?
sht e thjesht. J u konkludoni se ky els i takon ders s ksaj shtpie. Dmth, sht dizajnuar n mnyr
t veant pr t hapur kt brav. sht e qart se zejtari i njjt i ka prodhuar q t dyja, bravn dhe
elsin. Prandaj harmonia ndrmjet tyre sht produkti i nj dizajni t vetdijshm.
Por, nse dikush u thot juve, ju jeni gabim. elsi qe ju keni gjetur nuk ka asnj lidhje me at brav. sht
rastsi e thjesht q ai els prshtatet n at brav, far mendoni ju? Natyrisht, jo kt propozim do t
gjeni t mangt n logjik, sepse n kt bot ka me miliona brava dhe miliona elsa q nuk prshtaten.
N mnyr t dukshme sht e pamundur q nj ift q prshtatn plotsisht, nga miliona t ndryshm, t
ndodhen pran njri tjetrit rastsisht.
Posarisht nse elsi i lartprmendur sht mjaft i komplikuar me t gjitha llojet e t hollsirave, q
nnkupton se nuk sht i drejt dhe i thjesht sikur nj els i dhoms. Pretendimi i rastsis bhet edhe
m absurd pr shkak se, gjithashtu do detaj n els duhet t ket ann tjetr n brav, kshtu q
zvoglon mundsin e ksaj rastsie miliona her.
Nse jan tri brava n der dhe ju keni gjetur jo nj por tre elsa t shtrir pran njri tjetrit dhe q t tre
elsat kan hapur nj nga bravat, a do ti besonit nj thnje se kta elsa jan pjes t metalit q
rastsisht prshtaten me bravat? Gjithashtu, a nuk do t mendonit se personi q bn pretendim t till ka
ose probleme mentale ose sht duke u prpjekur q tiu mashtroj juve dhe t fsheh dika nga ju?
Rezultati logjik i prezentuar me kt shembull sht i thjesht por shum i rndsishm: nse sht
prshtatje nj n nj midis dy pjesve t pavarura, dmth, t gjitha detajet e ktyre dy pjesve jan n
harmoni t prsosur, kjo dshmon se diku sht nj dizajn i paramenduar. elsi prshtatet n brav pr
shkak se sht br me vetdije nga nj zejtar i aft. Nj kaset e videos hyn me lehtsi n video dhe
qendron n mnyr t prsosur n t sepse sht dizajnuar nga nj dizejnator i qllimshm.
Duke i shikuar t gjitha kto, mund t arrihet n zgjidhjen e prgjithshme vijuese. Nse sht nj harmoni
ndrmjet dy qenieve t gjalla q realizohet me an t prshtatjes s prsosur t organve t ndryshme, ne
mund t themi se kjo harmoni sht dshmi e qart e krijimit t vetdijshm. Meq harmonia ekzistuese
tregon nj vetdije q nuk mund t shpjegohet me an t rastit dhe pasi q burimi i ksaj vetdije nuk mund
t jen kto shtaz, sht e paevitueshme q ne t pranojm ekzistencn e nj Krijuesi t vetdijshm i Cili
i dizajnojn kto shtaz.
Tani, ne mund t ri-hyjm n botn e milingonave duke prdorur kt logjik fundamentale. Subjekt yni n
kt kapitull jan gjallesat e veanta, q jetojn bashkarisht dhe shfaqin harmoni goditse me milingonat.
SHTAZT Q JETOJN BASHK ME MILINGONAT
sht e njohur pr mbi nj shekull se ekzistojn shum specie t insekteve q jetojn bashk me milingonat
dhe se ndrmjet tyre ka mardhnje simbioze. Shum prej tyre e bjn kt si grabits. T tjert jetojn si t
varts pjesrisht ose tr jetn e tyre n kolonin e milingonave. Kta vizitor parazit t milingonave
prfshijn insekte t ndryshme, si jan brumbullat e shenjt, rriqrat, mizat dhe grenzat.
Disa prej tyre mund t jetojn n folet e milingonave dhe t prfitojn nga t gjitha t drejtat sociale. N
raste t caktuara, milingonat i tolerojn ato, edhe pse ato i han larvat dhe vezt e strehuesit t tyre. Ato jo
vetm q pranohen n fole, por larvat e tyre ushqehen dhe rriten sikur t ishin pronar.
Mir, pse lejojn milingonat agresion t till dhe si kto insekte mund t qendrojn n fole t nj milingone
q ka nj sistem mbrojts superior me vite? Le t analizojm fazat e ktij fenomeni t pashpjegueshm.
Si e dini, brenda kolonis s milingonave sht nj sistem i ndrlikuar i komunikimit, milingonat mund t
dallojn antart e kolonis s tyre nga t huajt. Kjo aftsi e dallimit shrben si nj sistem social mbrojts.
Mirpo, vizitort q ne i prmendm m sipr arrijn q t hyjn n folen e milingonave me an t teknikave
t ndryshme. Kjo tregon se ato n njfar mnyre kan zgjedhur kodet komunikuese dhe dalluese t
milingonave. Me fjal tjera, ato kan aftsin q t flasin gjuhen e milingonave me an t metodave
mekanike dhe kimike.
MIMIKA (IMITIMI)
Milingona kur t takon milingonn tjetr e bn nj lvizje tipike. Me antenat e saj e prek leht milingonn
tjetr dhe i kontrollon feromonet e saj. Pastaj, t dy milingonat vazhdojn rrugen e tyre. sht e ditur se ato
e bjn kt pr t identifikuar njra tjetren dhe pr t mbrojtur vetn nga krijesat tjera.
Milingonat puntore e bjn t njjten gj kur t hasin insekte q jetojn n folet e tyre. Nganjher ato e
kuptojn se krijesa tjetr sht dikush tjetr dhe e hedhin jasht nga foleja. Megjithat nganjher ato i
trajtojn insektet tjera sikur t ishin milingona. Ky pranim realizohet n saj t mimiks kimike nga insekstet
e lartprmendur.
sht pranuar n mnyr bindse se insektet e kryejn kt mimik trsisht me an t kemikaleve, sepse
milingonat i kan hudhur jasht insektet shum t ngjashme me to fizikisht kur i kan gjetur ato kemikalisht
t ndryshme. Megjithat parazit t caktuar q nuk kan ngjshmri me milingonat fare jan pranuar sikur t
ishin antar t foles s milingonave.44 sht shum vshtir t shpjegohet si insektet e tilla mesojn t
imitojn karakteristikat kimike t milingonave. Nj gj e till mund t shpjegohet vetm me an shtimit t
ktyre feromoneve ktyre insekteve me an t dizajnit. Nj insekt nuk mund t zgjedh nj reagim kimik,
edhe nse ka jetuar me miliona vite. Prandaj, duhet t ket fituar karakteristikat e tilla nga dizajni i
vetdijshm i Krijuesit.
INSEKTET Q PRODHOJN HIDROKARBUR DHE MILINGONAT E ZJARRIT
Bumbulli skarabeid, q sht nj lloj i insekteve, dhe milingonat e zjarrit jan t afta t jetojn bashk, pr
shkak se hidrokarbonet me t cilat ato jan t mbuluara jan identike. sht mjaft mahnitse se ekziston
nj mardhnje e harmonishme ndrmjet ktyre dy gjallesave, pavarsisht nga fakti se brumbujt i kan gjah
milingonat. Ather si mund t shpjegohet kjo harmoni?
Kta brumbuj jan t mbuluar me seri t hidrokarburanteve identike me ato t nj prej strehueseve t tyre
milingonave t zjarrit. Ato gjithashtu posedojn nj komplet t dyt t hidrokarburanteve t veanta t
peshs s lart molekulare pr vete. Kur t rriturit e tyre jan t izoluar nga milingonat strehuese, ato i
humbin hidrokarburantet q i prdorin bashk me strehuesin e tyre por i mbajn t vetat, hidrokarburante
m t rnda. M pas kur t futn n kolonit e species tjetr strehuese t milingonave t zjarrit, ksaj hera
ato marrin hidrokarburantet e ksaj specie strehuese t milingonave t zjarrit.45
Kur bumbulli t futet s pari n folen e milingonave t zjarrit, varet nga eksoskeletonin shum i blinduar i tij
dhe tenton q t mbroj vetn duke u shtir se sht i vdekur. Pr disa dit, pasi jan absorbuar
hidrokarburante t mjaftueshme nga brumbulli, ai fiton pranimin e plot n shoqrin e milingonave.46
Si mundet nj insekt i ktij lloji t imiton ndonj arom dhe t tajit at n trupin e saj? Si e din insekti se
duke prodhuar kt arom do t jet n gjndje q t mashtroj milingonat, duke e pranuar at n folen e
tyre? A mund nj insekt t bj tr kt vet?
Natyrisht jo. Arritja e njohjes s milingonave me an t karakteristikave t tyre kimike dhe fizike nuk sht
dika q nj insekt mund t bj vet. Do t ishte fare absurde t thuhet se kto insekte kan kaluar gjat
evolucionit duke jetuar me milingonat pr nj koh t gjat dhe eventualisht kan zhvilluar aftsin pr t
prodhuar aromn e milingonave n mnyr kimike. Asnj mutacion ose rastsi nuk mund t shpie n
zhvillimin e nj karakterisitike aq t ndrlikuar. I vetmi konkluzion i mundshm sht ekzistenca e nj
Krijuesi, i Cili i ka dhn fuqin e njohjs dhe mimiks ktij insekti. Ai i Cili e bn t mundshme q
milingonat dhe insektet t ekzistojn bashk n harmoni dhe i Cili ndalon veprimin e tyre armiqsor ndaj
njri tjetrit, sht All-llahu, Krijuesi i t dy specieve.
VIZITORT E USHTRIS S MILINGONAVE
Ka morra q jetojn n trupat e ushtris s milingonave. Nj nga kto lloje t morrave ushqehet nga gjaku i
marr nga loba e fundit membranore e pjess s pasme t milingons dhe, nganjher, ato lejojn q tr
trupi i tyre t shfrytzohet nga milingona pronare si zvendsim pr segmentin e fundit t kmbs.
Si u shpjegua m par, ushtrit e milingonave formojn bashksi duke i kapur thonjt e tyre t kmbs mbi
kmbt e puntorve tjer, kur t formojn fole t prkohshme. N fole t vogla laboratorike, sht par se
kur nj puntore e kap kmben me morr n fole ose ndonj puntor tjetr, kmbet e pasme t morrit
zakonisht shrbejn n vend t thonjve t kmbve t milingons. Kta morra, me mekanizmet e tyre
mbajts sikur dhmb n shpinn e zmadhuar t tyre, jan pajisur me formim prkats t ans s prapme
q e adapton morrin n rajonet e caktuara t trupave t strehuesve.47
sht e pamundshme q kto dy krijesa q jan plotsuese t njra tjetrs, e kan gjetur njra tjetren n
mes t mijra llojeve t gjalla n natyr vetm nga nj rast fatlum. Probaliteti q kto dy llojeve q varen
nga njra tjetra pr mbijetes t jen takuar nj dit, duke par se trupet e tyre ishin t prshtatshme pr
bashk-ekzistenc dhe q kan vendosur pr simbioz sht zero. Prandaj, kjo harmoni e prsosur sht
gjithashtu vetem edhe nj detaj tjetr q shfaq krijimin e prsosur t All-llahut. Megjithat kto detaje t
vogla jan shum t muar pr t kaluar. Kta shembuj, prej t cilve ne mund t shohim mijra ose
miliona do dit, jan krijuar ashtu q njriu t mund t shoh fuqin e pafund, njohurin dhe artin figurativ t
All-llahut.
LARVAT E ZGJUARA T MIZAVE
Trupet e milingonave prbjn nj vend shum t prshtatshm pr parazitt. Prandaj shum lloje t
parazitve i zgjedhin si shtpi t tyre trupat e milingonave. Strongygaster globula, q sht nj lloj mize,
meriton nj vmendje t veant.
Larvat e ksaj mize zhvillohen si parazit t brendshm brenda stomakut t mbretreshs themeluese t
kolonis. Sjellja e mbretreshs s infektuar nuk sht e ndikuar n mnyr t dukshme, prve se ato
pushojn t pjellin vez. Kur larva e fundit instar e parazitit e l trupin e pronarit, shpejt bhet krizalid dhe
sht e kujdesur dhe ruajtur nga milingonat strehuese sikur t ishte nj antare e vet llojit t milingonave.
Sidoqoft gjat fazs fluturuese kjo sjellje miqsore braktiset dhe miza sht e detyruar q largohet nga
foleja dhe milingona mbretresh ngordh pas largimit t parazitit nga foleja.48
N kto figura shihen gjasht specie t ndryshme
parazite q jetojn n ushtrin e milingonave. Kta
parazit jan vendosur n milingona me adaptime t
ndryshme simbioze.

(1) Paraziti lart ushqehet me lngjet e trupit t
milingons n t ciln banon.
(2) paraziti i dyt sht nj lloj i morrit q jeton n
maje t kmbs s strehuesit t tij.
(3) Kjo specie interesante e parazitve i mashtron
milingonat dhe ushqehet me larvat e tyre.
(4) Kjo specie e kalon t shumten e kohs n
milingonat puntore.
(5) Ka zgjedhur majen e mjekres s milingons si
shtpi t saj.
(6) Kjo specie parazite sht vendosur n rrnjet e
antens s milingons.

Vendosja e larvs s mizs n trupin e milingons, dhe jeta e saj aty, me t vrtet sht nj situat e
veant. sht e pamundur q nj krijes e posa lindur t ket zgjedhur trupin e nj milingone mbretresh
si shtpi pr vete. Zgjedhja e vendit t till nga nna miz pr pjelljen e vezve t saj mund t jet e
mundshme vetm nse ajo ka njohuri paraprake dhe t plot pr trupin dhe mnyrn e jets s milingons.
Sepse n ambientin e saj ekzistojn qindra lloje t gjalla t ndryshme n t cilat mund t l vezt e saj.
Miza, q sht e vmendshme ndaj bebave t saj, e identifikon m t prshtatshmen dhe pr shtpi t saj
zgjedh milingonn mbretresh. Mirpo, sht e pamundur q ajo t parashikoj se vezt e saj do t rriten
aty nn mbrojtje dhe se n t vrtet milingonat do t kujdesen pr ato. Sepse miza sht plotsisht krijes
e ndryshme nga milingona dhe sht e pamundur pr at q t dij ndonjgj pr milingonn.
Ather ne mund te themi se ky vendim i drejt i br nga miza nuk sht rezultat i parashikimit t t
ardhmes nga kjo shtaz e vogl, por nj program n kuadr t saj, me fjal tjera, nj frymzim i dhn. Ai i
Cili i vendos larvat n zonn m t prshtatshme pr jet sht All-llahu, i Cili sht plotsisht sovran mbi
mizn dhe milingonn dhe ka njohuri t pafund pr ato, sepse Ai sht Krijuesi, Poseduesi dhe Sunduesi i
t gjitha gjallesave.
SEKRETI I FLUTURAVE BLU
N vitin 1979, flutura e madhe blu u zhduk nga vendet e saj t fundit pr shumim n Angli. Hulumtuesit q
studiuan nuk ishin n gjndje pr nj koh t gjat t zbulojn se pse u zhduk flutura pasi sht dukur se ka
pas mjaft prej ambientit t duhur (fusha me bar t ashpr), me shum bim me trumz t egr n t cilat
flutura i pjell vezt e saj. N t vrtet, sekreti ishte i fshehur n ciklin mahnits t jets s fluturs.
N figur n ann e majt
ne shohim fluturn e
madhe blu pasi q largohet
nga foleja e milingonave.
N figurn n ann e
djatht duket shushunja e
fluturs prpara takimit t
milingonave.

