‫تيوسولفات سديم‬

‫روش تهيه تيوسولفات سديم‬

‫تيوسولفات سديم نمک اسيد تيو سولفوريک مي باشد که اين اسيد بر خلف نمک هايش بسيار‬
‫ناپايدار است‪ .‬اگر به محلول تيوسولفات سديم محلول يک اسيد قوي مثل اسيد کلريدريک‬
‫افزوده شود پس از اندک مدتي گوگرد رسوب نموده و محلول شديدا بوي انيدريد سولفورو مي‬
‫دهد‪.‬‬
‫‪.‬تيوسولفات سديم به اساني کلر را احيا مي نمايد‬

‫‪Na2S2O3+H2O +Cl2‬‬ ‫‪Na2SO4+HCl+S‬‬

‫اگر مقدار کلر زياد باشد عدد اکسايش گوگرد از ‪ -2‬به ‪ +6‬مي رسد‪.‬‬

‫‪Na2S2O3+5H2O+4Cl‬‬ ‫‪2NaHSO4+8HCl‬‬

‫در عکاسي سديم تيوسولفات به عنوان داروي ثبوت مصرف مي گردد‪ .‬زيرا تيوسولفات بر‬
‫هالوژن هاي نقره اثر کرده و به اساني انها را حل مي نمايد ولي بر خود نقره بي اثر است‪.‬‬

‫‪AgCl +2Na2S2O3‬‬ ‫‪Na3[Ag(S2O3)2] +NaCl‬‬

‫در شيمي تجزيه واکنش بين تيوسولفات و يد اساس سنجش هاي يدومتري مي باشد‪.‬‬

‫براي تهيه نمک تيوسولفات مي توان از سولفيت سديم و گل گوگرد استفاده نمود‪ .‬اگر سولفيت‬
‫سديم در دسترس نباشد مي توان ان را از اثر گاز ‪ SO2‬بر کربنات سديم بدست اورد‪ .‬گاز‬
‫‪ SO2‬از اثر اسيد سولفوريک غليظ بر پودر مس تهيه مي گردد‪.‬‬

‫دستگاهي مطابق شکل زير سوار کنيد و نمک سولفيت سديم را تهيه نماييد‪ .‬سرعت خروج‬
‫گاز ‪ SO2‬را مي توان توسط شعله و ميزان اسيد سولفوريک غليظ کنترول نمود‪.‬‬
 ‫روش تهّيه‬

‫ابتدا ‪ 6‬گرم سولفيت سديم را همراه با ‪ 30‬ميلي ليتر اب مقطر در يک بشر ‪ 300‬ميلي ليتري‬
‫وارد نموده و تا نقطه جوش حرارت دهيد تا حل گردد‪ 2 .‬گرم گوگرد اضافه نموده و محلول‬
‫تعليقي حاصل را بجوشانيد تا تقريبا تمام گوگرد وارد واکنش شود‪ .‬محصول را تا داغ است‬
‫صاف کنيد‪ .‬محلول زير صافي را تبخير نموده تا تبلور شروع شود‪ .‬سپس در حمام يخ سرد‬
‫نموده و توسط پمپ خل صاف نماييد‪ .‬ماده بدست امده را در يک اون در دماي ‪ 40‬تا ‪50‬‬
‫درجه سانتيگراد خشک نماييد‪.‬‬
‫تعيين اب تبلور محصول بدست امده‬
 ‫گرم از نمک بدست امده را در اب مقطر حل نموده و به حجم ‪ 100‬ميلي ليتر برسانيد ‪2.48‬‬
‫و انرا توسط محلول استاندارد تيتر نماييد‪ .‬براي تهيه محلول استاندارد ‪ 1.27‬گرم يد و ‪ 1‬گرم‬
‫يدور پتاسيم را همراه با اب مقطر در بالن ژوژه ‪ 100‬ميلي ليتري وارد نموده و با اضافه‬
‫نمودن اب مقطر بعد از انحلل کامل ان را به حجم برسانيد‪ 10 .‬ميلي ليتر از محلول نمک‬
‫‪.‬بدست امده را در مجاورت چسب نشاسته با محلول استاندارد تيتر نماييد‬

‫منبع‪:‬‬
‫‪www.4800.blogfa.com‬‬
‫كروم )‪(Cr‬‬
 ‫تاريخچــــــــه‬

‫‪Johann Gottlob Lehmann‬در سال ‪ 1761‬در کوههای اورال ماده معدنی نارنجی‪-‬‬
‫قرمز رنگی پيدا کرد که نام آنرا سرب قرمز سيبريايی نهاد‪.‬گرچه او به اشتباه آنرا ترکيب‬
‫سرب با آهن و سلنيم انگاشت ‪ ،‬آن ماده معدنی در حقيقت کرومات سرب بود) ‪(PbCrO4‬‬

‫‪ Pallas Peter Simon‬در سال اين ‪ 1770‬ماده معدنی سربی قرمز رنگ)سرب قرمز‬
‫سيبريايی( را در همان مکانی که ‪ Lehmann‬قبل" ديده بود مشاهده کرد که خصوصيات‬
‫مفيد زيادی داشت از جمله اين خصوصيات کاربرد آن بعنوان رنگدانه در توليد رنگ بود که‬
‫استفاده از اين ويژگی به سرعت توسعه يافت‪.‬رنگ زرد درخشانی که از کروکوئيت ساخته شد‬
‫به يک رنگ بسيار رايج تبديل گشت‪.‬‬

‫سال ‪ Nicolas-Louis Vauquelin 1797‬نمونه هايی از سنگ معدن کروکوئيت را پيدا‬

‫کرد‪.‬او با مخلوط کردن کروکوئيت و اسيد هيدرو کلريک موفق به تهيه اکسيد کروم) ‪(CrO3‬‬
‫گشت‪.‬سال ‪ Vauquelin 1798‬متوجه شد که با حرارت دادن اين اکسيد در کوره های ذغالی‬
‫می توان کروم فلزی بدست آورد‪.‬او موفق به شناسايی مقدار کمی کروم در سنگهای قيمتی از‬
‫جمله ياقوت و زمرد شد‪.‬‬
‫در طول دهه اول قرن نوزدهم از کروم بيشتر بعنوان سازه ای در رنگها استفاده می شد اما‬
‫امروزه عمده کاربرد آن )‪ (%85‬در آلياژهای فلزی است و مابقی موارد استفاده آن در صنايع‬
‫شيميايی ‪ ،‬موادنسوز و صنايع پايه می باشد‪.‬‬

