223

1
Gelecek hakknda kesin olarak sylenebilecek tek ey,
gemiteki teknolojik gelimenin kestirilemez bir evre-
sinde toplumumuzun, yrdke kendisini aklayan
bir makina haline gelmesiydi: Yapt ne ise kendi de
o olan bir makina, fakat o olmay sadece yeni bir ey
yapmaya balayncaya kadar srdren ve o noktadan
sonra bu sefer o yeni eyi yapan bir makina.
Brad Leithauser
Richard Rorty'e gre bir sz daarcnn dierine gre ancak daha uygun
ya da daha yararl olduundan sz edilebilir; daha doru veya daha gerek
olduu iddia edilemez.
1
Rorty'nin toplum iin hayati nem tadn d-
nd air, gndelik hayatta kullanlmak zere birbiriyle rekabete giren
yeni "sz daarcklar"
2
nerme grevini yerine getirir.
Bir air olarak baarszla uramak bir kimsenin ... olsa olsa nceden yazlm
iirler zerinde zarif varyasyonlar yazmas demektir. O nedenle, bir kimsenin neyse
o olmasnn nedenlerinin izlerini yuvasna kadar srmesinin tek yolu, o kimsenin
kendisinin nedenleri hakknda yeni bir dil ierisinde yeni bir yk anlatmaktr.
3
Rorty'nin Heidegger, Nietzsche, Freud, Foucault, zellikle de David-
son'dan yararlanarak oluturduu ve Nabokov ile Orwell rneklerinde test
ettii liberal ironist gre gre, "hakikat bulunmaktan ziyade yaratlr".
Kelimelerin bir hakikate tekabl etmeleri gibi bir problem yoktur, zira ke-
ORHAN VELI' DEN SMET ZEL' E
B R E R D E M O L A R A K
K E K E M E B Y K T R K R
Enis Akn
1. Richard Rorty, Olumsallk, roni ve Dayanma, Ayrnt Yay., 1. Basm, Aralk 1995.
2. "Sz daarc" kavram ile insanlarn konuarak veya yazarak ifade edebileceklerinin
zenginlii kastediliyor. "air sz daarcklar nerir" denince kastedilen, kelimeler nermeyi,
yeni kullanlar ve armlar yaratmay dlamadan ama bundan te, hakikatin tamamen ye-
ni bir alglann salamak zere dilin datlp batan kurulmasdr.
3. Rorty, a.g.y., s. 57.
224 Defter
limeleri anlatmak iin kelimelerden baka aracmz yoktur. Hakikat konu-
tuumuz dilin iinde yaratlr. Rorty'nin ortaya koyduu grlere gre d-
arda bir hakikat tanmlayan gerek maddeci, gerekse idealist felsefecilerin
byle bir temsil sorunsal iinde grlmeleri gerekir ve a kavrayabilecek
felsefeler anti-temsilci olmak durumundadr. Rorty'nin ifadeleri, bu yazda
beni en ok iirin ilevi asndan ilgilendiriyor.
yi bir iir yazar, varolan ile henz varolmayan arasndaki mulak bl-
gede yatan, henz hakikatlememi ve insanlarn henz ifade edemedikle-
ri, ama eksikliini hissettikleri bir hakikati ifade ederek var klar ve dolay-
syla insanlara kullanl sz daarc nerilerinde bulunur. iir yazar eski-
mi paradigmalar, sz daarcklarn, dorular, hakikatleri yeniden rete-
rek, "eski ykler zerinde zarif varyasyonlar" yazarak bugn yakalayan
iirler yazma olanan yitirir.
Elbette hibir iir yazar "ben gereklii aklayacam" diye kmaz yo-
la, ama "karn ars" onu oraya vardrr. Adn koyamad bir tutku, bel-
ki yetitiremedii bir cevap, ocukluuyla ilgili bir taknt, dilinin ucuna
gelmi ama henz sylenmemi bir sz, bu yazda kullanacamz anlamy-
la bir kekemelik kendini yazdrr. Henz ifade edilmemii ifade etmek, ha-
yat karsnda kekeme kalan insanlarn iyi yapt bir itir. Ve iyi iir yazar
kekemeliini yazar, yeniden, kendine ait klana kadar, kvranmas bitene
kadar yazar. Kendisine kolay geleni deil zor iiri yazar. Bunu iyi yapt l-
de bir yerde bir kulakta bir iz brakabilir, bir byy bozabilir, lde kar-
lalm bir vaha etkisi yaratabilir.
Ama bu istemekle olacak i deildir, dil srmelerinin, kekemeliklerin,
kvranmalarn, hayatn indirgenmek istendii kusursuzluu
4
delip geen ras-
lantlarn faydalarn azmsamamak gerekir. Freud'un belirttii gibi, "tesa-
dfn kaderimizi belirlemeye deer olduunu kabul etmek" gerekir.
5
iir
de byle iler. Vahay bulursa biri, yola biraz daha devam etmek iin g
kazanr; bir sz daarc ve onun rettii hakikat gn gelir deiir.
iir anlatlmaz bir eyin anlatlmaya abalanmasnn sonunda ortaya kar.
6
4. Bu kavram Baudrillard'dan alyorum (Jean Baurillard, Kusursuz Cinayet, Ayrnt Ya-
ynlar, 1. Basm, Mays 1998, st.). Baudrillard'a gre teknik, reklam, sanal gereklik, porno,
vb. dnyay sanallatrarak mkemmelletirmeye yeltenmektedir. Kendisi tehlikeli bir kusur
olan insan bu mkemmellikte yaayamaz, yokolur. Bu da bir cinayettir, kusursuzlatrmann
iledii bir cinayet.
5. Alntlayan Richard Rorty, a.g.y., s. 49.
6. smet zel, iir Kitab, Adam Yaynclk, 1. Basm, Haziran 1982, s. 23.
iir, hayat ve sz arasndaki dellonun bazen yan rn bazen de kata-
lizrdr. Ama iirin baars hep uucudur, sonunda hep hayat kazanr.
Onun iin yeni iirler, deneyci iirler srekli yazlr. Gnein altnda syle-
necek szler hi bitmez.
2
Hakikat ancak kii onu ina ettii srece vardr.
Sren Kierkegaard
Bu yazda kullanld anlamyla kekemelik, psikolojide Freud tarafndan
parapraksi veya freudiyen kayma kavram altnda ele alnan genel konuma
bozukluklarnn bir parasdr. Dil srmeleri, istenmeden yaplan yanl-
lklar anlamna gelen parapraksi kelimesi, Yunanca para-, yannda, stnde,
hatal, yerine anlamlarna gelen bir n ek ile, praxis kelimelerinin birletiril-
mesinden oluur. Althusser'in ideolojiyle ilgili metinlerinde ska bavur-
duu praksis kavram, alkanlk rn veya yerleik pratikler anlamndadr.
Dolaysyla parapraksi, kelime kkeni itibariyle, sadece kiinin konuma-
sndaki deil davranlarndaki kaymalar da ieren bir anlama gelebilmek-
tedir. Bu kavramn altnda yer alan temel dncelerden biri, im (sign) ile
imleyenin (signifier) ayr olduu dncesidir. Ancak bu ayrlk sayesinde-
dir ki Freud, insan davrann, kendinden nce yaplageldii gibi evrensel,
ahlaki, dini, hukuki, vb. kurallar erevesinde aklamak yerine, genelleme-
lerden bamsz, tek tek kiilere zel aklamann yollarn aar.
Ayrca, bu ayrlk kavramn kullanarak bu yazda iddia etmek istedii-
miz gr, airle iiri arasndaki ve airin iiriyle yaam arasndaki ayrln
bazen ztlk snrnda yaanmasdr. lerideki iddialarmzn omurgasn
oluturan bu ztla gre hayat karsndaki beceriksizliklerden ok iyi bir
iir kartlabilir.
