Feljton u listu Vijesti poeo 8. marta, zavren 17. marta 2012.

Ko se krije iza ekspirovog imena

De Vir
Britanski novinar Mark Anderson u svojoj knjizi naslovljenoj 'ekspir' pod
drugim imenom: ivot Edvarda de Vira, vojvode od Oksforda, ovjeka koji
je bio ekspir, preispituje stare kontroverze oko pravog identiteta pisca
koji je stvorio slavna dramska djela; priredio Ratko Radunovi

Mnogi misle da je rije o vojvodi Edvardu de Viru
Novinar Mark Anderson je dvadeset godina istraivao ivot Edvarda de
Vira, 17. vojvode od Oksforda, i ve na poetku svoje kvintesencijalne
biografije ovoga kosmopolite pod naslovom Shakespeare by another
name: the life of Edward de Vere, Earl of Oxford, the man who was
Shakespeare (ekspir pod drugim imenom: ivot Edvarda de Vira,
vojvode od Oksforda, ovjeka koji je bio ekspir) objavljene 2005. i krcate
adendumima kao i ekstenzivnom bibliografijom, stavlja nam na znanje da
odgovor na pitanje ko je pisao ekspirove drame ne moe biti tako direktan
kao to se ini.
Anderson na nekoliko mjesta ponavlja, i ne krije, da su njegovi dokazi u
potpunosti indirektni i spekulativnog karaktera, meutim kao to nismo u
stanju nai nepobitne dokaze da je glumac sa imenom Vilijem ekspir pisao
djela koja mu se pripisuju, isto tako je nemogue nedvosmisleno dokazati da
je De Vir bio ovjek iza ekspirovog imena.
Uostalom, iako postoji posveena, dodue, veoma klimava nauka prema
kojoj se odreuju datumi pisanja/objavljivanja ekspirovih drama nakon
1604. godine, Anderson dri da je dedukcija koja e nesumnjivo proistei iz
mnotva neposrednih dokaza da je De Vir pisao ekspira daleko manje
zahtjevnija.
Recentna hrabra holivudska drama, Anonymous, reditelja Rolanda
Emeriha, predstavlja glumca Vilijema ekspira iz Stratforda-na-Ejvonu kao
frontmena pjesnika i tekstopisca sa elizabetanskog dvora, Edvarda de Vira,
vojvode od Oksforda (1550-1604).
I dok pomenuti film, zarad uzbudljive prie, vitoperi pojedine istorijske
injenice (kao to to, uostalom, radi i Kaufmanov film Quills, (o Markizu
de Sadu), ubacujui u postojeu zavjeru jo jednu (labavu Princ Tjudor
zavjeru), De Virov tajni ivot, koji je inae vodio kao slavni autor, sigurno
nije jedna od njih.
Prema Andersonovoj tvrdnji, sve vei broj ekspirijanskih eksperata, kao i
oboavatelja, danas ne sumnja da je De Vir bio engleski bard.
Izvjesni knjievni kritiar je jo 1589. godine napisao da e De Vir
eventualno biti prepoznat kao jedan od najistananijih tekstopisaca svoje ere,
ako je prvo mogue obznaniti njegove radove i uiniti ih dostupnim
javnosti sa ostalima.
Iako je samo esnaest do dvadesetak mladalakih poema pripisano De Viru
od kojih su neke zavidnog kvaliteta, a neke i ne ba zavidnog nijedan od
njegovih dramskih ili poetskih radova iz zrelije faze nije preivio pod
njegovim imenom. Mladi De Vir je inae bio aktivni pokrovitelj literature i
drame, kao i sponzor pozorinih trupa.
Ja mislim da je Oksford pisao ekspira, rekao je Orson Vels, najpoznatiji
sineasta i ekspirijanski glumac prve polovine 20. vijeka, u intervjuu 1954.
godine. U suprotnom bi ba trebalo da se potrudim da objasnim neke
uasno smijene koincidencije.
Ukratko, ekspirovi i De Virovi savremenici prvi su pokrenuli ovu priu.
Pojedini pisci prije etiri vijeka sugerisali su da je glumac sa imenom
Shakspere bio lanjak i obian frontmen, linost koja stoji iza neke
znamenitije osobe. To je, recimo, uradio elizabetanski satiriar, Dozef Hol,
u seriji pamfleta gdje je drugim rijeima tvrdio da tajanstveni autor
objavljuje znaajne radove pod tuim imenom, poput epske poeme Venera i
Adonis, prvog ekspirovog publikovanog rada.
Pjesnik Don Dejvis e opisati ekspira kao naeg engleskog Terencija,
aludirajui pri tom na starorimskog glumca/autora za kojeg su uenjaci iz
Dejvisovog vremena, oslanjajui se na glasine podstaknute istorijskom
hronologijom jo od Cicerona pa do Montenja, govorili da je bio frontmen
jednog ili vie rimskih aristokratskih pisaca.
Jedan neoriginalni pjesnik, Riard Bretvejt, napisao je 1615. godine, da
najznamenitiji tekstovi elizabetanskog doba tavore pod sjenkom
pozajmljenog imena.
U svojoj knjiici, Da li je ekspir mrtav, Mark Tvejn sardonino
zakljuuje da ekspir uopte nije bio poznat tokom svojeg doba, ak ni
nekoliko generacija kasnije. Sa druge strane, njegovi komadi su od poetka
bili popularni, pa, ako ih je on ve napisao, velika je teta to nije ni stigao
objasniti svijetu da je to on uradio, a ne da se pravi autor samo skrivao iza
njegovog imena.
Najuspjenija la koja je nametnuta svijetu
Objavljeno: 09.03.2012
ekspir
Jo jedan veliki pisac, Henri Dejms, dijelio je sa Tvejnom ogradu prema
konvencionalnoj ekspirovoj biografiji. Svojem prijatelju napisao je da je
"prosto opsjednut uvjerenjem da je boanski Vilijam najvea i najuspjenija
la nametnuta strpljivom svijetu".
