HaNoi Van Hoa Va Phong Tuc

HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 1) 1
Muåc luåc
CHÛÚNG I: DÊËU TÑCH .......................................................................................................5
CHUÂA VUA.....................................................................................................................6
ÀÒNH ÀAÅI .......................................................................................................................8
LÏÎ HÖÅI CHUÂA TRÙM GIAN ......................................................................................... 11
CHUYÏÅN NGÖI ÀÒNH.................................................................................................. 15
CHUYÏÅN CAÁI AO LAÂNG .............................................................................................. 19
BA NGÖI MÖÅ “HÖÌNG NHAN” ...................................................................................... 23
CHUYÏÅN CON TRÊU ................................................................................................... 27
CÊY ÀA......................................................................................................................... 30
CHUYÏÅN CAÁI CHÚÅ ...................................................................................................... 33
CHUYÏÅN CAÁI CÖÍNG LAÂNG ......................................................................................... 37
NHÛÄNG PHO TÛÚÅNG QUYÁ HIÏËM ............................................................................... 41
CÊY GAÅO ...................................................................................................................... 44
CON NGHÏ ÀAÁ ............................................................................................................. 47
MIÏËU ÀÖÌNG CÖÍ ........................................................................................................... 49
CHÚÅ GIÚÂI HAÂ NÖÅI ....................................................................................................... 52
CAÁI CÊÌU MAÁI NGOÁI ..................................................................................................... 55
NINH HIÏÅP .................................................................................................................. 59
CHÛÚNG II PHONG TUÅC ................................................................................................. 62
TÏËT NHÛÄNG NÙM XÛA............................................................................................... 63
MÊM NGUÄ QUAÃã ........................................................................................................... 67
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
LYÁ KHÙÆC CUNG 2
TRANH TÏËT ................................................................................................................. 69
CAÁNH ÀU MUÂA XUÊN ................................................................................................. 73
NGAÂY RÙÇM THAÁNG GIÏNG ........................................................................................ 76
MUÂA CÖËM, MUÂA HÖÌNG............................................................................................... 79
CUÁNG CHAÁO ÚÃ XOÁM AO NGANG................................................................................ 81
TÏËT TRUNG THU ÚÃ HAÂ NÖÅI ....................................................................................... 85
ÀEÂN ÀÏM TRUNG THU............................................................................................... 88
ÖNG GIÙÈNG ÖNG GIÙNG............................................................................................ 90
ÀAÁM CÛÚÁI NGAÂY XÛA ................................................................................................ 92
NGHI THÛÁC TANG LÏÎ TRUYÏÌN THÖËNG ................................................................... 94
CHUYÏÅN ÀÖËT VAÂNG MAÄ............................................................................................. 97
BOÁI TUÖÌNG ............................................................................................................... 102
HÖÅI LAÂNG XÛA.......................................................................................................... 104
PHAÁO TRONG VÙN HOAÁ TRUYÏÌN THÖËNG ............................................................. 107
CHÛÚNGIII:NGHÏÅTHUÊÅT ÊÍM THÛÅC ........................................................................... 110
CÖÎÎ VAÂ MÊM CÖÎ HAÂ NÖÅI XÛA................................................................................... 111
NHÛÄNG BÛÚÁC THÙNG TRÊÌM CUÃA PHÚÃ ................................................................. 115
BUÁN CHAÃ ................................................................................................................... 118
BUÁN THANG .............................................................................................................. 121
THÕT CÊÌÌY, QUAÁN THÕT CÊÌY LAÁI CHOÁ ..................................................................... 124
CHAÃ CAÁ ...................................................................................................................... 129
BAÂN VÏÌ GIA VÕ .......................................................................................................... 131
NÛÚÁC LOÅ CÚM NIÏU ................................................................................................ 134
RÛÚÅU! ........................................................................................................................ 137
NGÛÚÂI HAÂ NÖÅI UÖËNG RÛÚÅU ................................................................................... 140
BAÁNH BEÂO ................................................................................................................. 143
BAÁNH TRUNG THU ................................................................................................... 146
TRAÂ ÀAÅO .................................................................................................................... 149
CHUYÏÅN BÏËP NUÁC .................................................................................................... 152
BUÁN ÖËC HAÂ NÖÅI ........................................................................................................ 156
LYÁ KHÙÆC CUNG 4
CHÛÚNG I: DÊËU TÑCH
LYÁ KHÙÆC CUNG 6
CHUÂA VUA
ÚÃ laâng Chuâa Vua, nay thuöåc laâng Thõnh Yïn (quêån Hai Baâ Trûng),
haâng nùm coá ba ngaây lïî höåi truyïìn thöëng vaâo ngaây möìng 6, möìng 7,
möìng 8 thaáng giïng vaâ ngaây möìng 9 laâ ngaây caác tay cao cúâ tranh ngöi
quaán quên. Laâng Thõnh Yïn coá tuåc lïå caác Cö gaái lêëy chöìng xa vaâ caác
chaâng trai lêëy vúå xa àïìu phaãi thu xïëp vïì laâng ùn Tïët vaâ dûå Höåi.
Höåi coá phêìn lïî, rûúác xaách vaâ caác troâ chúi nhû àêëu vêåt choåi gaâ vaâ thi
cúâ tûúáng. Àêët naây thúâ Àïë Thñch möåt öng vua cúâ tûúáng nïn mön cúâ tûúáng
àûúåc coi troång àùåc biïåt.
Chuâa Vua laâ möåt quêìn thïí kiïën truác trang nghiïm, àeåp àeä vaâ cêìu
kyâ. Caái àöåc àaáo cuãa quêìn thïí kiïën truác naây laâ coá chuâa vaâ àònh àïìu thúâ
vua Àïë Thñch. Ngay sau àêëy laâ àïìn thúâ Mêîu, möåt trong tûá bêët tûã vaâ thên
phuå Trêìn Hûng Àaåo. Nghôa laâ thúâ Phêåt Laäo, Nho, Tam giaáo àöìng lûu.
Tûâ àúâi Lï, quêìn thïí kiïën truác naây goåi laâ Àiïån Thûâa Lûúng, laâ núi Vua,
caác hoaâng tûã, caác àaåi thêìn, hoaâng thên nghó laåi àïí chuêín bõ laâm lïî tïë úã
àaân Nam Giao. Àaân Nam Giao trûúác àêy tûúáng cuãa öng trong cuöåc khúãi
nghôa Yïn Thïë. Khi khúãi nghôa thêët baåi, öng Àiïìu tröën vïì Haâ Nöåi röìi truå
trò chuâa. Cuäng chñnh úã àêy, àöìng chñ Nguyïîn Phong Sùæc, xûá Bùæc Kyâ àaä
sûã duång caác voâm sau bïå tûúång vua Àïë Thñch laâm núi ài vïì, hoaåt àöång vaâ
êín naáu. Ngaây 10-4-1956, àöìng chñ Trêìn Danh Tuyïn àûa Baác Höì àïën
thùm chuáa. Baác xem laåi mêëy höë voâm sau tûúång röìi ài vïì phña trûúác. Baác
àùåt muä lïn ngûåc, cuái àêìu. Sau möåt luác yïn lùång, Baác baão baâ Lï Thõ Hiïìn
laâ ngûúâi tröng chuâa rùçng: “Baâ tröng giuáp chuâa cho cêín thêån, àûâng àïí
mêët maát gò”.
Theo huyïìn thoaåi, vua Àïë Thñch laâ nhên vêåt thûá hai saáu Ngoåc
Hoaâng. ÚÃã ÊËn Àöå vaâ Trung Quöëc cuäng thúâ Àïë Thñch vúái cûúng võ nhû vêåy.
Àïë Thñch coân laâ vua cúâ tûúáng. Tûâ xa xûa, àêët Chuâa Vua àaä coá nhûäng loâ
cúâ tûúáng hay nhêët nûúác. Caác danh thuã moåi núi àïìu phaãi keáo vïì chuâa
Vua àïí thi àêëu vaâ hoåc têåp.
Àïën nùm 1992, àaä coá 70 danh thuã àïën tranh giaãi qua caác kyâ höåi lïî.
Moåi ngûúâi trêìm tröì vïì taâi nùng cuãa caác danh thuã nhû Vïå, Ngoåc, Lúåi, An...
Cuå Hûáa Tiïën laâ möåt trong nguä töët, lyá kiïåt, àaä tûâng laâ kiïån tûúáng chêu
Myä. Cûúâng vö àõch cuöåc thi cúâ tûúáng 1991, Phaác laâã nöîi lo lùæng cuãa danh
thuã bêët cûá tónh naâo. Caác àaåi biïíu miïìn Nam cuäng àïën thùm thuá nhûäng
nûúác cúâ hay trong trêån àêëu. ÚÃã àêy coá caã cúâ búi vaâ cúâ baân...
Hiïån nay, Chuâa Vua coân giûä àûúåc 14 pho tûúång àeåp bùçng göî hoaâng
àaân. Nöíi bêåt nhêët laâ pho tûúång vua Àïë Thñch cao khoaãng 1,6m. Möåt bûác
cûãu long chaåm tröí tinh vi, hai àónh àöìng thúâi Nguyïîn, möåt quaã chuöng
nhoã thúâi Caãnh Thõnh, hai quaã chuöng to thúâi Lï, hai choáe lúán cao chûâng
1,6m àûúåc àuác tûâ thúâi Lï. Khu vûåc chuâa Vua, tûâ maái àònh cöí kñnh àïën
nhûäng cêy nhaän, öíi cöí thuå, bûác tûúång, àöi choáe, bia kyá àïën quaã
chuöng...àïìu toãa ra nhûäng lúâi vên vi khön nguöi vúái hiïån taåi vaâ tûúng
lai...
LYÁ KHÙÆC CUNG 8
ÀÒNH ÀAÅI
Àònh Àaåi nùçm trong cuåm di tñch phña Bùæc khu vûåc Baåch Mai, thuöåc
phûúâng cêìu Dïìn, quêån Hai Baâ Trûng, bïn caånh chuâa Liïn Phaái, chuâa
vûúng Tuyïët, àònh Àöng, àònh Tö Hoaâng, chuâa Vua, àaân Nam Giao (nay
laâ nhaâ maáy cú khñ Trêìn Hûng Àaåo). Ngöi àònh àùåc biïåt naây coá kiïën truác
giöëng nhû nhûäng àònh cöí cuãa Viïåt Nam noái chung.
Noá àûúåc xêy dûång vúái quy mö khaá lúán. Tiïìn àònh cao, röång, khoaáng
àaåt göìm 5 gian. Hêåu cung göìm 3 gian, Tam quan thoaáng, maái àònh cong,
lúåp ngoái ta. Sên àònh röång, laát gaåch cöí, coá vûúân cêy, vûúân hoa vaâ möåt
giïëng thúi hònh bêìu duåc. Khung cûãa Àònh Àaåi laâm theo kiïíu bûác baân.
Kïët cêëu khung xûúng àïìu in bùçng göî àûúåc giûä vûäng búãi nhiïìu cöåt caái vaâ
cöåt quên to vaâ cao bùçng göî tûá thiïët.
Khöng gian Àònh Àaåi àûúåc múã röång, múã ra böën phûúng taám hûúáng
chûá khöng xêy gaåch kñn xung quanh. Moåi ngûúâi coá thïí àïën thùm àònh tûâ
bêët kyâ hûúáng naâo, qua nhûäng con àûúâng tùæt vaâ àûúâng lúán. Nùm 1592,
quên nhaâ Maåc àaä giao tranh vúái Trõnh Troång taåi àêy. Ngay saát caånh
cöíng Tam quan laâ con àûúâng Thiïn Lyá nöíi tiïëng. Nöëi liïìn Thùng Long
vúái caác trêën vaâ caác tónh phña Nam laâ möåt con àûúâng nhoã, àaâi hun huát
qua nhûäng àöìi cêy cöëi rêåm raåp vaâ caã möåt rûâng mai (nay thuöåc khu vûåc
Baåch Mai vaâ Trûúng Àõnh).
Àònh Àaåi àûúåc xêy dûång caách àêy khaá lêu vaâ àaä traãi qua nhiïìu lêìn
truâng tu, sûãa chûäa lúán vaâo nhûäng niïn hiïåu Vônh Thõnh (1705), Caãnh
Hûng (1774), Minh Maång (1840),. Thaânh Thaái, Khaãi Àõnh. Thoaåt àêìu,
Àònh Àaåi chó coá gian giûäa thúâ . àûác Thaânh Hoaâng cao 5m. Àaåi vûúng
thêìn laâ möåt trong 50 ngûúâi con lïn nuái cuãa Laåc Long Quên vaâ êu Cú, sau
naây laâ thuöåc tûúáng thên cêån cuãa Sún Tinh. Bïn traái thúâ thên mêîu cuãa
Àaåi Vûúng gheáp vúái mêîu Liïîu Haånh. Bïn phaãi thúâ caác cö, cêåu cuãa Laäo
Giaáo, nghôa laâ cuäng coá maâu sùæc Tam giaáo àöìng lûu. Àònh Àaåi coân thúâ caã
hai öng phöîng laâ hai ngûúâi hêìu cêån cuãa Àaåi Vûúng vúái neát mùåt tûúi cûúâi,
hoám hónh vaâ cuäng mang nhûäng neát chêët phaác cuãa con ngûúâi àöìng quï
Viïåt Nam. Àoá chñnh laâ hònh aãnh cuãa caác vai “hïì cheâo” xuêët hiïån sau naây,
ngûúâi bònh dên yïu tiïëng cûúâi laâ vêåy.
Caác maãng trang trñ àûúåc têåp trung vaâo bûác cöìn naách giûäa toâa àaåi
àònh. Àïì taâi trang trñ laâ röìng leo vaâ uöën khuác, vêy caá, trùng sao... Coá
daáng dêëp tûâ àúâi Lï. Bïn caånh coá nhûäng bûác chaåm khùæc röìng phûúång, êm
dûúngtûúng xûáng vúái nhûäng hoåa tiïët söng, nûúác, mêy trúâi, nhûäng bûác
cûãa voäng, cuöën thû, hoaânh phi, cêu àöëi... Têët caã àïìu àûúåc chaåm khùæc tó
mó vaâ Sún Son thïëp vaâng choaáng ngúåp, vûâa laâ nhûäng bûác hoåa, vûâa coá tiïët
têëu nhaåc àiïåu vúái möåt nghïå thuêåt àiïu luyïån àöåc àaáo.
Gian chñnh giûäa phêìn cung cêëm àûúåc àùåt möåt sêåp thúâ Phña trïn laâ
ngai cuãa àûác Thaânh Hoaâng. Bïn caånh àoá laâ hai chiïëc kiïåu baát cöëng coân
nguyïn veån. Nhûäng chiïëc kiïåu baát cöëng àûúåc chaåm, khùæc vaâ sún son thïëp
vaâng vúái cú man naâo laâ nhûäng hoa vùn sinh àöång vaâ duyïn daáng, àêy laâ
möåt trong nhûäng neát tiïu biïíu cuãa niïn hiïåu Gia Long. Àònh coân giûä
àûúåc hai hoâm àûång 7 sùæc phong cuãa niïn hiïåu Minh Maång (1821) vaâ
Khaãi Àõnh (1924); hai têëm bia coá niïn hiïåu Vônh Thõnh (1705) vaâ niïn
hiïåu àúâi Nguyïîn, baãy bûác hoaânh phi, cuöën thû, baãy àöi cêu àöëi, ba chiïëc
hûúng aán... Àònh cuäng coân giûä àûúåc 4 baát hûúng, trong àoá coá möåt chiïëc
àûúåc laâm bùçng àaá, möåt böå baát bûãu, möåt Cöìng, möåt chiïng.
Trûúác àêy, Àònh Àaåi cuäng nhû caác àònh laâng khaác, vêîn coá nhûäng
buöíi cuáng lïî, rûúác xaách. Nhûng Àònh Àaåi coân trúã thaânh núi têåp trung tûá
chiïëng cuãa moåi ngûúâi caác ngaã. Thúâi àoá, cûá 5 giúâ chiïìu laâ cûãa ö Cêìu Dïìn
àoáng kñn laåi, khöng ai àûúåc ra vaâo thaânh, chó trûâ nhûäng ngûúâi cêìm hoãa
baâi “Khêín cêëp”. Têët caã nhûäng ai muöën vaâo thaânh àïìu phaãi nghó laåi úã
Àònh Àaåi, àúåi àïën saáng höm sau, khi cûãa ö múã, múái àûúåc vaâo. Cuäng coá
möåt söë ngûúâi buön baán muöën tranh thuã thúâi gian àaä vaâo thaânh tûâ luác 4
giúâ chiïìu, nhûng phaãi nghó laåi úã möåt caái chúå, ùn uöëng, nghó àïm vaâ sûãa
soaån laåi haâng àïí saáng súám höm sau coá haâng baán úã caác chúå vaâ caác phöë
trong thaânh. Núi têåp trung naây goåi laâ chúå Höm (tïn naây àûúåc giûä cho àïën
têån bêy giúâ). Vò vêåy maâ Àònh Àaåi laâ núi dûâng chên cuãa àuã moåi lúáp ngûúâi
LYÁ KHÙÆC CUNG 10
trong xaä höåi. Ngoaâi ra, Àònh Àaåi coân laâ möåt khu du lõch, vui chúi sêìm
uêët cuãa möåt thúâi moåi ngûúâi àïën àêy coá thïí tuây hûáng ài thùm caác chuâa,
àïìn, àònh úã gêìn àoá hoùåc xuöëng caác vûúân mú baát ngaát vúái caác quaán rûúåu
ven àûúâng, hoùåc àïën caác quaán ùn Vên Höì. Rûúåu laâng Mú vaâ nûúác mùæm
Keã Àö trûúác hïët àûúåc àem baán úã àêy röìi múái toãa ài khùæp núi vaâ àaä trúã
nïn nöíi tiïëng.
Àònh Àaåi laâ möåt di tñch trong quêìn thïí di tñch lõch sûã vùn hoáa vaâ
du lõch coá giaá trõ cuãa quêån Hai Baâ Trûng. Nhûng, cuäng nhû söë phêån cuãa
möåt söë di tñch khaác, Àònh Àaåi chûa àûúåc chuá yá möåt caách xûáng àaáng. Möåt
söë gian àònh bõ lúã, suåt, àöì göî bõ moåt, con ngûúâi àaä dêìn lêën chiïëm, xêm
phaåm quanh àònh. Cöíng Tam quan, sên, vûúân cêy, vûúân hoa, giïëng bêìu
duåc... àaä khöng coân nûäa laâm cho caãnh quan cuãa Àònh Àaåi bõ thu heåp.
Thiïët nghô cêìn phaãi coá sûå quan têm àùåc biïåt hún nûäa àïën viïåc khöi phuåc
sûãa chûäa vaâ truâng tu Àònh Àaåi àïí hònh aãnh vïì Àònh Àaåi maäi àeåp trong
têm trñ bao ngûúâi.
LÏÎ HÖÅI CHUÂA TRÙM GIAN
Chuâa Trùâm Gian thuöåc xaä Tiïìn Phûúng; huyïån Chûúng Myä, tónh
Haâ Têy. Àêy laâ ngöi chuâa cöí dûång trïn quaã àöìi cao chûâng 50 meát, coá cêy
cao boáng caã vaâ àêåm möåt maâu cöí tñch. Xung quanh laâ nhûäng ngoån nuái
Phûúång Hoaâng vöî caánh, nuái Hoaâng Xaá coá daáng con voi quyâ nuái Àöìng Lû,
nuái Sún Löå, nuái Trêìm. Chuâa coá àuã 100 gian. Cûá 4 cöåt laâ möåt gian, coá trïn
400 cöåt. Möîi cöåt truå trïn möåt hoân àaá chaåm hònh caánh hoa sen. Daäy lan
can quanh chuâa, cuäng nhû caác bêåc thïìm bùçng àaá coá chaåm tröí. Trïn caác
vaán long, laá gioá, àêëu, xaâ v.v... coá hònh: mêy, hoa laá, röìng, tiïn nûä...
Phña trûúác chuâa coá gaác chuöng cao hai têìng, chöìng diïm, taám maái,
nùçm trïn àöìi cao vúái haâng trùm bêåc àaá. Àêy laâ cöng trònh kiïën truác giaá
trõ laâm bùçng göî quyá vúái caác àêìu àao cao vuát, mïìm maåi. Trïn “ gaác
chuöng coá treo möåt quaã chuöng lúán, àuác vaâo nùm 1794 thúâi Têy Sún vúái
baâi minh cuãa Trêìn Baá Hiïn, ngûúâi xaä Vên Canh.
Trong chuâa coá 153 pho tûúång àûúåc xêy dûång tûâ àúâi Lyá. Hêìu hïët àïìu
bùçng göî, möåt böå bùçng àêët, sún son thïëp vaâng Àùåc biïåt bïå tûúång àûúåc xêy
bùçng gaåch coá hoa vùn cuãa thïë kñ 16 - 17. Bïn caånh coá têëm bia àaá dûång
vaâo nùm Caãnh Thõnh thûá 5 (1794) coá ghi laåi chiïën cöng cuãa Àö àöëc Àùång
Tiïën Àöng do Phan Huy Chuá viïët, têët caã àïìu laâ nhûäng taác phêím hiïëm coá
thúâi Têy Sún àïí laåi.
Lïî höåi chuâa Trùm Gian àûúåc töí chûác vaâo hai ngaây cuãa thûúång tuêìn
thaáng hai êm lõch àûúåc xem laâ “töët ngaây” Khi àöët xong möåt baánh phaáo
treo trïn caânh àa cao xuöëng saát mùåt àêët, caác chên kiïåu bùæt àêìu rûúác long
kiïåu tûâ trong chuâa bûúác ra, long kiïåu ra túái cûãa Trung quan, àaám rûúác
phaãi àûáng laåi, chúâ quan viïn vaâ caác chên kiïåu cuãa xaä giao hiïëu (kïët
nghôa) àïën àêëy vaâ àûáng vaâo haâng nguä chónh tïì, àaám rûúác múái bùæt àêìu di
chuyïín. Trong àaám rûúác, xaä àaân anh ài àêìu, xaä naây thûúâng laâ xaä thúâ
thêìn súám nhêët, coá àöng dên nhêët, àöìng thúâi cuäng laâ xaä àa taâi nhêët. Caác
xaä baån cuäng phaái kiïåu cuãa mònh túái hoùåc phaái möåt chên kiïåu àïí thay vai
khiïng kiïåu cuâng vúái xaä chuã nhaâ.
Ài àêìu laâ hai laá cúâ “Tiïët Mao”. Kïë àeân laâ 5 cúâ àuöi nheâo goåi laâ cúâ
nguä haânh: kim, möåc, thuãy, hoãa, thöí vaâ nhûäng laá cúâ vuöng: àen, trùæng,
vaâng, àoã, xanh... Sau àoá laâ 4 laá cúâ tûá linh: long, ly, quy, phûúång. Ngûúâi
cêìm cúâ àöåi noán coá choáp nhoån hoùåc chñt khùn tai choá, thùæt lûng boá que
xanh àoã, chên ài xaâ caåp.
Sau cúâ laâ tröëng caái do hai ngûúâi khiïng. Tröëng caái do thuã hiïåu
àaánh bùçng chiïëc duâi sún son thïëp vaâng. Möåt ngûúâi vaác loång che cho thuã
hiïåu vaâ tröëng. Ài sau tröëng laâ chiïng, cuäng do hai ngûúâi khiïng vaâ coá
loång che. Khi ài rûúác, thuã hiïåu àaánh möåt tiïëng tröëng, laåi àaánh möåt tiïëng
chiïng. Tiïëng tröëng thuác giuåc, tiïëng chiïng trêìm huâng, ngên nga nhû
tiïëng cuãa ngaân xûa voång vïì.
Sau àoaân tröëng vaâ chiïng laâ sûå diïîu haânh cuãa àöi ngûåa baåch, àöi
ngûåa höìng vaâ àöi voi. Dûúái chên nhûäng con vêåt linh thiïng naây coá nhûäng
baánh xe lùn. Möîi con vêåt àïìu àûúåc che loång vaâ coá möåt chiïën binh ài bïn
caånh...
Hai chiïëc taán thïu long, phûúång ài trûúác múã àûúâng cho caác chêëp
kñch lang nai nõt, mang löå böå, kim qua, phuã viïåt, chuây àöìng... Caác chêëp
kñch lang ài hai bïn. Hoå laâ nhûäng chaâng trai duäng caãm, xöng pha trêån
maåc khi xûa, úã giûäa hoå laâ möåt quan viïn mùåc aáo thuång xanh, coá loång che,
mang möåt chiïëc biïín coá phuã vaãi àoã ghi mêëy chûä: “ Thûúång àùèng töëi linh
thêìn “ (thaánh töëi linh haång nhêët):
Sau àoaân chêëp kñch laâ phûúâng “Àöìng Vùn” göìm 2 ngûúâi chó huy
cêìm tröëng khêíu, möåt ngûúâi cêìm thanh la, 2 ngûúâi cêìm sïnh tiïìn, 8 ngûúâi
àaánh tröëng baãn àeo 8 thùæt lûng. Hoå àaánh bùçng hai duâi nhoã coá hai chaâng
thanh niïn mùåt hoa da phêën àoáng giaã laâ hai cö gaái àeo hai chiïëc tröëng
cúm laâm “ Con àô àaánh böìng” . Hoå vûâa muáa vûâa haát, vûâa vöî tröëng; mùæt
nhòn ngang, nhòn doåc, lùèng lú nhû nùæng muâa xuên.
Sau àoá, möåt öng giaâ coá daáng tiïn phong àaåo cöët, mùåc aáo thuång àöå
maâu maáu, vaái laá cúâ “vña”. Cúâ bùçng voác àoã viïìn vaâng coá thïu chûä “Lïånh”.
Laá cúâ naây cuäng àûúåc loång che. Àoá laâ lïånh cuãa thêìn linh. Thónh thoaãng cúâ
lïånh àûúåc phêët lïn aâo aâo, nhùæc laåi thúâi chinh chiïën oai huâng cuãa thêìn.
Ngay sau àoá laâ maân gûúm tuöët trêìn do ba ngûúâi àiïìu khiïín.
Àïën phûúâng baát êm göìm 8 nhaåc cuå, phaát ra tûâ 8 hïå thöëng êm
thanh cuãa 8 vêåt liïåu khaác nhau: Baâo (quaã bêëu), Möåc (göî thaåch (àaá), Kim
(kim khñ), Ti (súåi tú), Truác (tre)... Chuáng laâ nhûäng naäo baåt, àaân, sïnh
tiïìn, keân, tröëng nhoã, nhõ, saáo hoùåc tiïu...
Phûúâng baát êm thûúâng coá mêëy àiïåu Lûu Thuãy, Haânh Vên, Nguä Àöëi
trong suêët cuöåc rûúác. Khi trang nghiïm coá lïånh thò cûã nhaä nhaåc.
Sau phûúâng baát êm laâ long àònh. Àoá laâ chiïëc, nhoã vaâ cao coá maái
che. Trong coá baây hûúng aán, nguä quaã àónh trêìm vaâ baát hûúng coá cùæm
nhûäng neán hûúng àang chaáy nghi nguát. Long àònh coá 4 ngûúâi khiïng vaâ
coá 4 ngûúâi ài bïn caånh àïí thay vai nhau. Hoå àïìu laâ nhûäng chaâng trai treã
àeåp, coá têìm cao ngang nhau. Ài trûúác long àònh coá 1 ngûúâi cêìm tröëng
khêíu vaâ möåt ngûúâi cêìm caãnh. Thónh thoaãng hoå laåi àaánh lïn möåt höìi
tröëng vaâ möåt höìi caãnh. Têët caã nhûäng chaâng trai naây àïìu ùn mùåc theo
kiïíu khöë bao khùn vùæt vaâ àeo trûúác ngûåc möåt chuöîi voâng tïët bùçng hoa
bûúãi toaã ngaát hûúng thúm . Hai bïn long àònh coá taân, quaåt, loång. Röìi àïën
möåt loaåt ngûúâi cêìm cúâ, vung lïn. Hoå ùn mùåc quêìn aáo coá neåp xanh àoã, boá
xaâ caåp àen, höå vïå cho hai chaâng trai cêìm loång vaâng. Hai chaâng naây laâ
hai anh chaâng àeåp trai nhêët laâng. Hoå ài haâi vaâ trïn ngûåc tïët möåt böng
hoa lúán.
Tiïëp àïën laâ hai long kiïåu baát cöëng. Möîi long kiïåu coá 8 ngûúâi khiïng
vaâ 8 ngûúâi ài keâm. Àoá laâ long kiïåu cuãa Àûác Thaánh öng vaâ Àûác Thaánh
Baâ. Nhûäng ngûúâi khiïng kiïåu, àêìu chñt khùn xanh, mùåc quêìn xanh, thùæt
lûng bao vaâng, ài uãng. Caác bö laäo, caác quan viïn ài höå giaá kiïåu àïìu mùåc
aáo thuång, khùn xïëp...
Khöng khñ tûng bûâng naáo nhiïåt, hûúng khoái muâ mõt, tiïëng chiïng
tröëng, àaân saáo nöíi lïn laâm cho moåi ngûúâi nhû say rûúåu. Thónh thoaãng,
nhûäng chaâng trai khiïng kiïåu laåi ài nhanh, tùng töëc àöå vaâ reo vang lïn.
Luác naây ngûúâi ta goåi laâ kiïåu bay...rûúác, sau vaâ xung quanh àaám rûúác
ngûúâi àöng nghòn nghõt...
Àaám rûúác ài voâng quanh xoám chuâa röìi trúã vïì chuâa. Luác àoá laâ luác
bùæt àêìu coá nhûäng cuöåc tïë lïî. Moåi ngûúâi vaâo lïî, keã trûúác ngûúâi sau hoùåc
vaâo cuâng möåt luác.
Sau khi àaám rûúác ngûâng laåi trûúác cöíng chuâa, ngûúâi ta töí chûác caác
cuöåc vui chúi, múã höåi. Coá phûúâng haát Rö úã Quöëc Oai àïën, phûúâng cheâo
taâu tûâ Àan Phûúång sang. Coá caã àùåc saãn “Xêím chúå” Haâ Àöng.
Chuâa Trùm Gian laâ möåt trong nhûäng ngöi chuâa cöí nhêët miïìn Bùæc.
