BRAHM PEEV EFENDNN HAYATI VE

PEEV TARHNDE YER ALAN BAZI SOSYO-KLTREL

KAVRAMLAR
Hazrlaa!
E"#!$ %Z&AN
A!'ara ( )**+
%NS%Z
Osmanl tarih yazarlarnn yaam ykleri ve eserleri zerinde
yaplacak kapsaml incelemelerin, ilgili dnemin ve dnem insannn,
dnyay alglama biimine -zihniyetine- ilikin nemli ipular verecei
dnlmektedir. Bu yaklamla edinilecek almlar, tarihinin, gemii daha
doru okumasna yardm edebilecek; anakronizmden, eitli yanlglardan ve
pein hkml yaklamlardan rak tutabilecektir.
Bu balamda, brahim Peev Efendi'nin nemli eseri Trh-i Peev
'den hareketle ortaya koymaya altmz incelememizin ilk aya iki alt
blmden olumaktadr: Bunlar, XV. ve XV. yzyl Osmanl Devleti'nde
yaam ve eitli devlet grevlerinde bulunmu -ayn zamanda bir tarihi de
olan- brahim Peev Efendi'yi anlatmaya alan bir yaam yks ile
Peev'nin tarihiliinin irdelendii blmlerdir.
Birbiriyle son derece ilintili olan yazarn kimlii ve tarihiliine ilikin
szkonusu blmlerle, Peev'ye dir belli bir kanaat oluturmak
amalanmtr. Ayrca bu blmlerin almamzn ikinci ayan oluturan,
Peev'nin tarih yazclna konu olmu, sosyo-kltrel kavramlar anlamada
da nemli katks olaca dnlmektedir.
almamzn ikinci ksmnda ele alacamz sosyo-kltrel
kavramlarn, Osmanl tarihiliinde neredeyse yok denecek kadar az tetkik ve
tahlil edildii anlalmaktadr. Oysa, Osmanl tarihinin bu vechesi, resmin
btnn alglamada nemli bak alar kazandrabilecek nitelikte veriler
iermektedir.
Osmanl tarihine k tutan kymetli eserlerden biri olan Trih-i
Peev'deki inceleme alanlarmz oluturan szkonusu iki ana kulvarla
amalanan -hibir zaman tamamen ulaamayacamz- tarihsel gereklie
biraz daha yaknlam olabilmektir.
Emine ZCAN
NDEKLER
%NS%Z..............................i
NDEKLER.............................iii
KISALTMALAR &ETVEL.......................vi
,R-.................................1
ii
BRN& B%LM
BRAHM PEEV. EFENDNN YA-AM %YKS VE TARHL/
01 YA-AM %YKS......................5
1.1. Tarih-i Peev'deki Takdime Gre
Peev'nin Yaam yks Ayrntlar...........5
1.2. Peev'nin Kronolojik Yaam yks........36
)1 TARHL/........................41
2.1. Peev'nin Tarih Tutkusu ve Tarihilii........41
2.2. Batl Tarihleri Dikkate Alarak ve
Ansiklopedist Kayglarla Yaplan Tarihilik rnei .....43
2.3. Peev'nin Tarihyazarlnn
Metodolojik ve eriksel Yan.............44
2.4. Peev'nin Objektif Tarihilii ve Eletirisellii.....45
2.5. Vesika lmi ya da Diplomatika Asndan Peev......47
KN& B%LM
PEEV. TARHNDE YER ALANBAZI SOSYO-KLTREL KAVRAMLAR
01 TRK..........................49
1.1. Peev'nin Yabanc Tarihlerden Yapt Tercmelerde
Zikredilen "Trk Kavram................49
1.2. Peev'nin Kendi Satrlarnda Zikrettii "Trk Kavram.54
)1 TRKE ........................58
21 OSMANLI.........................59
3.1. Osmanl Kavramnn
Mstakil Olarak Kullanld Balamlar.........59
3.2. Osmanl Kavramnn
Tamlama Seklinde Kullanld Balamlar.........61
31 ,% VE SR,N.....................66
4.1. Dorudan G Kavramna Atfta Bulunulan Satrlar....66
iii
4.2. Celli syanlarnn Sebep Olduu Hareketlenmeler.....67
4.3. G ve Srgn Kavramlarnn
Muadilliinin Gzlendii Satrlar............69
4.4. Dorudan Srgn Kavramna Atfta Bulunulan Satrlar..70
4.4.1. Bireysel Srgnler.............70
4.4.2. Bir Toplu Srgn rnei...........72
4.4.3. Srgn Kavramna Atfta Bulunan
arpc Bir Olay..............72
41 Z5LM..........................74
5.1. Zulmn Tezhrne ki rnek..............74
5.2. Peevi'nin rnekledii Mezlim............75
5.2.1. "Bir Zlim Mrekkeb Srmekle .........76
5.2.2. Halep'te Vakflar Kanalyla
Halka Yaplan Mezlim............76
5.2.3. Dervi Paa'nn Mezlimi............77
5.2.4. "Pdih- Mazlm.............79
61 BARI-...........................80
6.1. Bar, Ama Ne Uruna?...................................................81
6.2. Bar steyen Taraf Olmak..............82
6.3. Sartl Bar ya da Haddini Bilmezlik..........85
+1 T&ARET-ALI-VER-...................87
7.1. Genel Deerlendirmeler................87
7.2. Bireysel Alveriler.................89
7.3. Ordu Odakl Ticaret ve Alveriler............92
7.4. Yabanc Tccarlar.................94
71 E/LEN&E-E/LENME.....................96
8.1. Kara Ali Bey Portresi..................96
8.2. Sultan Sleyman'n Dzenledii Elenceler......97
8.3. Elit Bir Elence Tr: Avlanma.............99
8.4. Elence-ktidar likisi zerine Bir Karlatrma.....100
8.5. Elence Meclisleri..................102
8.6. Elencenin Meriyeti.................103
iv
8.7. Bir Elence Arac Olarak Kahve ve Ttn.......104
81 SANAT.........................106
9.1. Dnemin Sanat ve Estetik Anlayna
Atfta Bulunan Satrlar...............106
9.1.1. Osmanl'nn Dzenledii Heykel Sergisi ve
Mzecilik...................107
9.1.2. Din Mekanlar Oluturmadaki Tavr......109
9.1.3. Eski Eserlere Gsterilen Saygya Bir rnek...110
0*1 ,YM-K5-AM.....................111
10.1. Balk Giyimi ...................110
10.2. Kaftan ya da Hil'at Giyimi.............113
10.2.1. Yabanclara Hil'at Giydirme ..........114
10.2.2. Osmanllar Arasnda Hil'at Giydirilenler...116
10.3. Giyim-Kuama Dir Dier Balamlar........116
SON5...............................120
KAYNAKA.............................122
%ZET................................124
ABSTRA&T...........................125
KISALTMALAR &ETVEL
a191$1 : Ad Geen Eser
a191"1 : Ad Geen Makale
v
a191:1 : Ad Geen Tebli
;. : Cilt
$<1 : eviren
D$r1 : Derleyen
E=1 : Editr
Haz1 : Hazrlayan
N>1 : Numero
N?1 : Numara, Number
@1 : Say
S1 : Sayfa
A1 : Page
V>l1 B Volume
vi
,R-
Mevcut kaynaklarda, Peev'nin yaam yksyle ilgili bilgiler, nl
eseri Trh-i Peev 'nin izin verdii oranda ortaya koyulabilmitir
1
. brahim
Efendi'nin bu eseri kaleme alma amac, kendisine dir bilgiler vermeyi
iermedii iin, hayatnn kilometre talarna, "anlatt tarihin balam
gerektirdii vakit -ve ancak- gerektii lde deinmitir.
almamzn ilk ksmnda, Peev'nin yaam yksnn ve
tarihiliinin izlerini, eserinin satrlar arasnda srmeye alacaz. Bu
balamda -muhtemelen, bugne kadar yaplan almalardan farkl olarak-
tarihinin Trh-i Peev isimli eserinde yaam yksnn her hangi bir
aamasna ve tarihiliine ait olan kopuk kopuk ve tek bana ok fazla mn
tamad dah dnlebilecek tm ayrntlar ayklayp ortaya karmaya
alacaz. Bundan kastmz, temel bilgilerin kk ayrntlarla kurabilecei
muhtemel kombinasyonlar ve sentezlemelerle, Peev'nin ahsiyetine ve
tarihiliine dir btnlkl bir bak as kazandrlabilmektir.
ncelikle, Trih-i Peev'de yazarn belirledii konu ak paralelinde
-kronolojik kayg gtmeden- yaam yksne dorudan ya da dolayl olarak
atfta bulunan satrlar tespit edilip deerlendirilmeye allacaktr. Eser, bu
metodla btnyle ele alndktan sonra, dorusal izgide gelien bir yaam
yks aktarabilmek amacyla kronolojik bir toparlama yaplacaktr.
1
Peev'nin yaam yksyle ilgili kstl bilgiye ulalabilecek yaynlardan bazlar: Serafettin
Turan, "Peevi maddesi, MEB slam Ansiklopedisi, c. 9, s. 543-545; Ahmet Refik, Peevi,
Kanaat Ktphanesi, 1933 s. 5-17; Bekir Stk Baykal, Peevi Tarihi, Kltr ve Turizm
Bakanl, Ankara 1982, c. , s. X-XX; Murat Uraz, Peevi Tarihi, Son Telgraf Matbaas,
stanbul 1968, s. -V.; Fahri . Derin ,Vahit abuk "Peuylu brahim Efendi'nin Hayat ve
Eseri Hakknda Birka Sz Trh-i Peev (iinde) Enderun Kitabevi, stanbul 1980, s. -V;
Franz Babinger, Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri, eviren: Cokun ok , TC Kltr
Bakanl Yay., Ankara 2000, s. 211-212; Mehmed Sreyya, Sicill-i Osman, Kltr Bakanl
ve Tarih Vakf Ortak Yay., c. 4, s. 1122.
Ardndan, bu blmle dorudan ilikili olduu sugtrmez olan
tarihiliinin izlerine yneleceiz. Trih-i Peev'nin satrlar arasnda
srdrdmz keif gezisi bize bu balamda da sadece ok kk izler
sunabilecektir. Umulan, bu izlerin bir araya getirilmesinden brahim Efendi'nin
tarihiliine dir kabilecek anlaml sonulardr.
almamzn ikinci ksmnda kaynamz erevesinde yapacamz
irdeleme, kavramlar zerine olacaktr. brahim Peev Efendi, tarihinde, eitli
balklar altnda tasnif edilebilecek birok kavrama deinmektedir. Muhtemel
tasniflerden olan sosyo-kltrel kavramlar, bu almadaki tetkik sahamz
meydana getirmektedir.
Kavramlarn yzyllar iinde ou kez byk lde deiime
urayarak ald yeni biimleri yok sayarak bugnden gemie
projeksiyonlarda bulunmann anakronik tespitler ve tahlillerin davetisi
olduu, neredeyse tartlmayacak bir gerektir. Bu balamda Onatl ve
Onyedinci yzyllarda ya da bundan beyz yl ncesinde, birtakm sosyo-
kltrel kavramlara yklenen anlamlar gnmz alglamasna gre nasld,
sorusu almamzn ikinci blmnn zn oluturacaktr.
Amacmz, incelemek zere setiimiz kavramlar mstakil olarak ele
alarak hem tarihinin szkonusu kavramlar alglama biimini hem de dnem
zihniyetinin bu kavramlara ykledii mnlar anlamaya almaktr.
Bu aratrmada esas olarak takip ettiimiz kaynak, eserin Matbaa-
mire basks olacaktr. Knun Sultan Sleyman'n tahta kndan V.
Murat'n vefatna dein gelien olaylar ieren bu bask, stanbul'da ilki 1864
(1281) ve ikincisi 1866 (1283) ylnda olmak zere iki cilt halinde baslmtr.
Sz konusu basknn arka planna ilikin eserin kendi iinde her hangi bir
bilgi bulunmad gibi bu balamda giriilen aratrmalar da herhangi bir
sonu vermemitir. Peev Tarihi'ni konu eden kstl saydaki mevcut
kaynan hi biri bu basknn hangi yazma nsha ya da nshalardan
2
faydalanarak baskya hazrlandn belirtmemektedir. Bu sorularn cevaplar
yerine, incelenen kaynaklarn tmnde bu basknn, 1640 ylna kadar gelen
yazma nshalarn yalnzca birine dayand ifade edilmektedir. Sz konusu
tek nshann hangisi olduu ya da bu kanya nasl varld zikredilmemekle
birlikte, bu tespitin F. v. Kraelitz'e ait olduu
2
ve ondan sonra yaplan
almalarda bu tespitin aynen tekrar edildii anlalmaktadr
3
.
Dier taraftan, srarla tekrar edilen yukardaki tespite ramen,
kaynaklarn gerek Peev'nin kendisi ve gerekse tarihine dir verdii tm
bilgiler, szkonusu Matbaa- mire basksna referansla aktarlmaktadr (3
nolu dipnotta belirtilen kaynaklara ilaveten Ahmet Refik, Peevi, Kanaat
Ktphanesi, 1933). Dahas, B. Stk Baykal sadeletirmesi btnyle bu
baskdaki aka gre allmtr. Buna karn tarihi, almasnn
nsznde, Matbaa- mire basksna ilikin olarak yukarda vurguladmz
mkerrer tespiti de kaydetmi; ancak, kendisinin almasna kaynak edindii
yazma ya da bask eser(ler?) hakknda ak bir bilgi vermemitir
4
.
Matbaa- mire basksna paralel olarak kullanacamz ikinci kaynak,
eserin Bayezid, Veliyddin Efendi Ktphanesi, 2353 numaral yazma
nshas olacaktr. Esasen, Peev Tarihi'nin mevcut elyazmalarna deinen
kaynaklar (3 nolu dipnotta verilmitir.) nshalara ilikin katalogvar bilgiler
vermekte olup karlatrmal bir almay amalamamtr. Yazmalarn
ieriklerini irdelemek suretiyle yaplan bir karlatrmal alma henz
mevcut olmad iin Veliyddin Efendi Ktphanesi, 2353 numaral
elyazmasnn tarafmzdan -kaynaklarda ska zikredilmesi ve temiz bir nsha
olmas dnda- ne tr sebeplerle tercih edildiine dir bir aklk
2
F. v. Kraelitz, Der slam, c.V, s. 259 (F. Babinger a.g.e. s.214'den referansla).
3
Bekir Stk Baykal, Peevi Tarihi, Kltr ve Turizm Bakanl, Ankara 1982, c. , s. XV;
Fahri . Derin ,Vahit abuk "Peuylu brahim Efendi'nin Hayat ve Eseri Hakknda Birka
Sz Trh-i Peev (iinde) Enderun Kitabevi, stanbul 1980, s. V; Franz Babinger,
Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri, eviren: Cokun ok , TC Kltr Bakanl Yay.,
Ankara 2000, s. 214; Serafettin Turan, "Peevi maddesi, MEB slam Ansiklopedisi, c. 9, s.
543-545.
4
Bekir Stk Baykal, a.g.e., c. , s. X-XX.
3
getirilememitir. Bir baka ifadeyle, ne yazk ki mevcut yazmalarn hibirisinin
bir dierine tercih edilme art hlihazrda olumamtr.
Sz konusu 2353 numaral elyazmas nsha "cd olarak edinilmi;
bununla Matbaa- mire basks karlatrlmtr. Yaplan karlatrma
neticesinde, bu yazma nshann Matbaa- mire basksna gre daha geni
bir dnemi ele aldn (Sultan . brahim'in saltanatnn sonuna -1648 ylna-
kadar); buna karn, dierine gre farkl bir konu sralamasna ve paralel
balklarda eksikliklere sahip olduu tespit edilmitir. Baka bir ifadeyle,
szkonusu yazma nshann, bask esere gre neredeyse zet niteliinde
olduu tespit edilmitir. Bu nedenle temel kaynak olarak Matbaa- mire
basks tercih edilmitir.

Matbaa- mire basks ve Veliyddin Efendi Ktphanesi, 2353
numaral nsha dnda, gerek duyulduunda Bekir Stk Baykal
sadeletirmesi ve Murat Uraz evirisine de ba vurulacaktr.
4
BRN& B%LM
BRAHM PEEV EFENDNN YA-AM %YKS VE
TARHL/
01 YA-AM %YKS
1.1. TARH- PEEVDEK TAKDME ,%RE
PEEVNN YA-AM %YKS AYRINTILARI
010101 KC!D!. S?l:a! SEl$"a! D$<r#
brahim Peev Efendi, eseri Trh-i Peev 'de ele almak zere
belirledii "tarihleri anlatrken dolayl ve ender olmakla birlikte, kendi yaam
yksyle ilgili bilgiler de vermektedir. Szkonusu ahs bilgilerin ilkiyle,
Knn Sultan Sleyman'n hkmranln anlatt blmn
5
, "Adlet ve
Nasfetleri Zikrinden Bir Semmedir
6
adn verdii alt bal altnda
karlalmaktadr. Dnemin fazletlerini sralayan Peevi, bin tarihine kadar
(1591/92) -bir kii hari- rvetle ilgili herhangi bir olay duymadn ifade
ettikten sonra, days Ferhat Paa'dan da rnek verir. Yazar bu rnei
aktarrken evvel, Ferhat Paa'nn kimlii ile kendisiyle olan akrabalk ba
ve yaknln u cmleyle izah eder: "Budin'de ehd olan Ferhad Paa
merhm daymz olmala bi-teklif dhilinden idm (c. , s. 9).
Ayn baln devamnda Peev, Knn Sultan Sleyman ve
ncesindeki pdihlarn Balkanlar'da bulunan "kffrla akrabalk ve iyi
5
Trh-i Peev , Matbaa- mire basksndan (1281-1283/1865-1867) tpk basm: Enderun
Kitabevi, stanbul 1980, c. , s. 87. Bundan sonra sadece sayfa numaralar verilecektir.
6
(= Adlet ve nsaflar Zikrinden Bir Damlacktr) Bu balk, Murat Uraz evirisinde
"Adaletlerinden Pek Aznn Anl; B. Stk Baykal sadeletirmesinde ise "Adalet ve Hakl
Davranlarndan Birka rnek" eklinde gemektedir.
ilikiler kurarak fetihlerini kolaylatrdklarn; ancak daha sonra gelen
sultanlarn bu tr ilikileri gzetmediklerini ve bunun sonucunda reayann
dmandan byk zarar grdn anlatmaktadr. Bu bahsi, kendi yaam
deneyimiyle de destekleyen brahim Efendi, "yetiip grd ngrs
seferlerinde dmann "gret ve hasret
7
itmedk bir kal'e ve kasaba
brakmadn ifade etmektedir.
Peev'nin bu satrlar kaleme ald sralarda yann hayli ilerlemi
olduu, szkonusu bahsin sonundaki u cmleden anlalmaktadr: "Sz szi
ekdi kesret kelm haddin ad; prlerde hod bu hl mukteza- sinn visldir
8
(c. , s. 15).
Tarihi, kraln Moha'ta urad bozgunu anlatt blmde yer yer
ilevi bilgiler vermeye devam eder: Bosna Alaybeyi olan dedesi, Moha
Sava'na (1526), aralarnda Peev'nin ismini zikretmedii babas da olmak
zere "tuvan
9
sekiz "yiit olu ile katlmtr. Peev'nin yaad dnemde
Saraybosna yaknlarndaki Bhe Nahiyesi'nde, Alaybeyoullar olarak her
birinin oturduu mahal halk tarafndan bilinmektedir (c. , s. 87).
brahim Peev Efendi'nin byk dedesi Kara Davut Aa, Fatih Sultan
Mehmet'in silahtardr. . Mehmet 1472'de Bosna'y feth ettikten sonra
buraya Minnet Bey olu Mehmet Bey'i sancakbeyi olarak atar. Peev'ye
gre, byk dedesi Kara Davut Aa, muhtemelen bu sancakbeyine olan
akrabal ya da baka bir "takrb
10
sebebiyle ellibin ake zeametle Bosna
Alaybeyi olarak "harem-i muhteremden kmtr. Hatta, Sultan Bayezd
dnemindeki savalarn birinde nc asker olan Yahya Paazde Kk Bli
Bey'in zeametini alp "bert etmitir (c. , s. 87). Elinde mevcut olan bu
belgeyi Peev, eserinin ilerleyen sayfalarnda (c. , s. 103) aynen verecektir.
7
(= Yama ve ykm)
8
(= Yallarda bu durum, ilerlemi yalarnn gerei kendiliinden olumaktadr.)
9
(= Gl kuvvetli)
10
(= Yaknlk)
6
brahim Efendi'nin ayn blmde, "babamdan defalarca dinledim,
diyerek aktardna gre, ailesi Bosna'da Kara Malko Bey zamannda bir
ok baar elde etmitir; slm gzileri o kadar zenginlemitir ki yalnz,
Peev'nin babas bir hizmetkryla altmbin akelik ganmet almtr. "Mr-i
mezbr
11
, bakente atl-zrhl tutsaklar ve balar gndermi; ayrca
alaybeyinin bu gznn kazanlmasnda nemi byktr diye -byk dedesi
Kara Davut Aa'dan sonra alaybeylii devam ettiren- dedesi Cafer Bey'e
ykseltme ve Peev'nin babasna da bir balang tmar isteklerini arz
etmitir. Alaybeyi olan dedesine beyz ake ykseltme verilmi; ancak,
babasnn balang tmar bir gz sonrasna "te'alk (ertelenme?)
"buyrulmutur. Babas bu "te'alk ile "rakeyn Seferine gitmitir. Seferde
Karakan Derbendi'nde grev yapan babasna o dnemde, "Bosna
Alaybeyi'nin olu aktan sefere gelmitir, diye "ibtiddan tmara emr-i erf
ihsan olunmutur. Dedesi bu duruma, deta oluna Bosna sancakbeylii
verilmi kadar sevinmitir (c. , s. 88).
Peevi, "Agz Dsitn- Muhrebe
12
isimli blmn altnda, Moha
Sava'n yapld blgeyi ve Sultan Sleyman Han'n burada zerine kp
Tanr'ya yalvard tepeyi kendi gzlemleriyle anlatmaktadr. Bin tarihi (1591-
92) ncesini kendisinin genlik dnemi olarak addeden tarihi, bu a
betimleyen birtakm szlerle birlikte, zorlukla birka kez trmanm olduu
tepeye ilikin unlar aktarmaktadr:
"Bu hakr, kall-l bida bin tarhinden mukaddem, tzelik havas ve
tmaca vn bahnesiyle ol etrf ket gzr iderek 'alimallah- tela ancak
teberrken iki def'a pte-i mezbre zerine bir gz pdihn cy-
mnctdr deyu kmak vki' olmutur. Ya'n, hayli mrtefi' idi ve kmakda
su'ubet var idi
13
(c. , s. 89).
11
(= Kara Malko Bey)
12
(= Savan Destanna Balang)
13
(= Bu kymetsiz, sermayesi az, bin tarihinden nce genlik havas ve atmaca av
bahanesiyle o evreyi gezip grerek -Allah biliyor ki sadece uur getirir diye- iki defa
szkonusu tepe zerine ktm. Bir gz pdihn yalvar yeridir, diye kmam
gereklemitir. Yani olduka yksekti ve kmada glk vard.)
7
Ayn blmn devamnda tarihi babasndan nakille, dedesi "Koca
Alaybeyinin szkonusu byk savan yapld sahadaki anlarn zikreder:
Alaybeyi dede, katld ou seferde krmz uhadan yaplma adr
kullanmtr. Krmz adr kullanmak, dier askerlere nispetle ayrcalkl bir
bey olmann gstergesidir. Sava sonras meydan gezip dolaan Pdih,
yannda brahim Paa olduu halde otana dnerken, Alaybeyi adrnn
yaknndan geer. Alaybeyi, adrn nnde selama durmuken, Sultan
Sleyman, brahim Paa'ya: "Alaybeyini ar ve imdiden sonra tedbir nedir
sor der. brahim Paa: "gel Koca Alaybeyi! deyip arr. Alaybeyi gelince
Pdih, alak gnlllk gsterip duraklar ve Paa, Alaybeyi'ne Pdih'n
bu baarl byk gazsnn ardndan tedbirin ne olduunu renmek
istediini iletir. O da "ouzne, "hnkrm, domuzun yatanda ocuu
olmasn? diye cevap verir.
Peev, bu hatray okuyucuya aktarmay yle srdrr: "Bir nm
hande ile mbrek cemli en ve dn olur ve bir avu altn ihsnyla fakir
Koca Alaybeyini mmtz- akrn eyler
14
(c. , s. 96).
lerleyen sayfalarda Sultan Sleyman dneminde Ltfi Paa ile
Barbaros Hayrettin Paa'nn Korfu Adas'na yaptklar gznn ayrntlarn
anlatan brahim Efendi, slm gzilerinin bu trden yaralanmalar ve
felaketlerine kendisinin de tank olduunu belirterek, 1598 ylnda yaplan
Varat Kalesi kuatmasnda grdklerini zikreder. Tarihinin anlatmndan,
Satrc Mehmet Paa'nn serdarl ve Krm Han'nn kalabalk askeriyle
yrtlen bu kuatmada kendisinin, yardmclnda bulunduu akrabas -o
dnem "Rumeli Eyaleti'ne mutasarrf olan "Fatih-i Estergon, Merhm
Mehmet Paa- ile birlikte szkonusu kalenin sa yanndaki byk kuleyi
dvme grevini stlenmi olduunu anlamaktayz (c. , s. 199).

14
(= Yarm bir glmsemeyle mbarek yz en ve mutlu oldu ve bir avu altn bayla
fakir Koca Alaybeyini emsalleri arasnda stn eyledi.)
8
"Cihat Kaps stoni Belgrad Kalesi'nin Fethi balkl blm altnda
Peevi'nin, Pdih V. Murat'n saltanat dneminin 1632 ile 1635 yllar
arasnda kendi deyiiyle "muktez- vakt ile
15
stoni Belgrad'n vliliini
yaptn reniyoruz (c. , s. 261).
brahim Peev Efendi, kfirlerle yaplan bar antlamalarndan
bahisle, "kendi hlim gibi bi-intizm u pern ve ebter mecmua
16
biiminde
betimledii dank tarihleri, Kanun Sultan Sleyman'n Gz ve Fetihleri ad
altnda toparlayp kaleme aldn belirtmektedir.
Tarihi, szkonusu eseri V. Murat dneminde Budin valisi olarak
atanan ikinci vezir Musa Paa'ya sunduu tarih olarak hicr 1051 (1640-41)
yln vermektedir
17
. Bir sonraki ana balk altnda tartlaca zere, brahim
Efendi, kitabn beylerbeyine sunduunda altmalt- altmyedi yalar gibi
ge bir dnemindedir (c. , s. 428).
0101)1 S?l:a! II1 S$l#" D$<r#
Sultan Selim dnemindeki tannm beyler arasnda ele alnan Ferhat
Paa, Peev'nin daha nce de szn ettii daysdr: "Budin'de ehit olan
Ferhat Paa merhmdur, biiminde anlatmaya baladktan sonra, "bu abd-i
'cizin days idi; o sebeple ekser ahvline u'urumuz vardr
18
, demektedir (c.
, s. 453-454).
010121 S?l:a! III1 M?ra: D$<r#
15
(= Zamann gerei olarak)
16
(= Kendi hlim gibi dzensiz, dank ve eksik derleme)
17
Szkonusu tarih, sayfa 428'de tarih, binbir yl olarak verilmektedir. Muhtemelen Matbaa-
mire'de "elli kelimesi eksik baslmtr.
18
(= Bu ciz kulun days idi; bu nedenle pek ok durumunu bilirdim.)
9
veys Paa'nn iyi huylarna deindii blmde Peev, erken
ocukluundan ve kaybettii kardelerinden de sz etmektedir. Kendisini hl-
i hazrda "hakr-i pr-i taksr
19
olarak betimleyen brahim Efendi, Budin
Beylerbeylii'nin veys Paa'ya verildii dnemi ok kk yalarda
olmasna ramen "hayl hvb
20
hatrladn zikreder. veys Paa'nn
Budin'de grev yapt dnem 1578-1580 yllar arasnda olduuna gre (.
Murat'n Saltanat - 1574-1595) Peev o yllarda drt ile alt yalar arasnda
olmaldr.
Szkonusu dnemde, iki yetimi z kardeinin ayn anda ldklerini;
bunlardan birinin zeameti, dierinin ise onaltbin akelik tmarnn "mahll
21
olduunu belirtmektedir. Bunun zerine babasnn veys Paa'ya gidip
zeamet ve tmar iin yalvardn ve bin beyz guru "cize
22
gtrdn; karlk olarak veys Paa'nn da "ihsnda bulunduunu
anlatan Peev, babasnn azndan dinledii zere, ayn gnn gecesinde
kapclar blkbasnn veys Paa'ya verilen keseleri olduu gibi geri
getirdiini bildirmektedir. "Cizeler alnmadna gre, tmar ve zeamet
bakasna verilmitir, diye sabaha kadar babasnn gzne uyku girmemitir;
gn domadan beylerbeyinin huzuruna varr; yalvarr yakarr. veys Paa,
onun bu hline armtr; nk zaten sznde durmaktadr; o kadar ki iki
yiit olunu kaybetmi bir adamn stne bir de parasn almann insafszlk
olacan dnerek verdii paray geri gndermitir (c. , s. 8-9).
Peev, ilerleyen sayfalarda Dervi Paa'dan sz ettii bahiste, dolayl
olarak anne tarafyla ilgili bilgiler de verir: Sz edilen Dervi Paa'nn asl,
Bosna'nn tannm "Sokolovn (Sokullu) -dier adyla Sahinolu- soyuna
dayanmaktadr. Tarihi bu bilgiyi verdikten sonra yle devam eder: "Bu
19
(= Kymetsiz kusurlu ihtiyar)
20
(= Hayl meyl?)
21
(= Boa kp, devlete getiini)
22
(= Hediye, bahi)
10
hakr-i pr-i taksrin vlidesinin li eb ve um karnda idi
23
. Bu cmleden,
Dervi Paa'nn, brahim Efendi'nin annesinin ana-baba bir kardei yani
Peev'nin z days olduu ak bir biimde anlalmaktadr
24
.
Dervi Paa'dan yola karak annesinin de mensubu olduu bu aile ile
ilgili bilgiler vermeye devam eden Peev, "bu yksek soyda, iki kiinin vezir-i
azamlk; be kiinin vezirlik yaptn, on kiinin de beylerbeyilii grevinde
bulunduunu belirtir. Bunlarn dnda kalan mera ve dier aynn saysn
ise bilmemektedir. Bu bilgiler sonrasnda Peev, Dervi Paa'nn, Ferhat
Paa'nn kk kardei olduunu da ekler (c. , s. 41-42).
Peev'nin Budin'den ulak ile "stanbula "feryat olarak gnderildii
bilgisine, "Cafer Paa'nn Tamamlayc Hlleridir bal altnda
rastlamaktayz. Esasen, bunu zikretmesinin sebebi, stanbul yolculuu
esnasnda Cafer Paa'yla Belgrat'ta karlam olmasdr. Ere Seferi'nden
(1596) bir yl nce Cafer Paa Belgrat'a gnderilmitir. Peev'nin feryat
olarak stanbul'a gitmesi -muhtemelen ilk gidiidir
25
- ayn dneme
rastlamaktadr. Dolaysyla brahim Efendi bu senelerde yirmi bir ya
civarnda olmaldr (c. , s. 120).
Bosna valiliine atanan Dervi Hasan Paa'nn dman zerine
yapt seferleri anlatan brahim Efendi, bu sralarda memleketi Peoy'dan
Bosna'ya gittiini ve orada daha nce Peoy'daki iftliklerinde arladklar
26
23
(= Bu kymetsiz, eksik ihtiyarn annesinin ana-baba bir kardei idi.)
24
Szkonusu cmle -bir nceki cmleyle birlikte- eserin Bekir Stk Baykal sadeletirmesinde
tam olarak (kullanlan noktalama iaretleriyle) yle gemektedir: "Dervi Paa'da Bosna
kkenli ve tannm Sokolovi, yani soylu Sahinolu ailesindendir. Kusurlar ok olan bu
fakirin annesinin, ayn ana ve babadan doma kardei (teyzesinin olu) idi.. Bekir Stk
Baykal, a.g.e., c. , s. 37.
25
Fahri . Derin ve Vahit abuk tarafndan kaleme alnan "Peuylu brahim Efendi'nin
Hayat ve Eseri Hakknda Birka Sz isimli makalede, Peev'nin stanbul'a ilk gidiinin .
Ahmed'n tahta knn ardndan serdarl devam ettirilen Lala Mehmet Paa'nn
telhislerini gtrmek amacyla olduu ve tarih olarak 1603 ylnn yazna tekabl ettii
belirtilmektedir. Bu durumda, yukarda verdiimiz tarih ile szkonusu kaynak arasnda yedi
yl gibi bir fark olumaktadr. Trh-i Peev , Enderun Kitabevi, stanbul 1980 s. .
26
Peev, Hasan Paa'yla nasl tanm olduunu yle anlatmaktadr: ".. ve kendinin at
yanam, aalar, kapucbalar bu hakri bilirlerdi. Bir defa Segedin Beyi iken, Sigetvar
muhafazasna gider iken Peoy'da vaki' iftliimize konmu ve mikdarmz kadarnca it'm
11
Hasan Paa'yla saraynda grtn belirtmektedir. Sefere hazrlanan
askerlerin teriftn ve kendisine smarlanan bir selm ve istei Paa'ya
aktarmasn da ieren bu olaylar -verilen tarihlerden hareketle- onun yaam
yksnde on sekiz-on dokuz yalarna rastlamaktadr (c. , s. 126).
Bec (Viyana) kralnn haracndan ve Bec elisinden bahseden bir
blmde Peev, "binbir tarihine kadar Bec kralnn dzenli olarak gnderdii
yllk hara ve armaanlardan bazlarna Budin Beylerbeyi Ferhat Paa'nn
"dvnnda kendisinin de tank olduunu belirtmektedir. Bu bahsin
devamnda brahim Efendi'nin bir kzkardei olduunu -belki yalnzca
dierlerinden birisidir- ve enitesinin de Budin Mukabelecisi Ali Efendi
olduunu reniyoruz:
"Bin tarihinden iki yl mukaddem, Budun'un mukbelecisi bu hakrin
hemresinin zevci 'Al Efendi eli sline me'mr olup nakl eder ki..
27
Grld zere, brahim Efendi'nin enitesiyle ilgili bilgilerin kaynanda,
onun eliye elik etmi olmas yatmaktadr (c. , s. 134).
lerleyen sayfalarda, . Murat'n saltanat dneminde gerekleen
fetih ve gzlar anlatan Peev, Besprim ve Pulat (ya da Polat) kalelerinin
fethini ele ald bahiste, Serdar Sinan Paa nderliinde szkonusu kaleler
ele geirildikten sonra "kfirin tabr- makhr
28
unun Tata Sahras'nda
olduunu ve "zerine varlmak iin grldn aktarr. Bu noktada
tarihi, kendisinin sava sahasndaki lojistik deneyiminden de sz etmektedir:
"Hatta bu hakr, ileride kpr binsna me'mur olanlar ile bile idi
29
.
olunup arlanm idi. Bil-tereddt nmze dp kendiye buluturdular. (c. , s. 126). Bu
noktada Bekir Stk Baykal sadeletirmesi, Segedin Beylii ve Sigetvar muhafazasna gitme
iini Peev'nin kariyerine atfederek, tarihinin yaam yksnde nemli bir yanlla neden
olmaktadr: ". ve kendisinin at yanam. Aalar ve kapcbalar beni tanrlard. Bir
zamanlar Segedin beyi iken Sigetver muhafazasna gidiyordum. O srada Peoy'daki
iftliimize konuk olmu ve elimizden geldiince de onu arlamtk. Adlar geen grevliler
hi ekinmeden nmze dp beni paaya gtrdler. a.g.e. c. , s. 115.
27
(= Bin tarihinden iki yl nce, Budin Mukabelecisi, bu kymetsizin kz kardeinin ei Ali
Efendi, eli ulatrmaya memur olup nakl eder ki.)
28
(= Kfirin kahredilmi taburu)
29
(= Hatta bu kymetsiz, ileride kpr yapm grevi verilenlerle birlikte idi.)
12
Szkonusu kalelerin fethi 1593-94 yllarnda olduuna gre, brahim Efendi
bu grevi fa ettii sralarda 19-20 yalarnda olmaldr (c. , s 136).
Sinan Paa'nn kusurlarn ele ald bahiste Peev, serdarn Budin'in
yamasna izin vermekle, snr blgesinde yaayan reaya zerinde kt
etkiler yarattn belirtmektedir. Tarihi, bu durumdan kendisinin de
etkilendiini ve gvenlik yokluu nedeniyle o dnemde Peoy'daki evlerinde
geceleri silahlaryla uyuduunu aktarmaktadr (c. , s. 158).
brahim Efendi'nin Tuna Defterdarl grevinde bulunduunu, Eflak
Beylerinden Mihal Zl (ihtiyar?)'in isyann Kad Alican Efendi'den referansla
anlatt bahisten renmekteyiz. Kendisi bu grevdeyken Dobruca'da,
Pazarck adnda "kyden dnme bir muhtasarca kasabackta konuk
edilmitir (c. , s. 159).
010131 S?l:a! III1 M$F"$: D$<r#
Pdih . Mehmed'in saltanat dnemini (1595-1603) anlatt
blmde Peev'yi youn olarak dmana kar savalan cephelerde
bulmaktayz: Saldrlar zerine sadrazam Ferhat Paa, serdar tyin edilerek
slm askeriyle birlikte Eflak lkesi zerine yrmtr. Bu sefer
erevesinde, brahim Efendi'nin yannda alt Anadolu Beylerbeyi Lala
Mehmet Paa da snr boylarn korumaya memur edilmitir. Bylece Peev,
Mehmet Paa'yla birlikte stoni Belgrat'tan kalkp Budin'e gidecektir (c. , s.
165).
Sadrazam Ferhat Paa'nn azledilip ldrlmesi ve yerine getirilen
Sinan Paa'nn Eflak'ta bozguna urad dnemde Peev, Estergon
Kalesi'nde dman tarafndan kuatlm (1595) ve -gen yana ramen-
dmanla "vireyi
30
grme grevini stlenmitir. Tarihi, "virenin verilme
30
(= Bir kalenin ya da mevkinin teslimi/Kms-i Trk)
13
grmelerini anlatt bahsin ortalarna doru -yine dolayl bir ekilde-
kendisinin Lala Mehmet Paa'yla olan balantsn aklama gerei
duymutur:
"Sonra hatrma geldi ki Paa Merhmun hem kitbeti hizmetinde hem
akrabasndan iken ve kendsi vireyi lisnna getrmekden ihtirz ve ictinb
iderken kub vire syleen ben olam! Ne 'acib hat itmiim.
31