Gdje, onda, poeti sa istragom? Da odmah bude jasno, do danas nije
pronaen ni jedan originalni ekspirov rukopis. Dakle, najvei lov za
jednom od najznamenitijih linosti u istoriji jo nije doveo ni do jednog
njenog manuskripta, korespondencije, dnevnika, sveske, bili ega to bi
ukazalo da je ta linost doista i postojala, odnosno da se uopte i znala
kreativno sluiti pernicom. Ipak, naunici su proglasili autentinim samo
est ekspirovih potpisa na dokumentima koja su, najzad, sastavili drugi
ljudi. Istovremeno je utvreno da se glumac iz Stratforda potpisivao kao
Will Shakspere (umjesto Shakespeare, kako su o njemu pisali savremenici),
te da je nekoliko rijei u vlastitom testamentu, gdje eni ostavlja svoj "drugi
po redu najbolji krevet" i malo novca, doslovno sve to imamo od najveeg
pisca Zapadne civilizacije.
Prvo na ta se zavjerenik u ovom sluaju usredsreuje jeste oigledno
nepominjanje zamane ekspirove biblioteke, jer ukoliko ovjek koji je
pisao takva djela nije imao enciklopedijsko, onda je sigurno bio u kontaktu
sa znanjem o filozofiji, pravu, astronomiji, lingvistici, botanici, muzici,
klasicima, medicini, itd.
ekspirovski kanon ukazuje na reference iz vie od dvije stotine knjiga
kojima se ovaj autor sluio prilikom pisanja svojih drama, dok neke od njih
nisu ni mogle biti naene u Engleskoj (u nedostatku biblioteka), ve samo na
evropskom kontinentu, i to na grkom, latinskom, francuskom, italijanskom
i panskom jeziku.
Inae, u elizabetanskoj Engleskoj godinje je tampano oko 150 knjiga, i to
uglavnom o religiji, medicini i pravu, tako da je sakupljanje sekularne
literature (pjesama, drama, i sl.) iziskivalo truda i, prije svega, novca.
Poreenja radi, obratimo panju na druge autore iz istog perioda. Otkriveno
je, na primjer, nekih 200 knjiga koje su pripadale znamenitim ljudima ranog
17. vijeka, kao to su bili pjesnik Don Don i tekstopisac Ben Donson. Od
ekspira nije ostala nijedna.
S druge strane, nije da je ekspir sasvim nestao sa istorijske scene; linost
koja se zvala Will Shakspere definitivno je postojala. O njoj postoje brojni
dokumenti, ali oni je prikazuju u poslovnom svijetlu, kao glumca i
upravitelja pozoritem, kroz komercijalne aktivnosti i tube; nijedan
"aksperov" zvanini dokument ne istie nikakav dokaz o formalnom
obrazovanju ili tutorstvu toga individuuma.
Na kraju se u ekspirovom testamentu moe vidjeti i podroban popis svega
onoga to je posjedovao, gdje ak popisuje i svoju "posrebrenu posudu" i
"drugi po redu najbolji krevet". Umetnute su rijei kojima se zavjetava i
novac trojici prijatelja-glumaca da bi mogli kupiti prstenje za korotu.
Tom prilikom, taj, oito najobuhvatniji popis stvari u njegovom ivotu,
nigdje ne ukljuuje ni rijei o pozorinoj ili knjievnoj zaostavtini, dakle
nita o manuskriptima, tekstovima, knjigama... o onome to jedan
tekstopisac najvie uva.
tavie, uoi ekspirove smrti, 1616. g., polovina njegovih tekstova jo nije
bila zvanino ni publikovana, meutim ni oni se nisu nali u posljednjem
testamentu nita to bi na potpisnika pokazalo kao na iole validnog autora.
Mit da je ekspir "malo znao latinski, a jo manje grki jezik" to je
proisteklo iz poeme Bena Donsona pretvorio se u prirodni zakljuak u
ekspirijanskim studijama: htjeli mi to priznati ili ne, ekspir je bio jedan od
najuenijih autora u istoriji. tavie, vrijedi pomenuti da eksperti jo uvijek
dre do toga da ekspir nikada nije naputao London, a jedan od provjerenih
fakata iz ekspirove konvencionalne biografije glasi da njegova ena i djeca
nisu posjedovali nikakvo obrazovanje.
Kako je mogao znati toliko detalja o Italiji
Objavljeno: 10.03.2012

Tek neki fragmenti iz ekspirovih radova sasvim dovoljno ukazuju na
ovjeka koji je bio upoznat sa osobenim, prvostepenim znanjem o
odreenim lokacijama i kulturama, a to se tada nije moglo nai u knjigama,
niti nauiti u kolama. Tekstovi i poeme otkrivaju kosmopolitu koji je
mnogo putovao ovjeka intimno upoznatog sa italijanskom i francuskom
kulturom nedokuivoj iz druge ruke. ekspir postavlja radnje brojnih drama
u Francusku i Italiju, isto kao to to radi sa Engleskom. Jednostavnije je rei
da je neke podatke o stranim zemljama mogao tu i tamo nauiti od drugih
ljudi, ali detalji koje prevashodno potenciraju ekspirijanski eksperti
otkrivaju ovjeka irokog akumena.
Kralj Henri V sadri scenu napisanu u potpunosti na dvorskom (i
lascivnom) francuskom jeziku, dok protagonisti i situacije u Uzaludnom
ljubavnom trudu otkrivaju nedvosmisleno poznavanje francuskih manira,
manerizama i dvorske kulture toga podneblja.
ekspir je, recimo, znao da su firentinski graani bili poznati po svojoj
aritmetici i knjigovodstvu (Otelo); znao je da je Padova bila "kolijevka
vjetina" (Ukroena goropad; ili, zavisno od prevoda, Ukroena zloa), a da
je Lombardija bila "lijepi vrt velike Italije" (ibid.); znao je da je jelo od
peenih golubica bilo odvajkada cijenjeno na italijanskom sjeveru (Mletaki
trgovac). Pogotovo je poznavao Veneciju, bezmalo poput Londona.
Njegovom paljivom oku nisu mogle izmai ni najsitnije venecijanske
stvari: na primjer, dva glasa venecijanskog duda u gradskom vijeu, ili da
je nona policija, Signori di Notte, bila karakteristina za Veneciju, kao i
inostrani grad u kome su venecijanski Jevreji obavljali veinu svojeg posla
Frankfurt.
Anderson, u elektronskom izdanju svoje studije, skree panju na knjigu
sada ve pokojnog Riarda Pola Roa, ekspirov vodi kroz Italiju: Pratei
Bardova nepoznata putovanja, publikovanu prole godine u prestinoj kui
Harper Perennial.