N figurn (lart djathtas),
shushunja imituese mirret
nga milingona dhe
drgohet n folen e saj.
N figurn majtas duket
shushunja e fluturs blu
duke jetuar midis larvave
n folen e milingonave.

Pasi dalin nga vezt shushunjat, ato ushqehen me trumz pr rreth tri jav. Pastaj ato biejn n tok dhe
lshojn nj lng q sht trheqs pr milingonat e kuqe. Kur milingona e kuqe t paraqitet, shushunja
drejtohet dhe e fryn lekurn prapa koks s saj, duke mashtruar milingonn q t mendoj se sht nj prej
larvave t saj. Milingona e bart shushunjn prapa n folen e saj, dhe e l n fole pr gati nj vit, duke u
ushqyer me larvat e milingonave dhe duke kaluar dimrin n gjumin dimror. N pranver, ajo e bn nj
fshikz t mendafsht. Derisa sht brenda fshikzes, ngadale ndryshohet n nj flutur t rritur, para se t
l folen prfundimisht n mesin e vers.
Zbulimi i ktij parazitizmi e ka eleminuar perdn e sekretit pr zhdukjen e llojit t fluturave. N saj t nj
ndryshimi ekologjik n rajon, milingonat e kuqe jan larguar dhe shushunjat e dalura nga vezt jan mbytur
nga llojet tjera t milingonave, q nuk jan mashtruar nga ato.49
Tani, pyetjet q duhet t prgjigjen jan si vijon: A ka mund t formohet kjo bashk ekzistenc rastsisht? Si
di flutura si nj shushunj, q nuk sht ende nj flutur e rritu sesi t mashtroj nj milingon? Si kan
dalur organet q i mundsojn asaj q t duket sikur nj milingon kur t fryj shpinen e saj? Pasi q
evolucionistt nuk e pranojn krijimin e vetdijshm, ata do t argumentojn se kto organe jan shfaqur
rastsisht. Megjithse asnj rastsi nuk mund t rezultoj n nj ngjashmri aq t prsosur. sht e
pamundur q kjo ngjashmri t jet formuar me koh n faza, sepse nj shushunj q ende nuk e ka fituar
kt ngjashmri do t zbulohej nga milingonat dhe nuk do t ishte e aft q t mbijetoj. Meq sht e
pamundur q shushunja ti jap vets formn me vetdije, e vetmja prgjigje sht se ksaj shtaze i sht
dhn forma dhe sht br q ti prngjaj milingons nga nj Dshir Krijuese, q sht, All-llahu.
PARAZITT Q USHQEHEN NGA GOJA E MILINGONS
Nj lloj i brumbulli parazit i quajtur Dinarda, patrullon npr dhomat periferike t foles, ku ushqehen me
gjahun arthropod t sjellur nga milingonat pronare. Gjithashtu troket n rrjedhen e lngut t strehuesit t saj.
Ky parazit endet rreth dhomave periferike t foles ku gjuetart e posa kthyer dhe puntort e foles ndajn
ushqimin. Taktika e tyre sht q t prekin fshehurazi labiumin e nj milingone, duke nxitur milingonn q t
shkakroj nj pik t vogl t ushqimit. N t vrtet, me an t ksaj metode ushqyese, e v veten n rrezik
t madh, sepse posa milingona t kupton se paraziti sht nj i huaj, do t supozoj pozitn sulmuese. Por
paraziti i ka marr masa paraprake ndaj rasteve t tilla. Kur t sheh se milingona po bhet gati pr sulm, e
ngrit abdomenin e saj dhe i ofron milingons tajitje qetsimi n gjendrn e abdomenit. Sulmi ndrpritet
sapo t lpij gjendrn e abdomenit, dhe paraziti ik gjat ktij intervali t shkurt .50
EMIGRANTT E ZGJUAR
Disa lloje t insekteve (Atemeles) emigrojn nga foleja e milingons (formica) ku ato jan rritur gjat vers,
pr n folen e nj lloj tjetr t milingonave (mirmica). Pas dimrimit, ato kthehen n folen e tyre fillestare
pr tu shumuar n kohn e pranvers. Natyrisht pr kto lvizje sht nj arsye: n folet formica, fazat e
pazhvilluara zhduken gjat dimrit, dhe si pasoj rrjedha e ushqimit social zvoglohet. N t kundrten,
kolonia mirmika vazhdon t jet e ngroht gjat gjith dimrit dhe burime t kualiteti t lart t ushqimit jan
t disponueshme pr Atemelet.51
Atamelet hasin nj problem t madh n zbulimin e
rrugs s tyre nga njra specie strehuese te tjetra.
Folet e formicave normalisht ndodhen n zonn
pyjore e folet e mimicave gjinden n fushat me
bari rreth pyllit. Atamelet q largohen nga folet e
formicave kan zbuluar nj metod shum t
rndsishme n gjetjen e rrugs s tyre: ato
orientohen n drejtim t drits dhe arrijn
ambientin relativisht t hapur t mimicave.
Sidoqoft kur ato arrijn aty nj problem tjetr i
pret ato. Ato duhet t dallojn milingonat mimica
nga speciet tjera prezente dhe t prcaktojn
folet e tyre. Hulumtimi ka treguar se shtegtuesit
identifikojn folet e mimicave n mnyr natyrore
me an t aromave t veanta.52 Me pak fjal,
kta emigrant kan aftsi t dallojn aromat
ndrmjet kolonive t milingonave, prve aftsis s tyre q t gjejn drejtimin e tyre me ndihmn e drits.

N figur majtas, ne shohim
shkmbimin e ushqimit
ndrmjet nj insekti dhe nj
milingone.
Lart, insekti e prek
milingonn me antenat e tij.
N mes, insekti e godit
gojen e milingons me
kmbet e prparme.
Posht, milingona i jep nj
pik t ushqimit t lngt
insektit imitues.
Kta shtegtar q i ndrrojn folet dy her n vit jan shum interesant, pr shkak se ato jan t pranuara
nga t dy llojet e milingonave dhe jan t afta q t adaptohen menjher me ambientin e foles. Wasmann,
i cili me vite ka br hulumtime pr milingonat, beson se kto specie jan bashkjetuesit m t avancuar me
metoden e tyre t adaptimit ende t pazgjidhur. Ato kan nj veti shum mahnitse q e prdorin pr tu
pranuar n folen n t ciln ato migrojn. Kta shtegtar kan gjndrra qetsimi, tajitja e t cilave lpihet
menjher nga milingona dhe sjellja agresive ndalet. Ky kemikal sht aq i fort sa q sht vrojtuar se
milingonat e trajtojn parazitin shum m but kur ato t nxjerrin kt tajitje n milingonat e tyre
strehuese.53
Veprimet aq t vetdijshme t insekteve migruese bjn pr t menduar. Pasi
ky insekt e din kur t leviz n ciln fole, duhet ti njeh milingonat n do
aspekt. Ather si ka filluar kjo aventur e migrimit? S pari, duhet t zgjedh
midis shum specieve t insekteve dhe t vendos q t bashkjetoj n nj
fole t milingonve. Pasi e bn kt zgjedhje t fort midis qindra specieve
t insekteve, duhet t zgjedh m t prshtatshmn midis 8800 llojeve t
milingonave dhe ather t kuptoj se furnizimi me ushqim i milingonave t
zgjedhura zvoglohet gjat dimrit. Pastaj pasi e ka vrejtur kt, duhet t
zbuloj folen ku ushqimi sht i bollshm gjat dimrit. Krijesa q duhet me i
b t gjitha kto vendime sht nj insekt, e till q ne mesiguri kurr nuk do
t hasim gjat jets son. sht mjaft jologjike pr t pritur q nj insekt t
bj nj vendim t till.

Akoma, edhe nse ne besojm se ky sistem sht zhvilluar n at menyr,
pyetjet me t cilat ne prballemi nuk kan fund. Si arrin ky insekt n fole
gjat lvizjes prej nj foleje n tjetrn? Kur pr t gjetur rrugn n pyll sht
shum vshtir edhe pr nj person shum intelegjent, si mund nj insekt
shtegtues, q sht sa e njmijta pjes e njriut, t planifikoj gjetjen e nj
pirg dheu t milingonave n nj pyll shum t madh?
N vizatimin n ann e djatht,
nj insekt atemele me an t
substancs speciale q lshon
bn q t bartet deri n folen e
milingons.
Prgjigjja, duke u orientuar drejt drits me t vrtet nuk jep ndonj
shpjegim, sepse drita mund t vij prej s paku 2-3 fronteve t ndryshme. Aty ka siprfaqe t gjra me
shum metra katror, ku mund t arrij duke u orientuar drejt drits, para se t gjindet foleja q e krkon.
(T mos harrojm se pr nj krijes me madhsi t insektit, nj siprfaqe e matur me metra katror sht
sikur disa kilometra katror pr neve). Ktu, fillon procesi i njohjes s aroms, por edhe kjo sht mjaft
mahnitse, sepse sht shum vshtir t dallohet nj arom nga t gjitha t tjerat n nj pyll ku jetojn
qindra koloni t milingonave dhe ku gjithashtu ekzistojn edhe mijra aroma t ndryshme prve atyre t
milingonave. Gjithashtu, sht interesant q nj insekt, q kalon tr vern diku tjetr, mund t mbaj kt
arom n memorje.
S fundi, t mendojm pr gjrat vijuese: edhe nse ne e kapim kt insekt dhe vet e vendosim prpara
hyrjes s foles s prshtatshme t miliningonave, do t jet shum vshtir pr at q t jetoj aty sepse,
si e dim, edhe milingonat kan aftsi shum t forta njohse. Pasi ato nuk e pranojn as edhe nj
milingon q nuk i prket kolonis s tyre, natyrisht ato do ta trajtojn kt insekt si armik dhe do ta hedhin
jasht foles. Mirpo, gjrat nuk dalin kshtu e insekti trajtohet mjaft me mikpritje. sht argumentuar se
kjo sht pr shkak t efektit pozitiv t kemikaleve q lshohet nga trupi i saj. Ather si e din insekti
shtegtues se me kt substanc mund t ndikoj n milingona dhe t kuptoj se mund t ndryshoj kt sjellje
armiqsore? A ka arritur prodhimin e substancs ideale duke vendsour q vet t prodhoj at?
Natyrisht, sht e pamundur q kto pyetje t prgjigjen pozitivisht. sht nj piktur e qart q njri mund
t shoh. Insekti i lartprmendur bn gjra q krkojn intelegjenc serioze dhe ndjenj t gjykimit. Por, do
t ishte absurde t mendohet pr aftsin e t menduarit dhe t gjykuarit n nj krijes t till q nuk ka
madje as tru. Ne duhet t pranojm se burimi i intelegjencs n gjrat q i bn insekti sht nj fuqi tjetr
jasht shtazs.
Evolucionistt kan paraqitur frazn intuit pr t kaluar kt rrug pakrye me t ciln prballen, dhe kan
argumentuar se sjellja shtazore sht rezultat i motiveve t caktuara t burimit t panjohur. Sidoqoft kjo
fraz sht vetm mbulim i gabimeve dhe nuk ndyshon asgj. Piktura ende sht e qart: ka motive q
dominojn shtazn q jan rezultat i nj programimi intelegjent. Pasi nga vet shtaza nuk ka pragramim
intelegjent, burimi i motiveve t tilla duhet t jet nj fuqi tjetr q drejton shtazn. Kjo fuqi i takon Atij i Cili
nuk sht par, por sundon mbi botn e dukshme me urtsi supreme dhe reflekton njohurin e till n
gjallesa, sikur insekte, q vet nuk jan t pajisura me vetdije.
INSEKTI Q TRILLON VDEKJEN
Folet e milingonave sigurojn nj koncentrim t lart t rezervave ushqimore, strehim nga grabitqart dhe
ndryshimet e ashpra klimatike pr llojin e brumbullit q jeton n shkretirat e SHBA jugperndimore dhe
Meksiks. Posa kta brumbuj t arrijn q t integrohen n nj shoqri t milingonave, ata shkojn drejt n
nj dhom pr ruajtje dhe ushqehen me larva t milingonave.
Kta kan zhvilluar teknika t ndryshme pr t hyr brenda nj foleje t milingonave. Disa
specie marshojn drejt npr hyrjen e foles, ose deprtojn brenda npr majen me kashta. Brumbujt
jan shum mir t mbrojtur me shtresn e jashtme t tyre shum t skeltizuar, e q milingonat nuk mund ti
vrasin ata, ato mund vetm ti sulmojn bashkarisht dhe ti dbojn ata jasht.
Insektet e pasuksesshme kurr nuk dorzohen. Ksaj here ata trillojn vdekjen kur milingonat afrohen,
ashtu q ato gabimisht mirren pr pjes t gjahut dhe fitojn qasje n fole. Pr t mashtruar milingonat,
kto insekte me mjeshtri e trillojn vdekjen duke trhequr antenat e tyre dhe duke nxjerrur jasht kmbet e
tyre.54
Posa t arrijn tek dhomat e vezve, milingonat pr disa shkaqe i injorojn kta brumbuj. Hulumtimet kan
treguar se derisa kto insekte ushqehen me larvat e milingonave, sekretimi trikome i tajitur nga brumbulli
huton puntort, zvoglon agresionin, dhe ndalon puntort q t largojn larvat.55
Gjithashtu kta brumbuj intelegjent n folen e milingonave i ln larvat e tyre. Larvat e tyre zhvillohen
brenda hemorroideve t materjes bimore. Edhe pse atyre u mungojn adaptimet morfologjike pr mbrojtje
nga strehuesi i tyre, ata injorohen nga milingonat puntore, edhe nse sulmohen nga milingonat shum t
shqetsuara, ata mbrohen kundr milingonave dhe i ikin manovrimeve.56
LARVA E MIZS Q I NJEH MILINGONAT
M posht ne do t shohim nj shembull godits dhe t prsosur t krijimit: larvat e mizave q mund t
bjn mimik.
Larvat e mizave sirfida (mikrodone) e kalojn dimrin thell brenda foles s milingonave, n pranver, ato
dalin n siprfaqe t foles pr t krizalidur. Gjat hulumtimeve, sht vshtruar se larvat zhduken
menjher pas daljes nga vezt dhe sht menduar se ato jan t vdekura, me vetm nj larv t mbetur t
kapur pr siprfaqen e nj fshikze t milingonave. Zmadhimi ka zbuluar se larvat bhen sa m t
rrumbullakta, sikur t ishte nj forc e detyrueshme pr t ndrruar formen e tyre. Papritur, thjesht sht
zhdukur. Larva i ka futur grepat e gojs s saj n fshikzen e mndafsht dhe ka krijuar nj vrim mjaft t
gjr pr ti lejuar asaj hyrjen. Larvat q jan zhdukur ishin thjesht brenda fshikzes, duke u ushqyer me
krizalidt e milingonave dhe duke u ndryshuar n fazat tjera larvore. Larvat mikrodone, n fazat e
mvonshme, palosin vetn s gjati derisa ato t jen praktikisht t padallueshme nga fshikzat e
milingonave. Pas ktij transformimi, arrijn milingonat puntore t shqetsuara, i kapin mashtruesit e ri, dhe i
bartin ato n thellsit e sigurta t foles.57
Ky ishte nj rast i pazakonshm i mimiks. Milingonat i kan prceptuar larvat e mizave si fshikza t
milingonave. Gjat hulumtimeve, sht vrejtur se kimia e jashtme, lekura e fort e larvave t mizave dhe t
larvave t milingonave jan prputhur gati n mnyr t prsosur. Me fjal tjera, larvat e mizave gjithashtu
ishin n gjendje q edhe kimikisht t imitojn fshikzat e milingonave.
Analizat kimike konfirmuan se ky ishte nj rast i mimiks s vrtet kimike. Ather si mund t prdorin kt
mimik larvat mikrodone?
N ann e poshtme t larvave jan xhungat e planifikuara, funksioni i t cilave nuk dihej. Tani dyshohet se
ato prmbajn gjndrra ose vrima n form t gjndrrave pr t tajitur kemikale q larvat i prdorin pr t
imituar strehuesit e tyre.58
Ather, si mund nj qenie q nuk e din madje as kuptimin e kimis t kryej nj imitim t till? Dhe
vetm larvat e mizave mikrodone e kan nj sistem t till mbrojts, asnjher t rriturit. Meq kjo aftsi e
imitimit nuk njihet nga mizat e rritura, nuk sht dika pr t cilen mund t mendohet. Kjo nnkupton se
larvat e kan kt aftsi q nga lindja.
Asnj rastsi nuk mund t ngulis nj rend kimik n trupin e larvave q do shkaktoj imitimin e milingonave.
Prfundimi i vetm q mund t nxirret nga kjo ndodhi sht se larvat kan lindur n kt bot tanim t
pajisura me kt veti.
MILINGONAT DRUVARE DHE AFIDET
Deri tani, ajo q keni lexuar pr milingonat ju ka dhn nj ide t prgjithshme pr botn e milingonave. Por
ky sht vetm fillimi, sepse n botn e milingonave ka shum specie t ndryshme t pajisura me
karakteristika pr t cilt ne nuk dim. Njra prej tyre sht milingona mjelse q njihet edhe si milingona
druvare.
Milingonat druvare n fjal e marrin qumshtin nga gjethet nprmjet afideve. Ky bashkpunim ndrmjet
milingonave dhe afideve sht nj prej marrdhnjeve m interesante n tr botn e insekteve.
Afidet q vendosen n gjethe nga milingonat ushqehen me lngun e indeve t bimve. Lngu i bims q
hyn n trupin e afideve konvertohet n substanc t quajtur nektar. Milingonat, q u plqen mjalta, kan
gjetur nj mnyr q afidet tiu japin kt ushqim atyre. Milingona e uritur i afrohet afides dhe fillon tia frkoj
abdomenin me antenat dhe brirthat e saj. Afides i prleq kjo shum dhe lshon nj pik t vogl t mjalts
dhe i jep at milingons. Si shkmbim, milingonat kujdesen shum mir pr afidet e tyre.59
N vjesht, milingonat i marrin vezt e afideve dhe i ruajn ato n folet e tyre derisa t dalin nga vezt. M
von, i vendosin afidet e reja n rrnjet e bimve t ndryshme, ashtu q ato t thithin lng dhe t prgadisin
mjalt pr milingonat mjelse.