“Múã höåi úã chuâa laâ hònh thûác töí chûác súám hún kiïíu töí chûác úã àònh. Do
vêåy, lïî höåi chuâa Trùm Gian coân voång laåi nhiïìu êm thanh vaâ maâu sùæc
àiïín hònh cuãa möåt quaá khûá xa xûa vúái nhûäng neát huâng traáng mang tñnh
nghïå thuêåt.
CHUYÏÅN NGÖI ÀÒNH
ÚÃ caác laâng, xaä Viïåt Nam xûa, hêìu nhû laâng naâo cuäng coá möåt ngöi
àònh. Coá ngöi àònh chung cho caã mêëy xaä hoùåc huyïån. Àònh nùçm úã möåt
khöng gian trung têm, röång lúán vaâ coá phong caãnh àeåp cuãa laâng quï Viïåt
Nam. Moåi sinh hoaåt chñnh trõ, kinh tïë vaâ xaä höåi cuãa cöång àöìng thúâi Lyá
thûúâng diïîn ra úã chuâa. Nhûng tûâ giûäa àúâi Trêìn, caác sinh hoaåt àoá àûúåc
chuyïín sang àònh vaâ truyïìn thöëng àoá àûúåc giûä cho àïën têån àúâi Nguyïîn.
Àònh coân laâ núi nghó ngúi, dûâng chên cuãa vua hoùåc caác quan lúán ài vi
haânh, tuêìn du. Àònh laâng laâ núi tuå hoåp, baân baåc cöng viïåc vaâ laâ núi thúâ
cuáng Thaânh Hoaâng. Chuâa duâng nhên, nghôa àïí trõ dên, àònh duâng phaáp
trõ àöëi vúái dên. Àònh coân laâ núi thûåc thi lïå laâng: thu thuïë, xeát xûã khao
voång, ngaã vaå... Con gaái trong truyïån xûa, khöng chöìng maâ chûãa, bõ mang
ra àònh ngaã vaå. Nhûäng dõp lïî tïët, höåi heâ, diïîn xûúáng v.v... àïìu diïîn ra úã
àònh vaâ sên àònh. Vúái ngûúâi bònh dùn, àònh cuäng laâ núi giao tiïëp gùåp gúä,
trao àöíi kinh nghiïåm laâm ùn. Àònh laâ möåt têåp húåp kiïën truác múã, chûá
khöng kheáp kñn nhû chuâa. Àònh khöng coá tûúâng bao quanh. Tûâ böën
phûúng, taám hûúáng àïìu coá thïí àïën vúái àònh. Nöåi thêët, ngoaåi thêët cuãa
àònh àûúåc trang trñ nguy nga, àöåc àaáo. Coá nhûäng bûác tûúång, phuâ àiïu
àûúåc chaåm tröí cöng phu àaä gêy êën tûúång maånh meä trong giúái myä thuêåt
trong vaâ ngoaâi nûúác nhû úã àònh Liïn Hiïåp (Haâ Têy), àònh Phuâ Laäo (Haâ
Bùæc àònh Tam Canh (Vônh Phuá), àïìn Giaá (Haâ Nöåi) v.v...
Vaâo àònh phaãi qua cöíng tam quan vaâ sên àònh. Àònh thûúâng àûúåc
dûång lïn bùçng nhiïìu cöåt göî to vaâ daâi. Ngûúâi ta thûúâng noái: “To nhû caái
cöåt àònh”. Coân cêu: “bao giúâ cêy caãi laâm àònh” laâ chó caái àiïìu khöng bao
giúâ coá thïí xaãy ra. Cöíng àònh thûúâng rêët röång, coá bïí nûúác mûa vaâ hoân non
böå. Nöëi tiïëp sên laâ mêëy bêåc àaá laát thïìm dêîn vaâo àònh göìm ba gian daâi.
Gian daâi úã chñnh giûäa goåi laâ chñnh têím. Bïn trong gian giûäa laâ núi àùåt bïå
thúâ, trïn coá baát hûúng, àónh trêìm, cêy nïën, baâi võ cuãa Thaânh hoaâng, loå
àöåc bònh cùæm hoa v.v... Sau bïå thúâ laâ hêåu cung àùåt tûúång Thaânh hoaâng
ngöìi trïn ngai sún son thïëp vaâng. Maái àònh lúåp ngoái êm dûúng, viïn noå
öëp lïn viïn kia, ruã nhau boâ lïn noác cao, keáo lïn 4 goác cong vuát vúái nhûäng
ngoån àao trang trñ khoeã maånh maâ bay böíng. Loaåi ngoái naây àûúåc goåi laâ
ngoái êm dûúng laâ ngoái “cuöåc àúâi”. Àöi vúå chöìng naâo àoá thûúâng giaäi baây:
“êëy àêëy, chuáng ta ùn úã vúái nhau coá àuã caã giêån, húân, àau khöí, sûúáng vui
vaâ yïu thûúng... Têët caã cûá lúåp vaâo nhau nhû maái ngoái êm dûúng...” . Hai
bïn àònh coân coá hai daäy nhaâ phuå àïí chûáa kiïåu baát cöëng, long àònh, cúâ,
biïín, tröëng, chiïng, quaåt, nhûäng àöì tïë lïî rûúác xaách... Àònh coân ngùn
riïng möåt gian àïí cuáng hêåu goåi laâ nhaâ hêåu. Coá núi, trûúác mùåt àònh coân coá
möåt cöng trònh kiïën truác nhoã goåi laâ “phûúng àònh” hoùåc “baái àònh”.
Moåi viïåc lúán, nhoã trong laâng àûúåc quyïët àõnh úã àònh do möåt höåi
àöìng kyâ muåc àiïìu khiïín. Lyá trûúãng laâ thaânh viïn cao nhêët trong viïåc
chêëp phaáp. Vai vïë cao hún lyá trûúãng coá tiïn chó. Öng ta laâ ngûúâi àûáng
àêìu möåt laâng, xaä Thûúâng laâ ngûúâi coá danh voång, nhiïìu chûä nghôa vaâ
àûúåc moåi ngûúâi kñnh troång. Tiïn chó ngöìi riïng möåt mònh möåt chiïëu úã
àònh. Nïëu võ naâo coá cúä khoa bang cao hún tiïn chó thò àûúåc ngöìi chiïëu
trïn cuãa tiïn chó. Dên gian àaä taã möåt caách chêm biïëm chên dung cuãa
tiïn chó nhû sau: “Ngûúâi àûáng chiïëu ngang, ngûúâi sang chiïëu doåc, ngûúâi
àoåc vùn tïë, ngûúâi bïå baát nhang, ngûúâi mang cöî àaâi, ngûúâi nhai thuã lúån,
ngûúâi trúån mùæt lïn...” Tiïn chó laâ ngûúâi coá quyïìn thïë nhêët laâng. Phêìn
riïng cuãa öng bao giúâ cuäng phaãi coá miïëng thõt thuã. Ngaây xûa, ngûúâi ta
rêët chuá yá àïën viïåc choån lûåa hûúáng àònh vaâ tröìng nhûäng cêy caãnh to, nhoã
àïí tö àiïím cho caãnh quan cuãa àònh. Vïì töíng thïí, àònh vaâ nhûäng cöng
trònh phuå laâ nhûäng cöng trònh xêy dûång choaáng ngúåp vaâ hoa myä. Trong
dên gian, àònh laâ möåt hònh aãnh quen thuöåc vaâ gùæn boá trong têm höìn möîi
ngûúâi dên Viïåt Nam:
“Qua àònh ngaã noán, tröng àònh
Àònh bao nhiïu ngoái, thûúng mònh bêëy nhiïu”.
Hoùåc nhû:
“Truác xinh truác moåc àêìu àònh
Em xinh em àûáng möåt mònh cuäng xinh”

Nam nûä tònh tûå vúái nhau úã àònh:
“Bïn àònh töi àaä si mï.
Töi yïu ngûúâii lùæm, xin thïì àònh úi” ...
Coá anh chaâng kïí lïí:
“Höm qua taát nûúác bïn àònh vúái em...”
Sên àònh thûúâng coá nhûäng cêy cöí thuå, cêy àaåi, cêy si cêy taáo v v. .
Thõ Mêìu trong vúã cheâo Quan êm Thõ Kñnh haát rùçng:
“Tiïíu nhû taáo ruång sên àònh
Em nhû gaái dúã ài rònh cuãa chua”.
Àònh laâ ngöi nhaâ àeåp àeä, trang nghiïm, to lúán nhêët laâng. Noá
thûúâng àûúåc vñ vúái nhûäng gò to lúán. Caái nöìi àònh laâ nöìi to. Cö gaái coá “möåt
àònh duyïn” laâ Cö gaái duyïn daáng coá thûâa. Trong gam maâu folkhorviïåt
Nam, ngûúâi xûa cho rùçng böå ngûåc vaâ möng cuãa cö gaái caâng to thò caâng
àeåp. Ngûúâi ta noái: “Hai phêìn to àûúåc taây àònh, thò con ngûúâi êëy caâng
xinh caâng gioân “ . Cêu ca dao naây phuâ húåp vúái quan niïåm thêím myä ngaây
nay, khi nhêën maånh voâng ào söë 1 vaâ voâng ào söë 3 cuãa ngûúâi phuå nûä caâng
lúán thò giaá trõ thêím myä caâng cao. Tiïëng tröëng àònh laâ tiïëng tröëng àaánh
rêët to, baáo möåt àiïìu gò quan troång.
Ngûúâi quaãn lyá, tröng nom àònh laâ öng Tûâ. öng thûúâng laâ ngûúâi coá
tuöíi, hiïìn laânh, chêët phaác, àûúåc moåi ngûúâi quyá mïën, coá khi laåi laâ ngûúâi
chay tõnh, khöng coá vúå öng tröng nom àònh, thùæp hûúng àoán khaách àïën
lïî àònh tröng nom vûúân cêy caãnh. öng cuäng tröìng thïm cêy ùn quaã àïí
thïm vaâo thu nhêåp cuãa cuöåc söëng àaåm baåc, thanh baåch.
Nhûäng nùm trûúác caách maång thaáng Taám, àònh laâ núi ài laåi, hoaåt
àöång cuãa möåt söë chiïën sô caách maång. Tûâ nùm 1945 trúã ài, sên àònh laâ núi
luyïån têåp quên sûå tuyïín quên, töí chûác nhûäng cuöåc hoåp mùåt hoùåc mñt
tinh kïu goåi dên laâng hûúãng ûáng nhûäng phong traâo yïu nûúác, cûáu nûúác,
àöìng thúâi cuäng laâ núi têåp trung cuãa caác thanh niïn nhêåp nguä, laâ núi
ngûúâi thên àûa tiïîn con em lïn àûúâng ra mùåt trêån. Trong laâng coá hai êm
thanh àùåc biïåt khùæc sêu trong tiïìm thûác möîi ngûúâi, àoá laâ tiïëng chuöng
“chuâa vaâ tiïëng tröëng àònh. Tiïëng tröëng àònh baáo hiïåu lïî cúm múái sau
muâa gùåt, tiïëng tröëng mûâng quên hoùåc tiïîn ngûúâi ra tiïìn phûúng
v.v...thêåt laâ xuác àöång.
Àònh laâ núi thúâ Thaânh hoaâng, coá thïí laâ töí sû caác ngaânh nghïì, laâ
ngûúâi coá Cöng vúái dên laâng, laâ liïåt sô, anh huâng . dên töåc nhû Hai Baâ
Trûng, phuâng Hûng v.v... vaâ coá khi cuäng laâ möåt con ngûúâi bònh thûúâng.
ÚÃâ nûúác ta coân giûä laåi àûúåc nhiïìu ngöi àònh lúán hoaânh traáng, tiïu
biïíu cho nïìn nghïå thuêåt kiïën taåo àònh chuâa truyïìn thöëng cuãa Viïåt Nam
nhû: àònh laâng Àònh Baãng, àònh Chu Quyïën, àònh Têy Àùçng, àònh Triïìu
Khuác, àònh Kim Liïn, àònh Cheâm... àoá laâ nhûäng di Saãn vùn hoáa vö giaá
cuãa dên töåc. Tiïën sô A. Samadi, nhaâ nghiïn cûáu myä hoåc ngûúâi philippine
àaä viïët: “Àïën Viïåt Nam maâ khöng àïën thùm mêëy ngöi àònh laâ chûa biïët
gò vïì Viïåt Nam” .
Ngöi àònh, möåt vang voång cuãa têm höìn Viïåt Nam, tûâ ngaân xûa cho
túái höm nay.
CHUYÏÅN CAÁI AO LAÂNG
Möåt trong nhûäng hònh aãnh thên thûúng, ùn sêu vaâo trñ nhúá con
ngûúâi úã caác laâng quï tûâ thúâi thú êëu cho àïën luác vïì giaâ laâ hònh aãnh nhûäng
caái ao laâng.Cêu “coân ao rau muöëng, coân àêìy chum tûúng” noái lïn möåt
cuöåc söëng thanh àaåm maâ ung dung trong caãnh thanh bêìn.
Nhûäng ngaây giaáp Tïët Nguyïn àaán, úã bïn búâ ao thûúâng diïîn ra
nhiïìu hoaåt àöång naáo nhiïåt, öìn aâo maâ àùçm thùæm. Ngûúâi ta taát caån ao röìi
chia phêìn caá cho nhau, coá nhûäng ngûúâi vúát tûâ dûúái ao lïn nhûäng cêy göî
xoan ngêm trong buân tûâ thaáng giïng àïí chuêín bõ laâm nhaâ hoùåc sûãa nhaâ.
Nhiïìu ngûúâi chung nhau möåt con lúån vaâ möí thõt ngay bïn búâ ao, chia
thõt, luöåc loâng...Ngûúâi ta rûãa laá dong àïí goái baánh chûng...thêåt têëp nêåp vaâ
nhöån nhõp. Phong caãnh caái ao thêåt àeåp. Muâa xuên, caác àaám cûúái àuã maâu
sùæc ngaã boáng xuöëng ao laâng vúái nhûäng taâ aáo, khùn, noán xïnh xang. Daáng
ài cuãa nhûäng ngûúâi dûå àaám cûúái in xuöëng nûúác nhû say nhû tónh. Muâa
haå, trïn mùåt ao coá sen quyâ trùæng, sen diïåp höìng hoùåc hoa suáng...toaã ra
möåt muâi thúm nheå. Bïn caånh nhûäng böng hoa suáng thûúâng coá nhûäng
con chim cuöëc àen luãi thuãi. Laåi coá cêu: “Ao caá trï, ïm aã nguã chúâ sung”
hoùåc: “beâo laånh cêìu ao, ai àúåi chúâ?...” Caái ao cuäng dûå baáo muâa thu àïën:
Búâ ao hiu hùæt, nûúác trong xanh , hay: “Ao thu laånh leäo nûúác trong veo” .
Àoá laâ luác cuöëi thu àêìu àöng.
Búâ ao thûúâng àûúåc “trang àiïím” bùçng caác loaâi cêy quen thuöåc nhû
cêy vöëi, cêy sung, rùång cuác têìn cöí tñch, vûúng vñt nhûäng àaân gaâ con coá
maâu hoaâng yïën. Búâ ao trong saáng nhû ca dao.
Möåt goác ao àûúåc bùæc giaân mûúáp àïí cho nhûäng quaã bêìu, quaã mûúáp
ruã xuöëng. Nhûäng khi hoa mûúáp núã laâm vaâng röåm caã möåt goác ao vúái
nhûäng caánh bûúám bay ài, bay laåi. Nùm 1937 - 1938, úã bòa möåt söë baáo Tïët
coá àùng aãnh möåt cö gaái duyïn daáng cuâng vúái mêëy lúâi chuá thñch:
“Thoaãng tiïëng vaâng thanh tao
Bïn göëc mai, búâ ao

Möåt naâng xinh nhû liïîu.
Ngöìi ngùæm böng hoa àaâo...” .
Khöng phaãi chó coá thïë, cö gaái àeåp trong aãnh bïn búâ ao naây coân àang
mú maâng ngùæm nhòn nhûäng àaám mêy phiïu lûu trïn khung trúâi in boáng
xuöëng mùåt ao. Khi coá khaách quyá àïën, chuã nhaâ lêëy voá cêët möåt vaâi con caá
tûúi, xûã lyá thêåt nhanh, uöëng rûúåu ngay bïn búâ ao àoá laâ möåt “bûäa tiïåc”
khoá quïn. Nhûng cuäng coá khi úã: vaâo hoaân caãnh: “Ao sêu, nûúác caã khön
chaâi caá” thò chuã vaâ khaách chó uöëng rûúåu suöng vúái nhau cuäng vêîn rêët
thên tònh .
Ao cuäng laâ núi heån hoâ, gùåp gúä cuãa trai gaái trong laâng. Hoå heån hoâ vaâ
thïì thöët vúái nhau bïn búâ ao vaâo nhûäng buöíi chiïìu töëi, nhûäng àïm trùng
hoùåc nhûäng buöíi saáng súám. Nhûäng cuöåc tònh naây cuäng rêët nïn thú vaâ
laäng maån. Caác cö gaái trong lïî vu qui, qua chiïëc ao laâng, loâng laåi böìi höìi
nhúá nhûäng àïm heån hoâ. Tuöíi thú cuãa nhiïìu ngûúâi coân gùæn liïìn vúái nhûäng
kyã niïåm khoá quïn:
“Nhúá nhûäng ngaây tröën hoåc
Àuöíi bûúám cêìu ao”
Meå bùæt àûúåc...
Chûa àaánh roi naâo àaä khoác! ”
(Quï hûúng Giang Nam)
Hoå haâng cuãa ao coá àêìm, coá höì, kïnh, laåch. Ao cuäng coá luêåt êm thêìm
maâ chùåt cheä cuãa noá. Têìng nûúác trïn thûúâng laâ caá riïët. Têìng giûäa coá caá
trùæm, caá cheáp, caá quaã caá söåp Lúáp dûúái cuâng laâ caá trï. Riïng coá “caá chuöëi
àùæm àuöëi thò hoaåt àöång úã têët caã caác têìng nûúác úã trong caái ao, xaä höåi caá
giöëng hïåt nhû xaä höåi loaâi ngûúâi. Caá tranh ùn, xö xaát, àaánh nhau, nhûúâng
nhõn, söëng coá àaân...
Ao coá nhiïìu tïn tuây theo võ trñ àõa dû, daáng dêëp hoùåc àùåc trûng
riïng nhû: ao cêìy vöëi, ao cêy sung, ao chuâa, ao àònh, ao xoám, ao cêy gaåo,
ao beâo, ao thaã caá, ao thaã rau cêìn, ao nuöi võt, ao ngang...
Ao cuäng laâ núi dên laâng gùåp gúä, taán gêîu àïí coá nhûäng thöng tin nhû:
Cö A xoám Haå sùæp cûúái chöìng, baâ B ài ra tónh thùm coi trai hoùåc öng C
lïn laäo baãy mûúi... Möåt vaâi cö gaánh luáa, nghó bïn búâ ao, xuöëng ao khoaã
nûúác, nhuáng caái noán xuöëng nûúác cho maát noán hoùåc sùén tay ûúát vuöët toác
vaâ vuöët löng maây àïí cho caác chaâng trai coá cêu ca dao: “ Coá rûãa thò rûãa
chên tay, chúá rûãa löng maây chïët caá ao anh”.
Àûáng úã búâ ao möåt mònh, nhêët laâ trong nhûäng luác thanh vùæng laâ coá
sûå mong, nhúá, tú tûúãng... Nhû trong cêu ca dao: “Àïm qua ra àûáng búâ ao,
tröng caá, caá lùån, tröng sao, sao múâ”: Têm traång con ngûúâi trong luác naây
laâ noái buöìn trong coäi nhúá.
Trêìn Phûúng trong tñch cheâo “Suyá Vên giaã daåi” laâ möåt tay nöíi tiïëng
vïì khoe khoang vaâ noái khoaác, àaä noái dûång lïn: “Söng Tö Lõch laâ ao anh
thaã caá”. Nghôa laâ ngay caã caái con söng Tö Lõch xûa röång, daâi laâ thïë maâ
cuäng chó laâ caái ao thaã caá cuãa nhaâ anh ta maâ thöi. Ngûúâi phûúng Têy thêëy
tûâ “ao” rêët thên mêåt vúái hoå nïn goåi biïín Caspienne laâ caái ao cuãa ngûúâi
Sa La. Ngûúâi ài xa trúã vïì, thêëy chöën quï hûúng laâ àeåp hún caã, cuäng böìi
höìi: “Ta vïì ta tùæm ao ta; duâ trong duâ àuåc ao nhaâ vêîn hún”. Ao nhaâ ta tuy
khöng phaãi laâ àeåp lùæm, nhûng noá laâ caái cuãa ta, caái cuãa mònh nïn noá àeåp
vaâ quyá vö cuâng.
Ngaây xûa, höìi khaáng chiïën chöëng Phaáp, àêu àêu cuäng coá nhûäng
mêíu chuyïån bi huâng gùæn vúái caái ao laâng goåi laâ ao khaáng chiïën. Àoá laâ
nhûäng caái ao àûúåc àaâo sêu vaâo bïn trong thaânh nhûäng haâm ïëch laâm chöî
êín naáu cho du kñch. Tûâ nhûäng haâm ïëch àoá laåi coân àûúåc àaâo sêu vaâo bïn
trong, xuyïn vaâo caác àûúâng ngêìm trong xoám. Cho nïn, trong nhûäng trêån
caân hoùåc nhûäng trêån chiïën àêëu, du kñch nhaãy xuöëng ao laâ àõch khöng thïí
tòm thêëy àûúåc. Vaâ nhûäng du kñch nêëp úã búâ ao laåi xöng lïn àaánh àõch. Coá
nhûäng caái ao nhuöåm maáu sau nhûäng trêån chiïën àêëu, àûúåc goåi laâ ao
thiïng hoùåc mang tïn nhûäng ngûúâi nûä du kñch anh huâng nhû: ao chõ
Chiïn, ao chõ Maåc Thõ Bûúãi...
Ngûúâi ta chï möåt ngûúâi naâo àoá coá caái cûúâi nhaåt nhû “nûúác öëc ao
beâo” laâ coá caái lyá cuãa noá. Vò rïî beâo caái trong ao hêëp thuå maånh meä nhûäng
chêët khoaáng cêìn thiïët àïí hònh thaânh chêët prötïin trong cú thïí öëc. Do öëc
thiïëu chêët àaåm trêìm troång nïn thõt öëc nhaåt nheäo.
“Ùn maây àaánh àöí cêìu ao” laâ noái lïn hiïån tûúång möåt ngûúâi naâo àoá
rêët khoá khùn múái ky coáp àûúåc möåt chuát gò àoá maâ laåi bõ mêët ài saåch saânh
sanh.
Vúái nhõp àöå àö thõ hoaá choáng mùåt nhû ngaây nay, trong möåt ngaây
gêìn àêy, möîi ngûúâi trong chuáng ta seä “theâm” möåt caái ao, möåt phong
caãnh, möåt hûúng võ, möåt chuyïån Cöí tñch vïì caái ao”.
BA NGÖI MÖÅ “HÖÌNG NHAN”
Coá möåt ngûúâi àaân baâ khöën khöí naâo àoá àaä àùåt goái taä loát boåc möåt beá
gaái àoã hoãn úã ngay goác ngöi àïìn nhoã. Möåt baâ ài qua, ùém lêëy caái boåc, dûâng
trûúác cûãa àïì nhêån àûáa beá laâ con nuöi vaâ xin thêìn laâm chûáng cho mònh àaä
coá möåt àûáa con trúâi cho. Nhûng baâ böîng khoác lïn nûác núã vò baâ quïn rùçng
baâ quaá ngheâo, nuöi miïång mònh cuäng coân khoá khùn. Baâ liïìn gaåt nûúác
mùæt, truyïìn caái boåc êëy cho möåt ngûúâi àaân baâ khaác nuöi laâm phuác.
Cö beá khöng cha, khöng meå nhêån àuã muâi àoái raách êëy lúán lïn coá tïn
laâ cö Tû Höìng. Ngûúâi chöìng cuãa cö tïn laâ Höìng àaä trúã vïì Trung Quöëc, cö
lêëy möåt viïn quan tû ngûúâi Phaáp. Vaâ trûúác àêy, cö àaä coá nhûäng cuöåc tònh
duyïn ngoaâi khuön khöí vúái nhiïìu ngûúâi. Cö khöng coá “sùæc” lùæm nhûng coá
“thanh”, duyïn daáng, ùn noái kheáo vaâ àêìy sûác thuyïët phuåc. Ngûúâi ta baão
àöi mùæt cuãa cö laâ àöi mùæt “nhaän trung hûäu thuyã”(trong mùæt coá nûúác)
laâm cho àaân öng nhòn vaâo laâ tûå nguyïån khuêët phuåc. Cö àaä thêìu caác vêåt
liïåu xêy dûång, laåi thêìu cúm tuâ cho caác traåi giam, nhaâ tuâ cö kinh doanh
xêy dûång nhaâ úã, dinh thûå” cêìu cöëng, múã caác haäng buön lúán. Vò coá taâi kinh
doanh, cö nhanh choáng trúã nïn nöíi tiïëng vïì giaâu coá vaâ thïë lûåc. Cö coá loâng
thûúng àöëi vúái nhûäng ngûúâi bõ tuâ töåi nïn luön can thiïåp àïí laâm cho caác
baãn aán cuãa hoå àûúåc giaãm nheå. Vúái nhûäng ngûúâi mang aán tûâ 10 nùm àïën
15 nùm tuâ , cö cuäng xin àûúåc tha böíng nhû khöng. Bêët cûá úã núi naâo trong
toaân quöëc ( bõ mêët muâa, baäo luåt cö àïìu cho chúã gaåo, ngö àïën phaát cûáu tïë
cho caác naån nhên vúái söë lûúång rêët lúán. Thónh thoaãng cö laåi ài xe ngûåa, raãi
nhûäng goái thõt boâ chûâng möåt laång vúái nhûäng goái laåc túái nhûäng ngûúâi dên
ngheâo úã hai bïn àûúâng nhûäng lêìn phaát chêín nhû vêåy, cö àaä giïët haâng
chuåc con boâ lúán. Cö phaát cho moåi ngûúâi nhûng khöng bao giúâ cao ngaåo
maâ thûúâng cuái xuöëng vúái neát mùåt trêìm tû. Coá ngûúâi noái lúán lïn:
- Cö neám sang bïn naây thïm ài!
Vêng cö àaáp.
Cö àûúåc vua nhaâ Nguyïîn tùång cho böën chûä “Tiïët haånh khaã phong”
vúái haâm yá röång cuãa chuáng. Nhûng vïì sau cö can thiïåp nhiïìu vaâo viïåc
giaãm aán cho caã nhûäng ngûúâi tuâ bõ nhaâ chûác traách cho laâ nguy hiïím, coá
tinh thêìn dên töåc nïn cö cuäng bõ liïåt vaâo “thaânh phêìn nguy hiïím”. Tûâ
àoá, cö bõ nhaâ nûúác baão höå khöng cho cö liïn laåc gò vúái caác cú quan, hoå têíy
chay cö, khöng cho lêåp caác haäng buön vaâ caãn trúã nhûäng hoaåt àöång cuãa cö.
Thïë laâ cö àaânh Phaãi ruát lui vïì nhaâ söëng nhûäng ngaây coân laåi vúái möåt cuöåc
söëng khaá Phong lûu. Cö vêîn röång raäi vaâ laâm nhûäng viïåc tûâ thiïån khöng
mïåt moãi khi chïët. Bia coá àïì chûä “ Cö Tû Höìng”.
Nùm 13 tuöíi, cö Tyá (ngûúâi Haãi Dûúng) àaánh vúä chai dêìu do cha sai
ài mua. Vïì nhaâ súå cha àaánh cö àaä boã nhaâ ài. öng böë ài tòm con maäi khöng
thêëy nïn ài xem boái. Thêìy boái úã àêìu cêìu Haãi Dûúng baão: “phaãi 13 nùm
sau öng múái thêëy àûúåc con gaái”. öng cuäng khöng tin vaâ quïn hùèn chuyïån
naây. Hún 10 nùm sau, cö Vuä Thõ Tyá àaä trúã thaânh baâ chuáa Haâng Baåc, coá
hùèn möåt caái àöång baâ chuáa nay úã khoaãng gêìn raåp Chuöng Vaâng). Àoá laâ
möåt ngöi nhaâ röång lúán, löång lêîy baây àùåt nhiïìu àöì vêåt àeåp vaâ laå kyâ, múã
cûãa röång cho moåi khaách thêåp phûúng xa gêìn àïën xem. Núi àêy coá àuã
nhûäng àöì quyá hiïëm, nhûäng cöí vêåt vö giaá nhû àónh, bêìu rûúåu, àöi ngaâ voi
cuãa vua Haâm Nghi, nhiïìu loå àöåc bònh, sêåp guå chaåm tröí àuã 100 con
phûúång v.v... Laåi coá caã nhûäng con vêåt hiïëm nhû gaâ ba chên, ruâa hai àuöi,
caá vûâa laâ cheáp vûâa laâ trùæm, choá huyïìn àïì, soác bay, ó baåc maá, phûúång
hoaâng àêët v.v...
Möåt öng laäo nhaâ quï lêìn àêìu tiïn ra Haâ Nöåi cuäng ngú ngaác vaâo
thùm àöång “Cö Ba Tyá” . Öng loáng ngoáng caái ö thïë naâo maâ moác ö keáo giêåt
laâm vúä chiïëc loå àöåc bònh àúâi Khang Hi. Gia nhên löi öng ra, àaánh möåt
trêån. Cö Ba Tyá mùåc böå aáo daâi sang troång, àêìu chñt khùn vaânh dêy, chên
ài haâi thïu phûúång, thêëy nhöën nhaáo liïìn ra can. Qua sûå viïåc khöng may
naây, cö Ba Tyá nhêån ra öng laäo nhaâ quï kia chñnh laâ böë cuãa mònh àaä 13
nùm xa caách. Cö àaä qua mêëy àúâi chöìng vaâ quan hïå vúái toaân nhûäng ngûúâi
coá vai vïë cao trong xaä höåi. Cö thñch giûä gòn nhûäng caái àeåp àöåc àaáo trong
di saãn vùn hoáa dên töåc. Nhiïìu khaách phûúng Têy àaä traã nhûäng moán tiïìn
rêët cao cho nhûäng àöì vêåt quyá hiïëm, nhûng cö cuäng khöng baán. Cö àöëi àaäi
vúái moåi ngûúâi thêåt nhên hêåu, röång raäi, hay laâm nhûäng viïåc phuác àûác, tûâ
thiïån nïn cuäng àûúåc vua ban cho böën chûä “Tiïët haånh khaã phong”. Cö
khöng àeåp rûåc rúä nhûng thên hònh khoeã maånh, chùæc maâ húi thö. Nhûng
daáng veã thö naây chñnh laâ caái veã thö maâ danh hoåa Picasso say sûa lùæm.