Roov vodi nipoto nije konspirativnog karaktera, ve njegov autor
doslovno slijedi cjelokupnu geografiju i puteve kojima su hodili, ako ne ve
ekspir, a onda njegovi protagonisti u italijanskim dramama. I na kraju
poruuje da strunjaci, koji su jo uvijek voljni tvrditi da ekspir nikada nije
napustio London, jo jednom dobro promisle o svojim dubioznim
zakljucima.
"U ekspirovim dramama postoji skrivena Italija", pie Ro. "To je
ingeniozno opisana Italija koja nijednom do sada nije priznata, niti se o njoj
ak i sumnjalo tokom svih ovih 400 godina osim nekolicine posveenika.
Ona je savreno precizna; ona je dozlaboga izdetaljisana; ona je, prije svega,
fascinantna."
A, kao to je hrabro dokumentovano od strane Roa, koji je koristio
ekspirove drame kao neku vrstu putopisa, lista italijanskih lokacija
portretisana u tekstovima i pjesmama praktino moe posluiti i kao
manifest de Virovih putovanja po toj regiji tokom perioda 1575-76.
Dalje, poeme Venera i Adonis i Otmica Lukrecije (ili, Silovanje Lukrecije)
posveene su vojvodi od Sautemptona, visokom elizabetanskom dvorjaninu.
Za Sautemptona se konvencionalno pretpostavlja iako bez ikakvih dokaza
da je bio ekspirov mecena. Odreeni broj izuavaoca tokom prethodna
dva vijeka posveeno su tragali za dokazima te tvrdnje, ali uzalud. Kao to
Anderson pokazuje u svojoj knjizi, ove posvete jednome vojvodi sa
Elizabetinog dvora izgledaju smislenije da su bile napisane od strane
Edvarda de Vira. Makar iz razloga to se u vrijeme kada su posvete i
napisane 1593/94. godine na Sautemptona gledalo kao na potencijalnog
mua de Virove erke, Elizabet.
Don Adams, jedan od utemeljivaa Amerike, iskazao je svoju skepsu nakon
posjete Stratfordu, napisavi da zaista nita nije ostalo od toga genija, "nita
to bi nas moglo informisati koje je obrazovanje, koje drutvo, koja zgoda
uslovila da se on najednom okrene slovu i drami".
Skoro iste sentimente je imao i Vaington Irving poslije sline posjete
Engleskoj, iskreno se udei kako, i pored tolike praznine u ekspirovom
ivotu, njegovi biografi oito imaju pune ruke posla.
Volt Vitmen, 1888., kazao je svojem povjereniku da je ubijeen da
"aksper" o kome se pria nije mogao napisati ono ta mu se pripisuje. Za
njega je taj sluaj odavno bio zatvoren.




De Vira sa ekspirom povezuju mnoge stvari
Objavljeno: 11.03.2012


Uprkos tolikom bogazu u autorovoj biografiji, nailazi se na mnotvo
korelacija izmeu ivota uvenog zemljoposjednika, plemia i tekstopisca
Edvarda de Vira i onoga ekspira koji jeste napisao drame. Ovdje vrijedi
pomenuti satiriara, Tomasa Nea, to je 1592. godine publikovao pamflet u
kome pie o De Viru i njegovom pustolovnom, raskalanom ivotu, tepajui
mu "mladi gospon Vilijam", dok na drugom mjestu umjesto De Virovog
imena upotrebljava inicijale W.S.; na kraju je Ne njegovo itije uporedio sa
ivotima najpoznatijih ekspirovih protagonista: Hamletom, Romeom,
Otelom, Falstafom i Kraljem Lirom.
Vjerovatno najvea koincidencija u istoriji zapadne literature nalazi se u
pismenom panegiriku Edvardu de Viru od strane literate, Gabrijela Harvija,
profesora retorike na Kembridu, koji je oito udio postati njegov lini
sekretar, i to iz doba kada je "aksper" iz Stratforda tek bio napunio 14
godina (1578). U pismu stoji reenica, neprevodiva u svakom smislu jer bi
prevod bio beznaajan, ali zacijelo dovoljno jasna domaem itaocu: "Thine
eyes flash fire, thy will shakes spears."
Will shakes spears.
Otac Edvarda de Vira, osim nepreglednog bogatstva, imao je svoje putujue
pozorite. Umro je kada je Edvardu bilo 12 godina, a od etvrte godine
djeak je bio u rukama profesora ser Tomasa Smita, protestantskog uenjaka
sa Kembrida, porodinog prijatelja koji je dobio na korienje jedan od 300
zamaka De Virovog oca.
Ser Tomas Smit, advokat, svuda je sa dobom nosio ogromnu biblioteku to
je brojala oko 400 tomova i bio je jedan od vodeih pravnih umova
elizabetanskog doba. Smita je, osim ekonomije, takoe interesovala
matematika, geografija i astronomija sam je biljeio detalje o opaanju
supernove 1572. godine.
Smitov tekst o vladi i politici, De Republica Anglorum, oito e uticati na
ekspira dok bude pisao Ravnom mjerom i Julija Cezara. Smitove
opservacije o izgovoru u panskom jeziku pojavie se u Uzaludnom
ljubavnom trudu.
Smitovu fascinaciju hortikulturom, farmakologijom i medicinom oito je
dijelio i ekspir, a za njega specijalisti u ovim disciplinama piu da je
ekspir oito bio "izuzetan batovan", kao i "kolovani apotekar i student
medicine".
Isto tako, Smit se nije klonio ni jeretikih spisa, uvijek u svojoj biblioteci
uvajui Kopernikov revolucionarni traktat o kosmologiji, De
Revolutionibus, a sa njime i kompletna djela Makijavelija.
Obzirom da su Oksfordi bili meu najstarijim engleskim porodicama i 400
godina prisutni u centru engleske politike, De Vir je, nakon oeve smrti,
prebaen na Elizabetin dvor kako bi ga vaspitao i obrazovao ser Vilijam
Sesil, rizniar, dravni sekretar, voa obavjetajne slube i najvei dravnik
svojega vremena, ovjek koji je stoljeima priznavan kao istorijski prototip
za lik Polonija (kraljevog savjetnika) iz drame Hamlet. I ne samo to, Sesil je
bio na elu jedne od najznamenitijih kola za djeake u toj eri, odakle je
ostao sauvan De Virov kurikulum.