Tarihi, bizzat yaad bu olaylar sayfalar boyunca olduka ayrntl
bir ekilde okuyucuya aktarmaktadr (c. , s. 183 vd.).
Eflak bozgunu ve Estergon'un dman eline gemesinin ardndan
Pdih . Mehmet'in bizzat kt Avusturya Seferi'nde Peev, Ere
Kalesi'nin kuatlmasnda "efendisi Lala Mehmet Paa'nn yannda grev
almtr (1596). O, iinde bulunulan atmosferi u cmlelerle ifade etmektedir:
".Ol gnde metrisler tertbine ve tedbrine mberet olunub merhm
efendimiz Anadolu Eyletine mutasarrf olan Vezir Mehmed Paa'ya sekiz
'aded tob- kal'e-i kb ta'yn olundu
32
(c. , s. 193). ".Merhm Paa
efendimiz ile bizim adrlarmz kal'enin koltuunda kal'eye karb bir ukur
yerde konmu idi (c. , s. 194).
Ere Kalesi'nin fethini mteakip, Vezir Mehmet Paa'nn Ere
muhafzlna tyin edilmesiyle birlikte, brahim Peev Efendi, blgenin ilk
tahrrini yapmtr:
".ve merhm efendimiz Mehmed Paa'y dahi Anadolu Eyletiyle
Ere muhafazasna ta'yn ittiler. 'Umma Erelnn eer kul kurvnn eer
gnllsnn icmlin ibtid bu hakr yazdm ve yevmiyelerin ve blklerin
31
(= Sonra hatrma geldi ki Paa Merhmun hem ktiplik hizmetinde hem de akrabasndan
iken ve kendisi vireyi diline almaktan saknp ekinirken, kp vire syleen ben olaym! Ne
alacak bir hata etmiim..)
32
(= O gn metrisler dzenlenmesi ve hazrlanmasna giriilmesiyle, merhum efendimiz
Anadolu Eyaleti'ni idare eden Vezr Mehmet Paa'ya sekiz adet kale-dven top ayrld.)
14
ta'yn ittim. Sonra onun mcebince ahkm ve berat- erfesi dvn-
hmyundan virildi
33
(c. , s. 195).
brahim Peev Efendi'yi 1597 ylnda Tata Kalesi'nin kuatlmasnda,
Komran'da buluyoruz. Tata Kalesi kuatmasndan kaan dman ordular
Komran Kalesi'ne snmak zere bu merkeze doru kamaktadr. Peev,
Mehmet Paa'nn birlikleriyle, dmann peine dp savamtr:
".Merhm efendimiz Mehmed Paa ile karavolda ve Komrn yolin
muhfaza itmekde iken n gh olduk. T'kib idb kimin tu'me-i imr ve
kimin dah beste-i zincir itdik. Mikdr dah kal'e karbinde olan gln ceryn
Komrn semtine olmala ve ziyde szlk ve bataklk olmala ol bata yatak
idindiler ve hals oldular
34
(c. , s. 207-208).
Peev'nin yirmili yalarnda srd hayat, maiyetinde bulunduu
Lala Mehmet Paa'nn kariyeri paralelinde gelimitir. Bu balamda brahim
Efendi, 1598 ylnda Varat Seferi esnasnda vefat eden Rumeli beylerbeyinin
yerine tyin olunan Mehmet Paa'yla birlikte yeniden ve daha aktif olarak
sava meydanlarndadr (c. , s. 214).
Baarsz Varat seferi ardndan kuatld haberi gelen Budin'e doru
yol alan slm askeri arasnda brahim Peev Efendi de bulunmaktadr.
"Gle Sahrasnda konulmas srasnda cereyan eden olaylar anlatan Peev
skender Paa'nn kaynpederi olduunu okuyucuya aktararak ailev bir bilgi
daha vermektedir:
33
(= .ve merhm efendimiz Mehmet Paa'ya Anadolu Eyleti'yle Ere muhafzln
verdiler. Kul olsun gnll olsun btn Ereli'nin listesini ilk defa bu kymetsiz ben yazdm ve
yevmiyelerini ve blklerini belirledim. Sonra onun gereince hkmleri ve erefli beratlar
divan- hmyndan verildi.)
34
(= .merhm efendimiz Mehmet Paa ile karakolda ve Komran yolunu korumakta
olduumuz iin tetikteydik. Takip edip kimini kl-az kimini de zincir-bal yaptk. Bir
miktar da kale yaknnda, aknts Komran ynne doru ve fazlaca sazlk ve bataklk olan
gl yatak edindiler ve kurtuldular.)
15
"Gle Sahras'na konduumuz gn skender Paa merhm evvel
zamanda merhm Tiryki Hasan Paa'nn kethds idi; yirmi kadar salt ve
sebkbr levend ile birer esb-i rahvna svr olub ferydla geldiler.
Kffar, Budun muhasarasna gelrken Pesprim ve Pulat'a ve Tata kal'elerine
zafer bulduklarn ferydlarna munzam idb imdda be-gyet ikdm itdler
ve irtesi mr-i merhmu hezr- mev'd-i 'arkube ile dndrdler. Bu bu
hakr-i pr-i taksrin kyn babas ve hemehrsi olmala doru adrmza
gelmi idi.
35
(c. , s. 220).
Budin yolunda, asker arasnda alk nedeniyle isyan ba gsterince
Budin'e gitmekten vazgeilip Segedin'e gitmeye karar verilmitir. Segedin'de,
daha nce kan bir isyanda yaralanan Serdar Satrc Mehmet Paa'y
ziyarete giden Lala Mehmet Paa'nn yannda "hizmet grmek zere Peev
de hazr bulunmaktadr. Bu esnada, Osmanl askerinin bu topraklardaki
seferlerinde yardmc olan Tatar Han'nn geldii haberi ular. Serdar
rahatsz olduu iin, Han'n karlanp obaya getirilmesi grevi Mehmet
Paa'ya verilir. Han ile olduka samimi olan Satrc Paa'nn serdar
adrndaki sohbetlerine brahim Peev Efendi kulak misafiri olmutur. (c. ,
s. 222).
Peev, 1600 ylnda -yaklak yirmi alt yandayken- Satrc Mehmet
Paa'nn idam ardndan sadrazamla getirilen brahim Paa'nn
gerekletirdii Kanije Kalesi'nin fethinde grev almtr. Tarihi, burada
yaplan savan geni bir zeti yannda Sadrazam brahim Paa'nn reayann
malna kar gsterdii titizlii anlatmakta ve bu erevede sadrazamla
yaad kk bir olay da okuyucuya aktarmaktadr:
35
[= Gle Ovas'na konduumuz gn, nceleri merhm Tiryki Hasan Paa'nn kethdas
olan merhm skender Paa, yirmi kadar zgr(?) ve yk hafif levend ile birer (sarsmadan
yryen) ata binerek feryatla geldiler. Kfirlerin, Budin kuatmasna gelirken Pesprim ve
Pulat ve Tata kalelerinde zafere eritiklerini feryatlarna katp son derece gayretli davrandlar.
Ertesi gn, merhm beyi pek ok yalan vaat ile geri dndrdler. Bu kymetsiz kusurlu
ihtiyarn kayn babas ve hemehrisi olmas nedeniyle dorudan adrmza gelmiti.]
16
".heldene didikleri mahsl ki baz diyra mahssdur, vakt- hasd
irmemi idi. Tarlasna kimse tavrn salvirmedi ve yolca giderken dah iine
girmedi. Bu hakr acele ile alay yannda geerdim. yle bir tarla kenarna
uradm. avular tarlaya girme deyu vazlar itdiler ve getrn, didiler.
Grdm, mataracasn karuma gnderdi ve ben n ekin idgin bilmezdim,
deyu ta'lm iyledi. Meer, bu bahneyi idenleri 'afv itmi imi. Bize dah
sebeb-i 'afv ola deyu kendsi murd idinmi n yakn geldim; Merhm Paa
Efendimiz ile vardka grrdi ve bilrdi; zavall sen misin, didi. Kulunum
sultanm, didim. Ya sen nn ekin idgin bilmez misin, didi. Bendeniz bu
yerlyim nn ekin idgin bilrm, amm benim gitdgm yerde esnze var
idi; ya esnze nedr didi. Sultnm benden yek bilrsiz, yaya yoli didim.
Gerek dirsin, buyurdi ve hande ider gibi oldi. Hele ekine girmekden sakn
didi.
36
(c. , s. 231).
Peev, bir sonraki sene (1601), stoni Belgrat'n dmana kar
savunmasnda hazr bulunmaktadr; ayrntl bir ekilde anlatt byk
uralara karn kale, dmann eline gemitir. brahim Efendi, "efendisi
Mehmet Paa'ya yneltilen haksz sulamalara da deindii bu bahiste,
-ahs hikyesine dhil olmak zere- Lala Mehmet Paa'ya yaktrlan
sulamalar reddetme balamnda, paa ile olan ilikisinin skln,
vurgulamaktadr: ".Allah- Tel'ya ma'lmdur byle diyenler bhtn-
'azm itmilerdir. Merhmun k- yannda hzr idim ve ekser muhatb fakr
idim.
37
(c. , s. 238).
36
[= ..baz blgelere zel olan heldene ismindeki rnn hasat vakti gelmemiti. (Bu
rnn bulunduu) tarlalara kimse davarn salmayp, yol boyunca giderken dahi iine
girmedi. Bu kymetsiz, acele bir ekilde alay yanndan geiyordum; ylesine, bir tarla
kenarna uradm. avular, "tarlaya girme! diye badlar ve "getirin! dediler. Mataracsn
yanma gnderdiini grdm ve (gelen ahs) "ben onun ekin olduunu bilmiyordum
dememi retti. Meer, bu bahaneyi ne srenleri daha nce affetmi. Bize de af sebebi
olsun diye kendisi (byle) istemi. Merhm Paa Efendimizle (yanna) vardka grp ve
bildii iin tandk geldim. "A zavall, sen misin? dedi. "Kulunum, sultanm dedim. "Peki sen
onun ekin olduunu bilmez misin? dedi. "Bendeniz yerliyim, onun ekin olduunu bilirim;
ama, benim gittiim yerde esnze vard (dedim). "Esnze de nedir? dedi. "Sultanm,
benden iyi bilirsiniz, 'yaya yolu' " dedim. "Doru sylersin buyurdu ve glmser gibi oldu. "
(sen yine de) ekine girmekten sakn! dedi.]
37
(= Yce Allah bilir ki byle syleyenler byk iftira etmilerdir. Merhmun yanbanda
bulunurdum ve ounlukla konutuu fakir bendim.)
17
Bu seferin sonunda Budin'e dnen brahim Efendi, burada kendisine
verilen bir takm grevlerle Budin'den ayrlp son derece zor koullarda nasl
Peoy'a ulatndan sz etmektedir:
".ve yine efendimiz Mehmed Paa merhmun yletine Budun
yleti zam olunub Budun muhfazasna irsl olundi. Ol k bu 'abd-i 'ciz
Pozega harcn alub Budun'dan hidmet deyu kdm ve serdra baz ahbr
ile mktb gtrdm. Lkin kar adamn gsne kard. Min-ba'de karadan
gidilmek kbiliyet olmad. Sonra Tuna'nn buzi zerinden gidilmek mmkin
mlhazasyla gidb ve lkin her gn yirmier otuzar kere br-grlerimiz
altnda buz krlurdi ve atlarmz suya derlerdi ve birer mikdr buzi kra kra
yzerler ve giderlerdi. Sonra bandan kndan ekub dar karrdk. Bu
felket ve musbet ile on beinci gnde Peoy'a geldik. Felekden neler
ekdik neler grdk.
38
(c. , s. 239)
nceki yl dman eline geen stoni Belgrat'n geri alnmas
amacyla, Sadrazam Yemii Hasan Paa, 1602 ylnda bir sefer
dzenlemitir. Bu sefere Rumeli Beylerbeyi Lala Mehmet Paa'nn
beraberinde olan brahim Efendi de katlmaktadr. Peev, stoni Belgrat'ta
bulunan kalenin gnlerce dvlmesi ve kalenin ele geirilmesinde
"efendisinin yannda hazr bulunmutur (c. , s. 243).
Dmann Budin'i kuatp Pete'yi ele geirmesi zerine bu yne
hareket eden orduda da hazr bulunan brahim Peev Efendi, burada
yaanan mcadeleyi ve i karklklar uzun uzun anlatmaktadr. Tarihi,
Budin'in savunulmas grevinin srarla Lala Mehmet Paa'ya verilmesinden
sonra yaadklarn yle ifade eder:
38
(= O k bu ciz kul, Pozega haracn alp, Budin'den hizmet amacyla ktm ve serdra
baz haberler ile belgeler gtrdm. Ancak kar, adamn gsne kyordu. Bunun zerine
karadan gidilmesi mmkn olmad. Sonra, Tuna'nn buzu zerinden gitmek mmkn olur
dncesiyle gittim; ancak her gn yirmier otuzar kere beygirlerimizin altndaki buz krlrd
ve atlarmz suya derlerdi; birer miktar buzu kra kra yzerler ve giderlerdi. Sonra
bandan kndan ekip dar karrdk. Bu felket ve musbet ile on beinci gnde Peoy'a
geldik. Felekten neler ektik, neler grdk!...)
18
".ne itdilerse itdiler (Mehmet Paa'y) rz itdiler. Bu abd-i fakr bir
mikdr nho ve kesemiz dah bo bulunmala me'zn olub Peoy'a gitdik.
K iinde Yemici kethdasyla ve merhm Tiryki Hasan Paa ile yz
'araba zahre getrdk.
39
(c. , s. 249)
brahim Peev Efendi'nin bir sonraki yl (1603), Osmanl'nn
dzenledii sefere yardm amacyla Belgrat'a kadar gelen Tatar Han Gzi
Giray' askeriyle klad Peoy'da arladn ve birlikte bolca vakit
geirdiklerini gryoruz:
". ve Peoy'u kendye met ve asker-i Tatar'a Sigetvr ve Koban
ve Mohc ve Sumunturna ve gayr- muhassl Drv Nehri'nin mvers
seken ve met olmak zere evmir-i erfe yazdrub geldiler. Kimi ba'z
karada kimi kasabtda ve kal'ada yerlediler. Ve hn- 'ln ol k
Peoy'da 'ay itdi. Ekser eyym da dhil meclis-i erfleri olurduk ve
ahynesr ve kra ve teferrc ba- bahara bile giderdik ve kitbet ile ve
ba'z hsniyyt ile sarf- evkt iderdik. Bu hakri ta'lk hat mekine sevk idb
kat'- kalem tarkin ve kitbetin ba'z kav'idin ta'lm itmi idi. Ancak, tuhm
isti'dd kil-i reye ekmidi.
40
(c. , s. 251)
Tatar Han'nn Belgrat'a gelip Peoy'da klamas zerine kaleme
ald bu bahsin sonunda Peev, efendisi Lala Mehmet Paa'y ve Gzi
Giray Han' o yl Peoy'daki evinde nasl arladn anlatmaktadr:
39
(= ..Bu fakir kul, bir miktar mutsuz ve kesemiz de bo olduu iin izinli bir ekilde Peoy'a
gittik. K iinde Yemii'nin kethdas ve merhm Tiryki Hasan Paa'yla yz araba
yiyecek getirdik.)
40
[= .ve Peoy'u kendisine klak ve Tatar askerine Sigetvar, Koban , Moha, Sumunturna
ve "gayr- muhassl (=sz edilmeyen?) Drava Nehri'nin tesi konak ve klak olmak zere
yce buyruklar yazdrp geldiler. Onlardan bazlar karada bazlar kasabalarda ve kalelerde
yerletiler. Yce anl Han o k Peoy'da yaad. ounlukla ben kymetsiz de dahil olmak
zere meclislerinde bulunurduk; kimi zamanlar avlanmaya ve balarda gezintiye birlikte
giderdik. Yaz yazma ve bir takm gzel konularla vakit geirirdik. Bu kymetsizi talik yaz
yazmaya yneltip kalem ama yntemini ve baz kurallar retmiti; ancak, kbiliyet
tohumunu orak topraa ekmiti.]
19
"Sonra ki merhm efendimiz Mehmed Paa ngrs'e mstakil
serdr nasb olundi; merhm skender Kethd ve siph z'em ile varub
merhma hem-tark olub Peoy'a getrdk. Pete ve Cnkurtaran kfir
zabtnda idi ve Budun sahrlarnda ferd ku umazd ve bilcmle merhm
n Peoy'a geldi fakirhnemizde misfir oldu. Hn hazretleri Hrvt
memleketine akna gitmi idi. Ve ol murd zere i gremedi, ganmet
alamad. Akndan gelince merhm on be gn tevekkuf itdi. Ba'de hn
gelicek, merhmun sebebiyle fakrhnemize birka def'a geldi gitdi. Al-
kadri't-tkat ziyfetler itdik. Bu kadarca inlk sebebiyle her-br eger cnib-
i saltanatdan, eger kend tarafndan bir ihsn olunsa bu fakr getrrdm. Ve
in'm ve ihsna mazhar olurdum. Hak Te'al Hazreti ikisin dah gark rahmet
ide...
41
(c. , s. 252).
brahim Efendi'nin bu yakn ilikiler sonrasnda; daha nce Sadrazam
yemii Hasan Paa tarafndan kendisinin yerine "slm askeri serdarlna
getirilen Lala Mehmet Paa ile Tatar Han arasndaki iletiimi salamaya
devam etmitir. Drava nehri tesinde kendilerine tahsis edilen blgede hana
ulaan Peev, ona Mehmet Paa'nn mektuplarn vermi; "nice ltfuna ve
muhabbetine mazhar olmutur. (c. , s. 267)
010141 S?l:a! I1 AF"$: D$<r#
brahim Peev Efendi'nin Pdih . Ahmet dneminde "efendisinin
istei zerine saraya, stanbul'a gittii tespit edilmektedir: Yeni sultnn
yapt brokratik dzenlemelerde, Lala Mehmet Paa'nn sadrzmn yerine
41
[= Sonra, merhm efendimiz Mehmet Paa ngrs'e bamsz serdr tyin edilince,
merhm skender Kethd ve sipahi ve zimlerle varp merhma hem yol arkada olup,
(onu) Peoy'a getirdik. Pete ve Cankurtaran dmann elindeydi ve Budin Ovalar'nda tek
ku umazd ve merhm Peoy'a tam olarak ulatnda fakirhnemizde misfir oldu. Han
hazretleri Hrvat memleketine akna gitmiti; ve bu amala i gremedi, ganmet alamad.
Akndan gelince(ye kadar) merhm (Mehmet Paa) on be gn durdu. Sonra han gelince
merhm nedeniyle fakrhnemize birka defa geldi gitti. Gcmz yettiince ziyafetler verdik.
Bu lde tanklk nedeniyle, her defasnda gerek saltanat tarafndan gerekse kendisi
(Han) tarafndan bir ba olunursa ben fakr getirirdim ve nmet ve baa eriirdim. Hak
Taal Hazretleri ikisine de oka rahmet eylesin.]
20
yrtt serdarlk grevine "kem-yenbg
42
devam etmesi istenmektedir.
Buna karn, "ol hnde
43
paa, bu durumun uygun dmeyeceini ifade ettii
bir telhis hazrlayp yazd mektuplarla birlikte brhim Efendi'ye verir ve
stanbul'a gnderir. Nihyetinde, Peev stanbul'a vardnda, nceden bu
konunun sadrzmn seferlere bizzat itirk etmesi ynnde karara
balanm olduunu renir: "Geldmzde serdrlk mhimmtna ve
sefer levzmtna sarf- makdr itmek zere idi.
44
(c. , s. 292).
"Ksm Paa'nn Encm- Kr
45
adn verdii hemen sonraki balk
altnda zikri geen Sadrzam Devi Paa'dan hareketle Peev, paann
kardeine verilen tahrr ilerinin kendisi tarafndan yapldn ifade
etmektedir:
"Mezkr Derv Paa sene 1015 (1606) trihinde vezr-i a'zam olmu
idi ve karndna Eriboz sancn virb ve liv'- mezbrenin ve nebaht
ve Karlili sancklarnn tahrrin murd idinb karndn muharrir-i vilyet
ta'yn itmi idi. Lakin kendsi kitbetden bi-haber bir tze civn olmala hatta
mer iinde civnbeg nmyla mezkr idi. Etmekcizde Defterdr Ahmed
Paa ilksyla bu hakri zikr olunan sanca ktip ta'yn itdiler. Mrliv
batardasyla, bu hakr dah karadan Eriboz'a vardk.
46
(c. , s. 294).
Peev, bir sonraki bahiste iki sene ncesinde (1604) gerekleen
nemli bir grev deiikliini ortaya koyar: Sadrzam Ali Paa'nn, serdrlk
grevini yrtt Belgrat'ta vefat zerine, "vezret-i kebr
47
lik grevi Lala
Mehmet Paa'ya verilmitir. Yeni serdr-sadrzam, ilk i olarak dmann
42
(=Uygun olduu zere)
43
(= O zamanda)
44
[= Geldiimizde (sadrzam) serdrlk malzemesi ve sefer ara-gereleri (salamakla)
uramakta idi.]
45
(= Ksm Paa'nn Sonu)
46
[= Sz edilen Dervi Paa 1606 tarihli senede vezr-i a'zam olmutu ve kardeine Eriboz
Sanca'n verip; szkonusu sancan ve nebaht ile Kalili sancaklarnn tahrrini talep edip
kardeini vilyet yazcs (olarak) tyin etmiti. Ancak kendisi yazm (iinden) habersiz
olgunlamam bir gen olduu iin -hatta beyler arasnda "civanbey adyla sz edilirdi-
(Vezir) Ekmekizde Defterdr Ahmet Paa'nn ne srmesiyle bu kymetsizi bahsi geen
sancaa yazc tyin ettiler. Sancakbeyi, sava gemisiyle; bu kymetsiz de karadan (?)
Eriboz'a vardk.]
47
(= Sadrzamlk)
21
elindeki Estergon Kalesi'ni kuatmak zere yola karken, ktibi ve
yardmcs olan brahim Efendi de yannda bulunmaktadr. Bu mevzuya dhil
olmak zere tarihi, kuatmann yapld sahada kar tarafla yaplan
grmeler ve deerlendirmeler sonucunda brahim Paa'nn serdarl
zamannda uygun bulunan Ere Kalesi'ne kar Estergon Kalesi'nin Osmanl
Devleti'ne teslim edilmesi eklindeki bir bartan sz etmektedir. Bu
erevede, "efendisi Mehmet Paa "taraf- hilfa zhib
48
olsa da nihayetinde
belgeler hazrlanr ve brahim Efendi'yle "sitne-i sa'dete gnderilir (c. ,
s. 296-297).
Bakentte nce sadrazam kaymakam ve ardndan eyhlislm ile
gren brahim Efendi, Seyhlislam Sunullah Efendi'nin plana byk tepki
gsterip reddetmesi zerine, belgeleri pdiha sunmadan geri dnerek
Sirem Ovas'nda yetitii sadrzama olanlar aktarmtr (c. , s. 297-298).
1605 ylnda Estergon Kalesi'ni fethetmek zere yola klmtr. Sefer
yolunda menzilden menzile ilerleyenler arasnda Peev de yer almaktadr:
"rtesi ol menzilden kalkub Canbeg'e dogru 'azmet olundi. Bu abd-i fakr
vezir-i a'zam kethds 'Abdi Kethd ile bir mesafe-i kalle ly- zafer
peymndan ilerce giderdik.
49
(c. , s. 302).
Estergon'a gelinip kalenin kuatlmasyla gelien olaylar Peev,
olduka ayrntl bir ekilde okura aktarmaktadr. Kendisinin bizzat kuatmada
hazr bulunmas yannda, kalenin fethinin gereklemesi zerine "virenin
grlmesi vazifesini stlenmesi, yaam yks asndan son derece
nemli gzkmektedir. Bu aamada tarihinin yaadklar unlardr:
"Nsf'l-leylden mukaddemce idi. Budun'un yenieriaas Osmn Aa
kolundan el amn deyu feryd ve fign iylemiler ve vre ahvlin sylemee
dem istemiler. n bu haber-i meserret-i eser, vezir-i a'zam semi'ne
48
(= Aksi ynde fikre sahip)
49
[= Ertesi (gn) o konaktan kalkp Canbey'e yola kld. Bu fakir kul, vezir-i a'zam kethds
Abdi Kethd ile zafer yeminli alayn kk bir mesafe nnden giderdik.]
22
deer, hamd-i hlk (-_) celle nuh idb dem gnderrz dir. Bu 'abd-i
fakr Abdi Kethd ile ol gce orduda bulundum. Abdi Kethdya dah gelb
tebr itdiler. Ma'iyyet ile huzrlarna vardk. Mbrek balarn kaldurub bu
fakre hitb eylediler: Hic 'uhdene lzm deil iken kal'e vrilmekde ve kffr
ile vreyi sylemekde gyet tehlkvr idi. Bu kere dah var vreyi syleen
fakr dah. Allah Te'l vre ki ol zamn gele. Sultnmn ma'lmudur, ol
zamndan ber Hazret-i Hak'dan ric ve iltimsm odur ki vrilmekde
syledgm zere alnmakda dah syleen bendeniz olm, didim. te imd
ol zamandr buyurdular. Gh fakre bunun latfe gne iltift buyururlar idi.
Yine ana hamle itdim. Meger bu hakrin gelmesine tevakkuf buyururmular ve
gayr adam gndermemiler.
50
(c. , s. 305-306).
Grevi baaryla gerekletiren brahim Efendi'nin dilei kabul
olmutur: On yl nce f ettii Estergon Kalesi'nin vireyle dmana teslim
edilmesinin rvan, tarafndan alnmtr: ".ve anlar kal'eyi aldkda bize
syledikleri bir kac mertebe ziyde syledim ve nce ceflar eyledim. Cenb-
Rabb'l-'lemn, ol mahalde du'mz kabl itmi imi
51
(c. , s. 306).
Peev, kalenin fethinin ardndan ayn yl (1605) bu nemli olay
mjdelemek iin beraberindeki heyetle stanbul'a doru yola kmtr.
Saraya ulatnda yaadklarn yle ifade etmektedir:
"sitne-i sa'dete vardk, sa'detl pdih ehzdeler odasn terf
buyurdular. Dr'l- sa'dete kapusundan girb ol mahalde mlk olduk ve
telhsimiz virb lisna lzm gelen ahvli 'arz eyledk. Anda bulunan
50
[= Gece yarsndan nce idi. Budun'un Yenieriaas Osmn Aa kolundan "el aman!
diye feryd ve fign eylemiler ve vre durumunu sylemeye adam istemiler. Bu haber
sevin yaratnca, kymet deer vezir-i a'zam, Yaradan'a hamd (-_) celle nuh edip,
"adam gndeririz der. Bu fakir kul, Abdi Kethd ile o gece orduda bulundum. Abdi
Kethd'ya da gelip mjdelediler. Grevlileri ile huzurlarna vardk. Mbarek balarn
kaldrp bu fakirle konutular: "Sorumluluun hi gerektirmez iken, kalenin teslim edilmesinde
ve dmanlar ile teslim artlarn grmede gyet cesaretli (davrandn). Bu kez var teslim
artlarn gren fakr de (sen ol) (dedi). "Allah Te'l vere ki o zaman gele. Sultnm bilir,
o zamandan beri Hazret-i Hak'tan ric ve isteim odur ki verilmekte syletiim zere,
alnmakta da syleen bendeniz olaym dedim. Zaman zaman bu fakre bunun (gibi) aka
tarznda iltift buyururlard. Yine yledir sandm. Meer, (grevi) bu kymetsizin gelmesine
balamlar ve baka adam gndermemiler.]
51
(= . ve onlar kaleyi aldklarnda bize sylediklerinin birka kat fazlasn syledim ve nice
ceflar ettim. Cenab- Rabb'l- lemin, o yerde duamz kabul etmi imi.)
23
hidmetkrlarmz ile ma' on yedi dem idk. Birer hil't- fhire i't
buyurdular ve bu hakr piyde mukbelecisi idim, svri mukbelecisi oldum.
Hzr Aa Pojega sancn ric itdi; ihsn buyurdular ve merhm efendimiz
bu fakre dimi ve sipri itmi idi (-- = belkm?) bir mahalin dre, bizzt
sa'detl pdiha diyesin, murdt- dnyeviyyeden bundan gayr Cenb-
Br'den bir hcetim yo idi. On yl bu serhdlar bunun in bekledim.
Bundan sonra ya sa kaldm ya ldm ya mansb aldm ya ma'zl oldum
cmlesi katmda birebirdir. 'Aynyla sa'detl pdiha byle didim. Yok yle
dimesn, biz andan dah ok hidmet umrz buyurdular.
52
(c. , s. 307).
Estergon Kalesi'nin fethinde gsterdii yararllklar nedeniyle pdih
tarafndan terfi ile dllendirildiini belirten brahim Peev Efendi, kalenin
fethini zetledii blmn sonunda, bu kadar uzun yazmasnn nedenini,
olaylara bizzat ahit olmasyla aklamaktadr: "te Estergon'un icml-i fethi
byle vki' olmudur. Kend sergzetimiz olmala bir mikdr iksr olundi.
53
(c. , s. 307).
Fetihten sonra o dnemlerde nemli bir merkez durumunda olan
Belgrat'a giden Peev'nin, askere aylklarn datma grevini stlendiini
gryoruz. Tarihi, "Bu Fakrin Belgrad'da Mevcib-i Tevz'
54
ttiimiz
Zikrindedir baln verdii bu blmde, olayn baaryla if edilme
hikyesinden nce -balam erevesinde- ahs vazifelerinin bir listesi
mhiyetindeki bilgileri de okuyucuya aktarmaktadr: "Bu 'abd-i fakr, svri ve
52
[= sitne-i sa'dete vardk. Saadetli pdih ehzdeler odasna terf buyurdular. Dr'l-
sa'dete kapsndan girip o mekanda bulutuk ve telhsimizi verip aktarmamz gereken
durumu arz eyledik. Orada bulunan hizmetkrlarmz ile birlikte on yedi kii idik. Birer erefli
hilt ltfettiler ve bu kymetsiz, piyde mukbelecisi idim, svri mukbelecisi oldum. Hzr
Aa, Pojega sancan ric etti; ihsn buyurdular ve merhm efendimiz bu fakre demi ve
sipri etmi idi ki; (-- = belkm?) uygun bir ortam olursa, bizzt sadetli pdiha
(yle) syleyesin: "dnyev isteklerden, bundan baka Cenb- Br'den bir dileim yoktu.
On yl bu serhtlar bunun iin bekledim. Bundan sonra ya sa kaldm ya ldm ya devlet
hizmeti aldm ya grevden alndm tm benim iin birdir. Olduu gibi saadetli pdiha
byle dedim. "Yok yle demesin, biz ondan daha ok hizmet umarz buyurdular.]
53
(= te Estergon'un fethi, zetle byle gelimitir. Kendi bamzdan getii iin bir miktar
uzatld.)
54
(= Aylk datma)
24
piyde mukbelesine biryerden mutasarrf idim ve dvnda muslah-
mukayyid
55
idim.
56
(c. , s. 314).
brahim Efendi -tam olduu btn kayglara ramen- aylk datma
grevini, o gne kadar bu ii yapanlara gre ylesine az bir ml ak
oluturacak ekilde sonlandrmtr ki sadrzam onu yedi adet hilt
giydirmekle onurlandrlmak istemitir:
".ve bi-hamdullah yle tevz' itdim ki evvel ve hir dmeneme bir
dem yapmad ve sende hakkm kald dimedi ve mansbn aldm cev-i
merhm yine mukbeleye ibk ve mukarrer itmee ok ihtimm itdi
57
.
Zimmetimde bir ake karmad. Belki devlet-i 'aliyyede imdiye dein alt
ble bir yerden mevcib virilmek vaki' olmam idi. Nevdirden olmala bu
yve bu mahalde ketb tahrr olundi. Tevz' itdiimiz yzelli yk akeden
ziyde mevcib alan siph binden artk idi. Garib bundadr ki Nakk
P Bursa'da yirmidrt yk akeden tevz' itdirmi oniki yk akesi mkerrer
kd. Dvud Paa Ktahya'da krksekiz yk ake tevz' etmi; onbe yk
ake mkerrer kd. Bu hakrin ancak mkerreri yedibin ake idi. Bu ahvli
merhm vezir-i a'zama Etmekcizde 'arz itdikde, brahm Efendi'ye yedi hil'at
giydirin didi. Ancak, biri ile iktif itdiler.
58
(c. , s. 315).
55
Bu kelime szlklerde tam olarak "bar kaleme alan anlamna gelmesine ramen; eserin
Baykal sadeletirmesinde ".divanda devlet ilerine bakyordum. biiminde yer almaktadr.
A.g.e. c., s. 295.
56
[= Bu fakir kul, hem piyde hem de svri mukbeleciliini yrtyordum ve dvndan
bar (antlamalarn) kaleme alan kii idim.]
57
Cmlenin bu ksm B. S. Baykal sadeletirilmesinde yle yer almaktadr: ". ve Allah'a
hamd ile yle dattm ki evvel ve ahir yakama tek bir adam yapmad ve sende hakkm
kald demedi. Yine eski grevlerimde kaldm, zimmetimde bir ake kmad. C. , s. 296.
"dmene kelimesi, "yaka deil; "da etei "etek anlamlarna gelmektedir. Ayrca, bir
sonraki dipnotta grlecei zere cmlenin nemli bir blm eksiktir.
58
[= . ve Allah'a hamdolsun, yle dattm ki ncesinde ve sonrasnda eteime bir adam
yapmad ve "sende hakkm kald demedi ve grev(lerini yrttm) "cev-i merhm =
rahmetli koruyucu? (bana) yine danmaya devam (etti) ve kararl davranmaya ok zen
gsterdi. Zimmetimde bir ake karmad. Belki devlet-i aliyyede imdiye dein alt ble bir
yerden aylk verilmesi gereklememiti. Ndiren olduu (grld) iin bu anlamsz szler
bu blmde yazld. Dattmz yzelli yk akeden fazla aylk alan siphi binden
fazlayd. in garibi udur ki Nakk P, Bursa'da yirmidrt yk akeden dattrm oniki
yk akesi fazladan verilmi k(m)t. Dvud Paa Ktahya'da krksekiz yk ake datm;
onbe yk ake fazladan verilmi k(m)t. Bu kymetsizin fazladan verilmi kan (ise)
ancak yedibin ake idi. Bu durumu merhm vezir-i a'zama Ekmekizde arz edince, "brahm
Efendi'ye yedi hil'at giydirin dedi. Ancak, biri ile yetindiler.]
25
ngrs Serdarl grevini yrtmekte olan Lala Mehmet Paa, 1605
ylnda pdih . Ahmet tarafndan mevcut serdarl braktrlp Acem illerine
serdar tyin edilmitir. znt iinde grevi kabul etmek zorunda kalm olan
Paa, kendisiyle birlikte sefere gidecekler seilirken brahim Efendi'ye de
fikrini soracaktr: "Ol gn bu fakre tevecch idb, sen de bizimle 'Acem'e
gider misin buyurdular. Y sultnm, pa krek irmeyince