Milingonat, prve t Milingonat " rritse t shtazve" .
gjitha aftsive t tyre interesante, bjn edhe
rritjen e shtazve . Si shihet n kt figur, milingonat
bjn pr vete nj turm nga afidet dhe e prdorin kt
turm pr t siguruar ushqim. Si kompenzim, ato
kujdesen shum mir pr turmn e tyre, duke i
mbajtur ato pran tyre dhe duke i mbrojtur ato nga armiqt
e tyre. Rritja e shtazve nga milingonat sht, pa dyshim, nj shembull interesant i
simbiozs i vshtruar n botn e insekteve.
N kt pik pyetja do t ishte: kur n bot jan mijra qenie t gjalla, si e din milingona mjelse pr kt
u q del prej afideve sht
BIMT Q BASHKJETOJN ME MILINGONAT
kolonit e milingonave n krcellat
karakteristik t afideve? Si mund ato ti zgjedhin midis t gjitha krijesave tjera?
Natyrisht, sht e pamundur q t vlersohet si nj zingjir i rastsive se lng
saktsisht far ka nevoj milingona dhe q milingona t dij far do ti plqente afideve dhe prkthelja e
saj pr ushqimin q do t marr. Prap, sht nj qiftzim i planifikuar, nj harmoni e shklqyer e prandaj nj
krijim i qart.
Bima insektngrnse e Indis lindore, Nepenthes Bicalcarata, i strehon
e zbrazt t gjetheve n form t kans me an t cilave i z dhe i tret llojet tjera t insekteve. Sidoqoft
milingonat jan t lira q t bredhin nepr kt bim mishngrnse, duke mbledhur vet insekte dhe pjes
tjera t ushqimit. Milingonat dhe bima jan t pajtuara n nj shkmbim t dobive reciproke. Milingonat
rrezikojn q ti haj bima, por ato marrin nj shtpi. Bima dorzon pak hapsir t indeve dhe gjah t
insekteve pr milingonat dhe, si kompenzim, fiton mbrojtje nga barngrnsit.60



Lart, ne shohim nj
bim insektngrnse
q sht nj lloj
kurthe pr insekte .
Por, kjo bim
insektngrnse nuk
shrben sikur kurth
pr insekte t
caktuara. P.sh,
milingona e paraqitur
n faqen tjetr sht
e aft q t jetoj
bashk me bimn
insektngrnse.
Bima nuk e prfill
ekzistencn e milingon n nj mnyr t
pashpjegueshme.
Ky shembull prcakton format e simbiozs ndrmjet milingonave dhe bimve. Strukturat anatomike dhe
fiziologjike t milingonave dhe bims strehuese jan dizajnuar q t japin kt marrdhnie reciproke
ndrmjet tyre. Megjithse mbrojtsit e evolucionit thon se kto marrdhnie ndrmjet specieve jan
zhvilluar gradualisht pr miliona vite, sht e qart se do pretendim se dy krijesa t tilla, q nuk kan
inteligjenc, mund t pranojn q t rregullojn nj sistem t dobishm reciprok sht i pambrojtur.
Ather ka i shtyn milingonat q t jetojn n bim?
Tendenca e milingonave q t jetojn n bim sht rezultat i organve t bims t quajtura extrafloral
nectaries q prodhojn sheqer. Kur t jen aktive, gjndrrat e nektarit i trheqin milingonat puntore, t cilt
tentojn ti mbrojn ato nga insektet tjera. Ka evidenca se bimet e masin kohen e tajitjes s tyre n nj
mnyr q rrit rolin mbrojts t gjndrrave t nektarit. P.sh, gjndrrat e nektarit t qershis s zez jan m
s shumti aktive gjat tri javve t para pas ndarjes s luls. Sigurisht nuk sht rastsi q periudha e
njjt tri javore sht e vetmja koh q shushunjat lindore q jan zhveshsit m t mdhej t qershis s
zez, jan mjaft t vegjl q t kapen dhe t vriten nga milingonat.61
Pr t par sa e qart sht kjo evidenc e krijimit, njeriut nuk i duhet asgj tjetr prve mendimit t
zakonshm. Natyrisht sht e pamundur t pranohet se pema e ka llogaritur periudhen n t ciln sht e
nnshtruar ndaj dmit m t madh, dhe ka vendosur q mnyra m e mir t mbrohet gjat ksaj periudhe
do t ishte q t trheq milingonat dhe q, n fund, ka krijuar ndryshime strukturore n metabolizmin e saj.
Pema nuk ka tru. Prandaj, nuk mund t mendoj, llogaris e as t rregulloj kemikalet e saj. Pr t menduar se
kjo procedur racionale sht nj karakteristik e fituar si rezultat i rastsis q sht logjika e evolucionit
sht plotsisht absurde. N mnyr shum t qart, pema bn dika q sht rezultat i intelegjencs
dhe njohuris.
Prandaj, konkluzion i vetmi q mund t arrihet sht se kjo veti e pems sht formuar nga dshira q e ka
krijuar pemn. sht e qart nga rregulimet q Ai i ka br se Ai nuk sht vetm sovran ndaj pems por
edhe ndaj milingonave dhe shushunjave. N t vrtet nse krkimi ndrmirret prtej ksaj pike, sht e
dallueshme se Ai dominon me tr natyren dhe e ka organizuar do komponent t natyrs veas dhe n
harmoni, kshtu q ka themeluar sistemin e prkryer q ne e quajm balanci ekologjik. Ne mund t shkojm
m tutje dhe t futemi n fushat e gjeologjis dhe astronomis. N do vend ne do t prballemi me
situatn e njjt, sisteme t panumrta q veprojn n harmoni brenda nj rendi t prkryer. T gjitha kto
sisteme tregojn ekzistencn e nj organizuesi. Por, asnj prej entiteteve t sistemeve nuk jan vet
oragnizues.
Ather pra, a sht Ai q krijon njsoj, sikurse ai q nuk krijon? A nuk po mendoni? (Nahl:17)
Ather ky organizues duhet t jet nj Dshir i Cili sht i vetdijshm dhe sundues mbi tr universin.
Kurani e prshkruan at si vijon:
Ai sht All-llahu, Krijuesi, Shpiksi, Formsuesi. T tij jan emrat m t bukur. At e madhron ka
ka n qiej e n tok dhe Ai sht Ngadhnjyesi, i Urti. (Hashr: 24)
PEMA AKACIA DHE MILINGONAT
Pemt akacie rriten kudo n rajonet tropikale dhe subtropikale t bots dhe jan t mbrojtura me an t
gjembave. Nj specie e milingonave q jeton n akaciet Afrikane bren nj vrim hyrse n muret e
gjembave dhe jeton prher brenda pems akacia. Secila koloni e milingonave i pushton gjembat n nj ose
m shum pem dhe ushqehet me nektarin e gjetheve akacia. Gjithashtu kto koloni i han shushunjat dhe
organizmat tjer q i gjejn n pem.


Simbioza ndrmjet akacies dhe milingonave
ndoshta sht nj prej simibiozave m
intresanteve n boten e insekteve dhe bims.
Nektari i trungut t akecias sht shum i pasur me vaje dhe proteina. Thomas Belt, i cili i pari i ka
prshkruar kta trupa, ka vrejtur se veprimi i vetm i dukshm i tyre ishte ushqimi i milingonave. Milingonat,
q jetojn n kto pem, marrin sheqer nga gjendrrat e nektarit dhe i ushqejn larvat e tyre.62
ka pret pema nga milingonat si shkmbim pr prodhimin e saj?
Milingonat puntore, q ngjiten nepr siprfaqen e bims, jan shum agresive ndaj insekteve tjera dhe, me
t vrtet, ndaj shtazve t t gjitha madhsive. Kur pema e tyre preket nga nj shtaz, ato zbresin dhe
menjher sulmojn, duke shkaktuar pickime me dhimbje djegse. Gjithashtu, bimet tjera q mbijn brenda
nj metre nga akeciet e okupuara prtypen dhe coptohen, dhe levorja e tyre sht e rrethuar. N mnyr
t njjt shkatrrohen degzat dhe degt e pemve tjera q prekun akeciat e okupuara.63
sht par se pemt akecia q nuk kan milingona jan m t pambrojtura prej sulmit nga insektet e tyre
barngrnse. N nj eksperiment, sht vshtruar se bimet e huaja q mbijn brenda nj rrezeje prej 40
centimetrave nga trungjet e akecieve t okupuara jan prtypur dhe coptuar nga milingonat derisa ato jan
zhdukur. Milingonat sulmojn edhe bimt tjera gjethet ose degt e t cilave prekun mbulojen e akecieve.
Deri nj e katrta e tr popullsis s milingonave ishin aktive n siprfaqen e bimve t kontrolluara, dit e
nat, duke patrulluar vazhdimisht dhe duke i pastruar ato. Konkluzioni n t cilin kan arritur vshguesit
sht si n vijim: milingonat mbahen nga akecia si nj ushtri e rregullt.64 Meq vetdija pr t nxitur
negociata t tilla nuk sht brenda aftsive t asnjres an, duhet t pranohet se ky balanc sht vendosur
nga dshira e All-llahut i Cili i ka krijuar t dy palt pr marrveshje.
HOTELET E MILINGONAVE
N disa lloje t bimve, jan disa struktura t bimve q n terminologjin biologjike quhen domatia. Kto
nuk shrbejn pr asnj qllim tjetr t qart prve q t strehojn koloni t milingonave. Ato kan vrima
ose dritare t holla t gjndrrave npr t cilat milingonat n mnyr komode mund t hyjn dhe t dalin.
Speciet me domatia zakonisht prodhojn edhe trupa ushqimor, q jan struktura unike q nuk kan funksion
tjetr t njohur prve ushqimit t milingonave. Funksioni i vetm i trupave ushqimor sht vetm ushqimi i
milingonave. Ato nuk kan ndonj dobi t dukshme pr bimn.65 Shkurtimisht, domatiat jan struktura
shum t veanta q jan t formuara ashtu q milingonat t kujdesen pr jetrat e tyre. Temperatura dhe
lagshtia e tyre jan t balancuara idealisht q ti prshtatet nevojave t milingonave. Milingonat jetojn n
mnyr t rehatshme n kto vende t veanta t prgaditura vetm pr ato, gati si bjn njerzit n
hotelet kualitative.