Prvi De Virov tutor bio je Lorens Nol, 1563. godine, a interesantno je da
jedina kopija najveeg engleskog epa, Beovulf, nosi upravo Nolov potpis. U
stvari, kao i cariini dragulji, taj manuskript je bio nedostupan bilo kome van
Sesilovog dvora, odnosno Sesilove kole, a postoje stare tekstualne analize
koje nedvosmisleno povezuju Beovulfa i Hamleta, bez obzira to autori tih
analiza nisu bili u stanju da objasne kako se ekspir u to doba mogao
dokopati pomenutog epa.
Naime, kada Hamlet ubija svojeg strica, Klaudija, u posljednjoj sceni te
tragedije, referentni izvori u igranom komadu se mijenjaju i ekspir prestaje
da se koristi starom danskom legendom o kraljeviu Hamletu, ve poinje da
se slui legendom o Beovulfu.
U stvari, Beovulf je taj ko vodi moralni duel sa zatrovanim bodeom; takoe
je Beovulf taj koji se okree svojem lojalnom drugu i moli ga da njegovo
ime i sve ono za ta se borio prenese dalje; isto tako Beovulf je taj koji,
nakon smrti heroja, dramatizuje dalja previranja oko trona uslovljena
nadiranjem strane vojske.
De Vir je veoma rano dobio zvanje magistra
Objavljeno: 12.03.2012

Drugi De Virov tutor je vjerovatno bio njegov stric, Artur Golding, koji je
nekoliko knjiga posvetio Edvardu, piui o njegovoj nezajaljivoj gladi za
znanjem, to nam daje uvid o intimnom poznanstvu te dvije osobe; ipak,
Goldingov biograf iz prolog vijeka tvrdi da on jeste bio De Virov tutor.
Golding je bitan zato jer je na engleski preveo Ovidijeve Metamorfoze,
ekspirov oito najomiljeniji izvor citata, pored Biblije.
ekspirijanski kritiar, ser Sidni Liv, napisao je da "nas uestalo korienje
karakteristine frazeologije Goldingovog prevoda ubjeuje bez ikakvog
presedana da je ekspir ovaj prevod vjerovatno znao napamet".
De Vir je 1564. godine dobio diplomu univerziteta Kembrid, a dvije godine
kasnije i Oksforda. Anderson pretpostavlja da su obje diplome bile poasnog
karaktera. U to doba, poasna diploma sa Oksforda nosila je veu teinu
nego obina diploma, jer je znailo da ih dobija osoba to se vie isticala od,
recimo, standardnog aka. Tako da je u neku ruku mogue zakljuiti da je
ve u 16. godini De Vir imao magistarsko obrazovanje.
Jo jedna zanimljivost vezana za zbivanja nakon ceremonija primanja
diploma na ova dva univerziteta, nakon zavrenog Kembrida, je da je
kraljiinu povorku zaustavila gomila djeaka sa univerziteta i zamolila da
prisustvuje njihovom igranom komadu. Kraljica, inae protestantkinja po
vjeroispovijesti, je objeruke pristala i onda bila svjedokom drame tako
prgavog anti-katolikog karaktera, da to njeni biografi nigdje i ne pominju.
O ovome se, inae, zna samo iz korespondencije panskog ambasadora koji
je u tome trenutku kraljici Elizabeti pravio drutvo; u poruci je napisao:
"Neete vjerovati to sam upravo vidio".
Ono to je ambasador vidio 1564. godine jeste grupica djeaka obuena u
odore nekih biskupa, koji su oito nedavno bili baeni u zatvor iz odreenih
razloga. Prvo je istupio londonski biskup; on je u ruci nosio jagnje koje je
vakao dok je hodao. Za njim je iao drugi biskup, sa maskom psa na licu, i
naizgled razbibrino grickao hostiju, itd.
Kraljica koja se uvijek trudila da vodi delikatnu balansirajuu igru izmeu
katolika i protestanata, ovoga puta nije mogla tolerisati ovakvo skandalozno
bezboniko ponaanje aice studenata, a naroito kada je religija bila u
pitanju, tako da je ustala usred igrokaza i jednostavno otila, ostavivi iza
sebe ljude da se iuavaju ta se to dogodilo.
panski ambasador pie da su i osobe sa bakljama to su osvjetljavale
pozorite takoe naprasno otile i ostavile sve prisutne u mrklom mraku.
Anderson navodi da se o ovom zbivanju iz 1564. godine ukalo na
Elizabetinom dvoru, te da su pojedini stari eksperti ukazivali na njegovu
vezu sa Hamletom, gdje kralj ustaje i odlazi usred Hamletovog igrokaza
("Kralj ustaje!" / "Prekinite predstavu!" / "Osvijetlite mi! Hajde!" /
"Buktinje! Buktinje! Buktinje!").
To je inae jedini zabiljeeni sluaj da jedan engleski monarh ustane usred
igrokaza i demonstrativno napusti prostoriju. "De Vir je oito bio tamo, pa je
to metnuo u Hamleta", pie Anderson.
U sedamnaestoj godini De Vir odlazi u najprestiniju pravnu kolu u
Engleskoj, almu mater ser Vilijema Sesila, Grejs In, gdje nastavlja uiti o
pravu o kojem ga je ve poduavao prvi tutor, ser Tomas Smit. Grejs In je
od Sesilove kole inae bila udaljena manje od jedne milje, a u nju e Sesil
eventualno poslati svoje sinove i svojeg drugog budueg zeta (Sesilov prvi
zet bie Edvard de Vir).
S druge strane, ekspir je, i to su zakljuili brojni pravnici, nedvosmisleno
posjedovao ekstenzivno pravno obrazovanje. Pravni istoriar Riard Grent
Vajt napisao je da je ekspir znao pravo "kao da je to bio dio jezika u
njegovoj svakodnevici, ne inei pri tom nikakve greke na koje moe
ukazati naueni profesionalni kritiar".
Za razliku od dananjih pravnih obrazovnih ustanova, u elizabetanskim
pravnim kolama redovno su organizovane i pozorine manifestacije kao dio
obaveznog kurikuluma.