Thên thïí cö àuáng laâ möåt cú thïí “lïn tiïëng goåi”. Nhiïìu nhaâ chûác traách cao
cuãa Phaáp ganh tõ, saát phaåt nhau chó àïí àûúåc cö chuá yá àïën. Cö xêy cho
mònh möåt caái sinh phêìn. Trïn bia àaá coá doâng chûä Madame Becty (vò
ngûúâi chöìng Phaáp cuãa cö tïn laâ Becty), haâng chûä dûúái àïì: “cö Vuä Thõ
Tyá”...
Möåt ngûúâi àaân baâ àaáng lûu yá nûäa laâ cö Vûúng Thõ Phûúång. Cö
ngûúâi Haâng Àaâo, lêëy chöìng úã Haâng Ngang. Cö àeåp àïën nöîi bêët cûá ai ài
qua cûãa haâng cuäng phaãi ngoaái àêìu laåi hoùåc ài ài laåi laåi vaâi lêìn àïí ngùæm
cö. Ngûúâi Hoa kiïìu úã Haâng Ngang noái rùçng àöi mùæt cuãa Thõ Phûúång laâ
àöi mùæt “Hoaâng diïåp laåc”. Àöëi tûúång nhòn vaâo àöi mùæt êëy tûå thêëy mònh
nhû möåt chiïëc laá vaâng rúi ...Cö daám tòm àïën tûå do trong tònh yïu vaâ thûåc
hiïån yá àõnh àoá. Nhûng khöng àûúåc. Cö phaãn àöëi cuöåc söëng bùæt ngûúâi àaân
baâ laâm nö lïå. Cö àaä boã chöìng ài theo tiïëng goåi cuãa möåt anh chaâng nhaâ
baáo treã àêìy taâi hoa. Sau àoá, vaâo nhûäng nùm 1927 -1928, cö phaãi chöëng
traã haâng loaåt nhûäng sûå àaã kñch túái têëp cuãa gia àònh vaâ xaä höåi. Cö àaä chõu
sûå lûâa döëi cuãa nhiïìu keã giùng bêîy. Cö àaä chõu nhûäng nöîi cú cûåc suöët. caã
nhûäng thaáng nùm vaâo Nam ra Bùæc. Cö àaä qua tay nhiïìu ngûúâi àaân öng
vò sûå töìn taåi vaâ vò cuöåc àúâi xö àêíy.
Nhûng àïën khi chïët cö khöng coân àöìng xu dñnh tuái, phaãi nùçm chïët
möåt caách ï chïì, àiïu àûáng úã nhaâ thûúng laâm phuác. Àaám tang chó coá möåt
ngûúâi tònh cuä ruã loâng thûúng, àûa xe cö àïën möå vaâ sau àoá khùæc cho cö
möåt têëm bia àïì: “LC Möå ngûúâi baåc mïånh Vûúng Thõ Phûúång”. Caái chïët
cuãa ngûúâi àeåp coá haânh trònh söë phêån maâ caã ba cuöën saách “Ana Karenina”
“Phuåc sinh” vaâ Traâ Hoa Nûä cöång laåi múái noái lïn àûúåc, àaä laâm nao nuáng
caã Haâ Nöåi vaâ khùæp núi trong nûúác.
*
* *
Ngöi möå cö Tû Höìng úã Phña tay phaãi, caách cöíng chuâa Hai Baâ chûâng
150 bûúác chên. Nay úã khoaãng maãnh àêët cuãa trûúâng PTCS Baåch Mai. Möå
cuãa Vûúng Thõ Phûúång àöëi diïån vúái cöíng chñnh Bïånh viïån Baåch Mai.
Àûúâng thùèng tûâ ngöi möå àïën cöíng bïånh viïån chûâng 150 meát. Phêìn möå cö
Ba Tyá úã caách Thaáp Buát chuâa Liïn PhaáiBaåch Mai chûâng 100 bûúác. Nay
haäy coân voâm cuãa sinh phêìn vaâ möåt têëm bia.
Ba ngöi möå “höìng nhan” nöíi tiïëng cuãa Haâ Nöåi, cuãa Viïåt Nam úã vaâo
nhûäng thúâi kyâ khaác nhau. Ba söë phêån àöåc àaáo coá thïí ca ngúåi àûúåc, cuäng
coá thïí khoác àûúåc laåi coá nhûäng àiïím rêët giöëng nhau: nùçm úã cuâng möåt khu
vûåc gêìn nhau úã Baåch Mai quêån Hai Baâ Trûng. Ba ngöi möå laåi laâ ba goác
nhoån cuãa möåt hònh tam giaác cên, rêët cên. Phaãi chùng laâ möåt sûå diïåu kyâ
cuãa söë phêån?
CHUYÏÅN CON TRÊU
Trûúác hïët, ta haäy noái vïì con trêu hiïën sinh trong lïî Trêm trêu cuãa
caác dên töåc Têy Nguyïn, cuäng nhû úã Indonesia, Malaysia. Con trêu
trong lïî hiïën sinh biïíu thõ tònh nghôa meå con muön àúâi. Con trêu chïët
cho meå, cho cöång àöìng. Trêu biïíu hiïån cuöåc söëng baãn thïí, tûå nguyïån
phuåc höìi nùng lûåc sinh saãn cuãa meå Àêët àaä moân moãi do con ngûúâi boân ruát
maáu thõt cuãa mònh àïí sinh söëng. Trêu hiïën mònh àïí cho yïn loâng meå Àêët
goáp vaâo sûå sinh töìn vaâ vônh cûãu. Trong lïî àêm trêu, ngûúâi ta laâm cho
trêu chïët dêìn chûá khöng cho trêu chïët hùèn ngay àïí laâm cho trêu trúã nïn
“anh huâng”. Vò trêu hiïën sinh nïn khi chïët, trêu thaânh vêåt töí (totem).
Con trêu bõ phên thaânh nhiïìu maãnh, boán cho àêët Meå. Hiïën sinh laâ àûác
cuãa con ngûúâi muön thuúã.
Àûúâng ài cuãa trêu laâ luöëng caây, laâ àûúâng ài cuãa nguä Cöëc cuãa vùn
minh. Con söng Kim Ngûu tûâ Haâ Bùæc lûúån vïì tûâ nuái Trêu Sún úã giïëng
Viïåt, öm lêëy Thuã àö Haâ Nöåi,laâm nïn àïë àö Phöìn vinh. úã laâng Phêåt Tñch
(Haâ Bùæc) coân coá nhiïìu di tñch trêu àaá...
Trêu laâ loaâi nhai laåi, ùn giaã laâm thêåt, úã Viïåt Nam coá rêët nhiïìu
giöëng trêu. Con trêu àaåi diïån cho loâng töët sûå bònh yïn, sûác maånh, sûå
bònh tônh, laâ tûúång trûng cho sûác lûåc vaâ sûå hy sinh. Trêu laâ möåt trong 12
con giaáp, laâ möåt trong luåc suác göìm: ngûåa, dï, trêu, gaâ, choá, lúån... gêìn guäi
nhêët vúái con ngûúâi. Trêu thuöåc êm. Ngûúâi ta goåi con trêu rêët thên mêåt:
“Trêu úi ta baão trêu naây... “? Nùm Sûãu laâ nùm con trêu. Giúâ sûãu laâ tûâ 1
giúâ àïën 3 giúâ saáng, laâ luác trêu bùæt àêìu cöng viïåc haâng ngaây, keáo caây hoùåc
bûâa. Ngûúâi àeã nùm Sûãu thûúâng coá taâi nùng vaâ coá cûúâng àöå lao àöång têët.
Àoá laâ nhûäng àûác tñnh rêët cêìn thiïët àöëi vúái bêët kyâ ai. Thi sô Taãn Àaâ
Nguyïîn Khùæc Hiïëu, sinh nùm Kyã Sûãu (1889). Viïån sô Nguyïîn Vùn Hiïåu,
sinh nùm Àinh Sûãu ( 1937).
Àúâi trêu laâm thêåt, ùn giaã, cöí caây vai bûâa. Noá laâm viïåc cêåt lûåc cêìn
cuâ, nhêîn naåi, keáo caây traã núå (núå àúâi): “Bao giúâ cêy luáa thaânh böng, thò
coân ngoån coã ngoaâi àöìng trêu ùn “ Noá chó ùn coã vaâ rúm. Xûa kia, ngûúâi
chõu ún noái vúái ngûúâi taåo ún cho mònh rùçng: “Xin laâm trêu ngûåa àïìn
nghòn cöng ún... ”? Trong Truyïån Kiïìu coá cêu: Laâm thên trêu ngûåa àïìn
nghò truác mai”?.. Àoá laâ lúâi thïì cuãa ngûúâi chõu ún kiïëp naây nguyïån àïën
kiïëp sau xin traã núå.
Vúái xaä höåi nöng nghiïåp, con trêu laâ àêìu cú nghiïåp. Noá goáp phêìn
quyïët àõnh viïåc àêíy maånh sûác saãn xuêët vaâ nùng suêët lao àöång. Trêu rêët
khoeã: khoeã nhû trêu möång, yïëu trêu coân hún khoeã boâ. Con gaái úã tuöíi
thanh xuên cuäng laâ luác xuên tònh thõnh vûúång nhêët vaâ coá sûác maånh dûä
döåi, hùng haái nhêët àûúåc goåi laâ: Gaái 17 beã gaäy sûâng trêu ”? Cêu noái naây coá
hai yá nghôa, chó ngûúâi con gaái coá dû sûác laâm viïåc vaâ cuäng coá dû sûác trong
“chiïën trêån yïu àûúng...” .
Con trêu coá tai laá mñt, àñt löìng baân laâ con trêu hay. Mùæt trêu húi
löìi, lúâ àúâ, nhòn chùçm chùçm, röång lûúång, cam chõu duyïn phêån, hiïìn tûâ...
Khi ngûúâi ta yïu nhau, nhòn nhau bùçng àöi mùæt trêu àúâ àêîn, thêîn thúâ laâ
nhû vêåy àoá.
Con trêu si tònh, rêët kñn àaáo nïn chùèng mêëy ai àïí yá. Vò hoå khöng
nhòn thêëy con trêu liïëc. Haâng nùm úã Àöì Sún vaâo höåi choåi trêu truyïìn
thöëng rêët naáo nhiïåt. Nhûng ta chó thêëy coá hai con trêu choåi nhau maâ
thöi . Cuå Thòn, 91 tuöíi, úã chúå Àöì Sún cho biïët: “Khi xûa, úã möîi bïn baäi
choåi trêu àïìu coã buöåc möåt con trêu caái “ngon laânh” bùçng möåt daãi luåa àoã
àïí àöång viïn tònh lang cuãa mònh quyïët àêëu”. Nhû vêåy laâ nhûäng cuöåc choåi
trêu xa xûa cuäng phaãi coá chuyïån “maái suy” múái trúã nïn quyïët liïåt. Trúâi
sinh ra thïë maâ...
Con trêu coá ñch cho cöng viïåc nhaâ nöng àaä àaânh. Ngûúâi ta cuäng coân
coá thïì sûã duång têët caã nhûäng gò úã con trêu: thõt, xûúng, da, loâng... Ngay
löng trêu, moáng trêu, sûâng... àïìu coá thïì àûúåc axit cho hydrich (HCL)
thuãy phên röìi cuâng vúái möåt söë hoáa chêët khaác àïí chïë thaânh xò dêìu, magi,
böåt ngoåt hoùåc mò chñnh. Sûâng trêu coân duâng laâm cöëc uöëng rûúåu theo kiïíu
dên daä úã miïìn nuái. Noá cuäng laâ caái tuâ vaâ truyïìn lúâi kïu goåi vaâ baãn thên
noá cuäng laâ möåt nhaåc cuå hoaânh traáng. Da trêu bõt mùåt tröëng cho caác loaåi
tröëng nhû: tröëng cheâo, tröëng tuöìng, tröëng chêìu, tröëng trong haát aã àaâo,
tröëng cúm, tröëng böìng trong àaám ma...àaä laâm naáo nûác têm höìn bao
ngûúâi.
Huyïìn thoaåi kïí vïì chuyïån tònh cuãa Ngûu Lang vaâ Chûác Nûä. Sûå
thûåc thò hêåu duïå cuãa hoå laâ chaâng chùn trêu vaâ cö gaái tröìng dêu, dïåt vaãi.
Àoá laâ hai mùåt cuãa êm vaâ dûúng, laâ chaâng vaâ naâng. Gêìn àêy nhêët laâ
chaâng cöng nhên laái maáy caây vaâ cö gaái laâm trong xûúãng dïåt.
Trong vúã Quan êm Thõ Kñnh, sau khi thõ Mêìu bõ thêët voång khöng
“ùn thõt” àûúåc Thõ Kñnh, àaä yïu anh Nö theo kiïíu: “Trêu ta ùn coã àöìng
ta” vaâ daåy cho anh Nö caách thùæp hûúng khi thêëy oaãn chuâa... úã nûúác ta
xûa, nhaâ naâo coá 9 àuån 10 trêu laâ nhaâ giêìu. Àûúâng söëng laâ àûúâng nhoã, göì
ghïì, cao lïn úã phña giûäa. trêu chêåm uöëng nûúác àuåc laâ noái ngûúâi àïën sau
bao giúâ cuäng chó thu hoaåch àûúåc nhûäng gò coân laåi. Àêìu trêu mùåt ngûåa laâ
chó nhûäng keã àaáo àïí, hung dûä maâ ai cuäng muöën traánh mùåt. Nhûäng ngûúâi
cuâng hoaân caãnh, cuâng khaã nùng, nhêët laâ coá tñnh tònh giöëng nhau, kïët
baån vúái nhau goåi laâ trêu tòm trêu, ngûåa tòm ngûåa . Nhûäng cêu noái naây
duâng trong trûúâng húåp khöng mêëy têët àeåp. Trêu trùæng ài àêu mêët muâa
àêëy laâ chó sûå vö duyïn vêåy Ngûúâi ta baåc àaäi vaâ gheát con trêu trùæng chó vò
noá khöng giöëng àöìng loaåi cuãa noá coá maâu àen. Laåi coá cêu: “Coá ùn coá choåi,
múái goåi laâ trêu” khuyïn moåi ngûúâi haäy maånh daån àêëu tranh trong cuöåc
söëng.
Ngaây 23 thaáng chaåp haâng nùm, úã chúå Bûúãi coá phiïn chúå trêu naáo
nhiïåt. Ngûúâi ta thûúâng baão: “Thêåt thaâ cuäng thïí laái trêu. Cêu noái naây coân
coá vêën àïì phaãi baân Thaách cûúái 3 boâ 9 trêu laâ thaách cûúái nùång maâ bïn
trai khoá loâng àaáp ûáng nöíi...
Con trêu! Con trêu trïn caánh àöìng coâ bay moãi caánh cuãa Viïåt Nam.
Con trêu trong huyïìn thoaåi: “Trêu vaâng Höì Têy”, trong giêëc mú cuãa caái
tuöíi: “Ai baão chùn trêu laâ khöí con trêu coân coá trong nhûäng cêu haát ru:
“trêu ta, ta buöåc búâ ao”. Dùån doâ to nhoã... laâm sao tao cuäng bùçng loâng con
trêu laâ hònh aãnh thên thûúng vaâ gêìnguäi trong cuöåc söëng cuãa laâng quï
Viïåt Nam.
CÊY ÀA
Xung quanh Àïìn Baâ úã laâng yã La, Tuyïn Quang coá mêëy cêy àa
khöíng löì nöíi cöåm lïn nhû nhûäng ngöi nhaâ lêìu nöëi tiïëp nhau. Chuáng àan
kïët laåi vúái nhau bùçng nhûäng chuâm rïî phuå baåt ngaân, bao la. Chuáng àu
àûa trûúác gioá nhû nhûäng chiïëc voäng treo thúâ úã caác àïìn Mêîu, phuã Mêîu.
Àêy laâ hònh tûúång gúåi yá cho caác baâ meå thúâi xa xûa laâm ra lûúái bùæt caá, tïët
voäng vaâ laâm nghïì dïåt vaãi Thaåch vaãi. Thaåch Sanh ngaây xûa coá möåt tuáp
lïìu tranh dûúái göëc cêy àa. Öng Buåt nhên tûâ cuäng tûâ nhûäng cêy àa hiïån
ra.
Cêy àa bïì thïë, bïå vïå, to cao vúâi vúåi. Caác caânh cao thaã daâi xuöëng àêët
röìi laåi sinh ra rïî meå, rïî con, bïìn vûäng vaâ àêìy sûác söëng. Cêy àa yïu àúâi,
àeåp àeä vaâ noá tûúång trûng cho sûå phöìn sinh vaâ tuöíi thoå Biïíu tûúång cuãa “
Höåi nhûäng ngûúâi cao tuöíi thïë giúái” àûúåc thïí hiïån qua hònh aãnh möåt cêy
àa cöí thuå Cêy àa trêìn truåi vúái veã nguyïn thuyã, coá nhûäng àiïìu êín chûáa,
coá nhûäng àiïìu röëi rùæm vaâ huyïìn aão. Noá tûúång trûng cho sûå tröëng traãi,
cho sûác maånh vêåt lyá vaâ àõa lyá. Noá thu huát vaâo mònh nhûäng tia seát,
nhûäng doâng àiïån trûúâng. Nhûäng àïm mûa to gioá lúán, cêy àa àaä chöëng
choåi laåi vúái gioá baäo, duäng caãm phi thûúâng. Cêy àa xoâe taán xanh vaâ röång
ra àïí che nùæng, che mûa cho moåi ngûúâi. Noá che chúã cho moåi ngûúâi. Noá laâ
cêy meå, laâm cho con ngûúâi yïn têm vúái nuå cûúâi, nûúác mùæt, hûúáng vïì vônh
cûãu.
Ngûúâi ta goåi cêy àa laâng, cêy àa huyïån, cêy àa baäi, cêy àa bïën
söng, cêy àa xoám, cêy àa chúå v.v... Cêy àa laâ àiïím ghi nhúá, àiïím àaánh
dêëu nöíi bêåt, àaåi diïån cho möåt núi chöën àaáng àûúåc lûu yá.
Cêy àa chûáng kiïën nhûäng thùng trêìm cuãa caác lúáp ngûúâi, trong tñn
ngûúäng dên gian, coá tuåc thúâ cêy àa. Bïn göëc àa thûúâng coá möåt caái miïëu
nhoã àùåt baát hûúng, nhûäng chiïëc bònh vöi àïí hûúng khoái cho thêìn cêy àa:
“Thêìn cêy àa, ma cêy gaåo”..
Chaâng vaâ naâng gùåp gúä heån hoâ, thïì thöët vúái nhau ? bïn göëc cêy àa.
Hoå baão: “Coá cêy àa biïët möëi tinh àöi ta” . Cêy àa tha thiïët vaâ thiïng
liïng: “Trùm nùm, àaânh lúä heån hoâ...Cêy àa bïën cuä, con àoâ nùm xûa”? Cêy
àa cuäng laâ nhên vêåt, laâ thaânh viïn cuãa xoám laâng: “Giïëng nûúác, cêy àa
tiïîn chaâng trai ra trêån”!
Cêy àa laâ hònh aãnh cao àeåp, laâ caã möåt bûác tranh hoaânh traáng gùæn
boá vúái maái àònh, chuâa, miïëu, giïëng thúi v v... dûång nïn caã möåt thïë giúái
tinh thêìn bïìn vûäng cho moåi ngûúâi tûâ khi coân treã thú cho àïën luác vïì giaâ.
Cêy da tûúång trûng cho veã àeåp quï hûúng. Noá goáp thïm maâu sùæc, êm
thanh cho laâng quï ïm àïìm. Noá vêîy goåi nhûäng àaân chim nhiïìu maâu àïën
höåi tuå, laâm töí róa quaã àa chñn. Vaâ thónh thoaãng vaâo nhûäng buöíi àeåp trúâi
tûâ nhûäng caânh àa nhùçng nhõt, tung ra nhûäng trêån mûa chim.
Ngûúâi ta nhòn lïn mùåt trùng huyïìn aão, thêëy nhûäng neát àêåm nhaåt
maâ nghô ngay úã núi àoá coá hònh aãnh cêy àa vaâ chuá cuöåi. Thïë röìi caái huyïìn
thoaåi êëy ùn sêu vaâo loâng ngûúâi: “aánh trùng trùæng ngaâ, coá cêy àa to, coá
thùçng cuöåi giaâ, öm möåt möëi mú”.
Ngaây xûa, úã trïn thên cêy àa thûúâng coá nhûäng túâ caáo thõ, yïët thõ.
Thúâi kyâ caách maång xuêët hiïån nhûäng túâ hiïåu triïåu àöìng baâo saãn xuêët,
chiïën àêëu, àoaân kïët... Ngûúâi quan hoå coá baâi “Lyá cêy àa” nöíi tiïëng. Àoá laâ
möåt baâi haát rêët hay noái vïì anh trai laâng ài àïën gêìn göëc àa, nhòn thêëy cö
gaái thùæt lûng xanh maâ àem loâng yïu mïën...
Sau möåt ngaây laâm viïåc vêët vaã buöíi chiïìu maát meã, ngûúâi ta thûúâng
tuå têåp nhau bïn göëc àa. Hoå uöëng cheâ vöëi huát thuöëc laâo röìi kïí chuyïån vúái
nhau, baân baåc vaâ bònh luêån vïì cuöåc söëng. Àöi khi, bïn quaán nûúác nhoã
caånh göëc àa coá àöi vúå chöìng xêím keáo nhõ, haát lïn baâi “Anh khoaá” laâm
bêng khuêng caã àaám àöng ngûúâi nghe.
Nhaâ nghiïn cûáu ngûúâi phaáp M. Colami àaä viïët hùèn möåt cuöën saách
vïì cêy àa öm taãng àaá taåi laâng Thanh Khï huyïån Do Linh, tónh Quaãng
Trõ. Cêy àa Tên Traâo laâ hònh aãnh quï hûúng caách maång muâa thu khöng
bao giúâ phai múâ trong têm trñ ngûúâi Viïåt Nam qua cêu thú “Maái àònh
Höìng Thaái, cêy àa Tên Traâo”.
Ngûúâi Haâ Nöåi thûúâng hay nhùæc àïën cêy àa Cöí thuå nöíi tiïëng: cêy àa
nhaâ Boâ. Xûa kia, úã ngay caånh noá laâ nhaâ àuác tiïìn. Bêy giúâ coá möåt nhaâ höå
sinh. Qua hai cuöåc khaáng chiïën trûúâng kyâ, cêy àa cuäng gaánh chõu trïn
mònh àêìy nhûäng vïët thûúng chiïën tranh. Cêy àa cûãa quyïìn úã phöë Haâng
Böng coá nhûäng chuyïån kïí quaái dõ kiïíu Liïu trai chñ dõ.
Chuyïån kïí rùçng cûá chêåp töëi, thónh thoaãng coá nhûäng cö gaái rêët àeåp
ngöìi trïn nhûäng chiïëc xe tay coá ngûúâi keáo, ài thùm caác cêy àa quanh
vuâng Haâ Nöåi röìi biïën mêët luác naâo khöng biïët. Ngaây höm sau, ngûúâi phu
xe seä rêët àùæt khaách. Cêy àa chuâa Hai Baâ úã Àöìng Nhên phaãi cêìn àïën hún
mûúâi saãi tay múái öm xuïí.
Cêy àa úã laâng Vên Höì coá haâng trùm rïî ruã xuöëng àêët nhû möåt chiïëc
maânh maânh lúán, àeo trïn mònh haâng trùm chiïëc bònh vöi cöí kñnh vaâ
nhûäng baát hûúng lêåp loâe aánh lûãa vaâ khoái úã quanh nhaâ Baác cöí (nay laâ
Viïån Baão taâng lõch sûã) coá 6 cêy àa lúán. Gêìn Höì Têy, quaäng àêìu Thuåy
Khuï coá cêy àa goåi laâ cêy àa cö Son bïn caånh miïëu cö Son. Àoá laâ núi xûa
kia anh khoáa Höìng vaâ cö Son gùåp nhau vaâ chia tay nhau. Cêy àa chuâa
Baâ Àanh nguy nga nhû möåt lêu àaâi. Taåi phöë Quaán Thaánh coá ba cêy àa
chuåm laåi gêìn nhau, rúåp boáng caã möåt khu phöë. Ngûúâi ta dûång ngay caånh
àoá möåt quaán caâ phï goåi laâ quaán caâ phï Quaán Thaánh ngûúâi ta cuäng
thûúâng nhùæc àïën cêy àa laâng Luã, cêy àa söng Tö Lõch, cêy àa Haâng Gai
v.v... .
Nhûäng võ cao tuöíi uyïn thêm, àûác àöå, àûúåc moåi ngûúâi tön kñnh goåi
laâ caác võ cêy àa cêy àïì. Laåi coá caã nhûäng cuåm tûâ cûãa miïång nhû: cuáng
chaáo laá àa, traåch àeã ngoå àa, con nhaâ saäi chuâa ài queát laá àa, cêåy thêìn phaãi
nïí cêy àa.
Cêy àa laâ möåt veã àeåp, laâ biïíu tûúång, laâ hònh aãnh sinh àöång cuãa
laâng quï Viïåt Nam. Noá goáp Phêìn laâm cho vùn hoáa laâng xaä thïm àêåm àaâ,
lêëp laánh.
CHUYÏÅN CAÁI CHÚÅ
“Trai thûúng vúå, àang àöng buöíi chúå

Gaái thûúng chöìng, nùæng quaái chiïìu höm”.
Chúå laâ núi öìn aâo naáo nhiïåt nhûng tònh nghôa vúå chöìng laåi àùçm
thùæm mùån maâ vaâ kñn àaáo.
Coá möåt thúâi, ngûúâi ta chó trñch möåt löëi söëng thiïëu sûå àöëi xûã töët vúái
nhau, àaä àûa ra cêu: “Tònh nghôa anh em, cuäng chúå giúâi”! Chúå giúâi laâ caái
chúå trúâi úi àêët húäi, coá àuã nhûäng maánh khoeá, lûâa loåc àiïín hònh hún úã
nhûäng chúå truyïìn thöëng. Chúå êm phuã hoùåc chúå giúâi ngaây xûa laâ úã trong
hoang tûúãng. Thi sô Taãn Àaâ ngaây xûa coá yá àõnh mang vùn cuãa mònh lïn
baán úã chúå giúâi. ÚÃã ta cuäng coá möåt vaâi núi heo huát mua baán luác trúâi nhaá
nhem töëi nhû giûäa ngûúâi vúái ma quyã. Ngûúâi ta goåi nhûäng núi naây laâ chúå
êm phuã.
AÁ Nam Trêìn Tuêën Khaãi àaä taã caái chúå laâng nhûäng nùm 1930 - 1931
nhû sau:
Lêu vùæng, nhû quïn caãnh chúå nhaâ
Nay vïì, coá dõp laåi thùm qua
Noái nùng trùæng trúån, tay buön thõt
Chaâo goåi xön xao, boån baán quaâ...
Höëng haách thêìy cai, lïn mùåt dûä
Tung tùng luä búåm, kiïëm ùn giaâ
Tûå do ngön luêån, khöng ngùn cêëm
Chûãi búái huyïn thuyïn luä cùæp gaâ...
ÚÃ àêu coá sûå trao àöíi, coá möåt söë ngûúâi baán, möåt söë ngûúâi mua laâ
thaânh chúå. Noái àïën chúå la ânoái àïën sûå phûác taåp nhên sinh. Coá chúå thön,
chúå laâng (chúå laâng töi coá nhûäng cö gaái, möåt ngaây hai bûäa cúm àeân), chúå
huyïån (chúå huyïån möåt thaáng saáu phiïn, gùåp cö haâng xeán kïët duyïn
Chêu Trêìn), chúå quaán, chúå chuâa, chúå àònh, chúå cêìu, chúå vuâng cao, chúå
bïn söng (quanh nùm buön baán úã mom söng)... Nhûng àùåc biïåt vaâ gêìn
vúái moåi ngûúâi hún caã laâ caái chúå laâng. Àúåi meå ài chúå vïì laâ möåt caái àúåi chúâ
àùåc biïåt, haånh phuác, ngöå nghônh vò cêåu beá hoùåc cö beá seä àûúåc àoán meå,
àûúåc nhêån tûâ baân tay thên yïu, chai saån, giaá buöët maâ nöìng êëm cuãa
ngûúâi meå nhûäng caái baánh àa, goái keåo, àùén mña, caái buát v.v... Àoá laâ nhûäng
moán quaâ tuyïåt vúâi nhêët, ngon laânh nhêët, khöng gò saánh nöíi. Vaâo nhûäng
dõp Tïët laåi coân tûng bûâng hún nûäa.
Chúå laâ núi giao tiïëp, nhöån nhõp. Thöng qua chúå, ngûúâi ta coá thïí biïët
àûúåc nhiïìu thöng tin khöng chó vïì buön baán, laâm ùn maâ coân vïì moåi mùåt
trong àúâi söëng haâng ngaây:
“Dên chúå Phuâ Ninh ai cuäng baão
Em coân treã lùæm, nhêët laâng trong
Mêëy nùm cö êëy laâm du kñch
Khöng hiïíu vò sao, chùèng lêëy chöìng...” .
(Nuái Àöi Vuä Cao)
Chúå quï thûúâng nöíi bêåt lïn hònh aãnh nhûäng cö haâng xeán vúái nhûäng
àöi mùæt nhòn bêng khuêng. Hoå laâ nhûäng böng hoa cuãa chúå nhaâ thú
Hoaâng Cêìm àaä viïët vïì hoå rêët hay:
“Nhûäng cö haâng xeán rùng àen
Caái nhû muâa thu toãa nùæng...”
Ngûúâi ta ài chúå àïí mua baán nhûäng thûá cêìn thiïët. Nhûng cuäng coá
nhûäng ngûúâi ài chúå chúi, daåo chúå vaâ coi àoá laâ möåt thuá vui. Cuäng coá
nhûäng ngûúâi ài chúå àïí tòm hiïíu nhau, manh möëi möåt tònh yïu naâo àoá.