Lart, nj milingon duket n nj bim q
sht strehim jashtzakonisht i
prshtatshm pr at. Vrimat n bim
shrbejn sikur dyer pr milingona.
Nuk sht e mundshme t pretendohet se kto struktura realizohen me fat, se ato rastsisht prodhojn
ushqim pr milingonat dhe se ato pranojn forma t bazuara n nevoj.
Mardhnjet milingon-bim jan vetm nj nga provat e ekuilibrit t pabesueshm t krijuar nga nj Krijues
i vetm n kt tok. Gjithashtu, kjo marrdhnie sht reciproke. Shrbimet q milingonat bjn ndaj
shrbimeve t bimve jan faktor shum t rndsishm pr bimt e bots q t jen aq efektive.
Milingonat e pasurojn token me karbon duke e kultivuar at, i shtojn ushqim me an t plehrave dhe
sekretimeve t tyre, dhe e mbajn temperaturen dhe lagshtin e ambientit n nivel t duhur. Prandaj,
speciet e bimve pran foleve t milingonave jan m t mira se ato n zonat tjera.
BIMA E MILINGONAVE DHE MILINGONA BURIM I NITROGJENIT
Nj specie e milingonave (Philidris) dhe bima strehuese e tij (Dischidia major) gjat gjith jets s tyre
prodhojn struktur shum t nderlikuar t kemikaleve.
Kjo bim nuk ka rrnj q futen nntok. Prandaj, mbshtjellt npr bimet tjera pr tu mbshtetur. Ajo pr
t rritur fitimin e karbonit dhe nitrogjenit t saj ka metod shum interesante.
Milingonat kan nj depo n kt bim ku ato i rrisin t vegjlit e tyre dhe i fshehin mbetje organike
(milingonat e vdekura, pjes t insekteve, etj) t quajtur gjethet e milingons. Milingonat i prdorin kto
mbetje si burim t nitrogjenit. Gjithashtu, siprfaqja e brendshme e hapsirs s gjethes thith dioksidin e
karbonit t lshuar nga milingona, kshtu q zvoglon dehidratimin nga poret.66 Parandalimi i dehidratimit
sht shum i rndsishm pr kto bim t milingonave q rriten n klima tropikale, pr shkak se ato kurr
nuk e arrijn te uj n tok, meq ato nuk kan rrnj. Kshtu q, milingonat si kompenzim pr strehimin e
bims kujdesn pr dy nevojat e rndsishme t bims.
MILINGONAT Q I USHQEJN STREHUESIT E TYRE
Milingonat e caktuara i ushqejn bimt e tyre strehuese.
Marrdhnia e till sht dokumentuar n gjinit Hydnophytum dhe
Myrmecodia. Puntort e myrmecodia i shkarkojn mbeturinat e
gjahut n gropa t vijzuara me inde absorbuese, ndrkoh q
izolojn vezt e tyre n dhomza t veanta t radhitura me qeliza t
paprpunuara, joabsorbuese. Milingonat jetojn n kto dhomza
por e bjn nj diferencim interesant ndrmjet tyre. Siprfaqet
absoruese piksohen me lez t vogl t thjerrzave. Secila nga t dy
zonat shrben si nj funksion ndars, kryesisht pr ushqimi t bims
dhe pr strehimin e vezve t milingonave.



Shkenctart e kan kryer nj test shum interesant pr kt tem.
Duke prdorur gjurmues radioaktiv, ata kan demostruar se ky
diferencim sht shembull i vrtet. Pseudobulbet kan absorbuar
fosfat, sulfur, dhe methionin nga mbeturinat e depozituara nga
milingonat puntore, si dhe produkte t ndryshme shkatrruese pr
tretjen e larvave Drosophila. Shumica e aktiviteteve ishte e
koncentruar n zonat me lez. Shkurtimisht, milingonat i ushqejn
bimt.67


Lart sht nj bim q ushqehet nga
banort e saj. Kjo bim shrben edhe
si shtpi pr milingonat.
BIMA PIPER DHE MILINGONA BOJKAFE
Marrdhnja ndrmjet bims piper dhe milingonave sht ndoshta marrdhnia m interesante prej t gjitha
atyre q i pam deri tani. Bima e milingons e quajtur piper (pem e vogl n familjen e piperave t zi) rritet
n hije t pyjeve tropicale t Ameriks qendrore. sht nj bim q milingonave bojkafe (Pheidole
Bicornis) u siguron ushqim dhe strehim. Derisa pemet e reja pipere kan vetm dy ose tri gjethe t plota, nj
nga bazat e gjethes gung e zbrazt ndrmjet degs dhe vet gjeths zakonisht prmban nj
mbretresh Pheidole. Mbretresha kolonizon pemn e re duke e prtypur nj vrim hyrse dhe duke
pjellur vezt brenda bazs s gjeths. Kur vezt e saj s pari t elin si larva, ajo dhe t posalindurit e
okupojn nj nga bazat e gjethes, ashtu si rritet kolonia, milingonat puntore gradualisht prparojn n do
vend t palcs s indit t krcellit, dhe e tr pema bhet vendbanim.68
Gjithashtu kjo bim sht burim i ushqimit pr milingonat. Siprfaqja e brendshme e bazave t zgjeruara t
gjetheve prodhon trupa ushqimor nj-qelizor. Milingonat i shkulin kto copza t pasura me vaj dhe proteina
nga muret dhe me to i ushqejn larvat.69
Kto ushqime t pasura q milingona ndoshta kurr nuk do ti gjenin n nj vend tjetr, u paraqiten atyre me
an t piperit. Kto milingona levizin n drejtim t pipereve q do tiu japin atyre kujdesin m t mir, strehim
dhe ushqim do vit, dhe i ndrtojn folet e tyre n pjest e bims q jan m t prshtatshme pr ato.
Piperi i "menur"
Gjinia Piper q shrben si burim ushqimi, ka edhe nj veti tjetr shum interesante. N speciet tjera t
bimve, trupat ushqimor rriten vetvetiu, ndrsa bimet pipere e bjn kt vetm kur bima t pushtohet nga
milingonat. Shkenctart kan vrejtur se prodhimi i trupave ushqimor bie thikt kur milingonat bojkafe
(Pheidoles) largohen, dhe fillojn prseri kur t rikthehen milingonat. 70
Ndihma reciproke
far bima piper bn nuk sht sakrific e njanshme, sepse gjat ktij procesi t jets reciproke, edhe
milingona prodhon material ushqimor pr strehuesin e saj.
Kur sheqeri i milingonave n trung e bims prishet, mirret brenda indit t brendshm t but t bims si
amoniak i ujshm. Ky lng sht shum i dobishm pr bimn. E zmadhon efektivitetin e saj. Si plotsim,
antart e kolonis frymarrse t milingonave e rrisin koncentrimin e dyoksidit t karbonit t bims dhe
sigurojn q ajo t jet m e shndetshme.
Disa hulumtime jan br pr t kuptuar nse milingonat e piperit sigurojn ushqim pr bimet e tyre dhe
sht dshmuar se milingonat Pheidole ushqim krkuese kan sjellur brenda copza t caktuara si spore,
barra t kqija dhe luspa fluture. Milingonat i mbajn kto ushqime q ato i bartin n thas t vogl n t
cilt ato i mbajn larvat, e bima i merr materialet e nevojshme nga kto ushqime.
PHEIDOLE, EKSPERT STRATEGJIK,
Milingonat Pheidole jan mjaft paqsore. Ato levizin ngadale. Ato as nuk sulmojn e as nuk pickojn.
Megjithat kto milingona prdorin nj strategji mjeshtrore pr t mbrojtur vetn dhe strehuesin e tyre,
bimt piper.
Milingonat e tilla i kryejn shrbimet e tyre duke i zhvendosur vezt dhe fazat e hershme zhvilluese t
barngrnsve n vend t prballimit me t rriturit. Ato i patrullojn gjethet e reja t bimes, q jan m t
ndjeshmet ndaj dmtimit t insekteve. Pastaj, n nj eksperiment, vez t termitve jan vendosur n
shkurre piper, milingonat i kan zbuluar m shum se 75 prqind dhe i kan hedhur nga bimt brenda nj
ore. Pheidolet i kan prtypur ose larguar hardhit e huaja nga bima e tyre strehuese, dhe gjithashtu kan
sjellur lnd ushqyese te zgavrat e bims si pjes t materialit t foles s tyre.71
AFIDI PUSHTUES
Nj krijes tjetr q e dmton piperin sht afidi, pushtuesi i grurit (Ambates melanobs). Afidi i grurit i
sulmon shumicen e bimeve pa milingona dhe i shkatrron ato duke prer trungun e bims tejprtej deri
brenda. Por kta pushtues mikro nuk mund t jen aq t suksesshm nse bima i ka milingonat roje.
Milingonat i sulmojn larvat e pambrojtura t afideve t grurit sapo ato t fillojn t deprtojn n pjest e
brendshme t trungut. Milingonat strategjike q e mbrojn bimn, mbijetojn ndaj t gjitha llojeve t
pushtimeve e gjithashtu m kt veti t tyre e mbrojn balancin ekologjik.
Bashkjetesa n harmoni t till e bims dhe milingonave nuk mund t shpjegohet me an t rastsis.
Pikturen q ne e ndrtuam nga informatat e dhna gjat ktij kapitulli na shfaq neve specie q jan t
ndryshme nga njra tjetra por t cilat jan krijuar pr bashkpunim t plot.
N fillim t ktij kapitulli, ne kemi dhn nj shembull t ngjashm pr harmonin e till: marrdhnjen
ndrmjet elsit dhe bravs. Ishte nj shpjegim i vetm pr harmonin ndrmjet ktyre dy objekteve t
ndara. Brava dhe elsi ishin br nga i njjti mjeshtr, dmth, ato jan planifikuar me vetdije. Logjika e
njjt zbatohet n shembujt e bashkjetess q ne hasm n natyr,. Milingona dhe bima bashkpunojn
pr shkak se ato jan produkt i planit t vetdijshm. Nuk sht dominuese milingona ndaj bims e as bima
ndaj milingons. T paafta q t formojn ide q t dyja veprojn thjesht nn frymzimin e Krijuesit t tyre e
kshtu jan n gjendje q t mbajn reciprocitetin q u lejon t vazhdojn jetrat e tyre n tok.
Ather, detyra pr njerzit sht q t shohin kt krijim t vetdijshm dhe t njohin pronarin e tij.
Megjithat, shum nuk mendojn pr kt, e as q brengosen. Ajetet vijuese n mnyrn m t mir e
shprehin kt krijim t prsosur nga All-llahu dhe verbrin e njerzve ndaj tij:
O ju njerz, ja nj shembull veni veshin pra: Vrtet ata q po i adhuroni n vend t All-llahut, ata nuk
mund t krijojn asnj miz, edhe nse tubohen t gjith pr t, e po ashtu, nse miza ua rrmben
atyre ndonj send, ata nuk do t mund ta shptojn at prej saj. I dobt sht edhe lutsi edhe i
luturi. Ata nuk madhruan All-llahun me madhrin e Tij t vrtet, q e meriton, All-llahu sht i
Fuqishmi, Ngadhnjyesi. (Haxhxh: 73-74)


44 Bert Hlldobler-Edward O.Wilson, The Ants, Harvard University Press, 1990, p. 512.
45 Ibid, p. 204.
46 Ibid.
47 Ibid, p. 486-487.
48 Ibid, p. 489.
49 Ecology, Michael Scott, Oxford University Press, New York, 1995, p. 33.
50 Bert Hlldobler-Edward O.Wilson, The Ants, Harvard University Press, 1990, p. 497-498.
51 Ibid, p. 500.
52 Ibid.
53 Ibid, p. 504.
54 Ibid, p. 507.
55 Ibid
56 Ibid, p. 506.
57 Ibid, p. 493.
58 Natural History, 1/94, Gregory Paulson and Roger D.Akre.
59 Bert Hlldobler-Edward O.Wilson, The Ants, Harvard University Press, 1990, p. 522-523.
60 Ibid, p. 530.
61 Ibid, p. 548.
62 Ibid, p. 531.
63 National Geographic Documentary
64 Bert Hlldobler-Edward O.Wilson, The Ants, Harvard University Press, 1990, p. 532
65 Ibid, p. 534-535
66 Geo Magazine, October 1995, p. 186
67 Bert Hlldobler-Edward O.Wilson, The Ants, Harvard University Press, 1990, p. 549
68 Natural History, 10/93, p. 4-8
69 Natural History, 10/93, p. 6
70 Bert Hlldobler-Edward O.Wilson, The Ants, Harvard University Press, 1990, p. 547
71 Ibid p. 535

