Yrd. Do.

Serdar ztrk, Gazi niversitesi letiim Fakltesi retim yesi,

Folklor/edebiyat, cilt: 12, Say. 48, ss. 45-59.
LETM BLM LE HALKBLMN BULUTURAN BR BLM NSANI:
LHAN BAGZ
1

GR
letiim bilimi ile halkbilimi arasndaki iletiim, son yllarda giderek artmaktadr. Bu iletiim,
halkbilimcilerin medyann geleneksel trler ve szl kltr zerindeki etkilerine ilgi duymaya
balamalar ile iletiim bilimcilerin halk kltr, popler kltr, kitle kltr, szl, yazl ve
elektronik kltr gibi konularda eserler retmeleriyle, giderek belli baz alanlarda bulumaya
doru gitmektedir. zellikle kltr, medyann kltrn deiimi ve dnmndeki yeri, modern
medya ncesinde halkn bilgilenme, elenme ve kltrel ihtiyalarn karlayan geleneksel medya
(aklar, masal ve hikaye anlatclar...gibi), halkbilimi ile iletiim biliminin kesiim noktalarnda
yer alan konular arasndadr. Kentlemeyle birlikte, medyann halkbilimin inceleme malzemelerini
dntrmeye balamas, kanlmaz olarak, halkbilimcileri iletiim aratrmalarnn bulgularndan
yararlanmaya yneltmitir. letiim bilimleri alannda alan aratrmaclar ise genellikle kltr ve
iletiim balamnda halkbiliminin bulgularndan yararlanmlar, modern medya ncesindeki
iletiimin tarihini, ileyiini ve zelliklerini anlamak iin halkbilimcilerin eserlerine
bavurmulardr.
2

Ancak bu karlkl yararlanmann yeterli olduunu sylemek, bu almaya konu olan lhan
Bagzn iletiim bilimlerindeki yerini inceleyen bir tek aratrma dahi olmamas

1
Makaleyi okuyup deerli katklarn esirgemeyen Prof. Dr. lhan Bagze teekkr ederim.
2
Halkbilimci Nebi zdemir Cumhuriyet Dnemi Trk Elence Kltr (2005) balkl kitabnn
kuramsal atsn kurmada yararland bilim dallarn sosyal psikoloji, tarih, tiyatro, iletiim
bilimi olarak sayar (s. 23). Ayn almasnda zdemir, halkbilim alanndaki alanlarn, szl
olmasna karn, yz yze iletiimin gereklemedii alanlar olarak kabul edilen elektronik kltr
rnleri/ortamlar (televizyon-radyo reklamlar, filmler, dier televizyon programlar gibi) da uzun
sre folklorun alma alannn dna itilmitir. (s. 19) der. Halkbilimciler tarafndan hissedilen bu
eksiklik yine bizzat halkbilimcileri tarafndan doldurulmaya balanmtr. zdemirin son yllarda
yaymlanan bir baka almas yazarn eletirdii bu yaklamn halkbilimcileri tarafndan
dolduruluunun bir baka rneini temsil etmektedir (zdemir, 2006). Yazar, bu almasnda szl
kltrden, el yazmas ana, yazl kltre ve radyo, televizyon gibi kitle iletiim aralarna dein
medya ve edebiyat ilikisini inceler. Edebiyatn medyaya, medyann edebiyata etkilerini karlkl
olarak ele alr. zdemirin kendi deyimiyle Trkiyedeki medya-edebiyat ilikisini tartan
aratrmalar, iletiim biliminin gelimesine ve edebiyat almalarnn farkllamasna bal olarak
yakn dnemlerde ortaya kmtr. (s. 7).
Halkbilimcilerden Metin And (1987) ve zdemir Nutku (1997) da kendi ilgi sahalar balamnda
iletiim olgusuna yer vermilerdir. Son yllarda Pertev Naili Boratav zerine iletiim bilimi iinden
retilen iki alma bu halkbilimcinin Trk iletiim aratrmalarndaki yerini ayrntl incelemitir.
Bu iki inceleme Boratavn iletiim tarihine, iletiim alanndaki almlama almalarn, szl ve
szsz iletiime katklarn konu almtr (ztrk, 2006a; 2006b)
Bunun yannda iletiim biliminin inceleme konular ierisinde yer alan popler kltr olgusu
iletiim aratrmaclarn halkbilimcilerin inceleme sahalar arasnda yer alan halk kltr alanna
kanlmaz bir ekilde girmeye zorlamtr (letiim bilimi iinden retilmi popler kltr
almalar iin bkz. Erdoan ve Alemdar, 2005; zbek, 2000). Son yllarda iletiim fakltelerinde
ders olarak da okutulmaya balanan szl kltr ve tarih konusu, halkbilimini, halkbilimi alanndaki
almalar ve bu alanda alanlar gz nne almay ve iletiim erevesinde yeniden
deerlendirmeyi gerekli klmaktadr.
45
deerlendirildiinde ok mmkn deildir. Oysa Bagz, aada ayrntlaryla grlecei zere
almalarnn teorik erevesini kurmada, verilerini toplama ve analiz etme srecinde iletiim
bilimi alanndaki aratrmalardan yararlanmtr. Hatta son yllarda yazd Bir letiim Olay
Olarak Tat Yazlar (2005) balkl makalesinde grld gibi, baz almalarn
halkbiliminden ziyade tamamen iletiim bilimi merkezli bir izgide retmitir.
Bu makale anlan eksiklii bir lde kapatmaya yneliktir. alma Trk iletiim alanndaki
aratrmalar asndan Bagzn eserlerinin yerini ve anlamn bulabilmeyi amalamaktadr.
Makalenin retilmesi iin Bagzn eserlerinden ve konuyla ilgili baka kaynaklardan
yararlanlmtr.
3

BAGZN FORMASYONUNU OLUTURAN KAYNAKLAR
lhan Bagz bir metni okumakla, incelemekle, yorumlamakla bir folklor rnnn tam
anlamyla anlalmayacan hemen tm eserlerinde vurgular. Bagzn bu anlaynda iki etkinin
varlndan sz edilebilir. lki, hocas Pertev Naili Boratavdr. Bagzn nazarnda Boratav
Trkiyede ve hatta dnyada metni toplumsal balam iinde inceleyen halkbilimcilerden nde
gelenidir:
1960l yllarn banda contextual analysis modayd; yani, metni
sosyal evrenin iine oturtarak inceleme. Aslnda bunu Pertev
Beyden biliyoruz. nk Pertev Bey hibir zaman bize sadece
metin inceletmedi. Mesela, kendisi halk hikayelerini derlerken,
askerdeki aklar getirmi br askerleri getirmi br askerlerin
arasnda oturtmu, onlara anlattrm ve kendisi tespit etmi. Bu ok
doru bir yaklam (Bagz, 2003: 162).
Bagz, doru bulduu bu yaklam aada bu konu hakknda ayrntl bilgi verilecek-
kendi almalarnn merkezine koyacak, kendisi sadece katlmc gzlemci sfatyla deil, bizzat
deneyler yaparak Boratav izleyecektir.
Bagzn sadece metinlerden yola karak bir folklor rnnn tam anlamyla
anlalamayacana ilikin grnn biimlenmesinde ikinci etken, Amerikadaki Indiana
niversitesinin folklor alanndaki ncleriyle ve onlarn rettikleri yaptlarla tanmasdr
(Bagz, 2002: 25). Bagze gre, bir szl anlatmn aada ayrntl incelenecek- tm
unsurlarn gz nne almadan sadece metni incelemek, onu deimez, soyut bir folklor rn
saymak gsterimci okulunun en nemli eletirisi olmutur. (Bagz, 2002: 27).

3
Bagzn Trke yaymlanm yedi kitab bulunmaktadr (Bagz, 1956; 1960; 1979; 1992; 1986;
1989; 1996). Bunlardan Folklor Yazlar (1986) ngilizce olarak da yaymlanmtr. Bunun dnda
Bagzn Andreas Tietze (1992) ve Howard E. Wilson (1968) ile birlikte zgn halleri ngilizce
basl ortak birer almas bulunmaktadr. Bu makalede bu kitaplarn iletiim almalar asndan
nemli grlenleri zerinde daha fazla durulmutur. zellikle Folklor Yazlar, yazarn ngilizce ve
Trke belli bal makalelerini toplad bir eser olmas asndan nemli grlmtr. Bunun
dnda Bagz ile yaplan grmenin yer ald bir kitap makalenin yazlmasnda yararlanlan
kaynaklar arasnda yer almtr (Pultar ve Cengiz, 2003). Bagzn 2002 ylnda ikinci basks
yaplan bir evirisinin uzun nsz bu makalenin hazrlanmasnda kullanlan bir baka almadr
(Bagz, 2002). Yazarn ingilizce makalelerinden zellikle iletiim ile ilgili grlen ve almann
sonunda kaynakada belirtilen eserleri de deerlendirmeye alnmtr (Bagzn eserlerinin
ayrntl kaynakas iin bkz. Pultar ve Cengiz, 2003: 225-241).
46
Bagzn ifadelerinden kendisinin de bu okulun anlayn paylat anlalmaktadr.
Gsterimci okula gre metin bir canl gsterimdir ve ancak onu reten, yayan, dinleyen ve
evreleyen toplumsal balam iine gmlerek kavranabilir. Bunlar yeterince dikkate alnmadan
yaplacak zmleme eksik ve yetersiz kalr.
Halkbilimciler bu sonuca, halkbilim iinden gelenlerin rettikleri eserlerle mi, yoksa dier
bilim dallarndaki aratrmaclarn almalaryla m varmlardr? Eer dier bilim dallarnn
katklar varsa, bunlar hangileridir?
Bagze gre Richard Dorsonun sosyal ierikiler olarak niteledii aratrmaclar bu
sonuca halkbilimle ilgili almalardan ulamamlardr (Bagz, 2002: 27, vurgu bana ait).
Dolaysyla sorunun birinci ksm ak ve nettir: Bir folklor rnnn anlatc ile uzak ve yakn
evre koullar gz nne alnarak incelenmesi gerektiine ynelik anlayn yerlemesinde balca
rol halkbilimciler oynamamlardr. Buradan sorunun ikinci ksmna geildiinde, Bagzn
yine Dorsona dayand grlr. Dorsona gre, balama nem veren okulda yer alanlar zellikle
dilbilim, iletiim bilimi, antropoloji ve sosyal psikolojinin verilerini ve vard sonular
halkbilimine uyarlamlar, grlerini sistemletirmiler; yntemlerini aklamlardr. (Bagz,
2002: 27).
Bagzn almalarnn ana atsn gsterimci okulun argmanlarnn oluturduu
anlalyor. Bagz, halkbilimcilerin Saussureden, Jacobsene ve Chomskiye dein
dilbilimcilerden yararlandklar noktalar vurgular. Amerikan folklorcular dilbilim
almalarndan olduka etkilenmilerdir. Bagz, rnein bir Amerikan halkbilimcisi olan Robert
Georgeun iletiim bilimi ve dilbilimin terimleriyle grlerini akladn belirtir. Bunlar
unlardr:
I- Her hikaye anlatmnda iletiyi hazrlayp gnderen (encoder) ve iletiyi alp zmleyen
(decoder) olmak zere en az iki unsur yer alr. Her hikaye anlatm olaynda bu ikisi arasnda bir
iletiim kurulur. letinin gndericisi ve alcs nceden biim alm geleneksel bir mesajla
anlarlar. leti sadece sz ile gnderilip zmlenmez, jest ve mimik gibi sz dndaki unsurlar
da -szsz iletiim- kullanr. letinin yorumlanmas hikaye anlatm boyunca srmektedir.