Chúå xûa, ngoaâi caác daäy haâng thõt, haâng quaâ, taåp hoáa, quaán rûúåu,
trêìu cau, coá caác lïìu gaâ, võt, choá, caá, cua, töm v.v..., coân coá loâ nhuöåm, coá
caái chaão lúán àun nûúác maâu nhuöåm aáo, yïëm, caåp vaáy. Goác noå, goác kia coân
coá caác öng thêìy boái, thêìy tûúáng söë vaâ coá phiïn laåi coá vaâi ba ngûúâi haát
xêím.
Qua thùm möåt caái chúå, ngûúâi ta coá thïí biïët sú qua vïì tònh hònh
kinh tïë, vùn hoáa, xaä höåi cuãa möåt àõa phûúng naâo àoá. Vò têët caã moåi mùåt
àúâi thûúâng àïìu phúi baây ra úã chúå. Chúå cuäng laâ möåt baãn nhaåc giao hûúãng
khöíng löì àuã caác loaåi hònh êm thanh.
Coá nhûäng caái chúå thêåt àöåc àaáo nhû úã biïn giúái Laång Sún, Cao Bùçng,
ngoaâi viïåc mua baán ra, nam nûä thanh niïn coân tòm hiïíu nhau röìi haát sli
lûúån vúái nhau. Khi gùåp àûúåc ngûúâi vûâa yá, hoå liïìn àûa nhau ra khoãi chúå.
ÚÃã Haâ Giang (Meâo Vaåc) vaâ Laâo Cai (Sa Pa) coân coá chúå tònh. ÚÃ àêy, trai
gaái yïu nhau, êu yïëm nhau ngay taåi chúå àaä àaânh, nhûäng ngûúâi coá vúå coá
chöìng röìi vêîn coá thïí àïën àêy àïí gùåp ngûúâi tònh cuä cuãa mònh möåt caách tûå
do maâ khöng chõu sûå raâng buöåc cêëm àoaán cuãa chöìng (hoùåc vúå)...
Nhûäng nùm gêìn àêy, úã Giaãng Voä, Kim Liïn, Ngaä Tû Súã cuãa Haâ Nöåi
coá nhûäng nhoám ngûúâi tuå hoåp nhau laåi hònh thaânh chúå lao àöång. Thaânh
phêìn cuãa chúå lao àöång naây göìm caác thanh niïn khöng coá viïåc laâm, nhûäng
ngûúâi nöng dên trong nhûäng ngaây nöng nhaân keáo nhau ra Haâ Nöåi kiïëm
viïåc laâm. Chúå xuên cuãa ta cuäng thêåt àùåc biïåt. Möåt vaâi ngaây sau Tïët
Nguyïn àaán, khi khöng khñ Tïët vêîn coân traân ngêåp khùæp núi, ngûúâi ta
hoåp chúå lêëy may ngaây àêìu nùm.
Chúå rêët àa daång vaâ phong phuá, coá àuã caác tïn goåi khaác nhau. Chúå
giúâi laâ caái chúå Trúâi úi àêët húäi, núi diïîn ra sûå mua baán àuã caác loaåi mùåt
haâng tûâ àún giaãn nhêët àïën maáy moác tinh vi. Chúå êm phuã laâ núi diïîn ra
sûå mua baán vïì àïm, khöng nhòn roä mùåt ngûúâi... Ngoaâi ra coân coá chúå coác,
chúå àuöíi, chúå taåm, chúå bïën, chúå cêìu, chúå chiïìu...Tan taác nhû caãnh chúå
chiïìu, àoá laâ caái caãnh ruát lui saâo saåc àïën mûác chùèng coân ai. Ai cuäng muöën
vïì cho súám. Ca dao xûa coân nhùæc àïën: “Baâ giaâ ài chúå Cêìu Àöng”. Àoá laâ
caái chúå úã phöë Haâng Àûúâng ngaây xûa, núi Tuá Uyïn mua àûúåc bûác tranh
naâng Giaáng Kiïìu. Chúå baán àuã caác loaåi mùåt haâng “Thûúång vaâng haå caám”
Bûác tranh baán úã chúå Cêìu Àöng coân àaáng giaá hún nhiïìu lêìn Noá trúã thaânh
möåt cêu chuyïån dên gian ngûúâi àúâi coân nhùæc àïën.
Ngûúâi ta noái “Cûá nhû laâ vúä chúå” laâ vñ caãnh quaá öìn aâo Àoân “Höåi chúå”
laâ coá nhiïìu ngûúâi tham gia vaâo cuöåc àaánh röìi laåi boã ài àïën nöîi ngûúâi bõ
àaánh khöng coân roä laâ nhûäng ai àaä àaánh mònh. Laåi coân coá möåt cêu chuyïån
caãm àöång. Möåt cö gaái gaánh haâng ài chúå, bõ chaâng trai giûä laåi àïí toã tònh.
Cö gaái cêìn phaãi tranh thuã túái chúå cho súám, àaä traã lúâi rêët thêåt tònh maâ
tha thiïët:
“Chaâng trai boã aáo em ra
Àïí em ài chúå, keão maâ chúå trûa
Chúå trûa haâng baán hïët ài
Lêëy gò nuöi meå, lêëy gò nuöi em!”
Khi noái: “Cúm haâng, chaáo chúå, vúå nhùåt, con thïm” laâ nhûäng tûâ
duâng àïí chó nhûäng gò taåm búå, qua quñt khöng àûúåc nghiïm chónh.
Chúå ngaây xûa coân coá möåt nhên vêåt àùåc biïåt. Àoá laâ anh moä chúå, laâ
ngûúâi thöng baáo, ài rao moåi tin tûác vïì viïåc buön baán trong chúå. Anh ta
coân laâm àuã moåi viïåc nhû giuáp moåi ngûúâi öín àõnh chöî ngöìi, sûãa lïìu laán,
thu lïå phñ v.v... Nhûng anh ta, chöî naâo cuäng coá mùåt vaâ laâm cho moåi
ngûúâi vûâa loâng... Anh ta luön chên luön tay, noái nhiïìu, ùn mùåc xöåc xïåch,
chñt caái khùn tai choá.
Chúå laâ cuöåc àúâi trêìn tuåc. Coá àuã caác muâi võ vaâ hònh aãnh sinh àöång
cuãa cuöåc söëng. Ngûúâi ta viïët quaá nhiïìu vïì caái chúå. Chuyïån vïì caái chúå
khöng bao giúâ hïët. Coá àiïìu nhûäng caái chúå xûa chó coân giûä laåi möåt chuát
thúm thaão vaâ da diïët trong kyá ûác cuãa con ngûúâi ngaây nay.
CHUYÏÅN CAÁI CÖÍNG LAÂNG
Ngûúâi ài xa , nhòn thêëy cêy àa, bïën nûúác, cêy gaåo, noác àònh vaâ cöíng
laâng laâ biïët àaä vïì àïën quï.
Laâng naâo cuäng coá möåt caái cöíng laâng. Coá laâng laåi coá. Möåt cöíng chñnh,
möåt cöíng phuå. Caái cöíng laâng chiïëm möåt àõa võ quan troång, thiïng liïng,
thûúâng trûåc troång loâng têët caã moåi ngûúâi trong laâng.
Phaãi ài qua cöíng laâng röìi múái vïì àïën nhaâ. Caái cöíng laâng chûáng
kiïën sûå àïën vaâ sûå ài cuãa moåi ngûúâi. Àaám cûúái tûng bûâng ài vaâo laâng vúái
nhûäng mêm cau, trêìu, lïî vêåt phuã têëm vaãi àoã röìi nhûäng àaám ma nöíi keân
tröëng tiïîn ngûúâi quaá cöë qua cöíng laâng. Khi ài qua cöíng laâng, ngûúâi chïët
phaãi àûúåc khiïng tay , . haå thêëp xuöëng àïí chaâo vônh biïåt caái cöíng laâng
thiïng liïng maâ thên thiïët.
Möîi laâng xêy cöíng theo kiïíu daáng vaâ phong caách cuãa mònh. Nhûng
àïìu coá àiïím giöëng nhau laâ laâm sao cho caái cöíng laâng phaãi nghiïm trang,
hoaânh traáng, khoeã maâ àeåp. Coá nhiïìu laâng xêy dûång cöíng laâng giaãn àún
maâ ûa nhòn. Coá nhûäng laâng xêy dûång cêìu kyâ hún.
Cöíng laâng Àöng laâ möåt cöíng toâ voâ cao 4 meát. Phña trïn laâ hai maái
ngoái nùçm trïn khung, vò keâo bùçng göî tûá thiïët. Phña bïn ngoaâi maái àûúåc
xêy lïn möåt bûác tûúâng gaåch dêìy. Trïn maái cong coá àùæp nhûäng maãng
trang trñ nuái, mêy. Bïn dûúái coá àïì tïn laâng. Bûác tûúâng gaåch vöì nöëi liïìn
hai bïn cöíng toâ voâ vúái hai cöåt truå cao vuát Trïn àónh cöåt truå coá hònh möåt
quaã àaâo tûúång trûng cho sûå trûúâng thoå. Maái nhaâ saát cöíng che cho möåt
khoaãng àêët chûâng 10 meát vuöng àïí cho moåi ngûúâi taåm thúâi traánh mûa
nùæng. Thên cöåt laâ cêu àöëi vúái nhûäng chûä röìng bay phûúång muáa:
“Cao quyá phong thanh thiïn vaån cöí
Nam thanh nûä tuá nhêët hûúng chung”
Laâng Àöng coân möåt cöíng thûá hai nûäa vúái àöi cêu:
“Khúãi têm tiïìn nhên lêåp

Tñch àûác hêåu thïë truyïån”.
Trïn tûúâng cöíng laâng coá trang trñ nhûäng nhaânh laá vaån niïn caách
àiïåu thaânh nhûäng àûúâng gêëp khuác duyïn daáng la àaâ, moác vaâo nhau. Ài
vaâo cöíng laâng phaãi qua ba bêåc laát àaá.
Cöíng laâng Höì coá àöi cêu àöëi:
“Myä tuåc thuêìn phong caãnh chiïëu Têy Höì minh kñnh.
Thiïån ngön, haão sûå trûúãng lûu maåt lúåi danh hung”
(Maåt lúåi laâ hoa nhaâi)
Cöíng laâng Thoå gêy êën tûúång bùçng hai cöåt truå xêy cao. Coá ba bêåc ài
lïn laát àaá xanh. Trûúác àêy coá möåt cêy si cao, sum sï, xanh laá, phuã lïn
möåt bïn cöåt. Ngûúâi ta coá cêu veâ:
“Chuâa Thiïn Niïn coá cêy laá coå
Bïn laâng Thoå coá caái cöíng xanh
Chuâa Baâ Àanh vùæng tanh vùæng ngùæt”.
Cöíng laâng caã cuäng laâ möåt noác nhaâ hai maái. Möåt maái ra ngoaâi, möåt
maái vaâo trong. Têët caã àûúåc 4 chiïëc cöåt göî lim lúán àöåi lïn. Dûúái chên cöåt coá
chön hai con sêëu àaá Coá ngûúâi goåi laâ con nghï àaá. Vaâo laâng phaãi qua nùm
bêåc xêy gaåch. Hai bïå cöåt truå cöíng laâng vuát lïn thanh thoaát nhû muáa vúái
trúâi xanh.
Cöíng laâng Sún Àöìng (Hoaâi Àûác), cöíng laâng Yïn Sún (Quöëc Oai)...
àûúåc rêët nhiïìu du khaách nûúác ngoaâi tòm àïën, nghiïn cûáu, chuåp aãnh sao
cheáp. Hoå trêìm tröì khen ngúåi hïët lúâi nhûäng caái cöíng laâng naây. Mùåc duâ,
chuáng ta coân rêët nhiïìu nhûäng caái cöíng laâng khaác àeåp hún nhiïìu.
Coá nhûäng cöíng laâng àûúåc xêy dûång thêåt hoaânh traáng vúái ba cöíng toâ
voâ liïìn nhau. Hai cöíng hai bïn nhoã hún cöíng giûäa nhû kiïíu toaâ tam quan
úã àònh. ÚÃ nhûäng laâng coá nhiïìu ngûúâi laâm quan to, thêåm chñ coá caã nhûäng
tûúáng quên hiïín haách, bïn caånh cöíng laâng àûúåc dûång möåt bia “haå maä”.
Ai ài ngûåa túái àêy phaãi xuöëng ngûåa. ÚÃã hai caánh cûãa coá möåt höí phuâ. Laâng
naâo coá nhiïìu ngûúâi àöî àaåt, nhiïìu quan vùn thò cöíng laâng coá nhiïìu cêu àöëi
hay, nhûäng bûác hoaânh àïí ngúåi ca vaâ khuyïën hoåc. Coá nhûäng cöíng laâng
àùæp quaã bêìu trïn noác. Quaã bêìu naây laâ quaã bêìu chûáa àûång tinh hoa cuãa
caã vuä truå. Coá hònh hai con caá hoáa long chêìu hai bïn quaã bêìu. Bûác hoaânh
thûúâng àïì chûä Tiïíu vi àaåi (caái nhoã laâ caái lúán) hoùåc haâng chûä Trûåc àaåo vi
haânh (ài àûúâng thùèng).Coá cöíng laåi coá caã àiïëm canh nhö lïn cao. Àoá laâ núi
àïí caác tuêìn phu àûáng lïn cao maâ quan saát xung quanh. Àïm àöng hoå àöët
lûãa trïn choâi.
Trûúác kia xêy cöíng laâng phaãi coá thêìy àõa lyá xem phong thöí, xem
àõa thïë. Cöíng laâng phaãi dûåa vaâo thïë àêët coá long quyâ höí phuåc hoùåc buång
con caá múái mong coá àûúåc uy vuä vaâ sûå sinh söi. Nïëu dûåa àuáng vaâo thïë bõ
gêåy thò khöng hay.
Riïng vïì mùåt kiïën truác vaâ trang trñ nhûäng mêy, nûúác, hoa, laá, maâu
sùæc, àûúâng neát... nhûäng caái cöíng laâng xûa coân giûä laåi caã möåt kho baáu vö
giaá. Chuáng àûúåc xêy dûång bùçng nhûäng baân tay thêìn tònh cuãa caác bêåc cha
öng chuáng ta. Nhûäng àûúâng neát, hoa vùn mang laåi cho chuáng ta nhiïìu
tñn hiïåu tûâ xa xûa cuäng nhû nhûäng mêåt maä vïì caái àeåp vaâ tû duy truyïìn
thöëng, àoâi hoãi ngûúâi àúâi sau giaãi maä.
Ngùæm cöíng laâng, coá luác ta thêëy noá dõu daâng nhû tònh meå, luác àoã rûåc
lïn nhû raáng chiïìu, luác àùm chiïu dùçn vùåt. Coá luác noá laåi mú maâng sûúng
khoái. Cöíng laâng quan saát nhûäng àiïìu thaánh thiïån vaâ nhûäng àiïìu ma quyã
trong cöång àöìng. Noá laâ sûå àoán nhêån. Cöíng laâng giûä laåi nhûäng kyã niïåm
cuãa nhûäng phuát giêy lõch sûã. Cöíng luön im lùång, giûä trong mònh nhûäng
àiïìu bñ mêåt cuãa ngaân àúâi. Cöíng laâng rung àöång khön xiïët cuâng vúái bûác
tûúâng cuä rïu phong vaâ vúái nhûäng chûáng tñch nhiïìu nùm thaáng àaä qua.
Cöíng laâng khöng chó nhòn vaâ thêëy, noá coân suy tû. Caánh cûãa cöíng laâng
múã laâ thuöåc vïì dûúng, àoáng laâ thuöåc vïì êm. Chuáng ta khöng quïn caái
cöíng laâng Vuä Àaåi gùæn boá vúái nhûäng nhên vêåt Chñ Pheâo, Thõ Núã, Laäo Haåc,
Baá Kiïën... cuãa Nam Cao. Cuäng khöng quïn caái cöíng laâng trong tiïíu
thuyïët Tùæt Àeân cuãa Ngö Têët Töë. Chó vò mêëy suêët sûu chûa àoáng àuã maâ
tuêìn phu nhêët àõnh khöng múã cöíng laâng cho moåi ngûúâi ra àöìng laâm viïåc
hoùåc ài laåi khiïën nhên dên bêët bònh àêëu tranh”. Quï hûúng laâ àïm trùng
toã. Quï hûúng laâ chuâm khïë ngoåt v.v... Nhûng quï hûúng cuäng coân laâ caái
cöíng laâng nhûäng ngûúâi con khi xa quï hûúng àïìu cuái àêìu chaâo trûúác
cöíng laâng, heån ngaây trúã laåi. Ngaây xûa, quan Traång vïì laâng cuäng phaãi vaái
chaâo caái cöíng laâng röìi múái ài qua. Têët caã moåi hoaåt àöång trong laâng àïìu
àûúåc àûa àïën caái cöíng laâng. Nhûäng tin tûác àûúåc niïm yïët lïn vaâ àûúåc
moåi ngûúâi khaáo nhau, baân baåc, truyïìn baá thaânh nhûäng cêu chuyïån
khöng bao giúâ hïët. Ngay sau caái cöíng laâng thûúâng moåc lïn möåt vaâi quaán
haâng. Möåt söë gia àònh quêy quêìn tuå têåp laåi vúái nhau hònh thaânh möåt
xoám goåi laâ xoám cöíng.
Xoám cöíng naây thûúâng laâ xoám àöng vui nhêët laâng. Ngûúâi ta àïën àêy
àïí nghó ngúi, vui chúi thû giaän vúái baát nûúác traâ, àiïëu thuöëc laâo vaâ taán
chuyïån gêîu vúái nhau. Caånh caái cöíng laâng cuäng laâ núi trai gaái heån hoâ. Hoå
nhòn lïn cöíng laâng maâ thïì thöët yïu nhau “àïën àêìu baåc rùng long”. Coá
khi laåi coá àaám haát xêím àïën haát laâm naáo nûác àaám àöng vúái nhûäng àiïåu
haát buöìn dên daä. Tiïëng àaân bêìu hoâa theo tiïëng nhõ laâm bêng khuêng caã
löëi xoám. Trong nhûäng ngaây höåi heâ, lïî tïët, xoám cöíng thûúâng laâ xoám àöng
vui hún caã.
Cöíng laâng thên thiïët vaâ gêìn guäi vúái möîi ngûúâi trong chuáng ta.
Khöng thïí naâo quïn àûúåc hònh aãnh caái cöíng laâng rïu phong, sûúng khoái
trêìm mùåc maâ kiïu huâng.
NHÛÄNG PHO TÛÚÅNG QUYÁ HIÏËM
TÛÚÅNG BAÂ TRÛÚNG THÕ NGOÅC CHUÁC VAÂ CÖNG CHUÁA LÏ THÕ NGOÅC DUYÏN ÚÃ CHUÂA BUÁT
THAÁP.
Chuâa Buát Thaáp coá nhiïìu tûúång, nhûng khaách tham quan thûúâng
chuá yá àïën hai pho tûúång, àoá laâ tûúång baâ Trûúng vaâ Cöng chuáa Ngoåc
Duyïn. Caã hai pho tûúång àïìu úã tû thïë ngöìi thiïìn, àûúåc àùåt trong khaám
thúâ sún son thïëp vaâng rûåc rúä. Baâ Hoaâng àöåi vûúng miïån coá choãm cao.
Nhûng baâ laåi khoaác aáo kiïíu tu haânh. Coân Cöng chuáa mùåc xiïm y cuãa
vûúng triïìu. Àoá laâ hai khuön mùåt raång rúä, hoa phêën phiïu böìng. Nhûäng
àöi mùæt nghiïm nghõ, àoan trang, nhòn thùèng. Möi húi móm cûúâi àön
hêåu. Nhûäng nïëp aáo xö lïn nhau nhû nhûäng àúåt soáng luên höìi, soáng nhên
tònh gioá buåi. Baâ Hoaâng mùåc aáo vaâng nhiïìu hoa vùn, cöí xeã thêåt sêu, löå roä
caánh yïëm maâu phúát höìng trêìn thïë. Àöi mùæt sùæc, löng maây sûúng khoái maâ
ngûúâi Trung Quöëc goåi laâ “yïn mi”. Theo buát tñch coân laåi, luác coân söëng, baâ
Hoaâng vaâ Cöng chuáa àïìu goáp caã têm lûåc, taâi lûåc cho viïåc xêy dûång chuâa
vaâ giuáp àúä ngûúâi ngheâo. Nïn khi hoå vïì vúái Phêåt, caác nghïå nhên taâi hoa
àaä taåc tûúång hoå vúái têët caã têëm loâng.
TÛÚÅNG BAÂ CHUÁA TAÅI CHUÂA MÑA
Baâ Ngö Thõ Ngoåc Duyïn vöën laâ möåt thön nûä. Baâ àûúåc chuáa Trõnh
Traáng múâi vaâo phuã chuáa. Baâ chó ú ãphuã chuáa möåt thúâi gian röìi vïì söëng vúái
dên thön. Baâ duâng tiïìn nhaâ chuáa cho àïí khai khêín baäi söng vaâ taåo dûång
chuâa Mña.
Baâ choaâng bïn ngoaâi möåt khùn choaâng maâu sûäa “vuä truå” lïn khùæp
phêìn trïn vaâ nûãa àêìu. Toác buöng thaã, coá àûúâng ngöi giûäa. Khuön mùåt
traái xoan, cùåp maây thanh tuá, nhû mêy cong. Mùæt nhòn xa xöi, cûúng
nghõ. Möi quaã tim. Phêìn naâo coá neát cuãa nûä thêìn Funöng.
TÛÚÅNG BAÂ CHUÁA ÀÊÌM MAI ÀÖÅNG
Baâ coá khuön mùåt àêìy àùån, nhên hêåu. Toác chaãi ngûúåc, kïët trïn
àónh. Coá giaãi luåc trang trñ, chaãy ra sau lûng. Tûúång mùåc aáo choaâng, Cöí
kiïu ba ngêën. Caánh tay nheå nhaâng àïí lûãng thû khöng.
PHO TÛÚÅNG THAÁNH MÊÎU LIÏÎU HAÅNH ÚÃ CHUÂA HÛÚNG TÑCH
Thaánh Mêîu laâ möåt trong “Tûá bêët tûã” cuãa Viïåt Nam Tûúång cao 2,5
meát, phuã sún son thïëp vaâng. Daáng uy nghi, àûúâng bïå, cao sang, quyïìn
quyá, thaánh thiïån maâ rêët “àúâi”. Thaánh Mêîu vûâa laâ ngûúâi nhaâ trúâi, vûâa laâ
ngûúâi trêìn thïë. Ngûúâi àaä tûâng laâ vúå, laâ meå. Ngûúâi bïnh vûåc keã yïëu.
Tûúång coá àöi mùæt haånh nhên. Khuön trùng, maây liïîu, Cöí kiïu. Hai baân
tay àùåt nheå lïn nhau, tûâ bi, thû thaái, thûúng àúâi. AÁáo trong cuãa ngûúâi coá
nhûäng àûúâng gaåch aánh saáng. AÁáo ngoaâi coá hònh haâi mêy khoái. Àoá laâ
hûúng trêìm, laâ sûå hy sinh, laâ cêìu nöëi giûäa trúâi vaâ àêët.
TÛÚÅNG CHIÏU NGHI PHAÅM THÕ NGOÅC XUYÏËN
Tûúång toåa laåc taåi xaä Xuên Taão (Tûâ Liïm). Baâ möì cöi tûâ nhoã phaãi ài
laâm con nuöi möåt gia àònh noå. Nhûng vò baâ thöng minh vaâ coá nhan sùæc
chim sa caá lùån nïn àûúåc chuáa Trõnh Taåc lêëy laâm vúå, phong cho baâ laâ
Chiïu Nghi, röìi àïå nhêët cung Têìn. Baâ thûúâng vïì thùm quï, boã tiïìn ra
mua ruöång tùång laâng vaâ dûång chuâa. Tûúång Chiïu Nghi laâ möåt bûác tûúång
rêët àeåp, têåp trung àûúåc hêìu nhû têët caã caác neát àeåp chuêín mûåc truyïìn
thöëng cuãa caái àeåp Viïåt Nam noái riïng vaâ cuãa phûúng Àöng noái chung.
Àöi mùæt tûúång xa khúi, tinh anh, trñ tuïå. Mùæt to maâ saáng, cöí cao, löng
maây daáng “tên nguyïåt” (trùng non). Àoá laâ caái veã àeåp thiïn thêìn theo
quan niïåm aá Àöng. Toác buöng daâi. Àêìu àöåi muä miïån. Daáng ngöìi ung
dung, tûå taåi, àêìy niïìm tin. Mùåt hoa da phêën.
TÛÚÅNG HOAÂNG HÊÅU DÛÚNG VÊN NGA ÚÃ ÀÏÌN VUA LÏ
Tûúång àûúåc nhiïìu baån nûúác ngoaâi àaánh giaá rêët cao: “Möåt trong
nhûäng pho tûúång àeåp cuãa Àöng Nam aá” Tûúång coá veã mùåt kiïu sa, duyïn
daáng, àùçm thùæm, mïìm maåi, ngoåt ngaâo. Buång thon, ngûåc núã, tay chên
tuyïåt myä, dõu hiïìn, êëm aáp, àön hêåu, bao dung, cùçm cên naãy mûåc. Xiïm
y cuãa ngûúâi chó cêìn sûãa àöíi laåi möåt chuát cho “hiïån àaåi” laâ àuã sûác laâm
nghiïng ngûãa giúái thúâi trang trong vaâ ngoaâi nûúác...
TÛÚÅNG PHÊÅT ÚÃ CHUÂA HÛÚNG TÑCH
Khuön mùåt Phêåt khöng coá chuát xao àöång, trêìm mùåc, sêu lùæng
trang nghiïm. Mùæt húi kheáp muäi thùèng. Miïång tûúi, àêåm àaâ, Phaãng phêët
neát “cûáu àöå”. Nïëp aáo phña lûng cuãa ngûúâi chaåy cheáo tûâ vai traái xuöëng,
lûúån cong lïn röìi cuöån laåi nhû aáng mêy úã Phña caånh bïn phaãi...
Möåt söë khaách du lõch nûúác ngoaâi rêët thñch thuá vaâ say mï, thaânh
khêín trûúác nhûäng Pho tûúång thúâ úã nûúác ta. Àoá laâ nhûäng Pho tûúång caác
baâ chuáa, Phêåt, Thaánh Mêîu, Cöng chuáa, giai nhên... úã caác àònh chuâa,
miïëu úã Haâ Nöåi vaâ caác vuâng lên cêån. Hoå laâ nhûäng nhaâ du lõch chuá yá àïën
vùn hoáa vaâ nghïå thuêåt. Caác baån Trung Quöëc, Höìng Köng, Àaâi Loan
nhêån xeát: “Nhûäng ngöi sao nhû Lûu Hiïíu Khaánh, Cuãng Lúåi, Lûu Tuyïët
Hoa, Trûúng Maån Ngoåc ...chó coá àûúåc chuát ñt veã àeåp núi caác pho tûúång thúâ
úã Viïåt Nam”.
Àïí hiïíu biïët chên dung caác võ nûä thêìn, vûúng hêåu, Cöng chuáa, caác
võ nûä anh huâng... àûúåc tön thúâ úã Viïåt Nam, chuáng ta múái chó àûúåc àoåc
qua trïn saách baáo, xem vaâi vúã kõch, nghe chuát nhaåc, xem muáa maâ tûúãng
tûúång ra. Nhûng caái veã àeåp töíng thïí, àñch thûåc, phong phuá löång lêîy cuãa
nhûäng khuön mùåt phi phaâm àoá laåi àûúåc àõnh hònh úã mùåt àiïu khùæc taåc
tûúång. Qua nghï thuêåt naây, chuáng ta múái coá thïí thêëy nhûäng khuynh
hûúáng cú baãn vïì yá tûúãng lyá tûúãng hoaá vaâ tinh thêìn hoaá veã àeåp têm höìn
vaâ cú thïí cuãa nhên vêåt...
Möåt söë nhaâ nghiïn cûáu vïì thúâi trang vaâ vïì nghïå thuêåt trang àiïím
nûúác ngoaâi àaä sang thùm Viïåt Nam. Hoå khöng muöën noái rùçng hoå laâm
nhûäng cöng viïåc naây. Nhûng hoå boã ra nhiïìu thò giúâ ài nghiïn cûáu caác
tûúång Thúâ cuãa Viïåt Nam.
Phaãi chùng nhûäng pho tûúång úã caác àònh, chuâa, àïìn, miïëu Viïåt Nam
àang lïn ngöi? Chuáng ta khöng thïí thúâ ú laåi caâng khöng thïí thiïëu hiïíu
biïët vïì nhûäng pho tûúång quyá hiïëm maâ cha öng àaä àïí laåi cho chuáng ta.
CÊY GAÅO
Cuâng vúái àònh, chuâa, cêy àa..., cêy gaåo cuäng laâ möåt hònh aãnh quen
thuöåc vaâ gêìn guäi cuãa laâng quï Viïåt Nam. Cêy gaåo coá thïí àûúåc tröìng úã
nhûäng maãnh àêët tröëng, vùæng, xa möåt chuát vúái àònh, chuâa, miïëu, úã baäi
tha ma, úã àêìu chúå, úã cuöëi laâng nhû cêu: “Àêìu àa, gaåo cuöëi chuöëi sau, cau
trûúác”... Ngûúâi theo Phêåt giaáo thñch cêy àa. Ngûúâi theo Àaåo giaáo thñch
cêy gaåo. Moåi ngûúâi cuäng noái: “Thêìn cêy àa, ma cêy gaåo “? Cêy àa sum sï,
xanh tûúi, kñn laá, rïî buöng xuöëng rêët thú möång. Ngûúâi ta coá thïí taåm truá
mûa, nùæng dûúái göëc àa. Coân cêy gaåo thò cao lïu nghïu, khùèng khiu, ñt laá.
Bïn göëc cêy àa hoùåc cêy gaåo thûúâng coá möåt baân thúâ nhoã. Coá caã baát hûúng
àïí thúâ phêåt hoùåc thúâ ma. Caách àêy mêëy nùm, taåi cêy gaåo úã goác Vùn Miïëu
luác naâo cuäng coá khoái hûúng nghi nguát.
