E R M E N L E R N Y A P T I K L A R I K A T L M L A R

M A CCOBbI E Y BM M CT BA COBE P L UE HHblE A P M SI HA M M

L E S M A SSA CR E S COM M I S P A R L E S A R M E N I E N S
NEDEN ?
h %
p
I Rus GeneraU MAYEWSK
Van, Erzurum Bakonsolosu JT- i-
f
^ Tercme eden
Do. Dr. Azmi SSL
A. . TRK NKILP TARH ENSTTS YAYINLARI NO. 6
NEDEN?
1. Fotoraf: Ermeni eteleri tarafndan 25 Nisan
1918'de Subatan kynde karnlar yarlp ocuklar
karlan kadnlar ve ocuklar.
2. Fotoraf: Mu ve Bitlis'te kurulup Rus ordu-
suna nclk eden ve Trklere kar giritikleri meza-
limle tannan Ermeni etelerinden bir grup (Ermeni
ml ve Harekt- thtilliyyesi-Tesvr ve Vesaik.
Osmanlca, Almanca, ngilizce ve Franszca aklama-
l Albm, nu. 2, s. 58,...).
Yazma Adresi:
A. . Trk Inkilp Tarihi Enstits
Tel : 22 5815 Beevler/ANKARA
A N K A R A ON VE R S T E S BA SI M E V /A N K A R A 1986
ND E K L E R
Sayfa
NSZ 3
GR 5
SOMMAIRE 7
ERMENLER 10
M. Cambon'un raporlarndan pasajlar 16
M. Cambon'un dier iki raporu 18
KOMTELER 20
Sasun olaylar 28
Zeytun olaylar 32
1896 Haziran aynda Van'da meydana gelen olaylar 42
Osmanl Bankas baskn 52
Hnak etesi ve dierleri 54
Ermeni isyanclarnn on yllk almalarnn sonucu 66
KATOLK ERMENLER 70
Airetlerin durumu 78
Trklerle Ermeniler arasndaki mnasebetler 80
N S Z
Yllarca Trklerle birlikte yaayp sosyal, asker?,
dini, iktisadi her trl hak ve hrriyetten ve birok
imtiyaz ve ihsandan yararlanm olan Ermenilerin
"sdk tebY'hktan bir isyanc hline gelmelerini Rus
Generali Mayevvski balca sebebe balamtr:
Ermenilerin siyasette ileri gitmeleri; aralarnda milli-
yet, hrriyet ve bamszlk fikirlerinin gelimesi ve
bu fikirlerin batl devletler tarafndan tahrik edilerek
papazlarn telkin ve gayretleriyle yaylmas. Bu isyan-
kr tutumun aksiyon hline dnmesini ise, yine
batllarn maddi ve manevi desteiyle, komiteler,
dernekler yapm ve cemaatlerini felaketten felakete
srklemilerdir.
Osmanl hogrs, sabr ve byk devlet gele-
nei istismar edilmeye allarak giriilen bu faali-
yetlerde, hristiyan taassubu da krklenmek suretiyle,
isyanlarn, cinayetlerin, katlimlarn bedeli hep Trk-
lere fatura edilmeye allm ve propagandayla basn
bu ekilde ynlendirilmitir. Ancak tahrif edilmek
istenen gerekler, er ya da ge ortaya km ve yerli
ve yabanc yazarlar, tahkik heyetleri ve insaf sahibi
kimseler tarafndan yanstlmtr. te bunlardan biri
de Rus Generali Mayewski'dir. nce Van, sonra da
Erzurum'da Bakonsolos olarak grev yapan Mayewski,
eserini Rus Genelkurmay'na rapor olarak sunmutur.
Petersburg Askeri Matbaasnda kitap hline getirilen
bu rapor hizmete zel olarak az sayda bastrlmtr.
"Van ve Bitlis Vilayetleri statistii" adl bu kitap,
Ruscadan Karargl- Umum stilbarat ubesi memur-
larndan Svari Binbas Mehmed Sdk tarafndan
Osmanl Trkesine tercme edilmi ve 1330 (1914)
ylnda Matbaa- Askeriye'de bastrlmtr.
Ermenilerle dorudan ilgili ksmlar, Rsca asl
ve Les Massacres d'Arme'nie-Statistique des Provinces
de Van et de Bitlis" adl Franszcasyla ayr bir kitap
hlinde 1916 ylnda neredilmi ve birka yl nce de
Dileri Bakanl tarafndan tpkbasm yaplmtr.
Franszcasndan tercme ettiimiz eserin Rusca-
syla karlatrlmasn, her zaman takdirle andmz
yardmlarn esirgemeyen deerli Hocam Prof. Dr.
Mustafa KAFALI yapmak lutfunda bulunmulardr.
Kendilerine burada teekkrlerimi arzederim.
Dn olduu gibi bugn de canlln koruyan
eserin yabanc, tarafsz bir gzle kaleme alnm ve
Rus Genelkurmay'na sunulmu resm bir rapordan
teekkl etmi olmas onun gerekliliini ve inandr-
cln ortaya koymu ve yllardan beri yanl tantl-
maya allan olaylara k tutmutur.
Do. Dr. Azmi SSL
G R
Son derece nemli tarihi bir belgeyi ihtiva eden
bu inceleme, General Mayewski tarafndan yaplp
Rus Genelkurmayna sunulmu olan Van ve Bitlis
vilyetlerinin asker bir istatistiidir.
Yazan, alt yldan fazla bir sre Van, daha sonra
da Erzurum'da Rusya'nn Bakonsolosluunu yapm-
tr.
Bu eser, genel olarak, corafi durumu, tabii
kaynaklar, ulam yollarn, tek kelimeyle, bir genel-
kurmaya faydal olabilecek her trl istihbarat deer-
lendirmitir.
Eserini daha kapsaml hle getirebilmek amacyla
yazar, kendilerini meydana getiren eitli unsurlara,
zellikle blge halkyla Ermeniler arasndaki mnase-
betlere ve dolaysyla temas ettii bu iki vilyet halk-
nn istatistiine zel bir blm ayrmtr. Sadece
Ermeni isyanclarn incelediinde ise, hkm daha ok
onlar mahkum eder niteliktedir.
Gelecek sayfalar okunduka grlecektir KI,
General Mayewski, Trkiye Ermenilerinin tatmak
zorunda kaldklar esef verici olaylarn her trl mesu-
liyetini kesin olarak nce siyas komitelere mensup
isyanclara, sonra da onlar tahrik eden ngiltere'ye
atfetmitir.
Zikrettii birok belgeden Yazar, zellikle
ngiliz "Blue Book" ve Fransz "Livre Jaune"una
atfta bulunmaktadr.
Eserini halka deil de, lkesinin Genelkurma-
y'na takdim ettii iin Generalin verdii bilgiler ta-
rafgirlikle itham edilemez.
Yazar, bilinli olarak, ok nadir grlen bir ta-
rafszlkla ve tamamen bamsz olarak dorudan
doruya yerlerinde yapt incelemelerle kanaatini
ortaya koymutur.
ropoffiaHe cocTaBamorb
ToproBHfi Bjacc Hace^eHH B-B TBX
I
B ropoflax-fc,
TA'B H'brb HXI, ffocTOHUx, conepHHBOBtrpe-
BOBB. ApMHHe npoMuuweuHBKM H peaecjienHH-
KH cocpeAOTO^HBaiOTca TaKJKe ucujnoHvnejibHo
Bt ropoAaxt. KaBi> rfi, TaKt H Apyrie o6pa-
SyfOTB SA'BCB H3B'BCTHUfl KOpOOpauH, C*B l^t.lblO
BO3Moatuo jyninaro BHcnayaTiipoBaea CBoero
npoMUCJia.
B . xapaKTep* ropoACBnx'B apMHHi. cat -
OTM'BTHTb HtKOTOpHH HepTbl, nOHBHBinaCff
HHXT>, BameTca, JHint CB BecbMa HeAaBHaro
. Ap&iaHHHB ropoataHHH'B, coupuKOCHyB-
iniucfl CB Koe saKHMf opasoBameMi, nponeA-
6u uaqajbHyio npHX0ACRyK> uiK.y,
B . Bucinefi CTeneHH BucoKoe
O nOJlETB^eCBOMOb 3Ha<ieuH epMHHCKOU
BOome; y uero aB^aeTc
sauoc^aBufi TOH^, 6ojii>uioe
MH-BHe H sasaa TO ocoaa yBtpeBHOCTB VL TOMT.,
ITO ecjiu apMHHe Vb HacTOflmee BDHB H ue
BrpaiorB OJBUOII nojiHTHiecKofi poji, TO TOAB-
BO noTOMy, qTO HaxoAHTCH noAi> HTOMT. Typi pn;
HO Bt 6yAymeMi> apsiHHCKaa Hara HenpeM-BUHo
u 3afiMen. uoAOaiomee nnn Hea:
noaoateHe.
#a.TBe, cpeAB ropoACBHTCB apMaa-B, a B
OCOeHHOCTH CpOAH MOAOAeHH, H&IBSfl H6 3hX-
THTB Gojibiuoro HHCJia jno6HTeJne saaHMaTBCH
BCHBO noAHTHBoH, BOOme, OXOTHO mero.aro-
SOMMAIRE
Ce travail, qui forme un document histo-
ique de la plus haute importance est une sta-
tistique militaire des Provinces de Van et de
Bitlis, dressee par le Oeneral Mayewski et des-
tinee a l'Etat-Major Russe.
Son auteur fut, durant plus de six ans, Con-
sul Oeneral de Russie Van, puis Erzeroum.
Cet ouvrage traite, en grande partie, de la
situation geographique, des ressources naturelles,
des voies de communication, en un mot, de tout
ce qui pourrait etre utile un Etat-Major.
Pour rendre plus complet son ouvrage, l'au-
teur consacre un chapitre special la statistique
de la population de ces deux provinces o il
parle irtcidemment des relations entre les diffe"-
rents elements qui la composent et notamment
des rapports entre les Kurdes et les Armeniens.
Quand il prend partie les revolutionnaires ar-
meniens, son verdict pour les condamner est des
plus affirmatifs.
Comme on se rendra compte de la lecture
des pages qui suivent, le General Mayewski
attribue, d,'une faon peremptoire, toute la respon-
sabilite des evenements regrettables dont les Ar-
meniens de Turquie eurent souffrir, en premier
lieu aux revolutionnaires affilies aux comites poli-
tiques et en second lieu l'Angleterre qui les
a encourages.
Parmi les nombreux temoignages qu'il ite,
l'auteur se rapporte principalement au Blue Book
anglais et au Livre Jaune franais.
On ne pourrait taxer de partialite les affir-
mations du Oeneral puisqu'il a adresse son ou-
vrage non au grand public, mais l'Etat-Major
de son pays. 11 y a developpe, consciencieuse-
ment et avec une franchise rare, et en toute
liberte sa conviction basee sur des constatations
faites sur les lieux memes.
9
II1HXT> CBOHMt, HKObl T0HKHM7
BCeB03M0JKHbIX'f nOJHTHieCKHXl> H
H3T KOrO COCTOfMH
Ud i jone, 3aii^Hin,aK)iiiiHXT.
CBoe poAHHbi, CBOH ceMeuHbie o a-
rir, CBOH peAHrio3iibia BtpoBaaia?. HHCKO.BRO!
HeAoy<iHBuieca MoaoAeHtH, CHTOH
Bocna^aiou^HMH ptaMH r^aBHtix>
arjiTaopoB'L, Bt omeMTi, jonfiu ftecBMa HeAa-
jenHX'B H HenoHHiwaK)ii;HX'b Aante TO npocTofr
6en^n, TO HX n'hTejihOcrb caocoHa 6bua
He yjynHTb no.voHcenia Typei;KHx'i. apMiiHt, a
Ha yrueTeHaoe aojoateHe
Typi;H HHKOHM opasoMib He MoryTi. 6biTt
ua AO^O apMfHt ropOJKaH-L, BcerAa
no^b3OBaBuiHxca AOCTaTO^noi cteneutro CBOSO-
AU, 6e30nacTH0CTM H ^aroaojtyia OGmeciBeH-
oe DOJiOJKeHie MXI., B Bcxb OTiomeHnx
r
B,
6UJO 6ojibine nb-b yAOB.eTBopMTe^bHoe.
H^CBOJIbR BT HHUX1> yCJIOBHX1> IiaXOARTCH
apMHe cejibyaue. Kas . y e JJIO cKa3aHO
raaBaas HXI A*iTejbHOCTB cocpeAOTO-
Ha 3eMjeA"BJiM. BaaroAapa PJABO ycTa-
c pa i , npaBM.ibHo3 CHCTeMi; opo-
ineBa nojie, sauaTe xAt6ouaonecTBOMi>
HOCHTO ap.'hcb xopouiH AOXOA>
6e36*A
H
oe cymecTBOBaHe. CU'BJO MOJKHO
Type^Ko apMaue ceJibiaHe Bce-
ERMENLER
Bir sreden beri ehirli Ermenilerin karakterle-
rinde baz deiiklikler grlmeye balanmtr, ilk-
okul tahsili olan her Ermeni, milletin tamam tarafn-
dan takibedilen siyaset hakknda geni bilgiye sahip
olmutur. hrete sahibolmak, kendisini nemli
gstermek, asl hakknda yksek bilgiye sahibolmak,
btn bunlar bu snf iindeki her Ermenide ayn
derecede grlen ruh hlidir. Bunun yansra Ermeni-
ler, bugn dnya siyasetinde nemli bir mevkiye sahip
olmamalarn, sadece Trk tbiiyetinde bulunmalarna
balamakta olup, "Ermeni milletinin" muhakkak
surette yemden doacam ve hakk olan siyas stn-
le'kavuacan iddia etmektedirler.
ehirli Ermeniler, zellikle genler, her trl
siyas meselelerle megul olmakta ve siyasetin btn
incelikleri zerinde bilgi sahibi olduklarm isbat etmek
hastalna kaplm bulunmaktadrlar.
ou kez ciddi hibir ey renmeyen ve mehur
ihtillcilerin tekerlemelerini tekrar etmekten kendile-
rini alamayan ehirli gen Ermeniler, gerekte hare-
ketleriyle vatandalanm selmetten ok felkete gtr-
dklerinin bile farkna varamayan ciz, chil takmm
tekil etmektedirler.
11
HXT> JiarococTOfiHe 6UJ O Bume JiarococTOHiiifi,
XOTH 6u pyccBHx-B BpecTbHUT> BT> cpeAHe no-
JlOCfc POCCM. H UpH 3T0M1 HyJKMO
TOT aKTT., ITO Bce cejibCEoe acejieuie
CKft Typua, He HCKJiiouaa H MycyjibMaHt, HO
(JUJO BT> AOcraTOMHO cTenem crpastACHO OTB
caMoynpaBCTBa HSBtcTHaro qncjia 6yiHbixT, a^e-
MeuTOBT> BypACBato Hacejiemsi, cpeAH BOToparo
yAaiHoe BpOBCTBo, rpaetatt, yroH-B cBOia
3ro, OAHaito. eme ne iiO3BOJiae'rB csaaaTB, <rro-
6u n.pjunc te.j.'iae BC BpeMH KHJH
yrpuaoii cypACKaro norpOMa. Ilpa
cymecrnoBaHM :OAO6HUX

B
2RH3HH yc.OB, apjicKoe nace.eHe
HeMHHyeM ROARHO 6H.IO 6 U 'feAa'feTs, BUMH-
paxi> M, uuBOHeirb, MoaceTi> 6UT&, Aanse coBepineH-
HO MCie3HyTb
c aaro pa3BHTa B^cTpaH^ rpaat-
MOJBHO 6u^o yaa3aTb Ha cjiy^aa,
HBBOTopun ppMnHCB>a ceaeHa yyBCTBOBO H
B"b 8aBHCHM0CTH Ot t BflHTe^bHKK'B
uemem o r t 6a\nRa.&umxT> TV-
MeAy KypAaMH H apManaaiM Ty
cByccTBeHio 6u^a Bbi3Baua BI>
1895 1896 roAOBt, 3HaiHJio A6HBaTbCH
noJiOHtenifl, npu KOTOposn HHKaK/i pe-
no MOMH 6bi o6e3neiHTb Mnpnoe COJKH-
12
Trkiye'deki Ermenilerin durumlarnn dayanl-
maz olduuna dair ikyetler, ehirlerde oturan Erme-
niler iin pek geerli deildir; zira bunlar her zaman
her trl hrriyetten istifade etmiler ve imtiyaza
sahip olmulardr. Kyllere gelince, iftilii ve
sun'i su lam acl iyi bildiklerinden durumlar, merkezi
Rusya'daki kyllerinkinden ok daha iyidir.
Blge kylerine nazaran Ermeni kyleri, getik-
leri kyleri yamalayp srleri alp gtren gerlerin
saldrlarna kar Hkmet tarafndan az korunmakta-
drlar.
Bununla birlikte, Ermenilerin devaml olarak
bunlarn saldnlanna maruz kaldklanna da inanmamak
gerekir. Zira, gerek byle olsayd, hibir Ermeni ky
bulunmazd. Halbuki her devirde Ermeni kyleri
blge kylerinden daha zengin ve daha mreffeh
olmulardr.
Mahalli idare bu blgelerde yeterince gl olma-
dndan baz Ermeni kyleri, Trk idarecileri tarafn-
dan hibir kt muameleye maruz kalmakszn, airet
reislerinden az ok ac ekmilerdir.
13
7 TejacTBO O6*HXB Hapo^HOCTeS. Bojfce
uaa p-fc^B o ceu-h BnepeAH.
kcBOriBKO CJOB 061
TB'. Pe.inriSHan ftlaTejiBHOCTB ero
He3BaMHie.ii.iia; HO, uaKi> 6B BaaMtut en,
OHO Bcerj,a ycep^HO TpyAHjocB Ha noi B* uop,-
AepaauH uau,iona^BniJx> H^e. V apMau, KaK"s
M y upoiHxi> xpucTaHCKMX't -HapoAHOCTea Bo-
8 d'Ka, apfin Han,ioHajii.nocTH, B-B TeeHe cOTeHi,
j-t,Th KHJ H nOA'B ceHbio yeAHueHHbix
r
B, HO MHO-
H6 CTOJIbKO HSifCh HpOllO-
r
cJt0Ba BoKBaro", CKOJBKO Hafl,> noAffep-
i M pO3HH xpncTau
r
t M My-
CyjIBMaHT>. HepKOBBHfl IHKOJlbl H UIBOJILI, BO6-
me, A^aTejbHO noHora^H Ha 9TOM> noapHuj,i>
flyX0B6HCTBy.
xpicTaHe
BocTOKa, Boo6u,e, ^H UHJ HCB n03HauH BB OCHO-
B TJiaBHUXl. XpHCTaHCKHX1.
O|M
r
BCTO peHrH y Hinct S&HJO c
21
ce6a
M 3aKomocTH; Boo6iu,eA*aTejiBHO cye-
TMTbCJ ft.1B TOrO, 1TOBI AOMTbCfl HtKOTOparO
upecTHata CBoero roaoca na BOCTOK*---
H ecjia 6u
, BUUJU 6u CHOBa ua uyTs
16
Ermeni ayaklanmas aadaki sebepten ileri
gelmitir:
1. Ermenilerin siyasetteki bilinen ilerlemeleri;
2. Ermeni kamuoyunda milliyetilik, hrriyet ve
bamszlk fikirlerinin gelimesi;
3. Bu fikirlerin batl hkmetler tarafndan tahrik
edilmesi ve Ermeni papazlarnn gayretleri ve telkin-
leriyle bunlarn yaylmas.
Bu konudaki en gzel belge, 1893-1897 ylla-
rnda San Kitap'ta yaynlanan belgeler arasndaki
Fransa'nn stanbul Bykelisi B. Cambon'un rapo-
rudur:
M. Cambon'un raporundan pasajlar:
"Ermeniler, Londra'da ok iyi kabul grdler. Gladstone
Kabinesi, memnun olmayanlar ard, onlar gruplandrd,
nizama soktu ve desteklemeye sz verdi. Bundan byle de
ilham kayna olacak olan Londra'ya propaganda komitesi
yerlemi oldu.
Ermeni halk arasnda ise, iki basit fikri benimsetmek
gerekiyordu: milliyetilik ve hrriyet fikirleri.
Komiteler bunlar yaymakla kendilerini grevli saydlar...
ve bylece birka yl iinde propaganda vesilesiyle Trk ida-
resinin eksik ve hatalarn isttmar edip, Ermenilerle meskun
* Livre Jaune, Documents Diplomatiques, Affaires ar-
meniennes. Paris, 1893-1897, s. 11.
17
24
H H
KOMMTei'i. npouaraHAU yTBepAH.ca BT> JIOH-
Aoufc, H iojy^a^'b BA^C, cooTB-BTCTByiomia BHy-
uieH. Bt Maccy apMHHCKaro HacejienH Heo6xo-
AMMO KTJO BHJApMib ABtecbMa nnocTtifl
HAeio nau,iajibHOCTn a iiAeo CBOOAU".
n
TaKHMT> 06paB0MT>, BT TeieH
KHXTJ Ji'&T'fc, TafiHua omecTBa pacupocTpaHaioca
uo Bce ApiueHH: uponaraHAHpyTca uopoKi w
HeAOcaTKH TypeuKofi aAMHHHCTpauia, a BT. ap-
MHHCKOM". na.pon'h npoyHtAaiOTCH MAea naui o.
Iia.lI>UOCTH H He3aBHCHMOCTH.
00
KaMont BUOJI'B o'i^erjiMBO r oBopnn>,
Ma r e i H npHbH.nH ua ce6a
BT. Maccy apMHHCKaro Hace^eni a
CB06OAUH He3aBMCUMOCTH, KaK'f.
2Q ^o^Kua 6iJJia OTHOCHTLCH Type ue a a aAMHHHcrpa-
^ia R-b 110A06110H AtiHTe.ii.Hoci M aj)MiicKax'b a r t -
TaTOpOB'b? KB A^aTeJLHOCTH, HaupaB.ieHHO K'B
pa3pyui cni o rocyAapcTBeniux' B OCHOU'I. T i ?
Cno^bBO pa3"B 3a
.f.Te, no nacTonni i o EupoHeicKHX'i,
ona ocnoojKAaJia U^ - I MH COTMM I O^MTH-
nowit> CBoe^o ocBoojKAeHH coBa BCTyna.a BT
pnAU penojouioHHb^T 6aHA
r
fc
38 M3b poKJiaManin, Buuymenux' b apMnHCKMMb