II- Her hikaye anlatm toplumsal bir olaydr. Bu olayda en az bir kii hikaye anlatcs, bir kii
de hikaye dinleyicisi rolndedir.
III- Her hikaye anlatm tektir, onun tam anlamyla baka bir benzeri yoktur. Hikaye anlatm
belli bir yerde belli bir zamanda, belli bir sosyal koullar iinde ortaya kar; [onun] bir daha
tekrar edilmesinin olana yoktur. Buna karn hikaye anlatmnda birbirine benzeyen unsurlar da
bulunmaktadr. (Bagz, 2002: 30).
Hikaye anlatmn toplumsal bir olay olarak gren Georgea gre, gsterimdeki elemanlardan
hibirisi gsterimi kendi bana belirlemeye yetmez. Bunlar arasndaki karlkl etkileim, hikaye
anlatmn belirler. Ksaca belirtmek gerekirse hikaye anlatm... anlatcnn, dinleyicinin ve
hikayenin kesitii ortak noktada belirir. (Bagz, 2002: 31).
47
Bagze gre George yukardaki grlerini esas olarak Jacobsondan yararlanarak
oluturmutur (Bagz, 2002: 31). Jacobsonun iletiime dair grleri, Bagz dahil ou
halkbilimci zerinde nemli etkiler yaratmtr (Bagz, yz yze grme, ubat 2006). Bagz,
bu nedenle Jacobsonun iletiimle ilgili anlayn zetler. Buna gre Jacobson bir iletiim
olaynda alt ortak unsurun bulunduunu belirtmitir. Bunlar unlardr:
1- letiime katlan konumaclar, ileti verenler, dinleyenler, szcler, yorumcular.
2- Kullanlacak iletiim birimleri: yazma, konuma, kitap basma, davul almayla iletiim
kurma ve slk, boru alma, trk syleme, yz ve beden hareketleri, koku verip alma, dokunma ve
tatma yoluyla mesajlar iletme.
3- letiimin yer ald ortam.
4- letiim biimi: iir, hikaye, trk, politik konuma, satclarn barmas, vaiz.
5- letinin ierii, anlam, ne demek istedii ve ona kar gsterilen davran.
6- Bu gsterim olaynn btn (aktaran Bagz, 2002: 31).
Bagze gre gerek George gerekse Jacobson hikaye anlatmay kompleks bir iletiim olay
olarak dnmlerdir.
Bagzn vurguladna gre gsterimci okulun bir baka temsilcisi olan Dan Ben-Amosun
halkbilim anlaynda da iletiim ve gsterim anahtar kavramlardr. Ben-Amos, l bir
aratrma modeli nerir: 1- anlatc-oynaycdan oluan kiisel boyut, 2- dinleyici, izleyiciden
oluan toplumsal boyut ve 3- sz boyutu (aktaran Bagz, 2002: 32).
letiim bilimi almalarnn da iinde bulunduu deiik bilim dallarnn bulgularndan
yararlanarak, halkbilimi rnlerini incelemede nasl bir yol izlenmesi gerektiine dair grlerini
bildirenler George, Jacobson ve Ben-Amos ile snrl deildir. Ben-Amosun nerdii yukardaki
modelde antropolog Malinowskinin etkisi bulunmaktadr. Malinowskiye gre konuma, ancak,
onun balam bilinirse zmlenebilir. Balam konumacnn jest ve mimiklerinden, konumann
dinleyicilerinden, tepkilerinden oluur. Anlam bu elemanlar belirler (Bagz, 2002: 32). Bagz,
bunun dnda Amerikan halkbilimcilerini etkileyen Dell Hymesin grlerine yer verir. Hymes,
dili teki iletiim aralar gibi bir iletiim modeli sayar (Bagz, 2002: 33). Bagze gre bu
tr almalar sonucunda halkbilimciler, sadece metin zerinde allmayacan, onu canlandran
sanat ve sanatnn iinde bulunduu evreyi dikkate almas gerektiini renmiler ve bylece
metni balamna oturtan incelemeler yapmaya balamlardr (Bagz, 2002: 34).
Bagzn Trkiye iinde Boratavdan, Trkiye dnda ise deiik bilim dallarnda retilen
almalardan yararlanan halkbilimcilerin izlerini tad halkbilim anlay aada belirtilecei
zere tek ynl deildir. Baka anlatmla Bagz de bu almalara hem ampirik hem de kuramsal
dzeyde zgn katklar salamtr.
BAGZN TEMEL ANLAYII: SZL ANLATIM SOSYAL GSTERMDR
48
Trkiye iinden ve dndan gelen bu iki anlayn bileimini ou almalarna yanstan
Bagz, baz halkbilimcilerin bir folklor rn diye inceledii metinlerin aslnda canl bir
gsterim olan hikayeyi l hale getirdiklerini, eksilttiklerini ve gsterimdeki elemanlardan
soyutladklarn savunur. ncelikle yazmann ve konumann hzlar birbirinden farkl olduu iin
bir metin, hikayecinin azndan kan btn szleri iermemektedir. Aktarc ancak
yakalayabildiklerini veya aklnda kalanlar kada dkebilmekte veya asl hikayeyi zetlemektedir.
Aratrcnn bir hikayeci-a karsna alp ona yava anlatm yaptrmas da sorunu
zmemektedir. Sonuta, bir szl anlatmn yazya dklmesi demek, onun bire bir tm
gerekliiyle kada aktarlmas anlamna gelmemektedir. Bagzn deyimiyle yazl bir metin,
bir hikaye anlatmnn tm unsurlarn kapsayamaz, hatta ses kayt makinesinin kullanlmas bile
bu sorunun almasn tam baaramaz (Bagz, 2002: 26).
Bir anlatmda yaz ile anlatlmayan yanlar bulunur. Bunlarn neler olduu ve ne gibi zellikler
tad yazarn szl anlatm bir sosyal olaydr (Bagz, 2002: 1) ifadesinde gizlidir. Bu
ifadenin biraz kabuu krldnda iinden nce gsterim kavram kar. Bagz, gsterimi
performance szcnn karl olarak kullanr. Gsterim kavram deildiinde ise metnin
tesine geen unsurlarla karlalr. Bu unsurlar, daha nce ksmen deinildii zere anlatcdan,
szden (veya bunun metin haline getirilmi biiminden) ve bunlar evreleyen yakn ve uzak
toplumsal evreden olumaktadr. Yakn toplumsal evre, iinde dinleyicilerin bulunduu evredir.
Uzak toplumsal evreyi ise bir lkenin politik rejiminin doas, anlatmn yapld zaman ve
mekn oluturmaktadr (Bagz, 2002: 1). Bagz, saylan bu elemanlara, uzak toplumsal evrenin
bir unsuru olarak medyay da baka yazlarnda katmtr (Bagz, 1986d: 40; 1979: 374-5).
Bagz, bu argmanlarn en z, ksa, derli toplu ve sistematik olarak 2002 ylnda geniletilmi
ikinci basm yaplan Sibiryadan Bir Masal Anas balkl evirisine yazd Giri yazsnda
zetler:
Szl gelenekte hibir halk edebiyat trnn, deimez, donup
kalm, kuaktan kuaa bylece aktarlan bir metni veya biimi
yoktur. Bu trlerin deiik yerlerde, deiik zamanlarda yeniden
yaratlan metinleri vardr. Bu yeniden yaratlan gsterimde
anlatcnn ustal, ya, ii, bulunduu toplum kat, din inanlar,
deer yarglar nemli deiiklikler yapar. Bu gsterimde
dinleyicinin konumu, kltr, beklentileri, dnya grleri nemli
deimeler yapar. Bu gsterimin nemli bir eleman olan geleneksel
tr, ancak bu kiisel ve sosyal deikenlerin bir dengesi olarak
vardr; duraan deil canldr, deikendir; her anlatmda yeniden
doar. (...) Folklor gsterimini belirleyen bu temel eleman da
deildir. Memleketteki politik gcn hogrl olup olmamas, sz
ve yaz zgrlklerinin tannm olup olmamas, gsterime ayrlan
yerin ve zamann zellikleri de bu gsterimi etkiler. Folklor olay,
saydmz bu elemanlarn dengelendii bir sosyal olaydr, bir
gsterimdir. Bu canl gsterimi, kat zerine dkerek donduran,
ksaltan, cansz klan, sonra da dnp gsteren biziz. Bu sosyal olay
byle bir kadavra haline getirmek, sonra da dnp gsterim yerine
bu metni incelemek folkloru yanl anlamak olur, eksik incelemek
olur. (Bagz, 2002: 1).
49
Basgz, Indiana niversitesi Folklor Monografi serisinde baslmakta olan Hikaye, Turkish
Folk Romance as a Performing Art adl eserinde gsterim ve iletiim aratrmalarnda yeni bir
asamaya varm grnyor. Hikaye anlatmndan sz ederken diyor ki:
Bu anlatm ideal ve kk bir toplum modeli oluturuyor. Burada
anlatcnn yaratc olmak istei, bir yandan geleneksel hikaye
metninin surelilik eilimi ile, bir yandan da dinleyicinin istekleri ile
snrlanyor, hikaye metni ise hem anlatcnn, hem dinleyicinin
ada istekleri karsnda deimek zorunda kalyor. Dinleyici ise
hikaye anlatana saygs yznden onun yaratma isteini tmden
ortadan kaldrmyor. Bylece bu e bir yandan kendilerini ifade
etmek olana buluyor, bir yandan da teki elere kendilerini ifade
etmek hakkini tanyor. Aralarnda kurulan bu denge ideal bir toplum
rneidir, hikaye anlatmn bu denge ayakta tutmakta ve
yaatmaktadr (Bagzden elektronik posta, 7 Eyll 2006).
Bagzn bu ve aada daha ayrntl alnacak grleri birlikte deerlendirildiinde bunlar
bir ekil zerinde aadaki gibi gstermek mmkndr. Bagzn grlerini daha anlalabilir
ve ak klabilmek iin yazarn temel anlayn bir model zerinde gstermek, -bu model sosyal
bilimler alannda hazrlanan her model gibi gerein basitletirilmi bir biimi olsa bile- yararl
olabilir. Aadaki model, kanmca Bagzn bir rnn (szl veya yazl) nasl incelenmesi
gerektiine ynelik anlayn zetlemektedir.

ekil 1- lhan Bagzn Bir letiim Olay Olarak Sosyal Gsterim Anlaynn
Modelletirilmi Hali
50
Daha yakndan bakldnda bu modelin iletiimde geri beslemenin olmad, olsa bile geri
beslemeye iletiimin etkililii balamnda arasal bir rol tannd ou iletiim modeline gre
daha dngsel ve etkileimsel olduu grlr. Modeldeki taral alan ierisinde yer alan anlamn
aklamas udur: Bir szl anlatmda/gsterimde anlam, ancak anlatc, anlat, dinleyicinin
kesiim noktasnda ortaya kar. Anlamn oluumunda uzak toplumsal evrenin de etkisi
bulunmaktadr. Yani anlam, dorusal iletiim modeli savunucularnn iddia ettikleri gibi
gndericiden hedefe bir mesaj aktarm sonucu oluabilecek bir ey deildir. (Bu modeller
hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Mcquail ve Windahl, 2005; Erdoan ve Alemdar, 2002:
Zllolu, 2003). Anlam, belli bir yerde, belli bir zamanda, belli koullarn olumas sonucunda
belli katlmclar tarafndan ortaklaa retilir ve tketilir
Bu noktada anlam oluturan btn bu unsurlar srayla incelemek gerekir.