59
ayrlr mym,
didim.
60
(c. , s. 317).
Peev'ye gre, serdar tyin edilen Mehmet Paa, yola kmadan nce
gnl krgnl ve zntden hastalanp yataa dm ve tedavisini yrten
Portekizli doktorun yanl uygulamalar sonucunda 1606 ylnda vefat etmitir
(c. , s. 321).
Mehmet Paa'nn lmnn ardndan eyalarnn msdere
edilmesini anlatt bahiste Peev, "efendisinin arkasndan duyduu acy
ifade ettikten sonra, onunla geirdii yllar ve ilikilerinin gzelliini
okuyucuya yle aktarmaktadr:
"Merhma karbetimizden kat'-nazar, onbe sene mikdr bir gn
hidmetinden dr olmadm. Tenhda rzd mushibi idim. Halk iinde ekser
muhtab idim. Mddet-i 'mrmde bir ci kelmn iitmedim. Belki her
zamn ltf-i ermendesi idim. Hemn Cenb- Rabbi'l-'alemn rahmetin
ziyde idb dhil-i huld-berin iyleye. Simden sonra hidmetimiz du'adan gayr
deildir.
61
(c. , s. 323).
59
Szlklerde ve TDK Deyimler Szl'nde karl bulunamad; ancak B. S. Baykal'a gre
-ki metnin iine dorudan dhil etmitir- "mezara girmeyince anlamna gelmektedir.
60
(= O gn bu fakire ynelip "sen de bizimle Acem'e gider misin? buyurdular. "Ya sultnm,
apa krek ermeyince ayrlr mym dedim.
61
(= Merhmla akrabalmz bir yana, on be sene sresincebir gn hizmetinden uzak
olmadm. Tenhada srda ve sohbet ettii idim. Halk iinde ounlukla benimle muhatap
olurdu. mrm boyunca bir kt szn duymadm; belki her zaman ltuflaryla beni
utandrrd. Tez zamanda lemlerin yaratcs Allah, rahmetini oaltp cennete soksun.
Simdiden sonraki hizmetimiz duadan baka bir ey deildir.)
26
Yukardaki satrlarda Peev'nin verdii onbe yllk hizmet sresi ile
muhtemel doum tarihi olan 1574 ve Mehmet Paa'nn vefat tarihi
aralarndaki matematik ilemler sonucunda onun onyedi yandan otuziki
yana kadar, kesintisiz bir ekilde Lala Mehmet Paa'nn yannda alt
ortaya kmaktadr. Peev, "efendisi rahmetli olduunda otuziki yanda
gen bir devlet grevlisidir.
Lala Mehmet Paa'nn, vefatnden nce kendi yerine (ngrs
serdarl) atad Murat Paa (Kuyucu), bir sre sonra sadrzam tyin
edilmitir. Bu konuyla ilgili olan balk altnda, Peev'nin "efendisinden
sonraki durumunu renebilmekteyiz: brahim Efendi, Murat Paa'ya bu
grev verildiinde, daha nce tahrir iin gitmi olduu Eriboz Sanca'ndan
Belgrat'a henz dnmtr. Murat Paa'y "seferlerde henz vezret ile
mrimrn iken
62
sk sk "menzl-i eriflerine
63
gidip geldii iin sadrzamlk
ncesinden de tanmaktadr. Sadrzam, Peev'nin bu geliinde, fazlaca
iltifat edip, mukabelecilik grevine devam etmesini ve tezkireciliklerini de
yapmasn ister; hatta defterdar kkn de kullanmna sunar; ancak
Peev'nin memleketteki evi yand iin oraya gitmesi gerekmektedir;
msaade isteyerek Peoy'a gider (c. , s. 330).
010161 S?l:a! I1 M?@:aGa <$ S?l:a! II1 O@"a! D$<#rl$r#
Peev'nin yukardaki olaydan itibaren, Sultan Osman'n "ehdetine
kadar geen onalt yl iinde gelien olaylar kaleme ald satrlar arasnda,
ahsnn dhil olduu herhangi bir olaya ya da ilevi bir bilgiye
rastlanmamtr.
62
(= seferlerde, henz vezirlik yapan bir beylerbeyi iken)
63
(= yce konaklarna)
27
1622 ylnda bizzat tank olduu olay aktard bahiste Peev'nin
damadndan sz ettiini gryoruz; dolaysyla onun -en az- bir kz olduu
ortaya kmaktadr: Sultan Osman'n Lehistan Seferi dn hac yolculuu
iin otalar kadrgaya yklenirken Peev, dmd Ramazan avu ile saray
grevlilerinin yannda bulunuyordu (c. , s. 381). Ayrca anlattklarndan,
sokaktaki kargaay yaknlar ve damadyla birlikte Sehzade Cmii
yaknlarnda bulunan konandan izledii kans olumaktadr:
".ve Sultan Mustafa' vlidesiyle ve dyesiyle
64
saray- 'mirede
isti'ml hastalar arabasna bindrb yenieri odalarna getrdiler ve Orta
Cmi'e koydlar. Bu vaz'- garb ile Sultn Mustaf'y getrrken Sehzde
Cmi' kurbunda olan vsi' dervzeye ya'ni sokaa pencerelerimiz nzr idi.
65
(c. , s. 383).
Nitekim bu kan, sonraki satrlarda geen u cmlelerle
dorulanmaktadr: ". ve Kara 'Ali Aa konamz nnden geb, hnesine
gitdi (c. , s. 384). ".yine ma'hd
66
konamz penceresinden nzr
idik.(c. , s. 385).
Peev, Sultan Osman'dan sonra Sultan Mustafa'nn tekrar tahta
karld dnemde memlekette meydana gelen karklklar anlatt
blmn sonlarna doru, sayfalardr vermedii otobiyografik bilgilerden birini
daha verir ve bakentte szn etmi olduu karmaalarn yaand
dnemde, kendisinin Diyarbakr'da defterdr olduunu beyn eder (c. , s.
390).
64
Bu kelimenin (dyesiyle) ve dier birka kelimenin Yeni Trke karl B.S. Baykal
sadeletirmesinde yer almamaktadr. Ayrca cmlelerde anlam bozukluu szkonusudur.
Eserde iki cmlenin tamam u ekilde "sadeletirilmitir: "Sonra Sultan Mustafa'y annesiyle
beraber alp sarayda kullanlan hasta arabasna bindirilerek yenieri odalarna gtrdler ve
Orta Cmi'ye koydular. Byle garip bir biimde Sultan Mustafa'y gtrrlerken biz de
Sehzde Cmii yaknndaki sokaa bakan pencereden grnty seyrettik. (c. , s. 358).
65
(= .ve Sultan Mustafa'y annesi ve dadsyla devletin saraynda kullanlan hasta
arabasna bindirip, yenieri odalarna getirdiler ve Orta Cami'ye koydular; bu garip durumda
Sultan Mustafa'y getiriyorlard ve pencerelerimiz, Sehzde Cmi yaknnda olan geni kale
kapsna yani sokaa bakyordu.)
66
(= Sz edilen)
28
Tarihi, bu ahs bilgiyi, iki balk sonra "behit-bd
67
olarak
betimledii Badat'n, ranllar eline gemesi bahsinde de tekrarlamaktadr:
"Bu 'abd-i bi-mikdr, ol hnde Diyr- Bekir haznesinde defterdr idim
68
(c. ,
s. 392). Demek oluyor ki brahim Efendi, 1622 ve 1624 senelerine tekbl
eden bu olaylar esnasnda yaklak elli yalarnda bir defterdrdr.
Peev'nin, ranllar'n saldrlarn anlatmaya Musul'un alnmasyla
devam ettii bir sonraki balkta, kendisinin meslek kariyerine dir bir bilgi
daha bulmaktayz: Diyarbakr Beylerbeyi Hfz Paa, Defterdr brahim
Peev Efendi'yi -muhtemelen ayn senelerde- "Karaman pyesiyle Rakka
Beylerbeyilii verip, "ikiyz sekbn ile Mrdn muhfazasna gndermitir
(c. , s. 394).
0101+1 S?l:a! IV1 M?ra: D$<r#
Peev, Padih V. Murat'n tahta kt 1623 senesinden sonra
gelien olaylar anlatrken, hayranlkla bahsettii Sadrzam erkez Mehmet
Paa'nn, Defterdr Bki Paa ve dierleriyle birlikte klamak amacyla
Tokat'a gelmesinin ardndan, kendisinin de "Mardin muhafazasndan
gelerek; "darphne hidmetine me'mur olub buraya yerletiini belirtmektedir.
brahim Efendi, 1625 ylnda buradaki "Hazne-i 'mire'de, zyf- ake-i
Osmaniyye'den zamn- kallede yz yk ake mikdr sahh'l-'ayr ake
kat' itdirb
69
paralar hazr hale getirir; ancak bu aamada Mehmet Paa
vefat eder. Yerine Diyarbakr Beylerbeyi Hfz Paa sadrazamla getirilir (c.
, s. 402-403).
67
(= Cennet imrl)
68
(= Bu kymetsiz kul, o zamanda Diyarbakr Hazinesi'nde defterdar idim.)
69
(= Hazine-i mire'de Osmanl kalp akesinden ksa zamanda yz yk ake miktarnda
tam ayarda ake kestirip.)
29
Mehmet Paa'nn lmnden birka ay sonra Defterdr Bki Paa da
vefat etmitir. lmeden birka gn evvel devretmek istedii defterdrlk
grevi, brahim Peev Efendi tarafndan kabul grmeyecektir:
"Yenieri Aas dah k'im-makmlk tarkiyle ol mansb- cellede
istihdm itmek istedi. Sonra Diyar- Bekr'e vardmzda sadrzam Hfz
Pa dah teklf u ibrm eyledi; velkin prlik za'fyla egaline itiglde
kusrmz mlhazasyla imtina' itdim ve yalnz Tokat defterdrlna kanaat
itdim
70
(c. , s. 403). Bu dnemde Peev ellili yalarnn banda olduu
halde kendisini ihtiyarlk kategorisine sokup grevi zerine almaktan uzak
durmaktadr.
Peev'nin Pdih V. Murat devrinde tank olduu olaylar arasnda
-yukarda sz edilenlerden baka- ranllar' bozguna uratan Grcler'in
gnderdii heyetle Sadrzam Hfz Paa'nn yapt nemli bir grme de
bulunmaktadr. Bu grmede Grcler'in Paa'y ran topraklarn fethe
davet etmelerinde Peev, olumlu ynde mdhil olup, srar sergilemi ancak
Badat'n fethine kilitlenen sadrzam bu ynde harekete iknada baarl
olamamtr (c. , s. 404-405).
"Bu hakr Tokt'dan irsliyye gndermi idim vrn adammz nakl
ider ki. (c. , s. 407): Bu ifadeyi hemen sonraki balk altnda tespit
ediyoruz. Szkonusu cmle ve devamndan, Badat'n Hfz Paa tarafndan
dokuz ay boyunca kuatlmas ve baarszlkla sonulanmas srasnda
(1625-1626) brahim Efendi'nin Tokat'ta bulunduu ortaya kmaktadr.
Dolaysyla, brahim Efendi Diyarbakr'da balad defterdrlk grevini
-nceden karar verdii zere- Tokat'ta srdrmektedir (c. , s. 407).
Peev, ilerleyen sayfalarda V. Murat dneminde gerekleen
seferleri ve nemli olaylar nakletmeye devam etmektedir. "Hfz Paa'nn
70
[= Yenieriaas da kaymakamlk yoluyla o yksek devlet grevinde hizmet ettirmek istedi.
Sonra Diyarbakr'a vardmzda Sadrzam Hfz Paa da teklif ve srar etti; ancak,
ihtiyarlktan (kaynaklanan) zayflkla ileri yapmada kusurumuz (olur) dncesiyle
istemedim ve yalnz Tokat Defterdrlyla yetindim.]
30
Katli ve Recep Paa'nn Vezr-i A'zam Olduu adn verdii bahsin sonlarna
doru, sadrzamln Recep Paa'ya verildiini belirtmesinin ardndan
kendisine "sadaka buyrulan yeni ve ok nemli grevi ifade edecektir: ".
gnden sonra bu 'abd-i fakre Tuna Defterdrl'ndan ma'zl
71
idim, Anatol
Defterdrl ya'ni Dvn- Hmyn'dan Orta Defterdrl sadaka
buyuruld. (c. , s. 421).
Dvn- Hmyun Defterdrl grevine getirilen Peev'yi tatsz
olaylar da beklemektedir: Ortalk karktr; devlet grevlileri arasnda ard
ardna idamlar gereklemekte ve msdere ilemlerini -sadrzamn
isteiyle- Peev'nin yrtmesi istenmektedir. Bu balamda o, bir gn sonra
siyseten katl edilecek olan Hasan Halife'nin evine gidip eyasna el
koyacaktr:
". ve bu 'abd-i fakri ol mahalde Hasan Halife'nin evinde ve
baesinde olan metrkt zabt n gnderdiler ve her bucn ocn
tecesss itdiriverdiler. n me'mr olduumuz hidmetini ed idb vezr-i
a'zama i'lm itmee geldim; derdmend Ms elebi'nin meyti sary
kurbunda t meydnnda ytrdi. Meer hemn f'l-i hl gelmiler ve
derdmende hancer rb ehd itmiler.
72
(c. , s. 423).
"Yazlmakdan yazlmamasn ltfi okdur ve ol her ne kadar mblaa
olsa dah andan artkdr.
73
(c. , s. 423) diyerek tank olduklarna kar
duyduu honutsuzluu belirten tarihi, bahsin devamnda, idam edilen
devlet grevlilerinden birisiyle yaad ve "min sr- inkisr el-kalb
74
olarak
betimledii bir olay aktarmadan geemez: brahim Efendi henz defterdr
71
(= Grevden alnm)
72
[= .ve bu fakir kulu o yerde Hasan Halife'nin evinde ve bahesinde brakt eyleri kayda
almam (iin) gnderdiler ve evinin her kesini aratrttlar. Grevli olduumuz hizmeti
yerine getirip sadrzama bildirmeye geldiimde, zavall Musa elebi'nin cesedi saray
yaknndaki At Meydan'nda yatyordu. Meer, nnda gelmiler ve zavally hanerle vurup
ehit etmiler.]
73
[= Yazlmasndan ise yazlmamasnn iyilii oktur ve o (olaylar) her ne kadar abartlsa da
ondan (daha) fazladr.]
74
(= Kalp krmann izlerinden)
31
tyin edilmeden nce bir gn, merhum Defterdr Mustafa Paa'nn
makmna girer. Paa, elini pmek isteyen Peev'ye -istemeyerek yapm
ss vererek- el uzatmam; ardndan datlan "glbeeker
75
den de
Peev'nin yanndaki beye sunduu halde kendisini atlayvermitir. Bu olay
tarihiyi, zel bir balk altnda ele alacak lde etkilemitir. Saray
helvahnesinde pien glbeeker, kabullerde sunulan erbet gibi dorudan
statye iaret ediyor olmaldr
76
(c. , s. 424).
Ancak, akabindeki birka gn iinde Mustafa Paa'nn durumu altst
olacak ve azledilen defterdarn eyalarn msdere iini Peev
gerekletirecektir. Msdere ettii malzemeler arasnda glbeeker
kavanozlar da vardr:
"...ve iki kvonos glbeekeri bu bize min 'indi'llah inkisrmza
mkfatdr deyu alkodum. Hliya on seneden mtecvizdir ki bu vak'a vki'
olmudur; henz bakiyesin teberrk in hfz itmiim.
77
(c. , s. 425).
Yukardaki satrlardan, yaplan msderelerde grevlinin bir ksm
malzemeye kendisi adna el koyabildiini anlamann tesinde; bu olaylarn
Defterdr Mustafa Paa'nn idam edildii 1631 senesinde yaandndan
yola klarak, Peev'nin bu satrlar, yetmi yana doru kaleme ald
dnlebilir.
brahm Peev Efendi'nin yaam yksne dhil olan olaylardan bir
bakas hemen iki balk sonra gelmektedir. Bu bahiste Peev, pdihn
"zorbalarn hakkndan nasl geldiini anlatmaktadr. Ortaln son derece
elektrikli olduu; ard arda idamlarn yapld gnlerde, badefterdr ile
birlikte yrrlerken, yolda gruplar hlinde duran grevlilerin kendilerinden
75
(= Bir tr gl reeli)
76
Suraiya Faroqhi, "Soframz Nur Hanemiz Mamur, Soframz Nur Hanemiz Mamur (iinde),
Suraiya Faroqhi-Christoph K. Neumann (Editrler), Kitap Yaynlar, stanbul 2006, s. 21.;
Ayten Altnta, "Osmanl Geleneinde Glhne ve Glhne Gn, Uluslararas Drdnc
Trk Kltr Kongresi Bildirileri (iinde), AKM Yaynlar, Ankara 1997.
77
(= .ve iki kavanoz glbeekeri, bu bize Allah tarafndan krgnlmza mkfattr, diye
alkoydum. Halen on seneyi akndr ki bu olay gereklemitir; henz kalann uur iin
saklyorum.)
32
"imdiden sonra hidmetlerimizi virin, eklinde dile getirdikleri bir "riclar
olur. Olumlu karlanan bu istekle ilgili grlrken, oradan geen -siphi
olduu belirtilen- k bir gen, grubun dikkatini eker ve gencin kaygsz hali
oradakilerin sinirlerini bozar. "Nn bizim ile bile deilsin? diyerek zerine
saldrp talamaya balarlar. Bu arada Peev ile badefterdr da -gelen
dier gruplarn yanl anlamalar sonucu- birka taa maruz kalrlar. Tarihi
olayn devamn yle anlatmaktadr:
".Amm hakkat budur ki rmak kasd itmediler. Biz dah bir mikdr
sr'atcik itdik; B Defterdr havfa db brhm Paa Sary ardndan t
Meydn'na giden yoldan gidb Tophne'de muhtef olur. Bu fakr,
mezristn nnden geb, merhm rznmeci brhm Efendi'ye vardm.
Vki' hli didmde gyet zdrba ddi.
78
(c. , s. 428-429).
Peev, Pdih V. Murat'n Revan Seferi'ni (1635) anlatt blmn
ilerleyen sayfalarnda, sefere elik etmi olan Budin Beylerbeyi Vezir Musa
Paa ve saray kapcbas Osman Aa'dan nakille pdiha dir baz bilgiler
verir. Bu Musa Paa, eserin . cildinde (s. 428) szn ettii V. Murat
dneminde Budin valisi olarak atanan ikinci vezir Musa Paa'dr (c. , s. 431-
432).
Bir sonraki bahis, "Msa Paa Hazretlerinin Ba'z Ahlk- Hasenesi
79
Zikrindedir baln tamaktadr. Bu balk altnda Peev kendi durumu ve
gemiiyle ilgili nemli bilgiler vermektedir. Ya hlen "yetmie yetmidir
80
.
Henz ondrt yandayken days Ferhat Paa'ya "rabt
81
etmitir. alma
hayatnn geneline dir olarak kurduu bir sonraki cmle ise yledir: "Andan
78
(= .ama gerek udur ki vurmak istemediler. Biz de bir miktar hzmz artrdk; Ba
Defterdr korkuya dp brahim Paa Saray ardndan At meydan'na giden yoldan gidip
Tophane'de sakland. Bu fakir, mezaristan nnden geip merhum ruznmeci brahim
Efendi'ye vardm. Gerekleen durumu anlattmda olduka zld.)
79
(= Gzel huylar)
80
(= Tam olarak yetmitir.)
81
[= Bal(an)ma]
33
sonra, cenb- celle ne'am' i't itd 'mrmzn ekser ekbir hidmetinde
gitmidir.
82
(c. , s. 433).
Peev, Pdih'n kt Badat Seferi'ni anlatt blmde, Bosna
Defterdrln yrtt 1636'l yllarda mezkr savaa mhimmat
katksnda bulunduunu ifade etmektedir. "Ltf ve kahr ile memzc
83
bir
buyrukla, pdih, Badat Seferi'ne yetitirilmek zere, "yuvalak
84
ki "her
dnesi yiirmibe vakyye
85
, iml edilmesini emretmektedir. stanbul'dan
gelen kalplar dkm artlarna uygun deildir; dolaysyla bakente
gidilecektir; ancak ustalar korkuya dp gitmek istemezler. Daha sonra
Peev'nin "krhnemiz stdlarndan
86
diye adlandrd bir kii bu "kra
mutazammn
87
olur. Neticede glleler istenilen artlarda dklr ve gemiyle
stanbul'a gnderilir (c. , s. 446).
Bahsin devamnda tarihi: "Bir mddet sonra Budun'a varm idik.
Sa'adetl vezr Ms Paa hazretleriyle esn-i kelmda bu ahvl-i mezkr
olcak, kffr Budun'i mahsr itdikde Budun'a rlan yuvalaklardan birka
dne ihzr itdirdiler.
88
ifadelerini kullanmaktadr (c. , s. 446). Bu satrlardan,
Peev'nin yazm olduu tarihi, 1641 ylnda Musa Paa'ya sunmasndan
be-alt sene ncesinde dah, kendisiyle tanp gryor olduu ortaya
kmaktadr.
brahim Peev Efendi eserin bundan sonraki ksmlarnda byk
oranda dnem olaylarndan uzaklap, deiik menkbeler ve baz tarih
bilgiler vermektedir. Bu blmlerin ve de eserin sonunda, tarihinin byle
82
(= Ondan sonra nmet veren Yce Allah'n verdii mrmzn ou devlet bykleri
hizmetinde gitmitir.)
83
(= yilik ve iddet karm)
84
(= Yuvarlak, glle)
85
(= 1,2 kg)
86
(= yerimiz ustalarndan)
87
(= i stlenen)
88
[= Bir sre sonra Budin'e varmtk. Saadetli Vezir Musa Paa Hazretleri'yle konuma
esnasnda bu durum szkonusu edilince, dmann Budin'i kuattnda Budin'e vurulan
(atlan) gllelerden birka tanesini hazr ettirdiler (oraya getirdiler).]
34
davranmasnn nedenlerini aklayan; ayn zamanda okuyucuya bir vasiyet
niteliindeki ifadeleri gelmektedir:
"Bir mddet idi ki bu mecm'amza endn mnsebeti olmayan
mlya'n ile tazy'-i evkt itdik ve nice yllardan ber metrk olan ahvl zikrin
iltizm itmekle tark-i efsneye gitdik. Nce idelim, tab'atmz bu mkule
yraya ve b'is nush u pend olacak ahvl-i selefe myil olmala irtikb ve
ihtiyr itmi olduk. Maksd- asl hod kendmz gibi bir prin efsne-gy
mtla'asna d olursa veyhd bu ahvllere evvelden vkf olmayanlar
nazarnda mergb derse, Hak Te'l rahmet iylesn dimekle rhumuz ile
kalb haznemizi ol vecihle dild buyuralar. Pes yine ser-rite-i kelma rc'
idelim.
89
(c. , s. 486). Bu i dkmeler ile Peev'nin eserinde aralkl olarak
kendi yaamna atfta bulunduu satrlar sona ermektedir.
01)1 PEEV.NN KRONOLOHK YA-AM %YKS
almamzn bu aamasnda, yukarda tmyle, Peev'nin tarihinde
kendisinin belirledii sraya uyularak incelenen ahs bilgiler, bir kez daha
gzden geirilip, btnlksel bir yaam yks oluturmak amacyla
kronolojik bir dzenlemeye gidilecektir.
brahim Peev Efendi, "diyrmz diyerek tanmlad
90
"ngrs
91
topraklarnn gneyindeki Peoy kasabasnda dnyaya gelmitir
92
.
89
[= Bir sredir bu derlememizde her ne kadar ilikisi olmayan anlamsz szler ile vakit
kaybettik ve nice yllardan beri terkedilmi olan olaylarn szn etmeyi gerekli bularak
efsne (anlatma) yoluna gittik. Ne yapalm, karakterimiz (itibaryla), bu gibi (sorunlara),
gemitekilerin nasihat ve derse sebep olacak durumlarna eilmeyi mit edip semi olduk.
Asl kastmz (udur ki) kendimiz gibi bir yal (insann) anlatt efsaneci
deerlendirmeler(in)e denk gelinirse; ya da bu durumlar nceden bilmeyenler gznde
deer bulursa, "Hak Taal rahmet eylesin demekle ruhumuz ile kalp hazinemizi o ynde
mutlu klarlar. O halde yine szn bana dnelim.]
90
C. , s. 2.
91
(= Macaristan)
92
Hakkndaki tek kaynak olan tarihinde doum yl ile ilgili olarak dorudan bir bilgi yoktur.
Ancak baz ifadelerinden yola klarak onun 1574 ylnda dnyaya gelmi olduu
dnlm ve zaman iinde bu tahmin genel bir kanya dnmtr. rnein Ahmet
Refik'e gre, Peev "yamz yetmie yetmitir aklamasn sipahi isyan srasnda
yapmtr. Dolaysyla bu olaylar 1631'de gerekletii iin kendisi 1574 ylnda dnyaya
gelmitir. A.g.e., s. 6. Oysa Peev'nin eserinde bu tespit ynnde bir paralellik bulmak
mmkn deildir. Bu ifadelerden en doru tarih verir durumda olan, Peev'nin ondrt
35
Byk dedesi Kara Davut Aa, Fatih Sultan Mehmet zamannda
Bosna Alaybeyi olarak saraydan kmtr. Alaybeylii byk dedesinden
sonra srdren dedesi Cafer Bey, aralarnda Peev'nin -eserinde adn
zikretmedii- babasnn da olduu sekiz oluyla birlikte Moha Sava'na
katlmtr. Alaybeyoullar olarak tannm olan Peev'nin ailesi dier
akrabalaryla birlikte -muhtemelen 1543'te Peoy fethedilene kadar-
Saraybosna'nn Bihe nahiyesinde yaamlardr.
Peev'nin babas Kann Sultan Sleyman dneminde yaplan rak
seferlerine katlm ve burada gsterdii yararllklar neticesinde kendisine
balang tmar tevcih edilmitir.
Anne taraf, Bosna'nn tannm ailelerinden olan Sokullular'a
mensuptur. Peev'nin yaad dnemin nemli devlet adamlarndan olan
Dervi Paa ve Ferhat Paa, annesinin z kardeleridir. Uzun yllar beraber
alt Anadolu ve Rumeli Beylerbeyi Serdar Lala Mehmet Paa da bu
aileye mensuptur.
brahim Efendi'nin tam olarak ka kardee sahip olduunu bilmiyoruz;
ancak tarihinden iki erkek kardeinin gen yata ldn ve bir kz kardee
sahip olduunu renmekteyiz.
Peev, babasn ka yanda kaybettiini dorudan belirtmemekle
birlikte, ondrt yanda days Ferhat Paa'nn yanna gittiini ifade
etmektedir. Ferhat Paa, ksa bir sre sonra Budin'de ldrlnce (1588)
hmisiz kalan brahim, yl kadar sonra anne tarafndan akrabas olan
Anadolu Beylerbeyi Lala Mehmet Paa'nn hizmetine girecektir; 1606 ylnda
vefat eden Mehmet Paa'nn fiilen onbe sene ktiplii ve yardmclnda
bulunmutur.
yanda days Ferhat Paa'nn yanna yerlemesi ve ok gemeden -galiba ayn sene
iinde- paann Budin'de ldrlmesidir. Ferhat Paa'nn vefat yl 1588'dir; bu tarihten on
drt yl dlnce 1574 senesine varlmaktadr.
36
brahim Efendi, Mehmet Paa ile birlikte alrken ilk kez yirmi
yalarnda feryat olarak stanbul'a ayak basmtr. Bu yllarda "efendisiyle
birlikte Besprim ve Pulat kalelerinin fethinde de bulunan Peev, .
Mehmet'in tahta knn ardndan youn olarak sava cephelerinde
bulunacaktr.
1595 ylnda Estergon Kalesi'nin dman tarafndan kuatlmasnda
teslim artlarn gren brahim Efendi henz yirmibir yandadr. Ere
Kalesi'nin kuatlmasnda Lala Mehmet Paa'nn yannda kalenin dvlmesi
grevini f etmi; kalenin fethini mteakip (1596) blgenin ilk tahririni
yapmtr.
Peev'nin hangi dnemde evlendii belli deildir. Esasen eine dir
olduu dnlebilecek tek bilgi, kaynpederinin Tiryaki Hasan Paa'nn
Kethds skender Paa olduudur.
Tata Kalesi'nin kuatlmasnda "efendisiyle birlikte, kuatmadan
kaan dmanla savaan Peev (1597), 1600 ylnda Sadrzam brahim
Paa'nn yrtt Kanije Kalesi Fethi'nde hazr bulunur.
1601 senesinde stoni Belgrat Kalesi'nin savunulmas ve
kaybedilmesi; 1602'de ise tekrar geri alnmasna itirak eden brahim Efendi,
Budin'in dman tarafndan kuatlp Pete'nin ele geirilmesi zerine
harekete geen orduda yer alr.
Peev, Osmanl Devleti'nin dzenledii Avusturya Seferi'ne yardm
amacyla 1603 ylnda Belgrat'a gelen Tatar Han Gazi Giray' askeriyle
birlikte klad Peoy'da arlam; birlikte bolca vakit geirmilerdir. Ayrca
sadrzamn yrtt serdarlk grevini devralan Lala Mehmet Paa ile Han
arasndaki iletiimi salama ii de Peev zerindedir.
37
. Ahmet'in tahta kmasnn ardndan brahim Efendi, Lala Mehmet
Paa'nn serdarlk greviyle ilgili olarak stanbul'a gitmi; elindeki telhis ve
mektubu vermesine gerek kalmadan geri dnmtr.
Peev, 1604 ylnda Sadrazam olan Lala Mehmet Paa ile birlikte
Estergon'un fethine gitmitir. Kuatma esnasnda szkonusu olan Ere-
Estergon kalelerinin deiimi konusunu sarayla grme vazifesi brahim
Efendi'ye verilir ve bakente gnderilir. Ancak, sunduu teklif stanbul'da
reddedilmi; bunun zerine derhal geri dnmtr.
1605'te Estergon'un fethi iin tekrar yola klmtr. Kalenin
kuatlmasnda Sadrazam Lala Mehmet Paa'yla birlikte hazr bulunan
Peev, dmana stn gelinmesinin ardndan, "efendisi Mehmet Paa
tarafndan -kalenin tesliminde olduu gibi, alnmasnda da- "virenin
grlmesi iine memur edilmitir.
Peev ayn yl, Estergon Kalesi'nin fethini mjdelemek iin bir heyetle
stanbul'a gitmitir; Sarayda Pdih . Ahmet'le grr. Verdii
hizmetlerden dolay Pdih onu piyde mukbelecisi iken svri
mukbeleciliine ykseltmi ve hilat giydirilerek dllendirmitir.
Estergon'un fethinden sonra Belgrat'a giden brahim Efendi,
sadrzamn talimatyla buradaki askerlerin aylklarn datma grevini
stlenir. Peev'nin bir baka grevi de dvanda bar antlamalarn kaleme
almaktr.
1606 ylnda Lala Mehmet Paa'nn vefat etmesi zerine, yerine tyin
edilen Sadrzam Murat Paa (Kuyucu), Peev'nin daha nceden tanp
bildii bir devlet adamdr. Murat Paa ondan mukabelecilik grevlerine
devam etmesini hatta tezkireciliklerini de yapmasn istemektedir. Ancak,
brahim Efendi Peoy'daki evinin yandn mazeret gsterip msaade
38
isteyerek memleketine gider. Tarihinde herhangi bir bilgi bulunmayan 1606-
1622 yllar arasnda muhtemelen memleketinde kalm olmaldr.
brahim Efendi, 1622 ylnda Gen Osman'n ldrlmesi olayna
tanklk eder; kendisini fazlasyla etkiledii anlalan bu olay tarihinde ayrntl
bir ekilde anlatmaktadr.
Sultan Mustafa'nn tekrar tahta karld 1622-24 yllarnda Peev,
Diyarbakr Beylerbeylii'ndeki defterdrlk grevini yrtmektedir. Bu
dnemde Beylerbeyi Hfz Paa ona Karaman pyesi ve Rakka beylerbeylii
verir ve ikiyz sekban ile Mardin muhafazasna gnderir. V. Murat
dneminde sadrzamla getirilen Hfz Paa'nn eitli grmelerinde hazr
ve mdahildir.
brahim Efendi, 1625 ylnda Mardin muhafazasndan ayrlarak,
Sadrzam erkez Mehmet Paa'nn dier devlet adamlaryla birlikte
klamak amacyla gittii Tokat'ta darphane idaresine getirilir. Darphanedeki
grevini tamamladktan ksa bir sre sonra, vefat eden Defterdr Bak
Paa'nn yerine ba defterdr tyin edilir ancak o bu grevi yann ilerlemi
olduunu ileri srerek kabul etmez; yalnzca Tokat Defterdrl'yla yetinir.
V. Murat dneminin ilerleyen senelerinde, Tuna Defterdrlndan
ayrlm durumda olan Peev'ye Anadolu Defterdrl verilecektir. brahim
Efendi, pe pee idamlarn yapld bu tatsz -ve galiba Peev iin ok uzun
olmayan- dnemde len devlet adamlarnn mallarnn msdere edilmesini
de yrtmtr.
Peev, 1632-1636 yllar arasnda stoni Belgrat vlilii grevinde
bulunmu; 1636'dan itibaren Bosna Defterdrl'na getirilmitir. Bu
dnemde Budin Beylerbeyi Vezr Musa Paa ile tanan brahim Efendi,
kaleme ald tarihi 1641 ylnda tarafna sunacaktr.
39
Musa Paa Peev'den, tarihinde baz dzenlemeler yapmasn ister.
Bunun zerine kitabnn muhtevasn deitirerek daha da geni bir temele
oturtmaya karar veren Peev, bu yllarda devlet grevinden de ayrlarak
Budin'de ve/veya Peoy'da kendisini tamamen tarih yazma iine vermitir.
Son derece youn ve meakkatli bir mr sren Peev'nin hangi yl
vefat ettii tam olarak bilinmemektedir. Ancak, kaynaklarda bu anlamda
genel kabul gren tarih 1650 senesidir
93
.
)1 TARHL/
Tarih ve tarihilik kavramlarnn Peev tarihinde ne ekilde yer
bulduu, gerek dnemin Osmanl tarih yazcl ve gerekse -buna bal
olarak gelitii kuku gtrmeyen- brahim Efendi'nin tarihilii asndan
byk nem tayor olmaldr.
Peev'nin eserinde bu anlamda dorudan bir ifade eilimi olmad
aktr. Bu nedenle satr aralarnda szkonusu kavramlar balamnda, yol
gsterici nitelikteki birbirinden bamsz bilgiler deerlendirilip brahim Peev
Efendi'nin tarihiliine btnne bakmaya allacaktr.
2.1. P$I$<.!#! Tar#F T?:'?@? <$ Tar#FI#l#J#
Peev, eserinin hemen banda bu "mecmuay kaleme amacn
anlatmaya alrken, tarihe olan merakna da aklk getirmektedir:
"Diyrmz kelimesiyle betimledii ngrs'n fethi "karb'l-ahd
94