/I
v
auiHaKMCTOB'b BT> aBr ycr s 1896
. llocj-b ABfeartuaTn naparpaoorb. BT KO-
<
ropbix'i> AJH ApMeHn TpeyecH Bce, TO yiOA-
uo, AO CBOOAbi enarH BjutomneAb'iO, upoKJia
18
blgelerde mill uyan ve bamszlk fikirlerini yayacak olan
gizli rgtler kurulmu oldu" (Livre Jaune, Affaires arm6-
niennes. s. l l 12)...
B. Cambon aka itiraf ediyor ki, Ermeni isyan-
clar, kyllere milliyetilik, hrriyet ve muhtariyet
fikirlerini kabul ettirmek iini kendileri iin bir grev
saymlardr.
. . . Bu durumda Trk Hkmetinin Ermeni komi-
telerinin faaliyetleri karsndaki tutumu ne olacakt?
Kendisini mahvetmekten baka bir gayesi olmayan bu
tr faaliyetleri tasvip edebilir miydi?
M. Cambon'un dier iki raporu:
"stanbul, 27 Mart 1894
Geen pazar, Sn. Aikiyan, yini yaptktan sonra. Patrik-
haneye gitmek zere Kumkap Kilisesini terkedecei srada 18
yalarndaki gen bir Ermeni tabancasyla kendisine nian ald
ve zerine birka el ate etti... Zaptiyeler tarafndan karakola
gtrlp, cinayet teebbsnn sebepleri zerine sorguya eki-
lince, Ermeni, Sn. Aikiyan'n Ermenilerin dman olduunu;
onlar Hkmete ihbar etmekten geri kalmadn ve Ermeni-
lerin de kendisinden cemaatlerini kurtarmaya anditiini
belirtti..."
"stanbul, 3 Haziran 1894
Son gnlerde stanbul Ermeni cemaati yelerinden birine
kar bir suikast dzenlendi.. Maksud Bey, uzun sreden beri
dindalar arasnda Trklere satlm bir kii ve cemaatin bir
dman olarak iln edilmiti.
19
38 MauH 3aKanHHBaeTCH TaK* *) . Mu
MU 910 3uaeMT>!... Ho Ayxt peBoaronm, npo-
HHsaBiui apMHHCByo uauiio AO M03ra ea KO-
cre, He nepecraHeTb yrpoataTb Tpony Cya-
Taua AO T'bK'b uopt, noua MU ue npio6p"feTeMb
Me.i0BtecKHx> ipaBi. M noea ut ?KHBbix> oc-
Tauerca xOTb UAHH'L apMHHUu>!
u
SaT-feMt UOA-
HMCb: ,II,eHTpajibHbii KoHcTanHHOuo^bCK uu-
peBO.o;ioHe-
40 HaHb M3-
B*CTHO HeMaao HapoAHbixT. repoeBi. Ba^KaH-
CKaro noayocTpoBa. A CJUU HO an. no-nH6yAJ
o HapoAHUx
r
b reponx. apMaHi? F A* Hiena ux>
opuoBi. 3a CBOOAy? Mx
r
B H!ITT>. floevy? IIo-
TOMy, ^TO 6opn,u 9THMrpajiH poabCBOplie HMCH-
HO ua^aMe CBoero HapoAa, a ue ero OCBOOAH-
ApMHucBH 6auAu BU3bJBajiH O6KHO-
CMyTH, pt3HH), a 3aT*M'Jb CKpblBa^HCb.
HaxoAsmeeca BIJ HXI. pyKax
r
b opyai e c yam-
40 HMT> AJia npHKpbiTn CBoero OTCTyujieuH, a
6e3opyHCHbiH Maccu apMaut flOJiatnu UJIH 3a-
TMt pacajiamiBaTbCH CBoeo KpOBbK) H CBOHMT>
AOCTOHHeMT, 3a UOABHTH CB0HX'b BOpyJKeHHUXb
45 &h JIOHAOB* Ha cei"B
yAymHOCTH apMHHCEaro Bonpoca HM^HCb, no
Bcefi B*poaTHocTH, OAH'B Jiumb O6B,IH coopa-
seuifl; B'B aaBHCHMOCTu 0T-b Bcero XOA&
CKaro ABH'Keuia, oOu^aro ero ycc*xa,
2 0
Geen yl Sultan Abdlmecid tarafndan Ermenilere
ihsan edilmi olan Nizmnmenin hatrasn canlandrmak
amacyla yaplacak olan kutlama trenini yasaklam ve Mak-
sud Bey de, bu yasan kalkmas iin giriimde bulunmay
reddetmiti. Bu tarihten itibaren de Ermeni cemaatinin faal
unsurlarnn nefretini zerine ekmiti.
Onu ldrme teebbsnde bulunan iki kii ise, Ermeni
hamallar idi...
... Hi phe yok ki, siyas bir cinayetle kar karya-
yz.
Katillerin stnde Ermeni komitelerinden gelen evrak
ve mektuplar bulundu ve Leon adl kimse tarafndan kiralanm
olduklarn itiraf etliler.
Bu durumda onlar silahlandrm olan komiteler, Pat-
rik'e kar giriilmi olan suikastten sonra, Trkler nezdinde
milli davalarna ihanet etmekle suladklar Ermeni cemaatinin
usl snflarna yeni bir ihtar vermek istemilerdir" (Lvre
Jaune, Affaires armeniennes, 1893-1897).
KOMTELER
... On yl boyunca ok sayda ihtillci, Avrupa'-
nn mdahalesi zerine serbest braklmtr. Serbest
braklr braklmaz da zaman kaybetmeksizin ekiya
etelerine katlmlardr.
... 1896 Austosunda Danakclann yaynladkla-
r beyanattaki oniki maddelik program, basn hrriye-
tine kadar her trl iddiay ihtiva ediyor ve u cmleler-
21
45 rajocb ouaaaTb H coGTB-feTCTByiomyK) eMy
AepatKy. PaHbinc Bcero ueo5xoAHMO 6buo HM-BT*
ua JHD.0 CMyTu,
H yace CBasaju, TOKT. Haajry 189
DO TH BO BC-BXI> EpyaHUKi HacejieuHiix> uyu-
BTax. AsiaTCKofi Typi^n, TA* oafce HAH se-
H'fee cocpeAOTO^HBaeTca apMSHKoe Haceaeuie,
noHBHjHCb yjieHU peBOJiH)i^iouuiix'i> omecTBT.
XnHiaRa, /I,ainBaKa H Ap&ieHH, npHuaBinieca
ycepAHO nponaraHAHpoBaTb CBOH iigen H UOATO-
HacejieHe KI. npeACTOumHi BpoBaBbirb
4 6
UHHCRa nROJbi, HaiHHaa OTT> BMcraHX'B n KOH-
qaa caiibiMH saeMeHi-apHUMH, cxajxH no^eurB
KHnyefl A^fiTeabuocTH, HaaAeBTpn30BaHHbix>
vs, CTO&vmp.-iL'b EBponu, apMaHCKHXT> arHTa-o
UarpioTH^ecKH OAB H U-BCHH, SAKIS ca-
it acHH, Hs cpeAM yiHTejBCBaro uepco-
3aaaAa.tif BT. HUJBIH AymH UOAPOCTBOB'B,
%HHXI. qyBCTBa 8Jio6bi KT neHaBHCT-
rocnoACTBy MycyabinaHt Hij'fejiyro cepiio
<t>auTacTM'iecBHXb uaaoai& HH ROMy HeB^AOMoft
yAymnocTH. TaKHMTb opasoMi, BT. Teeaie ca-
naro RopoTKaro BpeMenu ^TpexT.eTupex
r
B
tapoAHdacb yHar, cTpouTHBaa MOJO-
roTOBaa Ha BpoBaBue noABHrn. B aauiH-
Ty co3AaHUbix> e Hajio3w.
54 B-B ROHU-B ceHTapfl 1890. rAa, Ha rpaa
2 2
le SOn buluyordu: "leceiz, bunu iyi biliyoruz, fakat Er-
menilerin iliklerine kadar ilemi olan isyan duygusu gsteri-
yor ki, ahsi haklarmz elde edinceye kadar tek bir Ermeni
sa kalsa bile Sultan'n tahtn tehdit etmekten geri durmaya-
caz. "
Balkanlar'da almalaryla, fedekrlklanyla ve
cesaretleriyle hret bulmu olanlar grlr, ancak Er-
meniler iinde tek bir benzerini bulmak mmkn m?
Hayr. Neden? nk bunlar fakir kyllerin srtndan
yaamay meslek edinmi ve cellat rol oynayan
babo kimselerdir. Bunlar kurtanc olarak adlandrla-
bilirler mi? Hayr, nk ellerindeki silahlar sadece
zayflara kar kullanlmtr.
Silahsz kyl Ermeniler ise, kanlar pahasna, si-
lahl isyanclara yardm etmek zorunda braklmlar-
dr.
Ermeniler, Londra'da bilinen bir yerde bu konuyu
grmek zere toplanmlardr. Burada, hereyden
nce karklklar karmak, kan dkmek ve dnyann
dikkatlerini ekmek gerektii kararlatrlmtr.
htillci komite rgte ayrlmtr: Danak,
Hnak ve Ermenistan.
Bunlar, kylleri tahrik etmek iin her tarafa ya-
ylmlardr.
2 3
ycR0Jib3aa ora
aA3opa 6flHTe.ii.nOM KaBKa3CR0w UOJHH H
uorpaHKiHHXB BOMCKb, cocpeflOTo

iHBaerca natl-
Ka apuaHi., qeaoBbKi> 8090, nofli. KOMaHAO
CTy^eHTa IleTepyprcKaro yHHBepcHTeTa CapRH
ca KyKyabaua. Macib 9TO aiiflu 6u^a HaBep
yau^eiica MOJIOACKH HeTep6ypra
Ao6poBOJibu;u copaHu BT, npeA-fejiax'b
KaBEa8a. TIo Bce B^POHTHOCTU, HH npeABOAH-
en H HHKTO H3b ero CUOABHKHHBOBT> c
HHKaKoro npeCTaaaeHa o TOM'B, VTO
Taoe TypuiH, KaKi. oxpaHaeTca ea rocyflapcTBOH
Haa rpaHHua, qxo Tanoe KypfltJ, saROBa Booue
TOnorpaia M^CTHOCTH norpatumHaro paiOHa u
T* yCJIOBff, B* R >TOpHX'B UpHACTCB Oi yi Hl bCB
n c* nepexoa norpaHH^uot yepTia?
CBtfl'fiHa cmaaHCb aoBHAHMo&iy ne
ocoeHno BaHbiMH BCB 6biJH 8aHSTbi H o^y-
ineBACHBI HCKJtOlHTeAbHO JHlflb OflHOIO MblCJbH)
coBepinuTb ua TeppHiopK Typi^iu uo BOSHO"
HOCTH OJbUi e RpOBaBbIXl > IIOABHrOB-b
56 Qo pascBaTca TaRse aesan^TB
H copaTbCH, uiaftB'B He "yftajiocb H 43
Ba cb mcB npeftBOAHTejeM'B KyRyHbaBoifB, noc
JTB AOBOAbBO npoAOJiacHTejiBHofi nepeCTp^JKB,
He(5oflbinHXT> ooTept et aamefi CTopOBH*), 6u-
m 8axBaqeHH H npenpoBOA6Ru B KapccKyio
riopbMy. ' , . . . . . .
*) B STO Bpem 6un CTapmum a*iaato 89-oa t-
J l UTUOf t AH0 H3 U: i . % . - - . ' . . . . . . . . .
24
retmenlerle ie balanm ve onlar araclyla
da genlere, Mslmanlara kar dmanlk ve nefret
duygulan alanmtr. Bylece 3 4 yllk ksa bir sre
iinde birok uursuz gen kendilerini lme adam-
lardr.
Yukardaki komitelerin programlar sadece isyan
etmek ve kan dkmek konusunda birlemilerdir...
1890 yl Eyll ay sonlarna doru... 80 90
kiilik bir ete Petersburg niversitesi rencisi olan
Serkis Gogonian bakanlnda tekiltlanmtr. Rus
polisini ve snr muhafzlarn atlatan bu ete, Kaz-
man yaknlarndan Trk snrna szmak iin harekete
gemilerdir. etenin yars Petersburg'un gen Ermeni
rencilerinden, dier yars da gney Kafkasya'da
oturan gnlllerden meydana gelmitir. Bunlarn
hibirisi de Trkiye'yi, bir snrn nasl korunduunu,
bir Trk'n kim olduunu, blgenin topografyasn
bilmiyorlard. Bunlar hakknda hibir bilgileri yoktu.
Fakat bu nemli deildi; esas gayeleri Trkiye'ye ge-
mek ve orada bol miktarda kan dkmekti.
Gogonian bakanlndaki 43 ekiya, Rus mfre-
zeleriyle* karlamlar, birka kayp verdikten sonra
durdurulmu ve Kars cezaevine gtrlmlerdir.
* Bu dnemde blgede incelemelerde bulunan kii, 30.
Piyade Tmen Komutannn Yaveridir.
25
57 ean c& 1892 roAa OHH n36wpaoTi. AJIH ce6a
XOTH H BpyatHyK), HO, rfeMt He MeHie,
Aopory tepesi Ilepcio. . . , . .
, c.
opaaoBajiH H'BTO BT> poA'B
OTA'BJBBUH napTH apMaBCKHXi.
pOBT. COHpa^HCb OUBHOBeHUO B'BBaKOM'B
cejieuin, 6aHaineMi> BI> Type
H 8aTMT>, HOMbK), npH DOMOII^II npOBOABHKOBT,
6aHataHHix'i, apMSHCKHx. cejem,
yate BT. upeA'BJiax'b Typu,H. B
OHH uaXOABAfl BpeMeHUtl npKJTL U
no HoqaMi> catAOBaaH A&-*e, nonaAaa y a e B-B
58 noaocy MHCTO apMaucKMX'i> ce^eiii.
yqacTb BTHX

B ceaeHK, BaK& H Boome Bcero

Toro, vro saTBBajiH aptiaHCBe i
TlepBoe HS'B HMXT HrypHpoBajio BT.
KHXT> AOHeceHaxT. auraiicKaro BHn
B-B Ban-fe *) H, HaAO ao.araTb, Hrpaao H3B'BCTHyH),
AOBO.ibHO npoAOJiKHTeabHyK) pJb ua nyTH ap-
MflHCBHx-b arHTaTopoBt 3^ llepcM BT. Typuiio.
( IMuu Book. Trk). 1891 H2a6.X896 ft 91, 301,152, 170.
59 nt B,
BHAaxi e npecqeHa Aa^bH-bnaro uyr ap-
BHHCEHM-B opHUi eASUaMl >, le^OB'BK'b OKO.IO 30
aypAOBi., aKou CJ^HJO. no uy a B-B COCBAHIB
ainupet KypAOBi .MyKypja% noaBHJmcfe BT,
cejieHa Bora3Kecau. H ocTauoBHJHCb
noAi> apeAJioroM'B KpaTKOBpeueHuaro OTAB-
28
m gibi kendilerini davet etmiler ve kuzu yemek
iin kk gruplar hlinde oturmulardr.
Kurnazln farkna varan Ermeni isyanclar, bu
gruplara grnmeden yaklamlar ve Trkleri yaylm
ateine tutmulardr. Ancak ldrlen atlarnn arkas-
na gizlendikleri iin isabet almamlar ve mfrezenin
gelmesini bekleyereK daa snmay baarmlardr.
Olayn etkisinden kurtulan Trkler bilhare,
Boazkesen ve Azaryan kylerine saldrarak rvanla-
rn almakta gecikmemilerdir.
Belirtmek gerekir ki, ngiliz Mavi Kitab (Blue
Book)'nda bu olayla ilgili tek bir Kelime bile yer alma-
mtr. Bu demektir ki, ngiliz Konsoloslarnn buluna-
bilecekleri olaylardan bu Kitapta hi sz edilmemitir;
halbuki bu tr dier olaylara ayrntl yer verilmitir.
Sasun Olaylar
... Blgede Trkler ve Ermeniler beraberce ve
asrlarca dostne yaamlardr... Bir yl sonra da
Boyaciyan adl biri onun yerini almtr... Bu iki
29
*) IOCTOHHO BHHMaHK, TO BT. CHHeft KHHrfc O HBX%IITT,
dOHeccHi' arJiiftcKaro BHite Koncyja B BaH G. M;
H'iHu'iini' a, yccpao coomaBiiaro o BCHKHM. HHHTO>KHXT> MejiO'iaxT>.
Mo JH OT. ponycTiiTL AV-JO Bora3Kec<iHa H A3apwa? HecoM-
l l t HIl OHt l -b. Bl . BHJiy 3TrO, n03BOJlIO CeO"fe 3aKJIK3HHTt, MTO
ero HHTcpecoe jOHecene BT. eaTH UJO cunyaeHO, KaKt jo-
KyMCHTi,, Moryui' o6HHTb ca>oe 6viH3Koe ofiutCHe apMHi<CKHx
pcBoouiHoepoBT, c> npcACTaBHTe^x.uH aHr^iAcKOH OJHTHKH. i l py-
roro o6>jicHe<A CTO^b enoHtmaro npoaycKanojtcKarb He.t3.
62 ApMnHe OTOw o^acT BcerAa OTKpbio
UOCHJH opyni e HapaBHfe c, sypAaMd, OTqacTH
HaXOAHJIHCb, MOHeTb 6bJTb, BT. H'BBOTOpO
CHMOCTH OTT. 8THXT> nOCJI'BAHWXT>, HO BT.
mn.w BnojH-B ^pyatHO, .KaKi. GpaTta seMjia a
BOAM" *
1893 rOAy wbcb noflMaeTca UIKIK
B% 1894 roAy ero M*CTO aaHHMaerb
UpHHHBinM 3a CHftTB HMH MypaAB.
.TBTT. nponarasAu TaKHx, A^aTejieft MeaAy Kyp-
AaMH H apMHHaMH, BT, upen.'bmji'h CacyHa, BOS-
HHKaeTT. 1^-fejIbIH paAT, OTA*JBHHX'B Clt)JKHOBe-
HK;aBT. aBrycr6 1894 roAa BpaaAeHtia OTHOiae-
Ha O64HXT, cropoHt nepexoAT* B u&nyio ce-
53 piio HacTOHmHx-B cpaaceuifij -
67 11-ro iojia, Aau yAOBJteiBopHTb TpeoBa-
HIO AepHtaB't H cA^aTb p*iHieJbHbi i nan.
Ha iyiH upMMnpeuA CT. peBOJiiouiouHbiMH Kpya-
apMaub, o'JbaBJiaercfl Bceomaa aMHUcaifl
3a no^UTH^ecEa npecTyxuieHa
#
Ha Apyro pfiub no BceK HnnepH oiKpuBaoTca
Bepa Muoro4H&neHUHXT. opeMt H Ha CB*TI
Boati BuuyccaKyiTb u*j ua COIHH apbix. no-
jiHTHqecKHX'b arHTaropoBT *)
34
44
2'yi 3 Hazirana balayan gece yans, Van sokaklarndan
birinde nbet tutan bir devriye saldrya uramtr. Subay ve
bir er ar ekilde yaralanmtr.* Bu olaylar karsnda Msl-
manlarn sabr son haddine varmtr.
ler halkrda bu ahmak ve rezil Ermeniler (aynen terc-
me edilmitir) olayn msebbipleridirler. ocuka hareket-
lerinin hibir fayda salayamayacan kendilerine defalarca
izah ellim. Bunlara son vermelerini bildirdim. Hatla kendilerine
rica bile ellim. Dinlemediler. Zannediyorum ki, imdi de hi
mitleri kalmad. "
Bunlar, saygdeer VVilliams'n verdii cevaplarn
tamamen aynsdr. Fakat, onun raporunda deiik
ifadeler kullanlmas pheleri cezbetmektedir.
Bu olayla ilgili olarak basnda genellikle doru
drst hibir aklamaya rastlanmamtr. Zaten Erme-
nilerle ilgili olarak yazlanlarn hepsi de yalanlarla
doludur.
* Blue Book, nu. 8, yl 1896, s. 207.
29
*) OCTOHKO BHHMaHH, TO Bt CBHefi KHBrfe O HHXlI|-fcTl
HK3Knxb joHeccHi arJiicKaro BHue HOKCyjia BT. BaH-fc C. M;
H'iilu.-ni' a, yccpao coo6uaBiuaro o BCHKHJU, HHMTOWHWXT> MejiO'iaxT>.
Mo JH OT. ponycTiut .at.Jio Bora3Kecha H A3apwa? HecOM-
1IHII0HTT.. Bl. BHAy 3Tro, nO3BOJIXI0 t 3aKJHOHHTt, MTO
cro iHTepecioe aoHeceHie BT> nenaTH 6UAO EunymeHO, K3KT> AO-
KyMcHTi, MOrymift oJimni. caMoe 6jiH3Koe omcHe apMncKHXT>
pBoouHoepOBi> CT> npcAcraBHTejiHMH aHrJiiflcKOi ICMHTHKH. i l py-
roro o6>)icHet(H crojib enoH*Tiaro nponycKanoAUCKarb uejih3H.
52 ApMfiHe 9TOM o6jiacTB
BOCHJH opymie HapaBHit CB
HaXOAMJIHCb, MOJKeib UTt, BT. H'BKOl'OpO
CMMOCTH OTB 9THXT> nOCJI*AHHX't, BO BTh
JKH.1K BOJH-B Apy^BO, ,KaE1> 6paTBH 3eMJIH H
BOAM" t . . . . . . . . . . . . .
T.
1893 roAy 3A*c& noaMaeTca HURI ^aMaAtaa-B;
B% 1894 roAy ero M-BCTO aaHHMaerB BoaAaB-B,
npHBflBmiit 3a CHM-B ua MypaAa. H HOCJ*AByx