SOSYAL GSTERMN UNSURLARI
1- Anlatc
Anlatcnn sesi, saz, kiileri taklit etmesi, sesini alaltp ykseltmesi, susmas, bir sre
konumamas, vcut hareketleri, yava ve hzl bir ekilde dinleyicilerin aralarnda dolamas,
sazn tama ekli gsterimi etkileyen faktrler arasndadr. Anlatm, sadece anlatm anna zg
bu gibi anlatc eylemleriyle ekillenmez, bizzat anlatcnn kiisel ve toplumsal zellikleri
gsterimi biimlendirir. Anlatcnn bilgi daarc, yaratc olarak yetenekleri, ya, sosyal
snflar iindeki yeri, din[sel] inanlar, deer yarglar hikayeden ayrlamaz. Gsterimi canl hale
sokan bu sanat eridir. Bu nedenle toplumsal gsterimin anlatc boyutu yalnzca metin incelenerek
anlalamaz (Bagz, 2002: 26).
Bagze gre anlatcy alma dnda brakmak, hikayeyi eksik anlama sonucunu yaratr.
nk o, farkl zamanlarda, farkl tekniklerle hikaye anlatmaktadr, anlatm srasnda bir yolunu
bularak, kendini ve dinleyicileri ilgilendiren ada politik, ekonomik olaylar gsterime
sokmaktadr. rnein fiyatlarn ykselmesinden yaknmakta, partilerin grlerini eletirmekte,
dnemin babakan hakknda yorumlar yapmaktadr. Bylece geleneksel tarihseli, ada ve
gncel yapabilmektedir (Bagz, 2002: 26). Anlatc bu ama dorultusunda kendi kiisel
sorunlarn bile geleneksel denilen- bir anlatya yerletirebilmekte (Bagz, 1986b: 63); hikayenin
mesajn farkl bir kanala, farkl iletiim dzeyine aktarabilmektedir. Anlatc bu durumda artk
hikayeyi ve dinleyiciyi birbirine balayan bir arac (mediator) deildir, fakat kendisini
dinleyicilerine dorudan sunan ... dier dinleyici ve yeleri gibi ada bir insandr. (Bagz,
1986e: 7).
Geleneksel anlatclar gndelik yaamlarn, sorunlarn, gemiten imdiye dek edindikleri
deneyimlerini hikayelere ve trklere sokabilmekte (Bagz, 1952: 331) ve kiisel katmalar yolu
ile kendilerini dinleyicilere tantmakta, kendi dnya grlerini, duygularn, yergi ve
beenilerini hikayenin iine serpitirebilmektedirler (Bagz, 1986b: 64).
51
zellikle aklarn bata geldii bu geleneksel anlatclarn bir tr yorumcu-aklayc
konumda kendi duygu ve fikirlerini asl anlatnn iine yerletirmelerinde kentlemenin nemli
rol vardr. Szl gelenein tayclar ehirle karlatklarnda gebe zelliklerini kaybederler.
Sanatlarn, kahvehanelerde, pazar yerlerinde, snnet veya evlilik dnlerinde ve beylerin ve
aalarn evlerinde icra ederler. Bu tr yerlerde yeni dinleyici kitleleriyle karlamalar nedeniyle
gelenei, kent kltryle harmanlarlar (Bagz, 1952: 331).
Bu eklentiler/katmalar, geleneksel bir anlatnn paras olmasa bile, dinleyicileri
bilgilendirmek bakmndan olduka nemlidir. Bunlar geleneksel bir anlaty ada gncel olan
anlatyla ilikilendirmekle kalmaz, ayn zamanda anlatcnn kendisi, toplumsal evresi, dinleyicisi
hakknda deerli bilgiler verir. Bu nedenle bir aratrcnn almasnda bunlar ihmal etmemesi,
dikkatle toplamas ve incelemesi gerekir (Bagz, 1986b: 64).
2) Anlat (Geleneksel Tr)
Bir hikaye, tekerleme, masal, trk, bilmece, ksaca sosyal gsterimin tannabilir bir formu
olan geleneksel tr, anlatcdan ve dinleyiciden nce vardr. Geleneksel tr, biimiyle, ieriiyle
anlatcnn ve dinleyicilerin nne hazr olarak gelir ve gsterimdeki yaratclk, anlatlan trn
geleneksellii tarafndan snrlandrlr (Bagz, 1986e: 12). Buna karn, anlat, tek bana,
gsterimi en fazla etkileyen bir unsur deildir, hatta dier unsurlara gre daha az etkilidir.
Geleneksel tr bir hikayenin, masaln, trknn kada geirilmi veya geirilmemi
biimlerinden oluur. Trkiye gibi yazl kltre ge girmi, girse bile bu kltr yeterince
iselletirmemi toplumlarda szl anlatlar daha ne kar. Szlerin sistematik biimde basl
metinler haline getirilmesi son zamanlarn gelimeleridir. Bagze gre, Trkiyede rnein halk
hikayelerinin yazya ve kada aktarlmasnn balang tarihi 1830lara gitmektedir. Bu yllarda
bir matbaac, bir dinleyici veya anlatc an bizzat kendisi szl anlatm kada geirmeye
balamtr (Bagz, 2002: 26). Dolaysyla, rnein Trkiyede halk hikayeleri zerine alan bir
aratrmac incelemesini metinle snrlyorsa, tarihsel olarak geriye gidebilecei balca matbu
metinler bunlardr. Byle bir yntem Bagzn gsterimci anlaynn tam kar kutbundadr.
Hatta denilebilir ki, Bagzn en az zerinde durduu, szlerin yazl katlara sabitletirildii,
buna karn jest ve mimiklerin, anlatlan meknn, zamann, dinleyici tepkilerinin, dinleyici-
anlatc etkileiminin, lkedeki siyasal rejimin zelliklerinin bu sabitletirmede genellikle yerinin
olmad anlatlardr/metinlerdir.
Bu yzden metni hareketli klmak gerekir. Bunu salamann yolu, metinle birlikte dier
unsurlar aratrma kapsamna dahil etmek, metni toplumsal balam iinde irdelemektir. Konuya
bu adan bakldnda hareketlendirilen metinlerin bamszlk savalar dahil bir ulusu harekete
geirmede nasl byk bir g haline gelebildiini tarihsel olaylar kantlamtr. rnein Napolyon
ordularna kar savaan uluslar, Ruslara direnen Finlandiyallar, Osmanldan ayrlmak isteyen
Yunanllar szl gelenei amalarna ulamada ara olarak kullanmlardr. Yine II. Dnya
Savanda Hitler ordular Yunanistan igal edince, Yunan kahvelerinde Karagz perdesi
52
kurulmu, Karagz metinleri Hitler askerlerinin gamal halarn pataklama dorultusunda
havalandrlmtr. Karagz perdesi bylece igalci glere kar savaan kesimlerin gcn temsil
etmitir. Karagz, uzun koluyla Hitler ordularn, erkeklik aygt Toraman ile ise Cezayiri igal
eden Fransz askerlerini datmtr (Bagz, 2002: 11).
Bir ulus olmann, igale kar direnmenin ve politik mcadelede halk rgtlenmenin asl
tetikleyici gcn geleneksel trn kendi isel zellikleri oluturmaz. Geleneksel tr, belli bir
zamanda, belli bir yerde ve belli koullar altnda yle icra edilmitir ki artk sabitlemi bir metin
olmaktan km, dinamik bir gsterim, itici bir kuvvet haline gelmitir.
Bylece Bagze gre geleneksel diye dnlen bir metin tm unsurlaryla birlikte
deerlendirildiinde aslnda bir kadavra deil (Bagz, 2002: 1-46) yaayan ve kendisini ada
yaamla gncelleyen, srekli yeniden reten bir unsurdur. Bu geree ramen baz aratrmaclar
modern gelimelerin szl gelenee yansmadn dnmektedirler. Bunun temel nedeni ise
onlarn sadece metinler zerinde almalardr (Bagz, 1986c: 181).
3) Yakn Toplumsal evre: Dinleyici
Szl gsterimin nc unsuru olan dinleyicinin, anlatnn biimlenmesinde, deiik
yorumlar iinde aktarlmasnda, anlatdaki karakterin inan ve eylemlerinin belirlenmesinde rolleri
vardr. rnein Alevi evreler ve dinleyiciler iin anlatlan hikayelerde kahramanlar ya Alevi
yaplmakta veya Alevilie sevgi ve sayg duyan kiiler olmaktadr. (Bagz, 2002: 26).
Bagze gre, Trk halkbilimcileri dinleyici konusunda nemli bilgiler vermilerdir. rnein
Pertev Naili Boratav, mutsuz sonla biten hikayeleri dinleyicilerin sevmediini, hikayeleri byle
sonlandran anlatclar dvdklerini, yaraladklarn hatta lmle korkuttuklarn belirtmitir. Bu
yzden bir hikayecinin Keremi ldrmediini Boratav ortaya karmtr. Fuat Kprl ise
meddah hikayelerini dinleyenlerin de benzer eylemlere giritiklerini yazmtr (Bagz, 1952: 333;
2002: 36). Yine Trkiyede dinleyici konusunda ilk aratrmalar, sistemli olmasa bile, Pertev Naili
Boratav tarafndan daha 1940larda balatlmtr. Bagze gre Boratav bu yllarda baz yerel
aklar Dil ve Tarih Corafya Fakltesine getirtmi, onlara kzl erkekli dinleyici topluluklar
nnde hikayeler anlattrarak, dinleyicilerin anlatc ve anlat zerindeki etkilerini bulmaya
almtr (Bagz, 1998: 24).
Bagz, bu tr deneyleri daha sistemli olarak devam ettirmitir. rnein 1957de Ak
Mdamiyi Ankaraya ararak evine konuk etmi ve onun anlatmlarn ses kaydna almtr.
Odada mikrofona konuan Mdaminin karsnda ve o da bazen olmak zere sadece Bagz
bulunmutur. Ancak Mdami bu hikayeleri Bakentte aydnlarn dinleyeceini sanm ve
anlattklarna inanlmayaca korkusuna kaplmtr. zellikle olaanst olaylar ve kiiler ortaya
ktka bu korkusu bsbtn artm, bunlarn olurluunu ispat etmek iin sk sk aklamalar
yapmtr (Bagz, 1986b: 61-2). Bagz, Mdaminin bu tavrn dinleyici etkisine balar:
Bakentin grnmeyen, anlatmda hazr bulunmayan dinleyicisi bile, Mdaminin hikaye
anlatmn etkiliyor, onu byle aklamalara zorluyordu. (Bagz, 1986b: 62).
53
Bu aratrmalara karn Bagz, dinleyicilerin hikayeye etkileri konusunda ilk sistemli
inceleme olarak kendisinin 1967 ylnda yapt deneyi sayar (Bagz, 2002: 36). Konuya ilikin
makalesinin giriinde yazar yle der: Bu alma, bir ak tarafndan, iki ayr dinleyici kitlesine,
ayr zamanlarda sylenip alnan ksz Vezir hikayesinin urad deimeleri inceleyecek ve
bu deimede dinleyicinin etkisini belirtmeye alacaktr. (Bagz, 1986d: 49). Bagz, bu
deneyinde Ak Sabit Mdamiye Poshofta bir kahvede hikaye anlattrp bunu kayda almtr. Ona
ayn hikayeyi ertesi gn retmenler Birliinde kasabann aydnlar nnde de anlattrmtr.