MBROJTJA DHE TAKTIKAT E
LUFTS
N kapitujt e mparshm ne kemi par se rendi social i
milingonave sht shum i avancuar. Kto qenie puntore,
prodhuese dhe flijuese kan edhe nj veti tjetr: ato mbrohen me
shum sukses ndaj armiqve dhe ato prdorin teknika shum interesante q t luftojn pr mbijetesn e
kolonis.
Madhsia e vogl e milingonave n fillim l prshtypjen se ato jan t pambrojtura. Njeriu nuk mund madje t
imagjinoj se kto krijesa, q leht mund t drrmohen duke shkelur mbi to, mund t kryejn detyra q duken
larg prtej aftsive t tyre. Sidoqoft, All-llahu brenda rendit unik ekologjik q Ai e ka krijuar n tok ka
planifikuar vendin e tyre dhe i ka pajisur ato me mekanizmat e nevojshm mbrojts.
Si duket milingonat me an t frymzimit nga All-llahu pr ti mbrojtur kolonit e tyre dhe pr ti mbrojtur
kunder armiqve q i hasin gjat krkimit t ushqimit, prdorin taktika dhe strategji t pabesueshme. Ndrkoh
q i zhvillojn strategjit krkuese, ato luftojn q t mos bhen gjah i t tjerve. Nj luft e ktij lloji sht ajo
ndrmjet kolonive t milingonave.
LUFTA NDRMJET KOLONIVE
Nj nga arsyet m t rndsishme pr luftrat midis kolonive sht vshtirsia e ndarjes s burimeve t
ushqimit. N luftra t tilla, speciet e milingonave q t parat e gjejn burimin e ushqimit zakonisht fitojn. Kjo
sht pr shkak se milingonat zbuluese e rrethojn ushqimin, kshtu q i pengojn t tjert q t marrin pjes
t ushqimit. Ato gjithashtu i ln aromat e tyre prreth, ashtu q antart e kolonis tjetr nuk mund t tregojn
rrugn me an t gjurmve t aroms.
Derisa disa prej puntorve q arrijn t parat te burimi i ushqimit mbajn operacionin e bllokimit, nj grup
tjetr nuk i bashkangjitet menjher luftes, duke preferuar q t kthehen n shtpi, e duke ln gjurm
aromatike. Kur t arrijn n shtpi, ato i paralajmrojn shokt tjer t foles duke i levizur trupat para e prapa,
dhe duke prekur antenat e milingonave tjera me antenat e veta.
Prve rrethimeve t zakonshme gjat dits, milingonat bhen aq
agresive gjat mungess s ushqimit sa q ato mund t
shkatrrojn plotsisht njra-tjetrn. Nj koloni mund t shkatrroj
nj tjetr plotsisht brenda 10-14 ditsh.
Nj shkak tjetr i lufts sht hyrja e nj kolonie n territorin e nj
kolonie tjetr. Milingonat i shnojn territoret e tyre me nj
feromon. Kur nj koloni tjetr hyn n kt zon, e vren kt
feromon dhe normalisht nuk vendoset aty. Por nse vendoset, kjo
do t jet shkak i lufts.
N situata t tilla, p.sh, milingonat endse vrapojn te gjethja m e afrt, ndrkoh q ln nj tajitje prapa.
Kur ti gjejn shokt e tyre t foles, ato u tregojn atyre pr luftn me an t lvizjes s tyre. Shokt e tyre
fillojn t lvizin sipas ksaj ftese dhe udhtojn drejt zons s lufts duke i pasuar puntoret. Pr gjysm
ore, m shum se njqind milingona arrijn tek arena.
Shkurtimisht, kolonit e milingonave e bjn nj ekzistenc t sofistikuar me sistemet e tyre natyrale t
informimit, siguris dhe kufijve kundr rrezikut, e ushtrit jan mjaft t forta q t mbrojn tr kolonin. Pr t
gjetur nj sistem t till dhe pr ti adaptuar antart e kolonis n kt sistem, nevojitet nj edukim dhe
dshir inteligjente dhe e vetdijshme. Megjithat, aty nuk ka ndonj planifikim ose ndonj edukim t dukshm.
Sistemi sht dizajnuar nga nj dshir e padukshme dhe u sht dhuruar t gjitha milingonave kur ato s pari
kan arritur n tok. Me fjal tjera, Allahu i Cili i ka krijuar milingonat ka zgjedhur nj sistem t ndrlikuar
mbrojts pr ato dhe ka frymzuar n milingonat programin e nevojshm pr performancen e ktij sistemi.
Tani le t shikojm detajet e ktij sistemi, q sht nj sisitem i hapur i krijimit.
TAKTIKAT MBROJTSE
N luftrat ndrmjet kolonive t ndryshme, ka taktika t caktuara q zbatohen nga milingonat. Ato ecin me
kmb t zgjeruara n nj pozicion sikur t ngrir ndrsa duke i ngritur kokat dhe stomakun e nganjher duke
fryr stomaqet e tyre deri n nj shkall t vogl. Efekti i prgjithshm sht q do milingon t duket m e
madhe sesa q sht.72

Lart e posht shihen milingonat
q tentojn t duken m t
mdhej dhe m t gjat sesa q
aktualisht jan.
Nj taktik tjetr mbrojtse q ato e prdorin sht qetsimi i armikut. Nj specie e milingonave (S. Invoila)
lshon nj helm gjat lufts duke e lkundur belin e saj dhe duke i hapur ngadale mandibulat e saj. Armiqt e
saj, q tentojn t mbrojn vetn nga helmi i hapin mandibulat e tyre dhe lshojn sherbet n mandibulat e
hapura t milingons helmuese. Arsyeja sht se agresioni i milingons helmuese zvoglohet kur ka qasje n
ushqim. Shkurtimisht, qllimi sht q t trhiqet vmendja e ans tjetr dikund tjetr dhe qetsimi i saj.
Natyrisht, taktikat nuk jan t kufizuara me kto. Milingonat prdorin shum teknika t sofistikuara n zonat e
lufts me vetit fizike q i kan dhe intelegjencn q sht inspiruar n to.
MILINGONAT ACID PRODHUESE
Nj teknik tjetr shum e rndsishme e milingonave sht prodhimi i helmit ose acidit thneglor n qeskt e
helmit n trupat e tyre sipas nevojes. Ato e prdorin helmin q e prdorin n nj mnyr shum t suksesshme
kundr armiqve t tyre. Ato me helmin e tyre mund t ken efekt edhe n njerz. Kur ato thumbojn,
shkaktojn goditje alergjike n njerz t caktuar. Edhe acidi thneglor prdoret efektivisht n largimin e
armikut.
Nse ne e pranojm evolucionin, ather ne duhet t pranojm se milingonat primitive nuk kan filluar me
sistem helmues n trupat e tyre, e kan formuar disi m von prmes procesit t evolucionit. Megjithat kjo
sht nj hipotez kundr logjiks sepse q nj sistem helmues t funksionoj, q t dyja vet helmi dhe organi
q duhet t mbaj at duhet t jen t formuara. sht e nevojshme q ky organ t ket nj struktur t izoluar
pr t penguar shprndarjen e helmit n pjest e tjera t trupit. Gjithashtu duhet t ekzistoj nj gyp i izoluar q
shtrihet nga ky organ deri t goja e milingons. Por kjo nuk sht e tra. Duhet t ekzistoj nj sistem
muskulator ose rregullim mekanik q do ti mundsoj ktij helmi q t derdhet n armikun (n t vrtet,
gjithashtu nevojitet nj gjendr e veuar pr t lyer at zon pr rrotullimin e zons s stomakut prej ku buron
helmi q derdhet).
Kto organe nuk kan mund t zhvillohen gradualisht prmes procesit t evolucionit sepse, nse bile nj pjes
do t mungonte, kjo do t bnte sistemin e pazbatueshm dhe do t shkaktonte vdekjen e milingons. Prandaj
sht vetm nj shpjegim: sistemi kemikal i mbrojtjes n fjal duhet t ket qen n vend q nga momenti q
milingonat kan ardh n ekzistenc. Kjo provon se ekziston gjithashtu dizajni i vetdijshm, e emri tjetr i tij
sht krijimi.
Nj pyetje tjetr ndaj t cils evolucionistt nuk mund t gjejn prgjigje sht se si prve se e prdorin kt
helm pa i shkaktuar dm vets kan msuar ato t prodhojn nj helm t till n trupat e tyre (n qeskat e
helmit). N t vrtet, prgjigja sht shum e qart dhe e dukshme: sikur t gjitha krijesat n univers, kto
milingona me sistemet e tyre t prosura jan krijuar prnjhersh. Ai i Cili i ka krijuar qendrat e prodhimit t
helmit n trupat e tyre dhe i Cili i ka frymzuar ato q t prdorin at n mnyrn m t logjikshme sht
Allahu, Krijuesi i botrave.
MILINGONAT Q MUND T NUMROJN
Si sht n gjendje nj insekt i thjesht q t vlersoj forcn e armikut? uditrisht, kjo realizohet me an t
njohuris matematikore t milingons.
J an disa mnyra q milingonat puntore n mnyr indirekte mund t vlersojn forcn e armikut. Nj prej
tyre sht se ato mund t numrojn kokat derisa levizin nga nj lufttar te tjetri. Nse shokt e tyre t
foles e kalojn n numr armikun t themi tre me nj ato n mnyr subjektive do t jen t vetdijshme
pr mosbalancim n t mir t tyre dhe do t anojn m shum q t vazhdojn para. N t kundrten, ato do
t trhiqen. Metoda e dyt sht votimi i armikut. Nse prqindja e madhe e puntorve t huaj t hasur jan
major, kolonia tjetr sigurisht sht e madhe, sepse majort prodhohen n numra t lart vetm kur kolonit
arrijn pjekurin.73
BOMBAT Q ECIN
Sakrifica prfundimtare n shrbimet publike sht shkatrrimi i armiqve duke br vetvrasje n mbrojtje t
kolonis. Shum lloje t milingonave jan t gatshme q t marrin kt rol kamikaz n njrn ose mnyrn
tjetr, por asnj n mnyr m dramatike se puntoret e specieve t Camponotus t grupit saundersi q
jetojn n pyjet shinore t Malazis.
T zbuluara nga dy entomologjist n vitin 1970, kto milingona jan t programuara n mnyr anatomike
dhe n mnyrn e t sjellurit q t jen bomba q ecin. Dy gjndrra t mdha, t mbushura me sekretim
toksik, kalojn nga bazat e mandibulave deri n cepin e prapm t trupit. Kur milingonat t shtypen shum
gjat lufts, oft nga milingonat armike ose nga nj grabitqar sulmues, ato i tkurrin muskujt e barkut me
dhun, duke plcitur murin e trupit dhe duke sprkatur sekrecionin mbi armikun.74
Natyrisht, nj sakrific aq serioze nga milingonat nuk mund t shpjegohet as me an t seleksionimit natyral as
me an t procesit evolucionist t shoqrizimit. Si sht theksuar shum her m par, krijesa q e kryen
kt sakrific shum t rndsishme nuk sht nj njeri i intelegjencs, edukimit, prceptimit dhe vetdijs s
caktuar, por nj milingon. Edhe nse ne mendojm se milingonat kan kaluar nepr disa ndryshime fizike
megjithat jan fosilet e milingonave q kan mbetur t pandryshuara pr 80 milion vite sht fare e qart se
ndryshimi fizik i vetmuar nuk do t pajiste at me veti t tilla. Asnj mutacion i sprovuar nga gjallesat nuk
mund t shkaktoj transformimin e tij t papritur n nj qenie q mendon, gjykon, ndjen dhe kupton.
Edhe nse ne supozojm se ka qen nj dit nj milingon q vendosi t sakrifikoj vetn pr t vendosur nj
mbrojtje t till, Natyrisht do t ishte e pamunshme pr at q t ngarkoj kt ide n gjenet e tij dhe t
transmetoj at n milingonat tjera.
MILINGONAT SLLAVOBRSE
Marrdhnjet ndrmjet (Formica Subintegra), milingon parazite dhe sllavit t saj (Formica Subserica) sht
interesante pr shkak se shfaq efektet e sinjaleve kimike n jetrat sociale t milingonave. Skllavria sht
nj prej taktikave intelegjente t lufts s milingonave e mbase taktika m interesante.75
Nganjher, nse ushtart e nj kolonie kuptojn se leht mund t shpartallojn nj koloni tjetr, ato mund t
fillojn gjahun pr sllav. Ato e pushtojn folen e kolonis tjetr, e mbysin mbretreshn dhe i marrin si pre
ent e mjalts t mbushura me nektar milingonat q i mbushin trupat e tyre me nektar. Pika m e
rndsishme sht vjedhja e larvave t mbretreshs. Kto larva m von bhen milingona t reja q do t
bhen milingona sllave. Ato do t kujdesn pr femijt e mbretreshs s kolonis dhe do t krkojn dhe
deponojn ushqim pr kolonin dominuese.

Vtia m e rndsishme e milingonave
sllavbrse sht q t vjedhin larvat e
kolonis q luftojn, dhe q ti bjn kto larva
sllav pr kolonin e tyre. Lart shihet nj
milingon duke kapur larvn e kolonis
konkurrente.
Milingonat sllavobrse nuk vjedhin vetm
larvat nga kolonia konkurrente. Milingonat e
mjaltit i vjedhin edhe ent e mjaltit t
kolonis tjetr dhe i drgojn ato n folet e
tyre.