‫موارد استفاده کروم‪:‬‬

‫در متارلوژی برای مقاوم کردن در مقابل پوسيدگی و در براقی نهائی‪:‬‬ ‫•‬
‫بعنوان يک جزء در آلياژها ‪،‬مثل"در فولد ضدزنگ‪،‬‬ ‫‪o‬‬
‫در آب کاری با کروم ‪،‬‬ ‫‪o‬‬
‫در آلومينيوم آنادايز ‪،‬‬ ‫‪o‬‬
‫بعنوان يک کاتاليزور‪.‬‬ ‫•‬
‫از کروميت برای ساخت قالبهای پخت آجر استفاده می شود‪.‬‬ ‫•‬
‫نمکهای کروم باعث سبز شدن رنگ شيشه می شود‪.‬‬ ‫•‬
‫کروماتها واکسيدها در رنگ مو و رنگهای معمولی بکارمی روند‪.‬‬ ‫•‬
‫دی کرومات پتاسيم يک معرف؟ شيميايی است که درتميز کردن‬ ‫•‬
‫ظروف شيشه ای آزمايشگاهی و بعنوان يک عامل تيترات مورد استفاده قرار‬
‫می گيرد‪.‬اين عنصر همچنين بصورت دندانه) مثل ‪،‬عامل ثابت نگه دارنده (‬
‫در رنگرزی بکار می رود‪.‬‬
‫دی اکسيد کروم)‪ (CrO2‬در توليد نوارهای مغناطيسی مصرف می‬ ‫•‬
‫شود اين نوارها نسبت به نوارهای اکسيد آهن دارای مقاومت در برابر‬
‫ميدانهای مغناطيسی بيشتری ‪،‬بوده لذا موجب کارآئی بهتر می شوند‪.‬‬
 ‫شهای ليه کروم رنگی شبيه نقره‪ ٬‬سفيد مايل به آبی دارند‪ .‬قدرت انعکاس سطح‬ ‫روک ‌‬
‫کرو‌مکاری شده و کامل‪ ″‬صيقلی شده در حد ‪ %65‬است )برای نقره ‪%88‬و نيکل ‪ (%55‬در‬
‫یشود‪ ٬‬در مورد کروم تغييری‬ ‫حالی که خاصيت انعکاس نقره و نيکل با گذشت زمان ضايع م ‌‬
‫یشود‪.‬‬‫حاصل نم ‌‬
‫یپذيرند‪ .‬کروم در مقابل‬ ‫گکاری و نقاشی را نم ‌‬‫لي‌ههای کروم قابل جوشکاری نبوده و رن ‌‬
‫گازها‪ ٬‬مواد قليايی و نمکها مقاوم است اما اسيد سولفوريک واسيد کلريدريک وساير اسيدهای‬
‫ندار در تمام غلظتها ودر تمام درجه حرارتها بر روی کروم تاثير می گذارند‪.‬‬ ‫هالوژ ‌‬
‫شهای کروم مقاومت خوبی در اتمسفر از خود نشان‬ ‫به دنبال رويين شدن شيميايی‪ ٬‬روک ‌‬
‫یشوند‪ .‬از اين رو به تميز کردن و يا نو نمودن توسط محلولها يا محصولت‬ ‫یدهند و کدر نم ‌‬‫م ‌‬
‫شهای کروم تا ‪ 500‬درجه سانتيگراد هيچ تغييری از نظر‬ ‫حل کننده اکسيدها را ندارند‪ .‬روک ‌‬
‫یشوند‪.‬‬‫کدر شدن متحمل نم ‌‬
‫رويين شدن حالتی است که در طی آن در سطح کروم‪ ٬‬اکسيد کروم )‪ (+3‬تشکيل می شود‪.‬‬
‫اين عمل موجب جاب‌هجايی پتانسيل کروم از ‪ 0.717‬به ‪ 1.36‬ولت می شود و کروم مثل يک‬
‫فلز نجيب عمل می نمايد‪ .‬ليه های پوششی کروم براق با ضخامت پايين )در حدود ‪1‬‬
‫ميکرومتر(که غالبا در کرو‌مکاری تزيينی با آن روبه رو هستيم فولد را در مقابل خوردگی‬
‫یکنند کروم کاری ضخيم که در مقابل خوردگی ضمانت کافی داشته باشد فقط از‬ ‫حفاظت نم ‌‬
‫شهای کروم الکتروليتی سطح‬ ‫طريق کرو‌مکاری سخت امکانپذير است‪ .‬با توجه به اينکه پوش ‌‬
‫یپوشانند از اين رو کرو‌مکاری تزيينی هرگز به تنهايی‬ ‫مورد آبکاری را به طور کامل نم ‌‬
‫شهايی‬‫یگيرد بلکه همواره آن را به عنوان پوشش نهايی بر روی واکن ‌‬ ‫مورد استفاده قرار نم ‌‬
‫یروند‬‫ینمايند به کار م ‌‬
‫که حفاظت سطح را در مقابل خوردگی ضمانت م ‌‬

‫از ترکيبات کروم از جمله اکسيد کروم سبز ‪ ,‬زرد کروم و نارنجی کروم در صنايع رنگ‬
‫سازی استفاده می شود‪ .‬اين رنگدانه ها در رنگها و پلستيکها کاربرد دارند‪ .‬از جمله ويژگی‬
‫های رنگدانه هاي کرومات سرب درخشندگي فام ‪ ،‬قدرت رنگ زنندگي و قدرت پوشانندگي‬
‫بال را می توان نام برد‪.‬‬

‫نقش بيولوژيکی‬

‫کروم سه ظرفيتی فلزی است که مقدار کم آن بسيار ضروری است و برای سوخت و ساز‬
‫کامل قند در بدن انسان مورد نياز است‪ .‬کمبودهای کروم می تواند بر توانايی انسولين در ثابت‬
‫نگه داشتن ميزان قند خون تاثير بگذارد‪ .‬برخلف ساير فلزاتی که مقدار کم آنها ضروری است‬
‫برای کروم عملکرد بيولوژيکی درمتالوپروتئين ديده نشده است‪ .‬بنابراين پروسه عملی کروم‬
‫مورد نياز در رژيم غذايی تشريح نشده ‪.‬‬

‫پيدايـــــــــــش‬

‫کروم به شکل سنگ معدن کروميت )‪ ( Cr4O2H‬استخراج می شود‪.‬اين عنصررابصورت‬

‫تجاری با حرارت دادن اين سنگ معدن در حضور آلومينيوم يا سليکون تهيه می کنند‪.‬تقريبا"‬
‫نيمی از سنگ معدن کروميت جهان در آفريقای جنوبی توليد می شود‪.‬البته قزاقستان ‪ ،‬هند و‬
‫ترکيه نيز از توليد کنندگان عمده آن هستند‪.‬‬

‫مقدار کروميت اسخراج نشده بسيار زياد است اما از نظر جغرافيايی در قزاقستان و آفريقای‬
‫جنوبی متمرکز هستند‪.‬درسال ‪2000‬تقريبا" ‪ 15‬ميليون تن سنگ معدن کروميت قابل فروش‬
‫توليد شد و تقريبا" به ‪ 4‬ميليون تن آهن‪ -‬کروم به ارزش تقريبی ‪ 5/2‬ميليارد دلر آمريکا تبديل‬
‫شد‪.‬‬
‫اگرچه وجود کروم خالص بسيار نادر است ‪ ،‬مقاديری کروم خالص کشف شده است‪ .‬معدن‬
‫‪ Udachnaya‬در روسيه نمونه هايی از کروم خالص توليد می کند‪ .‬اين معدن يک استوانه‬
‫کيمبرليت غنی از الماس است ‪،‬وهم کروم عنصری وهم الماس توليد می کند‪.‬‬

‫ترکيبات‬

‫دی کرومات پتاسيم عامل اکسيد کننده بسيار قوی است و اين ترکيب برای تميز کردن ظروف‬
‫آزمايشگاهی ‪ ،‬ارجح تر از ساير ترکيبات آلی است‪.‬اکسيد کروميک همان اکسيد کروم سبز‬
‫است )‪(Cr2O3‬که در نقاشی لعابی و رنگ کردن شيشه مورد استفاده قرار می گيرد‪.‬‬

‫زردينه کروم رنگدانه زرد درخشانی است ) ‪ (PbCrO4‬که مورد استفاده نقاشان قرار می‬
‫گيرد‪.‬‬
‫اسيد کروميک دارای ساختار فرضی ‪ H2CrO4‬است‪ .‬نه اسيد کروميک و نه اسيد دی‬
‫کروميک در طبيعت يافت نمی شوند اما آنيونهای آنها در تركيبات متنوعی يافت می شود‪.‬تری‬
‫اکسيد کروم ‪-، CrO3‬اسيد بدون آب اسيد کروميک ‪ -‬بصورت تجاری ‪،‬بعنوان اسيد کروميک‬
‫بفروش می رسد‪.‬‬

‫ايزوتوپها‬

‫کروم بطور طبيعی متشکل از ‪ 3‬ايزوتوپ پايدار ‪ Cr-53 ,Cr-54 ,Cr-52‬است که فراوان‬
‫ترين آنها ‪ ) Cr-52‬با فراوانی طبيعی ‪ (%789/83‬می باشد‪ 19.‬راديو ايزوتوپ که پايدار‬
‫ترين آنها ‪ Cr-50‬با نيمه عمر) بيش از( ‪1.8E17‬سال و ‪ Cr-51‬با نيمه عمر ‪7025/27‬‬
‫روزمی باشد ‪T‬برای اين عنصر شناخته شده است‪ .‬مابقی ايزوتوپهای راديواکتيو آن از نيمه‬
‫عمری کمتراز ‪ 24‬ساعت برخوردارند که نيمه عمر اکثر آنها کمتر از ‪ 1‬دقيقه است‪.‬‬