Gdje su naeni uzori za dramske likove
Objavljeno: 13.03.2012

U elizabetanskim pravnim kolama gostovali su najvei pjesnici i tekstopisci
kasnog 16. i ranog 17. vijeka, ukljuujui Frensisa Bomonta, Dona Forda,
Dona Marstona, ser Dona Dejvisa, Tomasa Kempiona i Dona Dona.
Negdje izmeu januara 1566. i marta 1567., slavni dramaturg, Dord
Gaskojn, organizovao je dva igrokaza za studente Grejs Ina: Jokastu i The
Supposes.
De Vir je bio u rodbinskoj vezi sa Gaskojnom, i ako je propustio
Gaskojnove predstave u Grejs Inu, sigurno im je imao pristupa u kolskim
arhivama ili kod samoga autora. Kad smo ve kod toga, Gaskojnov ak i
revolucionarni tekst The Supposes, danas se dri za prvu dramu iz anra
elizabetanske komedije ona izvlai ono najbolje iz kontemporarnih
italijanskih komedija, ukljuujui jaku ensku ulogu i neto razuzdaniji
zaplet.
tavie, Gaskojnova komedija ekspiru e biti veoma interesantna, isto kao i
onaj incident sa kraljicom Elizabetom u Kembridu tri godine ranije. De Vir
e doslovno ukrasti neke djelove podzapleta iz The Supposes, a oito i
temu cjelokupnog komada, za Ukroenu goropad.
tavie, u Grejs Inu e De Vir nai jo jednu inspiraciju za Hamleta, u
sluaju Hejls protiv Petija. Hejls je inae jedan od ljudi koji su sa odlikom
zavrili Grejs In, a koji se 1554. udavio u rijeci. U pitanju je bio poznati
sudija i slavljeni protestant to je, otkad je Meri Tjudor dola na vlast, i dalje
bez problema kanjavao katolike. A im je Hejlsova smrt proglaena
suicidom, njegova zaostavtina je data kruni, da bi je kruna onda
porazdavala drugim ljudima. Njegova porodica je svoju zemlju, prirodno,
zatraila natrag, pa se u centru svega podiglo pitanje nasljedstva posjed. To
je De Viru veoma znailo zbog svojeg naslijeenog bogatstva koje je bilo
zamano, a koje se momentalno nalazilo pod neijim starateljstvom, ali koje,
kao to izgleda, nije za sobom povlailo samo mo i blagostanje, ve i
ogromne trokove.
Na neki nain, De Vir je htio svoju zemlju natrag, a prije svega pravni
fragmenti ovoga sluaja nedvosmisleno se parodiraju u Hamletu i
doslovno itaju kao ske iz Montija Pajtona. Uostalom, De Vir u Hamletu,
u sceni sa grobarima gdje se raspravlja o Ofelijinoj smrti, ukazuje na dravni
pravni sistem koji, poslije smrti vlasnika, zakonski moe ostaviti njegovo
dijete bez sredstava za ivot.
De Vir je kasnije oenio erku ser Vilijema Sesila, a taj brak je napreac
propao onoga dana kada mu je neko od posilnih natuknuo da mu ena nije
vjerna. Dok je putovao Francuskom, De Vir je oslukivao nagovaranja
sopstvenog Jaga kojeg je uzeo zdravo za gotovo i zbog ega je bezmalo
nasrnuo na svoju enu, dok poslije toga ekscesa nisu bili zajedno punih
sedam godina. Ova svaa moe posluiti i kao svojevrsni ukaz na eksplicitna
seciranja slinih zbivanja o ljubomori i izdajama u ekspirovim dramama
poput Otela, Zimske prie, Mnogo vike ni oko ega i Simbelina.
Iz De Virovog prvog braka dole su tri erke koje su naslijedile porodino
sjedite otuenog i sve siromanijeg oca dok je jo bio iv (Kralj Lir). De
Vir je imao relativno blisku iako teturavu vezu vezu sa kraljicom Elizabetom
koju je portretisao na razne naine, recimo kao domiljatu i armantnu
Oliviju (Dvanaesta no), uticajnu goropadnicu Kleopatru, ekscesivnu
Veneru i ugroenu Kresidu.
De Virov tast je bio istorijski prototip za Polonija; de Virov zet je posluio
za Petruia; de Virova sestra kao ablon za Petruijevu Kejt; njegova prva
ena, Sesilova erka, En, za Ofeliju, Dezdemonu i Heru (izmeu brojnih
ostalih); druga de Virova supruga je posluila za Porciju; njegova najstarija
erka za Mirandu; a njen suprug za Mirandinog Ferdinanda.
Kao to je pomenuto, de Virova mlaa sestra je bila poput zapaljive granate i
u namjeri da sebi nae valjanog mukarca (kraljica je obino odluivala o
svakom aristokratskom braku), bezmalo se samovoljno upustila u brak sa
rasputenim avanturistom i vojnikom slinog karaktera, Peregrinom
Bertijem, odnosno lordom Viloubijem, pa se donekle s pravom moe
ustvrditi da je njihova bizarna romansa parodirana u Ukroenoj goropadi.
Primjeri iz De Virovog ivota?
Objavljeno: 14.03.2012

De Virov dragi roak pogubljen je zbog pokuaja svrgavanja kraljice
Elizabete, pa je sudbina njegova tri sina opisana u komadu Kako vam drago
(ili, ta god hoete).
U tridesetoj godini, De Vir je postao umijean u vanbranu vezu koja je
doslovno uslovila sukobe po ulicama Londona izmeu njegove porodice i
porodice njegove ljubavnice, elizabetanskih Montekija i Kapuletija.
Istovremeno se De Virova najstarija kerka zaplela u dvije izuzetno
komplikovane brane veze sa dvojicom mladoenja, a na ta se aludira u
drami San ljetnje noi (ili, Snovienje u no ivanjsku). De Virova sopstvena
romansa, a naroito kada su mirazi i brani ugovor u pitanju, precizno je
oslikana u Veselim enama vindzorskim.