Kur milingonat parazite sulmojn nj koloni tjetr t milingonave, arsyeja pse ushtart e kolonis tjetr nuk
mund t pengojn vjedhjen e vezve dhe fshikzave t tyre sht nj lloj feromoni i shprndar nga milingonat
parazite. Ky feromon sht i ngjashm me substancs e paralajmrimit q ekziston n at koloni dhe kur t
tajitet n sasi t madhe nga milingonat parazite, rezulton n ikjen e milingonave n vend t mbrojtjes s
kolonive t tyre.
Si e dim, nga do specie e milingonave tajitet feromon i ndryshm. Kto feromone prdoren pr prcaktimin
e kufijve, marrja e informatave pr vendin dhe madhsin e armikut, si komand sulmi gjat lufts dhe si
sistem alarmi.
Ktu sht nj pik shum interesante. Milingonat parazite e njohin alarmin e panikut t kolonis armike t
milingonave. Ato e simulojn kt alarm dhe e prdorin at pr nj qellim t caktuar. Si rezultat, kolonia armike
e humb diciplinen prezente pr shkak t feromoneve mimike t tajitur nga milingonat parazite, dhe ik me
panik pa u drejtuar te sistemi mbrojts. Dmth, milingonat parazite shkaktojn rrzimin e sistemit mbrojts t
armikut duke prdorur taktika shum t zgjuara. Strategjia e prgaditur n mnyr mjeshtrore sht br
efektive. Pr m tepr, milingonat parazite kan pasur t gjitha prodhimet kimike dhe infrastrukturen
informative t nevojshme pr implementimin e ksaj strategjie q nga lindja q nga koha e krijimit t tyre.
Disa specie t milingonave tr jetrat e tyre i kan sllavet q bjn do gj pr ato. Nj shembull sht
milingona e kuqe e Amazons (Polyergus). T gjitha milingonat e Amazons jan ushtar. Ato kan
mandibulat t gjra e t mprehta t bra pr luft. Ato as nuk mund t grumbullojn ushqim e as t kujdesn
pr foshnjt. Kto milingona sulmojn folet e caktuara t specieve t milingonave t zeza me madhsi t
vogl dhe i vjedhin fshikzat dhe larvat e tyre. Milingonat q jan duke dal nga fshikzat barten n shtpi pr
t marr prsipr detyrat e milingonave t Amazons dhe qendrojn me kolonin Amazone, edhe nse folet e
tyre jan afr. Faktikisht, kur milingonat e Amazons zhvendosen n folet e tyre dimrore, shumica e
transportit zakonisht kryhet nga sllavt e tyre, kshtu q ato jan t afta q t emigrojn shum shpejt.76
Milingonat mund t mbrojn vetn edhe kundr gjallesave shum t mdha n saj t aftsis s tyre pr t
ln gjurm. Nj shembull i mir i ksaj sht lufta e milingons me pilivesn. Milingonat q e vrejn pilivesn
bashkohen fal sistemit t tyre t gjurmve, pastaj ato e sulmojn dhe e vrasin at. N nj shembull tjetr, ato
jan n gjndje me metod t njejt q t mposhtin nj shushunj q sulmon nj antar tjetr t kolonis edhe
nse sht shum m e madhe se ato.
Mund t duket normale q nj gjalles t sulmoj nj tjetr ose q t luftoj me t me qllim q t mbroj jetn e
saj, ose pr ushqim. Mirpo, nse nj krijes vepron bashkarisht me tjert n llojin e saj derisa luftojn
armikun, dhe nse ato i komunikojn taktikat e lufts njra tjetrs, ather ne n mnyr t pashmangshme
duhet t fokusohemi n kt tem.
T vendosurit e taktikave, luftimi n prputhje me nj rend dhe diciplin t caktuar, dhe shfrytzimi i sistemit
komunikues pr t mbrojtur rendin dhe diciplinn e till, jan veprime q krkojn intelegjenc, planifikim dhe
gjykim. P.sh, strategjit e sotme t lufts jan prcaktuar n bazat e prvojes s gjat t njerzve. Oficert e
ushtris shkojn nepr trajnime n akademi pr t mesuar taktikat e tilla. Ata kan nevoj edhe pr sisteme
komunikimi veanrisht t zhvilluara pr implementimin e strategjive t tyre.
Mirpo, ushtart pr t cilt ne folm m sipr, q e prcaktojn diciplinn dhe taktiken e sulmit me sisteme
kimike t komunikimit, q e sulmojn bashkarisht armikun dhe t cilt, nse sht e nevojshme, vet-flijohen
ndonjher pr individt tjer t ushtris, nuk kan pasur ndonj trajnim dhe nuk kan ndonj akumulim t
informatave. Kto qenie pr t cilat ne po flasim jan milingonat q jan vetm disa milimetra t gjata dhe nuk
kan aftsi pr t menduar.
MJESHTRIT E KAMUFLAZHS
Sekreti i specieve t milingonave "Basiceros" nuk sht zgjidhur deri para pak kohe. Hulumtuesit i kan hasur
kto vetm njher dhe kurr nuk kan gjetur ndonj milingon t ngjashme me ato prsri. Prandaj, sht
menduar se ato jan nj specie shum e rrall.
Mirpo, n vitin 1985 nj hulumtues e zgjidhi sekretin e ktyre milingonave. Ai zbuloi se ato fare nuk jan
specie q gjinden rrall. Hulumtuesi, i quajtur La Selva, i cili e zgjidhi kt sekret, i prshkruajti milingonat
Basiceros si iluzionist mjeshtror, pr shkak se ato ishin n gjndje q t bhen t padukshm kurdo q
duan.
far i ka br ata t padukshm?
Speciet Basiceros, ndryshe nga speciet tjera t milingonave, jan t mbuluara me dy shtresa t qimeve me
skaje t coptuara. Kur ecin npr tok, t gjitha llojet e pluhurit, dheut dhe copza t kashts, etj., ngjiten n
kto qime. Nj dallim tjetr ndrmjet ktyre dhe milingonave tjera sht se ato nuk e pastrojn ndyrsirn nga
trupat e tyre shpesh. Prandaj, si sht shfaur n piktur, ato paraqesin harmoni t plot me ambientin n t
cilin jan. Kur t shikohen nga jasht, sht gati e pamundshme q t prcaktohen. Ato bhen vetm pak t
dukshme kur ato fillojn t ecin. Megjithat, edhe n kt rast, ato marrin masa paraprake pr t mbrojtur
vetn nga zogjt, hardhucat e madje edhe nga syri i njeriut. Ato jan milingonat m t ngadalshme n bot dhe
mund t vzhgohen q rrin t palvizshm me minuta n kohen kur ato jan t shqetsuara.77
Teknika e kamuflazhs e prdorur nga kjo specie e milingonave sht shum goditse, pr shkak se sht e
pamundshme q nj milingon t ket zhvilluar nj sistem mbrojts duke i prcaktuar vet t gjitha
karakteristikat e saja fiziologjike. T gjitha kto veti (trupi i mbuluar me qime, mos pastrimi shpesh sikur
milingonat tjera dhe lvizja e ngadalshme) duhet t ken qen prcaktuar m prpara, ashtu q milingona e
ardhura n kt bot tanim kan qen t pajisura me karakterisitikat e shqyrtuara.
Si rezultat, prsri, ne po hasim nj t vrtet t madhe. Edhe kjo specie e milingonave sht krijuar nga All-
llahu me t gjitha vetit e planifikuara m prpara, kshtu q na i paraqet neve cilsit e Tij t Krijuesit
N figurat majtas dhe lart ne shohim
mjeshtrit e kamuflazhs t bots s
milingonave. Trupat e ktyre milingonave
t species s Basiceros jan t mbuluara
me dy shtresa t qimeve me skaje t
coptuara. Kshtu q sht e
pamundshme q t lokalizohen.

72 Bert Hlldobler-Edward O.Wilson, Journey to The Ants, Harvard University Press, Cambridge, 1994, p. 70

73 Ibid, p. 71
74 Ibid, p. 67
75 Venomous Animals of the World, by Roger Caras, p. 84
76 Bert Hlldobler-Edward O.Wilson, The Ants, Harvard University Press, 1990, p. 284
77 Ibid, p. 185-186
RESERVIMI I RACS
Nj pjes e madhe e kolonis s milingonave prbhet nga milingonat femra. Milingonat meshkuj kan nj
jetgjatsi m t shkurtr. Detyra e vetme e tyre sht q t iftzohen kur t rriten me nj mbretresh t
re. Milingonat meshkuj ngordhin pak kohe pas iftzimit t tyre. T gjith puntort milingona jan femra.
Shkurtimisht, t gjitha bashksit e milingonave jan, n t vrtet, nj bot e nnave dhe bijave.
Milingonat jan shoqri t harmonishme pavarsisht prej numrit t tyre. N kolonit e milingonave, sht e
mundshme t shihet do faz n jetn e shoqris. Qllimi i jets pr milingonat, t cilat me sakrific t
madhe jan t lidhura pr kolonit e tyre, nuk sht individual. Ato jan, bashkarisht, sikur nj trup i vetm
dhe qllimi i tyre sht q t mbajn at trup gjall. Ato nuk mendojn dy her prpara se t zgjedhin
vdekjen, nse sht pr mbijetesn e kolonis. Shembulli m i mir i ksaj sht ajo q u ndodh
milingonave meshkuj pas fluturimit martesor.
VDEKJA PR MBIJETESN E RACS
iftzimi i milingonave duket gati sikur nj ceremoni. Shumica e milingonave iftzohen n ajr. Meshkujt
vijn m hert dhe e presin mbretreshn. Kur nj femr zbret n tok (edhe femra ka krah prpara
iftzimit), 5-6 meshkuj fillojn t bjn gara rreth mbretreshs. Kur femra t ket marr sperm t
mjaftueshme, drgon nj vibrim t caktuar. Mashkulli e kupton kt sinjal si tregues se femra sht e
gatshme pr tu shkputur. Pak koh pas iftzimit, milingona mashkull vdes.78
N t vrtet ky lloj i sakrifics sht shum vshtit t shpjegohet. Marrja e fluturimit martesor nga
milingona mashkull, q do t prfundoj me vdekjen e tij pr mbijetesn e racs s tij, sht lloj i sjelljes q
nuk mund t shpjegohet nga teoria e evolucionit pr shkak se, sipas logjiks fundamentale t evolucionit,
do gjalles shqetsohet vetm pr vazhdimin e jets s saj. Megjithat, milingonat meshkuj kan
fekonduar milingonat femra pr miliona vite, duke e ditur se n fund vdekja sht e paevitueshme.
E vrteta e vetme q mund t shpjegoj kt sakrific sht se milingonat meshkuj veprojn nn frymzimin
e Krijuesit t tyre. Prndryshe, sht e pamundur q nj krijes, q supozohet se kalon npr procesin e
seleksionit natyror, do t ruaj sjelljen e till sakrifikuese pr miliona vite. Duke gjykuar sipas parimeve
themelore t teoris s evolucionit, milingonat meshkuj do t kishin ikur nga ky fluturim ngordhje n njrn
apo menyrn tjetr, dhe kjo do t nnkuptonte fundin e specieve t milingonave. Megjithat, n kt
moment, mijra specie t milingonave vazhdojn t jetojn n tok me kolonit e tyre q numrojn qindra
mijra. Kurr as nj milingon e vetme mashkull nuk ka ikur nga ky fluturim q nnkupton fundin pr t.
PAS FLUTURIMIT MARTESOR
Pas iftzimit, milingona femr krkon nj fole t prshtatshme, dhe kur ajo t gjej nj, ajo hyn dhe
menjher shkput kraht e saj. M von, ajo bllokon hyrjen dhe qendron pa ushqim dhe vetm pr disa
jav. Pastaj ajo i pjell vezt e saja. (Gjat ksaj kohe, ajo ushqehet me kraht e saj). Ajo i ushqen larvat q
dalin t parat me pshtymn e saj. Kjo prpjekje e gjat dhe e ashpr sht nj shembull tjetr i sakrifics,
por n pjesn e mbetur t jets s saj, mbretresha do t ushqehet nga kolonia e saj.
Pr shkak t ushqimit t kufizuar, tufa e par sht e vogl. Kta jan puntort e par t kolonis dhe
kujdesen pr tufat vijuese duke vazhduar t bjn sakrific n t njjtn mnyr. Gjenerata e re e
milingonave q rritet nn kujdesin e veant t tyre bhen m t mdhenj pr shkak se ata kan ushqim
m t mir.
THEMELUESIT E PAR T BANKS S SPERMS
Si prmendm m par, jetrat e milingonave meshkuj nuk jan shum t gjata. Ata ngordhin prej disa
orve deri n disa dit pas fluturimit martesor. Megjithat, sht shum interesante se secili mashkull q ka
br fluturimin martesor, duke rrezikuar ngordhjen, ka ln sperma pr pasardhsit e tij q do t lindin disa
vite pas ngordhjes s tij. Mir, si jan ruajtur gjall kto sperma dhe si jan t aft q t prodhojn milingona
t reja duke i fekonduar vezt? A kan zhvilluar milingonat nj teknologji superiore dhe e kan formuar nj
bank t sperms?
Po, secila milingon mbretresh ka nj bank t sperms n trupin e saj. Pas marrjes s sperms nga
mashkulli, milingona e deponon n nj thes oval t vendosur afr cepit t barkut t saj. N kt organ, t
quajtur qesja e spermave, spermat individuale jan fizikisht joaktive, dhe mund t qendrojn n gjallri t
varur me vite. Kur m n fund mbretresha i leshon ato prap n traktin riprodhues, nj nga nj ose n
grupe t vogla, ato bhen prseri t shpejta dhe t gatshme q t fekondojn vezn duke kaluar posht
traktit nga vezoret.79 Kjo nnkupton se banka e spermes q n 25 vitet e fundit ka filluar t shfrytzohet
prmes teknologjis s lart, sht shfrytzuar nga milingonat q nga koht e
strlashta.
Pas fluturimit martesor,
mbretresha krkon nj vend
t prshtatshm pr t
Ky mekanizm pr t cilin, deri para 50 vitsh, njerzit nuk kan pas
hamendjen m t vogl, sht prdorur nga milingonat me miliona vite. Pasi q
milingonat nuk mund t shkojn nepr fazat q njeriu ka shkuar duke i
vendosur laboratoret dhe duke vendosur kt mekanizm n trupat e tyre, ato
duhet t ken pasur kt mekanizm q nga fillimi. Nese deklarata bhen n t
kundrten, shum pyetjeve t ngjashme me kto m posht duhet prgjigjur.
formuar kolonin e saj. Kur
ajo t gjej nj vend q e
dshiron, ajo s pari i
shkput kraht e saj dhe
fillon t formoj kolonin e saj
me an t riprodhimit.
1. Kur milingonat kan ardh n ekzistenc pr her t par, a nuk kan ngordhur meshkujt pas fluturimit
martesor? Nese nuk kan ngordhur, ather pse ato po ngordhin tani? A kan menduar ata se sht m e
prshtatshme q t jen t shkatrruar pas fluturimit ngordhs si pjes t mbijetess s procesit m t
shndetshm?
2. Pasi q milingonat meshkuj ngordhin mu pas fluturimit martesor, a nuk do t kishin ekzistuar speciet e
milingonave shum koh m par po t mos ishte formimi i depos s spermes i nevojshm pr mbijetesen e
specieve t tyre?
3. Nse banka e sperms ka ekzistuar q kur ata s pari kan ardh n ekzistenc, ather kush i ka
pajisur trupat e tyre me kt mekanizm?
Keto jan vetm disa prej pyetjeve q duhet prgjigjur nga ata q nuk e pranojn krijimin suprem nga
Krijuesi. Mijra pyetje tjera mund t formulohen vetm n temen e mbijetess s specieve t milingonave
dhe secila prej ktyre pyetjeve drejton n krijim me an t planit dhe i shndrron pretendimet e
evolucionistve n t pamundshme.
SAKRIFICA E PUNTORVE
Vezt q milingona mbretresh i pjell dhe milingonat e reja t pazhvilluara jetojn n dhomat e foles pr
kujdesjen e fmijve. Nse temperatura dhe lagshtia t bhen t atilla sa q mund t dmtojn t vegjlit,
ather milingonat puntore i bartin vezt dhe milingonat e reja n nj ambient m t prshtatshm. Ato i
mbajn vezt afr siprfaqes gjat dits pr t prfituar nga nxehtsia dhe i drgojn ato n dhoma m t
thella gjat nats ose n ditt me shi.
Kjo nnkupton se puntort prpiqen q t mbrojn vezt dhe milingonat e reja me kujdes t madh dhe
prpiqen q ti mbajn ato t patrazuara. Disa prej tyre i drgojn larvat rreth foles n ditt e nxehta pr ti
freskuar e disa prej tyre i mbulojn muret e foles me fshikzat e hedhura pr t penguar lagshtin e disa
prej tyre krkojn ushqim. Secili prej ktyre veprimeve tregon se milingonat veprojn pr do rrethan. Nj
milingon do t shpiej larvat rreth foles pr ti freskuar ato, ndrsa milingona tjetr do t izoloj murin e
foles me fshikza pr t rregulluar temperaturn nj teknik izoluese shum moderne. Sidoqoft, nuk
duhet t harrohet se kjo qenie q ne e shqyrtojm sikur t kishte br nj lloj t gjestit, nuk ka ndonj aftsi
t t menduarit. Pavarsisht se sa t avancuar n teknologji mund t bhen, shkenca kurr nuk do t jet e
aft q t zbuloj shkakun e ksaj sakrifice t shfaqur nga nj insekt i vogl. Pr m tepr, kjo sakrific sht
plotsisht n kundrshtim me shumicn e parimeve fundamentale t teoris s evolucionit.
Detyra e vetme pr nj grup
t milingonave puntore n
kolonit e milingonave sht
q t kujdesen pr vezt dhe
larvat. Kta puntor jan t
xhymert me kohn e tyre. Ata
e kalojn do moment t
jets s tyre duke garantuar
mbijetesn e species s tyre.
T gjith kta shembuj tregojn se kto gjallesa gjithashtu veprojn nn frymzimin e All-llahut dhe se ato i
binden Atij. Ky sekret sht shpjeguar n Kuran si vijon:
Vetm All-llahut i bn sexhde do gjalles q sht n qiej e q sht n tok, e edhe engjjt, ata nuk
bjn kryelartsi. I friksohen Zotit t tyre q sht mbi ta dhe i prmbahen n prpikri asaj me ka
urdhrohen. (Nahl: 49-50)
THESARI I MILINGONAVE
T gjitha aktivitetet e kolonive t milingonave prqendrohen n mbretreshn dhe vezt e saj. Milingonat i
mbajn mbretreshat e tyre, t cilat e sigurojn ripodhimin e kolonive t tyre, n respekt t madh. T gjitha
nevojat e tyre plotsohen nga milingonat puntore. Gjja m e rndsishme q nj milingon puntore e
bn sht q ti shrbej mbretreshs dhe t siguroj mbijetesn e saj dhe t vezve t saja.
Vezt e milingonave jan thesari m i muar i kolonis. Gjja e par q milingonat e bjn kur t ndjejn
ndonj rrezik pr larvat e tyre sht drgimi i foshnjeve n nj vend t sigurt. Megjithat, pasi q milingonat
foshnje ngordhin mbrenda disa orve prej ardhjes n kontakt me ajrin e that jasht, milingonat puntore
prpiqen q t mbajn lagshtin e ajrit n pjest ku jan larvat. Ato kan zhvilluar teknika t ndryshme pr
t br kt. S pari, ato ndrtojn folet e tyre n at mnyr q t mbajn lagshtin e ajrit dhe dheut
brenda kufijve t lejueshm. Ve ksaj, milingonat q e marrin prsipr detyrn e kujdstarve t foshnjeve,
rregullisht i zhvendosin t zogjt posht e lart nepr sistemin e dendur t dhoms. Ato mundohen q t
gjejn ambientin m t prshtatshm pr ato. Gjithashtu, nevojat e zogjve ndryshojn sipas moshes. P.sh,
derisa vezt dhe larvat kan nevoj pr nj ambient t lagsht, krizalidt duhet t jan n nj ambient
saktsisht t that. Puntort vazhdojn t punojn 24 or pa pushim pr t plotsuar kto detyra. 80
Milingonat puntore n koloni jan prkushtuar q t rrisin vezt e mbretreshs s tyre e cila vazhdimisht
pjell vez, n vend q vet t pjellin vez. Ato kan shum rreziqe pr kt rezultat, pr shkak se ambienti
i lagsht i nevojshm pr vezt dhe larvat sht ideal pr rritjen e baterieve dhe mykut q jan rreziqe t
mundshme pr shndetin e milingonave.
Ather, si jan t mbrojtura puntort n ambient t till jo t mir pr shndetin? All-llahu, i Cili i ka krijuar
milingonat me sistemet e tyre madhshtore, u ka dhuruar atyre edhe nj teknik tjetr mbrojtse. Gjndrrat
metapleurale n gjoksin e milingonave t rritura vazhdimisht tajit substanca q i shkatrrojn bakteriet
dhe mykun. Prandaj, kolonit e milingonave rrall sulmohen nga infektimet bakteriale dhe t mykut.81
A MUND T SHPJEGOJ DARVINIZMI SAKRIFICN?
Charles Darwin, i cili sht shpiksi i teoris s evolucionit, ka sugjeruar se motivimi themelor i procesit t
evolucionit ishte t mbijetimi. N pikpamjen e Darvinit, kur individt e specieve fitojn tipare q e shtojn
mundsin e tyre pr mbijetes, ata individ kan nj prparsi; n saj t ksaj prparsie, ata mbijetojn
dhe prodhojn relativisht me shum pasardhs t gjall, kshtu q eventualisht t shprndajn tiparet gjat
gjith species s tyre. Prandaj, evolucioni do t pritej q t favorizoj vet-ruajtjen, e jo vet-sakrificn. 82
Megjithat, seleksionimit natyror t teoris s Darvinit i sht dhn nj goditje shkatrruese me an t
zbulimit t aq shum shembujve t pabesueshm t vet-sakrifics t paraqitur nga milingonat. Ishte shum
vshtir pr mbshtetsit e teoris s evolucionit q t japin nj shpjegim pr karakteristikat e tilla, disa prej
t cilave jan zbuluar derisa darvini ishte ende gjall. N t vrtet, vet Darvini ka deklaruar n librin e tij,
t quajtur origjina e specieve (llojeve):
Shum instinkte jan aq t mrekullueshme sa q zhvillimi i tyre sigurisht n lexuesin do t shfaq vshtirsi t
mjaftueshme pr t rrzuar tr teorin time. Un mund t premtoj ktu se une nuk kam t bj asgj me
origjin e fuqive mentale, asgj m shum se q kam me vet jetn.83
Pas nj pranimi aq t hapur, hipotezat q ai i shpalli pr t ruajtur teorin e tij jan t rrethuara me
komplikime edhe m t mdha. Sipas shpjegimeve q i solli Darvini pr kt situat kotradiktore, seleksioni
natyror sht realizuar jo n nivel individual, por n nivel grupor brenda grupeve t caktuara.
Por, kjo nuk mund t shkoj m tej se nj pretendim i pamundshm t provohet, sepse ishte vetm nj
vlersim q sht shpallur pr hir t ruajtjes s teoris, q nuk sht mbshtetur n zbulime ose vzhgime
solide. Evolucionistt q erdhen pas Darvinit nuk kurr mund t shpjegojn shembujt e sakrifics n
shtaz.
sht e pamundshme q t shpjegohen shembujt e sakrifics dhe bujaris t sprovuara midis milingonave,
termiteve, bletve dhe insekteve tjera sociale me ndonj teknik t ofruar nga teoria e evolucionit. sht
vetm nj shpjegim q gjallesa t v sigurin dhe rehatin e saj n rrezik pr t punuar q tiu sigurohet
siguri e rehati antarve t grupit n t cilin ajo jeton: rendi social i grupit sht prcaktuar nga nj
projektues i vetdijshm dhe ky projektues ka caktuar detyra t ndryshme pr do antar t grupit. Antart
e grupit jan t bindur me kt shprndarje t detyrave dhe nse sht e nevojshme, e sakrifikojn vetn.
Ajo q sht e rndsishme sht mbijetesa e rendit t grupit, dhe sakrifica e nevojshme pr t arritur at
mund t arrihet, jo me dshirn e insekteve q u mungon vetdija dhe gjykimi, por me dshiren q i drejton
ato.