Bildik anlamlar tekrarlayan iirler her zaman belirli bir gzellik duygu-
su yaratarak iletiim kanallarn byk lde igal edecektir. "Ho ama
bo" iirlerin ounlukta olmas neredeyse bir zorunluluk. Bunlar bir ke-
nara brakrsak, iki ey kastediyorum kekeme iirden. Birincisi, bu yolu bi-
lerek semi iir yazarlarnn dili kastl olarak deforme ederek, esneterek
yazdklar deneyci iirlerdir. Kekeme iir, zor iirdir, iir yazarnn hayatn-
dan kartt bir sebepten yazlm iirdir. Kekeme iirde "iyi air" saylma-
nn gerei olan "verili saygnlk kalplarnn"
7
krlmas gibi bir aykrlk sz
Bir Erdem Olarak Kekeme Byk Trk iiri 225
konusudur. kincisi, hayattaki bir tutukluu, bir sakatl, bir arzay, bir
"endieyi"
8
aktarmak iin kurulmu iirlerdir.
Kekeme iir yazar kendi hatal pratiklerinden szd, henz kimse-
nin sylemeye dili varmad eyleri ifade eden ve kendinden sonrakilere
bunlar ifade edilebilir klan insandr.
Reklamcln, tccarln alp ban gittii, iletiimin her eyi kusur-
suzlatrmaya yeltendii bir dnyada kekemeliin bir erdem olduunu id-
dia ediyorum. Dil srmeleri insann en kiisel imzalardr. Hata yapan in-
sann durumu mkemmeliyetiliin gzlerinin iine frlatlan srtkan bir
bak olarak beeridir. Dil srmeleri, yanl yerde kullanlan kelimeler, ko-
nuurken yaplan hatalar susturmaya altmz bir benliin sesi olarak
psikanalistlerin zerinde ilgiyle durduuna deer
9
. Kusursuzlatrma
kompleksinin, tecimenliin yok sayd i benliklerimizin tek dilidir o k-
k yanllklar.
Toplumun yaralad "tutunamayan" bireyin avuntusu mudur iir?
Burada kekeme iir yazarnn zayf insan olup olmad sorusunu cevapla-
malyz. letiimin aksad yerde insann karanlk yan konumaya balar.
nsann henz ifade etmekte baarl olamad duygu ve dncelerini ara-
d yerdir iir. Gadamer'e gre "sanat eserindeki tecrbe, tm tecrbenin
modelidir".
10
Bu yaznn kekeme iir eittir iyi iir gibi bir iddias yok, ama
iletiim kopukluunun, iir yazarn henz sylenmemi szleri konuma-
ya ve bunun sonucu iyi iirler yazmaya zorlad gibi bir iddias var.
ok bilinen bir sz vardr: yi duygularla iyi iir yazlmaz. iir, duygulu-
luktan fazla bir eydir. Yalnzlktan sz etmek iyi iir yapmaya yetmez, ye-
ni bir yalnzlk, yeni bir hakikat yaratmak gerekir.
226 Defter
7. "Verili saygnlk kalplar" ile, edebiyat ailesinin (dizgesinin) iine girmek iin girilen
btn davran kalplarn kastediyorum. Btn iir yarmalarna, imza gnlerine katlmak,
"edebi byklere" yaranma amacyla vgler dzmek, ksacas mevcut mekanizmaya bae-
mek iin girilen btn davranlar bunun iindedir. "Gen air" nitelemesi yala ilgili bir ni-
teleme olmayp henz "mekanizmaya" kabul edilmemi airleri kastetmek iin kullanlr.
8. "Endie" kelimesini bu yazda, psikanalizdeki anksiyete karl olarak kullanyorum.
Anksiyeteyi szlkler endie, merak ve kayg; i sknts bunalt; iddetli istek olarak karl-
yor. Psikanalizde bavurulduu anlamyla anksiyete, korku ve alglarn anormal ve abartl bir
durumunu ifade ediyor. Anlama duygusundaki abart, tehtidin gerekiliine ve doasna ili-
kin veya kiinin bunlarla baa kma kapasitesindeki phelere ilikin olabilir.
9. Sigmund Freud, Psychopathology of Every Day Life, 1901, Blm 5, "Slips of The Ton-
gue".
10. Aktaran Alan Megill, Prophets of Extremity, Nietzche, Heidegger, Foucault, Derrida,
University of California Press, 1985, s. 22.
Kelime kendisinden kar ve biz de kendimizdeki kelimeden karz.
11
Kekeme iir yazarlar deneycidirler. stekleri salt biim olarak yeni bir
eyler yapm olmak iin deney yapmak deil, iiri salt tekniin tesinde,
hayatn ifade edilmemi alanlarna yaymak ve hayat nerdikleri yeni dilin
olanaklaryla bir daha gstermektir. Yeniyi ancak byle ifade edebilecekle-
ri iin iirde deneylere giriirler. Trk iirinde bunun rnekleri oktur.
3
Doal dnyada kusursuzluk sz konusu olamaz ve
zellikle de insanolu tehlikeli bir kusurdur.
Jean Baudrillard
1940'larda Garip iiri ortaya kt. Gen cumhuriyete ve onunla birlikte
gelen adalamacla inanm iir yazarlar kendilerinden nce yazlan i-
iri sahneden alaa ettiler. iire "nasr" sokmakla bir ykm balatan Or-
han Veli, "Kapal ar" isimli iirle kendinden sonra yazlacak bir iirin te-
mellerini de att.
1960'larda politik durumun nemi bykt. Bu dnemde iire bala-
yan sosyalizm sempatizan airler 40 Kua olarak adlandrldlar. 40 Kua-
bilindii gibi 1940'larda deil 1960'larda ortaya kt ve Akif Kurtulu'un
deyiiyle 1960'larn d oldu. Bu airler politik adan doru iiri yaz-
maya alrlarken, iire Toplumcu Gerekilik dncesini getirdiler. On-
lara gre sanat toplum iindi ve umut, kavga/sevda, halk, devrim, ekmek
ve gl gibi insanlarn hayat zerinde hak iddia eden kavramlar hemen her
iirde dile getirmek adeta bir grevdi. 40 Kua airlerinin iirleri aa ait
olamad ve gen airleri etkileyemeden unutuldular.
1950'lerin sonlarndan 1980'lere kadar Trk iirine yanl bir isimlen-
dirmeyle kinci Yeni
12
olarak geen bir iir olgusu hkim oldu. Her biri
Bir Erdem Olarak Kekeme Byk Trk iiri 227
11. smet zel, a.g.y., s. 46. "Bir anlamda kelime insandr ve insann iine, dna ve b-
tn ynlere genilemesidir", s. 44.
12. Birok itiraz yaplabilir; neden Birinci Yeni deil, yahut neden Birinci Yeni'den ay-
r, onun ocuu deil, vb. Zaten bu adlandrmadan rahatsz olan kinci Yeni iinde anlan a-
irlerin ounun ayr ayr deerlendirmeyi talep etmesine ramen, aralarndaki paralellii ile-
ride greceiz.
kendi ayr tarzyla ama ortak bir kanalda yazan Edip Cansever, Turgut
Uyar, Ece Ayhan, Cemal Sreya, lhan Berk, Sezai Karako, hatta ya far-
kna ramen onlar uzaktan izleyen Behet Necatigil bu yaklamn iinde
saylabilir. Fazl Hsn Dalarca'nn ocuk ve Allah'ndan da destek alan
bu airler, yazdklar aykr iirlerle kendileri kabul etmese de yeni bir okul
oldular. Tkezleyerek de olsa ucundan endstrilemeye, ehirlilemeye ba-
lam, ziyadesiyle endieli, kiilik karmaal, souk savan orta yerinde bir
yeni Trkiye onlara bol bol malzeme veriyordu. kinci Yeni'nin o zaman-
lar kulaa atonal gelen kimilerine gre kakafonik sesleri, o gnn psiko-
lojisine saldrr gibi grnse de, burnu "Bat"ya sokulurken uvallayan, t-
kezleyen, sendeleyen Trkiyeli insann dalan ve yeniden birleen psikolo-
jisinin hareketlerini byk bir hassasiyetle takip ediyordu. Kulaklar 40
Kua'na alm baz eletirmenler bu yeni iir okuluna ok saldrdlarsa
da, yazdklar iir deneyciliiyle zamana direnmi ve gen bir iir olarak bu-
gne kadar ayakta kalmay baarmtr.