‫اين عنصر همچنين دارای ‪ 2‬حالت برانگيخته می باشد‪.‬‬

‫کروم ‪ 53‬محصول فروپاشی پرتوزاد ‪ Mn-53‬است‪.‬محتويات ايزوتوپی کروم معمول" با‬
‫محتويات ايزوتوپی منگنز ترکيب می شود و در زمين شناسی ايزوتوپی کاربرد دارد‪.‬نسبتهای‬
‫ايزوتوپ ‪ Mn-Cr‬شواهدی را که از ‪ Al-26‬و ‪ Pd-107‬درباره تاريخ ابتدايی بدست آمده‬
‫تقويت می کند‪ .‬اختلف در نسبتهای ‪ Cr-53/Cr-52‬و ‪ Mn-Cr‬در چندين شهاب سنگ‬
‫بيانگر يک نسبت ‪ Mn-53/Mn-55‬است که نشان می دهد رده بندی ايزوتوپ ‪ Mn-Cr‬بايد‬
‫از فروپاشی ثابت ‪ Mn-53‬در پيکره سياره های مجزاناشی شده باشد‪ .‬بنابراين ‪ Cr-53‬دليلی‬
‫بيشتر را درباره فرآيندهای نوکلئوسنتزی بلفاصله قبل ازيکپارچگی منظومه شمسی در اختيار‬
‫می گذارد‪.‬‬

‫ايزوتوپهای کروم از نظر وزن اتمی ‪ ،‬در بازه ‪ ) 43amu‬کروم ‪ (43‬تا ‪ )67amu‬کروم‬
‫‪ (67‬قرار دارند‪ .‬حالت فروپاشی اتمی بلفاصله قبل از فراوان ترين ايزوتوپ پايدار) کروم‬
‫‪ ، (52‬جذب الکترون است و حات بلفاصله بعد از آن بتا می باشد‪.‬‬

‫هشدارها‬
‫فلز کروم و ترکيبات کروم )‪ (III‬معمول" برای سلمتی خطرناک نيستند اما ترکيبات کروم ‪VI‬‬
‫در صورت بلع سمی هستند‪ .‬مقدارتقريبا" نصف قاشق چای خوری ترکيبات کروم سمی (‬
‫‪ )VI‬کشنده بوده و سرطانزا بودن مقادير غير کشنده کروم ‪ VI‬به اثبات رسيده است‪ .‬بيشتر‬
‫ترکيبات کروم ‪ VI‬برای چشم ‪ ،‬پوست و بافتهای مخطی مضر می باشد‪.‬‬

‫تماس دائمی با اين ترکيبات می تواند موجب آسيبهای دائمی چشم گردد مگر مواردی که‬
‫درمان کامل صورت پذيرد‪.‬‬

‫در سال ‪ 1958‬سازمان بهداشت جهانی حداکثر ميزان مصرف مجاز کروم ‪ VI‬از جنبه‬
‫سلمتی را ‪ 05/0‬ميلی گرم درهر ليتر آب آشاميدنی پيشنهاد کرد‪ .‬اين پيشنهاد بارها بررسی‬
‫شد و در اين فاصله مقدار اعلم شده تغيير نکرد‪.‬‬

‫اثرات کروم بر سلمتي انسان‬

‫افراد از طريق تنفس‪ ،‬خوردن‪ ،‬آشاميدن و تماسهاي پوستي کروم و ترکيبات کروم را دريافت‬
‫ميکنند‪ .‬ميزان کروم در هوا و آب بسيار اندک است‪ .‬مقدار کروم در آب آشاميدني بسيار کم‬
‫است اما ممکن است که آبهاي آلوده حاوي مقداري کروم ‪ 4‬و کروم ‪ 6‬باشند که جز انواع‬
‫خطرناک کروم محسوب ميشوند‪.‬‬

‫اغلب افراد از طريق عذا کروم ‪ 3‬دريافت ميکنند‪ .‬کروم ‪ 3‬به طور طبيعي در سبزيجات‪،‬‬
‫ميوه ها‪ ،‬گوشت‪ ،‬زرده تخم مرغ و دانه ها وجود دارد‪ .‬روشهاي متنوع نگهداري و ذخيره‬
‫مواد غذايي ممکن است‪ ،‬محتواي کرم مواد غذايي را تغيير دهد‪ .‬اگر غذا در تانکهاي فولدي‬
‫يا قوطي ها نگهداري شود‪ ،‬مقدار کروم غذا افزايش مي يابد‪.‬‬
‫کروم ‪ 3‬در تغذيه انسان نقش اساسي دارد و کمبود آن موجب مشکلت قلبي‪ ،‬اختلل در‬
‫متابوليسم و ديابت شود‪ .‬اما اگر مقدار کروم ‪ 3‬که انسان مصرف ميکند‪ ،‬از حد معمول بيشتر‬
‫باشد‪ ،‬بر سلمت انسان اثر گذاشته و به عنوان مثال‪ ،‬باعث خارش پوستي ميشود‪.‬‬

‫کروم ‪ 6‬براي انسان بسيار خطرناک است‪ .‬به خصوص براي افرادي که در صنعت فولد و‬
‫نساجي کار ميکنند‪ ،‬کروم ‪ 6‬خطر بيشتري دارد‪ .‬افرادي که تنباکو مصرف ميکنند‪ ،‬بيشتر از‬
‫ساير افراد در معرض خطر کروم قرار دارند‪.‬‬
‫ل ترکيب کروم در محصولت چرمي‬ ‫کروم ‪ 4‬اثرات متعددي بر سلمت انسان دارد‪ .‬معمو ً‬
‫وجود دارد‪ .‬اين ترکيب باعث آلرژي شديد در افراد ميشود‪ ،‬مانند خارش پوست‪ .‬با تنفس کروم‬
‫‪ 4‬بيني تحريک شده و خونريزي بيني اتفاق مي افتد‪.‬‬

‫ساير بيماريهايي که کروم ‪ 4‬سبب ميشود‪ ،‬عبارت هستند از‪:‬‬

‫خارش پوستي‬
‫زخم معده‬
‫مشکلت دستگاه تنفسي‬
‫ضعيف شدن سيستم ايمني بدن‬
‫آسيبهاي کليوي و کبد‬
‫تغيير مواد ژنتيکي‬
‫سرطان ريه‬
 ‫مرگ‬

‫خطراتي که کروم براي سلمتي انسان ايجاد ميکند‪ ،‬به حالت اکسيدايوني آن بستگي دارد‪ .‬فرم‬
‫فلزي کروم خاصيت سمي اندکي دارد‪ ،‬اما کروم ‪ 6‬بسيارسمي است‪ .‬اثراتي که کروم ‪ 6‬بر‬
‫بدن انسان بر جاي ميگذارد‪ ،‬عبارت هستند از زخم معده‪ ،‬آماس پوست و حساسيتهاي پوستي‪.‬‬
‫اگر کروم ‪ 6‬و ترکيبات آن با تنفس وارد بدن انسان شود‪ ،‬سبب آسيبهاي معده به خصوص زخم‬
‫معده ميگردد‪ .‬علوه بر اين‪ ،‬مشکلتي در مخاط دهان‪ ،‬مخاط بيني‪ ،‬گلو و حنجره اتفاق مي‬
‫افتد‪ .‬برونشيت‪ ،‬گرفتگي تنفسي و تورم نيز از ديگر بيماريهايي است که بر اثر تنفس کروم ‪6‬‬
‫بروز ميکنند‪.‬‬

‫علئم بيماريهاي حاصل از کروم ‪ 6‬در دستگاه تنفسي شامل عطسه کردن‪ ،‬خس خس کردن‪،‬‬
‫تنفسهاي کوتاه و منقطع و خارش بيني است‪.‬‬
‫با توجه به برنامه سمشناسي ملي آمريکا )‪ (NTP‬و ليست مربوط به آن کروم ‪ 3‬ظرفيتي و‬
‫ترکيبات حاصل از آن بر روي جانوران آزمايشگاهي اثر سرطانزا ندارد‪ .‬اما داده هاي حاصل‬
‫از ‪ NTP‬درباره کروم ‪ 6‬و ترکيبات حاصل از آن‪ ،‬شواهد زيادي را دال بر سرطانزا بودن‬
‫اين عنصر شيميايي براي جانوران آزمايشگاهي نشان ميدهد‪.‬‬

‫اين ترکيبات کرومات کلسيم‪ ،‬تري اکسيد کروم‪ ،‬کرومات سرب‪ ،‬کرومات استرونتيم و‬
‫کرومات روي ميباشند‪ .‬آژانس بين المللي سرطان )‪ (IARC‬فلز کروم و ترکيبات کروم ‪3‬‬
‫ظرفيتي را در ليست گروه سوم )يعني گروهي از عناصر که سرطانزا نيستند( طبقه بندي‬
‫کرده است‪.‬‬