Cêy gaåo, phûúng Têy goåi taâ Kapokier, Trung Quöëc goåi laâ möåc miïn,
noá tûúång trûng cho cuöåc àúâi, cho sûå ngay thùèng. Noá àoán aánh mùåt trúâi vaâ
mùåt trùng. Noá àûáng cao vuát hùèn lïn, chöëng laåi vúái baäo taáp, gioá mûa, chõu
trêån cho àöìng loaåi. Noá àûáng bònh thaãn, chên thûåc, maâ kiïn cûúâng. Noá
nhû möåt anh lñnh gaác, àõnh hûúáng, chó cho moåi ngûúâi dïî nhêån ra laâng
xoám cuãa mònh tûâ rêët xa. Noá tûúång trûng cho sûå trûúâng thoå, giûä liïn laåc
giûäa trúâi vaâ àêët. Noá laâ cêy vuä truå. Caác loaâi boâ saát baám vaâo göëc cêy vaâ rïî
cuãa noá. Nhiïìu loaâi chim àïën vúái noá. Chim lúán úã nhûäng caânh trïn cao.
Chim nhoã úã nhûäng caânh thêëp hún, chuáng rñu rñt, gioång cao, gioång trêìm,
chuyïån troâ vúái nhau, tûng bûâng, nhöån nhõp, laåi tranh caäi vúái nhau nhû
hoåp chúå. Khung caãnh thêåt tûng bûâng, naáo nhiïåt. Nhûng cêy gaåo chó laâ
“cêu laåc böå”, laâ núi chuáng ngûâng nghó chöëc laát trong nhûäng chuyïën bay
daâi maâ thöi. Chuáng khöng bao giúâ laâm töí trïn cêy gaåo. Vò cêy gaåo thûa
laá, chùèng coá laá àïí nguåy trang. Chuáng rêët dïî bõ löå. Tuy vêåy, cêy gaåo hiïëu
khaách, niïìm núã. Laá cêy gaåo mïìm deão luön àoán nhûäng laân gioá qua laåi.
Caânh thò nhiïåt liïåt àoán chim tûâ moåi núi àïën. Goåi laâ chi nghïnh nam bùæc
àiïíu, diïåp töëng vaäng lai phong.
Cûá àïën thaáng 3, 4 haâng nùm, cêy gaåo ra hoa, laâm àoã rûåc caã möåt
khoaãng trúâi. Ngûúâi ta baão laâ cêy gaåo thùæp àeân toãa saáng. Nïëu mêëy cêy gaåo
úã gêìn nhau, cuâng núã hoa thò goåi laâ caác cêy gaåo thùæp àuöëc. aánh saáng cuãa
hoa gaåo saáng àoã, rûåc rúä. Nïëu trong Truyïån Kiïìu coá cêu: “Àêìu tûúâng, lûãa
lûåu lêåp loâe àêm böng” thò hoa lûåu thùæp saáng möåt quaäng vûúân. Coân hoa
gaåo cao, nhiïìu caânh vaâ coá nhiïìu hoa xoâe ngûãa lïn trúâi. ÚÃ chuâa Hûúng,
àïën muâa hoa gaåo núã, maâu àoã hai bïn nuái chaåy doåc theo suöëi Yïën. Nhiïìu
haâng cêy gaåo cûá xïëp haâng bïn nhau nhû nhûäng daäy àeân. Coá nhûäng núi,
caác cêy gaåo têåp trung laåi vúái nhau, àaä taåo ra nhûäng “àaám chaáy” laâm ta
loáa mùæt. Du khaách baão hoa gaåo thùæp saáng chuâa Hûúng. Coá nhiïìu khi hoa
gaåo rúi caã xuöëng thuyïìn cuãa du khaách daåo chúi trïn suöëi. Cêu gaåo laâm
àeåp cho moåi ngûúâi vaâ caái àeåp laâm cho ngûúâi ta trúã nïn thaánh thiïån hún,
yïu cuöåc söëng hún. Caãnh tûúång naây gêy êën tûúång rêët maånh meä àöëi vúái
khaách du lõch ngûúâi nûúác ngoaâi. Heån trúã laåi chuâa Hûúng möåt lêìn nûäa vaâ
goåi hoa gaåo laâ “hoa tònh yïu”.
ÚÃ Têy Nguyïn, cêy gaåo àûúåc goåi laâ cêy Púlang. Chuáng laâm àoã rûåc
caã nhûäng khu rûâng, àöìi, sên nhaâ Röng. Cêy gaåo úã àêy laâ cêy àïí buöåc con
trêu hiïën sinh trong lïî àêm trêu. Do àoá, cêy gaåo cuäng àûúåc goåi laâ cêy
hiïën sinh. Nhûäng cùåp tònh nhên khöng bao giúâ àûa nhau ra göëc cêy gaåo
maâ tònh tûå. Àoá laâ àiïìu töëi kõ. Hoå cho rùçng nhû vêåy seä gùåp phaãi nhûäng sûå
khöng may mùæn. Cêy gaåo laånh leäo cö àún, thûúâng coá mùåt úã nhûäng núi
vùæng veã, khuêët neão. Nhûäng linh höìn phiïu baåt khöng coá ngûúâi thên cuáng
giöî thûúâng lêín quêët núi cêy gaåo. Ngaây rùçm thaáng baãy laâ ngaây cuáng cö
höìn cuãa thêåp loaåi chuáng sinh thûúâng àûúåc töí chûác gêìn núi cêy gaåo. Ngûúâi
ta vûát têët caã nhûäng àöì coân thûâa laåi sau khi cuáng lïî vaâo cêy gaåo vaâ cuäng
coá nghôa laâ cuáng cho caác cö höìn vûúng vêët quanh cêy gaåo. Àaä coá cêu:
“Rñu rñt thò àïën cêy àa, nhaåt tònh thò àïën tha ma cêy gaåo”? Voã cêy gaåo
laâm thuöëc cho ra thai, thuöëc chûäa sa àò. Rïî cêy gaåo ùn röång vaâ sêu nïn
cêy gaåo rêët vûäng chùæc. Phêìn cùæm sêu xuöëng àêët coá nhûäng nöët phöìng lïn
goåi laâ cuã laâm thûác ùn àöå nhêåt cho ngûúâi xûa khi thiïëu lûúng thûåc.
Àïën cuöëi thaáng 4, 5, böng gaåo bay taã túi theo têët caã caác chiïìu gioá,
giùng àêìy khöng gian nhû laâ tuyïët rúi gúåi lïn maái toác baåc cuãa caác meå giaâ.
Ngûúâi ngheâo thûúâng nhùåt, gom laåi àïí may aáo böng chöëng reát. Ngûúâi Têy
Nguyïn vaâ ngûúâi Thaái lêëy böng gaåo laâm àïåm traãi giûúâng vaâ laâm phao
cûáu sinh. Àïåm böng gaáo cuãa ngûúâi Thaái Mai Chêu rêët nöíi tiïëng. Loaåi
àïåm naây coá àöå xöëp lyá tûúãng. Nùçm rêët ïm maâ khöng bñ nhû àïåm muát,
àïåm ga böng tûâ cêy böng rêët choáng deåt vaâ huát êím, khöng bùçng böng gaåo.
Nhêët laâ nhûäng chiïëc àïåm àoá laåi coá nhûäng àûúâng thïu bay böíng maâ thêm
trêìm. Chuáng cung cêëp cho thõ trûúâng trong nûúác vaâ xuêët khêíu.
Göî cêy gaåo trùæng, thúá mõn duâng àïí laâm aáo quan. Nhêët vaâng têm,
nhò göî gaåo. Göî cêy gaåo coân duâng àïí khùæc nhûäng baãn àöì àïí in. Nhûåa cêy
gaåo phöëi húåp vúái möåt vaâi loaåi nhûåa khaác nûäa, duâng laâm nhûåa àïí bêîy
chim gaáy, chim hoåa mi, chim ngoái.
Hoa gaåo caánh to maâ daây. Noá rúi xuöëng àêët, rêët choáng heáo taân. ÚÃã
phûúng Têy, gêìn àêy coá möåt söë haäng myä phêím thûã nghiïåm vaâ tòm toâi
maâu àoã cho son möi. Maâu àoá laâ sûå phöëi húåp giûäa àoã, vaâng vaâ trùæng. Cuöëi
cuâng, hoå kïët luêån: “Maâu àoã lyá tûúãng àoá laâ maâu cuãa hoa gaåo”. Cindy
Crawford duâng maâu àoã hoa gaåo. Maâu möi cuãa Sharon Stone Cöång vúái
maâu àoã trïn möi Madona thaânh maâu àoã hoa gaåo.
Cêy gaåo söëng haâng ngaân nùm. Noá laâ nhên chûáng yïn lùång cuãa
nhiïìu àúâi ngûúâi. Noá chûáng kiïën nhûäng sûå thùng trêìm àêìy möì höi nûúác
mùæt, thêåm chñ caã maáu lûãa cuãa nhiïìu thïë hïå. Noá biïët têët caã, noá chûáng
kiïën nhûäng gò xaãy ra vúái nhûäng kiïëp ngûúâi phuâ du. Nhûäng ngûúâi ài chúå
xa, ài buön baán xa, ài cöng taác ñt ngaây... àùåc biïåt laâ nhûäng ngûúâi ài xa
quï àaä lêu nùm... nhòn thêëy tûâ xa ngoån cêy gaåo thêëy thên quen vö cuâng.
Hoå ài tùæt röìi xuyïn qua àoaån ngoä xanh biïëc nûäa thöi laâ vïì àïën nhaâ. Núi
àêy coá ngûúâi meå, ngûúâi vúå hoùåc ngûúâi thên àang chúâ àoán hoå...
Cêy gaåo cuäng laâ möåt hònh aãnh thên yïu àöåc àaáo vaâ nöíi bêåt cuãa laâng
quï Viïåt Nam...
CON NGHÏ ÀAÁ
ÚÃã nhûäng núi trang troång, nöíi bêåt taåi caác laâng xoám thûúâng coá möåt
con vêåt quen thuöåc, àûúåc kñnh nïí, yïu mïën. Àoá laâ nhûäng con nghï àaá
àûúåc àùåt hai bïn cöíng laâng,cöíng tam quan, cöíng xoám, cöíng àònh, sên
àònh. Coá khi nhûäng con nghï coân ngöìi choát voát trïn àónh cöåt cöíng tam
quan nhû àang bay trong mêy. Con nghï àûúåc taåc bùçng àaá, bùçng àêët
nung hoùåc bùçng vöi caát coá tö veä àuã maâu sùæc sùåc súä. Nghï àûúåc taåc bùçng
àaá àïí noái lïn rùçng, chùèng coá gò lay chuyïín àûúåc chuáng vaâ chuáng töìn taåi
maäi maäi.
Nhûäng con nghï coá mùåt tûâ nhûäng àúâi xa xûa. Chuáng laâ nhûäng con
vêåt linh thiïng, duäng caãm, tinh khön. Chuáng bïnh vûåc àiïìu thiïån, trûâng
phaåt àiïìu aác. Chuáng àûúåc goåi laâ nghï vò chuáng coá hoå vúái nhûäng röìng, sû
tûã, kyâ lên. Vò vêåy, chuáng vûâa laâ röìng, vûâa laâ sû tûã. Röìng vúân mêy, phun
mûa cho àöìng ruöång, muâa maâng. Röìng coân mang laåi nhûäng àiïìu töët laânh
vaâ kyâ diïåu àïën cho moåi nhaâ. Sû tûã coá sûác maånh ghï gúám, uy phong lêîm
liïåt canh gaác cho sûå bònh yïn cuãa xoám laâng, baão vïå ngûúâi töët, rùn àe keã
xêëu. Nhêët laâ trïn àêìu noá laåi coá möåt caái sûâng nhoån nhû muäi tïn vaâ sùæc
nhû gûúm. Noá baão vïå caái cöíng laâng laâ löëi vaâo laâng. Chuáng laåi coân möåt taác
duång nûäa laâ trang àiïím cho caãnh quan xung quanh. Cöíng laâng, sên àònh
coá àûúåc nhûäng con nghï seä trú nïn àeåp àeä, rûåc rúä hún.
Con nghï coá àöi mùæt to vaâ saáng, traán röång, àêìu to coá sûâng, miïång
röång, nhe caã hai haâm rùng, vai röång, thên hònh nhiïìu vêíy. Nhòn kyä, con
nghï tröng rêët dûä döåi vúái hai haâm rùng. Nhûng noá laåi rêët hiïìn laânh vò noá
cûúâi. Bûúác qua mêëy bêåc cöíng laâng laâ tröng thêëy ngay hai con nghï.
Ngûúâi töët thêëy nghï cûúâi vúái mònh, ngûúâi khöng töët, thêëy súå sïåt.
Nhûäng con nghï canh gaác, baão vïå laâng xoám, kiïn nhêîn vaâ nghiïm
tuác nhû nhûäng con vêåt söëng. Chuáng kiïím tra ngûúâi ra, keã vaâo. Chuáng
nhòn xa àïën têån nhûäng caánh àöìng baát ngaát, chuáng lùæng nghe nhûäng
tiïëng hoát cuãa bêìy chim trïn caác caânh cêy, tiïëng cûúâi cuãa caác cö gaái giaä
gaåo, tiïëng àêåp luáa tiïëng treã con nö àuâa v.v... Chuáng biïët têët caã moåi
chuyïån vui, buöìn cuãa ngûúâi dên trong laâng. Chuáng chûáng kiïën nhûäng
àaám cûúái ài vaâo laâng, àaám ma ài khoãi laâng, nhûäng àaám rûúác, àöåi keân
tröëng nhöån nhõp trong nhûäng ngaây höåi.
Ngûúâi ài khoãi laâng, nhòn con nghï möåt lêìn nhû àïí chaâo tûâ biïåt noá.
Ngûúâi ài xa vïì cuäng chaâo hoãi noá nhû thïí baáo cho noá biïët rùçng mònh àaä vïì
laâng. Con nghï thên thiïët vúái têët caã moåi ngûúâi. Chùèng bao giúâ chuáng ta
quïn àûúåc hònh aãnh thên yïu cuãa con nghï àêìu laâng. Hònh aãnh con nghï
àaá laâ möåt trong nhûäng hònh aãnh thên yïu cuãa xoám laâng Viïåt Nam.
MIÏËU ÀÖÌNG CÖÍ
Miïëu Àöìng cöí àûúåc xêy dûång tûâ àúâi Lyá, trong lõch sûã àaä àûúåc truâng
tu nhiïìu lêìn, lêìn trung tu cuöëi cuâng laâ vaâo àúâi Nguyïîn. Qua nhiïìu nùm
thaáng vaâ chiïën tranh liïn miïn, maãnh àêët cuãa miïëu laâ núi àaä tûâng chõu
àûång nhiïìu bom àaån. Miïëu àaä bõ phaá hoãng gêìn nhû hoaân toaân, chó coân
laåi nhûäng maãnh tûúâng, gaåch, àaá, keâo, cöåt, khaám göî, nöåi cung. Hoâa bònh
lêåp laåi, nhên dên vúát àûúåc nhûäng böå ngai sún son thïëp vaâng vaâ möåt söë àöì
cuáng, tïë, loå àöåc bònh, chiïng v.v. .. úã dûúái ao lïn, têåp trung vaâo trong
khaám nöåi cung, dûång möåt maái ngoái taåm thúâi àïí che chùæn, baão quaãn. Àoá
laâ caái caãnh “miïëu cöí vaâng sún nhaåt” nhû bêët cûá úã núi àêu àïën nùm 1960,
trong phong traâo baâi trûâ mï tñn, súã Vùn hoáa Haâ Nöåi àaä mang ài nhiïìu àöì
thúâ bùçng àöìng, àaá... röìi àïí thêët laåc. Àïën nùm 1990, nhên dên laâng Àöng
cuâng vúái nhên dên caác laâng quanh khu vûåc Bûúãi tñch cûåc ài quyïn tiïìn,
xêy dûång laåi miïëu úã ngay maãnh àêët cuä. May thay, trong phûúâng thúâ coá
hún 10 ngûúâi laâ nhûäng ngûúâi coá truyïìn thöëng xêy cêët àònh, chuâa. Àoá laâ
phûúâng thúå Thaåch Thêët nöíi tiïëng. Öng truâm phûúâng thúå àaä coá tuöíi, tûâng
àûúåc nghe cha öng mònh noái chuyïån trûúác àêy àaä tham gia sûãa chûäa
miïëu Àöìng Cöí. Öng quyïët têm xêy dûång laåi miïëu Àöìng cöí vúái daáng dêëp
xûa kia cuãa noá. Miïëu àûúåc xêy lïn nhû möåt caái lêìu 8 maái, hai têìng. Têët
caã caác böå phêån bùçng göî àïìu laâ göî tûá thiïët. Nhûäng àûúâng neát, hoa vùn àïìu
giûä àûúåc veã taâi hoa truyïìn thöëng. Khaách haânh hûúng, tûâ Haâ Nöåi túái theo
àûúâng Thuåy Khuï, qua laâng Höì Khêíu laâ àïën laâng Àöng. Túái àêy, qua
cêìu söng Tö Lõch röìi vaâo sêu chûâng 200 meát nûäa laâ àïën cöíng miïëu. Miïëu
coá tam quan, vûúân hoa, coá hoân non böå. Hai bïn phaãi, traái coá taã vu vaâ hûäu
vu. Chñnh giûäa miïëu göìm gian nhêët baái, nhõ baái röìi àïën hêåu cung. Gian
nhõ baái coá baân thúâ vaâ ba chiïëc ngai loaåi vûâa àïí baâi võ. Hêåu cung coá ba cöî
ngai sún son thïëp vaâng loaåi lúán, coá caách àêy khoaãng 200 nùm. Trïn ngai
coá aáo baåch long vaâ muä cuãa thêìn Àöìng Cöí. Muä maâu àoã, coá nhiïìu chi tiïët
trang trñ nöíi bùçng kim loaåi daát rêët moãng. Caãnh quan cuãa miïëu rêët àeåp.
Tiïëc rùçng, möåt àún võ quên àöåi àaä àoáng quên trïn diïån tñch khoaãng 300
m2 àùçng sau hêåu cung, laâm cho miïëu bõ meáo moá. Khöng gian thiïng
liïng cuãa miïëu bõ phaá vúä...
Trûúác àêy, haâng nùm, cûá àïën ngaây möìng böën thaáng tû êm lõch, nhaâ
vua (hoùåc caác quan nhêët triïìu àûúåc vua chó àõnh) dêîn caác quan cao trong
triïìu àïën miïëu Àöìng cö lïî taå thêìn. Luác mùåt trúâi moåc, hoå laâm lïî uöëng
maáu ùn thïì àïí coá sûå chûáng giaám cuãa thêìn. Têët caã àïìu tuöët gûúm trêìn
(caác quan voä), giú cao lïn thïì:
“Laâm töi bêët trung
Laâm con bêët hiïëu
Thêìn minh chu diïåt...”
Sau àoá caác quan, quên laåi nûúâm nûúåp ngûåa xe, keáo vïì thaânh Cûãa
Àöng. Àïën chiïìu, caác doâng hoå, caác àaåi biïíu nhûäng laâng xung quanh, röìi
àïën khaách haânh hûúng khùæp moåi núi laâm lïî cêìu thêìn phuâ höå cho nhên
dên àûúåc an khang, thõnh vûúång. Lïî höåi keáo daâi hai ngaây vúái caác troâ chúi
nhû: àaánh àu, bùæt võt, choåi gaâ, cúâ tûúáng v.v... Riïng sên khêëu cheâo vaâ
tuöìng àûúåc keáo daâi àïën nûãa thaáng. Trai gaái trong vuâng Bûúãi thûúâng
mûúån buöíi chiïìu töëi cuãa miïëu, mûúån trùng cuãa miïëu, dùæt nhau, thêëp
thoaáng bïn tûúâng miïëu rïu phong maâ thïì thïët:
“Möåt duyïn, hai núå, ba tònh”
Chuáng con gùæn boá, xin thêìn chûáng minh”.
Nùm 1995, möåt àoaân àaåi biïíu thön Chêu Nï, xaä An Àõnh, huyïån
An Thoå tónh Thanh Hoáa ra dûå lïî tïë thêìn Àöìng Cöí úã laâng Àöng Xaä, q uêån
Ba Àònh. Hoå àaä tham khaão kiïën truác miïëu àïí vïì quï hûúng xêy dûång laåi
miïëu úã dûúái chên nuái Àöìng Cöí, Thanh Hoaá àaä bõ san phùèng tûâ lêu.
Sûå tñch thêìn Àöìng cöí àaä àûúåc ghi nhiïìu trong sûã saách, nhêët laâ
trong Viïåt Àiïån U Linh vaâ caã trong loâng dên. Sau khi Lyá Thaái Töí rúâi àö
vïì Thùng Long, hoaâng tûã Lyá Phêåt Maä ài deåp loaån phûúng Nam (l020),
àïën chên nuái Khaã Thanh (coân goåi laâ nuái Àöìng Cöí), thaái tûã àoáng quên úã
bïn caånh ngöi miïëu coá. Àïm àïën, Lyá Phêåt Maä nùçm mú thêëy võ thêìn
trong miïëu xûng laâ thêìn miïëu nuái Àöìng Cöí àïën chuác tuång thaái tûã vaâ xin
goáp sûác giuáp thaái tûã deåp loaån. Trêån àaánh sau àoá àaä thùæng to Luác vïì, Lyá
Phêåt Maä rûúác thêìn vïì kinh àö àïí nhúâ thêìn trêën giûä kinh thaânh. Thaái tûã
chûa biïët nïn lêåp miïëu thúâ cho thêìn úã àêu thò àûúåc thêìn baáo möång xin
cho àùåt miïëu thúâ úã sau cung Thaánh Thoå (laâng Höì Khêíu) trûúác mùåt laâ
söng Tö Lõch, phña sau dûåa vaâo thaânh Àaåi La. Khi Lyá Thaái Töí mêët, thaái
tûã lïn ngöi (Lyá Nhên Töng), thêìn laåi baáo möång maách baão cho nhaâ vua
biïët ba võ vûúng muöën keáo quên vïì kinh thaânh laâm phaãn. Kïët quaã, vua
deåp àûúåc loaån Tam Vûúng. Vua taå ún thêìn vaâ phong cho thêìn laâ minh
chuã gia tûúáng àaåi vûúng Àöìng Cöí.
CHÚÅ GIÚÂI HAÂ NÖÅI
Chúå Giúâi cuãa Haâ Nöåi coá tûâ rêët súám. Noá chùèng giöëng nhû caác chúå
khaác nhû chúå Àöìng Xuên, chúå Höm, chúå Bûúãi... Noá vöåi vaâng thay àöíi núi
chöën, tuå hoåp vaâo möåt núi röìi múã röång möåt caách rêët “thúâi sûå”. Thoaåt àêìu
laâ sau ngaây Nhêåt àaão chñnh Phaáp (1945). Röìi àïën khi ta tiïëp quaãn Thuã
àö, hiïåp àõnh Geneve àûúåc kyá kïët, àïën phong traâo Nam tiïën cuãa haâng
triïåu ngûúâi... cûá möîi àúåt laåi thïm ngûúâi baán vaâ keã mua. Haâng hoáa moåi
mùåt laåi phong phuá hún. Chúå àûúåc hoåp úã goác phöë Thiïìn Quang, phöë
Quang Trung, múã röång ra quanh höì, chaåy sang phöë Höì Xuên Hûúng. Coá
chúå úã gêìn nhaâ maáy Trêìn Hûng Àaåo röìi bõ “àuöíi” vaâo baäi than gêìn trûúâng
Àoaân Kïët. Noá coân giûä àûúåc caái tïn chúå Àuöíi cho àïën giúâ. Núi hoåp chúå têåp
trung taåi baäi than röång raäi, hoang vu khöng húåp vúái àùåc trûng cuãa möåt
caái chúå. Thïë laâ moåi ngûúâi traân ra phña chuâa Vua Àïë Thñch, lêëy dên laâm
trung têm röìi toaã ra moåi phña nhû laâ nhûäng chiïëc nan hoa cuãa möåt chiïëc
baánh xe àaåp khöíng löì. Núi àêy kïì caånh vúái nhûäng truåc àûúâng caái quan,
àûúâng chñnh. Coá thïí tiïën àûúåc maâ cuäng coá thïí thoaái àûúåc theo nhiïìu
ngaã.
Chúå hoåp tûâ saáng súám àïën khi thaânh phöë lïn àeân, thêåm chñ àïën caã
àïm. Suöët ngaây nhöån nhõp, mua nhanh, baán nhanh theo tònh hònh trong
nûúác coá nhûäng biïën chuyïín vaâ caã tònh traång keã úã ngûúâi ài... Luác naây chúå
Giúâi coân goåi laâ chúå Trúâi úi àêët húäi. Coá nhûäng cö gaái úã phûúng trúâi naâo
khöng biïët cuäng xö àïën, laâm quen, bùæt möëi hoùåc buön baán vúái khaách maây
rêu, laäng tûã laâm caái troâ nûãa thûúng nghiïåp nûãa aái tònh. Laåi coá nhûäng
ngûúâi coá duyïn, kiïëm àûúåc tiïìn múâi nhau ài nhêåu nheåt, múâi caác cö aã ài
àêåp phaá. Trúâi cho êëy maâ. Chùèng ai tûâ chöëi.
Àïën nùm 1955, chúå Giúâi múái àûúåc thaânh lêåp möåt caách chñnh thûác.
Chúå Giúâi coá àuã caác loaåi mùåt haâng “thûúång vaâng haå caám”, khaách coá thïí
mua phuå tuâng àïí lùæp chûâng 10 caái xe àaåp, nhûng nïëu cêìn, khaách coá thïí
mua 1 chiïëc nan hoa, möåt öëc tanh, con vñt... Cuäng xin coá ngay vúái giaá
“mïìm”. ÚÃã àêy, baån coá thïí mua tûâ chiïëc kim hoaån lúån àïën caác maáy moác
tinh vi, àùæt tiïìn. Ngûúâi ta coá thïí “chaåy” cho baån nhûäng mùåt haâng “chua”
nhêët maâ khöng àêu coá.
Tûâ nùm 1955 trúã ài, chúå Giúâi àaä laâ möåt caái chúå quy cuã maâ têìm cúä
cuãa noá laâm cho caã nûúác biïët àïën. Noá coá nhiïìu ûu àiïím maâ caác chúå khaác
khöng thïí coá. Nhûng thûåc ra àïën nùm 1980, noá múái thûåc sûå trûúãng
thaânh. chúå àûúåc múã röång ra nhiïìu. Ngoaâi khu trung têm, noá coân keáo theo
ra àûúâng lúán trong khu têåp thïí Nguyïîn Cöng Trûá vúái hai daäy daâi göìm
gêìn 500 höå, keáo ra phöë 235 vaâ caånh trûúâng Àoaân Kïët, hai daäy caác àöì
phuå tuâng ö tö xe maáy, ti vi, àiïån tûã, àêìu maáy ti vi, caát seát vaâ luác naâo
cuäng coá chûâng 500 chiïëc xe àaåp baán... Kïí caã daäy Phöë Thõnh Yïn vaâ toaân
böå chúå Giúâi nay göìm ngoát 2000 höå. Caác lïìu laán àïìu bùçng cöåt theáp lúåp maái
tön ngay ngùæn. Noá àaä àûúåc öín àõnh. Tûã gêìn chuåc nùm laåi àêy nhûäng höå
buön baán úã chúå Giúâi àaä coá àúâi söëng öín àõnh thêåm chñ coân khaá thêìm laâ
khaác. Hoå buön baán rêët hiïån àaåi. Coá nhiïìu ngûúâi àaä ruát khoãi chúå Giúâi
hoùåc vêîn giûä chöî nhûng mua baán laåi thûåc hiïån úã núi khaác... Hoå thûåc hiïån
nhûäng húåp àöìng lúán vúái hêìu hïët caác tónh trong caã nûúác. Hoå buön baán qua
àiïån thoaåi. Nhiïìu ngûúâi àaä múã khaách saån, xêy biïåt thûå. 50% söë höå chúå.
Giúâi buön baán vúái mûác tiïu thuå nhanh, coá nhiïìu möëi haâng, coá mûác söëng
khaá cao nhûng cêìn kiïåm àïí coá thïí buön àûúåc caâng ngaây caâng lúán hún. Söë
höå buön baán coân laåi 30% laâ nhûäng höå cêìm cûå vúái cuöåc söëng haâng ngaây.
Lûng vöën cuãa hoå coá chûâng tûâ 5 àïën 10 triïåu, vûâa buön vûâa vay noáng, vay
nguöåi. Tuy vêåy, mûác söëng cuãa hoå cuäng khöng àïën nöîi.
Têët caã caác höå duâ giaâu duâ ngheâo àïìu phaãi cöång taác gêìn guô vúái
nhûäng ngûúâi boã vöën vaâ nhûäng ngûúâi cêìm caái hoå. Àoá laâ nhûäng con ngûúâi
rêët thaåo àúâi, biïët laâm cho àöìng tiïìn naãy núã. Hoå coá chùng àoáng goáp tñch
cûåc vaâo thõ trûúâng. Hoå söëng rêët quêìn chuáng. Luön nhùæc àïën cêu: “Ùn
maây laâ ai, ùn maây laâ ta. Àoái cúm raách aáo thò ra ùn maây”. Hoùåc cêu: “Tiïìn
coá khi laâm cho ngûúâi ta hû hoãng, nhûng tiïìn cuäng laâm cho con ngûúâi ta
trúã nïn töët hún”.
Caác haâng saách, baáo baán àûúåc nhiïìu úã chúå Giúâi. Nhêët laâ khi coá
nhûäng tin tûác àùåc biïåt, nhû tin vïì cuáp boáng àaá thïë giúái, tin vïì vuå chaáy úã
chúå Àöìng Xuên chùèng haån. Nhûäng ngûúâi cho thuï truyïån vaâ baán veá söí xöí
cuäng àïën têån caác quêìy haâng àïí “chaâo haâng”.
Àaä tûâ mêëy nùm nay, do chñnh saách múã cûãa, khuyïën khñch buön
baán, úã Haâ Nöåi àêu cuäng laâ chúå. Tuy vêåy, chúå Giúâi vêîn coá thïë maånh cuãa
noá, sûå hêëp dêîn cuãa noá vaâ noá luön luön töìn taåi.