Nazm Hikmet 1960'larda Trk iirinin kraldr ama ileride daha de-
taylandrlaca anlamda kekeme deildir, tereddtsz, gr, ne syleyecei-
ni bilen ve haklln baran bir sesi vardr. Nazm Hikmet kendisinden
phe etmeyen, nerede nasl davranacan ok iyi bilen bir iiri politik tav-
rnn bir uzants sayd. Devrimci olmann msray krmakla ayn ey olma-
dn anlayamayan ou 40 Kua airi ona yknd, ama kahraman tek
kii olmalyd, yle de kald.
1980'li yllarda politika sokaktan ekilince byk bir yneli yaand
sanata; onlarca iir dl, yaygn olarak okunan genlik ve sanat dergileri
ortal doldurdu. iirin para ettii inan ("belee iir yok" kampanyas)
ve medyatiklemesi (kz kulesi igali) ve basl eserin kalitesini birinci dere-
cede nemseme eilimi (bu yllardan nce Gergedan gibi dergiler dn-
lemezdi) bu yllarda ortaya kt. Artk ie sermaye el atmt, ama yine de
ounlukla taklidi geemeyen iirler yazlyordu. Cemal Sreya bu yllarda
"iire yeni bir arlk gereklidir" derken bu durumu kastediyordu: 2000'le-
re geldiimiz bugnlerde hl '"salam" bir iir yazabilen iir yazarlarnn
az olmasnn sebebi kinci Yeni'ye kar duyulan anti-entelektelist tepki-
nin negatif geri beslemesidir.
13
228 Defter
13. Halkn Dostlar zel Says, Edebiyat Dostlar Aylk Kltr Sanat Dergisi, Say 7, Ka-
sm 1987. zellikle Cemal Sreya, smet zel syleileri.
Yeni usta smet zel'di. Ancak smet zel'in politik ke yazlarn,
zellikle de Sivas olaylarndan sonra yazdklarn aydn evreler onun iiri-
ne veda pc kondurmak iin kullandlar ve bu Trk iirine ikinci bir
darbe oldu. Trk iiri varissiz kald.
Trkiye'de bugn "air aire kar" savalarnn en iddetli getii yer-
ler olan antolojilere girmek/girememek her zaman bir kavga konusu oldu.
Bugn bu savan adeta en iyileri, en deneycileri elemek zere kurulmu bir
mekanizma olarak yrrlkte olduunu anlamak iin Yap Kredi Yaynla-
r'nn Unutulmu iirler Antolojisi'ne bir gz atmak bile yeter. Sadece uzak
bir mesafeden bakanlar bu irkin savalar, iir okullar arasndaki ekime-
ler olarak onurlandrabilir. Byk baln kk bal yuttuu bir ortam-
da hayat karsnda kekeme olanlarn elenmeye dayanmas zordur.
4
Rya her zaman, onun hakknda syleyebile-
ceklerimizden daha fazla, daha baka bir eydir
ve bu adan bizi hep kendimizle eit olmad-
mz gereiyle yzletirir.
Adam Phillips
Kekeme iir, Cumhuriyet sonras Trk iirinde ok kuvvetli ve deneyci bir
yatakta akt: Btn Garipiler, btn kinci Yeniciler, Behet Necatigil, s-
met zel...
14
Bildiim kadaryla bir tek zdemir Asaf fizyolojik kekeme.
Kekeme Trk iirinin al kokteylini Orhan Veli, Melih Cevdet An-
day ve Oktay Rfat yapmlardr. O gnlerde yazdklar tuhaf iire Garip
ad verildi, ki o gnn koullar gz nne alndnda absrd olarak yo-
rumlanmas gerektii halde, zamann aydn evrelerince genellikle gariban
olarak yorumlanmtr. iir yazanlarn tuhaf insanlar olduklarn bir kez
Bir Erdem Olarak Kekeme Byk Trk iiri 229
14. Baka birok iir ve iir yazarn daha saymak mmkn, ama burada ne bu airlerin
btn iirlerini deneyselciliin hanesine yazmak, ne de darda braklan btn airleri gele-
neki olarak sfatlandrmak istiyorum. Bir ayrtrma abas iinde her genellemenin muhak-
kak yapt hata payn kendime tanyarak, Trk iirinin bugne kadar zerinde fazla durul-
mam bir yanna vurgu yapmak istiyorum. Baz airler ve iirler darda kalabilir elbette ama
rnein zellikle 3-5 dizelik, ok ksa iirleri deneyci iirin dnda tutmay tercih ettim, n-
k kanmca kstl kelime ile yeni bir ey yazlamaz. "Bir elinde cmbz/Bir elinde ayna/Umu-
runda m dnya" rneindeki gibi, ksa iir genellikle herkesin duymak istedii bildik haki-
katleri bildik biimlerle verir. Bu trdeki iirleri deneyselci airler de yazdlar.
230 Defter
daha dile getirmiler, yaptklar arlklarla bugn dahi pek ok aydnn
saygya deer grmedii bir duruu benimsemilerdir.
Kekeme iir yazanlarn nemli bir zellii gr bir sese sahip olmayla-
r veya olmak istemeyileridir. Onlarn teki airlerden fark, dnyada va-
rolularnn ereti olmas, buna ramen uslu durmaya hevesli grnmeme-
leridir. Kekeme iir yazanlar topluma uyum sorunlar yaayan, iletiim zor-
luklar iinde, gndelik hayattaki varlklar grece az, elimsiz isyankrlar-
dr. Oturaksz insan olan kekeme iir yazar hayat iindeki varl ne kadar
azsa hayatn ykn omuzlarnda o kadar ar bir biimde hisseder.
Yahya Kemal eski iir dilini ykt, o dilin iir iin bir zincir olduunu gsterdi;
Nazm Hikmet vezni ykt, vezinsiz de iir olabileceini, vezinsiz de ahenge erilebi-
leceini, veznin iir iin, ahenk iin vazgeilmez bir unsur deil, tam tersine hz ke-
sen bir zincir olduunu gsterdi... Orhan Veli ok daha ileri bir adm att: iirin
kendine z bir dili, bir vezni olmad gibi, kendine zg konular da olmayacan
gsterdi, ahengin, muskinin de iirden kaldrlabileceini anlatt. (Nurullah Ata
1950)
15
iir sadece anlattklarndan ibaret deildir; darda brakmay setikle-
ri de iirin iindedir. Anlatamaz insan bazen, bazen tutuktur, ne istediini
bilemez, endielidir. Kekeme iirin hayat karsnda nutku tutuktur. iirin
anlatamamay bile anlatabilecek kadar olanakl bir iletiim arac olduunu
bilenler, medyann sanata en arka sayfalarda yer vermesine ramen, iirin
reklamlarda bu kadar ok kullanlmasnn bouna olmadn da bilirler.
Bilmezdim arklarn bu kadar gzel,
Kelimelerinse kifayetsiz olduunu
...
Bir yer var, biliyorum;
Her eyi sylemek mmkn;
Epiyce yaklamm, duyuyorum;
Anlatamyorum.
