Viefunkcionalni strojevi za podruje niskogradnje

GREJDERI PRECIZNI STROJEVI ZA ZEMLJANE RADOVE

Grejderi su neto kao laka konjica kod izvedbe zemljanih radova. Iako su to specijalni
strojevi sa specifinim, prostorno vrlo pokretljivim noem za fine radove sa sipkijim
materijalima, mogu obavljati niz razliitih operacija, iji se broj jo poveava
montiranjem razliitih dodatnih alata. Kvalitet rada im uvelike ovisi o umjenosti
strojara, a efikasnost iziskuje dobru prethodnu isplaniranost svih aktivnosti.

napisao: mr.sc. Drislav Vidakovi,d.i.g., vii predava, Graevinski fakultet Osijek

Konstrukcija i tehnike karakteristike

Grejderi (engl. Grader; njem. Planiergerat, Strassenhobel) se koriste jo od druge polovice 19
stoljea. Danas ima vei broj tvrtki koje proizvode grejdere, a meu njima su uglavnom svi
najpoznatiji proizvoai graevinskih strojeva (Caterpillar, Volvo, Komatsu, Bomag, Frisch,
Orenstein&Koppel, Averlin Baford, MBU i dr. ).
Prvobitno su se izraivali kao vueni strojevi (manjih dimenzina), no od ezdesetih godina 20
st. su to gotovo iskljuivo samohodni motogrejderi (autogrejderi) pokretani dizel-motorom.
Jedan stariji tip, vrlo jednostavne konstrukcije, prikazuje prva slika.



Snaga motora grejdera kree se od 35 315 KW (najee izmeu 75 i 200 KW). Postoje i neki
noviji grejderi s individualnim elektromotorom za pogon komandi i kretanje cijelog stroja.
Teina sadanjih grejdera je od 7 t (6.800 kg Volvo G80) do 24 t, pa i vie. Lakima se smatraju
oni do 9 t, srednje teine su 10 -12 t, teki 13 -15 t, a vrlo teki imaju teinu preko 17 t.
Osnov grejdera je traktor toka s jednom osovinom naprijed i jednom ili dvije straga. (Strojevi
s dvije osovine imaju slabije motore 35 do 75 KW.) Tokovi su s pneumo ili punjenim
gumama. Prednji su uvijek za davanje pravca, a nekad su i pogonski, dok su stranja dva ili
etiri uvijek pogonska, te kod nekih tipova i za davanje pravca. Prednji tokovi esto imaju
specijalno uvrenje koje im omoguuje nagibanje u vertikalnoj ravnini, kao i dvostrano bono
zakoenje samih tokova do 30
o
u odnosu na vertikalu (vidi slike). Zakoenje tokova
poboljava stabilnost grejdera, to je posebno vano kod rada na strmijim kosinama terena
kada dolazi do pojave bonih optereenja.









Razliite mogue poloaje tokova pri radu grejdera pokazuje slijedea shema. Grejderi s
razlomljenom asijom mogu se kretati tako da zadnji tokovi ne prate tragove prednjih, to im
poveava stabilnost pri radu.

Mogui radni poloaji grejdera s razlomljenom asijom
Mogunosti kretanja grejdera po tlu razliitog nagiba

Na izduenom sredinjem okviru, koji povezuje prednju i stranju osovinu, preko poluga je
vodoravno postavljen veliki prstenasti zupanik na kojem se nalazi osnovni radni alat,
grejderski no (naziva se i daska, u nekoj literaturi raonik, engl. blade). Taj sklop velike
pokretljivosti najkarakteristiniji je dio grejdera (vidi slike).





No je blago zaobljen, slinog oblika kao kod veine dozera, samo neto finije konstrukcije i
izdueniji. irina mu moe biti od 2,3 do 4,8 m, visina najee do 0,5 metara (neki tipovi
Galiona i znatno manje -ispod 0,2 m), kod nekih modela i oko 0,8 m (STT iz Slovenije izraivao
G71 s visinom noa 828 mm, a Caterpillaov model 16G ima 790 mm), dok je debljina cca 20
25 mm. Upravljenje s njim moe biti mehaniko, hidrauliko ili kombinirano, a naravno, kod
suvremenih strojeva je to skoro uvijek pomou ureaja s hidraulikim servo-pogonom.