B
npoaaraaAu TaKaxt AfcamneS MeatAy Kyp-
H apMHHaMH, B-B npcA-fiJiai-B Cacyaa, BOS-
vfrau pnn, ow$jibUHX'h ct^KHOBe-
aBrycrfi 1894 roAa BpaasAeabia OTHOiae-
HIB O6*MXTE. CTopoa-B nepexoAaT* B it-fiayio ce-
53 piio HacTOHmHXTb cpaseaifi; -
67 11 -ro ioan, pfl&tA yAOBJteaopHTB TpeoBa-
HIO AepataB-b M cA^aTb p*uiHTejbHuft inarb
ua uyTM upuMHpeuA cb peBOJuoaioBHUMi
b, obHBAHerca sceomaa
3a aojiuTHvecRa
Ha ApyroK Aet*b ao BceK HnnepH
Bepn MuoroiHcaeHUbix'b TiopeM'b H Ha CB-bn.
BoatH BbiuycBaioi'B u-BJiua coi'uu apbix> no-
JIHTHqeCEHX'B arHTaTOpOBT. *)
30
Kiinin ardsra ksa srede iki toplum arasnda birok
kavga kmtr.
"Ermeni meselesinin d grn ve Avrupa'nn mdaha-
lesi" paragrafnda u satrlara yer verilmitir.
1895 yl 15 Hazirannda isyanclarla tamamen ba-
nldn belirtmek iin bu meselelere karm olan
siyasi tutuklulara genel bir af iln edilmitir. Ertesi
gn, mparatorluun btn hapishanelerinin kaplar
alm ve yzlerce isyanc lkede serbest braklmtr.
18 Eyll 1895 ylnda stanbul'da meydana gelmi
olan olaylar yansttktan sonra, Mavi Kitap, aynen
unlan vermitir:
"Trklere atfedilen barbarlk iddialarnn nemi ne olursa
olsun, belirtmek gerekir ki, Ermeniler her yerde olaylarn tek
sorumlusudurlar. Yine, Trabzon'da sokak ortasnda Bahri ve
Hamdi Paalarn ahslarna yaplm olan yaralama olaylar da,
blgede meydana gelen katlimn tek sebebini tekil etmitir.
3 1
68 *) B> KOHit imin UH oyaBuo nmm.ioBb nonacTb m.
BappascKi Mouacrupb, 6.11131 Bana, r** Kan pas UMCHHO s
3T Bpeaa coGpamcB npa3AH0B3Tb csoe ocBooKAeuie utcKOJbo
Aec^TKs Tas n saKjoeiiBbis. B> Teeuie 34 ?acoBi> M ua-
<MK>Aa.n, Kan DOA Tteio paaBccTaro *y6a Oujtuofi CTpye
4HJ0CL posoooe BascKOt' BHuou OKOJO COTUH apaiflHT., cyna iu-
oepeAno CBonx oparopos, opa'io anjoA"iosajH HMI., itji na-
TpiOTB<iccKJA ntcuu 41, Bi 6jaroAapuocTb aa uoJocTb, AapoBaHiyu
CyjTaBom, BnABHO, roTOBujHf. qcpcs uisn-AiyroB CHUBB BCTy-
IIBTb Bl [)J<AU peBOjllOUPOUUhlXl maehl . . . UC DOHBMaj l BX1> JCSUKa
a
uo exeuiuyTuuc B3pugu anjoAocuetiTOBi u KpiKi ypa CBUAtejb-
CTBOBaiH o TOMI>, TO oiiKie opaTopu tacajucb cabux> ropfliui.
CTODOU apjuiHCKaro Bonpoca. Asa Mtcflua cnycTx, ojbmafl no
U . CHoaa paaucKunajacb BaHCKo i
74 KaB'B 6bi ne O6BHHHJH
BO BCHKHKT. TaM"B 3B'BpCTBaX'B, HO CKS-
OAUO: Bce OTO MH'B M3B^CTHO J H HO ao uo-
CTOJIKMOBeHS apMJIHt H MyCyjIbMaH'b Bb
ropoAax'B TypuJH, npHBOAHTi. Me-
Hfl KT. TOMy yluK^eHK), TO cpoBaBbia ^lua
Be8A'B ua^uuajiHCb rio HHuaTUB UMCHUO ca-
ace apMau> TaKB Ha^iajiact Tpaue3OiiA-
jyB3HH, noc^-B Toro KaKt Ha yjimax'B 9ioro
6uJH pauenbi ABa Typeu,Knx> reiepajia-
BarpH-naua u XaMAH-nauia *)
78 Ecjm B-B uacTOHii^ee BpeMH O6T> apMiiicKHx,
A'BJiax'b aoiTH HHiero He CJUUHO H apMHie
GojTBe HJH MeH'Be, Jiarouo^iyiHO, TO
BA'BCb HH upH^eM'B TaM'. TA'B apMIIH-
CKe 8anpaBUju upeKpaiHJiH CBOK) aHapxima
CByH> A*nieflbHOCTbCUOKOKCTB BOABOpHJOCb.
ECJBH 8aBTpa OIH cHOBa B03bMyTca sa c apoe
-BACTBIH apaaHt BO3O6HOBMTO.
87 12 oKTflpa,
M3b EBpOUbl, OHH II0AH8JIH KpaCHblfi Jiarb B%
3 2
Bununla birlikte isyanclarn uzak durduklar yerlerdeki
Ermeniler rahat etmilerdir. Komiteciler bugn tekrar faaliyete
gemi olsalar, Ermeniler yine eskisi gibi sefalete deceklerdir".
Zeytun Olaylar
...Avrupa'dan gelmi olan Ermeni genleri Ka-
zanlk vadisinde kzl bayraklarla gsteriler yapmlar-
dr.
"Ermeni Meselesindeki ngiliz Siyasetinin Deimesi"
bal altnda u satrlar yer almtr:
1895 yl Kasn ay sonlarnda ngilizlerin Ermeni
meselesindeki siyasetleri tamamen deiik bir yn
almtr... Bu mesele tamamen rafa kaldrlmtr.
Trkiye Asyas'ndaki ngiliz konsoloslarnn birou-
nun deitirilmesi gerekmitir. Zira balangta bunlar,
Ermeni meselesine kartklarn varsayacak ekilde
kendilerini tarafgir ve faal gstermilerdir.
ngiliz konsoloslarnn bizzat Ermeni isyanlarna
karm olabilecekleri iddia edilmese bile, btn bu
temsilciler isyanclarn elebalanyla samimi ilikiler
3 3
88 floBOpoT* aMMicHOi) noniTHKN Bi apMHHCHOMb Bonpocfc
Yare vb Komtfi aonSpn 1895 ro^a m> JFOH-
RO-B xopouto nOHHJiH, qTO apMHHCKH pfbao. HO
Moryrt BUBecrH Pocciio Ha nonpnme UOBOK
UOMIJ CB Typui e, H BT, aurjiioRO DOJHTHK*
IO apMHHCKOMy Bonpocy coBepmaerca BpyTO
UOBOpOTB
TaKi. saK-B npoAOJiaceHe CMyTi> Ha BOCTO-
Kt MOHtUO UJIO HaHTH BT> aOArOTOB^eHHOM'b
yme KpaTCBOMi BOserauH, a aaTBMi.BT. HU-BH)-
vupucn. yme s nepceKTUB-B rpeBO-TypeuKOi
BOH'B, TO apMHi> p'baieuo 6bijo pocmt HAH,
no Bpaue HBp'B, B BHAUXI> npeKpameuia a-
npacuaro BPOBOUPOJHTIH, XOT> U'BCBOJBBO ycuo-
KOHTB. 9TO nurpeOBajo nepeacoBBH H C&TBHM
vb AsiaTCBOH TypccH ojbine qacra Bnucy^oB-^
M M , KOHeiHO, HeyAOHO 6UJ O ocTaBaTbcn Ha
CTapux> M
c
BCTax'B, ioTOMy ^TO HXI. pfbmeJibr-
BOCTb, npaacTBaa H'feBOToptiMi. o6pa3OHi> BO
Bceuy TOJiy, qT0 cosepinajioci. an^cb AO som^a
1895 roAa, Aoaatua 6uja 6brn coBepineHuo HB-
89 Mtnea BOBce He accjaio CBa3ai>, TO SH-
BOHcyja aBJiajMCL HEO 6U pyKOBOAMTe-
apMSHCKaro AfiHateniii Ho BO BCHBOM'B
9THMI> npeAcraBHrejiBMT> AHTJIH.
JIHMHO H XOP0UI0 3BtCTHbI BCfe
armaTopu. AarjiHCKn BOHcyjbCTBa
UyHBTaMH, B1> KOTOpblXl> apMHHCBe peBOJIIO^OHe-
BaBt BT. XOpOIUefi CnpaBOMHOM KOHTOp*,
qepnarb CB"BA*HIH O xofl$ HXT
3 4
iine girmiler ve komite idarecilerinin aralarndaki ve
Trkiye'nin eitli yerlerindeki haberleme ileri de
onlar sayesinde mkemmel bir ekilde yaplmtr.
1896 yl sonlarna doru ise herey deimitir.
Yeni konsoloslar gnderilmi ve ngiliz Konsolos
Vekili VVilliams, Van'a Ermenilerin dostu olan B. Al-
vart'n yerini almaya gelmitir. Bu sonuncu, "Ermeni-
lerin akllarn yatrmak iin geldiini" aka iln
ederek dnce tarzn ve tutumunu belirtmitir.
Bu durum isyanclar dnmeye sevketmise de,
sonuca fazla tesir etmemitir.
isyan fikrini akllarna koyan Van'daki Ermeni
genleri, deniz an dostlarnn yardmlar olmadan da
faaliyete balayabileceklerini isbat etmilerdir.
Giriken karakteri ve yorulmaz enerjisi gzlerin-
den okunabilen saygdeer Binba VVilliams, alt aydan
fazla bir sre son derece deerli dncesini gerekle-
tirmek iin almtr. Ermeni isyanclarn fikirlerin-
den caydrabilmek iin takdire ayan btn imkn-
larn kullanmsa da, Van olaylarn alt ay geciktir-
mekten baka bir ey yapamamtr.
35
89 flpyrHx> acxHXTb Ty pu,iw *
H BOTt KTJ KOHUJ 1895 roAa BCB cpaay
M3MiHfleTCfl. BJiaKiTca HOBue KOHcyaa. II pa-
6LIBUIM 26 HHBapa BI> BaHi> uOBbii auviicKifi
Bae-KOHcyji'b Maiopt BHJibascb CM-BHaeTt JO-
6HMi,a apMnut Macepa A^bBapra H upaMO CT.
MtcTa OTKpbiTO 3aaBJiaeTb, mo OHT. upHbiab CB
U-BJBH) pour abaisser Tesprit des armenens.
TaKoro poAa saaBJieHe HC MJO osa^aaj i o BO-
aruTaTopoBi>, no ue ooc^yatHJco
UM Ki qeMy II Baucaaa MOJioseatb, BEJ-
ua nyTb peno.o;H, npo^o^majia TO-
6e3i> noAAepstBM CBOHXI> saMopcHHJCB
, TaKt cKaaaTb, no umepnH
SI BUA'BJi'b 6oa
r
Be ^ MT> nojiyroAOByK) pa5o-
y noiTeHHaro Maiopa Bdjiba&ica, MeuB-Bna 8a-
M-BHaejibHO aueprH, cuBU3UBiie BO BCGH oro
98 aryp' 6, a BT. ocoeiuocTH BT> ero Biapa3nrejib-
BaBiunx. npHcyacTBe BT, neai
l BHAt>Ji'b ero capani n
BOKaKOB-b, uo euy ue y^ajiocb H3M'B-
nHTb uxrb omaro acrpoeiia, a TO^bKO Auuib
OTCpOlHTb Ha HCKOJIbKO MtCHHeBl) T"fe COGblTfl,
3pa3HJiucb ia/i.'b BauoM
r
j>
1896 ro^a.
Ka c b ce i acb OOMUO Koneu
r
b 3HMU H
BecBU 1896 roAa. ITOMHO BTOTT.
nCTOaHUbix
r
b AHenyTOB'b H coB*uj,aHH, TO Bt
aaepHBaHCKHX'b MHdcioHepoBJb, TO BT. AOM-
36
1896 Haziran aynda mehur Van ayaklanmas
balamtr. K geip ballar gelince, meseleyi tart-
mak amacyla Ermeni isyanclarnn bazen Amerikan
misynerlerinde, bazen de ngiliz Konsolosunda top-
landklar grlmtr.
Karakteri msait olmayan ve yksek seviyede
karkla ve Ermeni isyanna ilgi gstermi olarak
grnmek istemeyen Konsolos, bu toplantlara katl-
maktan vazgemitir.
1895'te Van isyanclar, Ermeni meselesi zerine
Avrupa'nn dikkatlerini ekmek amacyla almlar-
dr... Para istemek iin lmle tehdit edecekleri Erme-
ni zenginlerine mektuplar gndermilerdir. Bu zaman
zarfnda Van isyanc komitesi tarafndan birka siyasi
cinayet ilenmitir. Bu cinayetlerin en nemlisi de 6
Ocakta, yani en byk Ermeni bayramnda, dini
grevini ifa etmek iin kiliseye gittii srada Papaz
Bogos'un ahsna kar ilenmitir. Zavall ihtiyar,
baz isyanclarn di hareketlerine cesaratle kar
kt iin lme mahkum edilmitir.
37
90 aurjiicHaro Koucyjia. Ji ua HHXT> He npacy-
TCTBOBSU, CToponci. BcaKaro oGmeia CT> ap-
MHUCKHMH AtaTejiJiHH, BeAymHMH caayo r.y-
n lifim y 10 ur py wb
Hasano 1898 roAa w nepioAi, npeAiuecTByomiM i
CKHMT COblTfiMb 1 89 6 TOAa Bb BaHCHOMl.
I TaKi, jminemue yae BI KOUU'6 1895
H3i> .loHAOia, BaHCKe ari na-
BU apMHHT. BUHMaue BCefi
JIOAH oa'fie cocofl-
91 re^Miiic uojiyqa.iM -iHCbMCunua peoBaHH Ha
H3ntcTHyo cyMy
t
OA yrpo3ofl CMepru 3a ea
eBueccuie. BL reenie ororo me BpeaieHto 6u^o
CBepUlCIlO H'tCKOJlbKO llOaHTHieCKMM'B yHCTBt.
Co;fce uaHtoe H3I> HX"L MM'UO MICTO 6 r o H-
Bapa, T. e. BT, Ae> caMaro oJbiuoro apMHHCKaro
l l o upnroBOpy BaHCKHxt peBOJiio-
Ha pascB'feTfe BToro A
H>1
6UJI> caep-
paHe eiiMCKont Boras BI> TO
OHI> Cfl

feAOBa.n> paHO yTpoMt BB

uaGoroc^yaei i e. IloiTeHHOMy crapn,y
iiocrpaAaTb jiHiub aa TO, TO OHT> HMI ^ . My-
weeiB0 OTKpMTO uopHuaTb yas.
Ka
3 8
1895-1896 yl k boyunca Ermeni genleri,
devriye, hatta mfreze faaliyetlerine giriip, bazen de
galeyana gelerek at talimleri yaptklar Rus Konsolos-
luu (Van) yaknndaki evlerin byk odalarnda top-
lanmlardr.
Van'daki Amerikan misyoner faaliyetleri de geni-
lemeye balamtr, zira gizlice toplanan ve ngiliz
Konsolosluu vastasyla Londra'dan alnan paralar,
Van'a getirilmekte oradan da, szde fakirlerin korun-
mas iin kurulmu derneklerle kamufle edilerek ilgili-
lere datlmaktadr. 1895 yl sonlarndan itibaren de
ayn bahanelerle Van'a birok Ermeni gelmitir.
Bununla birlikte, ingilizler Ermenilere maddi
destek salamaya gayret ederken, Ermeniler de, ngi-
lizlerin Ermeni kann, Van saman gibi, ok ucuza satn
aldklarn aka iln etmilerdir.
Ermeniler arasnda Van'a yardm almak ve gerek-
ten de yiyecek ekmek temin etmek iin gelenlerin de
bulunmasna ramen, bir sre sonra Hkmet, eski
39
g] TaKi
naupHM-bp>, Bt TeeHe Bceii SUMU 18951896
roAOB'i. i qacTO cjibiiiiajn> cpeAH MepTBofi THU HHU
BaHCBO H01H OT/VfejIbHIde pyseMHLie BblCTp'BJIbl
92 BT TO ^aCTH 8pMHHCKHXT. KBapTSJIOB'b, KOTO-
pue pHjeKaH K saAHeMy acaAy KOHcyatcKa-
ro AOMa. . . . #. . . #. . . .
94 y e et Bouua fleKapa 1895 ro^a BI> Ha-
nt Haqa.na cocpeAOTomiBaTbca acca upHui.wxb
apMHH't, IOAI upeAJioroMb ojy4euiu OUU;H
OTI, aMepHKaucKHXT> MHccioHepOBi. BaaroTHOpM-
OCTh 8THX'b UQCJl1ZHl\UX'h A'BMCT-
paCIUHpHJiaCb UOTOMy, HT B'b UX'h py-
BH c-a^H uouaAaib BCB Kaunra^u, uojyaeubie
H3i> JIoHAOHa aurAcRHM'B KOHcyjom a apeAHa
ouy, q-ro6u xuTjb CBOJUbBO HMyAb
pa3OpeHBbiX'L ceab^aHt a BM^CT* C&
apMHHau.6, Boome, TO anraa-
BCOTaBU BM-S caMuaTii3Hpy(OTB. MfisepHa
6u. a DTa noMOir^. n B43iJBaja y HiBOTpbist
aMt