93
3 Nolu dipnotta geen kaynaklar.
94
(= Yakn zamanda)
40
gerekletii iin, ou zamanlar "Sultn Sleymn Hn Gznin bu fetihleri
konuulmakta ve anlatlmaktadr. Peev'nin, bunlar dinleyerek edindii
anlalan tarih merak onu hem yazlm "tevrihden hem de birtakm
"vesikadan edindii bilgileri "yddat
95
olmas amacyla "sebt tahrr
96

etmeye yneltmitir (c. , s. 1).
Bir tarih "mecmuas kaleme almaya niyetlenen brahim Efendi'nin ele
alaca konular, balangta Knn dnemindeki olaylarla snrldr. Nitekim
hazrlad bu blm 1640/41 ylnda dnemin vezirlerinden Musa Paa'ya
sunar. Paa'nn, barla ilgili konularn yazd tarihte yer almad
eletirisinden sonra, eseri tekrar ele alr ve yabanc tarihlerden yapt
tercmelerle bar konularn da kitabna dhil eder. Bu aamada tarihi,
Knn devrinden sonra gelien olaylar da esere eklemeye karar vermi
olmaldr ki tarih ak V. Murat'n lmne dein getirir.
brahim Efendi, Moha Sava'nn azmetinden sz ettii bahsin
sonlarna doru kendi tarihiliine de deinir ve dnemin geleneksel anlatm
tarzn taknrak unlar ifade eder:
"Bu hakr kall-l bida mddet-i mrm tarih tetebbu'na
97
sarf etmi
bir abd-i ksrm. Ulm-u liyyeden behremiz olmamala selkamz tarih
semtine zhib olmutur (c., s. 96).
mrn tarih aratrmalarna adam eksik, kusurlu bir kul olduunu
belirten Peev, kendisinin yksek ilimlerden
98
nsipsiz olduu iin gzel sz
syleme ve yazma kbiliyetinin onu tarih alanna ynelttiini vurgulamaktadr.
Bu bilgilerden, o dnemin zihniyetinde tarihiliin pek kymetli bir meslek
olmadn, hatta ikinci snf bir ura olduunu kestirebiliriz. Ancak,
95
(= Hatrda tutulan ey, htra)
96
(= Yazma, yazya geirme)
97
(= Peini brakmayp iyice aratrma, renme)
98
Dnemin anlayna gre yksek ilimler: Kur'an, hadis, kelm ve fkh; yardmc ilimler veya
let ilimleri ise: Mantk, belgat, lugat, nahiv, hendese, hesap, hey'et, felsefe, tarih ve
corafyadr. .H. Uzunarl, Osmanl Devleti'nin lmiye Tekilat, Ankara 1988. s 20 vd.
41
yukardaki alntnn bandan da anlayacamz gibi, Peev iin tarihilik,
deta bir "adanma durumudur.
Dier yandan, alntnn yukarya alnmayan devamnda o, ok sayda
slm tarihi kitabn incelediini ve bunlardan yola karak Osmanl
sultanlarnn baarlarn dierlerine gre olduka parlak bulduunu
belirtmektedir. Osmanl pdihlarna dier Mslman yneticiler karsnda
meriyet kazandrma abas sezinlenen bu satrlara ramen Peev'nin
tarihilii aratrmac ve karlatrmal bir tarihiliktir, diyebiliriz.
2.2. Ba:l Tar#Fl$r# D#''a:$ Alara' <$
A!@#'l>A$=#@: Ka9larla YaAla! Tar#FI#l#' %r!$J#
Peev'nin karlatrmal tarihiliinin boyutlar yabanc tarihleri
incelemeye kadar uzanmaktadr
99
. Bunun eserdeki ilk izlerini, Knn
devrindeki fetihleri zetledii blmdeki "Brdelen Kalesi'nin Fethi
bahsinde gryoruz: Kalenin gemiiyle ilgili bilgiler veren tarihi, szkonusu
yerin Sirem ve zvornik'te yaayan "kfirlerin dilindeki adnn "Sabac
olduunu bildirdikten sonra, bu ismin anlamn -Saban isimli bir kii tarafndan
kurulmasndan kaynakl olduunu belirtir- (onlarn) tarihlerinde grdn
ifade etmektedir (c. , s. 68).
Peev'nin yabanc tarihlerle ve dilbilimle olan ilgisini eser boyunca bir
ok ansiklopedik ve tarih bilgi ile tercmeler takip etmektedir. Belli savalar,
kendi anlatmndan sonra, yabanc (Macar) tarihlerden tercmeyle de
verilmi; yerli tarihlerde yer bulmayan bar antlamalar da bu tarihlerden
aktarlmtr. Peev, eserinde bu evirileri kendisinin yaptn belirtmektedir.
Ancak -dnemin slup kaygsndan olacak- szkonusu evirilerde yer yer
99
Yabanc tarihlerden kastedilenin Peev'nin memleketi olan ngrs'te konuulan ve
yazlan Macarca tarihler olmaldr.
42
kullanld grlen "Saadetli Pdih ve yabanclardan bahisle "kffr, kfir
nvanlar, muhtemelen -fazladan- evirmenin kendisine aittir (c. , s. 139;
433).
Ansiklopedik bilgilerden olan kara barut ve basma kadn ortaya
kn konu ettii balkta tarihi, yabanc tarihlere gsterdii alkann
sebebini, Pdih'n gazlarnn yabanc tarihlerde nasl yazlm olduunu
merak etmesi eklinde ortaya koymaktadr.
"Memleketimizde ise Macr deyklar ya'n okur-yazarlar bi-nihye
olmala merhmun ba'z gazavtn okutduk ne ncesn Trk'ye terceme
itdik. diyen brahim Efendi, "keferenin tarih yazclna da baz eletirilerde
bulunur:
"Kefere-i fecere min ba'de tevrihlerinde mblaga ve gayr- vaki'
yazmamak bahsi derler. Eeri bu hakr ba'z mblagalarna dah vkf
oldum. Ya kasda mukrin ya bilmediklerine haml itdim.
100
(c. , s. 106). Bu
eletiriler, Peev'nin yaln ve objektif bir tarih anlayndan yana olduuna
iaret etmektedir.
2.3. P$I$<.!#! Tar#FazarlJ!! M$:>=>l>K#' <$ I$r#'@$l Ya!
Peev, balangta alntlanmaya allan giriin hemen arkasndan,
yazd tarihin biimsel yanndan sz etme gerei duymutur ki bu izahatlar,
biim kaygsnn dnemin tarih yazclnda ciddi bir nem arz ettiine iaret
etmektedir:
"yle olsa Merhm Cellzde Nin Mustafa Beg ve karnda
Cellzde Slih Efendi ve Tevk' Ramazanzde ve Merhm S'ir Mhir 'l
100
[= Gnahkr kfirler, tarihlerinde artk abartl ve gereklememi olaylar
yazmayacaklarndan bahsetmektedirler. Ancak bu kymetsiz, baz abartmalarn da tespit
ettim; ya kastl olarak (yaptklarna) ya da bilmediklerine verdim.]
43
Efend ve Hasan Begzde Efend ve Hadd ve Ktib Mehmed Efend
trihlerinden Trkce stlaht ve 'ibratdan teh ve seci' ve kfiyeden hl
meger kasda mukrenetsiz emr-i ittifk vki' ola. Ve bi'l-cmle rz-merre ed
ile bir mecm'a- nafi'e tahrrine 'azmet ve niyet olundi
101
.
102
(c. , s. 2).
Peev yukarda sralad baz tarih yazclarnn kulland slup
dnda, daha kolay okunup anlalabilecek bir tarz gelitireceinin bilgisini
vererek; bu anlamda kendi tarih yazcln geni kitlelere hitap edebilecek,
herkesin faydalanabilecei bir temele oturtmaktadr.
Tarihi, eserinin hemen banda tarzlarn takip etmeyeceini ortaya
koyduu tarih yazarlarndan bir ksmn "Pete Kalesi'nin Kuatlmas, Kara
Hersek'in Katli ve Kffar Askerinin Bozguna Uramas bal altnda, ierik
eletirisine de tabi tutmaktadr:
"Bu gaz- 'azam, gazavt- slmiyyeden iken ehl-i trihin ekseri
yazmamlar. Cellzde, Tabakt'l-Memlik trihinde Estergon ve stoni
Belgrad seferine Pete muhsaras ba'is olmudur deyu ancak bu kadarca
ma ve iret itmi; Ramaznzde ve 'li Efendi ve gayrlar asla kaleme
getrmemiler; ancak Ktib Mehmed Efendi icmlen yazm. (c. , s. 237).
O, bir yandan tarihileri yukardaki balk altnda ele alnan savalar
gereince kaleme almamakla eletirirken, dier yandan doru bilgi edinme
adna, "kfir tarihlerinde nasl ele alndn incelemi; neticede onlarn
yazdklar ile -bu kuatmada kalede bulunan dedesinin hikyesi
erevesinde- babas ve amcasndan edindii bilgilerden hareketle, yabanc
101
[..tarihlerinde(ki) Trke terimler ve ifadelerden; kafiyelerden uzak, kastsz bir alma
olduu zerinde fikir birlii (olmal). Ve btnyle gndelik (bir) slup ile faydal bir derleme
yazmna niyet edildi.]
102
Bu paragraf Bekir Stk Baykal sadeletirmesinde olduka farkl bir anlama brnmtr:
". tarihlerinde anlatlanlara tamamyla uygun dmek artyla ve de gnn Trkesiyle;
yabanc terim ve deyimlerle seci' ve kafiyelerden arnm, zel bir gaye gtmediine herkesi
inandran ve gnlk sade bir dille yararl bir dergi (mecmua) yazmak niyetiyle bu ie giriildi.
C. , s. 1. Tarafmzdan Matbaa- mre ve Veliyddin Efendi Kt. 2353 nolu nshas
karlatrlarak yaplan eviri ileminde, szkonusu paragrafta Baykal'n "zenginletirdii
trden verilere rastlanmamtr.
44
tarihlerin ierdii bilgileri "ekser ihtiml hakkat-i hl byle olmakdr diyerek
onaylamaktan geri durmamtr (c. , s. 237).
)131 P$I$<.!#! OLK$':#G Tar#FI#l#J# <$ El$M:#r#@$ll#J#
brahim Efendi'nin objektiflik kaygs deta, modern zamanlara ait "Her
kuak tarihi yeniden gzden geirmelidir.
103
nermesine referansla, "Moha
Sahrs Gazsn yeniden kaleme almasna neden olmutur: Szkonusu
sava alt yedi yerli kaynaktan okuyan Peev, hepsinin birbirinden farkl
olduunu grm ve bu anlamda dorusunu ortaya koymaya karar vermitir
(c. , s. 82).
Cemal Kafadar'n tespitiyle, "karmak ve elikili davranlar
sergileyebilen insanln, tarih olaylara getirdii aklamalarn aratrlmas
gerekmektedir
104
. Bu balamda Peev'yi yukarda eletirdii
meslektalarndan ayran yan amansz bir doru bilgi aray olmaldr.
Nitekim tarihi, hem o gne kadar yazlm tarihlerde bulunan aksaklk ve
eksiklikleri hem de tarihine konu olan olay ve kiilikleri son derece yaln bir
biim ve tutarl gerekelerle eletirmektedir.
Peev, "Komran Kalesi'nin Muhasaras ve Asker-i slmn 'Avdeti
bal altnda kuatlan Komran Kalesi'nin dman tarafndan Osmanl
askerine teslim edilmeyip direnildii; sonunda sert k artlarnn da etkisiyle
Budin'e geri dnldn anlatmaktadr. Verilen bilgilerin ardndan, kalenin
vireyle Hasan Paa'ya braklacakken, kendi oluna braklmasn isteyen
serdar tarafndan engellendii sylentisinin ktn belirten Peev, bu
sylentinin nemli tarihilerden Hasan Beyzde ve Ali Efendi'nin tarihlerinde
de getiini vurgulamaktadr. Askerin baarszln gizlemek amacyla
103
E. H. Carr-J. Fontana, Tarih Yazmnda Nesnellik ve Yalnlk, eviren: zer Ozankaya,
mge Kitabevi Yaynlar, Ankara 1992, s. 31.
104
Cemal Kafadar, Between Two Worlds, University of California Press, London, 1996, s. 12.
45
kastl olarak bu sylentiyi karm olabileceini de hatrlatan tarihi,
meslektalarnn bu yanlgya dme nedenlerini irdelemektedir:
"Bu mkule kelm serhd hlin bilmemekden ndir. Serdr kabul
etmedii takdirce s'ir 'asker-i slm hussan kul t'ifesi bu vaz'na rz
virirler miydi? Byle i'timd buyurulsun ki Hasan P'ya deil belki 'avratna
y bir criyesine virsnler tek virsnler de andan serdra y 'askere ne e'n
gelrdi? Belki 'asker-i slmn keml-i evket ve galebesi zhir olurdi.
105
(c.
, s. 155).
Grld gibi tarihilerin yanlglarn irdelemede ve dorular ortaya
koymada gereki temellerden hareket eden Peev, tarihin yanl ya da
ideolojik anlamda kullanlmasna da itiraz ediyor gibidir.
)141 V$@#'a l"# a =a D#Al>"a:#'a AI@!=a! P$I$<.
Peev, yazd tarihin . Mehmet dnemine kadar gelien olaylarn,
o gne kadar yazlm olan eserler, resm belgeler, mektuplar, konuup
grt kiilerin verdii bilgiler, ailev hatralar ve biriktirdii dier belgelere
referansla kaleme almtr. Bylece, resm belgeleri kullanma balamnda
Alman tarihi Leopold von Ranke'ye (1795-1886) isnad edilen diplomatika
ilmi kuruculuu
106
ikiyz yldan fazla geriye giderek Peev'ye kyor
gzkmektedir.
brahim Efendi, . Mehmet dneminden itibaren ise pek ok olaya
dorudan kendisi tanklk etmitir; bir devlet grevlisi olarak eitli
kademelerde hizmet verdii iin olaylara mdahil olan kiiliklerin ounu
105
[Bu eit szler, snr(larn)durumunu bilmemekten kaynaklanmaktadr. Serdr kabul
etmese bile dier slm askeri, zellikle kul taifesi bu hareketine rz verirler miydi? Suna
inanlsn ki, Hasan Paa'ya deil, belki karsna veya bir criyesine versinler; tek versinler
de. Bundan serdra ya da askere ne tavr gelirdi? Belki slam askerinin bykl ve
stnl ortaya kard.]
106
Cemal Kafadar, "Dnya Tarihinde Yeni Gelimeler ve Osmanl Tarihilii, Osmanl
Medeniyeti, Klasik Yaynevi 2005, s. 38.
46
bizzat tanmaktadr ya da bilgilerine ulamas nceki dnemlere gre
kolaylamtr. Dolaysyla, eserin bu blmlerinde tarihi, kendi dnyasn
daha rahata ortaya koyabilmi; akc ve ksmen sbjektif bir anlatm biimi
sergileyebilmitir.
brahim Efendi'nin, tarihilik asndan yukarda ele alnan zellikleri
yannda, dnemin tarih geleneine uyarak eserinde, az grlen, garip
saylabilecek olaylar, mimar eserleri ve menkbeleri; iirleri, gldrc
olduunu dnd ykleri de okuyucuya aktard grlmektedir.
Tm bu bilgilerden yola karak, Peev'nin -yer yer subjektif ve
geleneksel gelerle rl olsa da- bir btn olarak bakldnda, son derece
eletirel bir bak asna sahip, sorgulayan ve objektiflik kaygs tayan bir
tarihi olduu; tarihyazarlnn da sahip olduu bu zellikler erevesinde
deerlendirilmesi gerektii teslim edilebilir.
47
KN& B%LM
PEEV TARHNDE YER ALAN
BAZI SOSYO-KLTREL KAVRAMLAR
01 TRK
Osmanl'daki Trk kimlii konusunda Peev Tarihi neler
sylemektedir? "Trk kavram hangi balamlarda zikredilmekte ve nasl bir
alglama yaratmaktadr? Balmza atfla sorduumuz bu sorular ilerleyen
satrlarda cevaplamaya alacaz.
Evvela "Trk kavramnn eserde iki ana erevede kullanldn ifade
etmemiz gerekir. Bunlardan ilki brahim Efendi'nin yabanc tarihlerden yapt
evirilerde yer ald ekliyledir. kincisi ise Peev'nin kendi tarih anlatm
erevesinde zikredilmi olanlardr. ncelikle, kavrammzn yabanc
tarihlerde nasl getiine bakalm:
0101 P$I$<.!#! YaLa!; Tar#Fl$r=$! YaA:J T$r;E"$l$r=$
Z#'r$=#l$! NTEr'O Ka<ra"
"Mohac Gazs Kefere Trihinden Tercemedir bal altnda
karmza kan "Trk Pdih kavramnn kullanld ilk cmle yledir:
"Sene 1526 trihinde krl yiirmi drt yana girmi idi ki Trk Pdih
Sultn Sleymn mblaa 'asker ile Macr memleketine yrd. (c. , s.
108).
Ayn balk altnda szkonusu kavram kez daha gemektedir.
Bunlardan ilki Estergon'daki bir Macar saraynn pencerelerinde bulunan
resimlerdeki simgelerin tasvirinde kullanlmtr:
"Drdnc pencerede bir erkek yvuz arslan tasvrin yazdrmdr ki
yer zerinde yatar rgalanurdi
107
ve iki n ayklar trnaklar ile zerine
dlbend
108
sarlm bir kurne
109
tutard. Bundan dah m ve ireti, Trk
Pdih Macr Krl'nn vilyetini ayaklar altna alsa ve kurneye zafer
bulsa gerek. (c. , s. 117).
"Trk Pdihnn Macar diyrn ele geireceinin belirtisi saylan bu
simgesel anlatmn hemen ardndan gelen bahiste Kzlelma'nn neresi
olduu aklanmaktadr -ki sarf edilen cmlelerde ikinci ve nc kez geen
"Trk Pdihnn ncesinde "trk kavram da zikredilmektedir:
".Kzl Kpona'da olancklar ve ppslar bir eski trk rlarlar. Kzl
Kpona didii Kzl Elm'dr. Snur t gibi bir 'almet in vaz' olunmudur.
rladklar trknin ( _'~ =?) ve netcesi Trk Pdih cmle kuvvet ve
'azmetle bu mahale dein gelse gerekdir. Ve bunda Allah Te'l emriyle fevt
olsa
110
gerekdir. Ve Allah'a i'timd olunsun ki Trk Pdih ol kadar
yukarya gide ki t ki Kolona'ya vara. Neme memleketinde ( '= =?) enlik
kalmaz. Zr Kolona ehr uzk yerde vki' olmudur. Syle ki yer yznin
aa tarafna dmdr. Rod Suy yanndadr ki ol su andan deryya dahil
olur.(c. , s. 117).
"Trk Pdihnn sald korkunun Macar halk arasnda efsaneleip
bir trk ile szl kltr tarihine dhil olduunu anlatan bu satrlardan sonra
szkonusu kavramn bir baka eviri bal altnda daha kullanldn
gryoruz: Viyana Kral Ferdinand'n Budin Kral Yano yerine tahta kmas
107
[= Yerinde oynamak, kmldamak, sallanmak]
108
(= Sarklk ince bez)
109
[= Boynuz(lar)]
110
(= lme)
49
zerine Kral Yano "Trk Pdih Sultan Sleyman'dan yardm istemek
zere stanbul'a eli gndermeye karar vermitir. Bu balamda kullanlm
olan kavramn Peev'nin kendi cmlesinde yer al ekli yledir: "Trk
Pdih Sa'detl Sultn Sleymn'a il gndere ve mu'venet taleb iyliye.
(c. , s. 130).
Yabanc tarihlerden yaplan evirilerde kullanlan "Trk kavramnn
dier birka rnei . Selim zamannda Macarlar'la yaplan bar
antlamasn anlatan bahiste gemektedir. Bunlardan ilk ikisi "Trk askeri ile
"Erdel Kffrnn beraberce yrttkleri "gret ve hasrat
111
anlatr:
"Hazreti 'sa 'aleyhisselmn vildeti trihinden 1567 senesinde
Sigetvr fethinden bir yl sonra idi. Trk 'askeri ve Erdel Kffr ittifk ile Ere
ve Ke ve Togy nevhisin
112
muttasl
113
gret ve hasratdan hl
114
deiller
idi.
"Trk askeri kavramndan sonra, bir sonraki cmlede -ayn balamda-
ilgin bir kavram/tbir olan olan "Trk'n dikmesi yer almaktadr. Szkonusu
tbir, Peev'nin yapt tercmede, "Erdel Hkimi Yano'u tanmlamada
kullanlmtr.
Bu bahis altnda geen sonuncu kavram ise yukarda da rnekleri
verilen "Trk Pdihdr: "Ehl-i slam ile "Erdel 'askerinin Macar
lkesindeki baarlar karsnda "sr
115
ve "s'ir mernn canlar
sklmtr. "Ol esnda srn Trk Pdih Sultn Selm Hn sitnesinde
olan ilsi tarafndan mektbi geldii. eklinde devam eden cmlede
kavramn tekrar kullanldn grmekteyiz. (c. , s. 433).
111
(= Yama ve talan)
112
(= Taraflarnn, nhiyelerinin)
113
(= Aralksz, hi durmadan)
114
(= Tenha, bo)
115
(= mparator)
50
Son olarak, Pdih'n Budin'e asker yerletirmesinin yabanc
tarihlerden aktarld blmde de "Trk kavramnn birka kez kullanldn
gryoruz. Bunlarn balamlar ve kullanl biimleri ise yledir: Avusturya
(Neme) Kral Ferdinand Budin'i kuatmtr. Sultan Sleyman asker
gndererek Macarlar'n yardmna koar. Kaleyi dvmek ve "Msmn
'askerine cevb vermekle megul olan Nemeliler,
"Sonra ki Sa'detl Pdihn gelmesi yaklad, Neme tbrlarn
Pete yakasna germee baladlar. n Trk 'askeri vkf oldi
116
,
zerlerine hcm itdiler ve ok gemileri gark itdiler ve mbalaga askerlerin
krdlar ve oin dah esr itdiler. Ve cmle tbr bozuldi ve Trk yamalad
gyet ok ganmet aldlar. (c. , s.242-243).
"Mslman asker, "Trk askeri ve tek bana "Trk kavramlarnn bir
arada kullanld bu balam, her kavramn birbirlerine muadilliini
sergilemek asndan nemli gzkmektedir.
Ayn evirinin ilerleyen satrlarnda "Trk askeri kavram deiik bir
balamda kullanlmtr: Pdih, kafasndaki plann bir paras olarak, len
Budin Kral Yano'un gen olunu Budin Ovas'ndaki otana davet etmitir.
Maiyetiyle davete icbet eden "kralzdeyi askerler karlar. Peev'nin,
karlamada grevlendirilen askerlerin gsterili kyafetlerini betimleyen
cmlesi yle gelir: "Trk 'askeri sf altna gme gark olmu bir hret ile
geldiler ki grenlerin gzleri kmaurdi. (c. , s. 244).
Trk askeri kavramnn evirinin sonuna doru zikredildii bir baka
balam, dul kalan Budin Kraliesi ve olunun akbeti zerine erkn- devlet
arasnda yaplan speklasyonlarn ardndan Pdihn nih kararna
ilikindir:
116
(= Haberi oldu, anlad)
51
"Bundan vuby sa'detl pdih krlieye gnderdi ve Budun'a
olun yiit olunca, ben Trk 'askeri korum. Zra ( -'- ) Budun'u kormaa
kdir deildir. Dmn okdur. Kh biz iki ylk yolda bulunuruz gelb
irimek kbil olmz. Ona yiit olunca Erdel memleketi yeter ve tz ma'denleri
ve altn gm ma 'denleri kifyet ider (c. , s. 245).
Osmanl vassalarna dir kayda deer iktisd malmat da ieren bu
alntnn ardndan, ayn eviride son kez tespit edilen "Trk kavamn
inceleyelim. Pdihn yukardaki karar ncesinde Budin'in yenieriler
tarafndan nasl ele geirildiini anlatan satrlarda mstakil olarak geen
kavram, Pdihn seyir bahanesiyle gizlice yenierilere kaleye girme izni
vermesinden sonra gelienler arasnda zikredilmektedir:
".ve cmle zukklar
117
ve arlar yenier ile told. Andan sonra
hemn dellllar nid itmee blad: 'Herkes yargn
118
braksn ve Trk'e
versin ve kendi kapusunda ve evinde emn ve slim otursun. Kimse 'ind
iderse b gider. Andan sonra Budunl bildi neye uramlar ve beer onar
yenier evlerine girdi ve kendilerine konk tutdi. n Pdihn ma'lum oldi
ki Budun'a yenier tolmudur, krlzdeyi dyesiyle ve 'arabasyla
gnderdiler. (c. , s. 244).
Tellallarn duyurularna konu olan "Trk kavram, muhtemelen,
yabanclarn "ehl-i slm alglama biimlerine atfta bulunmaktadr.
Bu son rnekle, tarafmzdan Peev'nin yabanc tarihlerden yapt
evirilerde geen "Trk" kavramnn nasl ve hangi balamlarda kullanlm
olduunun incelenmesi nihyet bulmaktadr. Anlalaca zere, yabanc
tarihiler, Peev'nin ulaabildii muhtemelen Macar tarihlerinde olaylar
aktarrken Osmanl yerine "Trk ve "Mslman kelimeleri ve bunlardan
117
(= Sokaklar)
118
(= Silahn)
52
oluturduklar eitli tamlamalar kullanmlar; Peev de kitabna dhil ettii
bu blmleri Trke'ye evirirken bu durumu gzetmitir.
01)1 P$I$<.!#! K$!=# Sa:rlar!=a Z#'r$::#J# NTEr'O Ka<ra"
Peev'nin kendi tarih yazclna konu ettii "Trk kavramnn hangi
balamlarda ve nasl getiine bakacamz bu alt balkta ncelikle
Peev'nin "garip, "acayip olarak deerlendirip eserine zaman zaman dahil
ettii olaylardan ikisinde geen "Trk kavramn irdeleyelim:
Bunlardan ilki, "te yaka Etrkinden bir merd-i fakr
119