‫از تر کيبات کروم از جمله اکسيد کروم سبز ‪ ,‬زرد کروم و نارنجی کروم در صنايع رنگ‬
‫سازی استفاده می شود‪ .‬اين رنگدانه ها در رنگها و پلستيکها کاربرد دارند‪ .‬از جمله ويژگی‬
‫های رنگدانه هاي کرومات سرب درخشندگي فام ‪ ،‬قدرت رنگ زنندگي و قدرت پوشانندگي‬
‫بال را می توان نام برد‪.‬‬

‫خصوصيات قابل توجه‪:‬‬

‫کروم فلزی سخت ‪ ،‬براق وبه رنگ خاکستری فلزی است که به شدت جل می گيرد‪ ،‬به سختی‬
‫قابل جوش خوردن است ودر برابر زنگ زدگی و سياه شدن مقاوم می باشد‪.‬‬
‫معمولی ترين حالتهای اکسيداسيون کروم ‪ +3، +2‬و ‪ +6‬است که ‪ +3‬پايدارترين آنها وحالتهای‬
‫‪ +4‬و ‪ +5‬نسبتا" کمياب می باشند‪.‬‬

‫‪:‬منبع‬

‫نوشته شده توسط هادی کسائی شنبه چهارم اسفند ‪1386‬‬

‫‪www.chemistrykivi.blogfa.com‬‬
‫نمک مضاعف‪ ،‬کمپلکس و مقايسه آنها‬

‫نمك مضاعف يا دوگانه نمكی است كه يك بنيان با دو نوع كاتيون در بلور شركت می كند‪ .‬به‬
‫عنوان مثال كربنات مضاعف منيزيم و كلسيم يا دولوميت ‪ CaCO3,MgCO3‬يا‬
‫‪ Ca,MgCO3‬می باشد‪ ،‬يعنی دو كاتيون با يك آنيون همراه هستند‪.‬‬
 ‫حال وقتی مولکولهای قطبی يا خوشه های يونهای منفی در اطراف يک يون مثبت مرکزی‬
‫جمع شوند‪ ،‬يک يون کمپلکس به وجود می آيد‪ .‬اين مولکولهای قطبی يا يونهای منفی را به‬
‫عنوان ليگاند می شناسند‪ .‬تعداد مکانهای اتصال ليگاندها را در اطراف يک يون مثبت مرکزی‬
‫در يک کمپلکس‪ ،‬عدد کوئورديناسيون می نامند‪ .‬عدد کئورديناسيون شش متداولترين عدد‬
‫کئورديناسيونی است که در کمپلکسها يافت می شود‪ .‬عدد کئورديناسيون چهار نيز متداول‬
‫است‪.‬‬

‫نمکها ی د و گا نه ) مضا عف‪(Dubbel Zouten:‬‬

‫يک نمک که بيشتر از دو يون مختلف را دارا باشد ‪،‬هم زمان اين يونها با حل شدن در آب‬
‫تماما بطور جداگانه آزاد گردند آنها را به نام نمک های دوگانه )مضاعف(ياد می کنند ‪.‬‬

‫محتوای فرمول يک نمک مضاعف می تواند به دو طريق نشان داده شود ‪ :‬هر دو نمک يکجا‬
‫ترکيب شده ‪ ،‬يا يک فرمول مختلط ‪.‬‬

‫مثا لها ی محتو ا ی فر مو لی نمک ها ی مضا عف ‪:‬‬

‫هر د و نمک يکجا تر کيب شد ه‬ ‫فرمو ل مختلط‬

‫‪Fe(OH)3.FeCL3‬‬
‫‪FeCl(OH)2‬‬
‫‪K2CO3.Na2CO3‬‬ ‫‪KNaCO3‬‬

‫‪FeSO4.(NH4)2SO4‬‬ ‫‪Fe(SO4)2(NH4)2SO4‬‬

‫‪Ca(OH)2CaBr2‬‬ ‫‪CaBrOH‬‬

‫بعضی نمکها به شکل مضاعف نسبت به نمک های ساده با ثبات تر می باشند ‪ .‬از اين سبب‬
‫اين نمکها در لبراتوار زياد استعمال می گردند‬

‫در کمپلکس ها پيوند بين فلز و گروه های غير فلزی دهنده الکترون )ليگاند( از نوع پيوند‬
‫کئورديناسيون می باشد‪ .‬ليگاند ها را بسته به تعداد اتم کئوردينانس شونده‪ ،‬به ليگاند های يک‬
‫دندانه‪ ،‬دو دندانه و‪ ...‬تقسيم می کنند‪ .‬ليگاند های کی ليت دهنده می توانند همزمان از بيش از‬
‫يک موقعيت به فلز متصل شوند‪.‬‬

‫کی ليت ها کمپلکس هايی پايدارند و حلقه های ‪ 5‬و ‪ 6‬عضوی آن ها پايدارتر هستند‪.‬‬

‫‪Fe(CN)2 + 4 KCN → K2Fe(CN)6‬‬

‫‪AgCl + 2 NH3 → Ag(NH3)2Cl‬‬

‫پتاسيم هگزا سيانو فرات)‪ (II‬در آب حل شده و محلولی را می دهد که هيچ نوع واکنش مشخص‬
‫کننده يون ‪ +Fe2‬ندارد‪ ،‬زيرا اين يون در محيط آزاد نيست و به صورت ]‪ -Fe(CN)6]4‬وجود‬
‫دارد‪ .‬اين يون يک يون کمپلکس است‪.‬‬

‫يک دسته معمول از نمک های مضاعف‪ ،‬زاج ها هستند که در حقيقت سولفات مضاعف پتاسيم‬
‫و آلومينيم هستند‪(KAl(SO4)2,12H2O).‬‬

‫در کمپلکس اوربيتال ليگاند انرژی کمتری از اوربيتال فلز دارند‪ ،‬در نتيجه پيوند ها تا حدودی‬
‫خصلت يونی دارند و اوربيتال های مولکولی پيوندی به اوربيتال های گروه ليگاند شبيه ترند‪.‬‬

‫کمپلکس ها به دو نوع کمپلکس های ورنر )کمپلکس هايی که خصلت يونی بيشتر دارند( و‬
‫کمپلکس های کربونيل فلز و آلی فلزی )پيوند فلز‪ -‬کربن و بيشتر خصلت کووالنسی دارند(‬
‫دسته بندی کرده اند‪.‬‬

‫ساختار هايی که در آن مولکول های يک ماده در درون شبکه ای از مولکول های ماده ديگری‬
‫به دام می افتند را تتتتتتت می گويند‪ .‬کلترات شدن يک مولکول به اندازه آن مولکول‬
‫بستگی دارد‪ .‬فرايند تشکيل کلترات را می توان ناشی از بر هم کنش بين مولکول های ميزبان‬
‫و ميهمان در نظر گرفت‪.‬‬

‫زاج ها نوعی نمک های مضاعف هستند‪ .‬نمک های مضاعف در اثر تبلور همزمان دو نمک با‬
‫هم به نسبت مولی ساده به وجود می آيند‪ .‬شکل و سيستم بلوری نمک مضاعف با شکل بلوری‬
‫دو نمک سازنده يکی است‪ .‬واحدهای بلوری زاج ها لزومی به شباهت با نمک های سازنده‬
‫ندارند‪.‬‬
‫در ساختمان زاج دو کمپلکس و نمک های مضاعف يک کمپلکس با يک نمک ساده وجود‬
‫دارند‪.‬‬

‫پايداری کمپلکس ها وابسته به نوع فلز مرکزی )عدد اکسايش‪ ،‬شعاع( و ليگاند )قدرت‬
‫نوکلئوفيلی‪ ،‬ممانعت فضايی و الکتروستاتيکی و کی ليت سازی( می باشد‪.‬‬

‫روش های جداسازی کمپلکس ها از محلول‪:‬‬

‫‪ -1‬تبخير حلل و سرد کردن محلول تغليظ شده )تبلور(‬

‫‪ -2‬استخراج با حللی که کمپلکس را در خود حل نمی کند‪.‬‬
‫‪ -3‬اگر کمپلکس کاتيونی باشد با افزودن آنيون مناسب‪ ،‬نمک نامحلول را می توان جدا کرد‪.‬‬
‫برای کمپلکس آنيونی از کاتيون مناسب استفاده می کنيم‪.‬‬

‫برای تهيه کمپلکس ها بايستی از خواص فلز و ليگاند آگاهی کامل داشت‪ .‬نحوه واکنش فلز و‬
‫ليگاند ها از قواعد ترموديناميک‪ ،‬ممانعت فضايی‪ ،‬فشار الکتروستاتيک و بسياری ديگر از‬
‫پارامتر ها متأثر خواهد بود‪.‬‬