[Anlatamyorum]
Kekeme iir kelimelerden ziyade durumlarla yazlr, ama te yandan
yazya dkebileceimiz tek ey kelimelerdir. Kelimelerin aslnda tek bala-
rna bir anlam yok, ya da daha dorusu yeni bir anlam yok, olamaz; yeni
anlamlar byk airlerin nerdikleri sz daarcklaryla ortaya kar. Keke-
15. Ahmet Necdet, Modern Trk iiri, Ynelimler, Tanklklar, rnekler iinde, Broy
Yaynlar, 1993.
me iir yazanlar teatral bir tarzla yazdklaryla yeni durumlar yaratarak da-
ha kullanl bir hakikat ifade ve ina etmeye ve okuyanlarla bu yolla bir
empati kurmakta baar salamaya alrlar. Bazen bir iir okunmaktan
ok oynanabilir, kekeme iirler byledir. "Anlatamyorum"un balang di-
zeleri yle:
Alasam sesimi duyar msnz,
Msralarmda;
Dokunabilir misiniz,
Gzyalarma, ellerinizle?
[Anlatamyorum]
Orhan Veli, kendi dilini balar. Byk bunalmn, kinci Dnya Sava-
nn yaand, ekmein karneyle satld gnlerde gen Trkiye iin ye-
ni olan bir duygunun, kendi diline mahkm kalma duygusunun, en gzel
rneini "Bir de rak iesinde balk olsam" dizesiyle syler. Dnya, zeri-
ne k vuran bir rak iesinde grnd gibidir, eridir, terstir. Terslik
Orhan Veli'nin rak iesinde balk olamamasyla vurgulanmaktadr. Bu di-
zeyle dnyadan, onun kirli ilerinden elini eteini ekme isteini yazan de-
niz Orhan Veli bu dnyada kendini yanl bir yerde hissetmektedir.
plaktr, tek banadr, insan ilikileri, insanlar alkol aldklarnda olduu
kadar kolay scaklaamamaktadr. Kimse gerekten rak iesinde deildir.
Dnyay, insan ilikilerini baaa evirme isteini mi yazyor Orhan Ve-
li? Buna tam bir cevap verilemez, ama u sylenebilir: Orhan Veli'nin bu-
lunduu yer ile ilgili byk bir sknts var. Rak iesinin d, olmak iste-
nen yerin uzandadr.
Orhan Veli kendini setii dilin iine, rak iesinin dna hapsetti:
iir yazyorum
iir yazp eskiler alyorum
Eskiler verip musikiler alyorum
Bir de rak iesinde balk olsam
[Eskiler Alyorum]
Orhan Veli yazdklarndan ok yazamad iirlerin airidir. Onun sa-
dece aruz veznini kullanmaktaki ustal bile yaad ada onu "iyi air"
yapmaya yetecekken, yeni kurulan cumhuriyetin deer yarglarn benimsi-
yor oluu, aruz konusundaki gibi eski iire ilikin yeteneklerini bir kenara
itmesiyle sonulanm ve zamann aydn evrelerine ocuk oyunca gibi
Bir Erdem Olarak Kekeme Byk Trk iiri 231
grnen iirler yazm, hakettii saygnl bir trl grememitir. Ancak o
ve onun gibi airlerin, kendilerine vaat edilen saygnl elinin tersiyle bir
kenara itecek bir duruu benimsemesi sayesindedir ki ondan sonraki iir
yazarlar nefes alacak bir ortam bulabilmilerdir. Belki Orhan Veli daha
uzun yaam olsayd, tarz zaman iinde deiecek ve tek bir iir akmnn
reinesi iinde korunarak simgeletirilmeye bu kadar uygun olmayacakt.
Kekeme iir yazar gndelik hayatta, i hayatnda, insan ilikilerinde bir
tutukluk, bir tedirginlik, bir baarszlk yaar; tam da varoluunun etkisi
zayf olduu iin varln ok ar bir biimde hisseder, bunun iin de iir
yazar, bunu yazmaktan kaamaz.
Ve ben bir roman kahraman,
Ot yatan iinde,
Baucumda zeytinya yakarak
Mevzuumu yaamaya alyordum
[Bir Roman Kahraman]
5
Belki de yok olmak yaamsal bir ilevdir. Belki
de bylece lmsz evrenin tehdidine, kesin
gerekliin tehdidine canl varlklar, lmcl
varlklar olarak tepki veriyor olabiliriz.
Jean Baudrillard
Kekeme iir yazanlar hazr cevap deildir.
16
Yetitiremedikleri, yerinde ve
zamannda akllarna gelmeyen cevaplar iirlere yansr. Konuamamak, ke-
kemelik nasl iyi ifade edilir? Sz Behet Necatigil'de:
Eli kolu bal ben, az dili bal ben
Yaa yorum
Sevin emi yorum
[Yorum Korkusu]
232 Defter
16. Hazr cevaplyla tannan Ahmet Haim'le ilgili bir yk vardr. Bilindii gibi stad
biraz kara kuru, ksa boylu, ksacas yakkl erkek tipine pek uymayan bir yapdaym. Bir
gn bir davette hafif gekin, ama gsterili bir hanmn yanna gidip yle iltifat ettii rivayet
edilir: "Hanmefendi ok gzelsiniz", hanm karsndakine bakar ve kk grr bir edayla,
"Ben sizin iin ayn eyi syleyemeyeceim," diye cevap verir. Ahmet Haim cevab yaptrr:
"nemli deil hanmefendiciim, siz de benim gibi yapn, yalan syleyin."
Behet Necatigil kelimeleri b-le-rek bir dil yaratmtr. Burumu bir
sz daarc kurar.
Kirpi top in en gece
Var sa hi sar
Tellen diren sal telleri
[Gele Gee]
Yeni cumhuriyetin snrl kaynaklar Behet Necatigil'e de iktidar ili-
kilerinin daha kaba biimlerini yaatm, bunlar da kekemeliini beslemi
olsa gerek.
Ardnda yitecein kaplarda eilmeyi
Ama dn neler gider senden ren!
[reti]
Behet Necatigil'in babas mft, annesi ba imamn kz, stanbul'da
yayorlar, vey annesiyle yaad huzursuz bir ocukluktan sonra alma
hayatn retmen olarak Anadolu'nun eitli yerlerinde dolaarak geiri-
yor. iirlerinde srekli aksak bir ritm kullanrken sanki arada bir topallad-
izlenimi veriyor.
Edann ne olduunu bilen ozanlarmzdan biri de Behet Necatigil'dir. Onun
sanki taklarak yryen tutuk edasnda, dertlerimiz, bountularmz dile gelir. On-
daki dar evre almak isteidir ve bize sonsuzu duyurur. (Oktay Rfat 1973)
17
Behet Necatigil barmayan, sessiz sesiyle mzikteki uzun esler gibi
bazen uzun uzun susar, susmasn bilir. iirlerini zerinde uzun uzun d-
nerek, esinle deil uzun abalarla yazar.
Kopan lar altnda kalanlar olduu
Oysa grlyordu.
Bir kadnn ilerde
Bir eyler hkrd;
Bir erkein, birine,
Grnmeyen birine bir eyler seslendii
Oysa grlyordu.
Ama duyulmuyordu. Ses!
Sanki ses olmaynca hibiri olmuyordu.
[Ses]
Bir Erdem Olarak Kekeme Byk Trk iiri 233
17. Ahmet Necdet, a.g.e.
zr dileyen, utanan, susan, sustuklarndan iir yapan bir insann g-
zel ifadesi: "Susmak kalemdir". Thomas Mann'n syledii gibi: "Konuma
uygarln kendisidir. Kelime, en sert kelime bile bir balanty srdrr
yaltan sessizliktir". Sessizlikten boulan Behet Necatigil iir yazar.
Tkenirken bir oul az/da azar/da
mit sizsiniz, susmak
Kurun ve duvar
Susmak kalemdir.
[oul]
Duvar, iletiim engellerinin toplu ad olarak ska grlr Behet Ne-
catigil'de:
Gider gelir grrm
Evlerde ne/dense hep bu blmeleri
rl duvarlar gibi gmlm glmeleri
[Glmeleri]
Mutluluun nnde bir duvar vardr, alama duvar, mezar ta, mu-
salla ta. Behet Necatigil iiri duvarlardan kartr. letiim kuramadka,
glemedike, konuamadka, kekeledike iire sarlr.