Kahvedeki anlatmn dinleyicileri Mdamiyi iyi bilen, seven, anlatm boyunca bu sevgilerini sz
ve eylemleriyle gsteren daha sradan insanlardan olumaktadr. kinci anlatmn dinleyicileri
Mdamiyle aralarnda mesafe olan ounluu aydnlardan oluan kimselerdir. Bunlar,
Mdaminin hikayesini sevmediklerini sz ve eylemleriyle gstermilerdir. Bazlar hikaye
srasnda kendi aralarnda konumular, bazlar retmenler Birliini terk etmilerdir. Kahvedeki
anlatmda Mdami daha bol sz kalb kullanrken, retmenler Birliinde kendisini sevmediine
inand dinleyici nndeki anlatmda geleneksel kalplara daha az yer vermitir. Mdami,
ifadelerini farkl dinleyici gruplarna gre farkllatrmaya dikkat etmi, rnein retmenler
Birliindeki anlatsnda geleneksel kalplar sememeye zen gstermitir. Bu air, okumu
dinleyicilerine uygun dmeyeceini inand sz kalplarn repertuarna almamtr (Bagz,
1986d: 40).
Bagz, bu deneyinde her iki hikaye anlatmn btn unsurlaryla birlikte kada geirir.
Yazar, ka dinleyicinin hikayeyi dinlediini, hikayenin kata balayp kata bittiini, dinleyicilerin
hikaye ve hikayeciye tepkilerini, hikayecinin mimik ve jestlerini ayrntlaryla tespit eder.
Kahvedekilerin hikayeye olaanst ilgi gstermelerine karlk olarak, hikayecinin daha canl bir
gsterim sergilemesi gsterimin sresinin uzamasna yol aar. Ancak Bagzn bu halk
kltrnn alcs olmadn (Bagz, 1986b: 52) belirttii retmenler Birliindeki
mdavimlerin, hikayeye ilgisizlikleri Mdamiyi hikayeyi ksaltmaya yneltir. Mdami, ayn
zamanda anlatsnda deiikliklere gider, olaylar, szckleri aydnlara uyumlu hale getirmeye
alr. rnein kahvedeki anlatsnda dinleyicilere edebiyat ve tarih dersi verirken, onlara hangi
davrann doru, hangi davrann yanl olduunu anlatrken, retmenler Birliindeki
anlatsnda bunlara yer vermez, nk buradaki dinleyicilerin [a]yr kltrlerin adamlar
olduklarna inanr. Bu ak, bilgi ve kltr bakmndan karsndakilerin kendisinden daha farkl ve
stn olduunu zaten bildii iin onlara kendi bilgisini gsterme gibi bir ama ierisine girmez
(Bagz, 1986b: 54). Bylece rnein kahvedeki toplulua Alpaslan hakknda uzun bir trk
okuyan Mdami, retmenler Birliinde bunu tekrarlamaz. Mdami buna bavurmamasnn
gerekesini Bagze yle aklar: lhan Bey, bunlarn hepsi tarih alimi, ben onlara tarih dersi
verecek deilim ya! (Bagz, 1986b: 60).
Hikayenin ierii de iki dinleyici kitlesi nnde farkllamaktadr. zellikle cinseli yanstan
szck, deyim ve ifadeler kahvede bol kullanlrken, retmenler Birliindeki anlatmda bunlara
ihtiyatl yer verilmitir. Aydn takmnn byle ak sak bir anlatm seveceinden emin
54
olmayan Mdami, bu nedenle bu ifadelerin ounu ya daha edepli terbiyelileri ile deitirmi, ya
ksa gemi veya bunlarn hibirine anlatsnda yer vermemitir (Bagz, 1986b: 55). Hikaye
iinde sylenilen trkler bile dinleyicilerin zelliklerine gre deimektedir. Yallara hikaye
anlatan aklar genellikle din konularn ileyen, t veren trkleri tercih ederlerken, genlere
hikaye anlatan aklar, ak ve sevgi konulu olanlar semektedirler (Bagz, 1986b: 60).
Bu istisnalar dnda, Bagzn son yllardaki bir yazsnda da belirttii gibi dinleyici zerine
aratrmalar henz ok yetersizdir. Daha da tesi dinleyicinin nasl incelenecei henz
bilinememektedir (Bagz, 2002: 35). Yazar, bunun nedenini dinleyicinin trde olmamasna
balar. rnein bir kahvedeki bir anlatya tank olan dinleyicilerin tmn tek tek inceleme
olana yoktur, nk bazen dinleyiciler arasnda nfuzlu birisi anlatan derinden
etkileyebilmektedir (Bagz, 2002: 35). Aratrc ou zaman bunun farkna varmaz. Murat
obanolunun 1967 ylnda Karsta kendi kahvesinde trk sylemesi srasnda dinleyicilerden
bazlarnn obanolunun gsterimini etkilemesi buna iyi bir rnektir. Kahvede neeli giden bir
trk fasl birdenbire uzun havaya evrilmitir. Bagz bunun nedenini anlayamaz, ancak
obanoluna sorarak renir. Onun Bagze akladna gre kendisinin trky
deitirmesinin nedeni trknn bir yerinde kahveye servetini ve eini kaybetmi saygdeer bir
kiinin girmesidir. Neeli trknn devam etmesi bu kiiye kar bir saygszlk olarak
dnlm, onun kahvede bulunmas, sonuna kadar trklerin seimi iine arln
koymutur. Bu toplumsal bask trk seiminde tek nemli neden olarak kalmtr (Bagz,
1986b: 60).
Bagz, 1979da yaymlanan ak Ali zzet zkann yaam, sanat ve iirleri zerine olan
kitabnda anlatcnn, dinleyicilerin taleplerine olan bamln ayrntl olarak iler. Kendi
yaamn hikayeletirerek, dinleyicilere aktaran okur yazar bir hikayeci-ak olan zkan, Bagze
geleneksel anlatclarn (bunu geleneksel medyalar biiminde de okuyabiliriz) dinleyicilerin
taleplerine gre anlatlarn ekillendirdiklerini yle anlatr:
o vakit sevgilimi dte grdm, elinden ak dolusu itim. Aha
imdi yemin ediyorum ki, ne d grdm, ne dolu itim. Bunu o
vakit ben de biliyordum, beni dinleyenler de biliyordu () Ama, o
gnn [1940larda] piyasann geeri oydu. Onun alcs vard. yle
demesem ne ben coardm, ne cemaat coard. (Bagz, 1979: 12).
Dolaysyla anlatc ve dinleyici gsterim srasnda birbirine bamldr, birbiriyle devaml
etkileim halindedir. Bagzn deyimiyle anlatc,
dinleyicisi ile srp giden bir etki alverii iindedir. Dinleyicisinin
davran ve beenisi onun seimini ya da sz kalplarn sk yahut
seyrek kullanmasn etkiliyor. Dinleyici, beenisi ile a
glendirdike, ak da dinleyicisine daha bol ve daha renkli
tekerlemeler sunuyor (Bagz, 1986d: 40).
4) Uzak Toplumsal evre: Politik Rejim, Medya, Zaman ve Mekn
a) Politik Rejim: Uzak toplumsal evrenin bir boyutunu hikaye anlatmnn yapld lkedeki
politik rejiminin doas belirler. lkede politik rejimin sz hakkna sayg gsterip gstermemesine
55
gre anlatcnn hikayesi biimlenebilir. Politik rejimin sz hakkna bitii deer hikaye anlatmna
yansr ve rnein sz ve ifade zgrlklerini tanmayan lkeler ile tanyan lkelerde ayn
hikayenin ierii bile farkl olabilir. Sz ve ifade zgrlklerini tanmayan lkelerde, hikaye
anlatmnda toplumsal eletiriye yer vermek zordur (Bagz, 2002: 27). Anlatc kendini gvende
hissettii koullarda gelenee bakaldracak, onu kracak konuma dahi gelebilir (Bagz, 1979:
12).
Politik rejimin doasnn bir szl anlatya yansyn bulma abas ierisinde gndeme
gelecek nemli bir soru u olabilir: Szl gelenek ve onun yazya geirilmi metinleri (a) kurulu
dzen yanls mdrlar, (b) kurulu dzene kart mdrlar, veya (c) hem kurulu dzene kart ve
taraftar eleri birlikte mi iermektedirler?
Bagzn vurgulad gibi, Amerikada 1960larn ortalarnda halkbilim alanna da yansyan
ilevselci anlay paylaanlar, folklorun ilevlerini, sadece dzene hizmet edici, dzeni devam
ettirici balamda ele almlardr. levselci kuramn folklor alanndaki nclerinden ve lhan
Bagzn bu anlay rendiini belirttii William Boscoma gre folklorun elendirme, eitim,
atmalar ve gerginlikleri giderici (emniyet subap) ve deerleri, gelenei kuaktan kuaa
aktarma olmak zere toplam drt ilevi bulunmaktadr. Boscomun bu gr folklora sadece
mevcut dzeni koruma ilevini yklemektedir. Bylece trkler, masallar, hikayeler toplumdaki
gerginlikleri yumuatc, yerlemi deerleri nakledici, elendirici ve eitici ilevlere sahip rnler
olarak grlmektedir (Bagz, 2003: 178).
Bagz, bu anlaya kar kar, onu tutucu olarak niteler (Bagz, 2003: 179). Bagzn
Trk folkloru zerine olan birikimi ve incelemeleri ile Pertev Naili Boratavn almalar
4
, onun
deyimiyle bu tutucu tek ynl gr kabul etmesine engeldir (Bagz, 2003: 179).
Bu nedenle Bagz, folklorun beinci ilevinin protesto olduunu savunan bir makale yazar.
Bu makale ok gemeden bilim camiasnda etkiler yaratr, hatta spanyolcaya bile evrilir
(Bagz, 2003: 179). Bu almasnda Bagz, geleneksel rnlerin dzenin yeniden retilmesine
katk salamakla muhalif eler tamak arasnda bir gerilimi ilerinde tadklarna inanr.
Geleneksel rnler, sadece dzenin yeniden retilmesinin ilevlerini zerlerine alm ierikle
ykl deildir. zellikle Trkiyedeki ak iiri gibi trler, baskya, hogrszle kar bir tepki,
bir protesto nitelii tar (Bagz, 1986c: 182-3). 13. yzylda tekke edebiyatyla balayan protesto
gelenei i atmalarn ve savalarn yaygnlat, yoksulluun byd dnemlerde
younlamtr (Bagz, 1986c: 185). Ancak Cumhuriyetinin ilk yllarnda protesto geleneinde
duraklama, hatta kopu olmutur. Cumhuriyeti kuranlarn lkeyi igalden kurtararak i bana
gelmeleri nedeniyle aklardan sayg grmelerinin bunda pay vardr. Cumhuriyet dier yandan
kendi kltrn temellendirmede halk kltrn el stnde tutmu, ondan yararlanmtr. Halk
kltrnn temsilcileri olan aklar, Halkevlerinde, devlet radyosunda ve baka devlet
kurumlarnda arlanmlardr. Onlarn eserleri derlenmi, baslm, geni kitlelere yaylmaya

4
Boratav, 1931 tarihli Krolundan balayarak folklorun protesto niteliini ortaya koymutur.
Boratavn tutucu olmayan ilevsel bak iin bkz. ztrk, 2006a: 28.
56
allmtr. Aklar kendilerine ynelik bu ilginin karln yeni idarenin balarna ve
kurumlarna vgler dzp, alklar tutarak vermilerdir (Bagz, 1986c: 185).