iaHs,^TO .auraa^aHe oujia-

apMaacKO BpoBa ftemeBje,
yHTt BancKaro caMay"
CpeAH opHSbiBinHZ'B apMiiH, U6COMH
<
BUHO
)
HaxOAHJIOCb MllrO TaBHXT>, BOTOpbie A*fiCTBH-
'rejfcuo ^iRjifljscb B'b AHeBHOMi. npoaHTani.
Ho BUOAH'B AOCTOBpHO TaKHte K TO u6CT0UT64b-
CTBO, MTO cpeAH HCKaBiuHx't naAaHuia MOSHO
6biJio oHapyatHTt j i o^e, HapaacaBmnxcfl 0%
30XM0Tbn AHUJb, AJH UpHKpblTfl CB06 JIM^HOCTH.
4 0
elbiseler iinde gerek kimliklerini gizleyen bazlaryla
ilgilenmi, bu da, Ermenilerin bu toplantlarnn
muhakkak surette kararl bir harektn hazrlklar
olduu kanaatini uyandrmtr. ubat ve Mart ayla-
rnda Ermenilerin toplantlar oalmaya balaynca
tehlike de artmaya balamtr. Bahar geldiinde ise,
dardan gelen Ermenilerin kylere yerletirilmeleri
iin gereken yaplmtr. Bundan baka, hayrsever
dernekler olarak faaliyet gstermek isteyen Amerikan
misyonerlerine, para datmlarnn sadece Van'a
hasredilmesinin ve zellikle gerekten ihtiyac olan
kylere verilmesinin daha doru olaca anlatlmtr.
Van'da 34 kuru yevmiye ile alan ve gerekti-
inde isyana itirak edebilecek komite idarecilerinden
ve baz kimselerden baka kimse Kalmamtr.
Her konuda olduu gibi, lkbaharda isyan faali-
yetlerinin hazrlklar da hzlanmtr. Hatta, ehrin
yaknlarndaki birka Trk'n katledildii ve vcutlar-
nn para para dorand gibi baz cinayetlerden bile
sz edildii duyulmaya balanmtr. zellikle bu tr
cinayetlerin soruturulmadn gren isyanclar gn-
den gne cesaretlenmilerdir. Buna karlk Mslman-
4 1
94 Bco 9TO uo ieMBory BUHCHHJO BaHCRHifB BJia-
CTHJTB, TO peoo/iK)i;OHepM, BHAHMO, ejiaorB
cocfenfnoHMTb B-B Barb MKuoataoe GoiBuiee utc-
40 08011X1 ajeiTOS'b H rorOBHTCa K neay TO pJ-
95
^eHe eBpajia. u HapTa uaceaeHe Bana npoft
JIO U03paCTaTB, a BM&CTb Ch TIMT. B03paCTajI0 H
ouacenie, iTo,TaKHMT. o6pa3OMi>, B'B BaH'h MJKer,
cocpeAOTo^HTbCH BOBce HeatejiaTeatHoe ^acao
upninjiaro apMiacKaro Haceaeiia, BectMa COMHH-
6aaroHaAe3KHOCTH. floaTOMy, et
Becfiu, Bancsi e BJiaCTH Haqa^H
aa upejKHa M-fecTa HXT> HtHTeJibCTBa. A&iepH*
MuccioHepaM-B 0WJO
coKpamaTb CBOK)
BT caMOMi. BaH a uepeocHTb
ee ueuocpeACTBeuHO B'B T6 cejieHn, KOTopua
6o^bme Bcero HyatAaJiHCb B* DOMOKH. . . . . .
96 3T> ropOA* ocTajiHCb TB, Koropue aa
ujary upiuncKnx'b BaataKOB'B B'B 3 4 niacTpa
B%CyTKH ( ue B^pifAB H 8TBMB pa^CKasaMTS, HO
U0T0M1 ftpHIUJOCb y^AHIBCa B'B HX-B
BOCTM), saaHcajiHCB B'B pnAU 6yAyu^ux
r
B
CBHX'B 60U0B-B.
OB Haauia Becuu A'RH
nepOBi. npHHiua o^te aKTHBuu zapamep'B;
BcKOp'B H-BCKOJIbKO
B^H'B BypAOBl H6 TOJbKO UOnJl&THJlHfib
4 2
larn sabr ve tahammlleri de Ermenilerin cretleri
karsnda azalmtr.
1896 Haziran Aynda Van'da Meydana Gelen
Olaylar
Ermenilerle Mslmanlar arasndaki kanl olaylar
anlatmadan nce sz edilen ehrin ngiltere Konsolo-
sunun aadaki raporunu olduu gibi tercme etmekte
yarar gryoruz:
"15 Mays 1896
Ekselanslarn haberder etmekten eref duyarm ki, bu
blgenin durumu arzu edildii ekilde deildir. Son sekiz gn
iinde Ermeni isyanclar iki defa Mslmanlara saldrmlar-
dr; birincisinde Trk ldrlm, iki kii yaralanm; ikinci-
sinde ise iki- kii ldrlmtr. Her iki olayda da vcutlar
vahice paralanmtr. Bundan baka, ngiliz Konsolosluu
karsnda oturan zengin bir Ermeniye kar da bir suikast
dzenlenmitir. Dn leden sonra, en tannm isyanclardan
biri ehirdeki bir evde ldrlmtr. Bu cinayet, muhakkak
Trkler tarafndan ilenmi olmaldr. Zira bu isyanc geen
sonbaharda ran'dan gelen etecilerden biridir. Mensup olduu
ete geen yl burada apulculuk yapmtr.
4 3
H3HtK), uo HSAIJ rpyuaMH HXT 6u,n coeepuie-
HW pas unu uopyrama. POIIOTB cpeAH Mycy.!-
a peBOJiotoHiibe A^HTejm,
UO.HOH 6e3HaKa3aHHOCTU HXT noc-
ayuKOBT>, CTauOBHJincb Bce CMtj-fee H
97 IlOHbCKn cobiria 1896 ro^a Bb r. BaHi
ua.
BaucBe arnTaTopu H MycyjbMaHe, ne-
ua<i8uiOM'i> nponcineAinaro BA'fecb KpoBonpo
cTOJiEHOBeuifl, cqHTaio acero
8A*cb nepeBOAt panopTa flo
uaiopa BiutflMca OT%15-ro Maa 1896
*)
Ifefc wseie
apMflHCKe peBajoiuoHept Ba pa3a
RypnpBi. 6 DfpBon cJijst rpa vypna 6u-
H ABa pauem, BO BTOpom ABS, *eT%iUTt)
Aa<K&. ipa y6BTU KoHCTaTHfOBano, ^TO B O6OHXI> cjy-
a x tpynu 6UJB cauiBO BsypoKOBaBu. 3atn> ue>
as n .TOTO xe omecTBo UJIO CA&iaHO nonymeuie Ha
mero B%AOM* BanpoiBBi aHraiflciaro EOnoyjLCTBa.
nocat nojyAHfl, aa, ropoACKott lesprofl y6an> ISBICTBIJI
A M c d pBOJuioBep. Do Bcefl Bt*
OTO KUO RypAOBi DOioy, no yiiufl npH-
SBA*, opumenaiefl cAa nponuoB oceauo
) CuBaa MvnK 8. 1886 r. CTp. 33i.
9 8 "3i HepcH *). fltflBa BTOR 6auAU nouyiBJiH Hai8ioS
rpaeaeB.
. 4 4
2'yi J Hazirana balayan gece yars, Van sokaklarndan
birinde nbet lulan bir devriye saldrya uramtr. Subay ve
bir er ar ekilde yaralanmtr. * Bu olaylar karsnda Msl-
manlarn sabr son haddine varmtr.
ler halkarda hu ahmak ve rezil Ermeniler (aynen terc-
me edilmitir) olayn msebbipleridirler. ocuka hareket-
lerinin hibir fayda salayamayacan kendilerine defalarca
izah etlim. Bunlara son vermelerini bildirdim. Hatla kendilerine
rica bile eltim. Dinlemediler. Zannediyorum ki, imdi de hi
mitleri kalmad. "
Bunlar, saygdeer VVilliams'n verdii cevaplarn
tamamen aynsdr. Fakat, onun raporunda deiik
ifadeler kullanlmas pheleri cezbetmektedir.
Bu olayla ilgili olarak basnda genellikle doru
drst hibir aklamaya rastlanmamtr. Zaten Erme-
nilerle ilgili olarak yazlanlarn hepsi de yalanlarla
doludur.
Blue Book, nu. 8, yl 1896, s. 207.
45
gg c 2-io Ha 3-e fonu. B opof
nat yjein ropoAa Baua, OKOJO nojynoiH, bum aTaito-
oHuepcK napyab, npn nem oamep H ORHI
1HH0BL 6bUlU
ksero H rOBopHTB, TO noc-
Bepcia nojyqfiaa npaBO rpasaaHCiBa H apocTt MJ-
cyjn>uaacxaro uacejeui^ ftocTara KpaflflHro npefltaa
KTO aaaji-B -TypKH
HJ a pMnue ? J l y, Eone^io, BceMy BHHOBaTO OTO
(ces imbecciles). . . Kana.ibH
pa3i. H upeAyupeKAaji'B nx>,
ne ioA'iHMaTb nnKai ai xb HCTopi, ec^a XOTHTO
TO A^JKe yrpoKa.Tb! KOJibKO pa3i> AOKa3&iBajiT,
b, e uoo.iyma.iHCb! IIy a TenopB,
102 KantOTcn, y'l'AHJiHCb! TeepAO nonio 3Ty KOpo
TeiiBKyio pbi b i oi Teuuaro BHJLHUCL H GCJU BT
oa>Hiuajij>uoMi> cro p,oev.Qniu a E
TO MU'B OCTBOTCH JlUUlh
uanii 9THMT, M'tcTOMt ero pauopa,
H iaAt MuoriiMi ;!,pyrHMH
103 BooSme, Mory cK03aTB, I TO BT>
104 HHicorfta e noiiaAruocB CGO.IBKO
coatCTHoe onHcaHie MMuymnaro apainHCKaro
aeii?i. TaTbH, ianiicatibin uo 9T0My
O b J K U OB e i J HO U O J I H U ( T>aj I>IIIH I . H H . , . . . . , .
Enj,e pa'3i> CBHA'k''eJibCTnyio, T O apMiine
ce.lbgane Bbiecjiu na ce6fe BCO TantecTb apiim-
cs ar o ABUJKcia, a ropomate noujaTioHCL HB
UHOniM'b. KpOBUpOJIHTHIJH CTOJIBliOUeHH B'fe TO-
48
Liderleri Rus silahlar tayorlard. Silahlarn, yerli
Ermeniler tarafndan balanan paralarla alndn
ve ran yoluyla sokulduunu belirtiyorlard. Ayr
komitelere mensup olanlar deiik niformalar ta-
yordu. Btn bu teferruat, isyanclarn elerini ve
ocuklarn korumak maksadyla deil, kesin olarak
isyan hazrlamak maksadyla yaptklarn gstermek
iin veriyoruz. Silahsz, savunmasz ve isyanclarn
mstahkem mevkilerine bilmeksizin yaklam olan
birok Mslmann ldrl ekillerini yanstan eli-
mizde belgeler vardr.
B. VVilliams'n raporunun son ksmnda ise yle
denilmitir:
"... 'ziilcrek belirtmek gerekir ki. arsz isyanclarn
tebriklerine kaplanlarn hepsi de ehirli delikanllardr... Hima-
yemiz altndaki Ermeni mahallesinin bir ksm. Hkmetin
yardmlar savesindc kurtarlabilmilir, "
Bununla birlikte, isyanclarn byk bir ksmnn
Van bahelerini terketmedikleri, fakat sadece burjuva
elbiselerini giymek iin sava niformalarn kardk-
lar birok kimse tarafndan bilinmekteydi.
Komitelerce reva grlen zdraplarn meydana
getirdii bask, Rus ve ngiliz Konsolosluklarna
49
110
M a
BamamaumBMH CBOHT x t m H RteH, anpocofla
npocio diBTesHiKaHH. y Heaa ecTt HaiHiHbia Rotasa-
Toro, avh OHH xaannoKpoBn yHBaiH MH(raux
6eso6HAiux> nycyjbMaffi, torna
eeocToposHo npHGiBzaiHCb KI
126 t i . coHtajr&HEO ,
qro 9TO ece MOJOAMO jifOflff, yBJieeHHbie HXI.
^acTB apMaHCRaro
a saB-BAUBa.r, MB-B y/^ajiocb, Jiaro.
COA^KCTBIH) BJiacTe, caacTS
H nostapa"
*roro
UBBtTUOe miCJlO apMHHCBHX1>
H noBHbyjlo BaHCKle ca^u, TO tfe Mea*e
iHTe^bHaa qacTb a%
r
h ocTaaacb aa M-BCT'B, oe-
127 peM^HHBTE. jiHmt CBO 6oeBO HapnAi> aa HOCTK).
CKOMy H pyccKOMy Koucyj>CTBaM
r
b, apMaHosoe
nace.ieHie, TOMan,eeca BI. OBAQHIU caMtax'B po*
80861X1, A^a ce6a* nocjitACTBfi sa repoficnie
Hcq3HyBniHXi>
128 K-B TMy ae H ca-
Ma aAMHHHCTpaipa ^yBCTBOBaaa cea BT, 6 o ^ e
HejOBKOM* no^oafeHH. /jia BCBXI. 6 U-
50
snm olan binlerce Ermeninin akllarn balarndan
almtr.
Zaten Hkmet bu konuda ok g durumda
bulunuyordu. Ksmen bile olsa isyanclar tutuklaya-
mamt. Bunlarn hibir cezaya arptrlmadan kama-
lar ise Vanllarn yetkililere kar itibarn sarsmt.
Bununla birlikte Van'daki Ermenilerin katledilmelerine
de Hkmetin tutumu mani olmutur...
Bu kitapta akladmz ayrntlarla, matbuatta
"Van'daki katlimlar" balyla kan her trl yeni
haberleri karlatrmak suretiyle. Kk Asya'nn
eitli yerlerinde meydana gelmi olan olaylar hakkn-
da rahatlkla doru bir fikre sahip olunulabilecektir.
Haziran aynn ilk onbeinde Van'da meydana ge-
len olaylar incelendiinde ise, bu blgenin tamamen
acnacak bir halde olduu grlecektir... Trklerin
koruyuculuunda bulunan kyler daha az ac ekmi-
lerdir. Mesela Mukes kazasnda nfuslu bir airet reisi-
nin varl, btn Van olaylar srasnda burada hibir
5 1
128 * HCHO, ^TO oua HO, cft'Bjajia noTra POBHO
saxBaTa t?y XOT 6u
<x>eAa"... OHH yuum
6e3HaKa3aHHO H npeAOcraBHJiH BaacBHarB
B-B Gopb'B CB apMHHCKHMH
129 H eciH apMHHCKoe Hacejieuie
BaHa srcStrjio SA'BCb HacTOamaro massacra",
TO 3TO MOJKHO uocaBHTb jiHiub BT> 8a( yiyry BaH-
CKO aAMMUHcrpama, . . . . .
SHSROMbTBO CB TOB
.massacr'aMH"
8HTejibH0e nOHnTe o TOMIJ, BaBOB'B 6U. TB xapas-
rep. aHajiorHqHiJx. CO6UTIU BT> npoiHx