Ve eksilir bir koyun geceye davarlardan
Ve insanlar geerler saa sola baknp
ok acele bir eyi lmeden bir kez daha
Sonra yalnzlklarnda otururlar yalarlar
ok eski bir kemii karp duvarlardan
[Kemik]
Kelimelerin yetmedii duygusunu Behet Necatigil'in sk sk bavur-
duu boluklar doldurunuz tarz bir imtihan dilinde de bulabiliriz: Madem
... kadar zgn var bir ey. Ne kadar zgn? rnein, kar kadar zgn.
Okuyana dolduracak boluklar brakarak endiesini ifade edemeyeceini,
ifade ederse somutlamann onu iine itecei anlamn dar kalacan hisset-
tirir; korkusunu kanr. Brakt boluklar okurun kendinden bir eyler
koyarak doldurmasn, iiri yazmaya katlmasn ister.
Konumak katlanlmas gereken bir rahatszlktr:
Bir yerde ne gzel bizden telerde
Rahat konuuyoruz
[Kesik]
234 Defter
Kekeme iir yazanlar verili saygnlk kalplarn reddederek, genel geer
normlara gre "iyi iir" yazarak deil, endielerini ancak zor bir iir yazarak
dengeleyebilir. Aadaki alntdaki gibi, "sonra kesilir sular". Kesinti lm
anlamna geliyor olabilir. Behet Necatigil lm endiesini srtnda bir b-
ak gibi hisseder. lme kar en byk savunma, zamannn belirsizlii-
dir; belirsizlik hayattr, belirsizlik var olmaktr.
Bir yerde bir eyin bizden telerde
Olmas rahatlk bir iki gider geliriz
Sonra kesilir sular
..
Bu gece mi ld bu
Ben caddeyi galiba bir eyle kartryorum
Bir yerde iyidir yanlm olmak
[Kesik]
6
Gerek, kafa karkl ile deil daha ok hata
ile ortaya kabilir.
Achilleus
Edip Cansever Oteller Kenti'yle aslnda her yerin otel olduunu bu dnya-
da kendini evinde hissetmediini syler. Otel sadece ilevlerine indirgen-
mi, souk, ev olmayan bir evdir. Adressiz, komusuz, eyasz, sokakszdr
insan otellerde. Ancak bu btn eylerimizden arndmz zaman kim ka-
lr geriye bizden? Gerek yzmz m? Edip Cansever'in sorusu bu. Ceva-
bn bilmiyorum. Ama bir kar soru sorulabilir: Olduumuz eyin btn bu
yaptrmalarn altnda bir yerlerde gizli olmas gerektiini nereden biliyoruz?
Edip Cansever soan ortasnda bir ekirdek bulmak iin soyar, soyar ve
elindeki soan klp iinden bir z kmadka korkuya kaplr, r.
Korkulas bir yalnzl yaar.
Kurbaalara bakmaktan geliyorum, dedi Yakup
Bunu kendine kere syledi
[arlmayan Yakup]
"arlmayan Yakup" ve "Ben Ruhi Bey Naslm" gibi iirlerde Edip
Bir Erdem Olarak Kekeme Byk Trk iiri 235
Cansever'in izdii yalnzlk mutlak bir yalnzlktr. "Sen gittin beni yalnz
braktn" trnde fetiletirilmi bakiilerin yokluu deil, topluluun
tmden yokluudur. Edip Cansever srs tarafndan terke uram bir
birey olarak "btn ilgiler sizin olsun" diyen, kaps aylarca hi alnma-
yan, yllarca yolda tandk kimseye rastlamayan bir bireyin mutlak yalnzl-
n anlatr. stelik bu gerekst toplumu o kadar inandrc bir biimde
ve hnerle izer ki bununla kendi evremiz arasnda benzerlikler kurmadan
edemeyiz. Bu kadar mutlak bir yalnzl hissedii, belki fiziksel olarak yal-
nz olmayan, insanlara gerekten inanan, dostluklara hayati nem veren bi-
risinin d krkldr.
Edip Cansever Gl Dnyor Avucumda'daki syleilerde "biimle ilgili
zel bir aba iinde olmadn" sylyor.
18
Kekeme iir yazar saduyusu-
nu kullanr, kalben bildiini fikren bilmez, eer bilirse yapamaz. Kekeme
iir yazanlar kefedilmemi topraklarda gezerken, teki airler iin iir
oturtmak diye bir deyim uygun der.
(Cahit Stk) 'Ya otuz be, yolun yars eder' deyip aslnda batan sona kadar,
eskilerin, iir oturtmak dedikleri eyi yapmtr. Benim iin ok baarsz bir iirdir
o. Bugn artk yle iir yazlmyor, daha dorusu ben yle yazmyorum. ... Ben g-
zel iir yazmak istemiyorum. ... Bizden nce gzel iir yazm ok air vard. ... tek
gzelliklere yokum ben. ... Tek gzel iirlerin dilden dile gezmesine, ezberlenmesi-
ne karym.
19
Bilmedii topraklarda gezmesi Edip Cansever'i rnein yukardaki
alntnn yapld syleide Adnan Benk karsnda kekeme klmaktadr.
Edip Cansever'in iiri belki tam tersine ne sylediini ok biliyor, ama
Edip Cansever'in kendisi kendi iirinin ne ie yaradn bilmiyor, bilmek
istemiyor. Edip Cansever'in iirlerindeki sknty temel bir izgi olarak
saptayan Adnan Benk sorar: Ama bunun yarar ne? Bu ahlakl m? Nasl bir
insan olmak istiyorsun? Biimle ilgili neyi deitirmek istiyorsun? Hangi
kalplar krmak istiyorsun? Edip Cansever bunlar sylemez. Bu syleinin
kendisi Edip Cansever iin bir kekemelik rnei olarak okunabilir.
Edip Cansever, kendisine ya da bakasna nerebilecei bir ama olma-
dn en iyi sknt ile ifade eder. Bir lm vardr evet, Edip Cansever bu-
gn burada var oluunun farkndadr, ama adna hayat denen, kendisine
236 Defter
18. Edip Cansever, Gl Dnyor Avucumda, Adam Yaynclk, 2. Basm, Ocak 1994, s-
tanbul, s. 99.
19. Edip Cansever, a.g.y., s. 114.
ayrlm bu snrl sreyle ne yapmaldr? En kk bir fikri yoktur. inde
bulunduu boluk, anlamszlk duygusunu cesaretle yazarken, Edip Canse-
ver sadece kendi adna deil, endieyle kvranan bir toplum adna sz alr.
Bombouz, korkuyoruz da.. bunu anlatmak iin ehirde bayram vard
ykler vard dergilerde, beyaz fareler, canskntlar
Bir gn ki ehir yand, imdi hibir ey anlatlmasn
Artk hibir ey anlatlmasn
Denilsin, soumu ceylanlarn ateten dilleri kald
[Gkanlam III]
Hayata bir anlam aray btn kinci Yenicilerin ortak endiesidir.
Edip Cansever dier kinci Yenicilerle ortak bir yanlar olmadn syler-
ken biraz abartl konumaktadr. Anlam arayndaki beraberlik, imge se-
imlerine kadar ilemitir. Turgut Uyar "ben ne yapsam ne yapsam ne yap-
sam" diye yazarken Edip Cansever "olacak bir ey bouna aranr, bouna
bouna bouna" der.
Bir paralel okuma daha yaparsak aradaki yaknl daha iyi greceiz.
Turgut Uyar:
Ben koarm aalara koarm
Ykanacak boulacak su bulsam
[Bir Barbar Kendin Tartar Aalarda]
Edip Cansever:
Bir su aray bir bozgun Biz buna her ey diyoruz
[Eski Bir Takvim I]
ok farkl deil, deil mi? Hemen hemen ayn duyguyu anlatyorlar, o
da u: Kekeme yaayanlar kaamaz kendisi iin hazrlanm tuzaklardan,
pusulardan, kuyulardan, belediye otobs ofrlerinin yar tehditkr "arka-
ya ilerleyelim beyler"
20
seslerinden; bir yaant olsun, bir insan sesi olsun,
iyi veya kt bir heyecan olsun diye bir eylerin peinde komaktan; kendi
ruhlarnn yaratt bir akntya kaplmaktan; ve bunu iire dkmekten. Ka-
namazlar.