Grejder je konstruiran tako da se no moe okretati oko vertikalne i horizontalne osovine, pa je
mogue:
-izdizati i sputati no iznad tla (obino oko 40 50 cm),
-mijenjati kut noa prema tlu na obje strane,
-mijenjati kut noa (po zupaniku u krugu od 360
o
) u odnosu na pravac kretanja na obje
strane,
-mijenjati kut zasjecanja,
-bono isturati no na lijevu i desnu stranu, potpuno izvan osnovnog rama.
Velika prostorna pokretljivost grejderskog noa omoguuje izvoenje razliitih, vrlo preciznih
operacija. No pri kretanju grejdera kopa zemlju rezanjem u slojevima, moe je i gurati, kao i
mijeati sve sipkije materijale. Kapacitet kod novijih modela strojeva srednje veliine je oko 7
8 t za kopanu zemlju, a za guranje prelazi 9 t.
Poloaj izmeu prednjih i zadnjih tokova osigurava mu puno bolji rad pri ravnanju terena u
odnosu na dozere, to zorno prikazuje dana shema rada. Pri svakom prelazu grejder smanjuje
neravnine terena priblino na jednu desetinu (estosovinski tipovi) do jedne etvrtine njihove
prijanje visine, dok dozer jo pogorava stanje.

Shema rada grejdera 1. 2.
Shema rada dozera 1. 2.
h
ng
h>h
ng
h<h
h
nd
nd

Suvremena tehnologija jami tone kote u izvravanju radnih zadataka grejdera. Ve nekoliko
desetljea rade se hidraulini cilindri opremljeni indikatorom koji daje podatke u
polumikrometarskim veliinama, s im se regulira odstojanje i kut nagiba noa. Automatika no
odrava u stalnom poloaju bez obzira na neravnine na koje nailazi stroj u kretanju. Tako se
npr. nagib kosina moe garantirano izvoditi s tonou jedan prema tisuu.

Grejderima mogu biti dodana i neka prikljuna ili zamjenska orua kako bi imali iru primjenu i
veu efikasnost.
Cijena ove vrste strojeva ovisi o modelu, a kod novih prelazi i 100.000 eura. O njihovoj
vrijednosti govori i to da rabljeni, desetak godina stari grejderi nerijetko na tritu imaju cijenu
oko 30.000 40.000 eura.


Podruje primjene

Grejderi su uz dozere i bagere jedni od nezaobilaznih strojeva za zemljane radove, naroito u
cestogradnji.
Uspjeni su u radu sa sipkim materijalima, odnosno I i II ktg zemljita (mogu i s III ktg., no tu
ve nisu najpogodniji). Upotrebljivi su na tlu koje je samo navlaeno kiom, ali su neefikasni
ako je raskvaeno.
Iako su neki ovdje opisani modeli (s razlomljenom asijom) vrlo pokretljivi, obzirom na relativno
veliku duinu grejdera, openito treba paziti da im se osigura dovoljno velika fronta rada za
manevriranja.





Grejderi prije svega slue za:
- planiranje (npr. posteljice prometnica),
- profiliranje tj. oblikovanje kosina ispod i iznad planuma (izrada nasipa do 1,3 m),
- premjetanje i razastiranje materijala u pravcu i krivinama,
- skidanje humusa.
Uvijek su potrebni za zavrnu obradu velikih koliina zemlje koju su prenjeli buldozeri,
pogotovo za bone povrine. Teki i vrlo teki buldozeri namjenjeni su za planiranje veih
graevinskih povrina (npr. aerodroma), te za izrenje radova u tvrim zemljitima.
Otkop obavljaju u horizontalnim ili blago nagnutim slojevima s transportom guranjem na kraa
rastojanja (do 150 m), pa su pogodni za radnje kao to je:
- izrada kosina i iskop kanala i rigola, te njihovo ienje,
- izvedba bankina, pa i
- lako krenje.
Koriste se takoer i za
- mijeanje materijala za stabilizaciju slojeva (kod izgradnje prometnica) i
- za izradu (razastiranje) bitumenskih zastora.
Osim u graevinarstvu grejderi imaju svoju primjenu i u poljoprivredi, a jako su dobri i za
ienje snijega.