120
olarak
tanmlad ahsn kk "ferzend
121
i ile ilgilidir. Adam ocuunu "stanbul'a
getirir. ocuun yznn yars ve bir gz; ayrca burnunun yars "gyet de
siyh ve berrk olup, geri kalan taraflar "destar-ve
122
beyazdr. nsanlar bu
ocuu grmeye geldike, "ol recl-i fakr bu sebeb ile emvl-i kesr tahsl
idb gnimen vatanna mrca'at
123
eder (c. , s. 480).
Tarihinin "Min el-Gar'ib'l-Sitem
124
olarak adlandrd -ve
aktrlerinden birinin Trk olduu- ikinci olaand olay, ordunun klaa
ekilmesini anlatan ifadelerden hemen sonra gelmektedir: "it in blk
halkna ta'yn olunan Kastamonu Sanca'nn kynde bulunan bir zlim,
"bir fakr Trk'den gcnn zerinde eyler talep etmektedir; en sonunda
kzn da "esr dey alr ve devlet erknnn kladklar Tokat'a gtrerek
sokakta ak artrma ile satar (c. , s. 401-402). Peev'ye gre o dnemde
"henz Sultan Mustafa 'asrnn e'ameti
125
kem yenbag
126
def' olunmam
119
(= te yaka Trkleri'nden fakir bir adam)
120
Burada yazarn bulunduu Rumeli yakasna gre "te yaka olarak tanmlanan, Anadolu
olmaldr.
121
(= Yavru, ocuk)
122
(= Tlbent gibi)
123
[= O fakir adam, bu sebeple servet edinip zengin olarak vatanna dner]
124
(= Garip eziyetlerden)
125
(= Uursuzluu)
126
(= Gerektii gibi)
53
olduu iin, onca yksek rtbeli askerin bulunduu ehirde bu irkin olaya
kimse mdahale etmemiti.
Trkler'in konu edildii yukardaki iki "acayip olaydan sonra,
Peev'nin eserinde zikredilen dier "Trk ve "Trk kelimesiyle oluturulan
kavramlar tetkikle devam edelim:
Peev, bizzat yaad Estergon Kalesi'nin dman tarafndan
kuatlmas ve vire ile verilmesi olayn anlatt blmde "Trk Kavmi
kavramn kullanmaktadr. Vire grmelerinden sonraki gnlerde Peev,
Lala Mehmet Paa ile birlikte Macarlar'n kale iinde onurlarna verdikleri
yemek davetine katlrlar. Davette "Lonbarhar olu denilen bir "Hersekzde
de hazr bulunmaktadr. Bu kibar ve yakkl beyolu, "mahzan
127
, Trk
kavmini grmek rzsuyla ierye girmitir c. , s. 185.
Dnemin en parlak gcn temsil eden Trkler'in dier topluluklarda
uyandrd merak yanstan Peev'nin bu ans, eserde gayet dramatik bir
biimde akp gitmektedir.
Bu bahsin sonunda tarihi "ve min bedayi'l- mnzart
128
alt
balyla, gayet tedbirli ve akll bulduunu belirttii bir yabancyla Estergon
viresi grmelerinde yaad diyalogu aktarmaktadr. Yabanc, kendilerinin
bu grmeler ncesinde "Mslman kavmini, gemite atalarnn amaya
"cr'et edemedikleri bir kutuya benzettiklerini; merak edenlere, ylan, yan,
akrep dolu olan kutunun almas halinde iindekilerin memlekete
yaylacan ve halk sokup drecei sylendiini; kulaktan kulaa bu
anlatlarn "yanl i'tikda varmalarna yol atn syler. Ardndan devamla,
".imd bu kt almasun ve 'lem benim zamanmda harb olmasun
dey, her bir srmz ve krllarmz zerine birer kild dah rmlar. Simdi
127
(= Yalnz, ancak, sadece)
128
(= lgin grmelerden)
54
iktiz itdi aduk. Meer kt bom bo imi iinde diyr- nesne yo imi. Hayf
bu 'itikd ile imdiye dein geen mrmze!... ifadelerini kullanr.
Bu szler zerine Peev yle bir cevap verir:
"Ya imdi eslfnz
129
ol i'tikdda msiz ki anlar buni bilmemiler, ve
hat itmiler? 'tikdmz odur, didi. md ma'zr olsun eslfnz hat itmemi,
hat sizdedir ite! Zra, henz ktnn zerinde olan zarfn dnuz, ill
ktnin kapn amadunuz. te bundan sonra alursa alur ve ol sokci
mahlkun zararn grn nice mhede olunur.
XV. yzylda Avrupal bir gayrmslimin Trkler'e ilikin tad
psikolojik arkaplan ve szl kltr gyet etkileyici bir dille aktaran bu
diyalogun sonunda Peev -gnl rahatlyla- u yorumunu eklemitir:
"Bundan sonra ki Ere meftuh
130
olundi, ve tabr- makhra
131
bozuldi,
bhem yokdur ki bu mnkaa ve mu'raza
132
mel'unun htrndan
gemidir ve sz Trk'n imi, demidir.(c. , s. 188).
Yabancnn "Mslman kavmi diye niteledii topluluun, her iki tarafta
"Trkler eklinde de alglama bulduu yukardaki alntdan kolayca
anlalmaktadr. Nitekim, daha nce ele alnd zere, Peev eserinde,
"Osmanl halk yerine "ehl-i slm kavramn kullanmaktadr. Dolaysyla,
dnem insannn "teki imaj karsnda Trk ve Mslman kavramlar
birbirleri yerine kullanlmaktadr, diyebiliriz.
Peev, Kanije Kalesi'nin Fethi'ni anlatt blmde, yabanclarn
dncelerine tercman olmaya alrken -onlarn zihninden ve dilinden-
"Trkler kavramn kullanr: Kanije Kalesi iin yaplan tabur savanda
129
(= Gemileriniz, atalarnz)
130
(= Feth olunmu)
131
(= Kahredilmi tabur)
132
(= Szl mcadele)
55
dmann top, tfek btn gcyle bastrmas zerine Osmanl ordusu geri
ekilip etrafta pusuya yatar ve bekler. Youn bir sis olduu iin dman
hakkyla gremiyordur. Bylece sekiz gn geer, sonunda dman yaanlan
durumu zihninde "Trk, mukbele eylemedii ve laylarn dah zhir
itmedi; garezleri bize l
133
ve frsat ile bir hl itmekdir. biiminde
kurgulayp, "dokuzuncu gn nsfu'l-leyl
134
kalkub giderler. Peev'nin "Cenb-
Rabbi'l-'lemin'nin mmet-i Muhammed'e bir ihsn olarak deerlendirdii
bu durum, kalenin fethini kolaylatrmtr (c. , s. 234).
"Trk'e ba emek ifadesi, Erdel beylerinden Bokayi'nin, Neme
basks altnda yaayan Macar topraklarnda ortaya kmasnn konu edildii
satrlarda zikredilmektedir. Peev bu blmde evvel Nemeliler'in Macar
"kavmine kadmden ihanet zere olduklarn, nedenleriyle, izah eder. Erdel
Beyi Bokayi, bu bask ve aalanmadan o dnemde sefer amacyla Macar
topraklarnda olan slm Askeri'nden yardm isteyerek kurtulmann mmkn
olduunu ileri srmektedir. Bokayi'nin bu teklifi zerine "Erdel ahlisi
Hrstiyn dinindedir. Bunlar Trk'e b emez, mmkn deildir biiminde
itirazlar gelir. Bu itirazlara Bokayi "Y, Sultn Sleymn zamnnda nn
b ediler ve zamn- devletinde emn ve slim oldular? cevabn verir.
Avusturya mparatoru'nun zulm ve aalamasna karlk, "Trk'e ba
emeyi tercih eden Macar Beyi, neticede Osmanl tarafndan Erdel
topraklarna hkim klnmtr (c. , s. 299).
Yukarda irdelenen rnekler, gerek kendi iinde ve gerekse "Osmanl
kavram bal altnda verilen rneklerle karlatrld taktirde, "Trk
kavramnn ieriden deil, daha ziyade dardan getirilen bir kimlik
tanmlamas ve alglama olduu ortaya kacaktr. Nitekim, tarihe mevzu olan
ve ya da tarihi zikreden taraf Mslman bir Osmanl olsa dahi, sahnede ya da
zikredilen mevzudaki Osmanl'nn muhatab -gayrmslim ya da Mslim- bir
yabanc ise Osmanl'dan Trk, diye bahsedilmektedir.
133
(= Hile, tuzak)
134
(= Gece yars)
56
Bunlarn yan sra, Peev'nin, yurtiinden aktard iki "acayip olayn
znesi durumundaki "Trklerle hangi zelliklerdeki bir gruba ya da
gruplara atfta bulunduu, balamlarnda mevcut bilgilerden gerektii gibi
anlalamamaktadr. Aktarlan iki olayn ortak niteliklerinin, aktrlerinin sosyo-
ekonomik ve adl alardan madur olduklar sylenebilse de "Trk
kelimesinin bu yerel kullanmyla ilgili geni bir aratrma yaplmas
gerekmektedir.
)1 TRKE
Peev'nin eserinde Trke'ye ilikin dorudan atf yok denecek kadar
azdr. Tarafmzdan, yabanc tarihlerin evirilerini sunduu satrlarda
"Trke'ye tercme ifadesini kullanm olduu umulmu olsa da yaplan
tetkiklerde bu tr sunularda yalnzca "tecme ettiini ifadeyle yetindii
gzlenmitir
135
. Ancak, eserin gnmz Trke'si'ne evirilerinde
136
bu satrlar
"Trke'ye tercme eklinde deerlendirilmitir ki bu ifade orijinal
nshalarda yoktur.
Peev'nin bu tarzda bir davurumu tercih etmesinin nedeni,
muhtemelen, ana dili olan Trke'yi -eserde geen iki ayr yerde Trke
yerine Trk kavram kullanlmtr- son derece kanksam olmasndan
dolaydr. Baka bir deyile, bir yabanc dil tercme edilecekse, elbette ki bu
Trk diline olacaktr; dolaysyla zikretmeye dah gerek yoktur.
Eserde "Trke kavramn karlayan "Trk kelimesi hangi
balamlarda gemektedir? ki ayr yerde getiini daha nce de belirttiimiz
135
rnein, c. , s. 59; c., s. 451; c. , s. 279, c. , s. 429.
136
B. Stk Baykal ve Murat Uraz evirileri.
57
bu kelime/kavramn zikredili balamlar ayndr: Knn Devri bilginlerini
tantm.
Bu bilginlerden ilk olarak ad geen Mevln Mehmed olup, Peev, bu
bilginin ilgilendii alanlar sralarken "Trk ve Fars e'ar
137
olduunu
belirtmitir (c. , s. 49). Dier bilgin ise Mevln Ya'kb'tur. O da "Fars ve
Trk nazma
138
kudreti vr idi cmlesiyle tantlmaktadr (c. , s. 50).
21 OSMANLI
Osmanl kavramnn Peev Tarihi'nde -dolaysyla XV. ve XV.
yzyllarda- alglan ve ifade edili biimleri zerine, szkonusu eserin
incelenmesi neticesinde kaydadeer bulgulara eriildii dnlmektedir.
Bu erevede ncelikle, "Osmanl tanmlamasnn Peev Tarihi'nde
mstakil olarak -tamlama yoluyla baka bir isimle bir arada bulunmakszn-
hangi balamlarda yer aldna bakalm:
3.1. O@"a!l Ka<ra"!! ME@:a'#l Olara' K?lla!l=J BaJla"lar
Knn Sultan Sleyman dneminde, Kahire Valisi yerine Msr
muhafazasna gnderilen kinci Vezir Mustafa Paa, merhum vlinin
"cinsinden
139
olan erkezler tarafndan istenmemektedir. Eski vlinin yakn
evresinden oluan topluluk, aralarndan birisini "sultn itmek sevdsna
db divannda bulunduu srada Mustafa Paa'y ldrmeyi planlarlar.
Uygulama frsat bulamadan ilerinden birinin aklad planlar, bununla
137
(= Siirleri)
138
(= Siire)
139
(= Boy, soy, kavim)
58
kalmayp, "'Osmniyn'dan
140
esvk- Msr'da bulunanlar bir yere cemi'yyet
itdirmeden
141
kltan geirmeyi de iermektedir (c. , s. 77).
Dorudan, belli bir toplulua, bir kavme ya da millete atfta bulunan
yukardaki son cmle, Osmanllar'n dier unsurlarca tanmlanmasna rnek
oluturmaktadr. Bu ve gelecek dier rneklerle, lber Ortayl'nn, Klasik
a'da vrid olan "Osmanl kavramnn yalnzca ynetici zmreye has bir
tanmlama olduu tespiti tartmaya alabilir
142
.
Yukarda kullanlan "Osmaniyn kelimesinin tekili olan "Osman
kavramyla ayn anlam tayan -ve gnmzde ska kullanlan- "Osmanl
kavramna da eserde mstakil olarak rastladmz blmler szkonusudur:
Peev'nin, "Sebhn Gerden-i 'Osman Paa
143
adn verdii balk
altnda geen baskn hikyesinde "Osmanl kavramnn iki cmle arayla
iki kez getiini gryoruz. Osman Paa'nn yapt gece basknnda ranllar
aknla dmlerdir: ".hemn 'Osmnl basd deyu ol gce
karnuluunda bir birne klc rur.
Peev, iki cmlelik anlatmdan sonra, buna benzer bir baka cmle
daha kurmutur: "Kzlblar hod 'Osmnl bsd deyu gce ile kan kann
olub sabha den firr iderler
144
(c. , s. 276).
Burada grdmz mstakil Osmanl kavram, "Anatoli Yakasnda
Celller Zuhr ve Kara Yazc ve Karnda Deli Hasan Ahvli bahsinde de
ardk cmlelerde iki kez karmza kmaktadr. Peev'nin, Karayazc'nn
140
Buradaki "Osmniyn kavram, Osman'n soyuna mensup olan kii anlamna gelen
"Osmn kelimesinin ouludur (Kms- Trk).
141
[= Osmanllar'dan Msr arsnda bulunanlar, bir yere toplanma(larna izin vermeden)]
142
lber Ortayl, "Osmanl' Kimlii, Cogito, Say: 19, YKY, stanbul, 2006, s. 77-78.
143
(= Kahraman Osman Paa'nn Gece Baskn)
144
Matbaa- Amire basksnda, ikinci "Osmanl kelimesinin sonu , harfi yerine " harfiyle
yazlmtr. Veliyddin 2353 nolu yazma nshayla karlatrdktan sonra bunun, bask
hatasndan kaynaklandna karar verilmitir.
59
kethdalndan sonra Lala Mehmet Paa'nn hizmetine giren Sahverdi'den
nakille anlattna gre Karayazc'nn lm yle olmutur:
"Hn-i fevtinde le-i murdrn krk elli pre itdiler ve her presin bir
mahalde defn itdiler. Sebebi 'Osmnl bulub lesine bir siyset itmeyeler.
Hatta bir 'Osmnl hod bu mertebe siyset itmez ve yle mte'affin cfeye
kimse elini dedirmez dirdik.
145
(c. , s. 253-254).
Bir baka rnek, Revan Kalesi'nin ranllar'ca alnmasnn mevzu bahis
yapld satrlarda topyekn bir kimlik tanmlamas biiminde grlr: Kalenin
fethinden sonra Sah tarafndan yeni bir grev "ihsn edilen Revan
Beylerbeyi Serif Paa, "asker halkna, isteyeni benim kullarm olsun, isteyeni
'Osmanlya gitsn demitir (c. , s. 261).
Osmanl kavramnn eserde mstakil olarak kullanld balamlar
bunlardr. Grld zere hem tekil hem de oul anlamda kullanlan bu
"cinsiyyet kavram, Peev'nin anlatmlarndaki kullanm skl asndan
bakldnda baat bir kavram olarak tezahr etmemektedir. Bununla birlikte,
kullanld balam ve kullanl biimi, son derece nemli ve kapsayc bir
tanmlama olduuna iaret etmektedir.
3.2. O@"a!l Ka<ra"!! Ta"la"a -$'l#!=$ K?lla!l=J BaJla"lar
Peev Tarihi'nde, Osmanl kavramnn bir baka isimle tamlama
yaplarak kullanld rnekler bamsz kullanmna gre daha fazladr.
Esasen bu durum, Osmanl kavramnn ne kadar geni ve deiik kullanm
alanna sahip olduunun gstergesidir. Bu rneklere bakmaya alalm:
145
[= ld zaman pis leini krk elli para ettiler ve her parasn bir yerde defnettiler.
(Bunun) sebebi, (bir) Osmanl bulup leini asmasn (idi). Hatta (biz), "Bir Osmanl bu
dzeyde "siyset etmez ve yle kokumu (bir) lee kimse elini dedirmez, derdik.]
60
"hds- Mcevveze-i Surh
146
balkl konuda
147
, Osmanl kavramyla
yaplan ayr tamlamayla karlamaktayz: Bunlardan ilki olan "Devlet-i
'Aliyye-i 'Osmniyye, baa giyilen bir tr kavuk olan mcevvezenin kzl
renkli olannn Osmanl devlet grevlileri arasnda kullanlmaya baladn
ifade ederken zikredilmitir. "Trih-i l-i 'Osmniyye, Peev'nin
mcevvezenin ortaya kn "aynyla alntlad Hoca Sadettin Efendi'nin
eserini betimlerken kulland tamlamadr. ncs olan "Shn- 'Osmn
ise ayn alntnn sonlarnda, "tepesi devrik ve ucu pskll, krmz ynden
yaplm bir takke
148
olan skfn, yenierilerin yan sra zaman zaman
Osmanl sultanlar tarafndan da giyildiini ifade ederken kullanmtr (c. , s.
4, 5).
Knn Devri vezirlerinden olan Sokullu Mehmet Paa'nn tantld
blmde, yukardaki "Trih-i l-i 'Osmniyyeden farkl olarak "Tevrh-i l-i
'Osmn tamlamas karmza kmaktadr. Peev bu ismi, Sokullu'nun
hazinedr "Tav
149
Hasan Paa'dan nakille verdii bilgiler arasnda
zikretmektedir: "Her gice mu'td zere zamn- teheccdde kalkub tacdd-i
vuzu' idb, ed'- teheccdden sonra merkm Hasan Aa'ya Tevrh-i l-i
'Osmn okudur imi.
150
(c. , s. 20).
Tarihi, Moha Sava'n anlatt bahiste, szkonusu savan slm
gazlarnn en byklerinden olduunu ve bylesine byk zaferlerin
-okuduu tevrihlere gre- ancak "seltn-i 'Osmniyye ye has zellikler
sonucu ortaya kabilecei kanaatindedir (c. , s. 96).
Peev eserinde, "Seltn-i 'Osmniyye kavramnn bir baka syleyi
biimi olduu anlalan "seltn-i l-i 'Osmn tamlamasna da yer
146
(= Krmz Mcevvezenin Ortaya k)
147
Bu balk Veliyddin 2353 nolu yazma nshada bulunmamaktadr.
148
skf kelimesi Kmus'ta bulunamam; Bekir Stk Baykal sadeletirmesindeki 8 numaral
dipnottan referansla tanmlanmtr. C. , s. 3.
149
(= Hadm aa, harem aas)
150
[= Alld zere, her gece, (gece namaz vaktinde) kalkp abdest tazeler; gece namazn
kldktan sonra, ad geen Hasan Aa'ya Tevrh-i l-i Osmn okuturmu.]
61
vermektedir. Kavramn getii balam, Osmanoullar sultanlarnn
bayraklarnn saysnn drtten yediye karlmas emrinin verilmesidir (c. , s.
129).
Tatar Han Sahipgiray'n Osmanl Ordusu'na katlmas zerine
dzenlenen trenle ilgili betimlerde bulunan Peev, bizi, devlet geleneine
atfta bulunan bir kavramla tantrmaktadr: Tarihi, vgyle sz ettii
trende grevlilerin dzgnce yerlerini almasnda, "k'ide-i mukarrere-i
'Osmnyn zere tertib-i siph
151
klndn ifade etmektedir (c. , s. 210).
Kili ve Akkirman topraklarndaki snr tespitine ilikin bir sonraki bahiste
geen "'dat- kadme-i 'Osmnyn tamlamas da kavramsal olarak
Osmanl geleneine gnderme yapmaktadr. Peev bu kavram, vergi
demeye dayal anlama yaplan Bodan voyvodasnn eski Osmanl
gelenei uyarnca "kzl brk ve altn skf ve hil'a- husrevn ile ilbs
olunduunu
152
anlatrken kullanmaktadr (c. , s. 212).
Peev'nin, Osmanl'ya snan ran Sh'nn kardei Elkas Mirza'nn
karld ehir gezintisinde yaanlanlar anlatt bahiste kulland "her
geb giden zengi as mesel 'arabac ve tobci alarn yn-i 'Osmn
zere nefertiyle zeyb zynet ile grdkde, Pdih bu midir dey ayaa
kalkub ta'zm tekrm iderek inhin ile selmlayub
153
.. cmlesinde yer alan
"yn kelimesi, byk lde bugn kullandmz "tren kavramn
karlamaktadr (c. , s. 265).
Yukardakinin neredeyse e anlamls olan bir baka kavram, "yn-i
kavnn-i 'Osmn tamlamas, "kiverg
154
Sultan Sleyman'n Halep
klana ekilmesinin zikredildii balk altnda gemektedir: Ramazan ay
151
(= Osmanl kurallar temelinde askerin dzenlendii)
152
[= kzl brk ve altn skf ve sultanlara yarar (bir) kaftan giydirildiini.]
153
[= Her geip giden zengi aasn, mesela arabac ve topu aalarn Osmanl trenleri
uyarnca askerleriyle (birlikte) sslenmi (bir halde) grdke "Pdih bu mudur? diye
ayaa kalkp hrmet ve sayg (ile) eilip selamlyor.]
154
(= memleket fetheden)
62
henz geirilmi ve bayram gelmitir. Peev bayram hazrlklarn
betimlemeye, ". yn-i kavnn-i 'Osmn zere 'li otaklar ve sye-bnlar
kurlub.
155
ifadesiyle balamaktadr (c. , s. 278). Bu kavram okurda, bir
nceki kavrama bir kelime daha eklenerek daha ayrntl bir ifade biimi tercih
edildii izlenimini uyandrmaktadr.
Peev eserinde, "kavid-i 'Osmnyn tamlamasna da yer vermitir.
"Osmanl treleri anlamnda kullanld dnlen bu kavram, Sultan
Sleyman'n Zigetvar Seferi'nin anlatld blmde, pdihla birlikte sefere
giden devlet erknnn isimlerini saylmasndan sonra zikredilmektedir: ". ve
s'ir a'yn ve erkn- mu'tad ve kav'id-i 'Osmnyn zere mevkib-i
hmynda revne olunub menzilden menzile.
156
(c. , s. 413).
Tarihinin, yukarda geen kavramlara anlam bakmndan kartlk
oluturabilecek olduka farkl bir kavram daha kullandn tespit ediyoruz.
Eserini kaleme alrken szkonusu ettii hemen her yerde, zntsn de
belli ettii ehzde katli olayyla ilgili olarak Peev, . Murat'n ocuklar
bahsinde, "knn- vajgn- 'Osmn
157
kavramn zikretmektedir: Pdihn
dnyaya getirdii kz ve erkek ocuklarnn "had ve kysdan mtecviz
olduunu belirten tarihi, Sultann vefatnda ondokuz ehzdesinin "knn-
vajgn- 'Osmn mcebince zmre-i hedya mlhak olduunu
vurgulamaktadr (c. , s. 5).
Yukarda yaz konusu edilen kavramlar dnda Peev'nin Knn'nin
ran Seferi'ni ele ald blmde, Osmanl Devleti'nin anlalmasnda son
derece nemli olan "Gziyn- 'Osmnyn kavram da yer bulmaktadr.
brahim Efendi bu kavram, Tebriz'e doru hareket eden Pdih ve
ordularnn ehir yaknnda konduklar blgeyi tasvir ederken kullanmaktadr:
155
(= Osmanl tren kurallar uyarnca, yksek otalar ve glgelikler kurulup.)
156
(= ve dier ileri gelenler, bilinen esaslar ve Osmanl treleri uyarnca pdihn kfilesinde
yola koyulup menzilden menzile.)
157
(= Uursuz/tersine dnm Osmanl knunu)
63
" . etrf- Senb-i Gzn, muhayyem-i gziyn- 'Osmnyn oldi.
158
(c. , s.
272).
Peev Tarihi'nde brahm Efendi tarafndan zikredilen "Osmanl ve
Osmanl kavramyla birlikte oluturulmu dier tamlamalarn tek tek
irdelenmesi sonucunda ortaya kan resim yukarda yanstlana yakndr.
Anlalaca zere "Osmanl kavram, -gerek mstakil gerekse birleik
kelimelerle- hem devletin hem de vatandan kimliini tanmlamada
kullanlmtr. Bu balamda enteresan olan, yukarda ele alnan kavramlar
dnda bugn bizim Osmanl'ya ilikin konularda ska kullandmz;
Osmanl Devleti topraklar, Osmanl egemenlii, Osmanl halk, Osmanl
pdih, Osmanl Ordusu, Osmanl Donanmas, Osmanl Bakenti gibi
kavramlarn eserde, iinde Osmanl kelimesi gemeyen tamlamalar biiminde
kullanlm olmasdr. Bugnk alglamalarmza gre szkonusu kavramlarn
dorudan karlklar olmasa da -bunlar kitaptaki kullanmlaryla yle
sralayabiliriz:
Osmanl Devleti topraklar/ Osmanl topraklar/Osmanl lkesi:
memlik-i mahrusa, memlik-i 'Osmnyn, muzft- mehmiyye.
Osmanl egemenlii: Hkm-i Memlik-i Osmnyn.
Osmanl halk/ Osmanl: Ehl-i slm.
Osmanl Pdih: Rikb- hmyn- pdihiyye, atabe-i aliyye-i
pdihiye.
Osmanl Ordusu: asker-i slm.
Osmanl Donanmas: Donanma- Hmyn.
Osmanl Bakenti: Der-devlet-i medr.
31 ,% VE SR,N
158
[= Senb-i Gazan evresi Osmanl gzilerinin adrlar (ile bezendi).]
64
Ordunun bir konaktan dierine "gmesi ve ahslarn bu dnyadan
dierine "gmeleri dnda, bildiimiz anlamyla g kavram, brahim
Peev Efendi'nin tarihinde gyet az sayda zikredilmektedir. Ancak, srgn
kavramyla ifade edilmi bir "g etme durumu da szkonusudur.
Osmanl Devleti fethettii yeni blgelerede gvenlii salamak
amacyla yrtt yeniden-iskn politikasn toplu srgnler vastasyla
gerekletirebiliyordu
159
. Dolaysyla, g ve srgn kavramlar -bugnden
bakldnda- zaman zaman i ie gemi gzkmektedir. Bunun yannda,
eserde -bildiimiz anlamyla- srgn kavramna atfta bulunan referanslar da
mevcut olup, bunlarn says ncekilere gre ok daha fazladr.

3101 D>Jr?=a! ,PI Ka<ra"!a A:G:a B?l?!a! Sa:rlar
Ele alacamz olay, Knn Sultan Sleyman dneminde, Pdih'n
Moha Seferi'nden sonra yaanmtr. "slavn memleketinde bulunan "Eflak
re'ys, bnlar
160
olacak kltabann
161
siteminden
162
bunalarak "zerine
gulvv
163
idb
164
katlederler. Arkasndan da bu topraklarda kalmann
mmkn olmayacanda karar klarak, "hne g tarkiyle hayvanlarn alp
kaarlar.
Szkonusu topluluk, Osmanl snrndan girince, kendilerine iskna
elverili bir yer verilmesini talep eder. "Semendre vlisi durumu Pdih'a
arz eder; cevaben, Sirem blgesinin tyin olunduu bildirilir. Pdih, daha
159
Halil nalck, "Osmanl Fetih Yntemleri, Stten stanbul'a, Derleyenler: Oktay zel,
Mehmet z, mge Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2005, s. 465.
160
(= O dnemde Slav ya da Macar beyleri ve prenslerine verilen ad)
161
(= Namussuz)
162
(= Hakszlk, eziyet)
163
(= me, hcum)
164
(= Kt sz syleyen)
65
sonra tekrar sefere ktnda buraya urar ve "mezkrlarn knezleri nmna
altm nefer zmm gelb istikbl ider
165
ler. Bu insanlara, Pdih'a klavuzluk
yapp yapamyacaklar sorulur; olumlu cevap alnnca tularn nnden
yrme erefine erimi olurlar (c. , s. 16).
Snrda bulunan gayr- mslim bir topluluun, oluan -ya da
oluturduklar- g koullarn, Osmanl Devleti'ne zmm teba olmak
ynnde kullanmay tercih ettiini gsteren yukardaki rnek dnda
dorudan g kavramna atfta bulunan, tespit ettiimiz bir baka rnek
yoktur.
31)1 &$lCl# @a!lar!! S$L$A Ol=?J? Har$'$:l$!"$l$r
Aada anlatlacak olan hdise balamnda zikredilen nfus hareketi,
-Peev dorudan g kavramn kullanmam olsa da- anlam itibaryla bu
kavrama atfta bulunmaktadr. Szkonusu hdise, "Anatol Yakasnda
Celller Zuhr bal altnda ele alnan Karayazc ve kardei Deli Hasan'a
ynelik bilgiler dhilindedir.
Onaltnc Yzyl sonlarnda gelien olayn ksa hikyesi yledir:
Sivas'ta bulunan sancaklardan birinde sancakbeyi kaymakaml grevini
srdren Karayazc, "sitnenin karar zerine o dnem seferde olan
mevcut sancakbeyi yerine bir yenisinin -ve dolaysyla temsilcisinin- tyin
edilmesine itiraz eder. Bununla da kalmayarak gelen temsilciyi ldrr.
Ardndan etrafnda toplad "ol semtlerin ekysn ve levendin ile birlikte
"isyn 'alemi kaldrr.
Karsnda kimse duramyor; merkezden gnderilen komutanlar ard
ardnca yeniliyordur. Bu srete Serdr Sinan Paa da kaleye snp mahsur
165
(= Sz edilenlerin yneticileri adna gayr- Mslim reydan altm asker gelip
karlarlar.)
66
edilince, orum sancakbeylii verilmesi karlnda Karayazc'yla bar
yaplr. Ancak, olaylar bu barla durulmaz; nk Karayazc "cellin
komamtr
166
.. Halktan uslsz vergiler isteyerek, "tahsle celller
gndermektedir.. Neticede oluturulan kuvvetli bir orduyla Karayazc
bozguna uratlr; Canik Dalar'na kaar ve orada lr.
Karayazc'nn lm de isyanlar durduramyacaktr. syanclar,
Karayazc'nn kardei Deli Hasan' balarna getirirler. Devlet bu kez onunla
mcadeleye giriir. zerine gnderilen Serdr Hasan Paa bozguna urar ve
Tokat Kalesi'ne snr. Serdrn burada sakland duyulunca celller
tarafndan "bana tfenk rup ehit edilir. Tyin edilen yeni serdr da "bu
mertebe kesrette olan ekydan intikm alamyacaktr.
Olaylarn bu ekilde gelimesi sonucunda, "te yakann sagr
kibr
167
sitne-i sa'dete dklr. Gelenlerin amac dvnda ikyette
bulunmaktr. Saylar o kadar fazladr ki Dvan- Hmyn dolup tam; buna
mukbil ikyetlerine cevap verilememitir (c. , s. 254).
Peev, tarihinde, Karayazc ve kardeinin isyanlar etkisiyle
Anadolu'dan stanbul'a yaplan gn ikyet bildirme amacnn tesinde
kalc bir hl alp almadn belirtmemektedir. Kald ki bu mstakil bir
aratrma konusudur. Ancak, syisizlik ve zulmn kol gezdii bir kaos
ortamnda halkn bulunduu yurdu terkedip kendisini gvende hissedecei
blgelere gmeyi tercih edecei bir vakadr.
3121 ,PI <$ SEr9E! Ka<ra"lar!! M?a=#ll#J#!#! ,Pzl$!=#J# Sa:rlar
166
(= Celliini brakmamtr.)
167
(= Anadolu'nun k ve by)
67
Sradaki ve ardndan gelen konuda, balangta sz edilen g ve
srgn kavramlarnn i ie gemilii gzlenebilecektir.
lk bahis, yine Moha Sava'nn ardndan, bu kez savamadan,
"mifthlar
168
nn teslim edilmesi ile ele geirilen dman bakenti
durumundaki Budin ve Pete halkna ilikindir: O dnemde vrid olan sk
disiplin uyarnca, fetihten sonra ehirde hibir kimsenin canna ve malna
dokunulmamt. Bununla birlikte, "'-~-~' eden kefere re'ydan ve
Yahudiler'den istekli olan binlerce hne, gemilere bindirilip slm topraklarna
"srgn olmutur. Gnderilen hnelerden pek ou Yedikule Semti'nde
iskn edilmi; ayrca, "Yahd t'ifesin kim Selnik'e ve kimn s'ir
memleketlere gnderilmitir. (c. , s. 99).
Ayn balamda deerlendirilebilecek bir ikinci bahis, yine Knun
dnemine ilikin olup, Sultan Sleyman'n adlet ve insafnn ele alnd
balk altnda gemektedir. Pdih'n hrriyet ihsn etmedeki cmertliini
anlatan satrlarnda Peev, unlar aktarmaktadr:
"Msr fethinde altyz hne mikdr srgn gtrd bir blk
garb'l-bild
169
azd idb, isteyen vatanna gitsn ve dileyen kalub py-
tahtmzda istirhat itsn dey insrfa
170
izin buyurdular. (c. , s. 5)
Peev'nin ilk bahiste ifade ettii "istekli srgn ve ikinci bahse konu
olan "zorunlu srgn olay, tarafmzca g kavram erevesinde
deerlendirilmitir. Szkonusu iki olay, ayn zamanda Osmanl fetih
siysetinin iskn ayana ve dnemin demografik hareketlerine ilikin olarak
da ele alnabilecektir.
3131 D>Jr?=a! SEr9E! Ka<ra"!a A:G:a B?l?!a! Sa:rlar
168
(= Anahtarlar)
169
(= Yabancy)
170
(= ekilip gitme, geri dnme)
68
Bildiimiz anlamyla srgn kavramna atfta bulunan bahisler, eitli
balamlarda ele alnmtr. ncelikle kavramn nemli ahsiyetlerin
tantlmas balamnda deinilen bireysel srgn vechesini irdelemeye
alacaz.
313101 B#r$@$l SEr9E!l$r
lk rneimizle, Knn Devri limlerinden Mevln Muhiddin
Arapzde'nin tantld satrlarda karlamaktayz. Peev, Ebussuud Efendi
tarafndan cezalandrlan bu ahs, "ahvli nevdirden olman tahrri
mnasib grldi
171
szleriyle okuyucuya tantmaya balar. Seyhlislm
Ebussuud Efendi'nin yapt bir atamaya sinirlenen Mderris Arapzde,
ikyet ve kzgnln Sadrzam'a yazd bir mektupla ortaya koymu ve
mektuba, durumla ilgili olarak kaleme ald fetvay da eklemitir. Tm bunlar
Pdihca da inceledikten sonra Arapzde Dvn'a getirilip "ta'zr
172

173
olunur
ve 'azl ile Bursa'ya srlr.
"Gar'ib bunda ki
174
diye devam eden Peev, Arapzde'nin, Rumeli
Kazaskeri'nin damad olduu halde bunlar yaayabildiini; divandan nce
kaynpederinin yanna Anadolu Kazaskerini de alarak Seyhlislm'a
gittiklerini ve Arapzde'nin affn dilediklerini belirtir. Ancak bu insanlarn
syledikleri Seyhlislm'a "Asl te'sr etmemitir; bilkis, "Krd el-'asl olub
tab' han olmala, "hm gazabn daha da artrmtr (c. , s. 55).
st dzey ulemdan stelik -Peev'nin tanmlamasyla- bir
"eyhzdenin btn iltimas abalarna ramen srgn edilmekten
kurtulmadnn rneklendii yukardaki bahisten sonra, . Ahmet Devri'nde
171
(= Az rastlanr halleri olduu iin yazmaya deer bulundu.)
172
(= Azarlanma, terbiye verme, haddini bildirme)
173
"Ta'zr olundiifadesi B.S. Baykal sadeletirmesinde "bir gzel ktek yedi biiminde
Trke'letirilmitir ki szlklerde "ta'zr kelimesinin byle bir anlamna rastlanamamtr.
174
(= in garibi u ki)
69
yaanan bir baka devlet adamnn ksaca tantld satrlarda geen srgn
kavramna bakalm:
Dnemin sadrzamlarndan olan Damat Mehmet Paa Sultan .
Ahmet'in kzlarndan biriyle evli olup, iki kez sadrzamla getirilmitir. Ancak
daha sonra Revan Kalesi'nin kuatlmasnda baarsz olmas nedeniyle
"Halep Eyleti'ne srlmekle kahrndan burada vefat etmitir (c. , s. 300).