Bir Erdem Olarak Kekeme Byk Trk iiri 237
20. Edip Cansever:
Bir otobse bindiim, biletinin bilet bile kesmek istemedii ben
Kendimi koruyordum
[arlmayan Yakup]
Edip Cansever'in birincil endiesi lmle ilgili deildir. Onun daha
ok amala ilgili bir endiesi vardr, hayat karsnda oyuncayla ne yapa-
can bilmeyen bir ocuk gibidir. Bir anlam veya ama ilitiremedii var-
l can skntsna dnr. Can sknts iire ve alkole dnr ve Edip
Cansever ne yapacan bilmese de hayat kendisine verildii biimiyle geri
vermez.
7
Varln ve dnyann sonsuza dein olumlana-
bilmesi sadece estetik bir grngdr.
Friedrich Nietzsche
1960'larda dnya ve onun Trkiye adndaki paras byk bir deiim
iindeydi. kinci Dnya Savann bitmesinin getirmesi beklenen rahatla-
ma, yerini souk savaa ve nc dnya sava endiesine brakmt. Bu
arada Trkiye'de de Batllamann apka devriminden ibaret olmad an-
lalmaya balamt. ehirle birlikte varo diye bir ey girdi hayata, cinsel-
lik daha bir rahat tartlmaya balad, kanto ile Trk musikisi, viski ile ra-
k, sinemayla orta oyunu, lahmacun ile bfstragonof, ksacas Batl dnya-
ya ait simgeler ile Doulu dnyaya ait simgeler daha iddetli bir rekabete
girdi ve iie geti. Trkiye hibir zaman bu atmalarn ok uzanda eg-
zotik bir dou lkesi olmamt, ama bu sefer Batllama denen illet Tan-
zimat bir stten inme eklinde indirilmiyor, Trkiye atmann iine
btn sokaklaryla giriyordu. Aadaki Ece Ayhan'dan:
Leblebici horhor'a alk tutan
dikran uhacyan'a iek atan
sen uzak hala neyyire hanm yoksa
cumhuriyette de uyuyamyor musun?
[Uzak Hala]
nsanlarn gndelik hayatlar kaotik bir biimde deiir ve hzlanrken
bunu en cesur ulara kadar izleyen iir kinci Yeni iiri olmutur. rnein
Ece Ayhan yeni ehirli insan tipini izer:
... ve durulmaz bir alkantyla oradan oraya kouyorum yalnayak ve kck
enemde byk bir ben, kapal gzelliime tannyorum hl. Lekesi gibi U.
[Bir Fotorafn Arab]
238 Defter
Ece Ayhan'n iiri iin, "ani bir hareketle bekreti bozulan bir gencin
eskiye dn olmadn fark etmesinin kara mizahn yapmtr" demek
sanrm ok yanl olmaz.
Artk anlalmtr, bu yazda kullanld anlamyla kekemelik sadece
dildeki bir aksama deil, bazen hayattaki bir aksakla, sakatla da tekabl
edebiliyor. Ece Ayhan btn airleri sakat deil, ama btn sakatlar air
olarak betimler:
nk her kambur biraz air bir ailedendir
[Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur]
"Mor Klhani" isimli iirde, Trkiyeli okurlar belki ilk kez bu kadar
ak bir cinsellikle ve ecinsellikle karlarlar. Yklm ve batan kurulmu
bir lkenin cinsellikle tantrlmas gereklidir, bunu yapmak Ece Ayhan'n
hnerli ve gvenli diline der.
iirimiz karadr abiler
(...)eye dar pantolonlu kostak delikanllarn iiridir
iirimiz erkek emzirir abiler
(...)Bylesi haftalk resimler grr ve bacaklanr abiler
iirimiz kentten ieridir abiler
(...)Dzayak ivit badanal bir kent nasl kurulur abiler?
[Mor Klhani]
Politikann ivedilik bildirdii (baka bir ey bildirmedii) 1970'li sene-
lerde kinci Yeniciler en ok "politik davranmadklar" iin saldrya maruz
kaldlar.
21
Hemen hepsi sol dnceyi paylayorlard, buna ramen bu yl-
larda 40 Kuayla kalatrlp, bu karlatrmadan 40 Kua "daha iyi a-
irler" olarak kartlrken, karlatrlan ey iirler deil politik davranlar-
d.
kendimi eletirdiim zaman unu grdm: Dncemle iirim arasnda bir
mesafe grdm. Dncemden kurtulamam. Dnen insanm. Ama yine de iirim
beni ald gtrd.
22
Yukarda Cemal Sreya alakgnlllk yapyor. kinci Yeniciler poli-
Bir Erdem Olarak Kekeme Byk Trk iiri 239
21. "kinci Yeni iirin solcu ideolojisi yoktu, nk bu iiri yapanlarn yaamlarnda, ey-
lemlerinde solculuk yoktu." (ilk yaymlan: 1967) Asm Bezirci, 2. Yeni Olay, Tel Yaynla-
r, s. 218.
22. Cemal Sreya, Edebiyat Dostlar, Aylk Kltr Sanat Dergisi, Say 7, Kasm 1987, s.
15.
tik davranlara girimemi olsalar da, belki lhan Berk hari hepsi politika-
nn kendi hayatlarndaki yerine gre fazlasyla politik iirler yazmlardr;
Cemal Sreya'nn bir "Cigaray Attm Denize", Edip Cansever'in bir
"Mendilimde Kan Sesleri", Ece Ayhan'n bir "Mehul renci Ant",
Turgut Uyar'n bir "Federico Garcia Lorca iin iir" isimli iiri, politik-
lik uruna yazlm btn iirlerden daha politiktir, daha hayatn iinden-
dir, daha yararldr, illa gerekiyorsa, evet daha toplumcudur.
Buraya bakn, burada, bu kara mermerin altnda
Bir teneffs daha yaasayd
Tabiattan tahtaya kalkacak bir ocuk gmldr
Devlet dersinde ldrlmtr
[Mehul renci Ant]
kinci Yeniciler politikaya kar mtevaz tavr benimsemelerine ra-
men yine de dlandlar. Ece Ayhan kendi dilinin topluma ait olmadn
bildi.
(iirin) bir toplumda yeri olmay onun yeridir.
[Yoksulluun Harlndan ...]
kinci Yenicilerle, toplumcu airler arasnda bir fark aranacaksa kimle-
rin iirin rencisi, kimlerinse retmeni olduuna bakmak gerekir.
8
renti daima bir cazibeyi gizler.
Adam Philips
Baz eylerin iyiye gitmediini fark eden ve deitirmeye gnll olan
1970' lerde iir yazmaya balam genlerden birinin ad smet zel'dir.
...Evet, syan'da toplad iirleriyle 1960 sonras toplumsal iirimizin en ilgin
ve sekin ad olarak belirdi... 1970'li yllarda smet zel, toplumcu dnya grn-
den uzaklaarak mistik bir dnya grne yneldi. Yeni ierii, toplumcu iirde
ulam olduu, biimsel ustalk eleriyle, ayn ritm, vurgu ve tonlamalarla, ayn
gzpek ve zgn benzetmelerle yanstmay denedi. Cinayetler Kitab'ndaki baz i-
irlerinde bunda baarya da ulat. (Ataol Behramolu, 1991)
23
240 Defter
23. Ahmet Necdet, a.g.e.
smet zel bu zette zenle unutulan bir ey daha yapt: Halkn Dost-
lar dergisiyle kinci Yeni'ye kar anti-entelektelist darbenin iinde yer al-
d. Bu darbenin iinde pek ok air vard, kimi bunu bir miras srdrmek
iin gelenekle atmaya girmek zorunda olduunu dnerek, kimi iirin
zerinde grdkleri bir politika adna yaptlar.