Isto tako, tokom njegovih dvadesetih godina, De Vir je ivio u Veneciji
(gdje je upao u nevolje zbog zaduivanja kod lokalnih jevrejskih zelenaa), a
posjetio je i druge gradove po Italiji i Francuskoj, koji e eventualno postati
sredita za vie od tuceta ekspirovih drama; na tome putu, poev od
francuskog dvora Anrija IV, prvi put e se upoznati sa italijanskom
sofisticiranom komedijom commedia dell'arte, koja je u Engleskoj bila
nepostojea, a od koje e obilato pozajmljivati za svoje drame. Anri IV je
bio veliki poklonik italijanske komedije i za vrijeme dok je De Vir boravio
na njegovom dvoru, upravo se vratio iz Venecije. Anderson pretpostavlja da
su se tu i upoznali, jer je sa sobom francuski kralj namjenski doveo i
italijansku pozorinu grupu kako bi mogao uivati u italijanskim
komedijama.
Najzad, neke geografske lokacije a Anderson za probu nabraja komedije
Sve je dobro to se dobro svri i Dva plemia iz Verone jedino
korenspondiraju sa godinama kada je De Vir boravio na tim mjestima, i
drugaije ih je nemogue tumaiti, osim ako se kae da je ekspir, koji
navodno nije naputao London, doslovno proao njima i popisao ono to je
vidio.
Tu je i De Virov rastrojeni zet (iz Ukroene goropadi), Peregrin Berti, sa
kojim je u meuvremenu Edvard postao blizak. Berti je u dva navrata
zavrio u ulozi engleskog ambasadora po kraljiinom nareenju kao uvaeni
gost na danskom dvoru u Elsinoru; depea, koja se danas uva u Britanskoj
biblioteci, otkriva banket kome je Berti prisustvovao, a gdje su takoe bili
dvorjani sa imenima Rozenkranc i Gildenstern.
Peregrin Berti se tom prilikom upoznao i sa Tihom Braheom, uvenim
astronomom, u njegovoj opservatoriji, koji je deset godina ranije u sazvjeu
Kasiopeja posmatrao supernovu, zvijezdu koju i Hamlet pominje u
istoimenoj drami. De Vir, koliko je poznato, nikada nije putovao u Dansku,
ali je svojeg zeta, nekadanjeg Petruia iz Goropadi, metnuo i u Hamleta
kao engleskog poslanika (ambasadora) koji prenosi vijest da su Rozenkranc i
Gildernstern mrtvi.
Najautobiografskiji od svih ekspirovih komada upravo je Hamlet, jer
doslovno omoguava uvide u odista brojne veze sa skoro svakom fazom De
Virovog ivota, koji je, kao i njegove drame, generalno bio proet priama o
nasljedstvu, tutorstvu, sebinosti, ljubomori, izdaji i anonimnosti. Tu je De
Vir najmanje dobar prema sebi, oito zbog prokockanog ivota, a na meti
poruge se nalaze i njegov tast, Vilijem Sesil, kao i prva ena, Sesilova
kerka, En. Najoigledniji primjeri su u potpunosti preuzeti iz De Virovog
ivota.
Dok je Edvard u dvadeset estoj godini putovao Francuskom, sreo je
tevtonskog princa koji je pred njegovim oima, ne bi li se istakao,
prodefilovao sa svojom vojskom; De Vir je osjetio ljubomoru jer se nije
mogao pohvaliti svojom vojskom, poput njegovih nadasve slavnijih predaka.
Uskoro se De Vir ukrcao na brod koji su preoteli gusari; ovi gusari su De
Vira skinuli do gole koe i ostavili na engleskoj obali; njegov sluga je
ispripovijedao ovu priu. Edvardu je ivot poteen samo zato jer ga je neko
od otmiara prepoznao.
U etvrtoj sceni Hamleta, za koju ne postoji nikakav poznati referentni
knjievni izvor, Hamlet prvo sree nadiruu vojsku kraljevia Fortinbrasa, a
zatim se ukrcava na brod kojeg preuzimaju pirati, u iskuenju koje Hamleta,
ponienog, ostavlja nagog na danskoj obali. Ovo prepriava Hamletov
prijatelj, Horacio.
Ostaje samo gomila hipoteza
Objavljeno: 15.03.2012

to se toga tie, i De Virov bliski roak, vojnik vrijedan pomena i na kojeg
se De Vir rado ugledao, nosio je ime Horacio. Posljednje Hamletove rijei
koje ovaj prenosi Horaciju mogu da se uzmu kao i povik svakom ovjeku
koji eli sluati: Dobri Horacio, kakvo ranjeno/ Ime bi posle mene ostalo,/
Kad se nita ne bi znalo. Ako ikad,/ Ikada srcu tvome bejah drag,/ Veitoj
srei nemoj ii jo,/ U grubom svetu ovom vuci dah/ Tegobno, da moju
povest pripoveda.
Ispada da je ekspir bio najautobiografskiji autor koji se ikada latio pera. A
da bismo ovo prepoznali, kae Anderson, italac samo mora redefinisati
ekspira. Na primjer, Mnogo buke ni oko ega djelimino postaje
izvinjenje za autorove mladalake prestupe i obijesti, prikazanim u dramama
Zimska pria i Romeo i Julija. Magbet, Kako vam drago i Soneti i
ostala poezija, svi ponaosob istrauju razliite reflektivne uglove o istom
personalnom iskustvu: slubi porotnika na legendarnim elizabetanskim
suenjima o izdajstvima.
Sporedni likovi iz Hamleta i Zabune (ili, Komedije nesporazuma)
postaju kompletni u Ukroenoj goropadi i Antoniju i Kleopatri. Bard, u
ovom novom svjetlu, postaje bezmalo ispovjedni tekstopisac karakteristino
ispred svojeg vremena modifikujui razne izvorne tekstove u rijei koje su
ogoljavale njegovu duu, iako iza prividno bezbjednog imena drugog
ovjeka.
Iako je ovim interesantnim podacima samo zagrebana povrina o
ekspirovom tajnom identitetu, oni koji njeguju konvencionalnu biografiju,
kao ultimativni dokaz sasvim logino ukazuju na prvo izdanje kompletnih
ekspirovih drama iz 1623. godine, kome su, u formi svjedoka potpise dali
njegovi prijatelji iz teatra Gloub, kao i autor Ben Donson.