‫مقايسه برخی از خواص نمک ساده‪ ،‬نمک مضاعف و نمک کمپلکس‬

 ‫‪ 500 -1‬ميلی گرم سولفات مس ‪ 5‬آبه را در يک لوله آزمايش حرارت دهيد‪).‬رنگ سفيد( ‪2-3‬‬
‫قطره آب به آن افزوده و تغيير رنگ را مشاهده کنيد‪ .‬سپس ‪5‬ميلي ليتر آمونياک ‪ 6‬مولر را به‬
‫آن افزوده و تغييرات را مشاهده کنيد‪) .‬ابتدا هيدروکسيد مس)‪ (II‬و سپس کمپلکس تتراآمين مس)‬
‫‪ (II‬تشکيل می شود‪(.‬‬

‫‪ -2‬مقداری از نمک مضاعف تهيه شده در آزمايش قبل را در ‪5‬ميلي ليتر آب حل نمائيد‪ .‬به‬
‫روش مشابه محلول کمپلکس تهيه کنيد‪ .‬رنگ دو لوله آزمايش را مقايسه کنيد‪ .‬سپس هر دو لوله‬
‫آزمايش را با ‪20‬ميلي ليتر آب مقطر رقيق کرده و تغييرات را مشاهده نمائيد‪) .‬فقط در يکی از‬
‫آن ها رسوب هيدروکسيد مس آبی رنگ ظاهر می شود‪(.‬‬

‫‪ -3‬مقدار کمی از نمک ها را جداگانه در لوله آزمايش ريخته و به مليمت حرارت دهيد‪.‬‬
‫تغييرات رنگ را مشاهده نمائيد‪ .‬گازی که از آن ها خارج می شود را به کمک کاغذ تورنسل‬
‫شناسايی کنيد‪).‬آمونياک‪ ،‬آب و تری اکسيد گوگرد خارج می شود و اکسيد مس)‪ (II‬سياه رنگ به‬
‫وجود آمده که در نهايت به اکسيد مس)‪ (I‬قرمز رنگ تبديل می شود‪.‬‬

‫زاج‬
‫نشانه های اختصاری‬

‫)زاج ‪) .‬معرب ‪ِ ،‬ا( فارسی معرب است و آن را شب يمانی نيز گويند و در ساختن مرکب بکار‬
‫برند‪) .‬لسان العرب (‪ .‬زاج ‪ ،‬زاک ‪ ،‬معرب است و آن انواع است ‪).‬منتهی الرب (‪ .‬فارسی‬
 ‫معرب است ‪) .‬المعرب جواليقی(‪.‬‬
‫معرب زاک است که بهندی پهنگری گويند‪) .‬غياث اللغات (‪.‬‬

‫حمداﷲ مستوفی آرد‪:‬‬

‫سبب تولد ] زاجات [ بعضی گويند اجزاء محرقه ٔ مائی و ارضی با هم اختلط سخت کنند و‬
‫قوت حرارت آفتاب در آن م ٔوثر شده و دهنيت و ملحيت و کبريتی از آن پيدا شود اگر در معدنش‬
‫قوت حديدی غالب بود زاج سرخ و زرد باشد و اگر قوه ٔ نحاسی بيشتر بود سبز باشد‪ .‬و بعضی‬
‫گويند زاج از زيبق مرده و کبريت متولد شده و رنگش سرخ و زرد و سياه و سفيد بود‪ .‬سبز‬
‫قلقطارو قلقذيس است ‪ .‬و قلشدر را ماند و طعمش شيرين بود و زرد زاج مداد است و ميانش‬
‫چون صمغ بود و پاک تر باشد و سرخ و سياه زاج کفشگران و رنگرزان بود و سفيد را سوری‬
‫خوانند و در جبال جيلن و طبرستان بيشتر بود و مجموع زاجات جرب و ناسور و رعاف و‬
‫دندان خوره را مفيد بود و از دودش موش و مگس بگريزند‪) .‬نزهة القلوب مقاله ٔ اول )‪.‬‬
‫و در همين فصل گويد‪ :‬اگر ] معدن [ در زمين سبخه يعنی شوره باشد انواع املح و بوارق و‬
‫شبوب باشد و اگر در زمين عفصه يعنی از خشکی طعم مازو دهد انواع زاجات دهد‪.‬‬
‫و در ج ‪ 3‬ص ‪ 205‬آرد‪ :‬معادن ] زاجات [ فراوان است ‪ .‬آنچه در ملک ايران است ثبت کنم ‪،‬‬
‫معدنی بکوه هوين ] هرين [ ُلر کوچک چشمه ای است زاج به الوان ميدهد‪ .‬معدن بکوه دماوند‬
‫معدن ديگربه طارمين قزوين ‪) .‬نزهة القلوب ج ‪ 3‬ص( ‪(205‬‬

‫م ٔولف اختيارات بديعی گويد‪ :‬زاج را انواع است سفيد و سرخ و سبز‪ .‬و زرد و زاج سپيد قلديس‬
‫خوانند و شوغار گويند و بيونانی خلقنيس و بشيرازی زاغ سيبی و زاج سرخ سوری خوانند و‬
‫زاج سبز قلقنت و کلقند خوانند و قلقطار زاج زرد است ‪.‬‬
‫بپارسی زاج شتردندان خوانند و بهترين آن مصری بود و براق مانندزرنيخ بدخشی و چون در‬
‫دست مالند فرود ريزد و پاک بود و کهنه نباشد و نوعی از زاج سوری هست که بپارسی زاغ‬
‫کفشگران خوانند و بشيرازی زاغ سياه خوانند و بيونانی ماليطرنا و مليطرنا نيز گويند‪.‬‬

‫جالينوس گويد‪:‬‬
‫قلقطار چون کهنه شود زاج گردد و وی معتدل ترين همه ٔ زاجات بود و محرق وی الطف‬
‫محرقات بود‪ .‬و زاج احمر و اصغر و اخضر در قوه مانند يکديگرند ليکن اختلف در غلظ و‬
‫لطافت است ‪ .‬و لطيف ترين ‪ ،‬سپيد است و قوی ترين سبز وغليظترين سرخ ‪ .‬و قلقطار‬
‫خيرالمور اوسطها بود و متوسط بود ميان غلظ و لطافت ‪.‬‬
‫زاجی ديگر هست که بيونانی مسيق ( ميسو) گويند و بهترين آن قبرسی بود که لون آن مانند زر‬
‫بود و طبيعت قلقطار گرم و خشک بود و قابض بود و از خوردن زاجات سرفه ٔ سخت پيدا شود‬
‫تا بحدی که بسا بکشد و مداوای آن بشير تازه و مسکه و قند ومانند آن کنند‪) .‬اختيارات بديعی (‪.‬‬

‫شيمی دانان قديم اقسام سولفات ها )کبريتها( را بنام زاج ‪ ،‬ويتريول ۞ و يا کوپروز ۞ می ناميده‬
‫اند و انواع مختلف آن را با قيد سبز‪ ،‬کبود )سولفات آهن ‪ ،‬مس ( و مانند آن از يکديگر متمايز‬
‫می ساخته اند‪.‬‬
‫سولفات نشادر را ويتريول يا کوپروز نشادری و سولفات جير ] آهک [ را ويتريول يا کوپروز‬
‫آهک ميگفته اند‪ .‬سولفات آهن را مرسيال نيز ميگفته اند اين اقسام مختلف ويتريول يا سولفاتها‬
‫را زاج نيز می گفته اند و برای تشخيص و جدا ساختن اقسام آن از يکديگر قيد آهن ‪ ،‬مس ‪،‬‬
‫نشادر‪ ،‬آهک و يا سبز‪ ،‬سرخ ‪ ،‬کبود‪ ،‬زرد بدان ميافزودند‪ .‬ولکن زاج حقيقی اکسيد اول آهن‬
‫است که از ترکيب آن با صمغ و آب مرکب سياه تهيه ميشود و از نمکهائی است که بطور آزاد‬
‫نيز در طبيعت بدست ميايد ودر طب استعمال ميشود‪.‬‬
‫زاج هنگامی که خشک است برنگ سفيد است و چون تبلور يافت سبز متمايل بکبود ميگردد‪ .‬و‬
‫بصورت ورقه های مختلفةالضلع شفاف و خوشرنگ ديده می شود‪ .‬اين زاج بدون بو و مزه و‬
‫دارای خاصيت قبض شديد می باشد‪ .‬وزن نوعی آن ‪ 1/880‬است ‪.‬‬