Dier bir ahsiyet ulemdandr: Donanml bir ilim adam olan Byk
Seyh'in Sleymniye Cmii'nde verdii vaazlarda halk, byk kalabalklar
oluturmaktadr. Gelen dinleyiciler, zor meselelerini "tezkere
175
hlinde
Seyh'in krssne brakr; Sayca bir hayli ok olan bu meseleleri Byk
Seyh, yle ak ve net olarak cevaplard ki dinleyenler hayrette kalrd.
Kahvehnelerde oturan "ehir olan bile, tezkerelerin okunmaya
balamasn "yoklarlar; ona gre cmi'ye gelirlerdi. Seyh, verdii vaazlarda
"gyet er ve erbb- devlete dokunub ta'an teni'den beri
176
olmad iin,
bir-iki defa "vatan- aslsine nefy olunmu
177
ancak, daha sonra dvet
edilerek getirilmi ve snrsz hrmet gsterilmitir (c. , s. 359).
Zikredilen enteresan bahis, kiinin memleketine de srgn
edilebildiini ortaya koymaktadr. Bu durumun Osmanl'da zel bir anlam
olup olmadn incelemek teamlleri tespit asndan ekici grnmektedir.
lveten, bu rnekle; srgn edilmi olmakla belki sadece memleketine
srlme koullaryla alkaldr- geri davet edilip sayg grmek arasnda ince
bir izgi olduu da anlalmaktadr.
Peev'nin ahslar tantm balamnda bireysel srgnlerin
irdelendii yukardaki satrlardan sonra meseleye bir de toplu srgnler
asndan bakalm.
175
(= Pusula, ksa not)
176
(= Gyet canl ve devlet ileri gelenlerine dokunup, yermekden beri)
177
(= Memleketine srgn olunmu)
70
3131)1 B#r T>Al? SEr9E! %r!$J#
1528 ylnda Halep'te yaanan bir hdise, toplu olarak srgn edilmeyi
rneklemektedir. Ksaca anlatrsak; Halep Kads ve Muhtesibi halka,
"nihyeti yo olan hakszlk ve eziyet yapmaktayd. Merkeze bu konuda
defalarca ikyette bulunulmu; ancak, "hmleri tama'- hm sebebiyle def
itmiler idi.
178
. Sonunda, bir cuma gn "cmi'-i kebrde zerlerine saldrlr
ve dokuz adamyla birlikte ldrlrler. Bunun zerine "Haleb'in a'ynndan
ve skknndan nice kimesneler Rodos'a srgn ve nice nice kimesnelerin
hli dger-gn
179
olur (c. , s. 127-128).
Osmanl Devleti'nde -adlet gecikmi dah olsa- cezann halk
tarafndan verilmesinin bedelinin, topluca srgne yollanmak olabileceine
iaret eden bu bahis, toplu srgn cezasnn Osmanl Ceza Hukku'nda
uygulanmasna da atfta bulunmaktadr.
313121 SEr9E! Ka<ra"!a A:G:a B?l?!a! arA; B#r Ola
Srgn kavramna atfta bulunan bir baka olay, Pdih . Mehmet
Dnemi'nde yaanmtr. Eflak Seferi'ne hazrlanmakta olan Sadrzam
Ferhat Paa, ulfelerine itiraz eden siphilerin isyanlarna muhatap olur.
syanclar Ferhat Paa'nn ba gelmedike ulufelerini almayacaklarn
vurgulamaktadrlar. Pdih'n talimatyla isyan bastrlr; ancak Ferhat
Paa'nn beynyla isyann kmasnn sebep ve isyaclar tahrik eden iki
kiinin Eski Sadrzam Koca Sinan Paa ile Beylerbeyi aalzde Sinan
Paa olduklar ortaya kar. Bu durum karsnda Pdih, Sinan Paa'nn
178
(= koruyucular, terbiye edilmemi agzllkleri nedeniyle savuturmulard.)
179
(= Halep'in ileri gelen ve skinlerinden nice kimseler Rodos'a srgn ve nicesinin durumu
bozulur.)
71
gzlerine mil ekilmesini ve aalzade'nin "nefy 'ani'l-beled
180
olunmasn
fermn eder.
Ancak, maiyetindekiler, Osmanl Devleti'nde daha nce meydana
gelmedii halde, bylesine kt bir uygulamay ortaya koymann kendisine
"lyk olamadn; nk belki de bundan byle "pdihlara i'tiyd
181

geleceini ve "nice bi-gnhn gzine bu musbet pi dmee sebep
olacan belirterek, Pdih' bu fiilden "men' ederler. Nihyetinde, Sinan
Paa Malkara'ya ve aalzde Sarkkarahisar'a olmak zere "srgn
edilirler (c. , s. 167).
Pdih . Mehmet'in -belki Frenkler'den yknerek ve hmla-
Osmanl'da daha nce hi vuku bulmad anlalan mil ekilme cezasn
ferman buyurmasnn, yaknndaki devlet grevlileri tarafndan
engellenebilmi olmas, hem teamller hem de pratik asndan bir hayli
arpc gzkmektedir. Bunun yannda, muadil bir ceza olarak szkonusu
kiilerin srgne gnderilmesi, bu cezalandrma biiminin arlna da iaret
etmektedir. Btn bu olanlarla eliik grnen bir baka gerek ise ilerleyen
yllarda -ve ayn Pdih dneminde- szkonusu iki devlet grevlisinin
sadrzamla kadar ykselebildiidir.
41 Z5LM
180
(= Sehirden srgn)
181
(= Alkanlk, huy, det; det edinme)
72
Hakszlk, adaletsizlik; eziyet, ikence anlamlarna gelen "zulm
kavram ile bu kavram/kelimeden retilmi olan "zlim ve "mazlum
sfatlarnn Peev Tarihi'nde tadklar anlam tetkike alacamz bu
balkta, eser iinde bu kavramlarn yer yer zikredildii balamlardan bir
seme yaplmtr. Szkonusu kavramlarn dnem zihniyetinde ald biime
ilikin kaydadeer misalleri ierdii dnlen bu rnekler, Peev'nin
tarihindeki ak srasyla deerlendirilmeye allacaktr.
4101 Z?l"E! T$zCFErE!$ '# %r!$'
Knn Sultan Sleyman dnemindeki Msr'a ilikin bir bahiste,
"zulm kavramna yklenen anlamn nce olaanst ya da uhrev; daha
sonra ise pratik boyutunu gryoruz: Msr eyleti, Hain Ahmet Paa
dneminde yaanan tatsz olaylardan sonra Gzelce Ksm Paa'ya
verilmitir. Ancak Pdih, Sadrzam brahim Paa'nn Msr'a gidip buray
dzene koymasnn doruluundan hareketle bir karar alr. Bunun zerine
sadrzam, beraberinde kalabalk heyet ve askerler olduu halde on kadrga
ile stanbul'dan Msr'a doru yola karlar. Sakz Adas zerinden Rodos'a
varrlar. Buradan skenderiye'ye doru tekrar yola karlar; ancak istenmeyen
bir rzgarn etkisiyle Rodos'a dnmek zorunda kalrlar. Birka gn sonra
yeniden yola koyulsalar da ayn akibet ile karlarlar. Bu kez Msr'a deniz
yolu yerine kara yoluyla gitmeyi kararlatrrlar (c. , s. 83).
"Mula kasabasndan, "Ldkiye ehrine, oradan da Halep'e gidilir.
Burada "nice zaleme ve ehl-i fsk
182
n hakkndan gelinip "bi-had fukarnn
haklar istirdd
183
olunur. Bylece, "derydan yol mnsedd
184
olub karadan
gidilmesinin hsni ve sebebi ortaya kar (c. , s. 83-84).
182
[= Nice zlim(ler) ve gnah ehli]
183
(= Geri alma)
184
(= Kapal, tkal)
73
Zulmn kabuldln, deniz yolunu kapayarak Halep'teki mezlimi
ortadan kaldrmay mmkn klan yce iradeye atfla dile getiren Peev,
bahsin devamnda sadrzam ve heyetinin Msr'a vardktan sonra yine bu
balamda gerekletirdikleri dilne dzenlemeleri aktarr:
"Ner-i 'adl insf ile vilyet-i Msr' dr'l-emn
185
durumuna getiren
Sadrzam ve beraberindekiler, evre memleketlerden Msr'a "grh grh,
fevc fevc
186
gelen "re'y fukarsnn daha nce kendilerinden alnan
vergilere dir "mezlimden ikayetlerini dinlerler. Ardndan Sadrzam,
ynetim devrine gre eski knunlar ieren defterleri getirtir ve sonradan
eklenen kurallar ayklayarak yeni ve dil bir knun dzenler. "Cmle re'y
ve bery ol knna sem'an ve t'aten
187
rz virb Pdih'a gnderilmek
zere telhis dzenlenir. Onayn gelmesinin ardndan yeni knun yrrle
girer. Bylece szkonusu mezlim ortadan kaldrlm olur. Peev, Halep'te
karlalanlardan sonra, olayn bu ksmn da aktararak, Sadrzamn Msr
seyahatinin zulm kavramna ilikin pratik yanna vurguda bulunmaktadr (c.
, s. 84).
41)1 P$I$<#!#! %r!$'l$=#J# M$zCl#"
brahim Peev Efendi'nin "bir zlim diye niteleyerek, kendi kanaatini
bildirdii satrlarn yerald bahis, tarihinin zulm kavramna ykledii
anlamn arpc bir vechesini yanstma yannda szkonusu kavramn dnem
zihniyetindeki geni yelpazesine de k tutmaktadr.
41)101 NB#r ZCl#" MEr$''$L SEr"$'l$ Q11O
Yemen ve Aden vilyetlerinin Knn Devri'nde fethedilmesini anlatan
bahsin giriinde Peev, bu meseleyi aratrken balangta yaad kafa
karkln itiraf eder: Tarihi, ad geen vilyetlerin fetihlerini ve fetih
185
(= Adlet ve merhamet yayarak Msr Vilyeti'ni emin bir yer.)
186
(= Ksm ksm, topluluk topluluk)
187
(= Dinleyerek ve uyarak)
74
yolculuunu eitli tarihlerden zet olarak okumusa da "hakkat hle zafer
bulmamtr
188
.
Bir sre sonra edindii, Pdih'n 1540 "senesine dein gerekleen
fetihlerinin yazlm olduu "bir tarihten ayrntl olarak bu bilgilere ular.
Ancak, bu tarihin "m'ellifi kim idii ma'lm olamamtr. Zira "bir zlim
mrekkeb srmekle eserin yazar isminin bulunduu blgeyi okunmaz hle
getirmitir.
Byle de olsa, Peev'ye gre szkonusu yazar "bir ehl-i 'ilm, hussan
'ilm-i ncmda mhir
189
bir adamdr. "Zira, te'lifinden byle istidll
190

olunmaktadr (c. , s. 219).
Yukarda grld zere Peev, kendisini yllar sonra ayrntlarn
merak ettii seferlerin gerek bilgisine ulatran yazarn kimliini okunamaz
hle getirme fiilini, tereddtsz, zulm kavram erevesinde
deerlendirmektedir.
5.2.2. Hal$A:$ Va'Glar Ka!alla Hal'a YaAla! M$zCl#"
lerleyen sayfalarda zulm kavramna dir tespit edilen bir baka
balam, szkonusu kavram erevesinde daha nce de zikredilen Halep
ehrinde gemektedir. Esasen bahsin balndan da anlalaca zere
-"Mahruse-i Haleb'-eh-bd'da Baz Mezlim Ref' Olnddur- Peev
burada btnyle zulm kavramn ele almtr.
Vakflar kanalyla gerekletirilen mezlimin rneklendii bahiste
tarihi, unlar aktarmaktadr: Halep'te "seltin-i mziyyeden olan ba'z evkf,
188
(= Geree ulaamam)
189
(= Bir ilim adam, zellikle astrolojide usta)
190
(= nk, yazd eser bunu ispatlamaktadr.)
75
erkise-i eblise ve ba'z zaleme mtegallibe
191
nin el uzatmalar
neticesinde, birok tuhaflk cad edilerek deitirilmitir. Szkonusu kiiler,
vakflarn gelirini devlet iin "a'r- er'iyye ad altnda toplayp kendilerine
aktaryor; belki yzde onunu bile vakfa brakmyorlard. Bu ahslar ayrca,
yeni ina edilen binalardan "mrde vki'dir dey
192
gayrmeru vergi de
alyorlard. Bunlara benzer "nice mezlim ihds olunmala blge halk
Pdih makmna bir dilekeyle bavurur. Sultan Sleyman bu sorunun
halledilmesi iini Rumeli Kazaskeri'ne verir ve neticede "cmle na-mer'
olanlar men' ref' olunub hakszlklar ortadan kaldrlr (c. , s. 306).
Yaplan adletsizlikler balamnda, tara-merkez ibirlii ve iletiimine
de atfta bulunan yukardaki rnekten sonra, Peev'nin, "efendisi Sadrzam
Lala Mehmet Paa'nn vefat ardndan yerine getirilen Dervi Paa'nn yapt
zulmleri ele ald satrlara geelim.
41)121 D$r<#M PaMa!! M$zCl#"#
Tarihi eserinde Dervi Paa'nn mezlimini iki farkl boyutta ele
almtr. Lala Mehmet Paa'nn brakt mal varlna yaklam biimi ve
dier adletsizlikleri.
Peev'nin bir baka devlet grevlisinden aktard bilgiye gre,
Pdih . Ahmet, Sadrzam Lala Mehmet Paa'nn lm ardndan, "Hele,
nakdi sefer mesrifi in alnsun, sa'ir muhalleftna ta'arruz olunmasun
193

buyruunu vermitir. Tarihiye gre "Derv P didikleri zlim, vezr olduu
gibi merhumun nakd varl dnda kalan eyalarna da -ki bunlarn deeri
ikiyz yk akeden fazladr ve Pdih'a Mehmet Paa'nn yetimlerine
braklmtr- el koymutur (c. , s. 322-326).
191
[= Gemi sultanlardan olan baz vakflar, eytan erkesler ile baz zlim(ler) ve zorbalar]
192
(= Devlet arazisinde yaplm diye)
193
(= Nakidi, sefer masraflar iin alnsn; dier braktklarna iliilmesin)
76
Peev, Dervi Paa'nn dier mezlimini u rneklerle anlatr: Bir
ikindi dvanna iyiliiyle tannan ve srekli oru tuttuu sylenen "te yakadan
belerbeilikden ma'zl bir pr-i nrn gelir. Yal beylerbeyi dvan
selmlayp ktktan sonra Sadrzam tarafndan geri arlr ve komutan olan
olundan ikayetler geldii sylenir. htiyr: "Sultnm, hakkndan gelmek
benim hkmmde deil dey cevab virince Dervi Paa: "Ann hakkndan
gelince senn hakkndan gelrm diyerek kendi kaps nnde yal
beylerbeyinin ban kestirir.
Peev olayn bu aamasndan sonrasna bizzat tanklk ettiini, u
cmleleriyle aktarmaktadr: "'Abd Kethd merhm ile ol mahale gelmi idik.
Tbut ile hamallar gtrrdi ve b vcdunda ayru yuvarlanurd;
gzmzle grdk. Tarihi, o srada Dervi Paa'nn yal beylerbeyinin
geriye braktklar iin adamlar gnderdiini ve onun bu hareketine "dny
halknn "mtehayyir
194
olduunu belirterek, Pdih'a arz edilmeden, eriat
kurallar uygulanmadan susuz gnahsz "bir mazlm un katledilmi olduu
bilgisini de okuyucuya aktarr (c. , s. 325).
Yeni Sadrzam, yukardaki mezlimi yannda, ikmetghn
geniletmek amacyla, etrafndaki yirmi kadar hneye mmarbann
"tahminle takdir ettii pahann "nsfn
195
virmeyb el koymu ve sahiplerini
"cebren ve kahran evlerinden kartmtr (c. , s. 326).
5.2.4. NPC=#MCF- MazlD"O
Peev'nin, tarihinde "mazlum olarak niteledii dier bir ahsiyet,
Sultan . Osman'dr. Tarihi, Pdih'a yaplan mezalimin byk bir ksmna
ahit olmu ve grdklerinden son derece etkilenmitir.
194
(= Sam, hayrette kalm)
195
(= Yarsn)
77
Tarihi, Sultan . Mustafa'nn " ay yedi gn tahtta kalnn ardndan
1618 Subat'nda pdihla getirilen . Osman'n urad mezalimi ksaca
yle anlatmaktadr:
Sultan Osman ile kullar arasndaki gerginlik daha Pdih'n kt
Hotin Seferi'nde kendini gstermeye balamt. Konak yerlerinden birinde,
mevcut bulunmayan anigilerin ulufelerinin kesilmesi; bir dierinde,
yenierinin bahii verilirken pdihn nnden birer ikier geirilerek bir tr
"yoklama yaplmas bu gerginlii yaratan sebeplerden olmutu. Btn bunlar
bir yana, tam otuzdrt gn boyunca dmanla savald; topraklarnda yama
ve talandan geri durulmad. Ancak bir trl baarya ulalamad ve k
mevsimi ve souklar nedeniyle geri dnmeye karar verildi (c. , s. 376-78).
stanbul'a dnen Pdih, uranlan baarszlktan dolay zgn olup
bu durumu "askerin adem-i ihtimmna dayandrmakta idi. Neticede hacca
gitmeye ve kutsal yerleri ziyaret etmeye niyetlenip hazrlklara balad. Ancak
bu arada, hac seyahatinin arkasnda drssaade aasnn tevikiyle Kahire
ehrinin bakent yaplmas hazrlklarnn olduu dedikodular yaylmaya
balad. Seferde yaanan baz tatszlklar sonucunda pdihn, yenieri ve
sipahiye krgn olduu haberleri de knca "fitne fesd ortal sard.
Yenieri ve sipahiler, isyan edip sadrzam ve drssaade aasnn ban
istiyorlard. Pdih buna rz olmaynca saray basp Sultan Mustafa'y
aldlar ve ona biat ettiler. "Pdih- mazlmun olaylar yattrmak zere
gnderdii sadrzam ve drssaade aas, siler tarafndan klla "pre
pre edildiler (c. , s. 380-384).
syanc topluluk, yenieri aasn da katlettikten sonra "pdih-
mazlmun bulunduunu rendikleri Aakaps'na yrrler. Peev'nin kendi
konann penceresinden grd zere, sradan bir adam beygirinden
indirip, yerine "pdih- mazlmu bindirmilerdir. zerinde eski beyaz bir
gmlek; banda eskice kadife bir kavuk; onun zerine sarlm kirlice bir
dlbent vardr (c. , s. 385).
78
Yukarda ksaca deinilen bahsin Peev Tarihi'ndeki uzun ve etkileyici
anlatmnda, tarihinin balam neredeyse btnyle zulm kavram
erevesinde ele aldn dnebiliriz. Peev'ye gre Sultan Osman'n
bana gelen olay o kadar "mvehhi'tir
196
ki sra d olmasayd
anlatmaktansa "bu konuda susmay tercih edebilirdi (c. , s. 380).
61 BARI-
brahim Peev Efendi, "Gazavt Ftht- Sultn Sleymn Hn
Merhm bal altnda kaleme ald tarihi, Budin'de kinci Vezir Musa
Paa'ya sunduunda, yazdklarnn "sulh u salh umuru
197
ndan sz
etmedii eletirisiyle karlamt. Peev'nin Paa'dan zr diler mahiyetteki
cevab yleydi:
"Bu bendeniz selefden birkac fdln haddim deil iken he-ni
198
olmuum. Lkin birinde sulha mte'allik ne bir kelm okumuum ve ne
grmm. Ezberden yazmak mmkn olmamala ol bb sedd
199
itmiim.
Peev'nin tarihini kaleme alrken faydaland eski limlerinin
eserlerinde bir trl bilgisine rastlayamayp, konu olarak ele almad; buna
karn Musa Paa'nn "Beher-hl olmak gerek idi; takyid itmek gereksz.
200

diye zerinde srarla durduu "bar kavram o dnem Osmanl zihniyetinde
ne anlama geliyordu? (c. , s. 429).
196
(= Dehet verici, rpertici, vahice)
197
(= Barla ilgili konular)
198
(= Baak toplayan/bilgi edineni ?)
199
(= Kapy kapamak)
200
[= Mutlaka olmas gerekirdi; (buna) bal kalmak gereksiz.]
79
Musa Paa'nn uyars zerine slm tarihilerinde bulamad
dmanla yaplan "muslaha
201
lar, yabanc tarihlerde aratrp bulan ve
bunlar Trke'ye evirip eserine dhil eden Peev, antlamalar ve bar
kavramnn kendisini tarihinde deiik balamlarda ele alnmtr. Bu
balamda, Osmanl'nn bar anlayn anlamamza yardmc olabilecek
nitelikteki baz satrlar ele alalm:
6101 BarMR A"a N$ 5Jr?!aS
brahim Efendi'nin, "Kbrs'n Fethi bal altnda ele ald bilgilere
gre "Venedik keferesiyle bar yaplm olmasna ramen, Osmanl halk
Msr'a gidi gelilerde "Kbrs Cezresi ekys mazarratlarndan
202
muztarib
idi; bu durumda "gayret nmus- pdih muktezsnca
203
Venedik'e
sava almas gerekiyordu. 1570 ylnda yaanan bu olay Seyhlislam
Ebussuud Efendi'ye danlr. Peev, Seyhlislm'a yneltilen soruyu ve
onun bu konuda verdii fetvay aynen aktarmaktadr.
Soruda zetle, daha nce slm topra iken zaman iinde dman
eline geen ve yaplan bar antlamasyla dmana braklan bu topraklarn
Mslmanla yaplan tecvzler nedeniyle, yeniden slm topraklarna
katlmasnda yaplm olan barn bir engel oluturup oluturmayaca
merak edilmektedir. Seyhlislm Efendi'nin bu konuda verdii fetva ile izmi
olduu ereve, lkeleraras bar kavramna bir tanmlama getirmektedir:
"Allah 'alem, asl mni' olmak ihtimli yokdur. cmlesiyle fetvsna
balayan Ebussuud Efendi'ye gre "kefere ile sulh iylemek ol zamn mer'
olur ki kffe-i mslimne
204
menfa'at ola. Olmayacak, asl sulh meru'
deildir.
201
(= Karlkl imzalanan bar)
202
(= zarar-ziyan)
203
(= pdihn kar mdafaas ve namusu gerei)
204
(= btn Mslmanlara)
80
Bar tm Mslmanlara faydas dokunduu srece er' bulan
Seyhlislm; aksi taktirde bozulmasn "vcib lzm grmektedir (c. , s.
487).
Yukarda verilen bilgilerden, Osmanl Devleti'nin dier lkelerle yapt
barn, -en azndan prensip olarak- yalnzca antlamann szkonusu olduu
topraklarda deil tm slm dnyasnda fayda arzetmesi gerektiini; aksi
taktirde yaplan antlamann derhal feshedilebilecei nermesine ulaabiliriz.
61)1 BarM @:$$! TaraG Ol"a'
Peev'nin eserinde, bar isteyen taraf olmann nasl alglandna
ilikin birka bahis mevcuttur. bununla ilgili birka rnee yer vermektedir.
Bunlarn arasnda ran Sah ile yaplan mektuplamalarn aklayc
olabilecei dnlmektedir:
ki taraf arasnda yazlan ilk mektup, Pdih'n (Knn Sultan
Sleyman) Nahevan Seferi'ne hazrlandn renen Sah'tan gelmektedir.
Osmanl kalelerine saldrm bulunan Sah, gnderdii mektubunda, bar
grmeleri iin gelecek heyete izin verilmesini istemektedir. Pdihn
"'Atebe-i 'lem-penhmz ehibb ve a'dya mefth ve dostlua dmanla
mekfdur
205
"mazmnunda
206
bir cevap gndermesi zerine Sah, derhal
bar grmeleri iin elilerini yola karr. Ancak Pdih, Sahn grme
taleplerinin slm askerinin ilerlemesini geciktirme nedeniyle yapld
ngrsyle, bar grmelerinden vazgeip sefere kmak gibi bir politik
manevraya girimektedir (c. , s. 301).
205
[= Alemin sna olan eiimiz, dosta ve dmana (olduu gibi); dostlua ve dmanla
(da) aktr.]
206
(= mealinde, anlamnda)
81
Nahevan Seferi'ne kan Pdiah Kars'a varnca Sah'a bir mektup
gnderir. Mektupta Sah, yapt saldrlar durdurmaya ve slm askerine
itaatkr olmaya arlmaktadr (c. , s. 312).
Sadrzam'a hitaben, Sah'n maiyetindekiler tarafndan yazlan nc
mektup, Revan ve Nahevan'n tahribi dnnde getirilir. Mektupta kar
tehditler sralanmakla beraber, "Hemn 'el-sulh hayrun' mazmn ile 'amel
cnibeyne nafi'dir
207
gibi bir aklk da getirilmitir (c. , s. 315).
Sadrzam'n Sah'a cevaben yazd drdnc mektupta, kar tarafn
yazm olduklar "namussuzluk ve "utanmazlk olarak deerlendirilip; kar
tarafn barla ilgili olarak ileri srd grler yle ele alnmtr:
"Pdihlar miynnda iki tarkden birine slk olunmak ka'ide-i
mstemirre-i hne-i 'l-n ola gelmidir. Sulh, istirhat- re'y ve
refhet-i bery in "el-sulh hayrun muktezsnca 'amel olunmak er'it-i
yne-i havkn-i mrvvet-karn olduunda itibh yokdur
208
.
Mektubun son ksmnda Sadrzam, bartan sz eden Sh'n,
Osmanl reayasna zulme devam ettiini; bu nedenle savan kanlmaz
olduunu belirtir (c. , s. 316-317).
Bu mektubu kar taraftan gelen bir cevap izleyecektir. Peev, samim
bulmad anlalan cevab mektuptan ok ksaca sz etmektedir:
"Bu nme dah bir Kzlb ile irsl olunub vuslnden sonra tekrar
vezr-i a'zma bir nme gndermiler; ve ba'z ta'rizler
209
idb diynete
mteallik kelimt- mzahrefe
210
yazmlar ve sulh u salh ahvlini tezekkr
etmiler; tekrar cevb iml olunub irsl olundi. (c. , s. 318).
207
[= Hemen 'bar hayrdr' sz (gerei) ile davranma iki tarafa faydal (olacaktr).]
208
[= Pdihlar arasnda iki yoldan birini takip etme devam ede gelen yce bir kuraldr.
Bar, reayann rahatl ve askerin refah iin -bar hayrdr, gereince- yiitlikte n salm
hakanlarn (bu) geleneksel usullerinin insanla yarar olacanda phe yoktur.]
209
(= st rtk sitemler)
210
(= yapmack szler)
82
"Cevbu iml olunub irsl onunan altnc mektupta Sadrzam;
kendisine gelen mektupta, taraflarndan daha nce "sulh-mz
211
mektuplar
geldiini; sonralar ise "ona muhlif a'mlin
212
ortaya ktnn belirtildiini
ifade ettikten sonra "Pde mahf olmaya ki
213
diye devam ederek, kar
tarafa barla ilgili genel tutumlarn bildiren ifadeler kullanmaktadr.
Sadrzam bu ifadelerinde, pdiah vezirlerinin kar tarafa "sulh u
salh bbnda asl mektup gndermediklerini; nk taraflarndan
"muslaha talep etmenin "zarret gerektireceini; oysa -Tanr'ya kr
olsun ki- byle bir durumlar olmadn belirttikten sonra u arpc cmleyi
kurmaktadr: "Bizim ne zarretimiz olmudur ki sizinle sulh u salh murd
idinb mektublar gnderile. Ol huss hilf- vki'dir
214
. Bu cmleyi, "daha
nce tarafnza defalarca bildirildii gibi, bu demek deildir ki pdihmz
bar isteyenlere kar olsun; aslnda tam da bu nedenle bara izin
verilmitir mealinde kinyeli bir parantez cmle izler. Ancak, temkin elden
braklmayarak bir sonraki cmlede genel tutum tekrar hatrlatlr: "Bu deildir
ki hliyen ol cnib ile bu tarafdan muslaha murd olunub mektib
gnderile.
215
(c. , s. 319).
Bu mektubu dier birka mektup daha izleyecektir; ancak dnemin
lkeleraras bar anlayn yanstan satrlar iin yukarda rneklenenler kfi
grnmektedir ki bu anlay u ekilde tanmlayabiliriz: Bar ve dostluk
talepleri -slm topraklarnda fayda arz ettii ve talep eden tarafn bunlara
aykr davranmad srece- pdih katnda dima karlk bulacaktr; buna
karn, bar istemek aresizlik belirtisi olarak deerlendirildii iin gl olan
tarafn bar talep etmesi szkonusu olmayacaktr.
211
(= Bar ieren)
212
(= Ona aykr ilerin)
213
(= Gizli ve sakl olmaya ki)
214
(= Bizim ne aresizliimiz olmutur ki sizinle bar istenip mektuplar gnderelim. Bu konu
geree aykrdr.)
215
(= Bu demek deildir ki u anda o yolla bu taraftan karlkl bar istendii iin mektuplar
gnderiliyor olsun.)
83
6121 -ar:l BarM a =a Ha==#!# B#l"$zl#'
Peev eserinde, iin daha ok teorik ksmna atfta bulunan yukardaki
ifadeler tesinde, pratik anlamda Osmanl Devleti'nin lkelerle bar
imzalama ya da bar iinde olma koullarna ilikin de ipular vermektedir.
Tarihinin, Knn Sultan Sleyman'n kt Macaristan Seferi'ni
"kefere trihinden tercme etmesiyle ulat bilgilere gre, soylular
tarafndan Kral Yano yerine Macar krallna getirilen Avusturya Kral
Ferdinand, Budin'e yerleir. Bunun zerine Pdih'tan yardm isteyen
Yano elisini hediyelerle birlikte Pdih'a yollar. stanbul'dan, bir sonraki
sene yardm edilecei sz alan eli bir sre sonra memnun bir ekilde geri
dner.
Bunlar renen Ferdinand da bir eli hazrlatr ve stanbul'a gnderir.
Elinin getirdii mektupta Ferdinand, aralarndaki barn devamn istediini;
ancak bunun Pdiahn ald Belgrad ve dier kalelerin geri verilmesi
kouluyla olabileceini belirtmektedir. Bunlar duyan pdih "gyet gazaba
gelir ve unlar syler:
"Spolayi Yano Budin'e kral olsun ve Ferdinand Budin'den ksun.
Syle ki 'ind eyleye, Allah'n 'inyetiyle gelecek yl kendim varrm ve an
Budin'den karrm. Budin'de bulmaz isem, Be'de bulurum. Bizi anda
ldrmee kdir olursa bu didii kal'eleri andan sonra lursa lur. Eer hod
ben an ldrrsem dah sa'ir mlik olduu kal'elerin bile lurum
Bu konumann hemen ardndan Pdih, Yano'a haber gndererek
ordusuyla Moha'a gelmesini ister ve kendisi de sefere koyulur. Szkonusu
mahalde iki taraf birleir ve Budin'e giderek buray yeniden ele geirirler.
Pdih Budin'i yeniden Yano'a teslim eder (c. , s. 141).
84
Yukarda ksmen zetlenen alntdan, Osmanl Devleti'nden koullu
bar talebinde bulunmann, dnem konjonktrnde "sper g konumunda
olan Osmanl iin bir tr "haddini bilmezlik olarak alglandn ve derhal
cezalandrldn gryoruz.
Neme Kral Ferdinand, yukarda anlatlan olaydan yaklak onbe yl
sonra -yine bar talebiyle- Knn Sultan Sleyman'a deerli hediyelerle
birlikte bir eli daha gndermitir. Bu Avusturya elisinin tam sekiz yl
boyunca stanbul'da kalp bar iin aba gsterdiini Peev bize yabanc
tarihler vastasyla aktarmaktadr.
Sekiz yl sonra Pdih, bara raz olmutur; ancak tabii ki baz
koullarla:
"Mdem ki Ferdinand krl sulha ri'yet
216
ide, cnib-i pdihiyyeden
hilf- sulh bir vaz'
217
olmaya ve her sene sa'adetl pdihn sitnesine
otuz bin meskk
218
altun nakd gnderile. (c. , s. 431).
Kral Ferdinand'la imzalanan szkonusu bar antlamasna benzer
hara deme artlarnda, Osmanl'yla dier lkeler arasnda imzalanm olan
"muslahalarn, Peev Tarihi'ndeki rnekleri oaltlabilir.
Yukarda rneklenmeye allan "sulh u salh umrundan, genel
olarak, bar isteme ve bar hlinde olma gibi durumlarn, karlnda,
verilmesi gereken dnlere ihtiya duyduunu anlamaktayz. Bu artlarda,
slm tarihilerinin bu olaylardan -yokmuasna- sz etmemeleri, szkonusu
"sulh u salh kendilerinden uzak tutup, kar tarafn tarihine dhil etme
eiliminden ortaya kt dnlebilir mi? Kald ki bar kavram o
dnemde, bugn anladmz biimiyle, iki tarafn -az ok- kendi tercihleriyle
216
(= Uymak, tabi olmak)
217
(= Bara aykr bir hareket, tavr)
218
(= Para haline getirilmi)
85
yarattklar bir hl deil; ancak ve ancak glnn zayfa ltfettii bir "ihsn
biiminde alglanyor gibidir.
+1 T&ARET-ALI-VER-
Peev Tarihi, ticaret ve alveri kavramlar ya da bunlara atfta
bulunan dier kavramlar asndan da tetkik edilmitir. Yaplan incelemeler
sonucu, eserde ska karlalmayan bu kavramlar belli bir tasnife tbi
tutma yoluna gidilmitir. Bu tasnifte, evvela, Klasik Dnem Osmanl
Devleti'ndeki ticaret ve alverie ilikin genel kanaat oluturmaya yardmc
olabilecek ipular deerlendirilecektir. kinci olarak, bireysel alveriler;
daha sonra Osmanl Ordusu odakl alveriler ve son olarak yabanc
tccarlar ya da yabanclarn yrttkleri ticaret ele alnacaktr.
+101 ,$!$l D$J$rl$!=#r"$l$r
Ticaret ve alverie ilikin genel kanaat oluturmaya yardmc
olabilecek ilk mevzu, Knn Sultan Sleyman'n adalet ve insafn anlatan
balk altnda ele alnmtr. Bu bahiste, Pdihn, babas Yavuz Sultan
Selim Han'n ardndan d ticarete getirdii yeni dzenlemelerden sz
edilmektedir: Sultan Selim Han
219
dneminde,
"Kzlb'a mesrf olunmala ba'z tccr ol diyra amed dden
memn' olunmala m-mlkleri girift olunub kimi bb- hmynda der-
mahzen olmu idi ve kimi dah harca srlm idi.
220

219
Veliyddin Efendi nshasnda bu isimle; Matbaa- Amire basksnda "Merhum Pdih
biiminde gemektedir.
220
[= Kzlba'a harcama yapmalar nedeniyle baz tccarn o diyra (ran) gidip gelmeleri
yasaklanm olduu iin mallarnn tmne el koyulup kimi saray mahzenine koyulmu;
kimisi de kullanma srlmt.]
86
Buna karn Sultan Sleyman, "Bu cmlenin istirdd fermn olunub
defterdrn- emvl-i hassa bi't-temm eshbna red itmekle
221
byk sevap
kazanmtr (c. , s. 6).
kinci ve son mevzu Vezir Hain Ahmet Paa'yla ilgilidir. Peev'nin
deyiiyle "hin-i mezbr, sadrazamlktan "hib hsr
222
kalnca "y sabr y
sefer deyb Msr valiliini ister. Paa'nn bu istei Divan yeleri tarafndan
da desteklenir; nk ondan holanmayan yeler, bakentten uzaklamasna
scak bakmaktadrlar. Sonunda Pdih da bu ynde kararn vererek onu
Msr'a gnderir.