Mark Anderson pie da se ovome dokazu obavezno mora staviti i politika
pozadina. U to doba, De Virov sin Henri, 18. vojvoda od Oksforda, doslovno
je ekao na svoju egzekuciju zato jer je bio protiv saveznitva sa panijom,
koja je mogla vratiti katolicizam u Englesku. Politika pozadina ove prie
omoguava pojavu ekspirovih sabranih djela u vidu posljednjeg pokuaja
da De Virovi potomci sauvaju knjievni legat njihovog patrijarha po svaku
cijenu. Jer, u sluaju da panija dobije primat u Engleskoj, novi reim kome
englesko pozorite nije nikada slalo dobre poruke i koga je esto
karakterisalo kao antihriste, vjerovatno bi satrlo cjelokupni ekspirov opus.
tavie, potpisi na izdanju sabranih djela, osim Donsona, broje i lanove
ekspirove pozorine grupe. Oni su inae podnijeli vlastima molbu u vezi s
njihovim pravima u Gloubu, i sve to su mogli napisati o ekspiru jeste da je
on bio jedan od glumaca.
to se tie Bena Donsona i njegovog svjedoanstva o autentinosti
ekspirovih sabranih djela, on je na drugim mjestima isto tako nanio tetu
ekspirovom imenu. Recimo, jedan Donsonov sonet, izruguje se pjesniku-
majmunu za koga autor kae da se moe prepoznati kao najvei autor toga
doba, ali samo zato jer uzima misli drugih ljudi i prisvaja ih za sebe.
Dalje, u svojem igranom komadu iz 1599, Donson parodira ekspira
bukvalno po imenu, satirizujui moto na njegovom porodinom grbu, ija je
centralna figura vepar koji, prema Donsonovim rijeima, izgleda kao da mu
je neko upravo otfikario glavu. Vepar je, inae, bio prastari heraldiki
amblem porodice Edvarda de Vira, 17. vojvode od Oksforda.
De Vir je, na kraju, umro 1604. godine. Tu se postavlja i pitanje ta je sa
svim onim, moda i najznaajnijim ekspirovim dramama, objavljenim u
periodu 1605-1613. godine? Meutim, kako ne postoji nijedan originalni
ekspirov tekst i kako nijedan drugi dokument ne obezbjeuje nepobitan
datum njegove kompozicije, ono to ostaje jeste hrpa uenjakih
pretpostavki i hipoteza od kojih su neke bolje utemeljene u provjerenoj
istoriji od drugih.
U sutini, ne postoji standardna hronologija ekspirovih drama. Takozvani
Riversajd ekspir, udbenik koji se koristi u veini kola, smjeta 11
ekspirovih drama nakon 1604. To su: Kralj Lir, Makbet, Antonije i
Kleopatra, Koriolan, Timon Atinjanin, Perikle, Simbelin, Zimska pria,
Bura, Kralj Henri VIII i Dva plemenita roaka.
Da li je stvarao nakon 1604.
Objavljeno: 16.03.2012

S druge strane, izvjesno ortodoksno uenje, danas nadasve jeretiko, tvrdilo
je da je ekspir prestao pisati nakon 1604. Po tome pitanju saglasili su se
pojedini strunjaci. Anderson uzima tri najjaa dokaza za period nakon
1604. godine, a to su drame Makbet, Henri VIII i Bura. Na kraju se dolazi do
zakljuka da se i ne radi o toliko jakim dokazima, ve vie o stavu "moe, a i
ne mora", emu je lako podudariti i suprotstaviti kontra-dokaze.
Najzad, jedan ekspert, nimalo svjestan znaenja koje ima 1604. godina,
direktno je pokazao ta sve ukljuuje pomenuto procjenjivanje ekspira.
U Memoarima o ivotu i pisanju Bena Donsona (1756) V. R. etvud
zakljuuje, na osnovu dokumenata o izvedbama, da se "krajem te godine
(1603) ili poetkom naredne vjeruje da je ekspir uputio posljednji pozdrav
sa pozornice, i kao pisac i kao glumac".
Anderson, kao i svi izuavaoci ekspira, za nepobitan dokaz uzima datum
publikacije neke drame.
ekspirov debi bila je 1593. godina, kada se pojavila poema Venera i
Adonis. Tokom naredne dekade, novi ekspirovi komadi pojavljivali su se u
knjievnoj formi otprilike dvaput godinje. Onda je 1604. godine ekspir
zautao. Od tada je tiina prekinuta dva puta. Prvi put tokom perioda 1608-
09. kada se De Virova druga ena, sada udova, Elizabet Trentam de Vir,
spremala za iseljenje iz kraljeve palate u Hekniju, gdje je ivjela sa svojim
suprugom nekoliko godina do njegove smrti. U tom periodu se publikuju
etiri nova ekspirova rada (Perikle, Kralj Lir, Troil i Kresida i Soneti).
Druga prilika poinje sa prvom publikacijom Otela (1622) a kulminira
naredne godine publikacijom sabranih djela (ukupno 37), od kojih se njih 18
pojavljuje prvi put.
Anderson istie da i rana istorija ekspirovih reprint-izdanja pokazuje da je
1604. krajnja granica. Neke ekspirove drame su traljavo sastavljena i loe
opremljena verzija teksta kojim su se sluili glumci za vrijeme izvedbi, neka
vrsta dananjeg piratskog filma. Drugi ekspirovi tekstovi, u vidu odgovora
piratizovanim izdanjima, pojavljuju se kao originali, hvalisavo istiui
naslovnice na kojima pie sve o autorovim potencijalnim revizijama i
korekcijama.
Tako, na primjer, naslovnica Romea i Julije (1599) biljei da je tekst
"iznova korigovan, uvean i poboljan", dok tree izdanje Riarda III (1602)
samo biljei da je "iznova uvean". Naslovna strana drugog izdanja
Hamleta, iz 1604, tvrdi da je dati tekst "iznova tampan na novom tisku i
uvean koliko se god to moglo, na osnovu originalne i besprekorne kopije".
Nakon 1604. godine nije vie bilo nikakvih ispravki na novim izdanjima
starih ekspirovih drama.
Jo jedan uvid u mogunost da je ekspir zbilja prestao sa pisanjem 1604.
godine jeste pojedinost da je on u svoje radove nemalo puta unosio
kontemporarne naune dogaaje sve do kraja 16. vijeka, koji izuavaocima
mogu sluiti kao svojevrsni orijentir. Pa, opet, i sa time se prestaje u
njegovim dramama nakon De Virove smrti 1604.