II. Dnya Sava ile birlikte protesto gelenei yeniden canlanmtr. Kente yerleen aklar,
buradaki ekonomik zorluklar grm ve iirlerinde bu temaya yer vermilerdir (Bagz, 1986c:
186). Bagz, 1979 ylndaki Ak Ali zzet konulu kitabnda, iinde bulunduu toplumsal, siyasal
ve ekonomik koullarn rn olan bir sanatnn bu koullar lkedeki siyasal yap elverdii
lde eserlerinde ilediini, halka yaydn yazar. Bu anlamyla rnein Ali zzet gibi hikayeci-
aklar, 1940larda halkn sava skntlarna, yokluklarna dair eletirilerini iirlerine tayan
(Bagz, 1979: 24) Boratavn deyimiyle halkn gazetesi (Boratav, 1943den aktaran ztrk,
2006a: 25) bir rol stlenirler. Ali zzet, 1942 ktlna dair bir destanda unlar yazar:
Ak bez bulamadk al palaz giydik
Kefensiz ok l mezara koyduk
Un bulgur yok msr kula yedik
oluk ocuk sabi sbyan a kald (Bagz, 1979: 24).
II. Dnya Sava gibi basnda denetimin youn olduu bir ortamda Ali zzet gibi airlerin
halkn gazetesi olma ilevlerinin nemi anlalabilir. Nitekim ayn air, 1943teki bir destannda
vergi toplayclarnn hakszlklarn ve yolsuzluklarn eletirerek (Bagz, 1979: 24), halkn
sorunlarn dillendirme ilevinin bir baka rneini sunar. Talibi Cokun ve Habip Karaaslan gibi
dier aklar bir taraftan Anadolu krsalndan kentlere genlerin yaadklar ekonomik glkleri
sazlar eliinde terennm ederlerken, dier taraftan bu dnemin nde gelen siyasilerini
eletirmekten de geri durmazlar (Bagz, 1986c: 186).
Bu rneklere karn btn bu airlerin yergilerini lke iinde izin verilen eletiri snrlar
dahilinde yapabildiini yinelemek gerekir. Ancak 1944 ylndan sonra, belirli snrlar dahilinde
eletiri hakknn geniletilmesi, eletiri yapanlara gvenceler getirilmesi, yeni kurulan partilerin,
yergiyi ve talamay dinleyen ve destekleyen yuvalar haline gelmesi, aklarn anlatmlarna da
yansr. Bagzn deyimiyle bundan sonra aklarn hepsinde toplumsal yergiye doru bir
alma olur. Ali zzet de bunlarn dnda kalmaz. iirlerindeki toplumsal eletiri younlar,
politik konular da bunlar arasnda yer almaya balar. Dzenin usta bir eletirisi olan tannm
destann, Ali zzet 1948 ylnda yazar (Bagz, 1979: 25). Siyasi talama geleneinin ncs
olan Habip Karaaslan ise, 1945ten balayarak Cumhuriyetin en dil uzatlmaz kurumlarn,
siyasilerini ve iktidardaki siyasi partiyi iddetle yermi ve talamtr (Bagz, 1986c: 186).
Demokrat Parti (DP) iktidara geldiinde ise ayn airler bu partiye methiye dzmeye balarlar.
Ancak bu ksa srer. ok gemeden umduklarn gremeyen aklar yergilerinin en arlarn bu
partiye yneltirler (Bagz, 1979: 26; 1986c: 187). lkedeki siyasal ortam her frsatta aklara ve
onlarn eserlerine yansr. rnein 1952 ylndan sonra yergi iirlerinde azalma grlr, ki bunun
nedeni Bagze gre DPnin sanata ve toplumsal eletiriye kar taknd olumsuz tutumdur. Ali
zzet, dier aklar gibi bu ortamda iirlerinde arya gitmekten kanr (Bagz, 1979: 26-7).
Ancak 27 Mays 1960 ak iiri ve protesto trkleri iin tam bir dnm noktas olur. Aklarn
57
okuryazarl ve eitim dzeyi ykseldike, doalama syleme gelenei kaybolmaya balar. Ak
da tpk teki okuryazar airler gibi eserini dnerek. tanarak retme yoluna gider. Dier
taraftan da kente gm, orada yeni bir kltr ve yeni bir dinleyici topluluu ile karlaan aklar
dernekleirler (Bagz, 1986c: 188).
Bu protesto gelenei lml soldan, giderek radikal bir izgiye oturur. rnein 1960
htilalinden de g alarak Atatrke Sesleni iirini yazan ve lml bir sola ynelen air Ali
zzet daha sonra bu izgisini radikalletirir. Trkiye i Partisi ile ilikiler kurar, partinin ncl
ile kurulan Aklar Derneine katlr, dier aklarla bu partinin gezilerine katlr, eserleriyle
partinin etkinliklerinde aktif rol alr (Bagz, 1979: 26-7). Bagzn, Ali zzetin bu geliimini
siyasal atmosferle ilikilendirdii yorumu yledir:
Ali zzetin iirinde yerginin belirmesi ve [iirinin] kiiselden,
toplumsala ve politie doru gelimesi, Trkiyenin 1940lardan bu
yana geirdii toplumsal gelime ile sz ve yaz zgrlne tannan
haklarla at ba beraber yryor (Bagz, 1979: 29).
Aklar, Trkiye i Partisinin 1970 balarnda giderek etkinliini kaybetmesiyle Blent
Ecevitin ortann solu hareketi etrafnda toplanrlar, CHP programn halka yayma, seim
sloganlarn poplarize etme abalarna giriirler (Bagz, 1986c: 190).
Sonuta Bagzn politik rejim ve szl gelenek ilikisine dair yorumlarnda dengeli bir
izgide olduu grlmektedir. Getirdii kantlarla yazar, folklorun dzen yanls ve kart eleri
iinde tayabileceini gstermitir. Geni halk kesimleri folklor rnleri araclyla yeri
geldiinde kurulu dzene ynelik eletirilerini dile getirebilmitir. Ancak folklorun bu ilevini ar
romantikletirip, dzen yanls ilevlerini de tmden yok saymak mmkn deildir. Bir lkedeki
politik rejimin doas, folklorun elendirici, gerginlikleri giderici, eitici ve yerlemi deerleri
gelecek kuaklara aktarc ilevler ynnde biimlenmesinde etkili olabilir. yle olduu iindir ki,
siyasal iktidarlar zaman zaman kendi ilke ve amalar dorultusunda bizzat anlatclardan bile
yararlanma yoluna gitmilerdir.
5

b) Medya: Bagz, almalarnda medya szcn kullanmaz, gazete, televizyon, kitap,
sinema ksaca hangi kitle iletiim aracndan sz ediyorsa almasnda o iletiim aracn anar.
Aslna baklrsa Bagzn, kitle iletiim aralar zerine ayrntl durduu da sylenemez, yazar

5
Bagz, szl gelenein siyasal iktidarlar tarafndan onlarn kendi ilke ve hedefleri dorultusunda
nasl yazya geirildiklerini ve bu ilenen eserlerin halka nasl yeniden sunulduunu rnekleriyle
anlatr (Bagz, 2002: 21-3). rnein Sovyetler Birliinde halk devrim konusunda eitmek iin
usta gelenek aktarmclarndan yararlanlmtr. Ancak ksa zaman sonra eitilmemi ve ou okur
yazar olmayan bu kiilerin bizzat kendilerinin siyasal iktidarn aktarlmasn istedii sosyalist
ilkelerden haberdar olmadklar anlalmtr. Bunun zerine onlar siyasal ve ideolojik adan
eitmek amacyla gazeteler, dergiler, kitaplar onlarn evlerine cretsiz gnderilir, bu kiiler zaman
zaman konser salonlarna ve mzelere gtrlr (Bagz, 2002: 22). 1940lar Trkiyesinde ise
hikayeci-ak Ali zzet Ankara Halkevine konuk edilir, lkde iirleri yaymlanr, okullarda ve
Halkevlerinde konserler verir, ky enstitlerinde alr (Bagz, 1979: 14). Ali zzet, 1960
htilalinde Cemal Grselden Alevi kylerini dolama grevini alr. Bagze gre yeni ynetim
onun Alevi kylerindeki etkinliinden yararlanmaya almtr (Bagz, 1979: 15). Televizyonun
henz Trk toplumunun yaamna girmedii, yz yze iletiimin hakim olduu bir toplumda Ali
zzet, aslnda bir kanaat nderi olarak siyasal iktidarn mesajlarn halka iletmesi iin kendisinden
yararlanlan bir medyadr.
58
asl olarak geleneksel anlatlarn gsterimleri zerine younlar. Bagz uzak toplumsal evre
iine politik rejimin doasn, zaman ve mekn koyduu halde medyaya bu evre iinde yer
vermez. Oysa yazarn sosyal gsterimin uzak toplumsal evresi ierisindeki unsurlar sayarken
en azndan medyay da bunlar arasna katmas beklenebilirdi.
Bagzn sistematik snflamas iinde bulunmad halde bu makalede medyaya yer
verilmesinin balca nedeni, yazarn deiik almalarnda medyann geleneksel anlatclar ve
anlatlar zerindeki etkilerine dair aklamalarndan kaynaklanmaktadr. Bagz, aklarn
eserlerinin medya araclyla yaylmasnn aklar ve onlarn eserleri zerinde etkiler yaptn
belirtir. rnein kitap olarak yaymlanmak zere derlenen hikayelerdeki tekerlemelerin hemen
hepsi kaybolmaktadr (Bagz, 1986d: 40). Bunun nedeni anlatcnn anlatsnn kitap olarak
yaymlanacann bilinci ierisinde farkl bir anlat versiyonu sunmas, anlat srasnda kendi
kendisini denetlemesidir. Radyo ve televizyon bu oto-kontrol kuvvetlendirmektedir. rnein
Ak Ali zzet, iirlerinin radyo ve televizyon yayn veya basm-yaym oluyla geni kitlelere
yaylmas olasl belirdiinde, anlatmnda yumuamaya gitmitir:
[B]aslma, Ali zzetin iirinde, ak seik anlatm yumuatmaya,
din ve Tanr yergilerini ksmaya, hafifletirmeye neden olmu. Onun
yerselden kurtulup ulusala almasnda, kitaplarnn baslmas,
sesinin radyoda ve televizyonda duyulmas etkili oluyor (Bagz,
1979: 34).
Dolaysyla aslnda medyann bizatihi kendisi bile bir anlatnn oto-sansre uramasna,
deimesine ve yeniden biimlenmesine etki yapabilir. Bylece, normal koullarda szl kltrde
yzyllardr azdan aza aktarlan, kulaktan kulaa iitilen ve evrimi anlatc-anlat-dinleyici ile
btn bunlar evreleyen toplumsal balamn kesiim noktalarnda gerekleen szl anlatlar,
grsel ve iitsel iletiim aralarnda kamuya ktklarnda nce eseri retenin eik bekiliine
urar. Burada ak-hikayeci olan eseri reten kii, eserinin geni toplum kesimlerine ulamasnn
kendisi iin risk oluturabileceini dnd ksmlar eikten geirmez, yani bunlar kamuya
sunmamaya karar verir. Bir mesaj retenin mesajnn aleniyete kacann kendisi asndan
yaratabilecei sorunlar dikkate alarak gerekletirdii bu isel iletiim, bu oto-sansr, normal
koullarda ve dar bir topluluk nnde icra edilen szl gelenein mesajlarnn bireysel bir
denetime tabi tutulmas anlamna gelmektedir. Mesaj reten bireyin baz mesajlarnn geni
kitlelere ulamasn engelleyen bu bireysel mesaj szme ilemini bylece bireysel eik bekilii
aamas olarak nitelendirmek uygun olabilir.