78 National Geographic, J une 1984, p. 790-791
79 Bert Hlldobler-Edward O.Wilson, Journey to The Ants, Harvard University Press, Cambridge, 1994, p.
30
80 Bert Hlldobler-Edward O.Wilson, The Ants, Harvard University Press, 1990, p. 374
81 Bert Hlldobler-Edward O.Wilson, Journey to The Ants, Harvard University Press, Cambridge, 1994, p.
195.
82 The Insects, by Peter Farb and the Editors of Time-Life Books, p. 170.
83 The Origin of Species, Charles Darwin, London: Senate Press, 1995, p. 273.

USHQIMI DHE GJUETIA
do gjalles prdor metoda t ndryshme pr t plotsuar nevojat e
saj pr ushqim. N kt kapitull, ju do t lexoni pr taktikat e prdorura
nga milingonat kur krkojn ushqim, pr komunikimin e tyre dhe
konkurimin midis tyre pr t marr ushqim. T gjitha taktikat e tentuara
nga krijesa aq e vogl pr t marr ushqimin e saj tregojn, si n
kapitujt e mparshm, madhshtin, bukurin dhe fuqin e All-llahut, Poseduesit Suprem t intelegjencs
i Cili i ka krijuar ato.
Si ushqehet nj familje me popullat prej qindra mijrave. Nj nga gjrat m t rndsishme t
nevojshme pr mbijetesn e kolonis sht zgjidhja e problemit t ushqimit, dhe do milingon n koloni ka
pjesn e saj t prgjegjsis.
Si bjn n aspektet tjera t jets s tyre, milingonat kryejn pun sistematike pr zgjedhjen e problemit t
ushqimit, milingonat e vjetra puntore drgohen si krkues pr t analizuar tokn rreth foles pr t gjetur
burime ushqimore pr kolonin q ka nj popullat prej qindra mijrash (nganjher miliona). Kur milingonat
krkuese t gjejn burime t ushqimit, ato i mbledhin shokt e foles s tyre rreth ushqimit n numr q
varet nga masa dhe pasuria e burimit. Milingonat e zgjedhin problemin e ushqimit me an t nj rrjeti shum
t fort komunikues dhe bujaris s tyre, q kurr nuk thot vetm un.
MILINGONAT Q E USHQEJN NJRA TJETREN
Milingonat e specieve t ndryshme tentojn t mos i dalin n rrug njra tjetrs derisa krkojn ushqim.
Secila prcakton nj rrugic pr vete pr t gjet burimin e ushqimit. Nse milingonat shkojn n territorin e
nj kolonie tjetr gabimisht, kjo bhet deklarim i lufts. N situat t till, milingonat krkuese kthehen n
fole menjher dhe e mbyllin hyerjen e foles dhe t gjith antart e kolonis grumbullohen pr t mbrojtur
kolonit e tyre ndaj rrezikut.
Ather, si ushqehen milingonat gjat ksaj lufte, kur ato nuk kan mundsi pr t sjell ushqim?
N kt pik duket nj veti e milingonave q i dallon ato nga gjallesat tjera. Gjat ksaj periudhe kur ato nuk
mund t krkojn ushqim, t gjith antart e kolonis ushqehen me ushqimin e ruajtur n gushat e
puntorve t rinj.
N t vrtet, kjo teknik ndarse sht ajo q ata e prdorin
gjat jets s tyre, e jo vetm n koh t veanta. Milingonat
nuk transportojn vetm pikza t lngta, por ato e ushqejn
njra tjetrn goj me goj. Posa nj krkues t hyj n fole i
ngarkuar me ushqim t lngshm, ajo ndalet pr nj periudh t
kohs, duke lkundur kokn e saj tejprtej derisa sht duke i
pritur shokt e foles q t afrohen; ose ndryshe leviz drejt
shokve t foles dhe u paraqitet atyre me pikzat e ushqimit t
mbajtura ndrmjet madibulave t saja shum t hapura.84 Ky shkmbim i ushqimit t lngshm, i br duke
u zbrazur q siguron shprndarje t shpejt t ushqimit n koloni sht, n t vrtet, nj shembull mjaft
madhshtor i ndarjes. Edhe lvoret dhe farat e sjellura n fole konsumohen gjithashtu nga t gjitha
milingonat bashkarisht. Kshtu q, nevojat e ushqimit t tr kolonis plotsohen pa ndonj problem.
Ky sistem sht ai q e bn t domosdoshme q t pranohet ekzistimi i nj projektuesi suprem. sht
realitet se nj zingjir i ngjarjeve t rastit nuk mund t formojn nj sistem t till deponues aq kompleks dhe
q krkon sakrific t madhe. Pr m tepr, do milingon vjen n kt bot duke e njohur kt sistem.
Dmth, nevoja pr t ndar ushqimin e saj sht ngulitur n t prpara lindjes s saj e jo m pas. Nuk sht
frymzuar vetm kjo ndjenj e sakrifics n t, por pr shkak se nj mekanizm i veant sht i nevojshm
pr t paraqitur ushqimin q e ka ruajtur n gushn e saj, struktura e trupit t saj sht projektuar pr t
br t mundshme kt ndarje. Kjo ndodhi e ndarjes e realizuar midis kolonive t milingonave edhe njher
e paraqet si t pamjaftueshme ose edhe t pakuptim fjaln rastsi, n saj t ndjenjs s vet-sakrifics
q sht e dukshme. Si kemi theksuar shum her m par, teoria e evolucionit supozon ekzistencn e
konkurrencs t zhvilluar plotsisht dhe luftn pr jet midis t gjitha gjallesave. Prandaj, shembujt e vet-
sakrifics midis specieve t milingonave jan veprmet m t vshtira pr tu shpjeguar. Milingonat q jetojn
sipas nj sisitemi ushqyes t bazuar n ndarje jan dshmi se ato nuk veprojn n menyrn e sugjeruar nga
teoria e evolucionit. Ato nuk jan t angazhuar n luft pr mbijetes t rastit por m par kryejn detyra t
dhna atyre (n prputhje me Kuranin u dha instinkt) dhe kshtu ato jan t afta q t transformojn
kolonit e tyre me qindra mijra ose edhe miliona antarve n nj civilizim t vrtet.
N Kuran, n suren Nahl, All-llahu e prshkruan shpalljen q i obligon shtazt q t kryejn detyra t
caktuara t dhna atyre nga Ai:
Zoti yt i dha instinkt blets: Ndrto shtpi npr kodra (male), npr drunj (pem) dhe npr kulmet
q ata (njerzit) i ndrtojn. Pastaj ha nga t gjitha (llojet) frutat dhe futu npr rrugt e nnshtruara
(e t msuara) prej Zotit tnd. Nga barqet e tyre (t bletve) del lng, ngjyra e t cilit sht e
ndryshme dhe n t cilin ka shrim (bar-ila) pr njerz. Edhe n kt ka arsye pr at popull q
mendon thell. (Nahl: 68-69)
Natyrisht, Kurani nuk i v n list nj nga nj detyrat e veanta t shtazve prmes frymzimit t All-llahut.
Bleta sht vetm nj shembull. Megjithat, kur ne t shikojm milingonn, ne mund t shohim se kjo qenie
e vogl, q kryen detyra t prkryera sikur bleta, dhe e cila sht se paku aq bujare, sociale dhe lojale,
vepron nn nj shpallje t njjt.
TEKNIKAT E ARSYESHME PR BARTJEN E USHQIMIT
Zbulimi i burimeve t ushqimit q u duhet nga afrsisht 8800 specie t njohura t milingonave, dhe bartja e
ushqimit pr n shtpi t tyre bhet me metoda t ndryshme. N specie t caktuara, milingonat krkojn
dhe e bartin ushqimin n mnyr t pavarur. Megjithat n speciet tjera, krkimi bhet n grupe dhe ata e
bartin dhe e mbrojn ushqimin bashkarisht.
Nse ushqimi q ato e gjejn sht me dimenzione t prshtatshme pr ato, milingonat zakonisht e bartin
vetm. Nse ushqimi sht shum i madh pr nj milingon t vetme q t bart at ose nse sht n
grumbuj t vogl, brenda zons s veant, ato lshojn nj hormon t helmueshm pr t penguar t tjert
q t vijn n territor. Pastaj ato shkojn pr t thirrur puntort tjer, t vogl e t mdhenj, pr t bartur
ushqimin.
Ndarja e prkryer e puns q drejton jetrat e milingonave sht vrejtur edhe ktu. Milingonat e mdha e
shkputin ushqimin dhe e mbrojn ndaj t huajve, derisa t vegjlit kujdesen pr bartjen e pjesve n
shtpi. Puntori e ngre lart ushqimin me mandibulat e tij dhe e mban at prpara derisa kthehet n shtpi.
Kur sht nj grup, substanca q ata mund t bartin bhet edhe m e madhe. Ato e ngrisin ushqimin duke i
prdorur njren ose t dy kmbt. N t njjtn koh, ato e kafshojn ushqimin duke i hapur mandibulat e
tyre. Puntort prdorin teknika t ndryshme, varsisht prej pozits s tyre dhe drejtimit t tyre. Ato q jan
prpara ecin mbrapsht duke e trhequr ushqimin. Ato q jan prapa ecin prpara duke e shtyr at, e ata q
jan anash e mbshtesin. Me kt teknik, sht e mundshme q t barten pesha shum her m t
mdha se at q mund t bart nj milingon e vetme. N t vrtet, sht vrejtur se milingonat q veprojn
bashkarisht mund t bartin nj pesh 5,000 her m t rnd se at q e bart nj puntor i vetm. 100
milingona mund t bartin nj krimb t madh n nivel t toks, duke e levizur at 0.4 cm pr nj sekond.
MILINGONAT DHE GJURMT AROMATIKE
Komunikimi me an t gjurmve (pasimi i gjurmve aromatike) sht nj teknik q zakonisht prdoret nga
milingonat. Pr kt tem ka shum shembuj interesant:
Nj specie e milingonave q jeton n shkretirat
Amerikane tajit nj arom t veant q prodhohet n
qeskn e helmit t saj nse e kupton se insekt i
ngordhur q e ka gjetur sht shum i gjr ose i rnd
pr t bartur ose pr t trhequr. Shokt e saj t foles
nga larg e hetojn aromn dhe fillojn t levizin n
drejtim t burimit t aroms. Kur milingonat t
grumbullohen rreth viktims n numr t mjaftueshm
pr t bartur at, ato fillojn t bartin at n drejtim t
foles.
Kur milingonat e zjarrit largohen nga foleja pr t
krkuar ushqim, ato mund t prcjellin gjurmt
aromatike pr nj koh, por ato eventualisht ndahen nga njra tjetra dhe fillojn q t krkojn vemas. Kur
nj milingon e zjarrit e zbulon burimin e ushqimit, drejtohet pr n shtpi me shpejtsi m t vogl. Tr
trupi i saj mbahet afr toks. N intervale t shpeshta, nxirret djegja, dhe bishti i saj trhiqet leht mbi
siprfaqen e toks, ngjashm sikur q prdoret stilografi pr t shkruar nj vij t holl. Kshtu, ajo l nj
gjurm prapa saj q shpie tek burimi i ushqimit.85
MILINGONAT Q SHRBEJN SI BUSULLA
Milingonat krkuese t ushqimit e kryejn detyrn n nj mnyr q sht shum vshtir t shpjegohet.
Ato shkojn tek burimi i ushqimit duke e pasuar nj shteg t prdredhur, por kur ato t kthehen n shtpi,
ato kthehen prmes nj vije t shkurtr dhe t drejt. Ather, si milingonat q shohin vetm disa centimetra
prpara tyre, ecin n nj vij aq t drejt?
Pr t gjetur prgjigjen pr kt pyetje, nj hulumtues i quajtur Richard Feynman ka vendosur nj grumbull
t sheqerit n njrin skaj t vasks, pastaj ka pritur q nj milingon t vij dhe t gjej at. Pasi kjo
milingon pioniere u kthye n shtpi me lajmet pr gostin, Feynman e ndjeku shtegun e prdredhur q e
pasoj milingona. Ai pastaj vshtroi shtegun e secils milingon pasuese se a e pasojn gjurmn. Ai zbuloi
se milingonat pasuese nuk u nnshtruan saktsisht ndaj gjurms; ato kan br m mir, i kan prer
qoshet derisa gjurma u b nj vij e drejt.
M von, i frymzuar nga Feynmani, nj shkenctar i kompjuterve, Alfred Bruckstein, e ka provuar n
mnyr matematikore se pasuesit me t vrtet e bjn t drejt nj vij t prdredhur. Prfundimi n t
cilin ai arriti ishte i njjt: pas nj numri t cakturar t milingonave, gjatsia e shtegut shkurtohet deri n nj
vler minimale: deri n distancen m t vogl t mundshme ndrmjet dy pikave dmth, nj vij e drejt. 86