Msr'da erkez ekyasna "ruhsat u i'tibr ve pdih kullarna ihnet
u istihkr dan geri durmayarak, daha nce grlmemi ekilde davranan
Paa, baz knunlar ve "dd dihi
223
ilerini "tebdl tayr
224
etmek ister.
Bu "haber-i vahet
225
bakentte "mn'akis
226
olunca, Msr'n nl
beylerinden Kara Musa'ya "Msr eyleti mjdesiyle h'in-i mezbrun ele
geirilmesi iin "emr-i erf hazrlanr. Ancak, Ahmet Paa, iskelelerdeki
adamlar vastasyla Msr'a gelen-giden kiileri takip ettirmektedir; bu yolla
Kara Musa Bey'i de yakalar ve "isyn sancn dkb sikke ve hutbeyi dah
kend nmna itdirr. (c. , s. 80).
Nihyetinde devletin emanetine hyanet eden bu ahsn hakkndan
gelinecektir. Bununla beraber, konumuzla olan mnasebeti dolaysyla u
noktalar dikkati ekmektedir: Peev'nin verdii bilgilere gre, Osmanl ve
ticret knun kurallarnda yaplan deiiklikler, mevcut hassas dzeni
tehlikeye sokacandan, merkezde "rktc olarak deerlendirilmitir.
221
(=Bunlarn tmnn geri alnmas fermn olunup hassa mallar defterdarlarnn eksiksiz
sahiplerine geri vererek.)
222
(= mitsiz ve aresiz)
223
(= Alveri)
224
(= Deitirmek)
225
(= Korkun haber)
226
(= Akseden)
87
Nitekim, daha nce benzeri grlmemi derecede olaanst bulunan bu
gariplikler, sergileyen kiinin devlete isyan hazrlndan baka bir ey
deildir. Peev tarafndan sergilenen bu resimden hareketle, ticret ve
alveri kurallarnn, Osmanl Devleti'nin btn eyletlerinde, merkez
kanunlara son derece bal, kararl ve deimez olduu varsaym belirmi
olsa dahi bu konunun bal bana bir alma sahas oluturduu
unutulmamaldr .
+1)1 B#r$@$l AlM<$r#Ml$r
Peev Tarihi'nde bireysel alveri balamnda deerlendirilebilecek
bahis tespit edilmitir. Bunlardan ilk ikisi Peev'nin kendi alveri
deneyimlerine dirdir.
Kitaplara merakl olduu anlalan brahim Peev Efendi, airliini
"ne lyk- Tahsn ve ne klliyetle kbil-i nefrn
227
bulduu . Murat dnemi
devlet adamlarndan Semsi Paa'nn iir kitabn, Seyhlislm Ebusuud
Efendi'nin imzas hatrna satn almtr. Tarihi bu alveriini yle anlatr:
". beyz beyit mikdr vardr 'aynyla kendi hattyla olan nshasn ki
bu hakrin yedinde mazbtdur; stanbul'da bir delll elinde grdm ve
Ebu'ssuud Efendi merhmun imz-y erfleri erefine tlib olub krk akeye
ldm. Kymetinden dah rtbesi ma'lmdur. (c., s. 10).
Peev'nin aktard bu deneyimden, alveri kavramna ilikin olarak,
o dnemde tellallar vastasyla yrtlen bir kitap piyasasnn mevcut
olduunu; el yazmas eserlerin kymetinin, yazar kadar zerinde imzas olan
kiiye bal olarak da deiebildiini reniyoruz.
Tarihinin kendi bandan geen dier bir alveri yks ise Ty
Kbilesi Araplar'nn ran ordusundan baskn yoluyla aldklar hayvanlara
227
(= Ne beeniye lyk ve ne btnyle lnetlenebilir)
88
mteri olmasna dirdir. Peev muhtemelen Mardin'de grevliyken,
cesurluklaryla tannan bu kabile yeleri Badat yaknlarna konulanm olan
ran ordusuna basknda bulunur ve "ikiyz kadar ( '= ) tr- mde
228
ve
birka eyce t ve birka ester
229
hatta birka merkeb dah kaprlar. (c. ,
s. 397).
Aldklar bu hayvanlar Mardin yaknlarndaki obalarna kadar getirip
ganimetlerini "ucuz ucuz satan Tay Kabilesi Araplar'na Peev de mteri
olur.
"Gyet mntehab
230
olan trden bir katr yz gurua itir
231
itmi idim. Sonra Diyr- bekirde altyz altuna frht
232
itdim (c. , s. 397).
Peev'nin yukarda aktarlan alveri yks, -en azndan devletin
kontrolnde olmayan topraklarda yaplan- baskn ve talandan elde edilen
mallarn yeni sahiplerince satlp paraya evrilebildiini rneklemenin
yannda, bu tr ganimetlerin i pazara gre gyet ucuza edinilebildiini
ortaya koymaktadr. Peev'nin belirttii yz gurua alnp altyz altna
satma durumu -nominal deer tesinde guru-altn ilikisi asndan
233
- fhi
bir kr realizasyonu biiminde alglanmaktadr.
Bireysel alveri balamnda deerlendirilebilecek son bahis,
Revan'n ranllar'ca kuatlmasnn konu edildii blmde tespit edilmitir.
228
(= Dii deve)
229
(= Katr)
230
(= Sekin)
231
(= Satn alma)
232
(= Sat)
233
Tarafmzdan yaplan incelemede "guru birimine Peev'nin ada saylabilecek
Osmanl tarih yazarlarndan Selnik'nin eserinde de kayda deer oranda rastlanmtr.
Mustafa Selnik, Tarih Selnik, TTK Yaynlar, Ankara 1999, c., s. 11; c. , s. 732, 738.
Selnik'nin verdii bilgiye gre, yenieriler kendilerine datlan akeyi "fsid ve sefere
gittikleri yerlerde gemiyecei iin reddetmektedirler. Oysa guru ve altun, her yerde
kullanlmaktadr. 1006/1597 senesinde guru 100, altn 150 (ake?) deerindedir. c. , s.
738.
Sevket Pamuk'a gre guru 1700'l ylarn banda baslmaya balar ve 120 akeye
eittir. Pamuk, Sevket, A Monetary History of the Ottoman Empire, Cambridge University
Press, 2000, s. 159-161. Pamuk'un "yeni guru olarak adlandrd bu parann, Osmanl
Devleti topraklarnda daha nceki yzyllardaki serveni hakknda kapsaml almalar
yaplmas gerektii kanaatindeyiz.
89
lgin bir alveri rnei sergileyen bu mevzu, ranllar'n Revan Kalesi'ni
dvmek iin kullandklar ta gllelerin Osmanl askerleri arasnda satldna
dirdir. Bu alverite kullanlan para birimi de guru olarak zikredilmektedir:
Dokuz ay on gn boyunca devam eden kuatma sresince ranllar,
yeni toplar dktrmtr. Bunlarn "her biri doksan vakyye
234
t atard; hatta
kal'aya den tlar Mslmnlar deirmene muhtc olmala el deirmeni
itmek in mbeyinlerinde er gurua satlmak vki' olmu idi. (c. , s.
260).
Yeni topraklar fethetmeye dolaysyla savaa dayal bir yaam
biiminin bnyesinde tezahr eden alveri biiminin kk ama enteresan
bir rneini sunan yukardaki bahisten sonra, bu balamn daha geni bir
gstergesi ele alnacaktr.
7.3. Or=? O=a'l T#;ar$: <$ AlM<$r#Ml$r
Peev eserinde, bu alverilerin bir ksmnn, sefere kan Osmanl
Ordusu'nun getii gzergh zerindeki halkn, orduya satt eitli
malzemeler temelinde gerekletiini anlatmaktadr.
lk rnek, Knun Devri'ne ilikindir. Moha Sava' iin yola kan
Pdih, "Sahr- Sirem'de 'asker-i mur- umr
235
ile giderken, sanda ve
solunda ift srp ekin eken rey, "tvuk ve poasn 'askere fruht
236
234
108 kg.lk arlk. Vakyye= 400 dirhemlik arlk; 1 dirhem= 3 gr. 1 Vakyye = 1,2 kg
235
(= Karnca saysnca asker)
236
(= Satma)
90
in yola getirmiti. Sultan, szkonusu reyy ve "bu ticreti iden
avretlerini
237
dah, vu vu altn ihsnyla gnya
238
eritirmitir (c. , s. 16).
Peev tarafndan "kadnlar tarafndan yaplan ticaret biiminde ifade
edilen bu durum, basit bir alveriten daha fazlasn; organize bir faaliyeti
ma eder gibidir.
kinci rnek ise, brahim Paa'nn Kanije Seferi'nde asker zerinde
salad disiplin dolaysyla reynn yaad huzur ortam balamnda ele
alnmtr. Salanan gven atmosferinin de etkisiyle, "re'y 'askerin yol
zerine 'arabalar ile byk byk Macr somunlar ve uvl uvl rpalarn,
yemlerin getrrler ve fruht iderler idi. Herkes akesin virir lurd. (c. , s.
231).
Peev'nin burada tasvr ettii resimde de Osmanl Ordusu odakl
gelikin bir ticret szkonusu edilmektedir. ki rnekten de anlalaca zere
sefere kan ordu, halk tarafndan mallarn satabilecei ya da satabilecek
mallar retip arz edebilecei nemli bir mteri pozisyonundadr. Dolaysyla
en azndan sefer gzerghnda yaayan reaya iin sava ve ticaret/alveri
kavramlar bir btnsel alglama yaratm olmaldr.
Osmanl Ordusu odakl ticaret ve alverilerin ikinci aya, ordunun
kendi ihtiyac iin dorudan yapt almlarla ilgilidir. Peev eserinde bu
anlamda birka rnek zikreder. Sinan Paa'ya dir kaleme alnan bahiste,
Pdih . Mehmet, Sadrzam Sinan Paa tarafndan Avusturya Seferi'ne
bizzat katlmaya ikna edildikten sonra yaplan hazrlklar bnyesinde,
"Hazne-i 'mire'den yzellibin altn ifrz olunub Cerrh Mehmed Paa ile
zahire itirsna Belgrad'a gnderildii belirtilmektedir (s. 189-190).
237
(= Kadnlarn)
238
(= Zenginlie, servete)
91
Dier bir rnee, V. Murat devri sadrzamlarndan Hsrev Paa'nn
1629 baharnda Badat' kuatmak zere yola knda karlat skntlar
erevesinde deinilmitir. Diyarbakr'n ardndan Musul'a gelen ordu
burada, nehirlerin taknyla karlar. Sularn ekilmesini bekledikleri sre
iinde, kaledven toplar eken hayvanlar yemsiz kalarak telef olurlar. Bunun
zerine, merkezden "mceddeden itir
239
in drtyzbin gur talep edilir.
Pdih, talebi yerinde bulur ve satnalma ile grevlendirdii bir kii eliinde
para gnderilir (c. , s. 411).
Ordu iin yaplan almlara referans olabilecek son bahis, Pdih .
Ahmet ile Seyhlislam Sunullah Efendi arasnda geen diyalog
mnasebetiyle kaydedilmitir. Peev'nin, Tarihi Hasan Beyzde'den
aktard satrlara gre, Seyhlislam Sunullah Efendi, ge kalndn ne
srerek Acem Seferi'ni bir sonraki yla ertelemek isteyen Pdih'a, "Y bri
c hazneden sefer zahresi itirs in bir mikdr hazne virilmez mi? diye
sorar. Pdih hazinede para olmadn bu nedenle veremeyeceini
belirtince Seyhlislm, "Bri Msr haznesinden 'inyet buyrulsa olmaz m?
teklifini getirir. Pdih bu teklife scak bakmamtr: "Msr haznesi bizim
ceyb
240
harlmzdr; andan nce virilr? cevabn verir. Sunullah Efendi bu
aklamayla ikna olmaz ve:
"Merhm ceddnz Sultan Sleymn Hn Gz, Sigetvr seferine
'azmet buyurduklarnda saray- 'mirede ne kadar altn ve gm evn
241
var ise darbhneye virdiler ve ake kesdirdiler ve ol seferde an sarf
eylediler. hatrlatmasn yapar.
Bir mikdar daha devam eden tartmay Pdih, "Sen benim szm
anlamyorsun; ancak, zamn zamna uymaz ve ol zamn bu zamna kys
olunmaz; ol vaktin muktezs ol imi, yle itmiler. Ol vakti bu zamna nn
239
(= Yeniden satnalma)
240
(= Cep)
241
(= Kap-kacak)
92
misl rd idersin? cevabyla noktalamakla kalmaz; eyhlislm grevinden
azleder (c. , s. 327-328).
Yukardaki misaller, ordunun dzenleyecei ya da devam etmekte
olan seferler iin yaplan almlarn byk meblalar tuttuunu; satnalmlarn
merkezden salanan paralarla yine merkezden grevlendirilen bir kii
tarafndan, yerinde yapldn; bu nedenle -tedavl imknnn daha geni
olduuna kanaat getirdiimiz- ake yerine guru ya da altn kullanldn
ortaya koymaktadr.
+131 YaLa!; TE;;arlar
Peev, tarihinde dolayl da olsa yabanc tccarlarla ilgili bilgiler
vermektedir. rnein tarihinin, Venedik ve Venedikliler'e ilikin verdii genel
bilgiler yannda, onlarn Osmanl Devleti'yle olan ticar faaliyetlerini de
deerlendirdiini grmekteyiz. Peev'ye gre Venedik halk "kesret-i mlla
ve vefret-i riclle mehr
242
dur. Ayrca, bu kralln "b-nihye gemilere ve
donanmaya mlik erbb, hle mekr
243
ile mezkrdur.
244
(c. , s. 194).
Yukardaki genel kanaatlerden sonra tarihi, ticarete dir bilgilerle
devam eder: ". uka ve katfe ve enva' emti'a- ltife kn ve menba 'dr.
245
. Peev'ye gre Venedik'in Osmanl Devleti ile kurduu ticar ilikiler,
lkelerinin konjonktrel koullarnn zorlamasyla gereklemekte olup
ikiyzldr:
242
(= Malnn okluu ve adamlarnn bolluu)
243
(= Hile ve aldatma)
244
B. S. Baykal "sadeletirmesinde bu cmleler fazladan eklenen kelimelerle aynen u
ekilde verilmitir: "Ahalisi, malca zenginlii ve yetitirdii stn yetenekli adamlarn okluu
ile n kazanmtr. Saysz gemi ve donanmaya sahip marifetli insanlar hiylecilikleri ve
eytanlklar ile anlrlar. c. , s. 143. lk cmlede geen "yetitirdii stn yetenekli
kelimeleri Peev'nin orijinal ifadeleri deildir.
245
(= .uha, kadife ve eitli gzel mallarn kaynadr.)
93
". ve ekseri memleketleri memlik-i pdihye mlsk olduundan
gayr, zd- zevdelerinde ve kesb-i krlarnda cnib-i slm'a muhtc
olmala bi'l-zarr dostluk sretinde bir dman- kavdir.
246
(c. , s. 194).
Yabanc tccarlara ilikin bir baka mevzu, Sultan . Osman Dnemi
vezirlerinden skender Paa'nn dman taburunu bozguna uratt gaznn
anlatld satrlarda zikredilmektedir. Peev'nin verdii bilgilere gre, Gapr
adnda "Efrenc'l- asl
247
bir kfir, kffr Frenk'den kdrgalarda belya
mbtel olan ehl-i slm'dan ba'z sery
248
itir ider ve anla ticret iderdi.
(c. , s. 372).
Mslman esirleri satn alp bunun ticaretini yapan, Gapar, ayn
zamanda bir "maslahatgzr
249
olarak, skender Paa'nn "savabdde
250
si ile
bir-iki defa Avusturya mparatoru'na eli olarak gnderilmi; bunun
karlnda da kendisine Taka Adas iltizam yoluyla verilmiti. Daha sonra
urunda bir hayli para da harcayarak Bodan voyvodaln da alan Gapar,
zaman iinde Bodan yaknlarnda ayaklanr. te skender Paa'nn
szkonusu parlak gazs bu ayaklanmann bastrlmasyla gereklemitir (c.
, s. 372).
Yukarda zikredilen yabanc tccar profili, balangta yrtt
ticaretin niteliine karn yklendii devletleraras grev asndan artc
bir intiba brakmaktadr. Dahas, onun elilik grevine karlk kendisine ihsn
edilen mltezimlik ve ardndan gelen voyvodalk pyeleri, bu durumun
devletin dier menfaatleri yannda ok da kayda deer bir nitelik olarak
grlmediini yanstyor gibidir.
246
(= .ve topraklarnn ou pdih lkelerine bitiik olmas bir yana, ou yiyecek
maddesinde ve ticar faaliyetlerde Mslmanlar'a muhta olduklar iin zorunlu olarak dostluk
sergileyen gl bir dmandr.
247
(= Frenk asll)
248
(= Esirleri)
249
(= Eli vekili)
250
(= Doru ve hak grme)
94
71 E/LEN&E-E/LENME
Peev, tarihinde elence kavramna atfla -kelimenin kendisini az
kullanmakla beraber- pek ok deiik kelime kullanmtr. Bunlardan bazlar,
"saf, "zevk, "keyf, "lehv, "la'be, "'ay u 'ret ve "'ay u n kelimeleridir.
Bu kavrama rastladmz ilk bahis, tarihinin Knn Sultan Sleyman
dnemindeki beyler arasnda tantt Kara Ali Bey anlatmdr.
7101 Kara Al# B$ P>r:r$@#
izgi d bir kiilie sahip olduu anlalan Ali Bey, ayn zamanda
keyif ve elenceye de dkndr. Peev, onun bu ynn yle anlatr:
"Gyet ehl-i zevk, yaylaklarda ve ba'z havs mu'tedil mahalde
ndemsyle
251
zevk ve sohbetde olub sefer-i hmyuna
252
gitmez, kend
havsna tabi' devletl imi. (c. , s. 40).
Peev'nin bu anlatmndan, devlet adamlarnn, dostlaryla birlikte,
havas gzel yaylalara seyahatler dzenleyip orada sohbet ve muhabbet
etmelerinin dnemin elence anlaynn bir gstergesi olduu anlalabilir.
71)1 S?l:a! SEl$"a!! DEz$!l$=#J# EJl$!;$l$r
251
(= Sohbet arkadalaryla)
252
(= Padiah seferi)
95
Kazanlan Moha Zaferi'nin ve arkasndan, Budin Kalesi ve Pete'nin
dman tarafndan aman dilenerek teslim edilmesi nedeniyle elenceler
dzenlenmitir:
".on gn tamm mahal-i mezbrede hne meclisler ve 'l
ziyfetler olunub erbb- la'be u lehv ve ndem ve szendegn- gamm-
zidya in'mlar ve ihsnlar olundi. Ba'de krl- dallet m'lik ikrgh olan
mahal ki nce hmun ve tilli ve vdi ve cibli krgr dvr ile mazbt ve
mahdd idi. 'Azmet buyrilb hadd-i va'dden efzn ve ho sd olunub env'
saflar kesb olundi.
253
(c. , s. 99).
Peev'nin yukardaki betimlemeler, belli yerlerin ele geirilmesinin o
blgelerde eitli faaliyetlerle kutlandn; bu faaliyetlerin, geni bir alanda
halka ziyfetler verme, onlar elendirecek oyuncular -muhtemelen
hokkabazlar ve soytarlar- hikye anlatclar ve algclar bolca bahi
karlnda buraya getirme eklinde olduunu artrmaktadr.
Metin And'a gre Sultan Sleyman ilk zafer kutlamalarn Moha
Sava sonrasnda dzenlemiti
254
. Yine ayn padih dneminde stanbul'a
gelen Hans Dernschwam isimli Avusturya elilik grevlisi, Knn'nin ran
Sah'na kar kazand zaferin kutlamalarna tanklk ederek hatratna dahil
etmitir
255
. And'n aktarmyla, 1553 ylnn 27 Ekim'inden 29 Ekim'ine kadar
devam eden kutlamalara ilkin Dernschwam'n gzlemleri yledir:
"[Dernschwam], ilk gnde meydanlarn kutlamaya gelen atllarla dolu
olduunu grmt. Saraylar, pazaryerleri ve tm dkknlar sslenmi,
253
[= .tam on gn szkonusu yerde hne toplantlar ve byk ziyfetler olundu (ve) oyun
ve elence erbb ile hikye anlatclara ve keder temizleyen algclara bahiler ve
hediyeler verildi. Sonra sapkn kraln sahip olduu av alan olan yer ki bir ok bozkr ve
tepesi ile vdi ve da ta duvarla evrilmi ve snrlanmt. Hareket edilip amalanandan
fazla ve iyi avlanld ve eitli (ekillerde) elenildi.]
254
Metin And, "Gndelik Yaam, Osmanl Uygarl 1, Yayna Haz.: H. nalck, G. Renda,
T.C. Kltr Bak. s.441.
255
Hans Dernschwam, Tagebuch einer Reise nach der Konstantinopel und Kleinasien (1553-
1555) nach der Urschrift in Fugger Archiv, Yay. Haz. G.F. Babinger , Mnih-Leipzig, 1943.
96
btn esnaf gsteride yerini almt. Gece olunca, tm minareler, tpk din
bayramlardaki gibi kandillerle donatlmt. Sokaklarda ve dkknlarda o
kadar ok lamba yanyordu ki insanlar gndzn olduu gibi
dolaabiliyorlard. Lambalarn tabannda, yan altnda, krmz, yeil, sar ya
da beyaz malarn salayan renkli sular bulunuyordu. Aslanlar, Kaplanlar,
leoparlar ve padiahn sahip olduu dier ender grlen hayvanlar
sokaklardan geirilmiti. Her eit elence vard. Ancak, hangi dans yaplrsa
yaplsn, ya da hangi mzik ve ark alnp sylenirse sylensin, bunlarn
hepsini erkekler yapyordu ve hibir kadn katlmamt.
256
Yukarda -Peev ve Dernschwam tarafndan aktarlan- Knn
devrine ait kutlama betimlemeleri, kazanlan zaferler sonrasnda dzenlenen
enliklerin hemen herkese hitap eden bir tr ortalama elence biimi
olabileceini dndrmektedir.
Peev, Budin Beylerbeyi Arslan Paa'ya dir kaleme ald "Hikyet-i
Udhuke
257
balkl blmde fetih sebebi olmakszn da -pdihn (Knn
Sultan Sleyman) emriyle- elenceler dzenlendiini anlatmaktadr: "Bir gn
emr-i Pdih- zafer makrn ile donanm emr olunur. Mu'td zere rs
pzr ziynet olunub herkes izhr- kudret idb 'ay u 'ret meclisi tertb
olunur
258
(c. , s. 254).
Pdihn hangi durumlarda "donanma ad verilen bu trden byk
enlikleri emrettiini bilmiyoruz; ancak, yaplan enliklerde ar-pazarn
sslenmesi ve herkesin gcne gre ikili elence (='ay u 'ret) toplantlar
dzenlemesinin gelenek haline gelmi olduu metinden anlalmaktadr.
7121 El#: B#r EJl$!;$ TErEB A<la!"a
256
Metin And, a.g.m. s. 441.
257
(= Gldrc bir hikye)
258
[= Bir gn, zafere ulam pdihn emriyle (byk ve gsterili bir) enlik emrolunur.
Alld zere ar-pazar sslenip, herkes kudret gsterip iki ve elence meclisleri
dzenlenir.]
97
Peev'nin halk elenceleri dzenleyen pdih ve maiyetinin dhil
olduklar daha elit bir elence biiminden bahsettiini grmekteyiz ki bu da
avlanmadr.
Bu balamda Peev, Knn Sultan Sleyman'n ran Seferi'nden
sonra ekildii Halep Kla'nda olu Beyezid'le buluup deta byk bir av
enlii dzenlediini ifade etmektedir:
"Sa'adetl pdih- 'lem-penhn htr- 'trlar d'imn sayd
ikra m'il olmala ehzde-i ng has'il 'atabe-i 'ulyya vsl oldukdan
sonra etrf- Haleb'de vaki' olan sayd-ghlar korunmu belki nice sahar u
bevdiyyenin ikr ol semte gelmi srlm idi. Sayydlk fennine kdir bir
nice stdn- mhir gelb enva'- ikrdan bi-hadd ve bi-hesb ikrlar sayd
olunmala ve h- tuyra ztrb ve bir nicesin dma drdklerin pdih
'l-cenb ile ehzde-i kmyb seyr tem itmekle tahsl-i srr- bi-
hesb iylediler. Bu nevi'den dah istf-y hazz olunduktan sonra Haleb
ehrine mraca'at- hmyn buyurlub.
259
(c. , s. 281).
Peev'nin aktarmlarndan, an elitlerine hitap eden elencelerden
olan avlanma ile pdihn zorlu bir seferin ardndan elenip, rahatlayarak bir
tr yorgunluk att anlalmaktadr. Bylece avlanmann bir tr asker tatbikat
faaliyeti olmasnn yan sra rahatlatc, dearj edici yan o dnemde de
belirleyici bir etmen olarak ortaya kmaktadr.
7131 EJl$!;$-':#=ar l#M'#@# z$r#!$ B#r KarMlaM:r"a
259
[= Alemin sna saadetli pdihn gnlleri daima avlanmaya istekli olduu iin gzel
zellikli ehzde yce basamaa (pdihn kla) ulatktan sonra Halep'in evresinde var
olan av alanlar korunmu; belki nice sahralarn ve llerin av o yne gelmi, srlmt.
Avclk sanatna kadir bir ok becerikli usta gelip, av eitlerinden snrsz ve hesapsz avlar
avlanm ve yaban kulara ztrab (edip) bir ounu tuzaa drdklerini yksek ahlkl
pdih ile muradna erimi ehzde seyrederek sonsuz nee elde etmilerdi. Bu ekilde
de tamamen elendikten sonra pdih Haleb ehrine dnp.]
98
"Babas gibi mlyim tabi'at ve bir mevzn yigit idi. Amma yarmaz
lalalar sebebiyle mlknn zabtnda sst idi. D'ima 'ay u 'rete ve lehv u
la'bee ve ikre .-~~ idi. Ol ecilden Macr kavmi babasndan rz
olmadklar gibi kendden dah rz deiller idi.
260
(c. , S. 108).
Moha Sava'nn Yabanc Tarihlerden evirisi, balkl konunun ilk
satrlarnda geen bu tanmlamalar, Macar Kral Loyo'a aittir. Bu alntdan
iki ime oyun ve avlanmayla birlikte elencenin; Macar halk iin baz
durumlarda pek de holanlan faaliyetler olmayabildiini gryoruz. Malup
bir kral olan Loyo, halknn gznde szkonusu sefahat kalemlerini hak
etmemi gibidir.
Knn'nin olu Sehzde Selim'in lalas Kara Mustafa Paa'nn, ilerde
sadrzam olabilmek iin Sehzde Bayezid ile Selim arasnda yrtt ayak
oyunlarnn anlatld bahiste de iktidar-elence balamnda
deerlendirilebilecek baz veriler bulunmaktadr: Peev'nin aktardna gre,
Sehzde Selim ve saraynda bulunan devlet grevlileri "ekser evktda ay
na mil
261
insanlard. Selim'in Lalas durumu fark edince, pdihn Selim'i
deil Bayezid'i veliaht gstereceinden tela duyarak iki kardein arpp
Bayezid'in safd yaplmasn salamaya alr. Dzenledii plan
erevesinde Bayezid'e yazd tuzak-mektupta Sultn Selm'in "rz u eb
'ay u 'iret ile lude ve dnya ve m f hdan ferag- htr ile pister-i gafletde
gunde
262