Szl gelenekte serbeste akan rnlerin medyada yaymnn gndeme gelmesi zerine szl
gelenein tayclarnn kendi kendilerine uyguladklar bu denetim (bireysel eik bekilii)
medyann, sosyal gsterim zerindeki ilk nemli etkisi olmaktadr. Bu sayede belki protesto
eleri baskn olan bir ileti bu niteliklerinden tamamen arnabilecek veya en iyi ihtimalle
yumuayacaktr. Ya da Bagzn daha nce belirttiimiz kahvehane ve retmenler Birlii
deneyinde olduu gibi rnein cinsel ierikli iletiler dnme urayarak edep dairesine
ekilebilecektir. Mdami, kahvede bildii, samimi olduu dar bir topluluk nnde cinsel konular
59
kapsayacak denli rahat bir anlatm sergilerken, tanmad, bir duygu ba kuramad retmenler
Birliindeki dinleyici topluluu nnde cinsel ieriklerinden soyutlanm bir gsterim ortaya
koymutu. Medya teknolojisiyle, dank, birbirinden soyutlanm, trde olmayan binlere, hatta
milyonlara ulaacak gsterimin ise gelenek taycsnn kendisini daha da fazla snrlamaya,
denetlemeye gtrecei aikardr.
Medyann ikinci nemli etkisi kurumsal eik bekiliinde yatar. Szl gelenein taycsnn
kendi kendine denetime uratt mesajlardan geriye kalanlar zerinde medya da kendi ilkelerine,
ideolojisine, karlarna uygun olanlar seer. Belki bu iletilerin balamn dahi deitirerek kitleye
gnderir. Dolaysyla bir medya kurumunun yaynlayaca iletiyi semesinde ve yaynlamasnda
denetim ilevi grme anlamyla eik bekilii, -iletiim literatrndeki asl anlamyla eik
bekilii- devreye girer ve kurum rnein kendi ideolojik anlayna gre Ali zzetin iirlerini
eikten geirir:
Kitap olarak baslma derken nemli bir etkeni gz nnden uzak
tutmamak gerekiyor. Bu, kitab bastran kiinin, kurumun eilimi,
etkisidir. Ali zzetin kitaba alnan iirlerinin seilmesine bakarak,
seenin veya bastrann politik eilimlerini anlamak zor olmuyor.
Saclar, Onun yergilerine pek yer vermiyor; Trk Bayra gibi,
Kbrs iirleri gibi ulusal ayrlm olanlar seiyorlar. Sol eilimliler
ise, Ali zzetin daha ok toplumsal ve politik yergilerine arlk
veriyorlar. (Bagz, 1979: 35).

Medya, ayn zamanda aklarn szl belleklerini dnme uratabilme potansiyeline
sahiptir. Bu dnmn yaratabilecei etkiler szl gelenein biim ve ieriine uzanabilecek
denli geni boyutlu olabilir. Yazl ve grntl kltrn, szl kltr dnyasnda yaayanlarn
alglamalarn nasl deiime ve dnme urattklar uzun yllardr ilerinde tarihilerin,
antropologlarn ve hatta iletiim bilimcilerin bulunduu aratrmaclarn ura konular arasnda
yer almtr. Bulgulara gre, szl kltr yaayan bireyin somut dnme evresi birey yazyla
tantnda yerini soyut ve analitik dnce evresine brakr, szn egemen olduu dnyada ezber
yetenei gl olan birey ve zellikle de szl gelenek tayclar- yaz ve grnt dnyasna
girdike giderek bu yeteneini kaybeder. Szl gelenein aktarclar anlatlarn artk sadece
ustalarndan dinleyerek deil, kitaplar okuyarak veya kendisi okuma yazma bilmiyorsa
bakalarna okutturarak renmeye balar (Bu konuda bkz. Ellul, 1998; Sanders, 1999; Ong,
2003). Trkiyedeki aratrmalar da benzer sonular gstermitir. rnein Boratav, daha
1940larda Trkiyenin Dousunda yapt incelemelerinde baz aklarn anlattklar hikayeleri
yeni yazl matbaa baskl kitaplardan rendiklerini tespit etmitir. Okuryazar ak, kitaplar
kendisi okuyarak, okuryazar olmayan ak ise bakalarna okutturarak hikayeleri renmektedirler.
Ancak szl gelenek yoluyla renme halen varln srdrmektedir, yani gelenek aktarclar
hikayeleri ayn zamanda ustalarndan dinleme yoluyla da renmektedirler. Bylece rnein
aklar, hikayeleri ustalarn dinleyerek, halk kitaplarndan okuyarak veya kendisi okuryazar
deilse bakalarna okutturarak szl ve yazl gelenei kendilerinde buluturmaktadrlar (Bagz,
60
1986a: 272-3). Aklar, plaklardan dinlediklerini de halk hikayelerine katmlardr (Bagz, 1986a:
273-4). Bylece szl ve yazl gelenek i ie gemitir (Bagz, 1986a: 273).
Ama bu noktada bir soru ortaya kar: Kitle iletiim aralarndan yaylan geleneksel trler
(trkler, masallar, hikayeler, tekerlemelergibi) szl gelenein her bir anlatma gre deiebilir
dinamik niteliini hangi ynde etkilemektedir? Bu dinamiklii geriye mi gtrmektedir, yerinde
mi saydrmaktadr, yoksa ileriye mi teletmektedir? Bu, yantlanmas gereken nemli bir sorudur,
nk daha nce belirttiimiz gibi Bagze gre gelenek denilen eyin szel olarak aktarlmas ve
anlatcya, anlatya, dinleyiciye ve uzak toplumsal evreye gre deien bir gsterim olmas
nedeniyle sabitlemi bir ierii yoktur. Geleneksel olarak kabul edilen rn zamana, mekna,
anlatcya, dinleyiciye, anlatya, lkenin politik rejiminin doasna ve medyann durumuna gre
deiir. imdi ortaya kan soru, kaydeden; grleni ve iitileni sabitletiren ve bunu geni
kitlelere yayan kitle iletiim aralarnn szl gelenein deiebilirlik zelliine olan etkisinin
hangi ynde olduudur.
Bagzn yant kitle iletiim aralarnn bu balamda olumsuz ilevlere sahip olduklardr.
Ayrntl ilemese bile, Bagz, szl gelenein deiebirlik zelliine asl zarar verenin medya
olduuna inanr. Medya, szl gelenei kalplatrmakta, dondurmaktadr. rnein bir
almasnda yle der: [T]rkler sadece dilden dile, telden tele yaylmyor, kitaplarla, plaklarla,
radyo ile yaylyor. Oralarda yeniden halkn diline dp szl edebiyatn deiir olmak zelliine
brnyor mu? Bunu ben izleyemedim. (Bagz, 1986c: 191).
c) Zaman: Uzak toplumsal evrenin bir dier boyutunu zaman oluturur. rnein zaman
darl hikayenin ksaltlmasna yol aabilir ve anlatcnn kiisel yorumlarn ieren fazladan
bilgiyi hikayeye koymasna engel olabilirken, uzun k gecelerindeki hikaye anlatm anlatcya
daha rahat ifade olana salayabilmektedir (Bagz, 2002: 27).
Zamann toplumsal gsterim zerindeki nemine, ayrntl olmasa bile ilk defa Pertev Naili
Boratav deinmitir. Boratavn 1940lar gibi erken tarihlerde Dou Anadoludaki halkbilim
aratrmalar zamann anlat zerindeki etkilerine ilikin saptamasna esin kayna olmutur
(ztrk, 2006b: 145). lgintir ki ayn gezi srasnda Boratav ile birlikte bulunan ve gzlemlerini
1947de yaymlanan makalesinde yazan Bagz de zaman unsurunun anlat zerindeki yerini
vurgular. Makaleye gre gezinin gerekletii aylarda gecelerin ksa olmas yznden Karstaki
dn trenlerinde hikaye anlatlmamaktadr. Aklar bu trenlerde ancak fasl yapmaya, trk
sylemeye, destan anlatmaya vakit bulabilmekte (Bagz, 1986a: 270); buna karn Ramazan
ayna girildiinde smailin Kahvesinde hikaye anlatmak bir yana hikayelerini uzatma yollarn
aramaktadrlar (Bagz, 1986a: 273).
Zaman, hikayeci-aklarn anlatmlarnda seecekleri trklerin hangileri olacanda da
belirleyici olabilmektedir (Bagz, 1986b: 58). Zaman unsurunun kendileri ve anlatlar zerinde
yaratt etkinin bilincinde olan anlatclar, zamann uzunluuna ve ksalna gre anlatacaklar
trleri belirlemekte, anlatma teknikleri ve anlatlarn biimleri zerinde stratejik ve anlk
61
deiikliklere gidebilmektedirler. rnein Bagzn 1956da grt Ak Sabit Mdami,
Bagze, akam vaktini doldurabilmek iin ksa bir hikayeyi kiisel ifadelerle ssleyerek uzatmak
zorunda kaldn sylemitir. Bagzn kayda ald ve sonra yaymlad bir gsterim de bu
bulguyu destekler. Mdami bir yaz akam sergiledii gsterimine kiisel ifadelerini de eklemeyi
dnm ancak sonra bundan vazgemitir. Bu ak, dinleyicilerine bunun nedenini yle aklar:
K akam olsayd [bu durumda daha fazla vakti olacan kast ederek] bununla ilgili tank
olduum bir hikaye size anlatabilirdim. Yaz gecesi olduu iin, artk bu anlatm yapamam.
(Bagz, 1986e: 8, eviri benim, keli parantez Bagze ait).
Mekn: Hikayenin anlatld meknn da hikaye anlatmna etkisi vardr. Bir sinema
salonunda anlatlan hikaye anlatm ile bir kahvehanede veya retmenler birliinde anlatlan
hikaye anlatmnn sresi, biimi farkl olacak ve anlat, anlatnn yapld meknlara gre farkl
eitlemelere urayacaktr. rnein 1945te Ankaraya yerlemeden nce Karstaki
kahvehanelerde bol sz kalplar kullanan iyi bir hikayeci olan Ak Dursun Cevlani, iinde
bulunulan kent ortamnda bu kalplara ok daha az yer vermeye balayacaktr (Bagz, 1986d: 40).
Alevi bir hikayeci-ak olan Ali zzet, Alevi kylerinde anlatt hikayelerinde, Hac Bekta
dergahnda el aldktan sonra ak olduunu belirtirken, bu kylerin dndaki yerlerde gzel bir
kza ak olduktan sonra airlie baladn sylemektedir (Bagz, 1952: 336).
Bagzn daha nce belirttiimiz deneyleri sadece dinleyici unsurunun deil ayn zamanda
mekn farkllnn da anlat zerindeki etkisini bulmaya yneliktir.
1957de evine davet ettii ak Mdamiye yaptrd hikaye anlatm bu an daha nceki
yllarda farkl meknlarda sergiledii gsterimlerine gre daha kuru bir performans sergilediini
ortaya koymutur (Bagz, 1986d: 40). Yine 1967de daha nce belirttiimiz Poshofta bir
kahvede anlatlan hikaye ile retmenler Birliinde anlatlan hikayenin farkl olmas Bagzn
meknn anlat zerindeki etkisine dair bir baka deneyidir. Bu deneyde meknn nemini
gstermesi asndan vurgulanacak ek nokta, ak-hikayecinin (Mdaminin) her iki meknda
okuduu trklerin bile farkllamasdr. Bu deiim Bagze gre ok nemlidir, nk aklar,
trklerinin szlerinde, kalplarnda asla deiiklik yaplamayacan, yapmadklarn, onlar
ezberlediklerini, ustalarnn azlarndan rendikleri gibi dinleyicilere aktardklarn ileri
srmektedirler (Bagz, 1986b: 59).