i> Muoro-
BT. BaH-B ( 1516 IOHH), B-B
10HXCH MH* apMflHCBHXT>CejeHHX'B,H
H9JIT, UH MajI'feinHXTb npHSUaBOBT. fitM8HH; OU'B
ue biau paapyuieHhi, uo HM'&JH CTpauHtiH,
B-B OCTajJB-
paHOHax> BOopyiBeKUOt optti
qTO He 6UJ O; de 6u.no H cMepTUBix>
HO 8a TO rpaeai nejn> ,BO BCK>\
Apyrnx'B nocpaAajiB T-B cejeaifl, aoropua aa-
noBpoBHTeJieS cpeAH KypAOB*. Ho, BT> O6~
eeMHorie pafioHM. Ha30By aa"
8y MOBOCT., TA*) aaroAapa apncyrcTBio H3-
MyTTaaa-6ea:, BBCB
52
olayn kmamasn salamtr. Adilcevaz kazasndaki
Ermenilerin koruyucusu Haydaranl Hseyin Paa;
Norduz kynde de Hac Aa olmutur...
Osmanl Bankas Baskn
14 Austos 1896'da leyin, Danaksutyun
Komitesinden 25 kii stanbul'da Os;nanl Bankasn
basmlardr. Sadece mavzer silahlar deil, ayn zaman-
da bombalarla tehiz edilmi olan Ermeniler, Avrupa'-
ya son derece kstaha bir teklifte bulunmulardr:
ayet Avrupa Ermenilerle meskun yerlerdeki slahat
derhal ve kalc olarak yapmayacak olur ve ihtiyala-
rn yerine getirmeyecek olursa, iindekilerle birlikte
Osmanl Bankasn hemen havaya uuracaklard.
... Ermeni meselesini ynetenler, btn milletin
kalkndrlmas iin altklarn tekrar etmekten geri
kalmamlardr... Banka basknnn sebebi de bu ol-
mutur.
lk bombann patlamasndan sonra stanbul
Ermenilerinin hangi durumda olduklarn tarif etmeye
gerek yoktur. Danaklann isyanndan baka bir sonu
alnabilir miydi?... stanbul'daki Rus Bykelilii
Batercrnan Bay Maximoff'la ksa bir grmeden
sonra, bir sre iin Bankaya hkim olmu olan isyanc-
53
130 HHH AJS Bana nepioAt npoi nejrt 6jaroaoayq-
131 HO. Bt Ba3t AAHJBAseBaa'B uoBpoBnTejeMi> ap-
MHHX aBHJca apeACTaBHT&ib auiHpeTa
a BT> Haxia
132 14-ro aBrycTa 1896 ro8, OKOJO
25 ^ej oB*Kt apMHHi. omecTBa
TK)H-B BH68&I1H0 OB^aA'BBaiOTT.
OrrouaricKaro 6aHBa BT> KoHCTaHTHuonoA'B H,
opaTHBt ero BT> MajieHtayio i^HTaAeJiB, 8au,-
m.aeMyio ue TOJ&BO MayaepoBCHHMH ny^aMii a o
H AHHaMHTHUMH OMaMH, o6pail],aK>TCH Ch
BUBOBOMI> p'BioBTeJibuo BO BceH
yrpo8o B3opBaTt BAaHe anua,
CO BCfeMU HaXOAnmHMBCH Vh HeMt a-BHHOCTHUH
H AOHyMcuTaMH, OHH Tpe6yion OTT> eBpone-
BT. A'bAa apvaHt H caMaro euep-
mi Har o npoBeAeHH TaKHXT> pw>opMi>, Boropua
0TBt4ajJH M A'BHcTBHTejIbHUM'B HyffiAMt IIO
p a 6 o m , e H a r o a p M a u c s a r o Ha p o A ^ . L . . . . .
133 A'BrcTBHTejibBO AOCTOHU-B coajitHi noo-
My^ TO AO CHXT> UOpt flBJiaJICH UB l'M'B HHUHTB,
BaKi> atepTBO TBXT> ero yMoaoMpa^euuuz'i. py"
KOBOAMie-ieri, KOToptie HMCHHO CBOHMT. pyBOBOA-
CTBOM t> nory6njiH ae OAHy TbicHHy CBOHX> CO5-
paibeBij a ^ocTirHyjiB ae yjyuieHa i
uaro uo.oHeuia ap.MHBCBO aan,H, a
ToronocTaBH.iH ee BCO BT> caMoe
H, nostajiy, 6e3BuxoAuoe no.oacenie.
54
larn, btn Ermenilerce mukaddes saylan (!) hayatlar
balanmak artyla teslim olacaklar kararlatrlm-
tr.
ngiltere Bykelisi Sir Edgard'n yatna gtr-
len bu kimseler, bir-iki gn sonra kendilerini Marsil-
ya'ya, hrriyet ehrine, gtrecek olan bir fransz gemi-
sine bindirilmilerdir. Bu ehirde de bir hapishanede
gzaltna alnmlardr. Belirli bir sre sonra bunlarn
salverildiklerinden Kimsenin phesi olmamaldr. s-
tanbul'daki fiilleriyle hemcinslerinden yzlercesinin
akan kanndan hi vicdan azab duymayan bu kimseler,
imdi istedikleri gibi sokaklarda dolamaktadrlar.
Hncak etesi Ve Dierleri
1213 Eyll 1896'da bir Hnak etesi ortaya
kmtr... Bu ete Van ehrine Ovannis kynden
saldrmtr. Getikleri her yeri tahrip etmi olan bu
eteciler, Ermeni mahallesinin bahelerine kadar
ilerlemiler; savunma iin son derece elverili olan bir
evi igal etmiler ve Trk askerleriyle savaa hazrlan-
mlardr. Ertesi gn... B. Williams'n yanndan geer-
ken... bana, bugnden itibaren yeniden trajik olaylarn
beklendiini sylemi... ve etabalarn Rus milli-
yetinden olduklarn ilve etmitir...
55
133 fob eMy
134 aTasn OTTOMaHCBaro Gamta?
OaucbiBaTB ee He craHy. Jl
t
pyrHX'b
eti non> cuiHaTejbHoii oudru rocuoA"* A
a u I
*
HaKHCTOB-b n ue UJO.
tlc.1) flOBO.nr.HO ipoAOJixtHTejibHMX'B pepe-
roeopour,, ^parojiay Pyccsaro IIocojibCTBa Vb
Koiicrai-nooJtb MatoHMOBy yaajiocb, HaKO-
Hea>, cK.'iuurb B[)eMenrjxb Baa^TeJie OTTO
Hauuuaru 6auica KT. cAa^b, QOAT ycJOBem cox-
paueuiu UX.T> oporo cToomea, flaa soero ap-
MHicBaro apoAa, iRuaat. Onu GUJH apeapo-
HU7RA6HM ciepsa Ha aHrjiicKyto HXTy apa
; a aarhaii, HtcKOJibKO AHeB cnycTJr, oe-
na a)paH^y3CKoe cyAHO ,3KHpoAy",
toropoe a AOCxaBn.o nxt Ha jiaepa^bHyK)
I>paHu,M -BT> Mapcejib 3A"BCb HMT> npeA-
3aBJio<ie>ie BI> easoii TO TiopbMt. ITo
Bcei B&poaTuocTH, SojibUiaH nacTb ux> Tenepb
Ha CBOOA* H HHCKOJI.BO
qT0 HX> xoA7'buoe re-
poticTBO apeAe Bcero CTOHJO H3HH coTaaMt
BXI> eecacTHux'i> coopaTteBi., a aarfiMt, BT>
o6m,eMi, XOA* aputnucKaro Bonpoca,
MO ycraBOBOio noBopomu nyuBTi ue Bt
apMflHTb.
135 MtcHA CDycni, ne MeoieAoGaecTeaH ina-
sa HOBUX, TepoeBt (ecjH ue oinn6atocb, HP.
ce pa3i>XHHiaBHCTOB-i>), noflBH^acb BT. npe-
TOro at e ropoAa BaHa. . .
56
Aralksz silah sesleri iitilmi tir. Bunun yansra,
bir emre itaat eder gibi Ermeniler, Rus konsolosluu-
nun bahesinde toplanmlardr. Ksa bir sre sonra da,
bahe girileri Ermeni aileleri ve eyalaryla dolmutr.
Daha yarm saat gemeden, Saadettin Paa'nn gnder-
dii bir subay yanma gelerek, asayii salamak iin en
sk tedbirlerin alnm olduunu ve olaylara karma-
yan halkn hibir ekilde madur olmayacan belirt-
mitir.
35 etecinin bulunduu yerin sekiz blk tara-
fndan kuatlmas sadece Ermenileri deil, ayn za-
manda Trkleri de rahat durmaya mecbur etmitir...
Gece olunca Ermeni isyanclarnn mevzilendikleri
evden siyah bir duman ykselmi ve bina tamamen
yanmtr. Kuatlanlarn gelecei konusunda ise dei-
ik grler yaylmtr... Her halkrda gerek u ki,
eteciler kamlardr. Ertesi gn... top sesleri iitil-
mitir. Top ateleri kesilince de Ermenilerin arklar
iitilmi tir. Ermeniler, krmz Van arabn ierken
drt bir tarafa ate ederek elenmilerdir... nceki
57
135 Ona BCTyiacTt BT ropofli co
CTopoHti ce. AbaHcau. OKO cn^Aya,MHMO no,na-
AaK)iunxcn eti ao floporfe
H MimoB-b nojimuH,
apMicKHx
r
b KBa(jTa.OBi>. 3/VBC> ona
oopoiu AOMOBT> H upHroTOBJtaeTca
O CT. TypeijKHMH raopaMH.
MHMO airjjicEaro HOHcyjikCTBa, B&'tsiRo.o KT>
Maiopy BH^bnMcy c Tt a t , TOU CKa3aTB eiiy
AO CBHAania"-!,,Iy, arpacHO ToponHiecb",
iiepcn.Tb MeH a nepBoi nte ^pas-fe MOM noq-
ICIHJM Kojuera . .
n
Ba.Mb ipHAeTca ocTaTbca
noTOMy. mo MU ceroA'ifl e oyAGMi CBHA"feTe-
.HMH onaro Aj>aMaTHqccKaro aitTa, H Ha cei
13 p a s t BM-IICTB e t BUMU. " Bct.A'B 3a CHMT> OH*
B
r
i. i n c i l ; en pyOBUAMejiefi ecTb
Aauue.
uora.a yrae necMOJiKaeMaa pyateii-
Haa TjiecEOTiiH. OAuoBpeMeuno, KaKt-Gu uo CH-
r ua^y, UH3KI CTBU, orpaffiAa'omifi MOII
6U. I H aaKOBaHU apuataMn, TpeBoatuo
MH nana.a 6opb6u. i l He ycut;xb en;e CMTI
Bin3b, KaKb Ha MOMXb Ma3ax> Bupoca, TOHBO
H3b UOAT> 3ewJiH, Macca Hapofla, ToponHBiuaroca,
CO CBOHMH Ii a CKOpO 3aXBa4eUHHMH AOMaiUHH.Mll
3ai HTb M'fccTa po
58
gnk gibi bu akam da kaln bir duman tabakas,
atmann sona erdiini iln etmek iin ykselmitir.
Ermeniler bu defa da esrarl bir ekilde kaybolmular-
dr.
... gn sonra dr yolunda 400 Ermeninin
katld bir yolculuk yaplmtr. syanclar blge
halkn yle g durumda brakm, taciz etmilerdir
ki, baarabilenlerin hepsi Rusya'ya g etmek zorunda
kalmlardr... 15 Austos ve 12 Eyll gnleri... Erme-
nilerin maksatlar asndan uursuz olmutur.
22 Temmuz 1897 gndznde, bir ete grubu
Bakale'nin dousunda bulunan Selmas yaknndaki bir
yerden snr gemi ve Merzegilerin reisi eref Beyin
bulunduu kye saldrarak Onu yaralam, ayn za-
manda her iki rktan da 150 kii helak olmutur.
Ayn yln Austos sonlarna doru, Rus uyruklu
Haramaz etesi de ortaya kmtr. 30 kiiden oluan
bu ete, hibir olay kmadan hemen yakalanmtr.
Bu olaylardan sonra Ermeni meselesi Van ehrinde son
59
136 H ncyp,& AepeBbflMH ue ocoeHiio oj bmoro paioHa,
T
Iepe3b uojrb l aca BT> KOH
cyatciBO npaSunh <><i>Mn,ep'b CaaAeAHu'b-uaiiiH
C b nopy^eHOMi,coo6m,HTb, UTO upi mar u ca-
MUH CTpoKafiiuia M'Iiput, RAR coxpaueua
ro cnojsoHCTBH MTO MnpnoMy i
147 KOS onacHOCTH He yrpcKaeTT
BOHCKT. (8 TaSopOBT. nJXOTU), He3HaiHTeJIbHOCTb
iiaHKM ( Bcero OKOJO 35 qeji0B*K'b) H,
Tiu,aTeJii>naa JioKa^H3anin 6opb6u,
paioHOMt, npmieraOiHHu'B K
AOMy, Bce 3TO He 3aMeA*HJio
ycnoKUHTear.Ho He TOJibKO ua apMaHt, HO H a
TypOKT. Be3ajiOAHaa uepecrptjiKa npOAOJiata^acb
AO se epa. Ct 3axoAOMb co.uita Bce CTHXJO, a
3arIiMT, uoAuaBuieca HaAb ApapsoMi rycTbie
Kjybi qepuaro, KepocHHoaaro Auua oaoBtcxHJin
O TOM-B, TO B1> AOMt, BilHaTOM-b apMHHCKO
uiaSKO, He ocrauiocb HHKor! KyAa a e, OAHatco,
A^BajIHCb ero 3amHTHHKH? OOt 9T0MB H AO CMX1.
uopb xoAHr& paa^HiHbie BapiauTbi.
138 Ha cjrBAyiomia
(3% Ha^ajrfe Bioporo qaca
AOBflMib uepBbift ayueiHbift BucTpUjn.;
Ue Corpa ua a o r a HeupepuBHU AByx<iaco-
BOt OroUb CB OOBHXT> CTOpOH-b, ( liepH 6 a AA He
BCJHKH Bb 6aTajHO.i-BOKd3a.iocb ABoe paHeHbix-b
U OAHHT. yMTbl, ua CTOpOll-B peBOAEOUOHepOBl
60
bulmutur. Fakat bir sre sonra Sasn tarafndan
Bitlis ve Mu ehirlerinde yeniden alevlenmitir.
18981899 yllarnda Serop isimli birinin etesi
mehur olmutur. Bu Ermeni, milliyetilik iin hare-
kete geen tek etaba olmutur... Blgede de ad
ok duyulmutur.
1898'deki Ermeni hareketi Bitlis ehrine mnhasr
kalmtr.
... "Ermenistan in"adl brorde, mezalim olarak
dnlebilecek her zulm mbalaal olarak hikye
edilmitir... Ermeni yazarlar, gerekten son derece
uzak durmaktadrlar. Esas gayeleri hayali mezalimler
uydurmak ve yazmak olmutur. Bu yolla Ermenilere
menfaat ve sempati salamak yerine, nefret ekmekten
ileri gidememilerdir.
... 1901 ylnn k banda, Mu yaknlarnda
Antranik etesi tremitir. 20 Aralkta bu ete, Surp
Arakel Manastn (Mu'un 5 6 verst* dousunda)'n
ele geirmi ve onu kk bir karakol hline getirmi-
tir. . . Surp Arakel manastrnda Antranik etesinden
baka papazlar ve kyller, hatta kadnlar ve ocuklar
* 1.067 metre uzunluundaki bir Rus ls.
61
138 ABoe yKTUK-b. B. KOPOTKHXT uay3axb
CKBO3S OTBpuTUH oKHa aTaKOBaHHaro AOMa, Kas
roBopan, CriuuiHU 6UJI H Bec'.e.uH UBCHH ap-
MHHCKHX1 yftaJIfcll.OB'b, pacUHBaBUJHX1. p030B08
139 BaHCKOe BHHO H KaKTb 6u myTa OTCTptjiHBao-
m,Hxca Ha Bcfe yeTtipe CToponu.
A 3aT
r
BMt
y
Bas
r
B H HaKatiytrb, nOAHHBuirtca Ha AT STOH
^aeTto BaHCEHx
r
B ca^OBi. CTJIT. yepHaro A
u &
i a
B03BBCTHJIT. O TOM'B, ^TO C0CTfl3flHe KOHieHO. Ap-
MfiHe CHOBa uenoHHTHO ncMe3^H; no Ha TOT, pa3 b
OHH oyTHjiHCJE. ywe sa npeA'B.uaMH ropoACKott
qepTU, OTCTynHB'B Ha ron., KT> ropaMt IIIaTaxa.
PoTa coJAai'B tfljia BucjiaHa &JU HXT> opec^it-
AoeaHa. *)
Cuycra TpH AHI, H 6U*T> yate no
KB Mi^upio; MeHH copoBOHtAa."O 400
BBice^aBinHxcfl HST BaHa. /1,-EHTejiBHOCTB ap-
MHHCKHXTb arHTaopoB'B co3Aa.aa SA'BCB Tauia
TarocTHbin p,an HSH3HM yc.OBa, TO ecjH 6u
TOJbKO UpeACTaBAn.lOCb B03M0KHBIM'B, BT. PC-
CIK> ymjiH-6bi BC Baucuie apaiaHe noroJiOBuo
/^HH 14 aBrycTa H 12 ceHTapa
CKUX>
140 Ho Bce orpa-
UHIIUIOCB AHinB T"BM^, qT0 22 IOHH, KT. BOCTO-
141 Ky OTT, BaiiJKa.abi, Ha r paH^ut Ca.iMaca (Jlep-
npoBMHii,ia), KaKaa TO 6aHAa apuaHi
KI . uepcHACiiHM-B KypAajyM H
M-ECTHO A y
Atja UT> o BpeMH, RorAa TypeuBan AHMa.ua-
CTpauia H 6e3B Toro OABeprajiacb
roueiio DO noBOAy MaseAoucKux'B
IIpuiUAOCb orpaiiHHBTbca jan. jonaftoo Ca-
cyHa, Aabi, uo BOSMOHOCTK, 3aTpyAHHTb nepe-
XOA> OTryAa peBOJHOuioHHbix. iuaen-b Ha pas-
uauy Mya
64
Ayn gazetenin 65. saysnda ise: "ayet birader-
lerimiz zamannda bize yardma gelmezlerse, koyunlar gibi
boazlanacaz. Her zaman Avrupa'nn mdahalesine gvene-
meyiz. Kendimizi savunmamz iin herkesten nce kendi z
kardelerimize gvenmeliyiz. Gslerimizi dman mermile-
rine kar siper ettiimiz zaman, biraderlerimiz ve kzkardele-
rimizin bize yardma geleceklerini mid ediyoruz."
66
ve Ermeniler) zerinde bulunan klelik zincirleri ksa zamanda,
mid ederiz, krlacak ve bask altndaki iki tarafn kardeleri
tamamen kurtulmu olacaklardr. Yaasn Ermenistan, yaasn
Makedonya!"
Ermeni isyanclarnn On Yllk almalarnn
Sonucu
Durumlar ynnden elde edilen sonular acna-
cak hlde olmutur. yileecei yerde, hissedilir dere-
cede ktlemitir. Sadece Trkiye'de deil, ayn za-
manda Kafkasya'da da ayn ekilde olmutur.
... Ermeni ileri gelenleri, Ermenilere liberal bir
rejim fikrinin isyanclarca alanmas yolunu takibet-
mek suretiyle binlerce hemcinslerinin felketine sebep
olduklarn anlamlar ve isyanclarn faaliyetlerine son
vermelerini zntyle beklemilerdir.
...Osmanl Hkmetinin en kk polisiye veya
askeri tedbir almay hibir zaman dnmedii Rumlar
bu yerleim yerlerinde mutlu ve son derece uyum
iinde yaamaktadrlar. Buna karlk, kendi milli
propagandalarn ok gizli olarak yapmaktadrlar.
Hibir ekilde grlt-patrt yapmamakta ve her yerde
vergilerini muntazaman demeKtedirler.
61
138 A
B
6 y6Tux'b. BT> KOPOTBHX7> uay3axb
CKB03b oiKpuTUH OBHaaTaKOBaHHaro AOMa, KasT>
roBopHTi,, CibiuiHU ua n Bece-uH UBCHH ap-
MHHCKHX'B yKaJlBUOBT., paCUHBaBUJMX'b p030B08
139 BaucKOe RHHO H Kas, 6u uiyxa OTCTptJHBaK)-
m,nxca Ha BCI yeTbipe CTOpot.
A 3aT
r
BMl
y
H HaKanyH"B, noAHfiBiuiica H
BaHCKHX> ca^Oi CT^T. lepHaro
B03B'BCTHjn> O TOM'B, qTO C0CTfl3ane KOHqeHO. Ap-
MfiHe CHOBa HenonaTHO HCMe3.iH; no ua e oi ' b pa3 b
OHH o^yiHaHCb y e sa npeA*J>awH ropoACKon
^epTH, OTCTynHBTb Ha K)rt, KT> ropaMT IIIaTaxa.
PoTa cojiA&T'b 6waa BbicjiaHa AJW HXI
AOBaHa. *)
Cuycra TpH AHU, a 6UJT> ywe tio
K'fc Hl^bipH); MeHH COlipOBOHtAaJlO 400 apMHHT>,
Bbice^flBinHxca HSTJ BaHa. /I^HTejibHocTb ap-
MHHCKHX

B arHiaTopoB'b co3Aa.aa SA'fecb TaKa

TarOCTHblfl A-IH IH3HM yC.lOBH, TO eCAH 6bl
TO^bKO UpeACTaBJIflJIOCb B03M0KHblMT>, BT. PC-
ciio yiujin-6bi Beti Bauctie apMaue norojiOBio
/I,HH 14 aBrycTa H 12 cea npa Becb&a
xapaKiepHU HA o epBa A'feaejibHocTH apaHr
CKHX> arHTaaapoB'B %. *
Ho Bce orpa-
UHiu^ocb nvrab T ^ M , qxo 22 OHH, KT> BOCTO-
141 Ky OTT, BaiuKa.abi, Ha rpaHHu,-fe Ca.iMaca
cHACKaa npoBHHUia), Kanan TO 6aHAa
npHcoeAHHH.acb Kt uepcHAcuHWb KypAa^n H
62
bile bulunuyordu... Askerler manastrn etrafn ki
satmlard. 29 Aralk gecesi bir kar frtnas etraf ka
sp kavurduundan manastn savunanlar hibir i:
brakmadan kaybolmulardr.
... 1902'de... Makedonya meselesi ortaya kt
iin Sasun hareketi haliyle ertelenmitir. Makedonya
isyan zerine Osmanl Hkmetine yaplan d bask
yeterli grlnce, bu blgelerde yeni bir mesele kar-
mak istenmemitir.
Bununla birlikte Hkmet Sasun'u kuatarak
etelerin Mu ovasna yaylmalarn nlemitir...
Ermenilerin propaganda organ olan "Pro-Armenia"
gazetesi, 1903 y, 66. saysnda u satrlar yaynla-
mtr. "Avrupa'nn resmen mdahale etmemesi hlinde
Ermeni isyanclar hem kendilerinin, hem de cemaatlerinin
boubouna mahvedilmesine raz olmayacaktr. Sasun'da
olsun, dier yerlerde olsun, nerede Ermeniler tehlikedeyse,
komite yardmlarna koacaktr."
63
141 opoftSBeJia eHesaauoe HanaAeHe Ha .iarepb
CTaBHTaa aypACKaro annpeTa Mep3eKKUle-
pa<f>T>-6e. Bo Bpena aTaKH 6ujn> pauem. ille-
1
pao'i>-6eii M yHTO H gaHeuo OKOJO 150 qejio-
BtVb TypeitKHX'B BypAOBTVMymHHl., KeHmHH-B
e A*
T
e2
BT> KOHn-6 aBryci'a Toro e roAa 6JH3T Basa
noflBJineTCH u jfiha pyccBOaOAA&Hiaro <^apa-
waBa Ee yAa^HO BaxBaTUBatoTi> oftiJiuzowb (OKO-
JO 3 Me^B^Kt) 6e3i> BCHKHX> oc^ouaK>iuux'B
afeTt apecOBaHfl HUUHAHTOBT. Hoca'B BTOFO
aHapxHMecBan A^HTOJH>UOCT ap&DiHi. vb BaH-
CKOM't BHJiaerB aaTHxaeTT,, a Ha cueny HCDOA-
BOib HaiHHae. Bucryaaib BHTAHCCEIS BHjjaen.
CT> ero ojacT/iMH CacyHOMi n MyineMi>< B.
189899 roAaxi ocya) caaBy npioGp
8^6CL uiaKa Cepona
142 H TaKt, Mory KOHCTaTHpoBaTb, qxo CB
qa.a 1898 roAa aHapxHqecKaa A*Te^bHOcrB
apMUHT, orpaHHiMBaeca, rjaBauMT. o6pa3OM3>
t
BHaaeTOMT> BMTJHCB r
146 C40B04T& 8i , 8Ty ajinnoBaTyK) Ma3UK> BTH-
cayTo Bce, TO TOJKO iomcTi cosAaib caaoe
p68Hy8AaHHoe BooCfpaaeuie.
147 - HCTHUU H-BT.
noTOMy, qTo apMHHCBe aBTopu TmareatHo ea
H86%raH)T% y HHX Bce uocrpoeHO ua pa3AyBaHM
aKTOB-B. BCH HXTb A^aTeJIbHOCTt OCHOBaHa ua
008AauH HeftUAU^b, KOTOpua MOMK 6bl BU8BaTb.
CHMOaTH K% apMHUaMT, H aHTHUaTH KTb
64
Ayn gazetenin 65. saysnda ise: "ayet birader-
lerimiz zamannda bize yardma gelmezlerse, koyunlar gibi
boazlanacaz. Her zaman Avrupa'nn mdahalesine giivene-
meyiz. Kendimizi savunmamz iin herkesten nce kendi z
kardelerimize gvenmeliyiz. Gslerimizi dman mermile-
rine kar siper ettiimiz zaman, biraderlerimiz ve kzkardele-
rimizin bize yardma geleceklerini mid ediyoruz."
Btn bunlardan anlalyor ki, Ermeni hareketi-
nin banda bulunanlar. Makedonya meselesinin ortaya
kmas zerine, bir Ermeni efsanesi ortaya karmay
ve bylece de Avrupa'y her iki meseleyi de beraberce
zmlemee itmei tasarlamlardr.
te, nl Makedon eteba Sarafoff un Ermeni-
lere ars, ad geen gazete, numaras 76:
"Ermeni kardeler! sonbaharn geliinin kardelik bala-
rmz glendireceinden emin olalm. Berlin Antlamasnn
3 ve 61. maddelerinin altna imzasn koyarak Trkiye'de
insanla sayg ilkesini garanti etmi olan Avrupa, bizim m-
terek protestolarmz karsnda, bu meselede ciddi giriimlerde
bulunmak zorunda kalacaktr. Asrlardr bu iki halkn (Bulgar
65
147 B^M-B. 0 B uaTpioTHqecKofi TOKH 3pfcuia
A-feHTeJBHOCTt, MOKeT. 6bITB, BUO.lH'fe UOXBaJltHa.
151 6/i0HaAa luaiiKM AHTpaHHKa 11 HOflpH 191) t r.
B. uaajrB 3HMU I 9 01 ro^a, 6JH3T. Myma
apMiuctaa maBa ulKoero Anpa-
152 20
ooa 8axBaTHBaeTi. MOHacTupi. Cypni.-ApaKe.Ti.
(BepcTas* BB 56 KI BOCTOJty OTB Myma)
H Cpau.aei'B ero BB MajeHbKyio Kp-Bnoci'&.
MOuacTtipl Cypat-ApaKaa*, BMtcrb et-
AHTpaHHKa, 6UJH Meatfly opoaM-bMO-
uaxa u ce^b^ane, KB TOM-B qHCJi