‫ترکيبات زاج ‪:‬‬

‫‪ 29‬حامض کبريتيک )اسيد سولفوريک ( ‪ 43‬و ‪ 25‬اکسيد اول آهن و ‪56.45‬آب است ‪ (.‬چون‬
‫درمعرض هوا قرار گيرد يک قشر زرد و نرم آن را ميپوشاند‪.‬‬
‫زاج در معادل يک برابر يا دو برابر خود آب سرد و در معادل ‪ 14‬يا ‪ 34‬آب جوش حل ميشود‬
‫و در الکل قابل حل نيست ‪) .‬از دائرة المعارف بستانی ( و از زاج برای رنگ آميزی غشاء‬
‫سلولزی و انعقاد لعابها استفاده ميشود‪).‬گياه شناسی مهندس ثابتی ص ‪ 64 ،43‬و ‪ (.65‬و نيز در‬
‫تهيه ٔ اتراکسيد و تبديل الکلها يا فنل و الکل به اتراکسيد بکار ميرود‪) .‬روش تهيه ٔ مواد آلی دکتر‬
‫رضا صفوی ص ‪ .(345‬و رجوع به تذکره ٔ ضرير انطاکی ‪ ،‬کائنات الجّو ابوحاتم اسفزاری ‪،‬‬
‫مخزن الدويه ‪ ،‬بحر الجواهر و مفاتيح العلوم خوارزمی شود‪.‬‬

‫زاج ها نوعی نمک های مضاعف هستند‪ .‬نمک های مضاعف در اثر تبلور همزمان دو نمک با‬
‫هم به نسبت مولی ساده به وجود می آيند‪ .‬شکل و سيستم بلوری نمک مضاعف با شکل بلوری‬
‫دو نمک سازنده يکی است‪ .‬واحدهای بلوری زاج ها لزومی به شباهت با نمک های سازنده‬
‫ندارند‪.‬‬
‫در ساختمان زاج دو کمپلکس و نمک های مضاعف يک کمپلکس با يک نمک ساده وجود‬
‫دارند‪.‬‬

‫زاج ها دارای فرمول عمومی ‪ MIMIII(SO4)2,12H2O‬هستند‪.‬‬

‫فلز يک ظرفيتی می تواند پتاسيم)‪ ،(K‬روبيديم)‪ ،(Rb‬سزيم)‪ (Cs‬و آمونيوم)‪ ،(+NH4‬و فلز سه‬
‫ظرفيتی کبالت)‪ ،(III‬آهن)‪ ،(III‬کروم)‪ ،(III‬آلومينيوم)‪ ،(III‬تيتانيم)‪ (III‬و اسکانديم)‪ (III‬است‪.‬‬

‫پايداری زاج ها وابسته به اندازه يون های فلزی است‪ .‬يون های يک ظرفيتی می توانند زاج‬
‫های پايداری را تشکيل دهند‪ ،‬ولی هر قدر يون سه ظرفيتی بزرگتر باشد‪ ،‬از پايداری زاج‬
‫کاسته می شود‪.‬‬
‫دو کمپلکس تشکيل دهنده زاج از طريق يون های سولفات به هم متصل می شوند‪) .‬هيبريد‬
‫فلزات ‪ sp3d2‬و يا ‪ d2sp3‬می باشد‪(.‬‬

‫اسيد بوريك‪:‬‬

‫اگر در آزمايش شناسايی و سنجش به جای دی متيل الکل از گليسرول استفاده شود‬
‫چه تغييراتی ايجاد خواهد شد ؟‬
‫بوراتها با پلی اولها مانند گليسرول و ‪ - α‬هيدروکسی کربوکسيليک اسيد ها کمپلکس هايی به‬
‫نسبت ‪ 1:1‬تشکيل داده‪ ،‬قدرت اسيدی اسيد بوريک افزايش يافته و اندازه گيری مستقيم آن با‬
‫سود )‪ (NaOH‬امکان پذير می شود‪ .‬گليسرول يک ماده کمپلکس دهنده است که اگر غلظت‬
‫آن را کمتر کنيم تعداد کمپلکس های پايدار کمتر می شود و در نتيجه قدرت اسيدی بوريک‬
‫اسيد کمتر افزايش می يابد در نتيجه با حجم کمتری از سديم هيدروکسيد )‪ (NaOH‬تيتر می‬
‫شود‪.‬‬
 ‫سديم تترا بورات نمک چه اسيدی است ؟‬
‫بورات ها مشتق از سه اسيد می شوند‪.‬‬

‫اسيد اورتوبوريک)‪(H3OB3‬‬

‫اسيد پيروبوريک)‪( H2B4O7‬‬

‫اسيد متابوريک)‪.(H2BO‬‬

‫سديم تترا بورات)‪ (NaB(OH)4‬نمک اسيد اورتو بوريک است ‪.‬‬

‫‪BOH)3) +O H2 ↔4 ( BOH) - + (aq) H+‬‬ ‫‪pk = 9.25‬‬

‫‪Na+ +B(OH)4 →4( NaB(OH‬‬

‫اسيد بوريک و بوراکس در کدام صنايع شيميايی مصرف می شوندو چه کاربردی‬

‫دارند ؟‬
‫بوراكس به عنوان گدازآور در ذوب فلزات و در لحيم كاری‪ ،‬به عنوان كند كننده خوردگی در‬
‫مايعات ضد يخ‪ ،‬به عنوان ماده اصلی در كودها‪ ،‬در توليد بسياری مواد شيميايی و داروسازی‪،‬‬
‫یشود‪.‬‬
‫و به عنوان منبع تهيه بور به كاربرده م ‌‬

‫طهای شيشه و كوز‌هگری‪ ،‬در صنعت‬ ‫اسيد بوريك به عنوان مواد نگهدارنده و گندزدا در مخلو ‌‬
‫دباغی بورای پش‌مگيری پوست با تشكيل محلول بوراتهای كلسيم در آب‪ ،‬و به عنوان گداز آور‬
‫یشود‪ .‬در لعابهای شيشه و سراميك به كار‬ ‫در لحيم كاری و لحيم كاری سخت به كار برده م ‌‬
‫یشود‪ .‬اسيد بوريک هم چنين در بافت پارچه و منسوجات کاربرد دارد ‪.‬‬ ‫برده م ‌‬

‫روشهای ديگری غير از روشهای فوق برای تهيه اسيد بوريک پيشنهاد کنيد ؟‬
‫اسيد بوريک را اغلب به سه طريق زير به دست می آورند ‪:‬‬

‫با تغليظ و تراکم‬ ‫‪(1‬‬

‫از کانی کلمانيت)بورات کلسيم طبيعی(‬ ‫‪(2‬‬

‫از جوشاندن سنگ معدن با محلول سديم کربنات به مدت ‪ 3‬ساعت بوراکس حاصل می شود و‬
‫بعد از صاف کردن محلول فرصت می دهند تا بوراکس متبلور شده و آن را جدا می کنند و‬
‫هنگامی که بوراکس را در مقدار زيادی آب حل می کنيم اسيد بوريک و بورات شکيل می دهد‬
‫طبق رابطه مقابل ‪:‬‬
 ‫‪Na2B4O10+7H2O→2Na+B(OH2)4+2H3BO3+ 3H2O‬‬

‫‪ (3‬با تاثير اسيد کلريدريک غليظ بر محلول گرم و اشباع شده بوراکس‬

‫‪2HCl + 5H20 +Na2B4O7‬‬ ‫‪4H3BO3+ 2NaCl‬‬

‫واکنش تهيه اسيد بوريک از بوراکس و اسيد سولفوريک‬

‫‪Na2B4O7+5H2O +H2SO4 →4H3BO3+Na2SO4‬‬

‫تغيير شکل اسيد بوريک را در اثر حرارت بيان کنيد ‪.‬‬

‫در اثر ذوب شدن اسيد بوريک به صورت شيشه بدست می آيد ‪B2O3‬و مذاب حاصله به آسانی‬
‫اکسيد های فلزی را در خود حل کرده و شيشه های بورات می دهد ‪ ،‬پيرکس شيشه ای از بور‬
‫و سليکات می باشد ‪.‬‬