Yukardaki alntya dair son bir not: smet zel bilerek veya bilmeye-
rek hibir zaman ima edildii gibi Toplumcu Dnya Gr iiri (ne de-
mekse) yazmad. Yazmak istemi olmas veya yazdn zannetmi olmas
bile bunu deitirmez. Dolaysyla hibir zaman ierik deitirmi (ne de-
mekse) olamaz, buna inananlar ancak kendi politikalarndan grdklerini
anlatyorlar.
1930'larda sosyalist lkelerde genel kabul grmeye balayan estetik te-
orilere gre, sanat eserinin deerini tayin eden unsur, onun nesnel gerekli-
i gzelliin yasalarna gre biimlendiriidir.
24
smet zel'in iirinin ne bi-
im, ne ierik, ne gzelliin yasalar, ne nesnellik, ne de kendi iirinin d-
nda herhangi bir referans noktas oldu. smet zel sadece zor iir yazma-
ya alt, politik iirlerinde son derece kendisine ait, cebinde gezdirdii bir
politiklii anlatt.
Duygular paketlenmi, tecime elverili
Gvdede gkyzn kkrtan iir sahtedir
Gazeteler tutuklam dnya kelimesini
O dnyadan, o iirden calmal demektir
[Esenlik Bildirisi)
nsanlar
Hangi dnyayaya kulak kesilmilerse brne sar
[imden u Zalim pheyi Kaldr ...]
smet zel'in kekemelii dili deforme etme eklinde gereklemez,
ama dier kekeme iir yazanlar gibi o da endiesini ifade etmek iin kulla-
nr iiri. Yalnz bu defa endie farkldr. smet zel lm ya da boluk en-
diesi tamaz; bugn ve burada olduunun farkndadr; bir amac vardr.
Onun endiesi davranan bireyin endiesidir; davranr ve davrannn doru
mu yanl m olduu endiesiyle yzleir. Btn bu saydklarmz arasnda
onun kadar ok davranan iir yazar bulunmaz. Trkiye i Partisi'ne ye
Bir Erdem Olarak Kekeme Byk Trk iiri 241
24. Horst Redeker, Edebiyat Estetii, Kuzey Yay., Ankara, 1986.
olur, Halkn Dostlar gibi aksiyoner bir sanat dergisinde n sralardadr,
Mobil'in at resim yarmasn boykota arr, politik konumalar ya-
par, solla ilikisini keser, mslmanlarla iliki kurar, politik gazetelerde k-
e yazlar yaynlar, vb. Ama btn davranlarnn arkasndaki sululuk,
pimanlk, utanma, kendinden irenme vb. duygular airi esir alr ve smet
zel'in iirine fke olarak, iddet olarak yansr.
Paralanmaya yz tutan, "uygar" bedenini yaptrmak iin smet zel
kelimeleri, msralar, iirleri kullanr; dnya cann acttka yazar. Uygar-
dr ve uygarlndan irenir, uygarln ekiciliinden irenir. Onun iin
iir, paralanmann, insann kendine ac verme potansiyelinin boaltlmas-
dr. Olduu ey ona ac verir; bildiini sanmak budalalktr; bilgi actcdr;
akl, ruhun ticaretini yapmaktr.
Gelin
bir pazarlk yapalm sizinle ey insanlar!
Bana kt
bana terkettiiniz dnceleri verin
o vazgetiiniz gnler, eski yanllarnz
ah, ne aptalmm dediiniz zamanlar
onlar verin, yaknmalarnz
artk glmeye deer bulmadnz akalar
ben atm onlar dediiniz ne varsa
bunda zlecek ne var dediiniz neyse onlar
boa km abalar, bozuk niyetleriniz
iinizde krk dkk, yoksul, yabans
verin bana
[Celladma Glmserken ]
Bu paray yle yorumlayabilir miyiz? Tecrbesizlik zenginliktir, her
yeni bilgi cehaletimizi azaltr ve insann hayat cehaleti bittiinde biter. Ce-
halet biter mi? Hayr, ama "ilk"ler geri gelmemek zere kaybedilir. smet
zel yukardaki biyografik iirinde bunun iin insanlardan hatalarn ister.
Tecrbe denen ey bir arap bardann dibinde kalan deersiz tortudur.
Kimse a kalmay sevmez, oysa yemek yenince yemek arzusu kaybedilir.
Bana yeni bir ey reten benden bekretimi alar; renilen her yeni ey
arma duygumu biraz daha kreltir.
Bir karlatrma yapalm. Bu smet zel'den:
IKSAM,
gk
arlayarak devrilse ardmdan
242 Defter
[Partizan]
Aadaki Ahmet Haim'den:
Kari, bu kitabn gecesinde
Mehtb senincin yere serdim.
[Kari'e]
25
Ahmet Haim de kendince iirde simgecilii Trkiye'ye tantmak gibi
bir devrim yapm bir iir yazardr, ama farkl, ok farkl. smet zel'de
iddet had safhadadr; Ahmet Haim'e gre kelimeleri adeta birer mermi
gibi kullanr. smet zel iddeti yazmaktan kaamamaktadr, tpk dier
kekeme iir yazarlarnn kendi endielerini yazmaktan, "suya komaktan"
kanamamalar gibi. Endielerine cesaret ve drstlkle yaklaan dier ke-
keme airlere katlarak yaantmzda bir boluu doldurur.
ve yzm, o deilmi, o iren yara
[Waterloo'da Bir Dii Kedi]
ve artk irkinim
uykularmda rmcekler reyor imdi
gelmi gemi btn glgeleri denedim
ellerim hl pene gibi
[Tfenk]
Nasl daha iyi ifade edilebilir yaamaktan utanma, kendinden irenme
duygusu? Orhan Veli "rak iesinin dnda yaar", smet zel'e gre ha-
yat yumuak, kaygan, organik, ama canszdr. Yaamak zalimliktir. Kime
kar? Belki cevab, "Partizan" iirindeki "ergen lleri"ne kar. Yaamak
yaamda olmayanlarn elinden alnp bize tannm bir haktr, ya da daha
dorusu hakszlktr. Bunlarn smet zel tarafndan iirlere konup kon-
mad nemli deil, ama smet zel'in arsndan emin olabiliriz.
Yaamann ona verdii bu ary iire tercme etmesi sayesindedir ki
biz de bu hikyeyi bakalarna anlatabilir oluyoruz. smet zel bildiini
yazmyor, yazdn reniyor, tpk kinci Yeniciler gibi.
Yazdklarmn kendime kendimle ilgili bir derinlemeyi saladn anlamamla,
Bir Erdem Olarak Kekeme Byk Trk iiri 243
25. Eski dilde kari, okur.
26. smet zel, Waldo Sen Neden Burada Deilsin?, dam Yaynlar, kinci Bask, Kasm
1998, s. 27.
bu yaz trnn bir bilgilenme arac olduunu anlamam ayn zamana rastlar.
26
smet zel Ankara'da bir mezarln serinliine snm piposunu
yakmaya hazrlanrken, karsnda elinde balamasyla oturan, sigara ien
oniki-on yalarndaki ocuk sorar: "Dolu mu iiyorsun, abi?" smet zel
soruyu anlamaz, "bacakszn" pipoyu doldurarak m itiini sorduunu
zanneder. Devamn smet zel anlatyor:
Cevabm evet. nsan olarak budalalklarmzn hepsi deilse bile ou karmz-
dakini budala sanmaktan doar. Pipomu yaktktan sonra budalalm kafama dank
etti. ocuk pipomu doldurup doldurmadm deil, itiim eyin esrar (veya ba-
ka bir uyuturucu) olup olmadn sormu ve ben de soruyu anlamadm iin ona
evet demitim. u anda onun gznde esrar ien biriydim. Yzm mezarla evir-
dim. Btn varlm sosyal, kltrel, ahlaki, fizik younluuyla da tama basnc
altndayd. Msra zihnimde parlad:
ller beni serinlie yaktramaz
27
Bu smet zel'in yaymlanan ilk iirinin ilk dizesidir. nsann oniki ya-
ndaki bir '"bacakszn" gzndeki imgesinden utanmas nasl bir duygu
olsa gerek? Neden bu kadar nemli? Bilmiyorum. Bildiim o ki iirde ke-
kemelik dediim olgunun ta kendisi bu; cevap yetitirememekten doan
bu arlar smet zel'in iirinin ham malzemeleri.