fe meuimiubi H
153 B'B HOB na 9-e
B'B BpeMH cHdbHOft MaejiH, 8au,nuiiKH Moua.
CTBipa cBpbumcB 6e3Cj*Aio %
154 Ho pa3-
ropaBineecfl B08CTaHe B'B MaKeAOuin SBHJIOCB
aKTOpoM-L, apeoaTCTByfon^HicB BbiuoaueuK)
npeAiiojiaraeMti.KT. BKcneAuuifi B'B Cacyu> Hey-
M*CTHO 6UAO aaBOAHTb anlich Kaaiu
A'BJia B'B TO BpeMa, aorAa Typeasaa
CTpau,ia H 6e3B Toro iOABeprajiacb ycujieuuoty
roueuiio oo noBOAy MaBCAOucKux'B CMy
Ilpuiiuiocb orpaeiHTbca jiainb JiOKaAOio Ca-
cyua, Aa6u, uo BOSMUSHOCTH, saTpyAHHTb nepe-
KOA'B orryAa peBOJiH)uiuHUbix'B iuaeKt ua pas-
uuty Myuia.
66
ve Ermeniler) zerinde bulunan klelik zincirleri ksa zamanda,
mid ederiz, krlacak ve bask altndaki iki tarafn kardeleri
tamamen kurtulmu olacaklardr. Yaasn Ermenistan, yaasn
Makedonya!"
Ermeni syanclarnn On Yllk almalarnn
Sonucu
Durumlar ynnden elde edilen sonular acna-
cak hlde olmutur. yileecei yerde, hissedilir dere-
cede ktlemitir. Sadece Trkiye'de deil, ayn za-
manda Kafkasya'da da ayn ekilde olmutur.
... Ermeni ileri gelenleri, Ermenilere liberal bir
rejim fikrinin isyanclarca alanmas yolunu takibet-
mek suretiyle binlerce hemcinslerinin felketine sebep
olduklarn anlamlar ve isyanclarn faaliyetlerine son
vermelerini zntyle beKemilerdir.
... Osmanl Hkmetinin en kk polisiye veya
askeri tedbir almay hibir zaman dnmedii Rumlar
bu yerleim yerlerinde mutlu ve son derece uyum
iinde yaamaktadrlar. Buna karlk, kendi milli
propagandalarn ok gizli olarak yapmaktadrlar.
Hibir ekilde grlt-patrt yapmamakta ve her yerde
vergilerini muntazaman demeKtedirler.
67
155
cTpoKH TOH e ra3eTti
n
Pi o Armenia
(VNs 66 1903 >.) npauo roBoparb, TO apMtme
HMIHOTT. BB CacyH-B H3BtcTHoe qnc.o 6oeBMXT
cn4, BUOJHIJ roTOBkix> Ki. Haajiy 6opb6u.
. ECJ I H ot>miajibHaH EBpona He Hcnoji naen.
CBOMX1. B3eM6HTapHHX1> 06n3aHHCCTei, TO ,(]J6-
dau" He no3BOJflT'B 6e3naKa3anno saAyuiHTi.
HXT> 6e33amHTHUX'b coGpaTbeBi.. HSIJ Cacytm
HJIH ym OTKyAa 6w ra>i> ne 6u. i o, OHH BHTCS
Tyfla, TA* y^TT. yrpovKarE ouacHOCTb".. .
3axBMb, Bt N 65 MMBerca HB^tro BII po-
A'B upH3bIBa H0BUXb AOpOBO.Ibl^eB'JE. ,EcJIM
156 BT> JHJKaBineMB SyASmevi-b Hain copaTta uc
HBaTca KI . Havil Ha BbipyiKy, MU yAean. nepe-
pi>3aiu, Kas. apanbi... MH He MonteMi noc-
TOHHHO paCIMTHBaTb. . . Ha BMinaTeabCTBO EB-
poiiki. Mu AOJHHU HaA'feJiTcn, saKB ua CBOH
n;HTb, npentAe Bcero Ha caMHX, c e 5a . . .
TOTII Aeib, KorAa MU nocraBiiMB CBOFO
Kt HenpinTeJbCKHMf. nyjaM-b, MU oyBCTBy-
ew> M on,5nnM& MaTepiaaiiy
uainnx
r
b paTbeBs H cecrep'b.
BCB apHBeAeunufi ftidflop?KKH
TO coBpeMeuiiaa ne>i
.ycyryHTi. Tu;i;e.'o uo.au;Keuio Typ-
ocjomueHii BTJ KypAHCTauo-A{)MHI, aoKe> ao-
ocymeeTB.eiie B> ^HKaiiiueMt 5yAy-
. Ouy6;iHitOBanie BT. N2 7G ra36Tbi Pro Ar-
68
Byle hareket ederek unu ifade etmek istiyorlar:
istediiniz kadar vergi aln, fakat bizi iinde bulundu-
muz durumda tamamen serbest brakn...
69
156 men a" B033Bama Ca p ^ o s a rviacirb O6T
Taa. :. . Bpam>a a ps i s e ! ByAGirB Ha^-iiTbCH, TO
c Hacryn^eHeMi. Becuti, nama paTCKaa COJK-
BOCTopatecTayeTt. Ha mt nocTfcRHH coe-
npOTeCTT. nOJIOJKHTT KOHeUT THpaHH
H SaCTaBHTTb EfipOny BtinOJIHHTb Ty ^6308*80
MHCCIK), KOTopyto ona B3ajia Ha cea,
3 H 61 cTaTbH BepjHHCKaroTpaKTa
Ta. ByAeMi> Ha^baTbca, *rro 9TOTT now6AH no-
aun> KTb CBO5OA-B
^'Ban, jeatam'ifi Ha
wh Tcienie AOJiroro pHAaBBK
Api i eHa! . . . ^a 3ApaBCTByer MaKeAOHa!...
157 Pe3y/ibTab AecflTMntTHen AtflreibHOCTM apMRHCHMX>
. 06mee
Hoe noaoateH e apMaHt He yj yqui naocb, a
oport -3naiMTejBH0 yxyAuiHJiocb, H He TOJB-
BO BB Typn,H, HO u BI> upeABJiax'fc KaBKa3a.
158 Heero H TOBO-
pwTb, BaifB Bce 9TO ciiflbHO noApuBaeTts o6u,ee
6.arococToanie Bce uau,H. M TpeBOKHoe uacxo-
nmeeoTHK)r, He roBopwr Bb uojb3y Toro, mo
apMue BB .iMataHineMTb yAymeMt H3aBaTCH
01"b THeia HXt C06CTBCHHUX'B BIKaKOBl..
Ha-
Uota.iLHbiH HAea rpetOBt uyyTb He c.aace
159 TaK0Bux, ate BAe8 y apMaii. A, MeatAy 'rfevt
ce6a rpeKH BT> upeABaax> Typu,iw
. .
KATOLK ERMENLER
Katolik Ermeniler her zaman kendilerini ayr bir
cemaat olarak grmlerdir. Zaten katolik mezhebi
milli propagandaya msait deildir. Bu bakmdan
katolik Ermenilerde milliyetilik duygular gelieme-
mektedir.
... Trkler, sadece Mslman halkn deil, ayn
zamanda btn KK Asya'nn en nemli unsurunu
tekil ederler. Rus ve Avrupa basnnn her zaman
kendilerine yaktrmaya altklar kt isnatlara asla
lyk deildirler.
Dou Hristiyanlannn elde etmee altklar
hrriyet, hem Mslmanlar, hem de Hristiyanlar tara-
fndan kanla denmitir... Douda meydana gelmi
ve zaman zaman Avrupa'y da alarma geirmi olan
isyanlarn hatas her zaman Trklere ve ksmen de
Osmanl Hkmetine yklenmitir. Osmanl Hkme-
tini sulu veya masum bulmak konusu ise, Avrupa'nn
takip ettii politikaya gre deimektedir. Fakat bu
tr isyanlarn Hkmetin basksndan deil de, daha
ok onun din ve milliyet konusunda uygulad ar
hr tutumdan kaynakland gereini Avrupa'ya ka-
bul ettirme imkn var mdr?
71
159 BOOme? M H $ H3BfiCTHbL,eiiepb AOBOJILHO fjo.lb
u i a oJiacTH co CI. OJHMA' B rpeecKHMi ) Hace
^6HeMl>, OJiaCTH, Wh KTOpUKT), K8K1 9T0 H6
CTpaHHO, aeab3ii ncTp-fcTHTb vn OAHoro 3auTa,
HH ao^HueHaro, HM OAHoro TypeuKaro MIUIOB-
HMKa. FpeKH HByTT. CeSte 3^*01. THXO, MHpHO,
ApyatHO. . H TypeuKan aA&wuH.CTpania OOMTH
HXT ne Kaeaerca IIoqMy? UoroMy nro ouu
Be^yTi ce6> Bao^ut 6.aropa3yMHo: OHH CDOKOIHO
XOJBTI C>OH apoAHua HAen, He u yMar t MMH,
He uyTan>, M c pauao, ny -M He aa TOAT>
n a a r a t BC6 npHiHiaiou^iaca CB HHX>
H noBHHHOCTH, Aepatacb TOH uporpaMMU
TO .. Ha BOTT, MOJIl, BO3BMH BCe, MTO Tpe-
yeui b, 110 TOJibKO ocraBb n a c t B-B UOJUOMT. no"
KO'B, H OpeAOCTaBb HaMT. KHIb TaKT>, KKB MU
XOTHM'B, noKa 9Ta 3e.\i.a HG caHeTb torAa
HHyAb BnojiH'fi Haiuei."
11 KavKAu rpeKT Heupecaino ynoBaeT
r
& na
TO, UTO ci'OAMua CyjiTaHa BB
A P M f l H E H A T O M K M .
OHH AepraaTca 011, CBOHXTE
BiojiH'h ocoHflKOMi H Aa*e ue xo-
THT-B npH3uaBaTB ce6a apMaHaMH, Boome.
161 TypKHj y maa acTb He TOJBKO
MaHcaaro, HO H upoaro uaceaeuia A3.
OHH BeBce ue 8aciyjRHBj,H)T'B TOH peuyTaui i ,
KOTOpaa co3AaeTca HMT. H3B*CTHOK) yacTBio pyc-
CKOfi M HHOCTpaHHo ue aTH. Ta 0Bo5oAa, KOTO-
7 2
Trkler, hibir zaman hkim olduklar kavimle-
rin dini ve milli meselelerine mdahale etmemilerdir.
Hristiyan okullar hibir ekilde kontrole tbi tutulma-
mtr. Bu idare ekli ise, Trklerin hkimiyeti altnda-
ki kavimlerin milli ve dini duygularnn gereinden faz-
la gelimesine yol amtr. Zira belirli bir noktaya ka-
dar gelien bu milliyetilik fikirleri, ister istemez
isyana yol amlardr.
Her ne pahasna olursa olsun Avrupa'nn mdaha-
lesini ekmek iin karklklar karmak fikri Trkiye
Hristiyanlarnn zihinlerini asla terketmemitir. Onlarn
bu fikirleri sabittir ve kendilerine doru gelmektedir;
zira gzlerinin nnde Yunanllarn, Rumenlerin,
Srplarn ve Bulgarlarn durumu vardr.
Bu isyanlar tevik edenler, Trkleri Hristiyanlarn
katilleri olarak gstermek kadar, isyanlar karmak
iin de aba sarfediyorlar. Hristiyan isyanclarn isyan-
lar Mslmanlar mitsizlie drmek iin yaptklarn
sadece Trkler biliyor.
Sadece zeki hafzalarn kavrayabilecei lde
bilinen, uursuz fiillerin uursuzca ilenilerine yol
aan balca sebepler, gnlk gazetelerin telkinlerinden
hazrlanp kasten halka datlm olan tasvirlere de
baldr.
7 3
161 P
0
^ RO5HJCB H floHBatoTca xpacTancttia ia-
po^HOCTH Bocroita, oi yaaerca sn,1cb TaKHMH ate
UOTOKaMH KpOBM frASl TypOKt H MyCyjBMaHT),
KaK*B H n&n apHcriau/b
auapxu<iecKoe
codoaui e pa34nqHtix'B lucTeM Typuhr, nepioaa-
uecKH nopaaaBinee 9TO rocy/japcTBO, EBpona
162 Bce^AO OTHOCHJia Ha BHHy TypoR'B, Boome, H
TypeijKO a^MHHHcrpauH - BI qacTHOCTH.....
XpUCTaHCKfl IIIKOJIU U01TH
HHKorfla He HOA^HHHJHCB HHKaKOMy
Tas ou peatHMi TypoRT. caococTBOBaji'b
H pa3BMTK) CpeAH XpHCTaHfc HX1>
MA6H w, Bor/a 9TH nocjcfeAHa
H3B-BCTB0 3P' BJIOCTH, uacynaj H
nepioAM- B'b OCUOBB HXT> xpucTaue Boc-
TOKa BcerAa K^ajiw oflHy uneto co3AaHe aaap-
xiif, KaetJb peA-aora, naa. Bvii&uiaTejbCTBa HUO-
CTpauHbix
r
i> AepH?aub. Aea, uecOMH'BUHO upa*
. /I,ocTUHceuie CBOOAU rpegasiH, pyMti-
cepaH H o.rapaMH c^yatHTb ceay
AORa3aTeai.CTBOM
r
B. He er o H roBO-
qxo JFOAH, paooaBiuie HaAt c03Aa.uieM
r
B
BTO anapxH, He MeH'Be TpyAHJmcb H uo.ji'b IIIMI>,
xpucriaHCKaro Hacejea. O TM'b, Bauifl
163 <*-TBa TBopmiHCb xpncTaHCKMMH
TypKH. /J.'feaHa e QTHXI>
7 4
te bu tr propagandalarla "Trk ve genellikle
Mslman barbarl" fikri yaylmtr. Trklerin 5 10
vl dinlendikten sonra, birdenbire fkeyle hep birden
ayaa kalktklar; nerede Hristiyan varsa onlar katlet-
mek, srmek gerektiine inandklar ve bu yzden de
hibir sebep yokken Hristiyanlarn stne yrdkleri
fikri saf Hristiyanlarn kafalarna sokulmaya all-
mtr.
... Btn Dou iiristiyanlarnn anlay bundan
ibarettir. ayet Trkler de gazete muhabirlerinin zihni-
yetinde olsalard ve Trkiye Mristiyanlarnn durumlar
bunlarn gstermeye altklar gibi olsayd, Trkiye'-
de bugne kadar Hristiyan kalr myd?
Sefalet iinde binlerce Ermeninin
karlk, srarla sz edilen "Trk barbarlY'na hibir
yerde rastlanmamtr. Gerekte byle bir "Trk bar-
barl" mevcut deildir, bu bilimsel olarak icat edilmi
politik bir masaldr.
... Gerei olduu gibi sylemek gerekirse, itiraf
etmek gerekir ki, Douda barbar olanlar Mslmanlar
deil, bilakis Hristiyanlardr. Dou'dan btn ktlk-
lerini yapanlar ve sonra da bunlar korumasz Msl-
manlarn stne atanlar hep HristiyanLndr. Trkiye'de
dikkatleri ekmesi gereken mesele, zaman zaman pat-
75
163 noApoaocTHMH, ROTopua M(mei" TOJBKO
caMaa nujiRaa oaHTaaia, aBJiajiHCb AOCTOHH6M'B
He TOJibRO enceAtieBiiofi ne ai H, HO H 'jiyoiHo
, BcerAaTaRi. CHJBHO a ueoTpaaaMO A*M-
aa HapoAHuahiaccbj. OcoAa -TOJioa-
HOe Ma'BHe, TO rypKH H, Boo6iu;e,
.aBtpH", cuocoHue HCK.noqnTe.ibHO Ha
B03MyTHTeJbiibia A'BHHa; ^TO TypKH atHByn. 5
OAI pa VB MHpto, COOBOHHO, THXO, a 8a-
TMT>, Ha UHX'B UdUaAaiOT'B KaKe TO
Hbie npnaaAKH H OHH . BApyrt, HU CB TOTO UH
Cb cero,POBHO BcStcarca H .. 3AopoBO atHBeujb,
Ux> xpHCTaa.!
TasoBa noAB^aAsa TO CBoSoflu, ttOTOpott
yate Muoria xpncTaHCKa
BoCTORa. ECJH 6bl TypRH 6bIJIH TaKHMH,
MH HX'L
J
B0Cnp0H8B0AaTl> BCBK6
ua cTpaHiuax> raseT'B a HtypaajOB'b, BCJH 6u
yc/tOBa itH3HH xpHCTaa> ut TypuH UJH
TafflKH, BaRI. 061 TO>fB
xpHCTaHCRe arHTaopu, TO
BO3MO3KHO AB 6bIJI0-(U CyiIieCTBOBaHe 9TUX'h
ipHCTau wb HacToamee BpeMa?
165 'BHA'BJHt TbicaiH apMaa>, uaxoABBiuaxca BT.
caMO.\ta> tACTBeaHOMi) noaoHteHH... uo CTO^B
H3BCTJIblXl>
8
TypeLlRHX'B SBpCTB-B" H6 BCTpt-
Ha.iT. HarA*j
SI HOOAUORpaTHO
ce6t BOupoc>: HBiumcb AH a, BI>
cay a*, H85paHBiiH0MT
76
lak veren isyanlardan daha ziyade uzun sre hkim
olan gvenlik devresidir. Bask, sknt ve devaml isya-
nn kanlmaz olarak bagsterdii byle bir lkede,
sadece isyanclarn yerlerinden uzaklatrlmalar her
trl karkla mani olmu, hatta son vermitir. Er-
meni isyan, sanki hi meydana gelmemi gibi dn-
lebilecek bir duruma dnmtr.
1895-96' da Trabzon ve Sivas vilyetleri hangi
durumdaydlar ve birka yl iinde ne hle geldiler?
Son derece kanh isyanlarn yerini sulh ve skun alm-
tr.
... te sebebi: 1900-1903 yllarnda sulh ve s-
kun srerken bu blgeler gerekten ilgi ekiciydiler.
Trabzon vilyetine komu olan Kafkasya'da, ar
askerlik greviyle de takviye edilmi olan her trl
baskya ramen, insanlar gpegndz ldrlmekte,
katledilmektedirler. Hemen hergn ayn olaylar devam
etmekte iken, otuz-krk sade jandarmann bulunduu
Trabzon'da aksine tam anlamyla emniyet hkm sr-
mektedir. Bu durum, Osmanl idaresinin deerini ve
7 7
165 MeHfl OTC> THeJiux BaeaTjr&uiB HJin ace ,Ty-
peu,Kn 3BtpcTBa", Boo6m;e, HM'BOT'B caople MH-
eHqecKft, aereHAapHufi xapaKTep..
A BT HacToau,ee Bpena a flepaycb Toro
166 y6tHtA6HH, TO Kb 3B6pcTBavn, cuoco5ubi ae
TypKH, a CEopte HMenno T * xpacTaHe BOCTO-
a, KOTopute H3Oin;pHK)Tcn HURT, M3MUUiaenieM'B
9THXT> aBpCTBI M Ba^flT'fc HXT 8aT"BMT. Ha TO-
AOBy TypOK'B
167 Bce
8T0 npHBOAHTI. KTb TOMy, mO Bt TypltH BCH-
icaro Me^OB-fesa AO^KH J nopaataTb He 6e3aop8A-
KH, nepioAHiecKH nonBJHiomieca Bt pasAHiHbLo
qacTHXt HMnepH, a TB A^HHULB npOMeatyiKH
a6cojiH)Tdaro noKOH, KOTopue cn' t^yi ort 3a
aHapxwqecRHMH uepioAaMH. HyatHO
He TOMy, 9TO BT> TypuH npoHcxoAa