‫با وجود اينکه اسيد بوريک دارای سه هيدروژن است چرا آنرا يک ظرفيتی می‬
‫ناميم ؟‬
‫اسيد بوريک اسيد ضعيفی است و فقط می تواند يک پروتون آزاد کند چون قدرت و خاصيت‬
‫الکترونگاتيوی اتم بور در اسيد بوريک بسيار پايين است می تواند يک ابر الکترونی‬
‫هيدروژنی را به سمت خود جذب نمايد و هيدروژن آنرا آزاد کند به همين خاطر چون يک‬
‫هيدروژن آزاد می کند يک ظرفيتی است ‪.‬‬

‫بور با ساير عناصر هم خانواده خود چه تفاوتی دارد ؟‬

‫چون بور با سيليسيم از گروه چهارم تشابه قطری دارد هم خواص فلزی و هم خواص غير‬
‫فلزی دارد اما بقيه عناصر گروه سوم خواص فلزی دارند و در ترکيبات خود خاصيت بازی‬
‫ايجاد می کنند اما بور در ترکيبات خود خاصيت اسيدی ايجاد می کند ‪.‬‬

‫بور عنصری شبه فلزی است که هم به صورت پودر بی شکل قهوه ای تيره تا سياه و جامد‬
‫بلورين سياه براق تا خاکستری – نقره ای موجود است ‪ .‬يک ساختار بلورين تتراگونال و دو‬
‫ساختار رومبو هدرال برای بور شناخته شده است ‪ .‬بور اولين بار توسط دانشمندان انگليسی و‬
‫فرانسوی در سال ‪ 1808‬کشف گرديد‪.‬‬

‫اين عنصر در سنگ تورمالين هم موجود است ‪ .‬ساده ترين روش تهيه بور احياء تری اکسيد‬
‫بور از طريق گرما دادن با منيزيم است که اين منجر به توليد پودر بی شکل اين عنصر می‬
‫شود ‪.‬‬

‫اين عنصر به صورت آزاد در طبيعت يافت نمی شود اما اسيد های بور در آبهای آتشفشانی و‬
‫بوراتها و کولمانيت يافت می شود ‪ .‬منابع مهم بور عبارتند از کانی های رازوريت و تينکال‪،‬‬
‫اين دو کانی در بيابانهای ‪ Mojave‬يافت می شود معادن بوراکس در ترکيه پراکنده هستند ‪.‬‬
‫ايزوتوپ های بور به صورت طبيعی وجود دارند ‪ .‬بور دارای دو ايزوتوپ ‪B10‬و ‪B11‬است‬
‫که اولی ‪19.7‬درصد و دومی ‪ 80.22‬درصد را به خود اختصاص می دهند ‪ .‬بلورهای‬
 ‫کريستاله با خلوص بال از ترکيبات تری کلريد بور و تری بروميد با حضور هيدروژن و‬
‫توسط فلمنتهای برقی در حرارت بال توليد می شوند‪ .‬برمهای بی شکل و ناخالص دارای‬
‫رنگ های قهوه ای مايل به سياه هستند و به صورت پودر وجود دارند که می توانند توسط‬
‫گرمايش پودر منيزيم و تری اکسيد به دست می آيد ‪ .‬برم ‪ 99.9999‬درصد خالص در‬
‫استفاده های تجارتی قابل دسترسی می باشد ‪.‬‬

‫از مشخصات نوری اين عنصر اين است که اشعه مادون قرمز را از خود عبور می دهد ‪.‬‬
‫بور دارای رسانايی ضعيف است اما در دمای بال رسانای خوبی است ‪.‬‬

‫بورهای بی شکل در مواد آتش بازی برای فراهم کردن رنگ سبز و همينطور برای موارد‬
‫قابل احتراقی که در راکتورها است مورد استفاده قرار می گيرد ‪ .‬ترکيب تجاری بور در بازار‬
‫‪ Na2B4O5.7H2O‬است ‪ .‬اين ترکيب به نام پنتا هيدرات برای ساخت شيشه های فايبر گلس‬
‫و براسی رنگبری پربورات سديم استفاده می شود ‪.‬‬

‫بور در طبيعت به صورت بوراتها وجود دارد که مهمترين آنها بوراکس و کرنيت است ‪.‬‬
‫چون دمای ذوب بور بسيار بال است تهيه آن دشوار می باشد ‪ .‬معمول آن را از کاهش اکسيد‬
‫آن به وسيله منيزيم يا کاهش برميد آن به وسيله هيدروژن به صورت بی شکل )فعالتر است( يا‬
‫بلوری )کم اثرتر است( تهيه می کنند ‪.‬‬

‫ساختار بلوری بور )رومبوهدرال( شامل واحد های بيست وجهی مثلثی تقريبا منتظم ‪B1‬‬
‫‪2‬مستقر در يک شبکه انباشته مکعبی )اندکی تغيير شکل يافته(است ‪ .‬اين ساده ترين‬
‫آزوتروپهای بلوری بور است ‪ .‬قسمتی از اين ساختار بلوری در راستای عمود بر محور‬
‫مرتبه ‪ 3‬بلور ‪ ،‬در شکل ‪ A‬نشان داده شده است ‪ .‬خط چينها ‪ ،‬پيوند های سه مرکزی دو‬
‫الکترونی با طول ‪ 2.025‬انگستروم را نشان می دهد که واحد های ‪B12‬را به هم متصل می‬
‫کنند ‪ .‬هر واحد ‪B12‬با ‪ 6‬پيوند دو مرکزی دو الکترونيبا طول ‪ 1.71‬انگستروم )‪ 3‬پيوند در‬
‫بال و ‪ 3‬پيوند در پايين صفحه بلور با آرايش رومبوهدرال( پيوند دارد ‪ .‬فاصله ‪ B-B‬در هر‬
‫واحد ‪ B12‬بين ‪ 1.73‬تا ‪ 79.1‬انگستروم تغيير می کند ‪.‬‬

‫بوراکس به ‪ Na2B4O10.7H2O‬گفته می شود‪ .‬کانه ی اين ماده کرنيت ‪Na2B4O4.7H2O‬‬

‫است که در ذخاير عظيمی در صحرای مجاو در ايالت کاليفرنيای آمريکا يافت می شود‪ ،‬منبع‬
‫اصلی عنصر بور در دنيا استنام بوراکس ‪ borax‬مشتق از واژه ی عربی گليستن )براق( به‬
‫معنی درخشان گرفته شده است‪ .‬زيرا اين کانی براق است‪ .‬بوراکس ماده ی تميز کننده ی‬
‫خانگی مهمی است‪ .‬از بوراکس به عنوان يک ضدعفونی کننده ی مليم‪ ،‬در ساخت عايقهای‬
‫فايبر گلسی و سفيد کننده پربورات سديم استفاده می شود ‪.‬‬

‫بوراكس‪ ،‬كانی اصلی دکا هيدرات ‪ Na2B4O7.10H2O‬و ‪=B2O3 %5/36‬از مهمترين‬

‫یشود و به صورت بلورهای مونوكلينيك شيش‌های روشن تا‬ ‫یهای گروه بوراته محسوب م ‌‬ ‫كان ‌‬
‫یافتد‪ .‬در هوای خشك با از دست دادن مقدار آب‪ ،‬سفيد رنگ‬ ‫مات و يا اجزاء بلوری اتفاق م ‌‬
‫یيابد‪ .‬بوراكس دارای ظاهری‬
‫ی پودری سفيد تير‌های بنام تينكالگونيت تغيير م ‌‬
‫شده و به كان ‌‬
‫یشود‪ .‬بوراكس با‬‫چرب و تقريبًا شيرين است‪ ،‬براحتی قابل سوختن بوده و در آب گرم حل م ‌‬
‫ش ترين تركيب بوراته برای تهيه مواد شيميايی تصفيه شده و هم بصورت يك ماده خام‬ ‫ارز ‌‬
‫یباشد‪.‬‬ ‫م ‌‬
 ‫سيستم تبلور آن مونوكلينيك و بوده و با رخ دو جهتی بصورت بلورهای منشوری و تود‌ههای‬
‫یشود‪ .‬در طبيعت بصورت شفاف و شيش‌های‪ ،‬روشن تا مات و يا اجزاء‬ ‫حفر‌هدار متبلور م ‌‬
‫یشود‪ .‬بوراكس در درياچ‌هها و يا مناطقی كه آب و هوای معمولی دارند تشكيل‬ ‫بلوری ديده م ‌‬
‫یگردد و بدليل حلليت بال در آب و هوای مرطوب ديده نمی شوند ‪ .‬بوراكس در مناطق‬ ‫م ‌‬
‫یرنگ شده و به كانی پودری سفيد كدری به نام‬ ‫خشك با از دست دادن آب تبلور ب ‌‬
‫یباشد‪.‬‬
‫شترين تركيب بوراتها م ‌‬
‫یيابد‪ .‬بوراكس با ارز ‌‬
‫‪ Tincaleonite‬تغيير م ‌‬