CAÁI CÊÌU MAÁI NGOÁI
ÚÃ caác laâng quï ta, ruöång àöìng bao la. Tûâ laâng naây sang laâng khaác
phaãi qua nhûäng caánh àöìng baát ngaát. Àêu àoá, thûúâng hiïån lïn nhûäng cêy
cêìu. Àöi khi tûâ caánh àöìng laâng naây sang caánh àöìng laâng bïn kia cuäng
phaãi ài mêët haâng mêëy cêy söë àûúâng söëng trêu, úã giûäa chùång àûúâng àoá,
cuäng coá caái cêìu. Noá laâ hònh aãnh thên thûúng cuãa xoám laâng, cêìu laâ ngöi
nhaâ cöng cöång, àûúåc xêy dûång lïn trïn möåt nïìn àêët cao hún mùåt ruöång.
Noá thûúâng àûúåc dûång àún sú bùçng chûâng 810 cêy cöåt göî. Maái lúåp ngoái êm
dûúng hoùåc ngoái muäi haâi, coá núi ngoái cuäng cong lïn àöi chuát cho giöëng
maái àònh. Diïån tñch cêìu chó khoaãng 20 - 30 meát vuöng. Mùåt trûúác cêìu coá
treo chiïëc moä daâi bùçng göî baáo canh vaâ chiïëc keãng, chuáng seä lïn tiïëng khi
coá “àöång” hoùåc coá chuyïån tröåm cûúáp ...
Caái cêìu laâ núi àïí moåi ngûúâi nghó chên chöëc laát, traánh nùæng nhûäng
trûa heâ gay gùæt. Möåt, hai baác thúå cêìy ùn cúm trûa, nghó ngúi möåt laát núi
àêy röìi laåi tiïëp tuåc xuöëng àöìng. Ban àïm, caái cêìu trúã thaânh caái àiïëm
canh cuãa trûúng tuêìn vaâ tuêìn phu gaác vaâ laâm cöng viïåc trõ an. Hoå àûúåc
trang bõ mêëy tay thûúác vaâ caái àeân trai. Àïm àöng, hoå àöët cuãi àïí sûúãi.
Cêìu àûúåc xêy dûång bïn göëc gaåo hoùåc àa hoùåc möåt buåi duöîi, cuác têìn.
Trong cêìu thûúâng coá möåt baâ àûáng tuöíi múã möåt quaán haâng, vò vêåy
caái cêìu coân àûúåc goåi laâ quaán. Quaán haâng cuãa chuã quaán coá àùåt möåt chiïëc
choäng tre. Mùåt choäng àûúåc àan bùçng nhûäng thanh nûáa gheáp laåi thaânh
hai haâng ghïë daâi vaâ mêëy miïëng göî phùèng àïí moåi ngûúâi ngöìi khi àöng
khaách. Trïn mùåt choäng coá baây möåt daäy baát uöëng nûúác, mêëy goái thuöëc laâo,
thuöëc laá; caái ang àöng baánh dêìy, baách gai; möåt loå keåo böåt, cheâ lam; vaâi
têëm mña; mêëy quaã bûúãi; vaâi naãi chuöëi...
Chuã quaán ngöìi àöëi diïån vúái khaách haâng, bïn phaãi baâ laâ chum nûúác
cheâ tûúi, trïn coá miïëng daå uã vaâ chiïëc gaáo dûâa, bïn traái laâ chiïëc bong boáng
lúån phúi khö àûång rûúåu ngang. Moåi ngûúâi ùn quaâ baánh, uöëng nûúác, huát
thuöëc laâo sùçng sùåc, nhaã khoái. Hoå taán vúái nhau àuã chuyïån thúâi sûå trong
xoám laâng. Hïët chuyïån naây sang chuyïån khaác. Hoå baân sang cung caách
laâm ùn, coá khi hoå xen vaâo nhûäng àoaån tiïëu lêm röìi cuâng cûúâi phaá lïn.
Chiïìu töëi, baâ quaán doån haâng vïì. Vêîn àïí nguyïn caái choäng vaâ ghïë daâi.
Möåt, hai ngûúâi khaách bêët àùæc dô, keã lúä àöå àûúâng hoùåc haânh khêët” nùçm ra
nïìn àêët úã möåt goác cêìu àïí nghó qua àïm. Àoá laâ caái kiïíu nùçm cêìu göëi àêët.
Ngûúâi ta thûúâng noái: “Bú vú àiïëm coã, cêìu sûúng” hoùåc “nùçm cêìu göëi àêët
laâ caái caãnh naây àêy. öng thúå caåo àùåt möåt chiïëc ghïë cao bïn caånh caái cêìu.
Têëm gûúng coá khung àoã cuãa öng àûúåc treo lïn thên cêy gaåo. öng laâm
nghïì vñt àêìu vñt cöí thiïn haå taåi àêy. Àöì nghïì cuãa öng àûúåc xïëp goån trong
möåt chiïëc hoâm göî. Cûãa haâng cuãa öng thu huát àûúåc nhiïìu ngûúâi. Öng
àûúåc nhiïìu ngûúâi yïu mïën. Öng luön tûúi cûúâi, vui veã. Öng thuöåc lêìu lyá
lõch cuãa nhiïìu ngûúâi, nhiïìu doâng hoå. Chuyïån gò öng cuäng biïët, cuäng baân
vaâo. Öng àûúåc “liïåt vaâo haâng sû phuå trong ngoán nghïì lêëy daáy tai. Ai
cuäng thñch nghe öng kïí chuyïån. Àöi luác trong quaán coá chuyïån quaá cheán
hoùåc gêy göí, öng noái voång vaâo möåt vaâi lúâi can ngùn laâ xong ngay.
Chiïìu muâa heâ, trûúác mùåt cêìu laâ baäi thaã diïìu. Möåt vaâi öng giaâ ngöìi
trong quaán, nhòn lïn trúâi xem diïìu vaâ nghe saáo diïìu trêìm böíng tiïëng quï
hûúng. Luác gêìn töëi, raáng chiïìu giöåi lïn caánh àöìng vaâ caái cêìu laâm nïn
möåt bûác tranh huâng traáng maâ coá chuát huyïìn bñ, phong sûúng.
Caái cêìu coân laâ núi àûa, àoán khaách. V úái nhûäng khaách quyá khaách àùåc
biïåt, nhaâ chuã phaãi ra têån cêìu àoán khaách vaâ àûa khaách vïì nhaâ mònh.
Khaách úã laåi möåt hai höm röìi laåi ra ài, nhaâ chuã àûa khaách ra têån cêìu,
nêng cheán tiïîn biïåt goåi laâ cheán “Quan Haâ”. Hoå chùæp tay laåi, vaái nhau. Coá
nhûäng àöi trai gaái cuäng tiïîn biïåt nhau úã cêìu Nhû vêåy caái cêìu àûúåc coi
nhû laâ caái “trûúâng àònh”, “àoaãn àònh” bïn trung Quöëc xûa. Lûúng Sún
Baá vaâ Chuác Anh Àaâi àaä tiïn nhau úã caái trûúâng àònh (cêìu) naây àêy.
Laåi coá nhûäng cùåp nhên tònh khöng àûa nhau ra cêìu maâ chó lêëp loá úã
àaâng sau rùång cuác têìn, duöîi úã bïn caånh cêìu hoå ra àêy, nhòn lïn maái cêìu
laâ giaãi lúâi nguyïìn:
“Xin ai àûâng nghô keão giaâ
Caái cêìu maái ngoái chia tònh àöi ta...”
hoùåc:
“Cuäng chùèng taåi em, chùèng taåi mònh.
Caái cêìu maái àoã. Chûáng tònh hai ta...”
Hoå àöí löîi cho caái cêìáu maái ngoái laâ xong chuyïån. Trïn thïë gian naây,
coá rêët ñt nhûäng cuöåc chia tay bònh thaãn röång lûúång maâ kheáo nhû thïë
naây. Àaám cûúái ài qua cêìu, hai hoå cuäng chia vaâi khêíu trêìu, mêëy àiïëu
thuöëc laá biïëu baâ haâng quaán vaâ nhûäng ngûúâi coá mùåt trong cêìu àïí moåi
ngûúâi mûâng cho àöi treã. Àaám ma ài qua, baâ quaán cuäng àûúåc mêëy miïëng
trêìu cuãa nhaâ àaám.
Vaâo khoaãng möìng 4, möìng 6 Tïët Nguyïn Àaán, trïn àûúâng ài taão
möå vïì, mêëy thaânh viïn trong möåt chi hoå naâo àoá ruã nhau vaâo quaán nghó
chên buöíi àêìu xuên. Hoå phaãi ài thùm nhiïìu ngöi möå nïn luác naây àaä moãi.
Hoå uöëng nûúác, huát thuöëc vaâ ngaã con gaâ luöåc vaâ ùn xö mang theo ra àaánh
cheán. Hoå múâi moåi ngûúâi cuâng thûúãng “thûác chuát löåc àêìu xuên lêëy may.
Hoå cuäng mang theo caã rûúåu muâi àïí uöëng vaâ múâi moåi ngûúâi...
Nhûäng nùm trûúác vaâ sau caách maång thaáng Taám 1945, nhûäng caái
cöåt trong cêy cêìu àïìu coá daán nhûäng khêíu hiïåu kïu goåi toaân dên àûáng
dêåy laâm caách maång, nhûäng chó thõ chñnh saách vv... Caái cêìu coân laâ núi têåp
húåp quêìn chuáng. Mùåt trûúác cêìu laâ baäi têåp quên sûå cuãa dên quên, cuäng laâ
núi tiïîn caác thanh niïn lïn àûúâng nhêåp nguä. Núi àêy, chó cêìn möåt caái
phöng àoã buöng xuöëng laâ àaä trúã thaânh sên khêëu àïí biïíu diïîn nghïå
thuêåt: haát cheâo, haát tuöìng, dên ca...
Coá thïí noái, cuöåc àúâi nhiïìu ngûúâi gùæn boá chùåt cheä vúái caái cêìu xûa
kia, nhaâ thú Quang Duäng, möîi khi trúã vïì nhaâ, bao giúâ cuäng phaãi nghó
chên úã caái cêìu Phûúång Trò (Àan Phûúång). Anh phaãi uöëng baát nûúác, huát
àiïëu thuöëc, taán gêîu dùm ba cêu vúái moåi ngûúâi röìi múái vïì nhaâ... Anh àaä
laâm möåt baâi thú lêëy tïn laâ “Thön Phûúång Trò” ngay trong caái quaán naây.
Vïì mùåt chûáng tñch, caác laâng quï ta coân giûä àûúåc nhiïìu caái cêìu maái ngoái.
Chuáng àïìu nöíi tiïëng, ñt nhêët laâ àöëi vúái möåt vaâi laâng thön hay möåt vuâng
nhû: Cêìu Àiïìu (Cöí Thuï), cêìu An Phuá, cêìu Giaân (Caáo Àónh), cêìu Canh
(laâng Canh), cêìu öng Ngheâ (Quöëc Oai), cêìu Buán (Phuá Àö), cêìu xoám Luyä
(Yïn Thaái Bûúãi) vv...vaâ...vv.
Trong têm khaãm sêu xa cuãa chuáng ta, ai cuäng coá nhûäng maãnh höìn
quï, chuáng cûá khöng nguöi, böëc lïn nhûäng laân sûúng khoái vaâ nhúá nhung.
Chuáng ta nhúá möåt daáng nuái, möåt àaám mêy trûúác cöíng laâng, möåt con
àûúâng nhoã coá vêìng trùng khuyïët. Chuáng ta cuäng nhúá àïën caái cêìu maái
ngoái...
NINH HIÏÅP
Xaä Ninh Hiïåp, Gia Lêm, Haâ Nöåi göìm 9 xoám vúái trïn möåt vaån
ngûúâi . Àêët nöng nghiïåp chó ngoát ngheát 3000 m2 möåt àêìu ngûúâi. Dên úã
àêy àaä phaãi laâm bêët cûá nghïì gò àïí töìn taåi. Àoá laâ möåt caái laâng àùåc biïåt maâ
mêëy nùm gêìn àêy àaä laâm giaâu nhanh choáng. Tiïëng tùm cuãa noá lûâng lêîy,
ai cuäng biïët. Ngûúâi dên Ninh Hiïåp nùng àöång. Caác cö gaái cêìn cuâ, têët bêåt
baán vaãi, may quêìn aáo theo dêy chuyïìn: Hoå mùåc quêìn öëng thêëp öëng cao
maâ phoáng xe “cuáp”. Hoå àaä khaá giêìu coá nhûng khöng khoe cuãa vaâ löë lùng.
Cö dêu khöng mùåc vaáy ba têìng. Àaám cûúái àïìu töí chûác úã uãy ban nhên dên
xaä, töën keám chûâng hai chuåc nghòn. Hoå döìn tiïìn àïí múã röång vöën saãn xuêët,
buön baán vaâ dõch vuå. Chúå Ninh Hiïåp to maâ phong phuá. Coá böën mùåt haâng
maâ Ninh Hiïåp àoáng vai troâ àiïìu chónh giaá caã thõ trûúâng Haâ Nöåi vaâ caác
vuâng xung quanh laâ vaãi, pin àeân, mò chñnh vaâ phên àaåm.
Ninh Hiïåp coá nhiïìu töí vaâ nhiïìu ngûúâi laâm àaåi lyá coá tñn nhiïåm vúái
caác haäng buön baán trong vaâ ngoaâi nûúác. Hoå laâm dõch vuå, giaãi quyïët rêët
nhanh, goån nhûäng yïu cêìu vïì mùåt haâng vaâ caác húåp àöìng buön baán lúán.
Nhiïìu húåp àöìng tñnh tûâ vaâi trùm triïåu trúã lïn. Lûúái buön baán cuãa Ninh
Hiïåp àaä taåo thaânh möåt tam giaác: Ninh Hiïåp, Haâ Nöåi vaâ Haãi Phoâng. Hoå
giûä chûä tñn cöng khai, cöng bùçng, àöi khi pha maâu “hiïåp sô”.
UÃy ban nhên dên xaä àaä phaát àöìng phuåc cho hoåc sinh trûúâng phöí
thöng cú súã. Ngoaâi ra, chuáng töi coân thêëy chûâng ba chuåc toaâ nhaâ ba têìng
dûåa theo kiïíu hiïån àaåi vaâ àaä vaâo nùm, baãy, taám toaâ nhaâ trong àoá. Noái
chung, nhaâ kheáp kñn, laát gaåch men trùæng, nhaâ tùæm hûúng sen, giûúâng loâ
so, maáy àiïìu hoaâ nhiïåt àöå, tuã laånh maáy giùåt, ti vi maâu, àêìu maáy video
v.v... Möåt söë baån nûúác ngoaâi ao ûúác àûúåc thuï möåt hai gian phoâng nhû
vêåy tuy nhiïn, nhiïìu nhaâ sùæm sêåp guå, tuã cheâ, khaãm trai coá caánh cong ,
traâng kyã chaåm tröí phong caãnh böën muâa. Nghôa laâ coá caã múái caã cuä àöëi lêåp
nhau nhûng cuâng töìn taåi hoaâ bònh. Ngûúâi ta yïu caã múái lêîn cuä vaâ duy trò
caác cuöåc àöëi thoaåi êm thêìm naây.
Ninh Hiïåp rêët tûå haâo vïì vöën vùn hoaá cuãa mònh vaâ vinh dûå hún nûäa
àûúåc nùçm trong hònh tam giaác vùn hoaá cuãa àêët Kinh Bùæc, goåi laâ tam giaác
thiïng. Àoá laâ vuâng chuâa Phêåt tñch, vuâng chuâa Dêu, àïìn Gioáng, Thö Haâ,
laâng quan hoå. Con söng Cêìu nûúác chaãy lú thú, “Söng Àöëng tröi ài möåt
doâng lêëp laánh” v.v... Àïìu saát ngay caånh Ninh Hiïåp. ÚÃ caái tam giaác thiïng
naây, xûa àaä coá möåt nïìn nöng nghiïåp phaát triïín nöíi tiïëng vúái göëm Baát
Traâng, tú luåa Phuâ Lûu, nöìi àöìng Quïë Dûún v v... Buön baán giûäa àaâng
trong àaâng ngoaâi, laâ núi tuå têåp nhûäng trai taâi gaái sùæc, laåi coá caãnh quan cöí
kñnh nïn thú, àêy cuäng laâ núi tuyïín àûúåc nhiïìu myä nûä cung têìn cho caác
vûúng triïìu cuä.
Vûâa röìi, Ninh Hiïåp múã höåi truyïìn thöëng úã chung quanh chuâa Phaáp
Vên. Coá triïín laäm hún 100 bûác tranh cuãa hoåa sô Àöî Àûác, laâ con em laâng
Ninh Hiïåp. Cuäng coá triïín laäm vïì nghïå thuêåt cêy caãnh phong phuá cuãa
cêu laåc böå cêy caãnh cuãa xaä. Khaách dûå höåi ca ngúåi kyä thuêåt gheáp cêy, nùæn
cêy, taåo thïë cêy, dûång hoân non böå. Àùåc biïåt coá cêy si chñn têìng, cêy si 200
tuöíi, caác thïë cêy thaåch thuâng vöì möìi, cêy truác àúåi chúâ hoùåc coân goåi laâ
“tònh sûã”.v.v... Möîi chêåu cêy, caânh cêy, möåt hoân non böå laâ möåt taác phêím
nghïå thuêåt. Ngoaâi nhaâ vùn hoáa xaä ra, Ninh Hiïåp coân coá caác cêu laåc böå
thïí duåc, thïí thao, coá baäi boáng, sên vêån àöång nhoã. Trong mêëy ngaây höåi,
Ninh Hiïåp múâi chuyïn gia vêåt cuãa Liïn Xö vïì tham dûå, múâi àoaân quan
hoå göëc coá dêy mú rïî ma á nöåi ngoaåi vúái mònh sang giuáp vui. Hoå laåi coân múâi
caã àoaân cheâo Thaái Bònh àïën àïí thûúãng thûác vaâ hoåc hoãi tinh h oa cuãa möåt
“loâ” cheâo àñch thûåc.
Àaám nghi trûúång rûúác Phêåt tûâ nhaâ Thaåch Saâng (giûúâng àaá) taám
maái cong vuát àïën chuâa Phaáp Vên àûúåc tiïën haânh trang troång maâ giaãn dõ.
Chuâa Phaáp Vên coân giûä àûúåc nhiïìu cöí vêåt cuäng coá 18 võ La Haán nhû úã
chuâa Têy Phûúng. Coá àiïìu laåi coân thïm ba pho tûúång “Tam thïë” tûúång
trûng cho quaá khûá, hiïån àaåi, tûúng lai maâ cuäng diïîn taã quaá trònh hoaá
thên cuãa nhûäng kiïëp ngûúâi. Tröng lïn ta thêëy “nghòn nùm khuön mùåt
vêîn lung linh” . Àêy laåi coân laâ chuâa àöåc nhêët coá böën pho tûúång tûá trêën:
Àöng, Têy, Nam, Bùæc vúái têìm nhòn vuä truå. Moåi ngûúâi coân coá thïí thùm
“Tûâ Vuä” vúái ngöi àïìn ngöín ngang nhûäng phiïën àaá lúán, tûúång vaâ möåt söë
àöì thúâ bùçng àaá àûúåc chaåm bùçng nhûäng neát khaái quaát, thö sú maâ thi võ .
Nguyïn àêy laâ möåt böå phêån lùng têím cuãa möåt võ hoaån quan quêån Cöng
triïìu Lï Trung Hûng. Caách Tûâ Vuä khöng xa coá àïìn thúâ baâ phi Nguyïîn
Thõ Huyïìn vaâ con gaái laâ Ngoåc Hên cöng chuáa. Cuäng khöng xa àoá laâ baäi
“göëc gaåo” vúái hai ngöi möå cuãa meå con baâ Phi. Thaåch Saâng ghi dêëu êën cuãa
thûúång sû Khêu Àaâ La “êën Àöå” sang truyïìn giaáo. Ninh Hiïåp coân giûä
àûúåc gêìn nhû nguyïn veån möåt nhaâ thuyã àònh àïí biïíu diïîn muáa röëi
nûúác... Maãnh àêët Ninh Hiïåp do àoá àêìy ùæp nhûäng daä sûã vaâ huyïìn thoaåi.
Ninh Hiïåp rêët hiïån àaåi maâ cuäng rêët cöí kñnh, laâ niïìm say sûa vúái
khaách du lõch, àiïìu hêëp dêîn vúái nhaâ vùn hoaá vaâ folklore hoåc, coá lúåi cho
caác nhaâ kinh tïë vaâ kinh doanh, thuá võ vúái nhaâ laâm sûã... Ninh Hiïåp khöng
chó laâ möåt laâng vùn hoaá maâ coân laâ möåt laâng du lõch. Nïëâu àûúåc quan têm
vaâ àêìu tû húåp lyá, laâng du lõch Ninh Hiïåp coá thïí saánh ngang vúái caác laâng
du lõch úã Chiïìng Mai hoùåc Bùng Cöëc vïì mùåt phûúng tiïån vaâ hònh thûác.
Coân vïì nöåi dung, Ninh Hiïåp coá möåt bïì daây lõch sûã àaáng kïí, phong phuá vïì
caã ba mùåt: xaä höåi, vùn hoaá vaâ kinh tïë hy voång. trong tûúng lai, Ninh
Hiïåp seä phaát huy àûúåc hïët sûác maånh vaâ tiïìm nùng vöën coá cuãa noá, trúã
thaânh möåt laâng vùn hoáa cuãa Viïåt Nam vaâ laâm giaâu cho àêët nûúác.
CHÛÚNG II PHONG TUÅC
TÏËT NHÛÄNG NÙM XÛA
Tûâ ngaây 23 thaáng chaåp ngaây öng Taáo lïn chêìu giúâi ngûúâi ta àaä
tûng bûâng sùæm sûäa, chuêín bõ àoán Tïët cöí truyïìn. Baân thúâ Taáo quên àùåt
bïn caånh baân thúâ chñnh thúâ töí tiïn cha meå, coá àùåt hai caái muä Taáo quên
öng. vaâ möåt muä Taáo baâ. Thïm vaâo àoá coá ba chiïëc aáo (khöng coá quêìn), têët
caã àïìu bùçng giêëy nhiïìu maâu sùæc Laåi coá möåt con caá cheáp söëng trong möåt
chêåu nûúác. Àoá laâ phûúng tiïån àïí caác vua bïëp bay lïn thiïn àûúâng baáo caáo
vúái Ngoåc Hoaâng vïì cuöåc söëng trêìn gian. Chiïìu ngaây 28 thaáng chaåp,
nhiïìu gia àònh ài thùm nhûäng ngöi möå cuãa thên nhên àïí toã loâng biïët ún
vaâ quyïën luyïën: “Nùæm xûúng cö quaånh coân ên aái” . Hoå múâi vong linh
nhûäng ngûúâi àaä khuêët vïì ùn Tïët vúái gia àònh trong ba ngaây Tïët, kïí tûâ
ngaây möìng möåt thaáng giïng. ÚÃã caác nghôa trang, caánh àöìng, ngûúâi ta àöët
vaâãng thoi, vaâng laá vaâ haâng maä, thùæp hûúng nghi nguát. Luác àoá, khùæp núi
thêëp thoaáng nhûäng laân hûúng khoái, nhûäng tan vaâng laá bay lú lûãng,
khöng khñ àûúåm maâu hoaâi tûúãng, quaånh hiu: “Vaâng bay mêëy laá nùm höì
hïët...”
ÚÃã ngoaâi àònh hoùåc núi cöng cöång, ngûúâi ta tröìng möåt cêy nïu cao
vuát coá möåt voâng troân mùæc nhùçng nhõt caác con vêåt bùçng giêëy xanh, àoã vúái
nhûäng chiïëc khaánh nhoã gêy ra tiïëng lanh canh vui tai khi gioá thöíi. Cêy
nïu àûúåc dûång lïn àïí cho caác ma quãy vaâ nhûäng höìn ngûúâi hung aác biïët
rùçng àêy laâ àêët cuãa nhaâ Phêåt, khöng àûúåc àuång túái. Nhiïìu gia àònh coân
cêín thêån hún nûäa, veä muäi tïn trïn caánh cung giûúng ra úã trûúác cûãa bùçng
vöi trùæng àïí àe doåa keã xêëu. Hai caánh cûãa cuãa caác nhaâ àûúåc daán lïn hai
bûác tranh coá hai öng tiïën taâi tiïën Löåc hoùåc hai öng tûúáng canh cûãa goåi laâ
öng Thiïån vaâ öng aác.
Noái chung, Tïët nhûäng nùm xûa àûúåc goái goån trong àöìi cêu àöëi:
“Thõt múä, dûa haânh, cêu àöëi àoã”
Cêy nïu, traâng phaáo, baánh chûng xanh”
Hoùåc “dûä döåi” hún:
“Thõt múä, dûa haânh, cêu àöëi àoã

Rûúåu nöìng, dï beáo, gaái xuên xanh”.
Chiïìu 30 Tïët, moåi viïåc nhû doån deåp baân thúâ, queát tûúác nhaâ cûãa,
baân thúâ coá caânh àaâo, caânh mai, mêm nguä quaã; Cöåt nhaâ coá àöi cêu àöëi
giêëy àoã chûä àen, daán tranh Tïët v.v...Nhûäng cöng viïåc naây phaãi laâm xong
cuâng vúái viïåc coá àuã caác moán ùn truyïìn thöëng nhû baánh trûng, dûa haânh,
gioâ, chaã, thõt àöng, thõt boâ om gûâng, caác loaåi baánh caác thûá hoa quaã.
Nhûng khöng àûúåc thïm mêëy khoám cuác, hoa mêîu àún, hoa traâ, sûãa sang
laåi vûúân hoa cêy caãnh, hoân non böå. Ngûúâi ta tùæm möåt buöíi têët niïn bùçng
nûúác êëm coá hûúng thúm cuãa caânh muâi hoùåc hûúng nhu. Àöìng thúâi giïët
möåt con gaâ gioâ àïí laâm lïî cuáng giao thûâãa ngoaâi trúâi. Ngaây möìng möåt,
möìng hai, ngûúâi ta kiïng saát sinh, khöng àöång thöí, queát tûúác gò àïí giûä
cho maâu sùæc Tïët khöng bõ mêët ài quaá súám. Nhêët laâ giûä laåi nhûäng àaám
xaác phaáo maâu àoã höìng àêìy sên.
Chiïìu 30 Tïët, caã nhaâ quêy quêìn sum hoåp. Nhûäng thaânh viïn ài xa
cuäng cöë gùæng trúã vïì hoåp mùåt. Hoå ùn vúái nhau möåt bûäa têët niïn röìi ai nêëy
chuêín bõ nhûäng böå quêìn aáo vaâ caác àöì trang sûác àeåp nhêët. Vúái treã con caác
nhaâ trung lûu thûúâng laâ quêìn àaâo xeã àuäng, aáo haâng lam. Hoå chuêín bõ
goái nhûäng àöìng xu, túâ giêëy baåc múái tinh vaâo nhûäng miïëng giêëy höìng àiïåu
àïí ngaây möìng möåt múã haâng cho moåi ngûúâi trong gia àònh vaâ trong hoå.
Trong nhûäng luác naây, hoå noái chuyïån vúái nhau vïì àuã moåi chuyïån trïn àúâi,
trong cuöåc söëng vaâ ruát kinh nghiïåm, àùåt quyïët têm cho nùm sau seä àïën
trong vaâi tiïëng àöìng höì nûäa. Àuáng 12 giúâ àïm laâ giúâ Tyá, moåi nhaâ àïìu
àöët phaáo giaä tûã nùm cuä, àoán mûâng nùm múái, thùæp àeân hûúng cuáng öng
baâ öng vaãi, ngûúâi thên àaä khuêët úã ngoaâi sên cuäng coá baân thúâ cuáng trúâi
àêët vúái hûúng hoa, vaâ xöi trùæng, con gaâ moã cùæm àoáa hoa höìng. Ngûúâi ta
ài daåo giûäa thiïn nhiïn, caãnh vêåt àêët trúâi àïí têån hûúãng khöng khñ xuên
tûúi maát goåi laâ ài “xuêët haânh”. Ngûúâi ta ngùæt lêëy möåt caânh laá, möåt
nhaánh löåc nhoã, caânh cêy non mang vïì goåi laâ “haái löåc xuên”. Gia chuã àaä
heån sùén möåt ngûúâi baån thên cuãa gia àònh àïën “xöng àêët”, nghôa laâ ngûúâi
àoá laâ ngûúâi àêìu tiïn bûúác vaâo gia àònh trong nùm múái. Ngûúâi àïën xöng
àêët phaãi laâ nam giúái, coá con caái, laâm ùn khaá giaã, tñnh tònh cúãi múã goåi laâ
ngûúâi “nheå vña”. Ngûúâi àïën xöng àêët chuác tïët gia chuã vaâ coá “múã haâng”
cho gia chuã. Nhûäng ngûúâi coá tang goåi laâ “coá buåi” khöng àïën nhaâ ai trong
nhûäng ngaây Tïët.
Saáng möìng möåt, luác 5 giúâ, caác chuã gia àònh àïën lïî töí taåi nhaâ thúâ hoå,
“mûâng tuöíi” cho ngûúâi tröng nom nhaâ thúâ hoå röìi múái vïì nhaâ. Taåi caác gia
àònh, ngûúâi böë phong bao cho caác con. Sau àoá, caác thaânh viïn trong gia
àònh múái ài chúi, chuác tïët caác gia àònh khaác vaâ caác baån beâ.
Caác baâ, caác chõ coá thïí ài lïî úã àònh, úã chuâa. Àöi khi hoå xoác theã,
miïång cêìu khêën rò rêìm, tay lùæc öëng theã sao cho coá möåt chiïëc theã rúi ra
ngoaâi. Chiïëc theã àoá tûúng ûáng vúái möåt lúâi giaãi vïì tûúng lai ghi trïn giêëy.
Àaân öng coá thïí àaánh töí töm, àaánh chùæn. Caác cö gaái àaánh tam cuác. Caác cö
nhùæm mùæt laåi, ruát möåt quên baâi àêìu nùm trong söë 32 quên baâi. Nïëu
quên ruát àûúåc laâ quên àoã thò nùm múái, ngûúâi ruát àûúåc noá seä coá àiïìu may
mùæn vïì àûúâng tònh duyïn, goåi laâ boái “tam cuác”.