rB
a TOMy, TO sA'BCb BI> Te^eHe HHorAa itfuiaro pa^a
X$Th HHKaKHX'B CMyTI. H6 npOHCXO
/
d,HTt. Ka3a~
aocb-6u, ^TO npa cjaH aAMHHHCTpan.ia TyTi>
AO^atHO 6bwo-6bi cym,ecTBOBaTb n,apcTBO DOCTO-
HHHaro npOH3Boaa H HacHJtia; a MeatAy T HI
Ha caMOMi A*Ji*, MU BHAHMI. HISYTO HHOO
CTOHTL TOJIbKO nOJIKTKieCBHMT. arHTaTOpaMt,
B'Jb HSB'BCTUO OJaCTH, HC^eSUyTb, H BCB CMy-
THEaKi . pyKoii CHfl.no! B3aM*Hi. xaoca HacTy-
ua en. THinb H TJi&nb. Tpy^uo BBPHTB BT> ey-
RouTpacTOBi>! Ho OHH ua
cooa XOTB-6U
168 TpaneaouAa H CaBaca B* 1895 896 rofi,a.\'b
78
halkn idareye kar gsterdii itaatin rnek ahlkm
inkar gtrmeyecek bir ekilde ifade eden en ak bir
delildir. Bu halk yle bir ekillendirilmitir ki, Trk
Hkmeti, en zor zamanlarda bile, ona tamamen gve-
nebilir.
Airetlerin Durumu
Karciganl Musa Bey herkese tannmtr. Kuli-
Han Bey, Geval Teli Bey, atak kazal akir Aa ve
dierleri airet reisleriyle karla tnlamamakla birlik-
te, yerli airetler arasnda mehur kimseler olarak bilin-
mektedirler. Ermeni isyanlar srasnda bu aalar
nemli grevler yapmlardr. Onlardan bazlarnn
nfuzu sayesinde Ermeniler korunmu ve ihtiyalar
temin edilmeye allmtr. Mesela Musa Bey, Kuli
Han Bey, Ermenileri korumak ve yardm etmek iin
btn adamlaryla komulardr. Aalarla airetlerin
himayelerine snm olan Ermeni kyleri her trl
tehlikeden korunmulardr. Korunmam olan komu
ky harabeye evrildii halde, bunlar hi kimse
taciz etmemitir.
79
174 H KaKOBo reaepeinHee KXT, COCTOHH6?. HeBoo6-
XaOCB H CyMypi. BaarBHHJlKCb
THUHHOH a noRoeiB. H o sa
npnqa? H 6epy Aoa HasBaHBbucB BHJiaea no-
TO H Ha6jiK>Aajn> BA^CB Mnpayio
8noxy 19001903 roAOBt; H BI.
scero BToro BpeMeHH nopaaajica cymecTByio
IHHMl aA^Ct MHpHtIMB Te?eHeM'B 06in,eCTB6U-
HOH MKHBHU. CM'BUIHO CKOSaTbHy pOBHO HH-
qoro ue apHX0AHTCfl caui nai b, flaase o npocroarfe
BopOBCTB-B. CTauoBHmbca BTyaaKi., BorAa BCUO-
unuaeinb HKOTopua 6anm&&n'm,,Kb TpaueaoH-
fly o6.acTH [faBRasa, TAB ecTb H aeMCKaa crpa*
H no^Hi,ia, H BOMCBa, H aaHAapjaepia, H
TOJLBO U-BT, A*a oxpaubi o6mecTB6H-
uofi 6e3onacHOCTH; a MeAy TBMI., JQA6H BOTE
TBM'B H ptayT-B cpeAH 6taaro AHB, l y r s AH
ae evaeAHeBuo. BA^cb e BpoM HtcBOJtKHxt
AecaTBOBt uecacTHUKt aaiiTeb'B, BoopyateH-
Bux
r
b ^onoToauuMU pyatbHHH, uimero
H BCe OCTOHTTj MHpHO, TMXO,
GdoiRHbiH 8TO HBACHIH! . . ,
casaro noApoHaro auadU3a u
CB T BM T. CBHA'MeJIbCTByiOII^a BaBl> 06%
H8itCTHbIX1. AOCTOHHCTBaXl> TypeUKOH aAMUBH-
CTpan,in, Tas paBBO H O Ao6poKaqecTBeHHOCTrt
EopeuHoro CJOU Hace^eHa Typos. dro laaott
CVH, Ha KOTopiM Typeuuaa aAMHHHCTpaaia
MoHten> ynepei bca uaAeatHO H npoiHO, ppme
175
D
P
H
caMti xi , noBHAHMOMy, HeB03M0KHtrx no-
82
lkelerdekilerden hi te kt deildir.
... Ermeni isyanclarnn apulculuk ve kati olarak
yaygaray bastklar olaylar, byk apta Kafkasya'da
cereyan etmektedir. Hayvan srlerinin karlmas
meselesi ise, Rusya'nn her yerinde sk sk yaplan sr
hrszlklarndan baka bir ey deildir. Hayat ve mal
gvenliklerine gelince, Osmanl Hkmetinin hkim
olduu her yerde bunlar Elisabetopol kazasndakinden
ok daha iyi korunmaktadrlar.
1895 ve 1896 yllarnda, Trkler, phesiz Erme-
nilerin dman durumundaydlar. Fakat bu, iki
topluluk arasnda daimi bir dmanlk bulunduu
anlamna gelmez. Bu tahrik, Ermeni isyanclarnn
tasavvur edip sahneye koyduklan bir komediden baka
bir ey deildir.
Yllardan beri ekiyalk ve soygunculukla itham
edilen airet reislerinin olaylarn en kritik zamanlarnda
bile himayeleri altna muhta Ermenileri aldklar
grlmtr. Ermenilerin, "yol kesici ekiya" olarak
nitelendirdikleri Trklerle son derece dostne yaadk-
79
174 u B&KOBO Teaepeinaee HXT cocroflHe?. HeBOo-
paBHMM 8A*Cb XaOCB ft CyMyp'B BaMHHJIECB
H8B08MyTHM0 THUIHBOH H OBOeM'B. HTO SS
npHTqa? H 6epy A^a HaaBauBUCB BHJiaea no-
TOMy, TO H Ha6jiK>AaJi'b SAICB MBpuyo
HHX'B 8noxy 19001903 TOAOB; H BI>
Bcero BToro Bpe&ieHH nopa*a^CH cymecTByto
HHM. aA'fect MHpHUMi. TeenieMi omecTBea-
HOM HCH8HK. GM^UIHO CKa3aTbHy pOBHO HH-
noro ue upnxoAHTCfl CAUinaib, Rae o npocTOM*
BOpOBCTB'B. CTaUOBKmbCa BTyUHKT., KOrAa BCUO-
MHuaent HKOTopua 6.iH3KaBnHi,jR,x Tpaueaoa-
Ay o6.acTH [faBEasa, TAB ecn. u seMCsaa crpa-
ta, H no^Hu,ia, H BoficBa, H aaHAapMepia, H
qoro-ero TOJMEO U-BT, HAH oxpaHU omecTBeH-
6e3onacHOCTn; a MeatAy TBMX, JOA" 6byrb
H p-ByTT> cpeAH tjaro AH a, yTb JH
Be evneAHeBHo. 3A^C> we KpoMt HI>CBOA&BHX

&
AecaTKOBi. Hec4acTHux> samieb-b, BOopyaceH*
uux
r
b AonoToauusm pyatbHMH, un<ero Apyroro
H Bce OCTOBTB MHpuo, THXO, ^arono*
BTO HB^eHa!.. HsjieuH,
casiaro oOApoSHaro aaaausa u
BM'BCTB C1> TBM-B CBHA^eJIbCTByiOIIl.fl KaKt 06%
H83tCTHbIX'L ACTOHHCTBaxi>
CTpan,in, Tas> paBuo H O
BopeuHoro CJO HaoejieHa Typoa.. 9TO
Ha KOTopiH Typeu,Baa
ynepeibca iaAesHO M npoiHO,
175
D
P
t t
caMuxt, noBHAHMOMy, HeBO3MoaHtrx no-
80
Trklerle Ermeniler Arasndaki Mnasebetler
... Muharrirlerin istisnasz olarak ortaya attklar
Trklerin Ermenileri imha etmeye almas iddias
tamamen yersizdir. Eer byle olsayd, kendilerinin-
kinden baka hibir cemaat Trklerin arasnda yaaya-
maz ve onlarla birlikte olan dier airetlerin, ya bir
lokma ekmek bulabilmek iin muhta durumda bulun-
malar, ya tamamen klelii kabul etmeleri, ya da top-
lu hlde g etmeleri gerekirdi. Halbuki bu durumlarn
hibirini grmek mmkn deildir. Aksine, dou
vilyetlerini yakinen bilen herkes kabul eder ki, bu
blgelerde Hristiyanlarn oturduu kyler, her ynden
Trklerinkinden daha zengin ve daha mreffehtir...
Daha prensipli alabilen hristiyan kylerinin, yani
Ermeni halknn, Trklere nazaran daha rahat bir hayat-
lar vardr. ayet Avrupallarn iddia ettikleri gibi
Trkler ekiya ve hrsz olsalard, Ermeniler 1896'ya
kadar devam eden mreffeh hayatlarna asla sahip
olmazlard. Bu bakmdan 1895'e kadar Ermenilerin
maruz kald ne srlen skntlar, son derece mba-
laayla uydurulmu bir efsaneden baka bir ey deil-
dir. Gerekte Trkiye'deki Ermenilerin durumu dier
81
175 .aOKOHHI* H yCHOBRX'B.
Bt Kaac Ka p l a m BC-BM-B
xopouio HaatCTeHt EypA* Mycca-6e; B* Ka3-B
KyjiH-xaHTb H TejiH-Se; Bt Kaafc 111a-
UlaKHp, ar a a upoq. BCB STH H MMT> UO-
JHHOCTH, XOTH He MoryTTb S r t cpaB-
ai nn
9TO
CeJieHaMH nput r a a o KT UO-
Mycca-6eeBi>,
H ApyrMx-B Ji nab, npoca y HHXT,
ciBa u 3amarbi , . . . . . . . . .
182 JiaroAapa
CTBIK) KaKoro HHyAB IIIaKHpa H.IH MycTa*u,
cnacajiocb on> npecjfBAOBaHa, oTAasuieeca
noKpofeMTejibCTBO ceaenie, BT. TO
BCB OKpecTHbia cfcJieaia noABeprajiHCb
H OJiHoMy padopeuiio.
OTHOlUeHR KypAOBb Hh apMflHaMb.
185 HuKanoe TpyAOJioie caaio no ce'B HU-
aHaMi>Toro Maepba-sHaro JarococToauH, KO
OHH o6.aAa^H AO 1895 roAa, ecjiw 6a
HaKoujiaeMbie HMH AOcraTKH noABepra-
OCTUHUHOH onacTHOCTH pa3rpa6jeHa. B-b
9T0r0, BCB pa3CEa3bl O 'BACTBeHHOMT. DO-
apMHH-B Bb TypniM (no 1895
HyscHO c^HiaTb tJHUiKOMb npeyBejitfie HUM
82
lkelerdekilerden hi te kt deildir.
... Ermeni isyanclarnn apulculuk ve kati olarak
yaygaray bastklar olaylar, byk apta Kafkasya'da
cereyan etmektedir. Hayvan srlerinin karlmas
meselesi ise, Rusya'nn her yerinde sk sk yaplan sr
hrszlklarndan baka bir ey deildir. Hayat ve mal
gvenliklerine gelince, Osmanl Hkmetinin hkim
olduu her yerde bunlar Elisabetopol kazasmdakinden
ok daha iyi korunmaktadrlar.
1895 ve 1896 yllarnda, Trkler, phesiz Erme-
nilerin dman durumundaydlar. Fakat bu, iki
topluluk arasnda daimi bir dmanlk bulunduu
anlamna gelmez. Bu tahrik, Ermeni isyanclarnn
tasavvur edip sahneye koyduklar bir komediden baka
bir ey deildir.
Yllardan beri ekiyalk ve soygunculukla itham
edilen airet reislerinin olaylann en kritik zamanlannda
bile himayeleri altna muhta Ermenileri aldklan
grlmtr. Ermenilerin, "yol kesici ekiya" olarak
nitelendirdikleri Trklerle son derece dostne yaadk-
83
185 pjAyTMMM. l/lwb HJOCB 3flfci He xynre,
BT ^pyrHXTb MbcTax.. FpaeatH H pa3on, o
KOTOpux> CTO^bKO BpimajiH apMHHCKe arHTa.
ropta, npaRTHKOBa^HCb 3A*CB BT> ropa3o Ment-
UHX?> pa3M'fepaxT>, vbsn> Ha KaBBasi. YroB-b
CKOT u.i h TaKHMt e nBaeHem>, KaKi, H BO
HOKpa^cTBO BT> pa3JiniHbix'i paoHaxt POCCIM.
A JimHaH H MMymecTBeHHaa 6e3OuacrnocTb BT.
TBX-> o6jacTHXT., TA* aBTopHTeri. TypeaKO a^-
MHHicrpauH iJJi* AcraTOiHO cn^eH-b, 6w.a
o6e3ie*eia Aawe BT. 6 o j 8
XOTP 6u i. cocBAue c. TypuieK
uoAbCKOfi ryGepuH.
1 8 6
Bx anoxy 1895 -1896
COMH-feuH, HBHJIHCb
HO OTHiOAb e noroMy, qTO
H apMHHaviH RKO 6U cymecxBOBa.a
BpastAa. B> TOT-B nepioAi> Ha upaaTH-
K* 6wjio HCKyccTBeHHO C03AaH0 HMeHHO TO uap-
CTBO eanpaBa KOTopoe H3T> oJiacTH >auTa3H
apMflHCRUx> arHTaTopoBi nepeuuo BT. AtBcTBH-
TeaBHOCTb. TIMT, He MeHte, Aaate BO opeMij 9Toi
Bceo6meR aHapxirt H MaccoBaro ABHJReHii Kyp-
AOBT npoTHB^ apMaHt, MoatHO yta3aTb Ha npM
M-pu, CBHA'BTejibCTByiomie o ryMaHHOMb OTHO
ineuM Kt 6'BACTByroinejy apMHHCKOuy aace^e-
peyauieS caMbix.
rpa6HTe.ei H
84
lann isbat edebilecek bundan daha salam bir delil
yoktur.
Gerekten de 1897 ylnda, Adilcevaz kazasn
geerken, ayn isini tayan gln dou yakasnda
olduka byk bir Ermeni ky olan Aren'de geceyi
geirmek zorunda kalmtk. Yolculuumuz srasnda
rehberlik yapan kii bize gelerek kahya (kyn ileri
geleni) ve papazn ayin hlinde baz isteklerini dile
getirmek istediklerini haber verdiler. Resmen hibir
teebbste bulunmak istemediimiz iin konu hakkn-
da bilgi sahibi olmas ve bize iletmesi iin tercman
grevlendirdik. Mesele u idi: Van olaylar srasnda
Haydaranl Emin Paa, Adilcevaz kazasnn Ermenilerle
meskun kylerinde yama yapaca zaman otuz ka-
dar ky, yine Haydaranl aalarndan olan Hseyin
Paa'dan yardm istemi; O da, maiyetine airetinden
69 atl verdii Sultan Bey isimli birine bu kylerin
muhafazasn havale etmitir. Ancak bu otuz kyden
sadece drd, zamannda yetiilenilemediinden hasar
grrken, dierleri hibir zarara uramamlardr.
imdi de Hseyin Paa'nm uzaklatrlmas isten-
mektedir; hatta baz konsoloslar bunu salamak iin
epey uramlardr. Halbuki onu uzaklatrmaktan
ok herhangi bir ekilde taltif etmek gerekir, zira onun
85
136 Toro, TTO BO Mnornx"fc paoiax> apMHie HJ T
ia pfifly flajRe Ch KypAa.MM pa30HHHBavn He
TOJIBKO CHOCHO, IIO BU0.1H ApyKG'-KH. IIpHBeAY
no. 9Toriy noBO^y KOG Hanin BbJAepatBH HB-B
MOHXT> KOHCyjIbOKHX
r
b AOHeceHt.
B Haajh anj)B.a 1897 roAa, npo-ftaatan
qepe3i . Ba3y AAH.ibAHteBas'b, MH-B upMujiocr,
OCTaUOBHTbCfl lia HOH.lCri> fil. A0B0.bH0 00.1b-
OMT. apMHHCBOMT> ceeHH Ape>,
na BOCTO^HOMI. epery oaepa Toro JKG
Bauia. BeepoMt con]iOBoa;Aabii1 MCH iepo
BOA^HBI coouaei'i. MUB, mo cej)bMane, BO rjia-
B* CT> MyxTapowL ce.enia H CBameHHHKOMT,,
187 XOTHT'I> opaTHTi.ca BO MH* CT BaKofi TO npoct-
6pu. He 3Ke.!iafl o>Mnia.ibHO npniHMarb HHKaKnx i,
npocb.,a pHKa3a.ib uepeBOAiHKy J M HO o t
ce5a yBHarbBT> le&i. Rh.o Uo6ecBAOBaB'i> c
r
u
HaeAHHB, OHT> uepeAa.n> MHB 3aijMi.
npeACTa.Bneja BTB ctAyomeMi. BH-
A*.
r
Bo BpeMa uorpoaia BacKHXT. ceaeiM :h
0BT>6p* 1893 roAa, 3aiHHb-nama
paHCBaro amaper a copajn. CBOH'B
et TBMt, qTo6u orpaurb apMaHCKa ce*ie-
bin AAH.ibA5KeBa3CKOM Ba3U. Haiue ee-enie
H eme Apyria opaTH.uHCb 3a noMombH) KL
rycceHHT.-nain
f
B (ApyroMy npeACTaBWTe.uo TO
r o-ae auapeTa) UOCJ'BAHIM HeMeA^eHHO BO-
MaHAHpoBaj. B'I. naMi> Cyjnan>-6eBa c> 50
60 BypAaMH raMHAe. OHM pa3M^CTH.ucb no
2 3 MeaoBtKa Bb BatAOMjb cejieuin ^aro-
86
bu blgeleri terketmesi hlinde, Ermenilerle meskun
birok ky korumasz kalacaktr.
Bu durumda Ermenilerin yalvarmalar, mmkn
olduunca bu yer deitirmeye mani olmaktan ibaret
kalmtr.
Ertesi gn bizzat kyller isteklerini tekrar etme-
ye gelmiler ve ricalarnn kabul edilmesini bir kere
daha istemilerdir.
... 16 Ekim 1898 tarihinde, Norduz nahiyesi
(atak'a bah)'nin Sakince kynde geceyi geirirken,
sayg gsterilen bir insan olan ky muhtar ve kyn
ileri gelen birka kiisi bizi ziyaret ettiler.
Kyllerin yava yava g etmesi zerine bir sre
sonra hibir Ermeni ky kalmyacan akladktan
sonra, 1895 96 yllarnn felaketli hatralarn dile
getirmi; komular idanl airetine mensup olan
kiilerin tutumundan ikayet etmiler ve eer, olaylar
srasnda evrede bulunmayan idanl aireti reisi
Hac Aa bu yaz Musul civarndan Norduz nahiyesine
gelecek olursa, bu civarda hibir Ermeninin sa kalma-
yacan ilve etmilerdir:
".... 1896 Van olaylar evrede yaylmaya balaynca,
idanl airetinden kama areleri aramaya baladk; hamimiz
87
187 Aap HXT. samiiT* MU noiTn HHiero ue noxe-
]>;JH. 13T> 30 ceaeH AiuibAHseBascKOH uaau
GUJO orpaJeHO r^bBo 4, A& H TIJ MOVH 6UTB
cnacemj , ecjiHu CyjiTau
r
i>-6eKT>
CBOJibKHMH MacaMH paubiue. Teaepb MU
.m, TO Tycceiu'L-nauiy BtJcejaiOTT H3T> IlaT-
uca (*). Ec&u 9TO TaKt, TO MU jiHuraeMca Ha-
mero noKpoBHTejiH. LITO CTaHeTt Tetepb 3am-
maru uac>. Mu npocHAfb KOucyjia noxjonOTaT&
He TOJibKu o BOSBpameaH Fycce^Ha-naioH, uo
*) B 18951897 robal. O BBCUIRI bm DatHoca l'ycceiu-'
nraa p 6
eponeficKie
188 Tasne n o nofflajiOBaHH etiy BaRO
Ha cj-BAyiomi AH., nepeA* MOHM
HCCMOTpa Ha MOH UpOTeCTU, CHOBa
CBameHHHKi. H MyxTapt, B conpoBOS-
AeuH ntcKoabKHX'b ce^BMauib, H ua cei pas ,
U6 CrfeCHHHCb HH I^Mt , Ca&fH AHIM) aOBTOpUJIH
CBOK) lipOCby. npHBeA6HBU 9DH80ATE> CA^OMVh
MeAy npoiHMi, xopoinei HjuiocTpauieft Toro,
uaKi rpyAHO B cyMyp* apM8HCKHXT. pfrjrb.
AOHTbCH HCTHHbl.
Eiue MHTepecB'be cji^AyromiiB apautp%
i6-ro uoapH 1898 roAa, Ha noqaer BI. ceae*
HIH CyKHHHCB (HopAy3CKoK uaxi, Hasbi Ula-
Tax>) aBJifleTca KO MHI, CB BUAy BecBMa noiTeH-
HU I crapinHua ce^eHa, BB coapoBoatAeuH ab-
CKOJlbKHX'b H6 MeH*e QO1TeHHlJX'b Cejb^SH'B
Pa8CKa8UBa O CBoeafb HTb'B i JTbt H O TOITB,
88
Musullu Hac Aa otlaklara gelmediinden, kendisine snmak
iin biz onun bulunduu yere gitmeye karar verdik. 700 kiilik
bir kafile hlinde, iki gnlk bir yolculuktan sonra Hac Aa'nn
ilerleyen kervanlaryla karlatk, nc gn bizzat Hac
Aa'nn misafiri olduk. Bu sre zarfnda adrlarnda kaldk ve
hibir cret demedik. Daha sonra, bizi korumak iin adamla-
rndan yeterli sayda kiiyi bize refakat ettirdi. Bylece mahsl-
mz hasad etmeye muvaffak olduk. "
Bunlar, olaya karm olan Ermenilerin kendi
azlarndan iitilmi olan gereklerdir. Halbuki Hac
Aa Musul ve Bitlis evresindeki ekiyann en mehur-
larndan biridir.
1896'da Van'da cereyan etmi olan olaylar sra-
snda, kyller arasndaki rivayete gre Musa Bey,
davranlarnda rnek olmu ve denildiine gre
byk bir Ermeni grubu onun yanna snmlardr.
Hatta bu snanlarn iinde Avusturya-Macaristan
asll iki Ermeni kzkarde bulunmakta olup, olaylar
89
188 TO apuane Haxin HopAy3t eaeroAHD BMCO
JROTCH Bb Apyria Kaau Bi uaera, Tan TO, co
BpeMeneMi, spjhcb H G ocTaueca, iioasaayS, uu
apMJiHCKaro cebenin, OHH iepexoA<iT
t
b
K"b CBOHMTb BOCUOMHHaHjIMI O THJROJIOMT,
HHXI. uepioA'b I8)51896 roAOBTb ,,Bo^biiJ6
EceroAOcansAaOTt Haub Hann COCIIAM KypAU
TapiUHua" ECJIH-6EJ
He Hamt noKpoBHTejib XaA?Rtf-ara (Ka-
OiepoB'fKoqeBbix.
Ha JBTO wh HopAy3-b
co CTopoHbi Moccyjra), TO BO Bceii Hauiei naxH
AaBHO He ocrajiocb-M HU oA'ioro
18Q O^Mp-ara (arajiapT. QlefiAaCEaro
no'Bx
r
b uacb e c a 6u He aapfcsa.Tb, TO, BO BCH_
cay al , iiycTH^'b 6u no MHpy. KorAa Bb
189G roAa SA'ECL cr a^o H3BI>CTHO O Baii-
CKHX'b 6e3aopnAKax
r
b, TO uiMbuiaa yaci b Hop-
Ay3CBHXT. apMHHT pBUIHJa ftMeA.ieHHO HCBaTf>
CGaceia BT> 6BrcrBt. KaaAuf ^ac. MOWB aarpu-
iyrb KypAU IIIcwAai.!iu HonyAa A'UBaTbCH?Httun>
liOKpoBHTeJib X;iAHtM-ara eme ne upti6u;n> aai
Lloccyjia Mu ptuinjiH femarb KI . HOMy ua
. Co6pajiocb uacb OKOJO 700 46^08*^1.
uapH XaA>Kn-aru MU BO,T\>^nfjia BT>
, a eme qepe3'b
E caMoro XaAatM-ary. OHT. npuuflji'B acb,
cnenTb npHHHMaeT'b CBOHXT> A'BTefi. BcBx
r
b
cef tuac Hte auopMH.iH. J\JH nepBoro pas a
30 6apanoBi>, cBapuAH DJOB; H sa-
90
yatnca, Rus bykelisinin emriyle Rusya konsolos-
luunun himayesine alnmtr. Bir-iki gn sonra ise,
ellerindeki Karcigan kyllerinden alacaklarn gste-
ren birok evrakla konsolosa mracaat etmilerdir.
Btn Rus konsoloslar, Trkiye'deki Rus uyru-
undan olanlarn korunmalarnn pek te kolay olmad-
n belirtmilerdir.
Trkiye'de bulunan Rus uyruklularn durumu,
sadece yolsuzluklar, entrikalar ve her eit karanlk
ileri rtbas etmek iin bir vasta olarak grlmtr.
Bu iki kzkarde bir buuk yl kadar nce stanbul'dan
geerek beraberlerindeki 23000 lirayla kylerine
gelmiler ve tefecilie balamlardr. Borlular kendi-
liklerinden veya daha ziyade imkanszlklardan bor-
larn deyemediklerinden, Rus konsolosluu alacak-
larn tahsiliyle grevlendirilmitir. Makbuz karlnda
alacaklarn tahsili uzun zaman almtr. Kzkardeler,
yanndayken, ahitsiz, imzasz olarak Musa Beye 15
lira dn verdiklerini de beyan etmilerdir. Ayn e-
kilde ancak bu dn verme srasnda, kendilerinin de
itiraf ettikleri gibi, hibir ahit bulunmamtr.
91
189 rfeM-b, B% eqeaH n'k-'iaro M-Bcima, MU 6U. IH
HaxAt6HHKaMH XaAn-arH, npoatHjiH B% ero
najaTKax> a ue 8anjaTHj]H eaiy UH OAHOH ,,na-
pa". ( *) DOTOM* OHT ftaa-fc HaMi> CBOHXT> Kyp-
AOB>, BT> BMA* KOHBOH, nOA1> nOKpOBHTej.bCTBOM1>
BOToparo MU copaja uauiH OCBBU. "
5i HHKorAa ue p'feuHjcH-6bi upHBOAHTi.no-
AO6HBIX'B DpHMtpoB'b, ecjiH 6u OUH ue 6aaa pfi-
cjoBHUMt nepeB0AOMT> pa3CBa30Bi> caMHX'B e
apMHBTb, pa8CKaB0Bi>, nepeAaHHUx
>
B BT. MoeMi.
ae npacyTCTBtt. K% nocj^AueMy npHMtpy MO-
1QO ry AOaBHTi, TO XaAH-ara
MoccyatcKaro H BMTJiHCCBaro BHJiaeTOBT.
yeTca caanoft caMoro oT^aauHaro
Bo BpeMH naucicaro noOMiua (icoub 1896 r)
BT. d,3'h KapiKaH'b, ey AH no uapOABofi MOJBB,
oco6euHO OTju^aAca Ha aonpumb rpaeata Bect-
Ma noayjiflpu SA'BCb KypA't Mycca-6e. FOBO-
piocyAH no uapoAuo MOJBII, H oueub xo-
pomo 3uaio, WTO y Toro ace caaoru Mycca 6ea
HaxoAJiH uaAeatHoe y'BHtum.e u san^uTy T*
apMaue, Koropue cann OTAaBa,ncb HOAT> ero
8an^HTy. B> qnca
>
B Tasax> HCKaBiuH
191 ma apMHHT>, y Hero o y nuncb, MeatAy
cecTpuapMHHitu,
B% Ban-B, TAB BCKops, no
8aaK) riocojrbCTBa B* KoucTaHTMuouo^*, 6UJ U
92
Bu iki kzkardein belirttikleri gibi senetsiz,
ahitsiz verilmi bir parann demesini Musa Bey gibi
karakter sahibi bir kiiden istemek ve hakl kmak
mmkn myd? Van Mutasarrfna bu iki kiinin
yaptklar bavuru zerine, Musa Bey konsoloslua
davet edilmi ve iki kzkardeten yah olanla birlikte
kendisiyle yaplan grmede, 15 liralk bor meselesi
konuulmu, Musa Bey borlu olduunu kabul etmi
ve zerinde o kadar para bulunmad iin hemen bir
makbuz imzalamay kabul etmi; ancak bu makbuzu
kadnn adna deil de konsolosluun tercmannn
adna yazlmasn istemitir, iki hafta sonra da, paray
gnderip makbuzu aldrtmtr.
te bu "ekiyalar" la Ermeniler arasnda meyda-
na gelen kk olaylar bunlardr.
Sadece meselelerin d grnne bakarak
1895 96 yllarnda Trklerin Ermenilere kar bir kin
ve dmanlk besledikleri hkmne varmak doru de-
ildir. Ayn dine mensup kimseler arasda kan gtme
adetinin yaygn olduu bir evrede, byle bir topluluk
iinde Mslmanlarn kann aktm olan Hristiyanlar-
dan nasl intikam alnacaktr?
Ermenilerin katlettikleri Mslman cesetleri ze-
rinde iledikleri (mesela baz uzuvlarn kesme ve
azlarna koymak gibi) ahlakszca fiillerin nereye ka-
dar fke ve intikam krkleyeceini dnmek gerekir.
93
nepeAamj BEAIHIIO pyccKaro KOHcyjibCTBa. FIo
OTHOUieillO HXT> MH* npHIIIJIOCb upHHHTblia CeH
H3TllX'l.HeilpHTHblXl>06H3aUH0CTefi,C'b KO-
xopono 3HaB0MM BCB pyccKe KOHcyjia, Kor-
aiOTca BT> uojoHenM3auj,HTHHKOB'b pyc-
KO-OAAaHHbixb BT> TypnH, HAH HBae roBopa,
t nojioaceHH 3am,HTHHK()B'b asoro opra JO-
BOTopuMb pyccBoe noAA&HCTBO HyatHO
nnn Toro, MTOU nerne npHBpuBaTb CBOH
HHrpurH H BCHKaro poAa TeMuua A*-
JUUIBH. EABa ycuhjiM KapHBaucBa
DOJiyiHTb yB-BAOMJieHe O UpHHHTH HX1>
noBpoBHreJibCTBO pyccaaro Bue -
K&Bh a 2-H H.1H 3-M Aeilb OH'B Hn.IHK)TCH BO
MH'B caMH JIH'HO, upeACiaB.aioTca, peKOMeHAy-
OTCJI H Tynb ate BpyqaK)Ti> MH-B ut a y o na -
sy KaKuxt TO pacuHCOKt, no KoropuMt ou'B
AOJKH noj yi Mi b AeHbrn c> pa3.iH'iHbix>
, TO 9TH AB* uoiTeHMUx ce-
capu, roAa uojopa TOMy ua3aA'b, npn6u^H
H3i> KoHCTaHTHHuoji Bb CBO6 ceJieHie, ipn-
BeMH C'b COOfi COTHH ABB TpH TypeUKHX'B
.ip-L H 3aTtMTj 3anijjiHCb cneByj>iQei T-
192 Aa^H TaBOBbix> Ha npoaeuTU (*) Pyccaoy
HJ10Cb, TEBHMb 6pa3OM1>
po3AaHHbia cyMMu CB TI XI AOJMHH
Koroptie AOpoBOJibHo ue XOT-BJH, m u
upocTO HO MorjiH yujaiHTb, noayeHUbix
r
i> no
Ho droro 6uo MOJO. I-
94
1895 ylnda, Musul'a geldiimiz sralarda, Erme-
nilerle Trkler arasndaki mnasebetler son derece
iyiydi. Trkiye'nin birok yerleim yerinde bu iki
topluluk hep dost olarak yaamlardr. 1895 ylnn
sonlarnda bu mnasebetler birdenbire deiik bir
mahiyet almtr. Komitecilerin faaliyetleriyle kkr-
tlm olan Ermenilere kar Trklerin tahrik edilmesi
tesirlerini gstermeye balamtr. Bununla birlikte
1897 ylnda Trkleri tahrik eden komitecileri Ermeni-
lerin kovmalar zerine, Ermenilerle Trkler arasndaki
mnasebetler eski grnmn alm ve dzelmitir.
Hkmeti hep g duruma sokan Ermeni olaylar,
isyanclarn bulunduu her yerde ortaya kmaya de-
vam etmitir.
Bundan byle Ermeni olaylarn ynetenler
ksmen de olsa Trkleri kazanmak zorunda kalacaklar-
dr, bu da, Ermeni meselesinin yeterince aydnla
kavumam olan bir ynn tekil etmektedir.
95
192 JiyiHTB fleHbrn uo BeKce.aMi> MOJKHO HJO Bcer-
Aa, XOTH 6u et OJISJIOI IPOBOJIOBOH
BT> HCJTB nOAaHHUXB MH* npocbt 6w.na
ux.-fc BaBep3Hb>x>. Cec pu
, mo, HaxoAcb y Mycca-ea, OHB H&JH eay
15 jiHp., ua KOiopua OHT> HB oupfrji'h
HMT. HHKaKOa paCUHCKH. T'BM'B H6 M6H-B9, Dptf
COA*fiCTBH pyccKaro BOHcyjibCTBa OH* HBA*-
lorca aojyiHTb H BTH A^usra. Ha MO BOQ-
pOCT>6UJIM AH, DO KpaH^R Mtpfi, XOTfl Ka-
Ke HMyAb CBUAbreAu npu aepeAa^b 9Tnx>
AeHert no.iyqatooTpHuare.ibHUM OTBBTI>. Tor-
Aa a, K0H6HH0, TaKHte OTpHuarejibio Kaato ro-
AOBOH, 3anBana, TO 9roro fltjia a name u no-
AuMat H6 CTauy. Hu pacuncKH, IH cBKAfrre-
jeH... HAH QOJiyqebH pfiuevb CT> TaKoro qejo-
rBBa, KaKi> Mycca-efl, ROToparo OH*
*) Ty n, RCTaTaajeHi.ifi nupHi. B TaKofl Ce3HO<tBooll
p t , san o fi oHCUBaDTi Typuo, xi ue3aaiyxuBx cecrpu,
npiopt.BuiH ue6o4t>moR kanHTajeu, 3a6npaiDTCJi B TpymoCu Kano-
ro-To KapnaBa u 3*tck npecnoKOuo uaiHHaioTT.jabBBaTi.cfl pocTOB-
niBMecTBOMi, uucKOJbKo ue CMymaJicb TIMI, TO ux opyxauTi co-
BCtr cTophi pajoiuHKH &ypAU. He c y ^u U TOT tiaeuk-
Kin ( ( KI jOKaaTei.'-.TooMi. TOky, iTO BOBCJ yze ue Tas CTpa-
mea KypAi, Kan ero aaoKT-b. Eej,tamuT.ua ceCTpu be-
COMUtbHO ZOpOITlO 3BajB CBO pOlBBy B Ue yOHJHCS npOMtUflTl
KHC.TauTHHonoj un uparuun KypACKBZ paaofiuiiKOBi,
BX> KaoiHia noABepraiCfl nocTOfluuofi onaciuocTU pacifl,-
i
193 aTTecTyiorB Kara orBBJieHHaro Hero^an; B03-
MOSCUO H npH n0A06HuxT. 7020818x1 name
noMuinjaTb o BaKHx> HHyAt inaBcax'B Ha
ycn