Nj milingon q ka
gjetur burimin e
ushqimit l gjurm
kimike n tok me
gilprn n ann e
prapme t saj. Kjo
gjurm u ndihmon
shokve t foles s
saj q t arrijn te
burimi i ushqimit.
Natyrisht pr at q u bisedua m sipr sht dika q do t krkoj aftsi t mdha nga ana e njeriut pr
shkak se ai sigurisht do t duhej t prdor nj busull, nj or e nganjher instrumente m t
komplikuara pr ndojn distanc t afrt me dimenzionet e tij dhe do t duhej t ket njohuri t prsosur t
matematiks. N t kundrten e ksaj, udhzuesi q nj milingon e ka gjat krkimit sht vetm dielli,
ndrsa busulla e saj jan pozitat e
degve dhe pikt tjera natyrore t
referimit. M von, milingonat kujtojn
format e tyre dhe kshtu mund t
gjejn rrugen m t shkurtr deri te
foleja e tyre edhe pse ato kurr nuk
kan pasur ndonj njohuri paraprake
pr at.
Kjo sht shum e leht t thuhet por shum e vshtir q t shpjegohet!
Si mund kto gjallesa t vogla t bjn llogaritje t tilla kur ato nuk kan
as tru e as aftsi pr t menduar dhe gjykuar?
Paraftyroje se ju e leni nj njeri n nj pyll t panjohur. Edhe nse ai e
din drejtimin pr t ecur, ai do t ket shum vshtir q t gjej rrugen e tij dhe sigurisht do t humb.
N ndrkoh, do t jet e nevojshme pr t q t shikoj me kujdes prreth dhe t mendoj se cila do t jet
ruga m e mir pr t ecur. Megjithat, milingonat veprojn sikur ato t ishin t koduara pr shtjen e
gjetjes s shtegut. N mbrmje, ato leht mund t gjejn dhe t pasojn rrugen q ata e morren pr t gjetur
ushqimin n mngjes, edhe nse t gjitha kushtet jan ndryshuar.
TEKNIKA E PRSOSUR E GJUETIS
Speciet e caktuara t milingonave prdorin dhmbt e tyre pr t ngrn vezt e merimangave, shushunjat,
insektet dhe termitet. Shum milingona (p.sh Dacetine) prshtaten pr insektet pa krah. Kto insekte
jetojn n grupe n tok dhe n gjethe t kalbura. Insektet kan zgjatime nn trupat e tyre n form t
pirunve t palosur. Kur ato t lkunden dhe t ngriten, ky organ i hedh ato n ajr dhe prpara sikur nj
kangur i vogl. Milingonat Decetine i prdorin mandibulat e tyre si kurth pr kapjen e inseketeve kundr ktij
manovrimi shum efektiv. Kur milingona ushqim krkuese t pranoj aromen e nj insekti me antenat e saj,
ajo z pritn, duke i hapur mandibulat e saj n 180 shkall. I mbyll dhmbt e vogl n mandibulen e saj
duke shtypur n qiellzen e siprme. E kontrollon rrethinn e saj duke i lvizur antenat e saj prpara. Pastaj
milingona ngadale i afrohet insektit. Kur antenat e saj e prekun at, insekti i vogl sht n distanc q
dhmbi i saj apikal mund t arrij at. Kur milingona t ul qiellzen e saj, mandibula papritmas mbyllet me
krism dhe insekti shtypet ndrmjet dhmbve sikur t ishte i ngulur.87
Milingonat e siprprmendura kurr nuk u shkon huq gjahu i tyre, sepse ato i kan mandibulat me reflekset
m t shpejta n bot.
Shpejtsia e prplasjes s qepallave t syve ton sht shum e ngadalshme n krahasim me shpejtsin
kafshuese t milingons q ngre kurthen. Derisa hapja dhe mbyllja e qepalls arrin rreth nj t tretn e
sekonds, mandibulat e ktyre milingonave (Odontomachus bawi) veprojn gati 100 her m shpejt.
Goditja m e shpejt e vshtruar ka zgjatur 0.33 milisekonda.88
Strukturat e mandibuls s milingons q ngre kurthen jan prafrsisht 1.8 milimetra t gjata. N pjest e
brendshme, sht nj qesk e mbushur me ajr e lidhur pr trake. Ky sistem siguron levizje
jashtzakonisht t shpejt t dhmbve. Mandibula vepron sikur nj kurth e vogl pr minj. Kur t gjuan,
mandibula sht plotsisht e hapur dhe e gatshme pr tu mbyllur n do koh. Shpejtsia kafshuese
ngadalsohet afr fundit t procesit kafshues. Pr t penguar q dhmbt t godasin njri tjetrin shum fort,
levizja e mandibuls ngadalsohet me nj sistem t veant muskulor.89
sht e pamundshme q mekanizmat e till pr gjueti t jen zhvilluar prmes evolucionit. Dmth, pa dizajn
t vetdijshm dhe rastsisht.
E vrteta e vetme e pranueshme sht se fuqia q i ka krijuar milingonat me t gjitha karakteristikat e tyre t
mrekullueshme dhe stilin e prsosur t jets sht All-llahu, i Cili sht Sovran mbi tr natyren dhe
universin.

84 Bert Hlldobler-Edward O.Wilson, The Ants, Harvard University Press, 1990, p. 292
85 Ibid, p. 265.
86 Discover, J anuary 1994, p. 63.
87 Bert Hlldobler-Edward O.Wilson, The Ants, Harvard University Press, 1990, p. 563
88 Science, Volume.262, 22 Oct 1993.
89 Bert Hlldobler-Edward O.Wilson, The Ants, Harvard University Press, 1990, p. 565


KONKLUZIONI
Ne ju kemi dhn juve disa shembuj t efekteve t artit t krijimit t All-llahut n speciet e gjalla vetm disa
centimetra t gjata. sht e drejt t thuhet disa shembuj pr shkak se ka qindra t tjer, n lidhje me
milingonat, q mund t regjistrohen. Mirpo, secili nga shembujt e regjistruar ne vete sht nj shtje pr
refelktim t thell.
Nuk duhet t harrohet se format e jets ekzistojn kudo n tok. J eta e dhn nga All-llahu n milingonat e
vogla, q kan sistem t komplikuar dhe nj rang t zgjeruar t aktiviteteve, sht krijuar edhe pr gjallesat
q jetojn n do milimetr katror. Organizmat njqelizor, insektet, shtazt e egra dhe bimt t gjitha jan t
krijuara me programim t prsosur, sikur milingonat.
T gjitha kto mrekulli t krijimit jan gjra pr t cilat njerzit as q mendojn pr to gjat jets s tyre
ditore, ose vetm i shikojn ato pa i kuptuar.
Me kt libr, ne kemi tentuar q t largojm mjegulln e thell me t ciln shkenca shoqrore i mbulon syt
e njerzve. Qllimi yn sht q prsri tu paraqesim dshmi t ekzistencs s prjetshme t All-llahut
atyre q e kan harruar At pr shkak se kan qen tepr t preokupuar tr jetn e tyre me shtje t
bots, si jan punt, shtpit, dhe prokupimet financiare. Gjithashtu sht qllim i yni q tiu japim atyre q
mendojn pr At, materiale t reja pr t menduar. Kto dy detyra jan shum t rndsishme. Dhe si hap
i madh drejt prmbushjes s tyre, ne kemi analizuar n kt tekst mrekullit e krijimit, ashtu q i Ai i Cili
sht organizatori prapa tyre t bhet i njohur dhe i vlersuar. All-llahu e shpjegon rndsin e ksaj n
treguesin e vetm tonin n rrugn e drejt, n Kuran, si vijon:
Edhe tokn se si e kemi shtrir, e n t kemi vendosur kodra prforcuese dhe kemi br q n t t
mbijn gjithfar bimsh t bukura. (I bm ashtu) Dshmi t dukshme dhe prkujtuese pr secilin
njeri q ka drejtuar mendjen (te Zoti). (Kaf: 7-8)
Qllimi yn sht q lexuesit t mendojn pr porosin e ktij libri si nj porosi q t vshtrohet dhe
prkujtohet. Prandaj, m mir se t bhemi t zhytur n problemet e shoqris q i ka kthyer shpinn e saj
All-llahut dhe e ka harruar At, lexuesi duhet thell t mendoj pr ekzistencn dhe fuqin e All-llahut dhe
duhet t rirregulloj jetn e tij n prputhje me kt t vrtet.
All-llahu i ka krijuar t gjitha sendet q t bhen t njohur me At. Ata q largohen prej Atij, pavarsisht nga
kjo, meritojn nj dnim t madh.