Recimo, supernova iz sazvjea Kasiopeja 1572. godine pominje se u
Hamletu. Teorija o geomagnetizmu Vilijema Gilberta (1600) inspirisae
geomagnetnu metaforu u Troilu i Kresidi. A spektakularna supernova u
oktobru 1604, kao ni Keplerova revolucionarna studija o planetama iz 1609.
godine, nisu zavrijedile pominjanje u kasnijim njegovim dramama. Sa ovime
su takoe konzistentni i referentni izvori kojima se sluio ekspir. Obino su
to djela publikovana od 1560. pa do 1590. godine; a potom, osim dvije
publikacije iz 1603. godine, pada i posljednja zavjesa. Sa De Virovom smru
naizgled se gasi i ekspirova fabrika.
Recimo, u studiji od osam tomova Defrija Buloua, Narativni i dramski
izvori kod ekspira, ovaj ekspert iz 20. vijeka nalazi samo jedan jedini
izvor nakon 1604. za koji autor tvrdi da je blii "vrlo moguem" nego
"moda" ili "vjerovatnom" - kada je u pitanju to da li ga je ekspir koristio
kao uticajni izvornik. Inae, taj Bulouv izvor je primarni dokaz da je
ekspirov posljednji komad, Bura, napisan 1611. godine.
iji su stihovi u Stratfordu?
Objavljeno: 17.03.2012

Kako je itava ova "oksfordijanska" teorija da je De Vir pisao ekspirova
djela nastala na osnovu neposrednih dokaza pomou kojih se ve 90 godina
gradi sluaj uz pomo zakljuivanja i spekulisanja, bolje rei poput
rjeavanja zagonetke, ne bi li se na koncu stvorila slika koju je nemogue
porei, ona kao teorija zasigurno nikada nee umrijeti, jer je injenica da se
svako malo aurira.
U meuvremenu je pronaena De Virova tzv. enevska Biblija, opasana
porodinim grbom, tampana na engleskom jeziku od strane engleskih
izgnanika u vajcarskoj u periodu 1569-70. (u Engleskoj se Sveto pismo
smjelo itati samo na latinskom i grkom). De Virova Biblija se uva u
Folderovoj ekspirovoj Biblioteci u Vaingtonu. Ona sadri 1028 de
Virovih rukom napisanih anotacija o tome to je itao, zapaao i smatrao
zanimljivim iz Starog i Novog zavjeta, te Anderson ovo dri kao
najznaajniji novi dokaz o de Viru kao ekspiru.
Pomenute anotacije u sauvanoj De Virovoj Bibliji otkrivaju jedinstvenu
vezu sa brojnim idiosinkratikim biblijskim referencama pronaenim u
ekspirovim komadima i poemama. U njegovim pismima naeni su i podaci
na italijanskom jeziku, vezanim za italijansku Bibliju koju je de Vir oito
posjedovao; recimo, tokom putovanja kroz Italiju trgovao je jednu grku
Bibliju i potom je poslao kui.
Dodue, samo je 37 odsto potenciranih biblijskih stihova iz De Virove
Biblije upotrijebljeno kod ekspira, dakle svaki etvrti stih, zakljuio je
profesor Roder Stritmater, koji je pomno istraivao ovu knjigu, a onda i
doktorirao na toj temi. Paralele seu od tematskih dijeljenja jednog motiva,
ideje ili tropa pa do verbalnog korienja imena, fraza, ili formulacije
koja sugerie odreeni pasus iz Biblije.
Dabome, ovo ne znai da se ekspir sluio samo ovim izdanjem, ve da je
stotine aluzija na biblijske pasuse iz njegovog kanona uzimano i iz drugih
izdanja Svetog pisma. Tu se nalaze mnoge koincidencije, a pojedine su i
statistikog karaktera. U smislu, ako je kod ekspira korieno 37 odsto
biblijskih stihova iz De Virove Biblije, Stritmater je sproveo istu raunicu na
djelima Frensisa Bejkona (2%), Edmunda Spensera (5,4%) i Kristofera
Marloua (6,8%).
Koincidencija ili ne, De Virova Biblija na naposljetku i te kako svjedoi o
visokom obrazovanju, kao i o nekim interesovanjima njenoga vlasnika, to
je jo jedan plus za "oksfordijance". A time je, iz ove perspektive,
nepobitno utvreno da su se i ekspir i De Vir sluili brojnim izdanjima
Biblije. Nije mnogo, ali je u neku ruku i sasvim dovoljno.
ta jo rei? Epitaf na "aksperovoj" nadrobnoj ploi unutar Crkve Trojstva
u Stratfordu-na-Ejvonu sainjava jedan neprilian i bezmalo posramljujui
kvazigotski stih. Mark Tvejn je to najbolje objasnio:
"Koliko je mogue da to neko zna i da moe dokazati, ekspir od Stratforda
napisao je samo jednu pjesmu tokom itavog svojeg ivota. I ona je
autentino njegova. On odista jeste napisao tu jednu pjesmu i to je fakat
kojeg je prosto nemogue osporiti; i tavie napisao ju je cipan-cijelu;
napisao ju je od poetka pa do kraja on sam i to je iznjedrivi direktno iz
vlastite glave. Potom je naredio da se ta kreativna rabota uree na njegov
grob, pa su tu elju i otjelotvorili. A pjesma i danas poiva na njegovom
spomeniku. Evo nje:
Dobri prijatelju, uzdr' se ako boga znade
Da prainu opasanu ovdje ne izrovari.
Nek bude blagosiljan ovjek koj' potedi kamenice ove,
A nek' proklet bude onaj koji poene kosti moje.
ekspir je vjerovatno bio ve naveliko mrtav dok je sastavljao ove
stihove. Pa i dalje, ovo je samo nagaanje. Nai dokazi su, na kraju krajeva,
indirektni i spekulativni. Unutranji dokazi."
Za razliku od Frojda hipnotisanog cjelokupnom ovom teorijom, koji
Edvarda de Vira ak pominje i u svojoj autobiografiji, Tvejn, na alost,
nikada nije imao prilike uti neto vie o tome 17. vojvodi od Oksforda, a
kamoli o mogunosti da je on u stvari pisao ekspirova djela.

(Kraj)