Za uspjeno obavljanje razliitih poslova pridodaju se jo neki alati. Najee su to:
-manji buldozerski no ispred prednjih tokova (vidljiv na priloenim slikama) za
razastiranje, a i guranje drugih strojeva i
-rijai (riperi) za razrahljivanje vrih zemljita (vidljiv na priloenim slikama) i pripremu
tla za slijedee operacije (planiranje).
Neto rjee postavlja se:
-poseban no (tzv. greda ili lopata) za ienje snijega,
-utovarna lopata na zadnjem dijelu,
-vibro ploa (kompaktor) za pripremu tla za slijedee operacije,
-transporter s gumenom trakom koji se pridodaje grejderu (elevejting grejder) za izbacivanje
iskopane zemlje sa strane ili u neko odgovarajue transportno vozilo.
U tom sluaju se katkad originalni grejderski no zamjenjuje s tanjurastim diskom (diskos) koji
rotirajui zasjeca zemlju.







Planski uinci i iskustveni podaci o radu

Iako neki prirunici o graevinskim strojevima navode brzine grejdera i do 30 40 km/h, radna
brzina uvijek primarno ovisi o obavljanom poslu, odnosno njegovim pojedinim operacijama.
Realno se u prosjenim sluajevima moe raunati na slijedee brzine:
- 1,5 2,5 km/h pri zavrnom nasipavanju povrina;
- 1,5 3,0 km/h pri skidanju humusa;
- 1,5 4,0 km/h pri izradi jaraka (s istovarom sa strane);
- 1,5 4,3 km/h pri lakom krenju;
- 2,0 6,0 km/h pri popravku tucanikog zastora kod cesta
- 3,0 6,0 km/h za otklanjanje pojasa tek iskopane zemlje;
- 4,0 8,0 km/h za mjeanje raznih materijala;
- 4,0 10,0 km/h pri poravnavanju terena (neto bri kod rada s lakim materijalima);
- 5,0 8,0 km/h kod izrade kosina;
-10,0 15,0 km/h samo za fino planiranje;
- 7,0 25,0 km/h pri ienju snijega.
Grejderski mjenja ima ak osam radnih brzina: u prvoj se kree 1,6 2,8 km/h, a u osmoj
brzini 12 km/h i vie. Brzine za kretanje u nazad su obino manje, a kod nekih tipova grejdera
(Galion T 500 T 700, Richier 80, Maschinenbau G-3) ak i iste kao pri kretanju naprijed. Pri
samom premjetanju prazni grejderi mogu dostii brzinu i do 60 km/h.
Naravno iz brzine rada direktno proizlazi ostvarivi uinak stroja, odnosno rok njegove
aktivnosti. Ipak, neke orijentacijske vrijednosti praktinih uinaka za grejder donekle odstupaju
od odnosa prije navedenih brzina. Prema recentnim istraivanjima moe se raunati na
slijedee:
- 50 m
3
/h -pri izradi jarkova;
- 100 m
3
/h -za mjeanje materijala;
- 120 m
3
/h -pri skidanju humusa;
- 300 m
3
/h -za razastiranje materijala;
- 400 m
3
/h -za planiranje terena.

U tablici ispod navedeni su neto stariji, iskustveni podaci (Italija) o prosjenim duinama
jarkova (presjeka 0,6 m
2
) za slivne vode, koje se u dobrim terenskim uvjetima mogu izvesti s
jednim samohodnim grejderom.

% m Rastresit Zbijen Rastersit Zbijen Rastresit Zbijen Rastersit Zbijen
2 - 4 300 320 190 260 153 510 310 400 240
4 - 8 150 280 165 220 130 430 260 340 200
8 - 12 100 235 140 190 110 370 220 280 170
Nagib
terena
Srednja
duina
jaraka
Ostvarivi uinak (krv=0,83) u m/h
Laki grejderi Teki grejderi
Laki teren Teak teren Laki teren Teak teren


Prema istom izvoru, pri ienju jarkova postie se uinak od 8 do 12 km po jednoj osmosatnoj
radnoj smjeni. Jedan manji, stariji tip grejdera (4 t; 22 KW) mogao je dnevno u dobrom stanju
odravati dionicu stabiliziranog puta duine 50 km.

Ovi strojevi u biti rade ciklino, ali su ti ciklusi uglavnom prilino nejednoliki, pa nisu pogodni za
odreivanje uinka prema izrazu za sve ostale cikline strojeve. Zato im se uinak uobiajeno
izraunava preko brzina, kao za strojeve s kontinuiranim djelovanjem:

[ ]
[ ] [ ] [ ] ( )
p
pr ng sr
t
n
m b m b
h
km
v
h
m
U

=
* * 1000
2

,


gdje je
- v
sr
prosjena (tehnika) brzina pri obavljanju rada za koji se planira uinak,
- b
ng
radna irina noa grejdera koja zavisi od konstruktivne irine (b
kostr
) i kuta (obino
= 30
o
50
o
, maksimalno 60
o
) pod kojim je okrenut u odnosu na smjer kretanja
(b
ng
= b
kostr
* sin ), to znai da ako je pod pravim kutem, zapravo odgovara
konstruktivnoj irini (sin = 1),
- b
pr
irina preklapanja radnih povrina pri prelascima grejdera (obino cca. 10 cm sa
svake strane, odnosno ukupno 0,2 m, a najvie ukupno 0,5 m),
- n
p
broj prolaza potrebnih za obradu odreene povrine.