Chiïìu ngaây möìng ba Tïët, gia àònh laâm lïî tiïîn töí tiïn trúã vïì êm phuã
vaâ heån gùåp laåi trong nhûäng ngaây lïî tïët trong nùm vaâ Tïët nùm sau. Ngûúâi
ta àöët vaâng, nhûäng quêìn aáo vaâ caác àöì duâng bùçng giêëy àïí töí tiïn mang
theo. Trong nhûäng ngaây Tïët, moåi ngûúâi kiïng noái nhûäng àiïìu khöng hay.
Ngûúâi ta söëng rêët “thiïån”, lõch sûå, lïî pheáp, tön troång trïn dûúái, vò töí tiïn,
öng baâ cuäng cuâng vïì dûå Tïët vúái con chaáu. Àoá laâ cuöåc söëng vûâa “têm linh”
vûâa “thûåc taåi”. Trong nhûäng ngaây Tïët, ngûúâi ta khöng àaánh nhau, caäi
nhau, xoáa boã moåi hêån thuâ, xñch mñch. Nhûäng ngûúâi ngheâo àûúåc baâ con
anh em xung quanh giuáp àúä àïí cuäng coá Tïët. Nhûäng ngûúâi haânh khêët chó
cêìn àûáng gêìn cûãa möåt gia àònh röìi noái vaâi lúâi chuác Tïët may mùæn laâ àaä
àûúåc moåi ngûúâi trong gia àònh mang ra cho baánh chûng, xöi, thõt v v...
Moåi ngûúâi thûúâng noái:
“khoá àoái chùèng lo ba ngaây Tïët
Giaâu sang röång múã têëm loâng thûúng...”
Ngaây 7 thaáng giïng laâ ngaây haå cêy nïu, moåi ngûúâi tuå têåp gùåp nhau
úã caác núi nhû àïìn, chuâa, àònh, miïëu, caác baäi röång laâ nhûäng núi thûúâng töí
chûác nhûäng cuöåc vui xuên, tïë lïî, rûúác xaách, haát tuöìng, haát cheâo v v...
Nhûng nhûäng núi àêy coân laâ núi àïí trai gaái heån hoâ, trao duyïn trong
nhûäng ngaây xuên tûúi àeåp vaâ lùèng lú rêët mûåc. Moåi ngûúâi ruã nhau ài chúi
xuên, sang laâng noå laâng kia, múã röång sûå quen biïët vaâ kïët baån. Gia àònh
ngûúâi con trai sang chuác tïët gia àònh ngûúâi con gaái vaâ ngûúåc laåi.
Àïën ngaây rùçm thaáng giïng laâ ngaây àeåp nhêët trong caã nùm, laâ ngaây
coá trùng troân àêìu tiïn cuãa möåt nùm. laåi laâ ngaây nhûäng ngûúâi úã dûúái êm
phuã àûúåc “thaáo khoaán” nïn tranh thuã vïì dûúng gian vúái nhûäng ngûúâi
thên ngaây nay, caác võ thêìn thaánh múã röång loâng tûâ bi. Ngay caã ma quyã
cuäng khöng trûâng phaåt, haânh haå con ngûúâi kïí caã ngûúâi söëng lêîn ngûúâi
chïët. Trong nhûäng ngaây Tïët, ngûúâi ta söëng vúái böën tûâ: thiïån, khiïët, hoâa
vaâ voång; coá nghôa laâ: lûúng thiïån, trong saåch àeåp hoâa húåp vaâ hy voång.
MÊM NGUÄ QUAÃã
Möîi nùm, cûá vaâo dõp Tïët, trïn baân thúâ möîi gia àònh àïìu coá mêm
nguä quaã. Goåi laâ mêm laâ noái chung. Xûa kia , ngûúâi ta duâng caái mêm
böìng àïí xïëp nguä quaã. Mêm böìng laâ möåt chiïëc àôa göî sún son thïëp vaâng,
coá àûúâng kñnh chûâng 30 cm. Mêm coá chên daâi tiïån troân, cao chûâng 15
cm. Dûúái coá àïë troân, trïn mùåt àôa coá veä hònh röìng, phûúång. Mêm nguä
quaã àûúåc àùåt lïn mùåt mêm böìng hoùåc àûúåc àïåm bùçng möåt chiïëc àôa bùçng
saânh hoùåc sûá. Sau naây, nguä quaã thûúâng àûúåc àùåt trïn möåt chiïëc àôa troân
hoùåc bêìu duåc. Cuäng coá khi trïn möåt chiïëc mêm con. Trûúác hïët, mêm nguä
quaã laâ àïí cuáng trúâi phêåt, töí tiïn. Sau laâ tö àiïím cho maâu sùæc Tïët àûúåc
thïm phêìn trang troång, rûåc rúä) khöng khñ ngaây Tïët àûúåc êëm cuáng. Noá
laâm cho ngûúâi ta liïn tûúãng àïën sûå àûúåc muâa, sûå döìi daâo, no àuã, àïën hoa
thúm quaã moång...
Vúái têm thûác cuãa ngûúâi Viïåt Nam, mêm hoa quaã trûúác tiïn laâ àïí
dêng mêîu Thûúång Ngaân. Sau àoá, noá tiïëp thu tinh thêìn cuãa Phêåt giaáo vaâ
Àaåo laäo maâ trúã thaânh mêm nguä quaã. Mêm nguä quaã göìm nùm loaåi quaã.
Con söë 5 laâ con söë cên bùçng, con söë cuãa trêåt tûå, thaânh yá vaâ may mùæn:
Nguä haânh, nguä sùæc, nguä võ, nguä giaác, nguä quan, nguä phuác... mêm nguä
quaã göìm caác loaåi quaã coá haåt, muái vaâ hònh daáng laå, noái lïn sûå taái sinh vaâ
sinh söi bêët tûã. Noá göìm: quaã Phêåt thuã coá hònh tûúång baân tay Phêåt, laâ sûå
têåp trung tinh thêìn, sûå chïë ngûå thiïng liïng; naãi chuöëi tûúång trûng cho
sûå mong manh vûâa khöng öín àõnh cuãa cuöåc àúâi phuâ du; quaã bûúãi laâ hònh
quaã àêët, laâ sûå troân àêìy; quaã höìng laâ sûå toaã saáng,cên bùçng tinh thêìn; quaã
cam tûúång trûng cho sûå phöìn sinh thûåc.
Àïí tùng thïm tñnh thêím myä, caác loaåi quaã thûúâng coân giûä trïn mònh
möåt caânh nhoã coá chûâng 1 hoùåc 2caánh laá. Sau naây, ngûúâi ta baây thïm vaâo
mêm nguä quaã nhûäng loaåi quaã khaác sùén coá úã caác àõa phûúng nhû: caânh
taáo, caânh sung, vaã, khïë, öíi, quïåt, dûa hêëu v. v... Mêm nguä quaã trúã nïn
àêìy àùån, phong phuá maâ nhiïìu maâu sùæc hún.
Laåi tuyâ núi maâ mêm nguä quaã àûúåc baây thïm vaâo bùçng nhûäng saãn
phêím coá úã nhûäng àõa phûúng khaác nhau. Mêm nguä quaã miïìn Nam lúán
hún úã miïìn Bùæc. Miïìn Nam coá baây thïm maäng cêìu, na, dûáa, xoaâi... Möîi
loaåi quaã àïìu coá daáng veã vaâ maâu sùæc riïng. Têët caã húåp laåi thaânh möåt bûác
tranh vui mùæt. Têët caã àïìu tûúi saáng, troân àêìy, mang laåi niïìm vui vaâ laâm
cho moåi ngûúâi naãy ra nhûäng suy tû triïët hoåc. Chuáng coân mang laåi nhûäng
hoaâi mïìm tuöíi thú cho nhûäng ngûúâi lúán tuöíi. Trong khoái hûúng ngaâo
ngaåt ngaây Tïët, nhûäng quaã höìng chñn moång, cam àoã öëi, bûúãi xanh mõn...
cuãa mêm nguä quaã àaä ài vaâo loâng ngûúâi möåt caách lùång leä vaâ trang
nghiïm.
Mêm nguä quaã taåo nïn möåt êën rûâng ïm àïìm, haånh phuác. Àoá laâ möåt
phêìn cuãa hònh aãnh gia àònh àûúåc lùåp ài lùåp laåi nhiïìu lêìn vaâ gùæn liïìn vaâo
tiïìm thûác ta. Nguä quaã laâ cêy àúâi cêy thiïån, cêy myä... laâ têm höìn cuãa quï
hûúng.
TRANH TÏËT
“Vui tûâ trong ngoä vui ra

Vui tûâ ngaä baãy, ngaä ba vui vïì”...
Tïët Nguyïn Àaán cuãa chuáng ta laâ vêåy. Nhûäng ngaây 1 Tïët, moåi ngûúâi
ngêåp traân haånh phuác ñt nhêët phaãi coá baánh chûng xanh, dûa haânh, thõt
múä, rûúåu, mûát, baánh v.v... Nhûng cuäng phaãi coá vui chúi, ca haát, thùm
hoãi, tòm hiïíu nhau...vaâ cuäng khöng thïí khöng coá tranh Tïët. Tranh lïët laâ
àiïìu khiïën caã nam, phuå, laäo, êëu àïìu böìi höìi, bêng khuêng, thao thûác chúâ
àúåi, phaãi ài mua tranh vaâ ngùæm tranh. Noá laâ möåt võ trong àôa mûát nguä võ
cuãa Tïët. Xûa kia, cûá möîi lêìn Tïët àïën, nhaâ thú Quang Duäng nhêët thiïët
phaãi ài luâng cho kyâ àûúåc möåt öng phöîng bùçng giêëy böìi, röìi múái yïn trñ laâ
mònh coá Tïët.
Tïët laâ böng hoa cuãa muâa xuên, tûúång trûng cho sûå phöìn vinh. Vinh
laâ vinh quang cho cöång àöìng. Phöìn laâ phöìn cuãa caãi, phöìn êm dûúng,
phöìn nam nûä. Khuön mùåt Tïët thêåt muön veã, höåi tuå, têåp trung têët caã
nhûäng àiïìu têët yïëu nhêët trong cuöåc söëng: êím thûåc, thúâi trang, thû giaän,
thuá vui, têm linh, thûúãng thûác, du ngoaån... àïí àöång viïn con ngûúâi cöë
gùæng söëng sao cho töët àeåp trong cuöåc àúâi phuâ du àêìy soáng gioá.
Cêy dûâa trong bûác tranh “Hûáng dûâa” tûúång trûng cho cêy vuä truå.
Hai nhên vêåt chñnh laâ chaâng vaâ naâng gúåi nhùæc àïën êm vaâ dûúng. Chaâng
úã trêìn, àoáng khöë. Naâng chó mùåc chiïëc yïëm phong phanh vaâ chiïëc vaáy
ngùæn. Chaâng neám dûâa xuöëng, naâng töëc vaáy lïn hùm húã hûáng lêëy quaã dûâa
nïn húá hïnh vaâ ngûáa mùæt, khiïën cho möåt anh chaâng àûáng caånh nhòn
tröåm sûå xuêët hiïån kyâ diïåu. Hai quaã dûâa coân coá êín yá laâ hai nuám vuá. Ngaây
xûa, úã laâng quï thûúâng chïë giïîu:
“Con gaái chúi vúái con giai
Ngaây sau àöi vuá bùçng hai soå dûâa”
Bûác tranh laåi coân coá thïm nhûäng doâng chuá thñch:
“Trai laâng àaä úã trïn cao
Naâo àêu caác aã ra àêy hûáng dûâa
Naây anh àöì tinh, anh àöì say
Àang cún gioá caã, leo cêy haái dûâa
Coá naâng sao kheáo hûäng húã
Boã dûâa dûúái àêët, hûáng dûâa trïn cao.”
Tranh “nguä hö”í. Höí laâ con vêåt thêìn linh, àûúåc thúâ úã caác àïìn, àònh,
miïëu vaâ úã nhiïìu gia àònh. Ngûúâi ta kñnh con höí nïn coân goåi höí laâ öng Ba
mûúi, ngaâi coåp. Höí canh giûä nhûäng chöën linh thiïng.
Höí trêën taâ ma. Bûác tranh thúâ coá veä nguä höí rêët oai nghiïm, le loái
nhûäng àûúâng neát maâu vaâng kim. Böën höí àaåi diïån cho 4 phûúng. Nùm höí
àaåi diïån cho kim, möåc, thuãy, hoãa, thöí. Nghôa xa xöi, höí thuöåc nam tñnh,
laâ duäng caãm laâ quyïët àêëu, laâ sûác maånh vaâ sûå nhanh nheån thaáo vaát, laâ
chaâng lûåc àiïìn, chaâng trai lyá tûúãng cuãa caác cö thön nûä. Ngoaâi ra, höí yïu
rêët maänh liïåt. Àïën muâa giao phöëi, höí àûåc vaâ höí caái luác naâo cuäng úã bïn
nhau, chaåy thi vúái nhau, trïu àuâa, troâng gheåo, vêåt nhau, vúân, rúän... nhau
laâm naáo àöång caã möåt goác rûâng. Nhûng höí ghen cuäng ghï gúám, khöng
keám phêìn dûä döåi. Ngûúâi àaân baâ caã ghen àûúåc goåi laâ con höí caái. Tinh
hoaân cuãa höí duâng àïí chïë thuöëc kñch dûúng, àùæt hún vaâng nhiïìu lêìn vaâ
rêët coá hiïåu quaã.
Tranh “Gaâ àaân vaâ gaâ Thû huâng” noái lïn sûå mêìu múä vaâ thõnh
vûúång. ÚÃã bûác tranh taã “gaâ àaân” meå gaâ coân treã, ngêåm möìi. Naâng gaâ beáo ra
caã ngoaâi löng, lûúân sïå xuöëng, muáp mñp, töët naái, no àuã thoác gaåo vaâ tònh
yïu naâng rêët vui, nhòn àaân con àang àuâa nghõch bûác tranh gaâ “thû
huâng” coá chuá thñch úã dûúái:
“Àöng con nhiïu chaáu
Giöëng caánh, giöëng löng
No duã vúå chöìng
Coá àêìu coá moã...

Tranh “Taáo quên”veä hai öng, möåt baâ. Hoå ngöìi vúái nhau traân àêìy
haånh phuác. Vua bïëp tûúång trûng cho sûå no àuã. Phña dûúái coá ba baân thúâ.
Mêm giûäa coá ba cheán rûúåu. Mêm phaãi coá con caá cheáp. Mêm traái coá nguä
quaã hai bïn laâ mêëy tiïíu àöìng àûáng hêìu.
Ta haäy xem bûác tranh “Lúån àaân”. Con lúån caái troân àêìy. Chó cêìn coá
caái dêëu êm dûúng vaâo con lúån laâ coá àûúåc ngay sûå “phöìn”. Coá àûåc, coá caái laâ
àeã ra con àaân chaáu àöëng, àúâi noå àúâi kia vaâ trúã nïn möåt hònh tûúång vônh
cûãu, phöìn vinh.
ÚÃ tranh “Traång chuöåt vinh quy”, chuá rïí àaä àaåt àûúåc caã hai niïìm
mú ûúác giöëng vúái con ngûúâi laâ àaåt àûúåc “ tiïíu àùng khoa”: lêëy vúå vaâ caã
“àaåi àùng khoa” laâ àöî traång nguyïn. Nhû vêåy laâ chaâng trai coá àuã caã tònh
yïu lêîn sûå nghiïåp laâ àiïìu ai cuäng cêìu mong.
Tranh “Àaánh vêåt” miïu taã ba àöi vêåt vaâ hai àö vêåt ngöìi nghó, àúåi
dõp ra tay. Caác àö vêåt ngûúâi naâo ngûúâi nêëy àïìu xûúng àöìng, gioâ sùæt, lûâng
lûäng, vuá sïå, röën àïí thöîn thïån. Hoå laâ nhûäng “ngûúâi huâng” , nhanh trñ vaâ
coá nhûäng miïëng “tuyïåt chiïu” khi cêìn thiïët. Trïn mònh hoå chó coá möåt
manh khöë. Àêy gêìn nhû bûác tranh “nuy” cuãa nam phaái. Vò vêåy, noá àûúåc
yïu mïën möåt caách êmthêìm, lêu daâi vaâ êm ó.
Tranh “Caá cheáp bïn sen” cuäng rêët àùåc biïåt. Caá cheáp tûúång trûng
cho sûå chuác mûâng, tuöíi thoå vaâ sûå thùng hoa biïën thaânh röìng. Noá búi dûúái
nûúác, laåi coá nhûäng chuyïën ài lïn trúâi röìi laåi xuöëng àêët. Àoá laâ sûå vêån
chuyïín vuä truå. Caá cheáp tûúång trûng cho sûå phöìn thûåc sûå giao húåp cuãa caá
cheáp àûåc vúái caá cheáp caái diïîn ra thûúâng xuyïn nhû cúm ùn, nûúác uöëng.
Coân böng sen bïn caånh caá cheáp tûúång trûng cho nûúác, àêët, mùåt trùng cuãa
nïìn vùn minh luáa nûúác, cuäng laâ sûå phöìn sinh núã hoa.
Ta laåi xem tranh “Àaánh ghen ”. ÚÃã àêy ngûúâi vúå caã giú cao chiïëc
keáo, àõnh têën cöng cö vúå leä. Ngûúâi vúå leä mùåc chiïëc vaáy vaâ hoaân toaân àïí
chöëng phêìn trïn cuãa cú thïí aã laåi àûúåc chöìng bïnh. Anh chöìng naây cuäng
quaá quùæt baão vïå ngûúâi vúå leä vaâ giûä lêëy bêìu vuá traái cuãa aã möåt caách löî
maäng vaâ trêìn tuåc. Bûác tranh laåi chuá thñch:
“Mùng non nêëu vúái gaâ àöìng

Thûã chúi möåt trêån xem chöìng vï ai?”.
Coân nhiïìu nhûäng bûác tranh Tïët nûäa. Nhûäng bûác tranh Tïët cuãa ta
khöng chó àeåp vïì maâu sùæc, àùçm thùæm vïì nöåi dung maâ chuáng coân noái lïn
nhiïìu àiïìu sêu kñn coá tñnh triïët hoåc, àûúåc gaån loåc qua nhiïìu thïë hïå.
Chuáng nhêën maånh àïën sûå hoâa húåp êm dûúng, trung thûåc maâ nhiïìu haâm
yá. Chuáng noái ñt maâ àêìy tñnh haâm suác. Chuáng noái àïën thiïn tñnh vaâ nhên
tñnh. Chuáng laâ nhûäng baâi quan hoå, nhûäng baâi thú cuãa Höì Xuên Hûúng,
nhûäng lúâi haát ru lùæng àoång chêët chûáa trong têm höìn vaâ têm linh con
ngûúâi Viïåt Nam.
Chñnh vò vêåy, tranh Tïët Viïåt Nam àaä vaâ seä luön luön laâ nhûäng neát
àeåp vaâ neát thêím mô lung linh trong kho taâng vùn hoáa Viïåt Nam vaâ goáp
phêìn tö àiïím cho vûúân hoa vùn hoáa cuãa thïë giúái.
CAÁNH ÀU MUÂA XUÊN
Trong nhûäng ngaây Tïët, xuên cuãa Viïåt Nam, ngoaâi viïåc phaãi chön
möåt cêy nïu cao vuát, cùæm nhûäng laá cúâ lûúäi höí nguä sùæc ra, bao giúâ ngûúâi
ta cuäng daânh möåt khoaãnh àêët coá coã úã bïn sên àònh hoùåc sên chuâa, miïëu
laâm baäi àu. Cêy àu ngaây xuên gùæn liïìn vúái sûå phöìn thûåc (feáconditeá), sûå
giao hoan. Noá tûúång trûng cho sûå bùæt àêìu múái meã, sûå naãy núã ra caái múái,
tònh yïu.
Dûång cêy àu trïn baäi àu laâ caã möåt cöng trònh cuãa caác chaâng trai.
Hoå phaãi ài choån tre, àùén tre, àaâo höë, chön cöåt àu v.v... bùæc qua hai cöåt àu
vûäng chùæc laâ möåt cêy tre àûåc, thùèng. Caã möåt hïå thöëng roâng roåc bùçng göî,
nhûäng con soã, nhûäng dêy tre cuöën sùén buöåc chùåt lêëy böå phêån khúáp àu.
Tûâ àêy, buöng daâi xuöëng gêìn mùåt àêët laâ hai thanh tre daâi, deão maâ rùæn
chùæc, ngay thùèng. Hai tay tre àùåc biïåt naây àûúåc goåi laâ tay àu. Phña dûúái
cuãa hai tay àu àûúåc nöëi liïìn vúái nhau qua möåt chiïëc baân göî goåi laâ baân àu,
laâ núi àïí ngûúâi àaánh àu àûáng lïn. Khi àaánh àu, nïëu laâ möåt ngûúâi thò chó
viïåc àûáng lïn baân, hai tay nùæm lêëy hai tay àu röìi nhuán cho àu bay. Nïëu
àaánh àu kiïíu möåt nam möåt nûä thò 4 baân chên cuãa hai ngûúâi àïìu àûáng
lïn baân àu kiïíu so le. Hai tay cuãa cö gaái nùæm chùåt vaâo hai tay àu. Hai
tay ngûúâi con trai cuäng baám vaâo tay àu nhûng úã võ trñ cao hún hoùåc thêëp
hún möåt chuát. Hai ngûúâi giaáp mùåt nhau. Tû thïë naây laâ tû thïë voâng tay
xiïët. Khi bùæt àêìu àu, hoå thûúâng àu laâ laâ trûúác röìi múái lêëy àaâ bay cao lïn
dêìn dêìn àïí cêy àu àûa ngûúâi lïn trúâi. Àu bay lïn röìi laåi haå xuöëng, röìi laåi
bay vuát lïn khöng ngûâng, tûúång trûng cho sûå vêån haânh cuãa vuä truå, cuãa
trúâi àêët, êm dûúng. Ngûúâi trïn àu laâm ra gioá vaâ gioá giao hoâa vúái mùåt àêët
maâu múä. Àu laâ chiïëc thuyïìn vuä truå.
Trai thön trïn, gaái xoám dûúái vaâ caác baån beâ úã xaä khaác àïën, ruã nhau
ra baäi àu. Àu àïí tröëng thò cûá àûáng vaâo maâ nhuán. Nïëu àaä coá ngûúâi àu röìi,
ngûúâi àïën sau phaãi àúä àu, nghôa laâ lûåa luác àu gêìn xuöëng mùåt àêët maâ giûä
àu àûáng laåi. Ngûúâi trïn àu seä nhûúâng cho ngûúâi àïën sau thay phiïn. Coá
khi khöng giûä laåi àûúåc thò phaãi chúâ: ngûúâi thò lïn àaánh, keã ngöìi tröng...
Duâ thïë naâo, moåi ngûúâi àïìu vui veã. Ngûúâi àûáng àu, muöën thöi àu seä giaãm
töëc àöå laåi, àu thêëp xuöëng , quùåp chên vaâo dêy àu ra hiïåu àïí cho ngûúâi
khaác ra giûä àu laåi maâ “lïn ngöi”. Nhûäng àöi nam, nûä yïu nhau vaâo àu.
Cuäng coá nhûäng àöi múái àûúåc moåi ngûúâi gheáp vaâo thaânh cùåp. Hoå trònh
diïîn nhûäng maân àu àöi thêåt àeåp maâ àùåc sùæc. Hoå àûáng chùæc chên lïn baân
àu, trai gaái nhòn vaâo nhau, cuâng cêìm chùæc tay àu. Trûúác hïët, hoå àûa
caánh àu laâ laâ àïí chaâo moåi ngûúâi xung quanh nhû kiïíu muáa tïë töí trûúác
khi vaâo keo vêåt cuãa hai àêëu thuã trïn súãi vêåt. Sau àoá, hoå múái àu lïn cao,
bay böíng. Röìi möîi luác möåt cao hún. Chaâng trai vûún ngûúâi lïn àu böíng.
Cö gaá ûúän hùèn mònh ra, nhuán àu. Hoå bay lïn, bay xuöëng nhõp nhaâng röìi
thónh thoaãng laåi vuát lïn thêåt cao. Àoá laâ nhûäng luác thùng hoa. Thùng hoa
loâng ngûúâi. Thùng hoa caã àêët trúâi. Hoå say sûa, àûa têët caã sûác lûåc ra maâ
nhuán àu. Hoå chùèng noái gò vúái nhau. Nhûng hoå tûúi cûúâi nhòn nhau, ngêìm
chuác nhau nhûäng àiïìu töët laânh àêìu xuên. Chaâng trai cûá àùm àùæm nhòn,
dõu daâng maâ say àùæm nhû cöë àïí nùæm bùæt chuát ñt bñ mêåt sêu thùèm núi
ngûúâi con gaái. Cö gaái móm cûúâi, húi coá möåt chuát e êëp Hoå nghe thêëy nhõp
thúã cuãa nhau coá muâi thúm hoâa húåp vúái muâi thúm cuãa muâa xuên. Hoå ngûãi
thêëy húi nhau. Hoå gêìn nhû thuöåc vïì nhau. Nhûäng giúâ phuát naây bùçng
möåt trùm nùm. Vaâ cûá thïë: “trai àûâ göëi haåc khom khom cêåt, gaái uöën lûng
ong ngûãa ngûãa loân”...
Àaánh àu àöi laâ caã möåt bûác tranh siïu tuyïåt. Böëi caãnh laâ muâa xuên
hoa laá. Nhûäng con ngûúâi úã baäi àu coá nhûäng böå mùåt saáng ngúâi. Hoå ùn mùåc
àeåp. Chaâng trai àaánh àu thò mùåt vuöng chûä àiïìn, chñt khùn nhiïîu, aáo xa
àen, quêìn truác bêu trùæng. Cö gaái coá taâ aáo àoã, xanh, giaãi thùæt lûng höìng
àaâo phú phêët. Aáo caánh trùæng bïn trong laâm nöíi chiïëc yïëm thùæm, quêìn
lônh àen boáng... àoá laâ caái caãnh maâ Höì Xuên Hûúng taã rêët kheáo:
“Böën maãnh quêìn höìng bay phêëp phúái
Hai haâng chên ngoåc duöîi song song”...
Hoå vêîn coân cöë gùæng nhuán, nhuán nûäa, rêët taáo baåo. Nhûäng àöång taác
nhuán àu luác naây laâ nhûäng caái nhuán cuãa muâa xuên. Muâa xuên laâ baân àaåp
cho caã nùm cêët caánh.
Nhûäng trai gaái àaánh àu úã vaâo traång thaái hûng phêën cao thò àaä
àaânh. Nhûäng ngûúâi xem, thûúãng thûác úã baäi àu cuäng reo lïn êìm ô, trêìm
tröì, cûúâi, noái, bònh luêån trong êm thanh. nhûäng tiïëng tröëng liïn höìi. Núi
àêy, nhûäng chaâng trai àûúåc coi laâ nhûäng ngûúâi huâng, nhûäng cö gaái àûúåc
coi nhû nhûäng hoa hêåu.
Trong mêëy ngaây Tïët, baäi àu laâ khöng thïí thiïëu àûúåc. Àaánh àu hoùåc
chúi àu coân laâ möåt troâ chúi thûúång voä, troâ chúi “maånh”. Treã, giaâ, trai, gaái
àïìu bõ cuöën huát vaâo baäi àu möåt caách maänh liïåt. Nhûng chuã yïëu laâ vúái
nhûäng nam, nûä coân treã. Ngûúâi ta noái kheä vúái nhau:
“Chúi xuên àaä biïët muâi xuên chuãa” ....
Coá núi coân töí chûác thi àu. Caác bêåc àaân anh thaânh thaåo vïì nghïå
thuêåt àu cùn cûá vaâo trònh àöå àu àeåp, nhuán nhõp nhaâng, àaánh böíng v.v...
cuãa caác cùåp àu maâ so saánh röìi trao giaãi thûúãng. Ngûúâi ta coân àaánh giaá
daáng voác, caách ùn mùåc cuãa cùåp àu. Khi àu, phaãi giûä àûúåc neát mùåt tûúi
tónh, ùn yá vúái nhau, tûå nhiïn. Àöång taác phaãi nhõp nhaâng. Nuå cûúâi phaãi
àùçm thùæm, duyïn daáng. Tûác laâ phaãi nam thanh nûä tuá. Phêìn thûúãng laâ
danh dûå, nhûng cuäng coá vaâi vuöng vaãi àiïìu, mêëy goái cheâ thúm vaâ möåt
chuát tiïìn.
Nhûäng giêy phuát àu lïn têån trúâi seä khöng bao giúâ coá thïí quïn àûúåc.
Chuáng laâm cho nhiïìu ngûúâi coân nhúá maäi. Coá nhûäng ngûúâi ài xa, khi trúã
vïì quï nhaâ thûúâng tòm thùm laåi baäi àu xûa àïí bêng khuêng, böìi höìi nhúá
laåi nhûäng caánh àu chúi vúi, nhûäng hoaâi niïåm...
NGAÂY RÙÇM THAÁNG GIÏNG
ÚÃ thúâi mêîu hïå, mùåt trùng àûúåc coi troång hún mùåt trúâi. Mùåt trùng laâ
meå dõu hiïìn, laâ têët caã. Àïën thúâi phuå hïå thò mùåt trùng xuöëng haâng thûá
hai. Haâng àêìu laâ mùåt trúâi tûúång trûng cho ngûúâi cha, cho vûúng quyïìn.
Nhûng ngûúâi ta vêîn gùæn boá nhiïìu vúái mùåt trùng. Ban ngaây noáng nûåc,
phaãi kiïëm ùn quaá vêët vaã, ngûúâi ta chó coá ñt thò giúâ nghó ngúi, hoåp mùåt
nhau, vui veã vúái nhau àïí saáng taåo ra nhûäng chuyïån kïí, nhûäng troâ chúi,
haát hoâ... Ngûúâi ta saáng taåo ra chõ Hùçng, chuá Cuöåi Nhûng, nhûäng àiïìu êëy
thûúâng chó thûåc hiïån àûúåc trong nhûäng àïm trùng saáng, nhêët laâ trong
nhûäng ngaây rùçm, coá vaânh trùng troân àêìy. Goåi laâ trùng buöíi dêåy thò.