263
olduunu belirterek; iktidra lyk olmayan bir ehzde portresi
izmektedir (c. , s. 389).
260
(Babas gibi yumuak huylu ve yakkl bir genti. Ama yaramaz lalalar sebebiyle
lkesini idare etmede gevekti. Daima iip elenmeye, oyunlara ve ava .-~~ idi. Bu
nedenle Macar milleti babasndan rz olmadklar gibi ondan da rz deillerdi.)
261
(= ou vakitler iip elenmeye eilimli)
262
(= Gece gndz iip elenmeye bulam ve dnya ile iindekileri zihninden uzaklatrp
vurdumduymazlk yatanda uyukuda.)
263
Yukardaki dipnotta geen "iindekiler kelimesi, B. S. Baykal'n sadeletirmesinde "hiret
olarak gemektedir ki doru deildir. C. , s. 274.
99
Ancak lala, kendi ikbli iin Selim'in bu zelliklerini yem olarak
kullanmaktadr. Bir baka deyile, iktidar szkonusu ise bu "kt zellikler
pek de nemli deildir. Selim'in rzasyla yazd mektup sonucunda Sehzde
Bayezid, lalann bekledii tepkiyi gstermitir. Plann daha sonraki aamalar
neticesinde Bayezid, kardeiyle savaa tutuur ve yenilir. Bylece Lala Kara
Mustafa Paa'nn paradoksal planlar kardeini safd brakp Selim'i tahta
karacaktr.
Bir nceki paragrafta yabanc tarihlerde geen deerlendirmeler,
ada Osmanl'yla birtakm benzerlikler gstermektedir. ki ve elenceye
dkn iki ahsiyet (Layo ve Selim); iki ayr zihniyet tarafndan -ikincisinde
farkl niyetlerle de olsa- paralel gerekelerle iktidarszla mahkm edilmi
gibidir.
7141 EJl$!;$ M$;l#@l$r#
Yukarda ifade edildii zere, paradoksal planlar neticesinde tahta
kan . Selim'in Peev tarafndan izilen portresi okuyucuya, sanata ve
elenceye dkn bir pdih ve onun dzenledii saflar yanstmaktadr:
".dima erbb- dilden olan ndemya mil ve rz u eb onlar ile
muvneset ve sohbete ka'il
264
olan Sultan . Selim Han'n kendisi de gnl
dostlarndan bir dost idi. Dier ehzdelerden farkl ve stn olarak
kapsnda yirmiden fazla samimi ir bulunurdu. Kimi zamanlar kendisi de iir
sylemeyi denerdi.
Gzel ezgiler ve iirler syleyen ses ve sz sanatlar, ud ve tanbur
alan stadlar devaml onun meclisine gider gelirlerdi. "Bizle-gy ve rn-
krlla itihr bulan Nakka Haydar emsli
265
bu sanatlar, esiz akalarla
264
(= .dima gnl erbb olan sohbet arkadalarna eilimli, gece ve gndz onlarla
yaama ve sohbete istekli)
265
(= Komik konumalar ve holuklaryla mehur olan Nakka Haydar benzeri )
100
deta "mevty gldrr; istim' iden girn cn skely
266
gle gle
ldrrd. Btnyle bu tr faaliyetler iin dzenlenen iki ve elence
meclislerinin ve "levzm- zevk u sohbet
267
in "Cem Cemd'e
268
dah
salanm olduu bilinmez (c. , s. 438-439).
Peev, . Selim'in olu olup onun ardndan tahta kan . Murat
Han' betimledii blmde sanat bir ruha sahip olan pdihn ou
gnlerde himye ettii lkelerde ve "belki 'Arap ve 'Acem'de olan ho elhn u
na'me gdaz ve szendegn- mmtz ve rn gftarn u kssa perdz ve
erbb- la'be tarab ve ashb- lehv agb
269
n, nbetlee yce
meclislerine girdiklerini; burada mahretlerini sergiledikten sonra "vu vu
altn ihsnyla memnn olup gittiklerini anlatmaktadr (c. , s. 3).
Yukarda Peev'nin rnekledii tarzdaki elence meclislerini Halil
nalck "iret meclisleri biiminde adlandrmakta ve bunun eski randan
geen bir saray adeti olduunu vurgulamaktadr.
Tarihiye gre bu gelenein Trklerdeki kkleri Avrasya Trk-Mool
devletlerine kadar gitmektedir ve iret meclisleri, lenler, toylar hkmdarla
hizmetindekiler arasndaki patrimonyal ilikileri pekitiren sosyal bir
kurumdur
270
.
7161 EJl$!;$!#! M$MrD#$:#
Peev, yukarda verilen bahsin devamnda, her gn bu ekilde
"gzar iden
271
Pdihn, "ba'de ed'- salve'l- 'asr -' )) kalkub
266
(= Dinleyen canskc arballar)
267
(= Zevk ve sohbet gereleri)
268
Cem, efsanev ran kral Cemid'in dier addr.
269
[= Arap ve Acem'den gzel trkler yakan (ses sanatlar), stn algclar, gzel sz
syleyenler ve hikye anlatclar, oyun ve enlik erbb, elence ve dv adamlar.]
270
Halil nalck, "'Osmanl Medeniyeti' ve Saray Patronaj, Osmanl Uygarl 1, Yayna Haz.:
H. nalck, G. Renda, T.C. Kltr Bak. s.23.
271
(= Geiren)
101
dr's-sa'delerine gidb
272
gnnn byle getii iin Yaratan'a "hezr-
hamd sips
273
ettiini belirtmektedir (c. , s. 4).
Pdih . Murat'la ilgili olan yukardaki satrlar, dnemin din
zihniyetinde elencenin, Tanr'ya kretmeye konu olabilecek derecede
mer bir faaliyet olarak addedildiini ortaya koymaktadr. Sazl-szl-oyunlu
elencelerle geen gnler, ibadetle de bir btnlk oluturabilmektedir.
Bugnden bakldnda alglamas hayli g olan bu yaklam, Osmanl'nn
-en azndan iktidar elitinin- gndelik hayatyla uhrev hayatn nasl
buluturduunu gsteren nemli bir rnektir.
71+1 B#r EJl$!;$ Ara; Olara' KaF<$ <$ TE:E!
Peev, sazl szl elenceler dnda, iki ayr keyif ve elence arac
olan kahve ve ttnn Osmanl topraklarnda ortaya kn konu ettii
ardk balklar altnda, "elence kelimesinin kendisini birer kere
kullanmaktadr. Bunlardan, kahve ile ilgili olarak kullanlann balamna
bakarsak unlar grrz: 1554 sonlarnda Hakim adnda Halepli bir "herf ile
Sems adnda Saml bir "zarf bakente gelip "Tahtakale'de bir kebr dkkn
aub kahve-furlua
274
baladktan sonradr ki "keyfe mbtel ba'z yrn-
saf
275
burada toplanmaya balamlard
276
. zellikle okur-yazar kesimden
oluan bu gruplar zamanla isiz kalm devlet grevlileri ve dierleri izlemiti.
Peev, elence kelimesini de kullanarak anlatsna u cmleyle devam
etmektedir:
272
(= kindi namazn kldktan sonra kalkp haremine gidip.)
273
(= Binlerce kr)
274
(= Kahve satclna)
275
(= Keyiflerine dkn baz zevk ve elence dostlar)
276
Cemal Kafadar'a gre "muazzam bir bulu olan bu ilk kahvehaneyi ama hareketi -eer
gerekten doruysa- niversitelerin pazarlama tarihi derslerinde okutulmaldr. Cemal
Kafadar, "Tarih Yazclnda Kamu Alan Kavram Tartmalar, Osmanl Medeniyeti, Klasik
Yaynevi, stanbul 2005, s. 78.
102
".byle bir elenecek ve gnl dinlenecek yer olmaz deyu dolub
oturacak ve duracak bir yer bulunmaz oldi ve bi'l-cmle o kadar hret buldi
ki ashb- mensbdan
277
gayr kibr
278
bi-ihtiyr
279
gelr oldilar (c. , s. 364).
Buradaki, insanlarn iradelerine sz dinletemeyip ister istemez
kahvehnelere gider olduklar bilgisi, szkonusu keyif verici maddenin ve
beraberinde yaratlan sosyal ortamn bir tr alkanlk yarattna iaret ediyor
gzkmektedir.
Tarihi, kt kokulu (= bed-dy) olarak nitelendirdii ttn bahsinde
ise ncelikle, lkesinin topraklarna "ngiliz keferesi tarafndan getirilmesi ile
"ehl-i keyfden ba'z yrnn, keyfe ms'adesi vardr deyu mbtel
olduklarn ve zamanla "ehl-i keyf olmayanlar(n) dah isti'ml
280
etmeye
baladklarn belirtmektedir.
Ttnn insann evresine ve sala olan zararlarn da sralayan
Peev, elence kelimesinin kendisini de kulland cmlesini kurar:
". ve bunun emsli nice mazart- fhie var iken safs ve nef'i nedir
didikce, bir elencedir; bundan gayr safs zevke da'irdir, dimekden gayr bir
cevab rdna kdir olmamlardr.
281
(c. , s. 366).
Elence kavramnn e anlamls olan kelimelerin neredeyse tmnn
bir arada kullanld yukardaki cmlede, "elence kelimesinin kendisi daha
geni bir anlamda kullanlm gibidir.
277
(= Devlet grevlileri)
278
(= Byk rtbeliler, yksek grevliler)
279
(= stemeden de olsa)
280
(= Kullanmak)
281
(= .ve buna benzer birok ar zarara var iken safs ve faydas nedir dedike, bir
elencedir; bundan baka safs zevke dairdir, demekten baka bir cevap verememilerdir.)
103
Tarihi, bahsin devamnda ttnn sebep olduu yangnlardan ve bu
anlamda len nice insandan sz ettii satrlar, bu maddenin faydalarna da
deinerek srdrr: Bunlar, uyku giderici zellii nedeniyle gemilerde
gzetleme yapan forsalar tarafndan kullanlabilecei ile rutubeti giderici
zelliinin kuruluk yaratabileceidir. Mamafih Peev, bu kadarck yarar iin
onca zararna katlanmann ne akla ne de gelenee uyduunu belirtmeden
edemez (c. , s. 366).
Peev, her ne kadar yukardaki cmleleriyle bakalarnn azndan
fikir beyan etmi ve bunlar onaylamam gzkse de o dnemde bakentte
yaayan insanlarn nemli bir ksmnn kahve ve ttn vazgeilmez bir
elence kalemi olarak grd ortadadr.
Peev Tarihi'nde "elence kavramn konu eden baz bahislerden
yukarda incelenenlerin pek ou bakentte yaayan ynetici elit ve
dierlerine ait rneklerdir. Dolaysyla, "reayann elence anlayna ilikin
-fetih sonras dzenlenen enliklere davetli olmaktan baka- her hangi bir
referans iermemektedir. Ancak yine de dnem insannn elence zihniyetini
anlamamza yardmc olabilecei dnlmektedir.
81 SANAT
Bu balk altnda; ustalk, hner, mrifet anlamlarna gelen sanat
kavramnn Peev Tarihi'nde nasl ele alndn tetkik etmeye alacaz.
rdeleyeceimiz bahislerden hareketle, Klasik Dnem Osmanl'sna hkim
zihniyetin, sanat kavramnn iini nasl doldurduunu; bu anlamda nelerin
sanata konu olabildiini anlamaya gayret edeceiz. Tarihinin sanat
104
kavramn szkonusu ettii satrlar, onun, eserinde takip ettii kronolojik
sraya gre tahlil edilecektir.
8101 DP!$"#! Sa!a: <$ E@:$:#' A!laM!a A:G:a B?l?!a! Sa:rlar
Knn Devri'nin anlatld blmn balarnda yer alan "Krmz
Mcevveze'nin Ortaya k balkl bahiste Peev, Hoca Saadettin'in
eserinden referansla giyim-kuama ilikin tarihsel bilgiler verir. Bu balamda,
Osmanoullar'nn Bursa'daki mezarlarnn zerinde grlen tc zerine
ysf tarzda balanm sarklar byk bir hayranlkla anan tarihi, bunlarn
"hsn- nmyide bi-mnend
282
olduklarn hatrlatr. Sarklarn katlar yle
bir "tavr ile dndrlmtr ki nerede bittiini "hurdebnler
283
bile seemez.
Ayrca bunlar "Gyet masnu' u honm ve mhadesi srr-efzddr
284
.
(c. , s. 5).
Peev, artk kullanmda olmad anlalan szkonusu sarklar son
tahlilde birer sanat eseri olarak deerlendirmektedir. Bu kanya varmasna
neden olan kriterleri ise ncesinde yapt betimlemelerle okuyucuya
vermektedir: Sarklarn sarlma biimi ok byk bir ustalk istemektedir;
ilveten, seyredenlerin zihinlerinde bir gzellik alglamas yaratmakta ve
gnllerine nee vermektedir.
Yukardaki bahisten hareketle dnemin sanat anlayna atfta bulunan
bu kriterleri aklmzda tutup, sanat kavramna deinen dier konularla bak
amz geniletmeye alalm.
810101 O@"a!l!! DEz$!l$=#J# H$'$l S$r9#@# <$ MEz$;#l#'
282
(= Gzel grnmede benzersiz)
283
(= Mikroskoplar)
284
(= Gayet sanatkrne ve gzel grnml; baklmas mutluluk artrandr.)
105
Budin ve Pete kalelerinin fethedilmesini anlatan balk altnda Peev,
dnemin insann aknla ve hayrete drecek derecede garip ve acayip
bulunan baz eyalarn da sanat kavram erevesinde deerlendirilebildiini
ortaya koymaktadr.
Budin Kalesi'nin ele geirilmesinden sonra burada bulunan "acyib
eyalar da dierleriyle birlikte gemilere tanmt. Bunlarn arasnda kale
kapsnn dnda bulunan tuntan "garb 'acyib ve masnu' timsl
285
de
bulunuyordu. Peev bu heykellerin kimlikleriyle ilgili edindii bilgileri de iletir:
"Glib, bunlardan byk olan, bir zamanlar tm "kefereye hkmeden bir
krala; ayn biimde fakat daha kk olan dier ikisi ise ondan sonra tahta
geen iki oluna aittir. Szkonusu heykeller "garb'l-hey'e ve 'acb'l-
halka
286
olmalar dolaysyla "halka tem iin stanbul'a gtrlr. At
Meydan'nda birer krsye koyularak sergilenir. Btn halk "temsndan
hayrn olur.
Peev bu olay aktarrken, szkonusu heykeller zerine kaleme ald
Farsa beytin
287
, lmne sebep olduu dnemin nl iri Fign'yi de
anmadan gemez
288
.
285
(= Hayret verici ve sanat eseri heykel)
286
(= Garip grnl, tuhaf icad)
287
Sz konusu beyit B.S. Baykal'n eserinde (c. , s. 77) ve M. Fuad Kprl'nn MEB slm
Ansiklopedisi'nde kaleme ald "Fign maddesinde (c. 4, s. 630-640) iki farkl biimde
gemektedir. Bunlar srasyla:
D brahim amed be-deyr-i cihan, Yeki bk-iken eved yeki bk-nian: (Dnya kilisesine iki
brahim geldi, Biri put kran oldu , br put diken)
D brhm mad badr-i cihn Yak but ikan ud yak but nin (Kprl, Trkesini
vermemitir.)
Her iki farkl beytin szlkten kelime kelime incelenerek bir biriyle karlatrlmas ve
szlkteki doru kelimelerden yola klarak beytin muhtemelen aadaki gibi olduuna
kanaat getirilmitir:
D brhm med bedeyr-i cihn Yeki bdiken d yeki btnin. Trkesi, B.S.Baykal'n
ifade ettii gibidir.
288
Kprl'nn Ak elebi'den aktard bilgilere gre, dnemin nl irinin kabiliyeti
kendisine dmanlar kazandrmtr. Dolaysyla, 1532 senesinde "Sadrazm brahim
Paa'nn Budin'den getirip At Meydan'nda kendi saraynn karsna diktirdii mehur heykel
mnsebeti ile (bu heykelin resmi ehnmeci Lukmn'n Hnernme'sindeki bir minyatrde
grlr) syledii Farsa bir beyit vesile ittihaz edilerek, stanbul Subas tarafndan,
Tahtakale'de yakalanm; dvldkten sonra eee bindirilip gezdirilmi ve sonra iskele
banda aslmtr. M. Fuad Kprl, MEB slm Ansiklopedisi, c. 4, s. 630.
106
Heykeller dnda getirilen iki byk amdan da -ki bunlar da birer
sanat eseridir- "el-n, Ayasofya Camii mihrabnn sana ve soluna
konulmu ve "zerlerine trihleri yazlmtr. (c. , s. 99-100).
Peev'nin aktard bu satrlardan yola karak, Osmanl Klasik
Dnem sanat anlay asndan ok ilgin sonulara varlabilir: stanbul'a
getirilip halkn "temsna sunulan tun heykeller, daha nce
rastlamadklar iin "acayib bulunmas yannda birer sanat eseri
addedilmitir. Bir baka ifadeyle, bir nceki bahiste sralanan kriterlere,
eserin, kiiyi hayrette brakacak derecede grlmemi olmasn da
ekleyebiliriz. Kald ki szkonusu kriterlere atfen, heykellerin yapmndaki
ustalk insanlar zerinde hayranlk uyandrmaktadr.
slm sanatnda heykel ve/veya ikonografik eser yer bulamayaca
halde dardan stanbul'a getirilen bu eserlerin devlet eliyle, deta mini bir
ak hava mzesi oluturarak halkn seyrine almas, bugnden bakldnda
artc grnmektedir. Dier yandan, Peev'nin amdanlara ilikin olarak
verdii bilgiler de bu balamda deerlendirilebilir: Osmanl, bu sanat eserleri
-gnmzde arkeoloji mzelerinde yapld gibi- tarih tespitinde bulunup en
kymetli meknlarndan birinde sergilemeye deer bulmutur. Tm bu
deerlendirmelerin, Osmanl sanat ve estetik anlaynn renkliliine ve
eitliliine olduu kadar nyarg tamadna da iaret ettii aktr.
8101)1 D#!. M$'a!lar Ol?M:?r"a=a'# Ta<r
Yukarda sz edilen deerlendirmelerin, Osmanl tarafndan din
meknlar oluturulmas szkonusu olduunda farkl bir anlayla yer
deitirdiini anlyoruz. Peev'nin yine Budin Kalesi'yle ilgili olarak aktard
bir baka mevzuda bunun pratiine ilikin izler sergilenmektedir:
107
Fethinden sonra idaresi Kral Yano'a braklan Budin, kraln lmyle
dier krallklarn hedefi haline gelmiti. Be Kral Ferdinand'n Budin'e byk
bir ordu gnderdii haberiyle harekete geen Osmanl Ordusu bu tehlikeyi
bertaraf eder. Pdih, Yano'un kk oluna Erdel beyliini verip annesi
ve maiyetiyle birlikte buraya gnderdikten sonra Budin'i dorudan Trk
idaresine geirmek zere hazrlklara giriir.
Budin Kalesi'nin burlarna Pdih'n zafer iareti olan bayraklar
dikilip, byk kilisesi putlarla verilmi olan kt dzeninden, tasvirlerden,
ssleme ve heykellerden "tathr
289
edilir. Bunlarn yerine gzel grnl
birer krs ile minber ve k bir mihrap yerletirilir. Bylelikle buras bir
cmye dntrlmtr. Takip eden ilk cuma namaz da Pdih ve
maiyetiyle birlikte burada klnmtr (c. , s. 228).
810121 E@'# E@$rl$r$ ,P@:$r#l$! Sa9a B#r %r!$'
Yukardaki rnekler dnda, Peev'nin, Kars Kalesi'nin ins
esnasnda bulunan eski eserle ilgili olarak zikrettikleri, Osmanl'nn bu
anlamda taknd saygl tutumu zetliyor gibidir. "Min 'acyib'l sr'l
kadme
290
alt balyla verilen bu mevzuyu tarihi, szl bir kaynaktan
referansla aktarmaktadr:
Kalenin yapmnda zerine Arapa szler yazlm bir "seng-i
mermer
291
bulunmutur. zerine 548 tarihi (1153-54 ) dlm olan bu
"mermer tanda verilen dier bilgiler, kalenin, Melik zzeddin isimli bir
"pdih- gzn
292
in Firz adnda bir vezri tarafndan tamir edildiini; ona
"bende-i Kermddn
293
diye tannan ismetli bir hanmn yardmda
289
(= Temizleme)
290
(= lgin eski eserlerden)
291
(= Mermer ta)
292
(= Sekin pdih)
293
(= Kerimddin'in klesi)
108
bulunduunu da belirtmekteydi. Bu tespitler yapldktan sonra, szkonusu
"seng-i girn yine kal'enin bir mahaline vaz' olunub ol sr- kadme ri'yet
294
olunmutur.(c. , s. 57).
Peev tarihinde sanat kavramna atfta bulunan dier balamlar,
pdihlarn saraylarnda dzenledikleri baz toplantlarda ses ve sz
sanatnda temayz etmi kiilerin hazr bulunmalar ve bizzat pdiahlarn
sanatkrlklarna dirdir. Bunlar ele alan kimi bahisler elence kavram
dhilinde incelenmitir.
0*1 ,YM-K5-AM
Peev Tarihi, dier bir ok kavramda olduu gibi giyim kavram
erevesinde, kaydadeer bilgiler vermektedir. Dnemin giyim-kuam
biimlerinin madd tezhrleri yannda simgesel zelliklerine de k tutan bu
bahislerin, Osmanl sosyo-kltrel tarihini anlamada yardmc olaca
dnlmektedir.
0*101 BaMl' ,##"#
Geleneksel Osmanl kyafetinin ve de nceli olan slm giyim
tarznn en nemli unsuru diyebileceimiz tlbent ya da sark trlerinin ne
denli simgesel deer tad bilinmektedir. Bu balamda, Peev'nin
"anlatt tarihin satr aralarnda u referanslarla karlayoruz:
Tarihi, Knn Sultan Sleyman Dnemi'ni ele ald blmn "hds-
Mcevveze-i Surh
295
bal altnda
296
-byk bir blmn Hoca Saadettin
Efendi'nin "Tc't-tevrih isimli eserinden aktarmak kaydyla- Osmanl'da
kullanlan balklara ilikin bilgiler vermektedir.
294
(= Ar ta, yine kalenin bir yerine konulup o eski esere sayg gsterildi.)
295
(= Krmz Mcevvezenin Ortaya k)
296
Bu balk Veliyddin 2353 nolu yazma nshada bulunmamaktadr.
109
Pdih'n tyin ettii krmz mcevveze giyilmesi, saltanatnn son
dnemlerinde "sark dkknlarnn "peyd olmasna imkn tanmtr.
Baa giyilen bir tr kavuk olan mcevvezeyi, "An degin, herkes kend
bildii gibi sarar sarmalar olsa da phesiz, mcevvezesiyle "askeriye, ehl-i
sk
297
dan mmtz addedilmitir. Sultan Sleyman Dnemi'nde "mu'td
olduu zre mcevveze, yalnzca dvnda giyilmeye zel bir balk deildir.
Kzl renkli mcevveze Osmanl devlet grevlilerinin her dim giydikleri bir
balk trdr (c. , s. 4).
Peev bu bilgilerden sonra Hoca Saadettin Efendi'nin Tarihi'nden
nakille Osmanllarn balangtan beri giydikleri balklara ilikin bilgiler
vermektedir: nceleri sar, siyah ve krmz renkte giyilen klahlar zaman
iinde beyaza evrilmitir. Yldrm Bayezid Dnemi'nde asker blklerinin
fazlal, tannmalarn kolaylatrmak amacyla elbiselerinin farkl farkl
yaplmasn gerektirmitir. Bylece, pdih siphileri ve saray grevlilerine,
zel beyaz klah; devletin ve saltanatn ileri gelenleri ile bunlarn adamlarna
da kzl brk "ta'yn olunmutur (c. , s. 4,5).
Fatih Sultan Mehmet -Peygamber'in snnetinin yerlemesi amacyla-
beyaz sark giymeyi yaygnlatrmtr. Giyilmekte olan "ak brkler, eitli
ekillerde sslenerek yenieriye zel hle getirilmi; ayrca ileri gelen
Pdih kullarnn kzl brkleri de sslenip gsterili bir grnm almtr.
Bunun yannda skf, yenieri blkbalarna zgdr (c. , s. 5).
Bolayr Fatihi Sleyman Paa'nn Mevln Celleddn Rm'den
esinlenerek "ihtira'
298
ettii skf, Sultan Murat Dnemi'nde sslemelerle
gzelletirilip pdihlar ve yksek rtbeli devlet grevlileri tarafndan yaygn
bir biimde giyilmeye balanr. Buna karn o dnem kullanlmayp, Bursa'da
297
(= ar halk, esnaf)
298
(= Buluu, kefi)
110
Osmanoullar'nn mezarlar zerinde bulunan tc zerine ysf tarzda
balanm sarklar deta birer sanat harikasdr (c. , s. 5).
Peev'nin ba giysilerine ilikin aktard bu bilgiler, tad maddi
izler yannda, sembolik anlamda Osmanl Devleti'nin genileme ve g
kazanmasnn seyriyle de paralellikler tamaktadr.
slm bir giyim gelenei ve sembol olan tlbent sarmann, Osmanl
memleketinin her bir yannda geerli olmad, Peev'nin snr boylarndaki
halka ilikin verdii u bilgiden anlalmaktadr:
. Murat Dnemi'nde klan Macaristan Seferi'nde -Tatarlar'la birlikte
olunduu halde- Leh lkesinin snrnda bulunan Sonluk yresinden
geilmektedir. Buras "serhad olmala deme kimse dlbend giymemektedir.
Peev, bu noktada bir genellemeye de giderek unu belirtir:
"Eln, serhad hli yledir. Bunlarn Mslmn idgine ve kal'e
Mslmn kal'esi oldgna ok zamn i'timd itmezler. (c. , s. 149150).
10.2. KaG:a! a =a H#la: ,##"#
Ba giysilerinin ardndan, eserde rastlanlan dier bir giysi tr olan
"hil'at ya da "kaftann bahis konusu yapld balamlara bakalm. Grece
sk zikredilen "hil'at- fhire ilbs
299
ve "kaftan giydirme bahislerinin ortak
zellii, giydirildii ahsa kar kran ya da saygy yanstmasdr. Halil
nalck'n tespitiyle "Osmanl 'regalia'snda rtbe ve cize balanmasnda
en nemli elerden biri olan hilat Sultan tarafndan "eyalete kan beylere,
elilere, nedim ve irlere balanrd
300
. Anlalaca zere, pdih ya da
299
(= Onur kaftan giydirme)
300
Halil nalck, "'Osmanl Medeniyeti' ve Saray Patronaj, Osmanl Uygarl 1, Yayna Haz.:
H. nalck, G. Renda, T.C. Kltr Bak. s.27.
111
devlet ileri gelenleri tarafndan giydirilen onur kaftanlarnn sahipleri yerli ya
da yabanc olabiliyordu. Yabanclara giydirilen hil'atlarn zikredildii
balamlardan bazlar aada tetkike allacaktr.
0*1)101 YaLa!;lara H#la: ,#=#r"$
G kavram altnda verildii zere, "slavn memleketinde bulunan
"Eflak re'ys, Knn Sultan Sleyman dneminde, balarnda bulunan
kt yneticiye isyan edip Osmanl'ya snmt. Sirem blgesine
yerletirilen bu topluluk, Padiah'n Zigetvar seferinde, aralarndan setikleri
bir grup knezle slm ordularna rehberlik etmiti. Szkonusu rehber-
knezlere kran belirtisi olarak, onur kaftanlar giydirilmitir (c. , s. 16).
Knn Dnemi'nde yaanan bir baka kaftan giydirme olay,
Peev'nin Viyana Seferi'ne ilikin yabanc tarihten yapt eviride yer
almaktadr: Avusturya Kral Ferdinand'n lkesini ele geirmesi zerine,
Pdih'tan yardm isteyen Yano, elisini hediyelerle birlikte Pdih'a
yollamtr. Eli, stanbul'da vezir-i zm brahim Paayla buluup "bu ahvli
gn mvere eyler.; ayrca Sadrazam'dan kendisini Padiah'la
grtrmesini rica eder. brahim Paa, durumu Pdih'a arz eder ve u
cevab alr: "Cmle vezirlerim ve alarm ve sa'ir ehl-i dvn katnda gelsn
bu ahvli sylesn.. Bunun zerine eli Dvn'a gelir ve durumu anlatr.
Pdih, konuulanlar "pencereden dinlemektedir. Neticede Sultan
Sleyman Han, "gelecek yl yardm vermeyi vaad ederek "mezbr ilye
kaftanlar giydirb ve 'azm ri'yet hrmet ile lkesine gnderir (c. , s. 140).
Osmanl terfat geleneinin bir unsuru olduu anlalan kaftan
giydirme trenlerinin daha ayrntl bir rnei, Bodan'daki Kili ve Akkirman
Kaleleriyle ilgili bahiste verilmektedir. Knn Sultan Sleyman, km
112
olduu Bodan Seferi'nde, ad geen kalelere bal topraklar zerindeki snr
meselesini de halletmiti. Takiben, tespit edilen snrn "iki cnibinde iki hisr
yaplmas; Pdih emirlerine uyulmas ve atanan yeni Bodan
Voyvodas'nn "kendi nefsiyle
301
, "her iki ylda memleket harcyla sitne-i
Sa'dete gelmesinin belirtildii "urt u 'uhd
302
kayda geirilir. Voyvoda'nn
eline "bert- erfe verilir ve "'det-i kadme-i 'Osmniyn zere
303
kzl brk
ve altn skf ve hil'a- husrevn
304
ile ilbs edilir (c. , s. 212).
Peev'nin aktard bahisler, giydirilen kaftanlarn kiilerin mevkilerine
gre deiebildiini de ortaya koymaktadr. 1555 ylnda, yannda Sah'n
Pdih'a yazd mektup olduu halde Osmanl Saray'na gelen ran elisi
ve beraberindekiler ya da 1578 ylnda Osmanl'ya balln belirtmek zere
seferdeki serdarn otana gelen Grcistan beylerinden Aleksandra ve
heyetinin kaftan giydirme trenleri bu nans yanstmaktadr. Her iki rnekte
de bu teriftn "'al-kadr-mertibihim
305
yapld belirtilmektedir (c. , s. 336;
c. , s. 43).
Dorudan kran ya da hrmet belirtisi olarak giydirilen onur kaftanlar
dnda, bu edimin, siys taktik olarak da kullanlabildiini Msr'da yaanan
bir olaydan yola karak tespit edebiliyoruz:
Msr muhafazasna gnderilen kinci Vezir Mustafa Paa, tm
gayretine ramen buradaki isyanc gruplarla ba edememektedir. Szkonusu
gruplarn yaratt bask ve zulm, emniyet ve asayii bsbtn tehdit eder
hle gelmitir. Mevcut askerleriyle bu denli fazla dmanla "mcdele
muktelenin zor olacann farknda olan Paa, ileri gelenleri ile
yardmclarn birbirinden ayrmak iin Arap beylerinin gnln alp, eitli
301
(= Bizzat, ahsen)
302
(= Sartlar ve anlamalar)
303
(= Eski Osmanl kurallar)
304
(= Shne kaftan)
305
(= Rtbeleri, dereceleri nispetinde)
113
artlar ve anlamalar ieren "nmeler yazar ve de "her birine fhir hil'atlar
giydrb ve env'- iltift nvziler idb
306
haralarn birer miktar hafifletir.
Mustafa Paa'nn bu politik tavr sonucunda Arap beylerine "itmnn
307

gelmi; bundan byle Osmanl'ya bal kalp isyan etmeyeceklerine dir
yeminler etmilerdir. Ardndan, her bey, kendine mensup toplulua sahip
karak, byk isyanc topluluklar olumasnn nne geilir. Arta kalan
silerin zerine gidilip bir ok defa yaplan savalardan sonra "zmera-
eky
308
bozguna uratlmtr (c. , s. 78).
0*1)1)1 O@"a!llar Ara@!=a H#la: ,#=#r#l$!l$r
Peev eserinde, hil'at giydirme trenlerinin yabanc konuklar onuruna
yapld gibi baz Osmanl devlet grevlileri ve hatta dnemin kimi Cell
elebalar iin dah szkonusu olabildiini kaydetmitir.
Gazi Barbaros Hayrettin Paa, gsterdii stn baarlarn ardndan
donanmasyla birlikte stanbul'a gelip Pdih'a itaatini bildirmi; tm
memleket ilerinin seferdeki Sadrzam ve Serasker brahim Paa tarafndan
yrtlmekte olduu fermnn alnca Paa'nn yanna, Halep'e gitmiti.
Burada Sadrzam'la "mlk
309
olan Hayreddin Paa onuruna defalarca
ziyfet verilir. Kendisine byk hrmet gsterilir ve "hne fhir hil'atlar
giydirilir; ayrca, Cezir memleketi, beylerbeyilii nvan ile tarafna ihsn
edilir (c. , s. 175, 176).
Hayrettin Paa rneinden sonra, yine bir Sadrzam; aalzde
Sinan Paa tarafndan -devletin, ancak vazife altna almakla ba
edebileceinde karar kld- bir isyancya kaftan giydirilmesine bakalm:
306
(= Her birine gsterili kaftanlar giydirip, eitli okayc szler edip.)
307
(= Gven, eminlik)
308
(= Ekya gruplar)
309
(= Bulumak, yz yze gelmek)
114
Karayazc'nn kardei olan Cell Deli Hasan'a Bosna Beylerbeyilii
verilerek yanndaki yirmi-otuz binden fazla ekya ile ngrs seferine
gnderilmi; bylece itaat altna alnaca dnlmtr. Ancak o, daha
sefer yolunda sergiledii zulmlerle, bu tavrn yanlln ispat etmeye
balamtr.
Deli Hasan, Serdr'n konmu olduu blgeye kadar gelip, Pdih'n
ordusuna katlr. Ancak, askerlerinin kyafetleri son derece gariptir. "dny
dural beri bu biim giyimleri olan askerler grlm deildir. Peev, bu
noktada Celllerin giyim-kuamlaryla ilgili enteresan bilgiler aktarr:
"Kiminin zengisine birer deve _~' aslm; kimisi r plk
arkasnda ikier dizi hem'il
310
var, ziller dizilmi; kimi ryn ve kabb
311
;
kimisin avrat salar gibi sa derz
312
iki tarafndan gsne inmi; kimisin
bnda =- ; kimisin aya baldur plk ve ellerinde birer karg mzrak
ucunda iki kar bez presinden setr bezi nmnda bayrak.
Grenlerde hayret ve aknlk yaratan Celllerden ikiyz kadar
Serdr'n otana girer; aalzde "otuz krk mikdr r'es- ekyya
hil'atlar giydirir; bir o kadar da skarlat uha
313
verir. aalzde'nin bu
ihsnlaryla tatmin olmayan Celller hemen orada bir defter kararak -
drtyz adam iin blk talebinde bulunurlar. Serdr "Hele anlar ideriz
grelim. diyerek geitirmeye alrsa da sonunda "cebren ve kahran da
olsa istediklerini aalzde'ye yaptrtrlar (c. , s. 270,271).
Hil'at giydirme bahsini, yukarda sralanan rneklerin ardndan,
brahim Peev Efendi'nin kendi deneyimiyle tamamlayalm: Tarihi, "Bu
310
(= Bir omuzdan gvdeye apraz taklan ba; tlsm, silah vs. iin kullanlr.)
311
(= Ba kabak)
312
(= Uzun)
313
(= Venedik uhas)
115
Fakrin Belgrad'da Mevcib-i Tevz'
314
ttiimiz Zikrindedir bal altnda,
Estergon Kalesi'nin fethinden sonra Belgrat'ta bulunan askerlere aylk
datma iini stlendiini; bu grevi gayet baarl bir biimde tamamladn
anlatr ve nihayetinde u sitemi de ekler: "bu ahvli merhm vezir-i a'zama
Etmekcizde 'arz itdikde, brahm Efendi'ye yedi hil'at giydirin didi. Ancak, biri
ile iktif itdiler.
315
(c. , s. 315).
0*121 ,##"-K?Ma"a DC#r D#J$r BaJla"lar
Eserde grece sk deinilen "dlbend giyme ve "kaftan giydirme
bahisleri yannda, giyim kavramna atfta bulunan baka balamlar da
bulunmaktadr. Bunlar arasndan seilen iki rnein tetkik edilmesinin,
kavramn dnem zihniyetindeki yerini anlamaya almamza katkda
bulunabilecei dnlmektedir.
Devlet erknna mensup kilerin giyim-kuamlarna atfta bulunan bu
satrlardan ilki Sultan . Murat Dnemi devlet adamlarndan Vezir Hasan
Paa'nn ilgin giyim alkanlna dirdir. Peev bu mevzuyu anlatrken
dnemin giysilerine ilikin nemli ayrntlar da vermektedir:
Hasan Paa'nn o gne dein devlet grevlileri arasnda grlmemi
ve duyulmam gariplikte bir tavr vardr: Beendii bir genci hazinedarlna
getirip, "kendi giydii libs ile giydirir; kendi atna benzer bir ata bindirirdi.
"Balarnda bir selm destr
316
giydikleri halde alayda yan yana yrrlerdi.
Kapcbalarnn ikisi de kendisinin giydii ne ise -gerek atlas
317
ya da
314
(= Aylk datma)
315
(= Bu durumu merhm vezir-i a'zama Ekmekizde arz edince, 'brahm Efendi'ye yedi
hil'at giydirin' dedi. Ancak, biri ile yetindiler.)
316
(= Selm sark)
317
(= nce ipekten sk dokunmu dz renkte sert ve parlak bir kuma)
116
kemh
318
gerekse serser
319
ya da db
320
kumalarndan elbiseler olsun-
aynsndan giyerler; gittii yere beraber giderler; dvnda karsnda hazr
bulunurlard
321
(c. , s. 29-30).
Peev, bu bilgilerin ardndan, "Ere metrisinde defe'tle manzr
322
um
olmudur szleriyle balayp, Hasan Paa'nn giyim kuamyla ilgili kendi
tankln aktarmaktadr: Paa, "krmz atlas 'entar giyip, zerinde "drt mi
yohsa glib be mi altn ilemesi ve anka kuu "tasvr olunmu bir "koln
kk
323
kuanrm. Peev'ye gre Hasan Paa'nn giyimindeki bu izgi bir
"vaz'- has
324
imi (c. , s. 30).
Ele alacamz ikinci ve son bahis, Dervi Paa'nn "tafsl-i ahvlinin
konu edildii balk altnda verilmektedir: "Mehmed P Tavl'in
'ammzdesi
325
ve Budun'da ehd olan Ferhd Paa merhmun birder-i
ghteri
326
ayrca Peev'nin de days olan Dervi Paa, cesur, yakkl ve
eli ak bir adamdr. O asrda "ekbir kullar "klabdn
327
- aprz
328
ile s'ir
halkdan ayrlmaktadr
329
. Paa'nn, "ya 'aynyla apraz ya bahsn ve '-~
in baka kum virmek 'det-i mukarreresi
330
dir. Ayrca Dervi Paa'nn,
her yl mensubu olduu Sokolovn sllesindeki kadnlara "Sm- Serf'in ve
318
(= zgs ve atks ipek, st sra atksnda ayrca altn alaml gm veya dorudan
doruya gml klaptanla dokunmu ipekli kuma)
319
(= zgs ipek, atksndan altn alaml gm tel veya dorudan doruya gm tel
kullanlarak dokunan kuma)
320
(= pekten kumas veya altin srmal tellerle kark dokunmus kuma)
321
Osmanl Kumalaryla ilgili daha geni bilgi iin baknz: Nurhan Atasay, "Osmanl pekli
Kumalar Osmanl Uygarl 2, Yayna Haz. Halil nalck, Gnsel Renda, T.C. Kltr
Bakanl Yaynlar, s. 761-786.
322
(= Grlen, baklan)
323
(= Ynden veya iplikten yaplm, zeri ili ince kuak)
324
(= zge tavr)
325
(= Amca olu)
326
(= Kk erkek kardei)
327
(= Altn ya da gm tellerin iplik zerine sarlmasyla dokunan kuma)
328
"Klabdn- apraz tbiri konusunda yaplan aratrmada belli bir bilgiye ulalamamtr.
329
Eserin B.S. Baykal sadeletirmesinde bu tabire getirilen aklama, metnin orijinalinde
olmad halde ilgili cmleye dorudan eklenmitir: " O zamanlar byklerin kullar, klabdan-
apraz denen ve aykr iliklenen bir tr srma ilemeli giysi ayrcal ile ayrt edilirdi. a.g.e,
c. , s. 37.
330
(= Ya aynyla apraz ya da ederini ve '-~ iin baka kum vermek deimez deti
idi.)
117
Diyr- Bekr'in nev-peyd u cedd boa boa akmie ve tefrk
331
ini ;
erkeklere ise Arap taylar ve atlar gnderme ve mektuplarla hl-hatr sorma
gibi gzel alkanlklar da vardr (c. , s. 42).
331
(Boha boha, Sam'n ve Diyarbakr'n yeni retilmi kumalar ve kk hediyeler)
118
SON5
Osmanl Devleti'nde XV. ve XV. yzyllar idrak etmi bir devlet
adam ve tarihi olan brahim Peev Efendi'nin yaam yks ve onun nl
eseri Trh-i Peev 'de geen baz sosyo-kltrel kavramlar irdeleyerek
dnem zihniyetine k tutmay amalayan bu almada, ncelikle, yazarn
yaam yks verilmitir. Bylece, bir yandan nl tarihinin hayat ve
ahsiyeti hakknda bilgi verilirken bir yandan da hemen ardndan verilecek
olan tarihilii ve/veya tarihyazarlndaki muhtemel subjektif unsurlar fark
edebilme imkn yaratlmaya allmtr.
Bu blmlerden sonra, almamzn esasn oluturan Trh-i Peev
zerinden, dnemin birtakm sosyo-kltrel kavramlarna yklenen anlamlar
irdelemeye giriilmitir. Maksadmz, insan idrakini oluturan kavramlardan
bazlarnn o dnem insannn zihninde nasl varolduu; nelere binaen
yaad ve yaatld sorusuna elimizden geldiince cevap bulabilmek
olmutur.
Tespit edilen bu snrlar iinde varlabilecek anlaml sonularn,
almaya konu olmu kavramlar dhilinde bugnden tarihe bakta tarihiye
her an musallat olabilen anakronik yaklamlar hafifletme ihtimali,
tarafmzda byk bir kymete hizdir. Zira, tarih fenomenlerin kendi
artlarnn ikliminde tad zgnle ve biriciklie en ykc ve bozucu etkiyi
bu trden a baklar kazandrmaktadr.
Yukarda ifade edilmeye alan kavramlar vastasyla zihniyet tetkiki
mermnn g ve karmak srelerle olan gbek ba; dahas bu ynde
gsterilen btn samimi abalara ramen tatminkr bir sonuca
ulalamayaca ikrdr. nk kanaatimizce, tarihinin zgr bir bilince
sahip olmasyla yakalanabilecek olan objektif deerlendirme yetisi ile
sbjektif deerler zerinde bina edilen zgn kimliklerin yaratabilecei
deerlendirmeler arasnda ters bir iliki ya da en hafifinden ok hassas
dengeler szkonusudur. Kavramlara yklenen anlamlar da bu srelerin
rn olduu iin -yukarda ifade edilen- bu almayla ulalmak istenen
maksadn hasl olmas son derece g hatta imknszdr. Ancak tarih ilminin
doas itibaryla bu gle ve imknszla olan bakl; dahas, bunun
bizzat karakteri olduu gerei giriilen iin doruluuna delildir.
Ksacas, gemiin anlaml bulanklndan kaynaklanan durum sakl
kalmak kaydyla, tarihi anlamaya gayret eden tm almalar gibi bu alma
da byk resme kk ama yeni ve anlaml tamlayanlar kazandrmaya
inanmtr. Tetkik edilen konular arasnda kkrtc bulunan noktalarn yeni
almalara; dolaysyla yeni tamlayanlara vesile olmas umulmaktadr.
120
121