Za obraun u metrima prostornim ovakav rezultat potrebno je mnoiti s prosjenom debljinom
sloja obraivanog materijala (povrine), ali tako se ba ne dolazi do tonih koliina.
Obzirom na poznatu efektivnu irinu rada odreenog grejdera nije neuobiajeno da se uinak
izraava u m ili km po satu ili radnoj smjeni. U tom sluaju se moe uzeti:

pr
pr p
rez
rez p
o sm
t
v
n
v
n
t T
smj
km
U
* 2
,

gdje je:
- T
sm
broj radnih sati u jednoj smjeni,
- t
o
suma svih vremena (h) utroenih za okretanje grejdera na krajevima radne
dionice (t
o
= cca. 0,001 h) za sve prelaze koji se moraju obaviti za dobivanje
zahtjevanog profila,
- n
p-rez
potreban broj prelaenja u jednom smjeru preko radne dionice za rezanje zemlje,
- n
p-pr
potreban broj prelaenja u jednom smjeru preko radne dionice prilikom
premjetanja srezane zemlje,
- v
rez
srednja brzina grejdera pri rezanju zemlje u km/h,
- v
pr
srednja brzina grejdera pri premjetanju zemlje u km/h.

U radu s grejderom treba izbjegavati okretanje, te vraanje u poetni poloaj obavljati vonjom
unatrag, pogotovo pri djelovanju na dionicama do 300 m. Samohodni grejderi imaju mogunost
obavljanja rada i pri hodu unazad.

Ako je irina obraivane povrine (polja rada) (B
p
) vea od irine koja se postie na jednom
putu prolaza (b
ng
), koji je potrebno prijei n
bg
puta, znai da je ukupni broj prelaza grejdera:
pr ng
p
bg p
b b
B
n n

= .
Iskustveni su podaci da je prosjeno potreban broj prijelaza:
- za fino planiranje - 3 5 puta;
- za planerske radove openito - 2 3 puta;
- za uzduno i popreno razastiranje zemljanog materijala - 1 2 puta.
Kod irokih kolovoza uinkovitije je djelovati s nekoliko grejdera u seriji (esto u tandemu).

Da bi se dolo do planskog tj. praktinog uinka (U
p
) teorijski uinak (U
t
) treba korigirati s
koeficjentom ispravke (k
i
) koji e kod grejdera biti umnoak koeficjenta iskoritenja radnog
vremena (k
rv
), organizacije rada na gradilitu (k
og
), dotrajalosti stroja (k
ds
), radnog prostora (k
rp
) i
vlanosti materijala (k
vm
), a obzirom na nain iskaza rezultata, moe i s koeficjentom
rastresitosti materijala s kojim manipulira (k
r
).
vm
rp
ds og rv t p k k k k k U U =

Poznato je kako je optimalna duljina radne dionice 300 m, pa je utvreno da njeno smanjenje
za svakih 100 m umanjuje uinak za cca 10%, a pri poveanju na 400 m moe se oekivati
umanjenje za oko 5%.
Zbog relativno kompliciranog upravljanja, kod grejdera je iznimno vana vjetina rukovatelja
strojem, dodue ne toliko u pogledu brzine, nego vie kvalitete rada.

Vrijeme trajanja (T) rada grejdera na nekoj dionici vee duine L (odravanje prometnice,
nasipavanje neke dugake povrine, ienje snijega i sl.) moe se odrediti prema izrazu:
i sr
k v
L n
T
*
*
= .

U cilju racionalizacije i efikasnijeg djelovanja prije poetka radova poeljno je napraviti studiju
potrebnih aktivnosti. Prethodno se mora odrediti mjesto za istovar materijala i uvijek pri
planiranju treba imati u vidu da koliina iskopane zemlje ne bi smjela biti vea od one koja je
potrebna za nasipanje (razastiranje). Redoslijed operacija treba predvidjeti tako da je za
izvrenje zadatka potreban njihov minimalni broj.