Yaamay bileydim yazar mydm hi iir?
[Erbain]
Gndelik hayatnda susar, iirinde barmaktan boaz yrtlr. Bu yaz
bu ikisinin ayn ey olduunu anlatmak iin kaleme alnd. Onun iiri ses
tellerini nesnellie dn vermi bir mistiin grtlayla, fsltyla, telkinle
okunamaz.
Uykularm upuzun bir gemii yaktka
Ve o klle ykandka ben durmadan
Utanla outurduum
Yzm.
[Waterloo'da Bir Dii Kedi]
Batclk ideolojisinin temelinde yer alan atmay, yani uygarln
simgesi bilgi, beyin ile uygarln kart cehalet, kyller arasndaki "uygar
244 Defter
27. smet zel, a.g.e., s. 26.
sorunsal"n iki yzn gzler nne seren aadaki para Nurullah Ata
gibi ateli cumhuriyet aydnlarna kar yazlmtr.
Kylleri niin ldrmeliyiz?
Bu sorunun karln bulamyorum
iinden klmaz bi olay, ama nemsiz
kylleri ldrmesek de olur
(...)
bir gn bakarsnz
u gzelim bilgi beynimi krp
teneir tahtas olarak kullanabilirim.
[Akla Kar Tezler]
Orhan Veli, yeni cumhuriyetin deer yarglarndan yana olarak, smet
zel ise artk oturmaya balam bir cumhuriyetin deer yarglarn eleti-
rerek, ama ayn kanalda yazdlar. Ayn zamanda ikisi de deer yarglarna,
illa gerekiyorsa evet politikalarna, iirlerini alet etmedikleri iin yeni sz
daarcklar, yeni hakikatler nerebildiler.
smet zel'in iiri sol dnya grne ne kadar aykrysa, mslman
dnya grnn gerektirdii vcut diline de o kadar yabancdr.
9
Baz eyler bilinir; baka eyler hakknda d-
nlr. Bildiimiz baz eyleri bildiimizi d-
nmeyiz, nk onlar hakknda dnrz.
Keith Jarrett
Paul Tillich'e gre yokluk varl ynde tehdit eder ve bylece tip
anksiyete belirir: lm ve sonluluk anksiyetesi, boluk ve anlamszlk ank-
siyetesi, su ve knanma anksiyetesi. Her anksiyete de varolusaldr ve
nevrotik bir ileyi gstermezler.
28
Bu yazda tr endieye dnemin tr iirini rnek gstermeye
altm. Behet Necatigil "lm ve sonluluk" endiesini, Edip Cansever
"boluk ve anlamszlk" endiesini, smet zel "su ve knanma" endiesi-
ni yazmaktadr. Endie aslnda insan hayatnda yaratc bir gtr; ald
Bir Erdem Olarak Kekeme Byk Trk iiri 245
28. Kemal Sayar, "Anksiyete: zgrln Badnmesi", Defter dergisi, Bahar 2000,
Say 39.
yerde, kendimizin farkndalnda yeni anlamlar kazanrz.
Bu yaznn yazlma amac Trk iirinde kekeme iir olarak grdm
"baarszln baarl anlatmlarn" aramaktr. Bu tabii ki bir ansiklopedi
maddesi olacak kadar kuvvetli bir ayrm deil, bu nedenle de baz kekeme
iir yazarlarn (zellikle Turgut Uyar') kapsamad, herkesi kapsamas ge-
rekmiyor. Gemiteki, konuulmadan geitirilmi baz talar yerine oturt-
ma abas olarak, veya bugnk baz iirlerin ipularnn gemite bann
kurulmas olarak okunabilirse kanmca yeterince baarl olmu demektir.
1980'lerin ikinci yarsnda ve 1990'larda tekrarlar tekrarlanm, Trki-
ye' deki bitmek bilmez alkant durulmaya balamtr, iir de. Trkiye'nin
en kaliteli aydnlar bu yllarda sanatsal davranlara devam etmeye alt-
lar, sanat adna davrandlar. 1987 ile 1989 yllar arasnda Edebiyat Dostlar
adnda bir dergi yaymland. Agresyonu bol tarzda yazlar kartt iin sk
sk "Edebiyat Dmanlar" nitelemesiyle karlanan bu dergi de sanatsal
davrana nem verir nitelikteydi: Bab- Ali tarafndan topyekun afaroz
edilmecesine Toplumcu Gerekilikle hesaplatlar, 40 Kuayla, sanat
politikann gdmnde grmek isteyen politik evrelerle hrn kavgalar
verdiler. iir dllerine, hapse girince hepsi air oluveren genlere ve bun-
lara verilen gnah kartma dllerine, imza gnlerine, sosyalist politikac-
ya biat eden sosyalist sanatya, Trk iirindeki, mziindeki arabesk sol-
culua, ksacas 1980'lere ait verili saygnlk kalplarna, derginin logosun-
daki Don Kiot'un deirmenlere saldr gibi saldrdlar. Dergi daldktan
sonra bir sre daha iir dinletilerini sabote etmeye giritiler, iir adna, sa-
nat adna ne gibi eylemler yapabileceklerini tarttlar. ki yl boyunca Trk
Edebiyat makinesine saldrdlar ve onun tarafndan lanetlendiler; sonra bir
gn Trkiye deiti.
Hrn isyankrlarn da sahneyi terk ettii 2000'lerde, imdi daha kur-
gusal bir dnyada yayoruz. Artk kimse dnyann sorunlarna zmler
aramyor. Artk gerek deiliz. Dnyay deitirmiyoruz, kkrtmyoruz ve
bunun iin ona ait olamyoruz. Yazar merkezdeki yerini yitirdi. Yazarla be-
raber okur da merkezden kovuldu artk. Sermaye yazarlarnn nleri, ret-
tikleri metinlerin gcyle ters orantl bir biimde artyor. Metnin gc,
sese ve grntye teslim edildi. Bu durum gittike daha fazla merkezden
kaan, lineer olmayan, ayn anda birka yne doru genileyen metinler or-
taya kartyor. Tanr olarak yazar ld. Bunu henz herkes bilmiyor.
Buradan nereye? Artk ne yazlabilir? Bilmiyorum, ama kendime ser-
best at izni vererek birka ey syleyebilirim: Kendiyle dalga geen, dav-
246 Defter
ranan ve davrannn sorumluluunu srtlanan, kendi sznn son sz ol-
madn bilen, sz daarcnn hayatn anlamlandrlmasnda en ileri
noktay iaretlemediinin gayet farknda, mevcut sz daarcklarn gln
klmakta becerikli, elenceli ve gl bir iir kurtarabilir bizi. Yeni kuak
bunun kavgasyla byyecek.
Felsefenin yollarn nce airler yrr, byk airler. Akln ezberlenmi
yollarnn dnda her zaman bir yol vardr; bilinmeyen bir yolda kaybol-
may gze alan iirleri yazanlar, gelecee uyum teknikleri sunarlar insanla-
ra, kimsenin teekkr etmesini beklemeden.
Trk iiri, Trk insannn kendinin farkna varma savanda ok baa-
rl alan muharebelerinden gemi ve ilerlemektedir. imdi iinde bulun-
duu ukurda ok oyalanmadan yoluna devam edecektir. Sonra yeniden.

Bir Erdem Olarak Kekeme Byk Trk iiri 247