Mekn, anlatclarn anlatnn uygun yerlerinde dinleyicilere yapacaklar aklamalarn,
yorumlarn veya t verici talimatlarnn ierik ve biimlerini de etkilemektedir. rnein eker
hastas ve iman olmas nedeniyle kendi bedeniyle iletiimi sorunlu olan (trnak iindeki ifade
bana ait) Ak Mdami, kahvehanedeki anlatsnda boalmak ve espri yapmak amacyla kendisini
iman olarak ne karacak ifadeler (arasz) kullanmaktan ekinmemitir. Buna karn ayn
Mdami, retmenler Birliinde iman szc yerine air szcn kullanmtr. Nedeni,
iinde bulunulan ortamn ve daha nce deinilen dinleyicinin anlatcya olan etkisidir. Mdami,
retmenler Birlii gibi daha resmi nitelikli bir meknda dinleyicilere kendi zel duygularn
amam, onlara gerek skntlarndan tek kelime dahi etmemitir (Bagz, 1986b: 63).
62
BR LETM OLAYI OLARAK TAIT YAZILARI
Bagz, bu balkta yaymlanan makalesinde (2005) iletiim bilimi ile halkbilimini, iletiim
bilimine halkbilimine gre daha arlk verecek ekilde buluturur.
Bu almasnda Bagz, kendi deyimiyle tat yazlarn bir iletiim olay (communication
event) olarak inceler. Bu terimi halkbilimcilerin dilbilimcilerden rendiklerini belirtir. Sosyo-
lenguistik veya iletiimin etnografisi (etnography of communication) adyla anlan bu
yaklamn kuramclar Ferdinand de Saussure, Roman Jakobson, Levi-Strauss, Dell Hymes ve
Noam Chomsky gibi tannm bilim insanlardr (Bagz, 2005: 39). Bagz, almasnn
kuramsal yaklamn daha nceki yllarda olduu gibi bu bilim insanlarna ve onlarn iletiim ve
dilbilime ilikin grlerini merkeze alacak ekilde oluturur (Bagz, 2005: 39-40). Bunun
anlam yazarn nceki sayfalarda ayrntl olarak aklanan kuramsal anlaynn son yllarda da
deimedii, iletiimi halkbilim almalarnn merkezine alddr.
Bagz, Trkiyedeki tat yazlarnn geliimini, ieriklerini, zelliklerini deitirmedii bu
teorik erevesine bal kalarak aklamaya alr. Bagze gre tat yazlarnn sadece metin
olarak incelenmesi canl gsterimi ldrmekle etir (Bagz, 2005: 41). Bu nedenle yazar, tat
yazlarn balamna yerletirerek inceler. nce bu yazlarn oluumunu ve geliimini zmler.
Bunun iin tat yazlarnn kendisine deil, onlarn ortaya kna yol aan sosyo-kltre
koullara, daha ak deyile g olgusuna bakar. Buna gre tat yazlarn retenler ve tayanlar
kkenleri ne olursa olsun, kyden kente gm ve kentin koullarna ayak uydurmaya alan
kesimdir (Bagz, 2005: 56-7). Kyndeki mekndan koparak ehirde ofr olan bu kyller
kentte ciddi bir dnm geirmektedirler. ofr, kentte bir taraftan kulland aracyla
btnleirken (Bagz, 2005: 28), dier taraftan kiilik bunalm yaamaya balamaktadr. nk,
insann yaam boyunca hem kendisiyle, hem de toplumu ve kltryle karlkl bir etkileim
olan kiilik, ehir yaam gibi ikincil ilikilerin youn olduu bir ortamda bask altna alnr.
ofrn kendisi ve bakalaryla srdrd etkileim kopuklar ve kiilik bunalm ortaya kar.
ofr bu ortamda yeni bir kiilie gereksinim duyar. te tekerlekli mektup olan tat yazlar
ofrn bu kiilik bunalmnn ak ilandr. Bununla ofr, ismini, karakterini, hislerini,
duygularn, umutlarn, umutsuzluklarn dile getirir. Bagzn deyimiyle ofr u mesaj verir:
Ey insanlar beni es gemeyin, tanyn, ben de sizin gibi bir insanm. Kullandm makine beni
size unutturmasn. Ben ofrm. Buradaym. (Bagz, 2005: 59). Bu iletilere bakan insanlar artk
ofr grmezlikten gelemez: Bu yazlar, kalabalklarda kaybolan insann verdii bireysel bir
mesajdr, birey kiiliinin gelitiini gsterirler. (Bagz, 2005: 59).
Bagzn bu aklamalarnda ofr, tpk bir geleneksel anlatc gibi iletiyi reten ve yayan
konumuna koymas, ofrn tat yazlarn niin kullandn toplumsal balamna oturtmas,
yazarn daha nce vurguladmz gsterimci anlayna uygundur. Bu aklamalarda dikkati eken
bir unsurun altn zellikle izmek gerekir: nsan (burada ofr) byk ehrin omzuna ykledii
sorunlarn zmek ve gerginliklerini azaltmak iin hem kendisiyle (kendi kendine iletiim), hem
de daryla iletiim kurma gereksinimi duymakta, bunun iin de tat yazlarna bavurmaktadr.
63
Bylece tat yazlar, ofrn kendi kendine ve toplumla kurduu/kurmak istedii iletiimin bir
paras olarak ilev grr.
Bagz, daha sonra toplumsal gsterimin bir baka unsuru olan metne, yani tat yazlarna
geer. Tat yazlarn konularna gre gruplandrr, toplumsal balam ihmal etmeden niteliksel bir
analize tabi tutar. Daha sonra popler kltr ve halk kltr almalar asndan kritik sorunun
yantn vermeye sra gelir: Tat yazlar hangi kltr rnleri kategorisine girer? Halk kltrne
mi? Popler kltre mi? Yksek kltre mi? Yoksa tat yazlarn bunlarn dnda kendi
zgll iinde ayr bir kavram altnda m deerlendirmek gerekir?
Bagze gre tat yazlar her eyden nce kent kltrnn rndr. Bu bakmdan
arabesk mziine benzer, ancak ondan baz ynlerden ayrlr. Tat yazlar, bir kent ierisinde
taksi, dolmu, kamyon gibi aralarn sahipleri ya da srcleri gibi belirli bir meslek grubunun
kltrdr. Oysa arabesk mziini sadece bir meslee zg mzik tr olarak deerlendirmek
doru deildir. kinci olarak tat yazlar, arabesk mziin tersine szl deil yazldr. nc
olarak bu yazlar kk bir meknda sabitletirilmitir, donmutur, eitlemeleri olmaz. Bagzn
bu gerekelerle tartt sorunsaln u soruyla formle etmek mmkndr: Arabesk mziini
popler kltr olarak nitelemek mmkn grnmesine ramen, tat yazlarn popler kltr
olarak deerlendirmek ne derecede gerekidir?
Bagzn temel sav, tat yazlarnn popler kltr olmaddr. Peki o zaman hangi kltre
girer? Yant iin popler kltr literatrnden iki kaynaa bavurur: Meral zbekin Orhan
Gencebay Arabeski zerine olan almas (1991) ve Nazife Gngrn popler kltr derlemesi
(1999). Dikkat edilecei gibi Bagzn bavurduu her iki otorite de iletiim alannda
almaktadr. Dolaysyla Bagz, genellikle iletiim almalar ierisinde bir konu olan popler
kltr olgusunu anlamada ve deerlendirmede iletiim bilimcilerinin eserlerinden yararlanr.
Bagz tat yazlarnn popler kltr tartmalar iinde bir yere konumlandrlamayacak
kadar kendine zg niteliklere sahip olduunu savunur. ncelikle bunlar ounluun deil, bir
ofr aznln kltrdr. (Bagz, 2005: 61). kinci olarak bunlar byk ve gl bir kltr
endstrisi tarafndan yaratlmaz, piyasaya srlmez ve denetlenmez. Yaz yaratma iinde irket
kktr ve bu irket mterisi ile iletiim iinde[dir], ondan kopuk deildir. irketin mteriyi
dardan denetlemek, onu ynlendirmekle ilikisi bulunmamaktadr. Src, irkete gider, istedii
yazy belirtir, irket de ona elinin altndakilerden birisini seip verir. Ksaca bu irket radyo,
televizyon, sinema gibi kltr endstrisi aralarna benzemez (Bagz, 2005: 61).
Siyasal iktidarlarn ya da egemen snflarn tat yazlarn ofr kitlesinde ... yalanc [sahte]
bir bilin oluturarak onlar uyuturmak iin kullandklarn ileri srmek de pek mmkn
deildir (Bagz, 2005: 61). Bagze gre g odaklar tat yazlaryla ilgilenmemekte, onlar
nemsememektedir. Bunun en nemli nedeni tat yazlarnn, siyasal dzene, siyasete ters
den iletilere genellikle yer vermemesidir. Tat yazlarnn tarafsz ve suya sabuna
dokunmayan ierikli olmasnda onlar yazan ve kullanan faillerin bilinli tercihlerinin de etkisi
64
vardr. rnein yazy reten irketin kurucusu, Biz politikada yokuz demitir (aktaran Bagz,
2005: 62).
Tat yazlar Bagze gre yksek kltr de olamaz. Bu yazlarn popler kltrle
benzeen taraflar, yksek kltre gre daha fazladr, rnein verdii mesajlar popler kltrn
verdii mesajlara benzemektedir. Buna karn tat yazlar yukarda belirtilen nedenler gz nne
alndnda popler kltr rnleri arasnda deerlendirilemez. Bagz bu noktada tartmasn
tat yazlarn, anlan kltr kategorilerinin hibirisine sokmayarak sonlandrr: Tat yazlarn
anonim folklor rnleri olarak deerlendirmek mmkndr, ancak bunlar gelenekle balantlar
asndan ky arlkl deil, kent arlkl folklor rnleridir (Bagz, 2005: 63).
Aslnda kent arlkl folklor rn tabiri yeni gibi grnse de kentlerde yeni folklor
rnleriyle karlalmaya balandn ilk tespit edenlerden birisinin 1942de bu konuda alma
yapan Pertev Naili Boratav olduunu belirtmek gerekir. Boratav, Folklorda Yeni Zamanlarn
Mevzular balkl bu almasnda Zonguldak maden kmr iletmesinde alan iilerin,
folklor incelemelerinin konusu olabilecek yeni bir kltr rettiklerinin farkna varm, ancak bu
kltre ynelik net bir tanm getirmemitir. Boratavn kentte doan bu kltre ynelik saptamas
yledir: Domak iin msait itimai zihniyetler bulunduu takdirde en modern muhitlerde bile
yeni folklor mahsullerinin fkrdn grnce amamak lazmdr (Bkz. Boratav, 1982: 117-9).
Bagz, tat yazlarnn kent folkloru iinde deerlendirilmesi gerektiine dair grnde
Boratavn bir etkisi olup olmad konusuna deinmez. Ancak yazarn formasyonun oluumunun
ikinci etkili aya olan Amerikan halkbilim alanndaki aratrmalar yazarn tat yazlarnn
niteliini bulmada yararland kaynaklar arasndadr. Bagz, bu alandaki aratrmalardan
yararlanarak tat yazlarnn zelliklerini btn ynleriyle tanmlayan bir kavrama ulatna
inanr: Tat yazlarn tat folkloru veya ofrn folkloru olarak adlandrmak mmkndr
(Bagz, 2005: 63). Alan Dundes, folklor szcndeki folku ortak bir kltr esini
paylaan herhangi bir grup insan olarak anlamak gerektiini yazmtr. Grubu birbirine balayan
dil, din, meslek olabilir, bu nemli deildir, asl olan grubun kendine ait geleneklerinin
bulunmasdr. rnein grup demiryolculardan oluuyorsa onlarn yarattklar folkloru
demiryolcularn folkloru olarak tanmlamak mmkndr (Dundes, 1965ten aktaran Bagz, 2005:
63). Bu adan dnldnde Bagze gre tat yazlar iin tat folkloru veya ofrn
folkloru kavramn kullanmak yanl deildir, hatta bir baka kavram aramaya dahi gerek yoktur.