Bx? Jfyui nepBaro paaa cecTpu OCOSHUO

ee HacTaHBaror.. Ho sarimi OH* ua^HHaion
nocfemaTb BOHcyjibCTBO H npnMO TSKH
96
ueun ocastAaioTi, y'fejKAaa cpfhaenh XTH sa- 193
ayo HHoyAB nonwxKy, HAH noj i yema noTepaH-
HOM IMVI Cy MM M. flflU OTBH3aTbCJI, HaKOHen.1.,
OTB Ha80M.1HBUXT. DOC'ETIlTeJIbHHa'b,
BauCKaro Bajin 3U3BaTb Mycca-en.
BpeMJI UOC.l-BrtHH HBJfleTCH B"B KOH-
U[>K3HBaio cTapinyo H3"b cecTep> H
Mycca-6eio ieperoBopHTb c> HeH
b cocfeAHeii KOMiarl; o A'BJi'B, BOTO-
poe n3BBCTto TOJibKO HMI H HHEOiiy Gojte.
K> MgeMy yAHBjieHio, neperoBopu oqeub caopo
. Mycca-6e 3aaBJflerb, 4TO 15
y Hero ceMac-b He HMeCH, noai'OMy
OHT> B'i>AaHHyio MHiyTy upeflaaraeTi. BbiAan Ha
HHXT> TOJbKO Beacejib;
r
HO Tan. BaKi> eb STOH
GaOM Mtl'B npOTHBHO HM'fiTb BaKOe 6bl TO HU 6bM0
A'BJio, TO a BUAaMi. TpeyeMyK) pacnacKy Ha HMH
AparOMana KOHcyAbcTBa" BTMI BO3pameHeMT>
TOJILUO H orpannMn.ca ero npoecTTb. Henfuin
yepe3b ABb AeubrH 6 U^ H xocTaB.aeuu H, pt
no.yeHH HXT>, capuan cecpa HMt..aa cjiy-
qaii AOBOJibno HCHO HaMettyTb Ha TO, TO OHa
npaBa, ipoca MenH o OM
-
> COAIICTBII,
TaKOBH /MaaeHbKH ^eTaj, pHcyiomifi pa3- 194
OHHKOBT. Kyp/^OBT., H B
nxT> OTHoraeHn 11x1. KT>
AnTHapmmcKoe ABHateHe EypsoB^ 1895
1896 roAOBi>, B eqeHe uoero nocji'BAHe BH-
CBOM 3B"BpCKa HaK.1OHHO0TH, He^b3H pa3-
97
194 CMaTpHBaTB TOJLKO CJ> OAHOI, TaaT. CBa3aTb.
uapyatHOfi copon.i. FFyjKuo iiOMiiHTb, *TO ec.if
cyHTaert ce6i on3aHUbiinb
Mycy.ai.Mainny KpoBbio sa cMejm. CDO-
nro yHTaro poilcTBeiiHHKa, TO KaKOBa e AOJ-
ua 6h\Th MeciL Byp,T,OBb H Mycy^baiaHt, BC-
: rf. BpoBaiiMn JKepnu, BOTopun R.-
y HHX Myramieca xpic'riaiie? M sa-
TT.M'b, Ma^O TH) 'TO BIjpi.lBa.1M. HO H3flf.Ba.1HCb
9TtfMH HtopTBaMH, o6e3o6pawnBaa nx"b
HoH85BJKUbIMT C.lt.ACTBeMl. TaKOTO
aropouT., Boome, M iiBHjocb Minenie cropimeo.
Ha ocHOBauiu j nmnux
r
b Ha6.iK>AeH, H MO-
ry opMyjiHpOBaTb CBoe MH-feiie o'b OTuorae-
iiax
t
b KypAOBTb K
r
b apaaiaMi. BIV TaKHx. uo
jiOiKeniflx'b HpHiJii'i. BI> Ban-b BT> IOJ*
1895 roAa, J 8acTa.it 9TH OTioueia He
KO Bno.iH'h YAOB-ueTBopHTe.ii.nbi.MM,
a
Aaate Co-ie
TOroBTJ ui>KOTopux'i> panonax/b Typui u apau-
He H KypAM ati.H BDO.IH'B ApyKu.o. BT> KOHUI
1895 roAa nojoatenic pt3K0 H3M-BHMJiocb. Tpy-
fl,n apMaHCKwx> BHiaEOBT Ha aoapHm'B pao-
195
pe3yatTaT-fi TO aHTHapsiaHCBoe
o KOTopoMX yate ne pa3t
ua iipeAMflymncb cTpaumax.
Cb 1897 roAa, -aMT, TA* ap&aue KypAOUTb HO
pacnajiaioTi, cosM^ciHaa atn3Hb 06*8x1 HE-
98
HcnoABOJii. l omua B-E CBOO OMHHY} 195
K.ieK) Ta&n ate, TA'B anapxHqecKaa
CTB apMHHCKHX
r
b BO^aBOB
ajioHoe HacTpoeie KypAOBT m yTHxaeTi.
7
yr -
poJKaa TypeuKOH aflMHimcTpauJH BcaKaro poa,
no apuncKUM-b At^aMi,, UOBJMH
BT> HacToaunee BpeMa UOHHO
Tb HKOToptia HOBua AaHHbia, yKa3tiBaro-
Ha aeJiaHe apMHHCKnxt p.'harene npn-
a CBOO cropoHy xoTa 6 H H3B'BCTHyio
KypAOBTE.; 9TO coBepmeHio HOBBM 4>a3iicb
UX. AiijiTeJibHOCTH, eme MSJIO
BypACKHxt ajeMeH'B^SMUKOH.
a>aKT'b TpyAHO
aui Hpea, KOTopue HHJIH 6KT
COGOM ut, OJIHOMT JiaAy. OAHOK) M3
r
f>
1UMX'> upHMHH'B 6e3KOHe
t
J
AoycoHut H nepeAptrf. cj i yasn t O5UKHO'JPHHO
Pa3po3HeHHocTt KypACBHx> njieMeuTb H noa-
H06 OTcyrcTBe cpeAM HHK'B co^HAapnocTii 3ia-
ocaaJiaOT'i; Ty poju, KOTOpyo KypAM
6u urpaTt BII JKH3HH Typei^Karo rooy-
, H, BMICTB e t T^Tb, o6jerqaroi"B Ty-
peu,Kofi aAMMHHCTpauH nocTeneHHoe aoA^HHeiie
cBoeMy B*A"6HIO Bcero HypAHCTaHa
B Mory noBTopHTb eme pa3-B, TO 212
apMHucBe arfrraTopbi, BO BCSKOM t
99
212 4AH Bce BoaMoatHoe, as co3Aanis ueBoo5pa3H-
Moft aHapxiu, s a Bt upe/jjiora nx.n Bshnr.ne^b-
CTB& AepsaB'B. PaaBHTe fite aHTHapMfiucsaro
T. fiomfc ceHTHpa 1895 ro^a, B-B T-
8a QOxoatAeHa ap5iaHCKiix
J
tnae^i ,,
pa8rpaKja vb apMiiacKn cejieHti, B'L
JReHhl, H Bl> KOTOptIX1., BOOme, HM.1H OCHO-
apeAaojaraTS u.x> npncyTCTBe
Fiyat: 600 TL.