‫نوع تصفيه شده آن برای تهيه مواد شيميايی و نوع خام آن مستقيمًا در صنايع مصرف‬
‫یشود‪.‬‬
‫م ‌‬

‫سختی آن ‪ 2-5/2‬با وزن ‪ 69/1-75/1‬لمس چرب و طعم شيرين دارد و به آسانی ذوب شده‬
‫یگردد‪ .‬خط اثر آن سفيد‬
‫یرنگی تبديل م ‌‬
‫)نقطه ذوب آن ‪ 607‬درجه سانتيگراد( و به شيشه ب ‌‬
‫یشود‪ .‬بوراكس علوه بر محلول بودن در‬ ‫متمايل به خاكستری‪ ،‬زرد‪ ،‬آبی و سبز نيز ديده م ‌‬
‫آب‪ ،‬در حللهای آلی از جمله كليسرول‪ ،‬اتيلن كليكول‪ ،‬متانول و استن نيز محلول است‪ .‬كانی‬
‫فوق با ‪ 37‬درصد ‪ B2O3‬به دليل خاصيت انحلل در آب و ناپايداری در مقابل هوا هرگز به‬
‫یشود‪ ،‬بلورهای آن در معرض هوا سريع سفيد رنگ شده و به‬ ‫صورت تود‌ههای بزرگ پيدا نم ‌‬
‫یشود‪.‬‬‫تود‌ههای خاكی شكل تبديل م ‌‬

‫بوراكس به عنوان گدازآور در ذوب فلزات و در لحيم كاری‪ ،‬به عنوان كند كننده خوردگی در‬
‫مايعات ضد يخ‪ ،‬به عنوان ماده اصلی در كودها‪ ،‬در توليد بسياری مواد شيميايی و داروسازی‪،‬‬
‫یشود‪ .‬بوراكس عبارت است بورات سديم آبدار‪ ،‬يا‬ ‫و به عنوان منبع تهيه بور به كاربرده م ‌‬
‫یشد‪.‬‬‫تترابورات است‪ ،‬كه ابتدا در ثبت تحت نام ايرانی بوره به معنی سفيده‪ ،‬تهيه م ‌‬

‫یشود‪ .‬گرد بوراكس منبسط شده‬ ‫بوراكس متبلور بدون آب‪ ،‬از آب شور درياچه سيرلس تهيه م ‌‬
‫با چگالی ظاهری كم ‪ 32‬كيلوگرم بر متر مكعب است‪ ،‬كه بسيار حل شدنی و در پاكسازها به‬
‫یشود‪.‬‬
‫كار برده م ‌‬

‫یشود‪ ،‬گرد متبلور سفيد رنگی با فرمول ‪B2O3‬‬‫اسيد بوريك‪ ،‬كه اسيد اورتوبوريك نيز ناميده م ‌‬
‫‪ .3H2O‬است كه با اضافه كردن اسيد كلريدريك يا اسيد سولفوريك به محلول بوراكس و‬
‫یهای بور به عنوان يكی از مواد شيميايی‬
‫یآيد‪ .‬همچنين‪ ،‬از كان ‌‬
‫متبلور شدن آن به دست م ‌‬
‫یگردد‪.‬‬‫تحصيل م ‌‬

‫اسيدی بسيار ضعيف است که از بوراتها و يا هيدروليز هاليدهای بور با هيبريداسيون ‪SP2‬‬
‫به دست می آيد ‪ .‬اين اسيد به صورت بلورهای سفيد سوزنی شکل است که در آن واحدهای‬
‫‪ B(OH)2‬از طريق پيوندهای هيدروژنی به يکديگر متصل شده اند و ليه های نامحدودی)با‬
‫فاصله ‪ 3.18‬انگستروم(با تقارن تقريبا شش ضلعی تشکيل می دهند ‪.‬‬

‫اسيد بوريک در آب تا حدودی حل شده و انحللپذيری آن با افزايش دما زياد می شود ‪ .‬اين‬
‫اسيد تک بازی است ‪ .‬قدرت اسيدی اسيد بوريک با افزايش مواد کمپلکس دهنده ) نظير‬
‫گلسيرول ( آنقدر افزايش می يابد که تيتر کردن مستقيم آن با ‪ NaOH‬امکانپذير می گردد ‪.‬‬
‫در اثر ذوب شدن اسيد بوريک بصورت شيشه بدست می آيد‪ ،‬مذاب حاصله به آسانی اکسيدها‬
‫فلزی را در خود حل کرده شيشه های بورات می دهد ‪ ،‬پيرکس ‪ ،‬شيشه ای از بور سيليکاتها‬
‫می باشد‪.‬‬
 ‫در صنعت با استفاده از صنعت بورات نظير سوريت )‪ (Na2B4O7H2O‬واکسيت )‬
‫‪ (CaBNa5O9.8H2O‬کلمانيت )‪ (Ca2B6O11‬ونيکال )‪ (Na2B4O7.18H2O‬ابتدا‬
‫بوراکس تهيه می شود و پس از تغليض بوراکس ‪ ،‬آنرا با اسيد سولفوريک اسيدی می نمايند ‪.‬‬
‫در نتيجه اسيد بوريک حاصل می شود ‪ ،‬اين اسيد تک بازی و ضعيف است و به عنوان‬
‫پروتون دهنده عمل نمی کند بلکه به عنوان اسيد لوييس )پذيرنده يون هيدروکسيد( عمل می‬
‫کند‪.‬‬

‫)‪B(OH)3 +H2O ↔ )4 -B(OH + H+ (aq‬‬ ‫‪pk = 9.25‬‬

‫‪ -(B(OH4‬در غلظت های کمتر از ‪ M 025/0‬فقط به صورت نمونه های يک هسته ای‬
‫‪ B(OH)3‬و (‪ B(OH 4‬وجود دارند ولی در غلظت های بالتر قدرت اسيدی افزايش می يابد‬
‫و اندازه گيری ‪ pH‬مويد تشکيل نمونه های بسپار مانند است‪.‬‬

‫‪B(OH→ B3O3(OH)4+ H+ +‬‬ ‫‪pk = 6.84‬‬ ‫(‪2H20 3‬‬

‫در محلول های مختلف اسيد بوريک و بورات ها بسپار هايی مانند ‪ B3O3(OH)4‬را طبق‬
‫معادله زير می دهند‪.‬‬

‫‪2B3(OH)2 +B(OH)4 ↔ B3O3(OH)4+ 3H2O‬‬ ‫‪pk = 110‬‬

‫به نظر می رسد که بسپار اصلی حلقوی باشد و وجود چنين حلقه هايی در بورات های متبلور‬
‫مانند ‪ 2B2O3‬و ‪Cs2O‬محرز است‪.‬‬

‫از تعادل سريعی که بين اسيد بوريک نشان دار شده با اکسيژن ‪ 18 -‬و بورات ها انجام می‬
‫شود‪ ،‬می توان نتيجه گرفت که در محلول تعادل به سرعت روی می دهد‪.‬‬

‫اين ماده بطور طبيعی در درز‌ههای آتشفشانی بصورت كانی ساسوليت ‪ ،B2O3.3H2O‬يافت‬
‫یشود‪ .‬وزن مخصوص آن ‪ 435/1‬و نقطه ذوب آن ‪ 566ºC‬است‪ .‬در آب و الكل محلول‬ ‫م ‌‬
‫طهای شيشه و كوز‌هگری‪ ،‬در‬ ‫است‪ .‬اسيد بوريك به عنوان مواد نگهدارنده و گندزدا در مخلو ‌‬
‫صنعت دباغی بورای پش‌مگيری پوست با تشكيل محلول بوراتهای كلسيم در آب‪ ،‬و به عنوان‬
‫یشود‪.‬‬‫گداز آور در لحيم كاری و لحيم كاری سخت به كار برده م ‌‬

‫یآب‪ ،‬تقريبًا اكسيد بوريك خالص است‪ .‬در لعابهای شيشه و سراميك به كار برده‬
‫اسيد بوريك ب ‌‬
‫یشود‪ .‬اسيد بوريک هم چنين در بافت پارچه و منسوجات کاربرد دارد ‪.‬‬ ‫م ‌‬
 :‫منابع‬

www.kimiagaran.blogfa.com

www.daneshname.roshd.com

www.chemistmag.com