Tpk teki folklor rnleri gibi, bu folklor bir yandan ofrn kiiliini, bir yandan da toplumsal
ve siyasal yapy, te yandan toplumun temel deiimlerini yanst[r]. (Bagz, 2005: 63).
SONU
letiim aratrmalar alannda alanlarn iletiimin bir bilim olup olmadn halen
tartmalarna karn, asl alan halkbilimi olan lhan Bagz almalarnda iletiimi bilim
olarak nitelemitir. Bagz, incelemelerinde halkbilimin yararland sosyal bilim dallarn
sayarken tereddtsz iletiim bilimi ibaresini kullanr, iletiim olay kavramna ska yer verir,
65
almalarnn teorik arka plann izmede iletiim bilimcilerinin eserlerinden yararlanr. Bylece
Bagz, geleneksel gibi grlen ama aslnda gelenein gncellikle harmanland bir szl
anlatmn, ierisinde iletiim biliminin de yer ald dier sosyal bilim dallarnn (dilbilimi,
gstergebilim, antropoloji) verilerinden yararlanarak nasl zmlenebileceini gsterir.
Bagz zmlemelerini sosyal bir gsterim anlay temeline oturtur. Ona gre her szl
anlatm, ierisinde, anlatcnn, geleneksel tr olan anlatnn, dinleyicinin ve bunlarn dnda daha
geni bir toplumsal balamn yer ald bir sosyal gsterimdir. Toplumsal balam, politik
rejimin doas, medya, mekn ve zaman gibi uzak toplumsal evreyi ierir. Anlam, anlatc, anlat
ve dinleyicinin kesiim noktasnda ve uzak toplumsal evrenin etkileriyle oluur. Bylece
Bagzn anlaynda hibir unsurun, szl anlaty tek bana etkileyecek, ona yn verecek bir
konumda olmad anlalr. Her unsur, birbiriyle karlkl etkileim ierisinde gsterimin
elemanlar olarak ilevlerini yerine getirirler.
Gsterimin ilevleri ise Batdaki aratrmalarda dnld gibi sadece elenceden,
eitimden, gerginlikleri giderecek bir emniyet subabndan ve kltr gelecek kuaklara
aktarmaktan ibaret deildir. Bagz, Trk halk kltr rnleri zerine kendisinin yapt ve daha
nce yaplan baka aratrmalara dayanarak folklorun beinci ilevini ortaya koyar: protesto.
Daha baka deyile, geleneksel denilen rnler ierisinde kurulu dzene, sisteme, yneticilere
kar kan pek ok unsur vardr.
Bagzn bir szl anlatm incelemedeki btncl anlay iletiim aratrmalarnda
hatrlanmas gereken baz eler tar. Her eyden nce iletiim bilimi ile onunla artk iyiden iyiye
i ie gemi olan gstergebilim ve dilbilim almalar sadece metinler zerine odaklanmamaldr.
Metin zerine younlama aslnda bir sosyal gsterim olan gerei anlamaya son derece snrl
katklar yapar. Bylece gazete rneinde haberleri, ke yazlarn; televizyon rneinde
programlar; sinema rneinde sadece filmin ieriini incelemek gerei anlamnn sadece kk
bir parasn oluturur. Oysa kitle iletiim aralarnn ierii, Bagzn szn ettii sosyal
gsterimin sadece anlatnn karl olarak kullanlrsa, metin ynelimli bir incelemenin sosyal
gsterimin dier elemanlarn darda brakt ortaya kar. Bylece anlatcnn karl olarak
medya irketinin, dinleyicinin karl olarak medya izler kitlesinin ve btn bunlar evreleyen
uzak toplumsal evre olarak lkedeki politik rejimin doasnn, izlemenin/okumann gerekletii
meknn ve zamann irdelenmedii anlalr. Bagzn iletiim aratrmaclarna hatrlatt,
aslnda kitle iletiim aralarnn sunduu gsterimin de sosyal ierisinde anlalabilecei ve bu
anlamyla sosyal bir gsterim olduudur.
KAYNAKLAR
And, Metin (1987) Culture, Performance and Communication in Turkey, Institute for the Study of
Languages and Cultures of Asia, Tokyo.
Bagz, lhan (1952) Turkish Folk Stories about the Lives of Minstrels, The Journal of
American Culture, Vol. 65, No. 258 (Oct.-Dec.), ss. 331-339.
66
Bagz, lhan (1956) Trk Halk Edebiyat Antolojisi, Ahmet Halit Kitabevi, stanbul.
Bagz, lhan ve Wilson, E. Howard (1968) Trkiye Cumhuriyetinde Milli Eitim ve Atatrk, Dost
Yaynlar, Ankara.
Bagz, lhan (1992) Karacolan, Pan Yaynlar, Geniletilmi kinci Bask, stanbul.
Bagz, lhan (1975) The Tale Singer and His Audience, in Folklore: Performance and
Communication, Dan Ben-Amos ve Kenetth S. Goldstein (edt.), The Hauge, Mauton, ss. 143-
204.
Bagz, lhan (1979) k Ali zzet zkan: Yaam, Sanat, iirleri, Trkiye Bankas, Ankara.
Bagz, lhan (1986) Folklor Yazlar, Adam Yaynlar, stanbul.
Bagz, lhan (1986a) Dou Anadoluda Folklor Derlemeleri, Folklor Yazlar iinde, Adam
Yaynlar, stanbul, ss. 268-275.
Bagz, lhan (1986b) Hikaye Anlatan Ak ve Dinleyicisi: Deiik Dinleyici Kitlelerinin Hikaye
Anlatmna Etkisini nceleyen Bir Deneme, Folklor Yazlar iinde, Adam Yaynlar,
stanbul, ss. 49-64.
Bagz, lhan (1986c) Trk Halk Edebiyatnda Protesto Gelenei, Folklor Yazlar iinde, Adam
Yaynlar, stanbul, ss. 181-191.
Bagz, lhan (1986d) Trk Halk Hikayelerinde Sz Kalplar, Folklor Yazlar iinde, Adam
Yaynlar, stanbul, ss. 39-48.
Bagz, lhan (1986e) Diggression in Oral Narrative: A Case Study of Individual Remarks by
Turkish Romance Tellers, The Journal of american Folklore, Vol. 99, No. 391 (Jan.-Mar.),
ss. 5-23.
Bagz, lhan (1998) Yunus Emre, Aratrma ve Gldeste, Indiana niversitesi Trk Aratrmalar
Dizisi Yaynlar, stanbul.
Bagz, lhan (1996) Nasreddin Hoca. Gemiten Gnmze Bir Konular Analizi, Pan Yaynevi,
stanbul.
Bagz, lhan (1998). Pertev Naili Boratavn Trk ve Dnya Folklor Aratrmalarndaki Yeri,
Pertev Naili Boratava Armaan iinde, Haz. Metin Turan, Kltr Bakanl Yay., Ankara,
ss.17-32.
Bagz, lhan (2002) Giri, Sibiryadan Bir Masal Anas iinde, Mark Azadovski, Kltr
Bakanl, Geniletilmi kinci Bask, Ankara, ss. 1-46.
Bagz, lhan (2005) mr Biter Yol Bitmez: Bir letiim Olay Olarak Tat Yazlar,
Trk(iye) Kltrleri iinde, Gnl Pultar ve Tahire Erman (Der.), Tetragon, Ankara, ss. 39-64.
Boratav, Pertev Naili (1982) Folklorda Yeni Zamanlarn Mevzular, Folklor ve Edebiyat iinde,
C.1, Adam Yay., stanbul, ss. 117-119.
67
Dundes, Alan (1965) The Study of Folklore, Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall.
Ellul, Jacques (1998) Szn D, Paradigma, stanbul.
Erdoan ve Alemdar (2002) teki Kuram, Erk, Ankara.
Erdoan, rfan ve Alemdar, Korkmaz (2005) Popler Kltr ve letiim, Erk, Ankara.
McQuail, Denis ve Windahl, Sven (2005) letiim Modelleri, ev. Konca Kumlu, 2. Bask, mge,
Ankara.
Nutku, zdemir (1997) Meddahlk ve Meddah Hikayeleri, AKDTYK Atatrk Kltr Merkezi,
Ankara.
Ong, Walter J. (2003) Szl ve Yazl Kltr, ev.: Sema Postacolu Banon, Metis Yay., stanbul.
zdemir, Nebi (2005) Trk Elence Kltr, Aka, Ankara.
zdemir, Nebi (2006) Trk Edebiyat ve Medya, Milli Folklor, S. 70, ss. 7-21.
ztrk, Serdar (2006a) Pertev Naili Boratavn Trk letiim Tarihine Katklar, Milli Folklor, S.
70, ss. 22-37.
ztrk, Serdar (2006b) Pertev Naili Boratav letiim Bilimi Asndan Okumak, Akdeniz
letiim, Akdeniz niversitesi letiim Fakltesi Dergisi, S. 4, ss. 123-161.
Pultar, Gnl ve Serpil Aygn Cengiz (2003) Kardelie Bin Selam:lhan Bagz ile Sylei,
Tetragon, stanbul.
Sanders, Bary (1999) kzn As, Ayrnt, stanbul.
Zllolu, Merih (2003) letiim Nedir?, Cem Yaynevi, 2. basm, stanbul.
68



ZET
Bu alma, asl alan halkbilim olan lhan Bagzn Trk iletiim aratrmalarna salad
katklar konu almtr. Bagz, aratrmalarnda iletiim biliminin, dilbilimin ve gstergebilimin
halkbilim almalarna kuramsal ve ampirik anlamda nemli katklar yaptn vurgulamtr.
Yazar, ou almasnn kuramsal atsn bu katklara dayanarak ina etmitir. Bagz kuram ile
uygulama arasnda bir denge kurmutur. Bagzn iletiim aratrmaclarna hatrlatt en nemli
gerek, bir szl anlatmn sadece metne dayanarak anlalamayacadr. Szl anlatm, ierisinde
anlatc, anlat, dinleyici ve bunlar evreleyen politik rejim, mekan, medya ve zaman gibi
unsurlarn yer ald bir sosyal gsterimdir. Kanmca Bagzn bu btncl yaklam modern
medyadan yaylan iletilerin zmlenmesinde dikkate alnmaldr.
Anahtar Szckler: lhan Bagz, medya, iletiim bilimi, halkbilim, sosyal gsterim.
ABSTRACT
This study examined the contributions of lhan Bagz, whose major is folklore, to the
Turkish communication studies. In his research, Bagz, emphasized that communication science,
linguistics, and semiology made considerable contributions, both theoretically and empirically, on
folklore. The author constructed the theoritical frame of his many studies by employing these
contributions. Bagz balanced between theory and practise. The most important reality that he
makes communication researchers to remember is that any oral narrative can not be understood
well only by assessing text. Oral narrative is a social performance in which there are some
elements like narrator, narrative, audience, and others such as political regime, place, media and
time which surrounds all of the components. In my opinion, this total approach of Bagz should
be taken into consideration in order to analyse the messages transmitted from media.
Key Words: lhan Bagz, media, communication science, folklore, social performance

69