Nhûäng àïm rùçm, trùng saáng vùçng vùåc àöëi vúái moåi ngûúâi laâ caã möåt haånh
phuác lúán. Ngûúâi ta ca ngúåi àïm rùçm, vui buöìn cuâng ngùæm trùng, têm sûå
vúái trùng... do àoá, trùng nhuöëm mêìu thiïng liïng. Ngaây rùçm thaáng giïng
laâ ngaây rùçm àêìu tiïn cuãa möåt nùm.
Sau naây, ngaây rùçm àûúåc gùæn vaâo vúái caác yá niïåm tön giaáo ngûúâi ta
cho ngaây rùçm laâ ngaây hïå troång. Àoá laâ ngaây Ngoåc Hoaâng thûúång àïë cho
triïåu têåp têët caã caác thïë lûåc quyïìn uy bêët tûã úã trïn trúâi vaâ úã dûúái àêët laåi
àïí xeát duyïåt caác àún tûâ (súá têëu) nguyïån voång cêìu xin cuãa ngûúâi trêìn mùæt
thõt trong caã möåt nùm. Àaåo giaáo cho ngaây rùçm laâ ngaây thiïng liïng cho
sûå tu luyïån trúã thaânh siïu nhên. Trong àïm rùçm coá diïîn ra höåi quêìn
tiïn, höåi baân àaâo... Phêåt giaáo cho ngaây rùçm laâ ngaây töët àeåp ngaây cêìu
bònh an, ngaây cuãa têëm loâng vaâ sûå haâi hoâa, cuãa àiïìu thiïån. Ngûúâi ta coi
ngaây rùçm laâ ngaây cuãa Buåt, cuãa Thaánh. Tûâ àoá, dên gian coá cêu: “Trùng
rùçm coân àoá trú trú”? Hoùåc nhû: “Höm nay 14, mai rùçm. Ai ai muöën ùn
oaãn thò nùng lïn chuâa” Thõ Mêìu trong vúã “Quan êm Thõ Kñnh” muöën cho
möåt thaáng coá “àöi rùçm”. Anh chaâng quan hoå àaä tûå mònh cheã tre àan noán
cho ngûúâi yïu xem höåi àïm rùçm.
ÚÃã nûúác ta, àaä tûâ rêët lêu, ngûúâi ta cûá àinh ninh rùçng ngaây rùçm
thaáng giïng laâ ngaây àeåp nhêët trong möåt nùm. Ai cuäng baão: “Lïî quanh
nùm khöng bùçng ngaây rùçm thaáng giïng”. Àoá laâ ngaây rùçm coá yá nghôa
thiïng liïng hún têët caã nhûäng ngaây rùçm trong nùm. Noá laâ tuêìn trùng
àêìu tiïn trong nùm, úã vaâo luác maâ khöng khñ ngaây tïët Nguyïn àaán cöí
truyïìn vêîn coân àùçm thùæm trong loâng moåi ngûúâi. Laåi àuáng vaâo luác nöng
nhaân, trúâi trong saáng, khöng reát buöët nhû nhûäng ngaây trong nùm cuä.
Trong ngaây 14 vaâ rùçm thaáng giïng, têët caã caác àònh, chuâa, àïìn,
miïëu àïìu thùæp àeân nïën saáng trûng, khoái hûúng muâ mõt. Caác sû, saäi, öng
tûâ, baâ àïìn àïìu ùn mùåc theo tön giaáo laâm lïî, tuång kinh, chaåy àaân, rûúác
xaách, muáa “luåc cuáng” coá keâm êm nhaåc vaâ nhûäng àöång taác muáa tûâ xa xûa
giaâu chêët nghïå thuêåt vaâ biïíu diïîn. Caác con cöng àïå tûã chen lêën nhau àïën
lïî, mang theo caác lïî vêåt Ngûúâi khêën vaái àûáng, keã khêën ngöìi. Caái quan
troång nhêët laâ ngûúâi naâo cuäng phaãi dêng möåt laá súá têu lïn Ngoåc Hoaâng
thûúång àïë vaâ caác bêåc siïu nhên àïí “ xin àûúåc che chúã, giuáp àúä. Laá súá laâ
do caác öng thêìy cuáng hay chûä viïët cho.
Ngûúâi ta àoán ngaây rùçm tûâ trûúác àoá mêëy ngaây. Ngaây 14 thaáng giïng
laâ tûng bûâng nhêët. Ngaây 14, ngûúâi ta tùæm rûãa saåch seä goåi laâ ruä buåi, mùåc
caác böå quêìn aáo múái hoùåc saåch seä nhêët. Àùåc biïåt laâ úã Haâ Bùæc, caác baâ caác
chõ ùn mùåc cêìu kyâ vaâ àuã lïå böå. Ngoaâi böå quêìn aáo múá ba, múá baãy nhiïìu
mêìu sùæc ra, coân àeo dêy lûng coá xaâ tñch, öëng vöi quaã àaâo... Nhiïìu nhaâ
khöng ùn mùån maâ ùn chay. Nhiïìu ngûúâi kiïng khem caã chuyïån chùn göëi.
Àïm 14 naáo nûác tûåa nhû àïm reáveilion cuãa àaåo Thiïn chuáa. Hoå ài lïî taåi
caác àònh, chuâa, miïëu trong hai àïm 14 vaâ 15. Hoå àïå súá lïn xin vúái Ngoåc
Hoaâng thûúång àïë, àûác Phêåt, vua Àïë Thñch, Nam Taâo, Bùæc Àêíu, caác Mêîu,
caác võ Thaánh v.v... Caác laá súá àûúåc viïët tûâ höm trûúác. Ngûúâi ài lïî dêng súá
trònh baây nguyïån voång, mong muöën cuãa mònh trong suöët möåt nùm.
Thûúâng chó xin möåt, hai àiïìu chñnh yïëu, vñ duå nhû xin àûúåc buön may
baán àùæt àûúåc laâm nhaâ, coá con trai v.v... Àöìng thúâi trong súá cuäng keâm
theo möåt vaâ àiïìu saám höëi cuãa mònh. Nhûäng àiïìu naây àûúåc giûä bñ mêåt
tuyïåt àöëi. Nghôa laâ chó coá àûúng sûå vaâ öng thêìy cuáng viïët súá biïët maâ thöi.
Chùèng haån nhû àûúng sûå àaä phaåm phaãi möåt vaâi haânh àöång àöåc aác hoùåc
khöng cöng bùçng gò àoá nhû àûúng sûå àuöíi naâng dêu ra khoãi nhaâ àöëi xûã
taân tïå vúái baån... nhûäng àiïìu naây, ngay caã chöìng hoùåc con àûúng sûå cuäng
khöng àûúåc biïët. Laåi coá möåt söë àiïìu bñ mêåt úã mûác cao hún nûäa. Chùèng
haån nhû àûúng sûå àaä tûâng coá haânh àöång ngoaåi tònh thò àûúng sûå chó
khêën saám höëi khöng ra tiïëng khi ngöìi lïî. Nhûäng chuyïån nhû vêåy thêåt laâ
bñ mêåt maâ cuäng rêët laâ con ngûúâi. Àûúng sûå àaä daám saám höëi khi tin vaâo
möåt sûác maånh truyïìn kiïëp vaâ suy tûúãng. Thaâ laâ tin vaâo möåt caái gò àoá duâ
laâ mú höì, coân hún laâ chùèng tin vaâo caái gò caã. Hoå coân tin tûúãng vaâ suy nghô
laâ àaä coá àûúåc sûå chïë ngûå baãn nùng, haån chïë àûúåc sûå gêy taác haåi cho cöång
àöìng. Àoá laâ sûå khuyïën thiïån, trûâng aác cao caã.
Trong nhûäng ngaây 14 vaâ rùçm, moåi ngûúâi coá àûúåc möåt khöng gian
thiïng vaâ thúâi gian thiïng. Moåi ngûúâi àïìu coá têëm loâng röång múã, hûúáng vïì
caác bêåc bïì trïn linh thiïng, nhûäng con ngûúâi siïu phaâm. Trong àoá coá caã
caác võ anh huâng coá cöng vúái àêët nûúác. Khöng gian thò hoaânh traáng, nguy
nga nhûäng àïìn, àaâi, chuâa, àònh traáng lïå, coá tiïëng chuöng tiïëng moä,
hûúng khoái ngaåt ngaâo. Moåi ngûúâi thêëy nhû thïë giúái àang khöi phuåc laåi sûå
tûúi maát thuãa ban sú. Têët caã moåi sûå vêåt diïîn ra haâng ngaây bõ múâ nhaåt.
Böîng coá nhûäng giêy phuát àûúåc saáng ngúâi lïn nhû buöíi múái àûúåc sinh ra.
Ngûúâi ta kñnh mïën baâ Trûng, baâ Triïåu, laåi thûúng Thõ Kñnh, coi vïët
thûúng cuãa Thõ Kñnh nhû thïí laâ vïët thûúng cuãa ngûúâi àaân baâ coá thêåt bõ
haânh haå. Ngûúâi ta thïu dïåt sûå khöí àau vaâ cao caã cuãa möåt ngûúâi àaân baâ,
cêìu mong cho ngûúâi êëy bêët tûã. Ngûúâi ta khöng bêët tûã, nhûng ngûúâi ta
mong muöën àûúåc phuåc vuå cho caái bêët tûã. Ngûúâi ta ài lïî, xem rûúác, nghe
nhaåc lïî, xem muáa lïî... seä thêëy thanh thaãn, sung sûúáng. Hoå thêëy àûáa treã
trong hoå àûúåc söëng laåi nhû coá pheáp caãi tûã hoaân sinh. ..
Khöng phaãi ngêîu nhiïn, têåp tuåc coi ngaây rùçm thaáng giïng laâ ngaây
àeåp nhêët trong möåt nùm, coi lïî quanh nùm khöng bùçng rùçm thaáng giïng
laåi vêîn giûä àûúåc neát trang troång truyïìn thöëng lêu daâi trong vùn hoáa Viïåt
Nam nhû vêåy. Noá töìn taåi vúái tinh thêìn cao caã vaâ vúái veã àeåp àïën thiïng
liïng ùn sêu vaâo loâng möîi ngûúâi dên Viïåt Nam.
MUÂA CÖËM, MUÂA HÖÌNG
Böng luáa nùång trôu xuöëng vò nhûäng gioåt sûäa nùång tònh bïn trong
àaä àöng laåi nhû thïí traái cêy vûâa chñn, chuêín bõ cho sûå sinh núã. Àïën giúâ
phuát thñch húåp nhêët ngûúâi ta gùåt luáa vïì, teä haåt rang, giaä, höì röìi taäi cöëm
lïn nhûäng têìu laá sen thúm ngaâo ngaåt... Caã quaá trònh tûâ luác teä haåt àïën
thaânh phêìm chó goái goån trong hai mûúi böën tiïëng àöìng höì khêín trûúng
vaâ höìi höåp, khöng thïí ngùæn hún, cuäng khöng thïí keáo daâi. Àïí àaåt àûúåc
kïët quaã mong muöën thò möåt loaåt thuã thuêåt cöí truyïìn phaãi àûúåc nêng
niu àïën mûác nghïå thuêåt. Chùèng thïë maâ chó coá laâng Voâng (Mai Dõch)
(caách Haâ Nöåi 5 cêy sö) laâ coá cöëm ngon vaâ àùåc sùæc nhêët. Cöëm Voâng àaä
tûâng laâ quaâ quyá tiïën vua úã caác triïìu àaåi xûa. Quaã thêåt, chûa coá loaåi cöëm
naâo àõch àûúåc noá, ñt nhêët laâ trong voâng 100 nùm trúã laåi àêy. Cöëm Luã,
cöëm Mïî Trò coân keám xa cöëm Voâng. Cöëm thûúång àùèng laâ cöëm saáng nhaåt,
mïìm, ngoåt maát, thúm, àïìu haåt, maâu cêím thaåch, coá dû võ khön nguöi.
Loaåi hai laâ “Cöëm doát”coá thuãy phêìn cao hún, nheäo hún.
Cöëm Voâng laâ moán quaâ vûúng giaã, sang troång maâ cuäng rêët bònh dên
nhû hoa coã. Cöëm phaãi àûúåc àùåt lïn trïn taâu laá sen gúån phêën, coá muâi võ
hûúng àöìng gioá nöåi chûá khöng àïí vaâo àôa Giang Têy hoùåc Baát Traâng.
Hûúng thúm vaâ maâu sùæc cuãa cöëm vaâ laá sen ùn yá vúái nhau.
Ngûúâi thûúãng thûác saânh khöng ùn keâm vúái bêët cûá möåt thûá gò khaác.
Vò nhû thïë laâ thûåc bêët tri kyâ võ, laâ phuå loâng cöëm. Tuy vêåy, cuäng coá nhiïìu
ngûúâi ùn cöëm Voâng vúái nhûäng quaã höìng chñn àoã coá maâu höí phaách hoùåc
ùn vúái chuöëi tiïu trûáng cuöëc. Cöëm Voâng coân laâm nguyïn liïåu chñnh cho
möåt loaåt moán ùn ngon trong danh muåc êím thûåc nöíi tiïëng cuãa Viïåt Nam:
Cöëm xaâo, baánh cöëm, cheâ cöëm, chaã cöëm, cöëm neán, võt hêìm cöëm vúái haåt sen
vaâ nêëm hûúng, cöëm vúái thõt vaâ möåc nhô nhöìi chim ngoái, kem cöëm v.v...
Cheâ cöëm laâ möåt loaåi cheâ ngoåt trong muöët, haåt cöëm núã ra xanh biïëc nhû
nhûäng àoaá hoa. Chuáng lú lûãng trong caái khöëi nûúác ngoåt soáng saánh, úã
daång huyïìn phuâ chûá khöng lùæng xuöëng àaáy baát. Cheâ cöëm ngoåt maát,
thúm, àoâi hoãi möåt chuát nûúác hoa bûúãi. Noá àuã sûác àïí àaánh àöí têët caã caác
loaåi cheâ khaác. Ngûúâi ta goåi cheâ cöëm laâ cheâ “giai nhên”.
Cöëm Voâng àûúåc àûa ra phöë phûúâng baán khöng cêìn phaãi rao. Àoá laâ
nhûäng cö gaái laâng Voâng quêíy hai thuáng cöëm. Trïn caái meåt coá vaâi xïëp laá
sen. Trûúác quang gaánh coá buöåc möåt ñt laåt rúm xanh saáng àïí buöåc caác goái
cöëm. Chiïëc àoân gaánh trïn vai cö gaái coá möåt àêìu cong vuát lïn nhû úã caác
maái àònh chuâa... Caác cö ài nheå nhaâng, tung têíy khùæp núi. Ai muöën mua,
chó viïåc goåi: “Cö haâng cöëm Voâng úi...!”
Cöëm ra àúâi vaâo luác thu vaâng, khi ngoån gioá se laåi. Noá ài àöi vúái
nhûäng quaã höìng coá maâu àoã nao nao. Maâu xanh cuãa cöëm cuâng vúái maâu àoã
cuãa höìng àaä taåo ra möåt bûác tranh haâi hoâa. Cuäng nhû hûúng sùæc vaâ caác võ
cuãa chuáng àaä taåo ra nhûäng vêìn thú. Hoùåc chñ ñt, noá cuäng mang laåi cho
nhiïìu ngûúâi suy tû man maác àêìy hûng phêën nghïå thuêåt.
Cuâng vúái muâa thu xao xuyïën, cöëm vaâ höìng mang laåi nöîi phêëp
phoãng cho biïët bao chaâng trai. Hoå tñnh àïën viïåc mang cöëm vaâ höìng àïën
nhaâ cö gaái àïí àûúåc gùæn boá vúái nhau möåt àúâi:
“ Ngûúâi úi! Biïët coá àûúåc khöng ?
Àïí meå mua cöëm, mua höìng sang xin”...
Ngûúâi ta noái chanh cöëm àïí chó quaã chanh vûâa àuáng luác noá bùæt àêìu
cho ta caái võ chua, tûúi maát, ngon laânh nhûng húi “gùæt” möåt caách kiïu kyâ.
Cuäng coá caái êín duå chó ngûúâi con gaái àang úã thò “ngon” nhû cöëm.
Cöëm laâ neát àeåp vùn hoáa àúâi àúâi. Trong lïî ùn hoãi, nhaâ trai mang àïën
nhaâ gaái möåt khay khaãm coá chên quyâ trïn khay laâ hai goái cöëm boåc laá sen
vaâ 12 quaã höìng àoã. Tiïëp àoá laâ 100 chiïëc baánh cöëm vuöng vùæn coá buöåc laåt
àoã. Chuá rïí tûúng lai àöåi khùn àoáng, mùåc aáo trong àoaån (àoaån laâ möåt loaåi
vaãi mõn, àeåp, boáng), cö dêu tûúng lai mùåc aáo daâi, chñt khùn vaânh dêy...
Sau nhûäng lúâi noái têët àeåp, thaâ gaái biïëu têët caã nhûäng ngûúâi coá mùåt trong
buöíi vui, möîi ngûúâi möåt chiïëc baánh cöëm. Möåt ngûúâi nûúác ngoaâi, sau khi
dûå lïî ùn hoãi àaä xuác àöång noái: “Cöëm laâ möåt vêåt thiïng liïng, vûâa coá sûác
maånh vêåt chêët, vûâa coá sûác maånh tinh thêìn. Cöëm cuäng laâ tònh yïu” ...
CUÁNG CHAÁO ÚÃ XOÁM AO NGANG
Nùm êëy, dên laâng caãm thêëy nao nuáng. Laâng Giêëy coá nhiïìu nhaâ saãn
xuêët àoáng cûãa. Nhûäng ngûúâi tûá chiïëng àïën laâm thuï, ñt viïåc cûá nhúãn
nhú, luác xoám naây, luác xoám khaác. Tiïëng chaây giaä böåt giêëy thûa thúát. Chó
nhûäng ngûúâi laâm thuï thuöåc loaåi gioãi múái taåm àuã viïåc laâm. Trúâi laåi sùæp
vaâo heâ, ön dõch hoaânh haânh...
Nhûng úã xoám Ao Ngang, mêëy ngaây höm nay nhöån nhõp hùèn lïn.
Dûúâng nhû ngûúâi ta boã qua têët caã moåi viïåc sùæp xaãy àïën maâ chó nghe
ngoáng theo doäi ngaây rùçm thaáng nùm seä coá lïî “cêìu maát” maâ nöåi dung
chñnh cuãa noá laâ “cuáng chaáo laá àa”.
Trûúác ngaây lïî möåt ngaây, öng àô Yïn, möåt chên ngùæn möåt chên daâi
lïî mïî xaách caái thuáng ài khuyïn giaáo. öng ài khùæp moåi xoám quyïn tiïìn,
caác thûá quaâ baánh vaâ khoai, gaåo, ngö, giêëy baãn, hûúng, nïën. Nhiïìu gia
àònh toã ra kñnh troång àùåc biïåt, múâi öng úã laåi uöëng nûúác vaâ hoãi han moåi
chuyïån. Chuyïån gò öng cuäng biïët. Trûúác àêy öng thuöåc lúáp ngûúâi phong
lûu maä thûúång, nhaâ ngoái cêy mñt, nhûng vò bïånh têåt vaâ ùn chúi quaá trúán
nïn giúâ phaãi ra úã tuáp lïìu bïn caånh cêìu Ao Ngang. Nhên thïí, öng tröng
nom cêìu vaâ thùæp àeân nhang. Cêìu laâ möåt gian nhaâ khaá röång, coá maái cong.
Chñnh giûäa coá möåt bïå nhoã cao chon von àùåt baâi võ thêìn, baát hûúng, böå
àónh nïën bùçng göî sún son thïëp vaâng. Dûúái laâ möåt bïå röång àuã cho chûâng
hai, ba chuåc ngûúâi ngöìi nghó ngúi, taán chuyïån ngêîu. Hoå baân luêån say sûa
vïì keã hay ngûúâi dúã, nhûäng sûå viïåc rùæc röëi hoùåc töët laânh rêët thúâi sûå Giûäa
bïå, öng àô Yïn àùåt möåt caái choäng tre, vaâi caái ghïë daâi bùçng möåt thên cêy
nhoã trïn hai khuác göî bùæt cheáo. Mêëy caái baát àaân àïí uöëng nûúác, möåt goái
keåo böåt, mêëy têëm mña, vaâi goái thuöëc laâo, baánh chûng, hoa quaã...
Hïî ai nhùæc àïën caái thên phêån xûa kia cuãa öng àô Yïn àïí so saánh
vúái hoaân caãnh hiïån giúâ öng phaãi úã cêìu úã quaán, öng chó cûúâi vaâ noái:
“ÚÃã cêìu gioá böng lau caâng maát.
Miïång aâ úi, tay saát gheá taâu...”

Trûa ngaây mûúâi lùm, luác gêìn 12 giúâ, rêët nhiïìu ngûúâi tuå têåp úã cêìu
lúán coá beá coá, ngûúâi lúán àûáng húi xa möåt chuát. Moåi ngûúâi im lùång luác baác
khaán Maäo vaâ öng hûúng chaâng mùåc aáo the, chñt khùn xïëp, thùæt lûng boá
que ngöìi lïn bïå. Nhaåc cuå trûúác mùåt göìm: moä, chuöng, song loan. Bïn traái
vaâ bïn phaãi caác öng laâ hai chiïëc nia lúán raãi àêìy nhûäng àöì cuáng àuã thûá:
khoai lang, baánh àa, boãng gaåo, baánh mêåt, oaãn, baánh khaão, xöi nùæm,
chuöëi, öíi, keåo vûâng, keåo böåt... Giûäa möîi nia coá möåt khuác thên chuöëi àïí
cùæm hûúng. Baác khaán Maäo tung vaâo möîi nia möåt nùæm laá àa xanh laâm
cho nia quaâ trúã nïn maát meã. Thùçng cu Thû röî àûa àïën cho öng möåt chiïëc
àaân nguyïåt cöí löî sô vaâ goái vaãi àoã boåc tiu, caãnh...
Ngûúâi àûúåc cöng chuáng àïí yá nhêët laâ baác khaán Maäo coá gioång lïn
böíng xuöëng trêìm, vûâa haát vûâa àiïìu khiïín nhaåc goä. Coá luác baác chó duâng
chiïëc àuäa goä lïn miïång baát chiïët yïu àïåm cho haát maâ cuäng rêët hay, söi
nöíi àïën nöîi ai nghe möåt lêìn seä nhúá maäi. Öng hûúng chaâng cao tuöíi laâ
ngûúâi cêìm chñch moåi thuã tuåc, lïî tiïët. Öng luön àeo muåc kónh giúã têåp saách
chûä Haán dêìy cöåm röìi lêìm rêìm nhûäng àiïìu gò khöng ai biïët. Thónh thoaãng
öng daåo vaâi neát àaân nguyïåt nghe nhû tiïëng mûa rúi. Hai con ngûúâi quan
troång naây thay nhau, böí sung cho nhau haát cuáng chaáo. Hoå haát lïn gêìn
àuã 184 cêu bi huâng trong baâi vùn tïë thêåp loaåi chuáng sinh. Baác khaán Maäo
say sûa:
“Tiïët thaáng baãy mûa dêìm suâi suåt”
Toaát húi mêy, laånh ngùæt xûúng khö
Ngaân lau khoám baåc, laá ngö doâng vaâng”...
Thïë laâ nhûäng tiïëng haát vúái caái gioång àuâng àuåc, vûâa nhû kïí lïí, vûâa
nhû mong moãi khêín cêìu maâ laåi nhû kïu goåi êëy lêëy laåi ngay àûúåc sûå im
lùång vaâ trêåt tûå cuãa àaám àöng nhöën nhaáo la heát. Thêåt vêåy, ngay caã boån
treã con tinh nghõch, hiïëu àöång laâ vêåy maâ cuäng im thin thñt, haá möìm
nghe...
Baâi haát cêët lïn, ï a... dõu ngoåt, tha thiïët, thûúng caãm àaä dûång lïn
caã möåt thïë giúái bi thaãm cuãa kiïëp ngûúâi.
“Thúã than dûúái àêët, ùn nùçm trong sûúng.

Nghe gaâ gaáy tòm àûúâng laánh êín.
Lùån mùåt trúâi, lên thêín tòm ra
Löi thöi böìng treã, dùæt giaâ...”
Caái thïë giúái cö höìn êëy laâ hònh aãnh cuãa sûå bêët trùæc, nhûäng oan uöíng
chöìng chêët trong cuöåc àúâi thûåc. Coá haâng chuåc loaåi cö höìn, laâ chuáng sinh
àaáng thûúng. Nhû nhûäng ngûúâi ài lñnh ngaây xûa:
Trong chiïën trêån, coi ngûúâi nhû raác.
Baäi sa traâng, thõt naát xûúng tan”.
Nhûäng ngûúâi àaân baâ xêëu söë, nhûäng treã con chïët oan:
“Liïìu tuöíi xanh, buön nguyïåt baán hoa
Ngêín ngú khi trúã vïì giaâ...
Kia nhûäng àûáa haâi nhi têëm beá
Löîi giúã sinh, lòa meå lòa cha
Lêëy ai böìng bïë xoát xa
U ú tiïëng khoác thiïët tha nöîi loâng...”
Baác khaán Maäo gêìn nhû run lïn khi kïí vïì nhûäng maãnh àúâi àoái raách
vêåt löån vúái miïëng ùn manh aáo maâ khöng xong.
“söëng àaä chõu möåt bïì thaãm thiïët.
Ruöåt heáo khö, da reát cùm cùm.
Cuäng coá keã ài vïì buön baán
Àoân gaánh tre chai raån àöi vai...
Cuäng coá keã nùçm cêìu, göëi àêët
Roåi thaáng ngaây, haânh khêët ngûúåc xuöi...”
Cöng chuáng buâi nguâi trûúác nhûäng caãnh ngöå do nhûäng cêu haát vaâ
nhûäng tiïëng tiu caãnh, àaân veä ra. Vò àoá laâ nhûäng caãnh ngöå cuãa chñnh hoå,
cuãa nhûäng ngûúâi thên thiïët nhû öng baâ, cö, cêåu, anh em cuãa hoå.
Àaám àöng nhöën nhaáo hùèn lïn khi baác khaán Maäo àoåc àïën cêu:
“Ai àïën àêy, dûúái trïn ngöi laåi
Cuãa laâm duyïn, chúâ ngaåi ñt nhiïìu...”
Ai cuäng biïët laâ luác naây moåi thuã tuåc cuáng lïî àaä xong, àïën giúâ thaáo
khoaán. Boån treã con xö vaâo cûúáp baánh keåo. Coá àûáa àuát hai ba thûá vaâo tuái
röìi laåi xöng ra cûúáp thïm. Nöìi chaáo àaä àûúåc hai ngûúâi khiïng ra, àùåt
ngang caånh chiïëc cöåt gaåch. Cêåu Tên cêìm caái gaáo dûâa, khoùæng nöìi chaáo
röìi àong thêåt nhanh vaâo mêëy chuåc chiïëc baát saânh. Cêåu cuäng cöë tònh
vung vaäi ra nhûäng chiïëc laá àa àïí xung quanh nhûäng chöìng baát xïëp ngöín
ngang, khöng haâng löëi gò caã. Boån treã con bûng lêëy nhûäng baát chaáo.
Chuáng huáp tûâ tûâ khi chaáo coân noáng. Àïën khi chaáo búát noáng chuáng huáp
soaån soaåt, tröng thêåt ngon laânh.
Coá caã nhûäng baâ giaâ, cö gaái... ra xem caãnh tûng bûâng nhöån nhõp,
nghe àoåc vùn cuáng chaáo, cuäng “cûúáp” möåt chuát ñt quaâ àïí lêëy “khûúác” cho
vui. Têët caã moåi ngûúâi vûâa hoâ reo, vûâa ùn, vûâa noái chuyïån hïí haã. Cho àïën
khi hai chia quaâ vaâ nöìi chaáo àaä saåch khöng, moåi ngûúâi múái dêìn daâ keáo
nhau vïì trong tiïëng reo hoâ, chuyïån troâ, cûúâi noái rêm ran. Thu doån chiïën
trûúâng” laâ öng àô Yïn ngûúâi giûä cêìu Ao Ngang. Ngûúâi ta caãm phuåc caái
taâi nùng cuãa baác khaán Maäo. Coá nhûäng àoaån baác haát “böëc” nhû àang
trong cún say rûúåu, àêy ngêîu hûáng daâo daåt. Àoá laâ nhûäng tiïëng haát taåo
nïn nhûäng êën tûúång ài vaâo kyã niïåm cuãa nhiïìu àúâi ngûúâi, nhiïìu nùm
thaáng. Àoá laâ nhûäng cêu thú thïë sûå. Nhûäng ngûúâi .àûúåc dûå nhûäng buöíi lïî
cuáng chaáo nhû thïë naây luön luön nhúá maäi möåt nghi lïî vûâa sêu xa, vûâa
rêët àúâi thûåc. Chêët “Liïu trai” bêët chêëp thúâi gian vêîn töìn taåi trong baâi
“Vùn tïë thêåp loaåi chuáng sinh qua hiïåu quaã biïíu diïîn àaä àûúåc thùng hoa
lïn thaânh tònh thêìn àöìng loaåi khiïën möîi ngûúâi xñch laåi gêìn nhau, thûúng
yïu nhau. Chuáng ta haäy cuâng nhau cûáu lêëy cuöåc àúâi, khöng tham lam,
khöng chaåy theo danh voång, khöng tranh giaânh, khöng chiïën tranh... Àoá
laâ möåt baâi ca bêët tûã.
TÏËT TRUNG THU ÚÃ HAÂ NÖÅI
Tûâ rêët xa xûa àaä coá tuåc lïå, muâa xuên tïë mùåt trúâi, muâa thu tïë mùåt
trùng. Tïë xong, moåi ngûúâi cuâng thûúãng thûác baánh dûúái trùng. Phong tuåc
naây cûá keáo daâi. Ngaây 15 laâ ngaây giûäa thaáng taám, cuäng laâ giûäa muâa thu.
Àoá laâ ngaây trùng troân nhêët trong caã nùm. Trùng troân tûúång trûng cho
haånh phuác troân àêìy, sûå vuöng troân cuãa ûúác mong. Laâ sûå àoaân viïn cuãa
caác thaânh viïn trong gia àònh cuäng nhû hoå haâng vaâ cöång àöìng. Vúái treã
em, àûúåc tung tùng chúi vaâ ùn baánh, hoa quaã dûúái bêìu trúâi coá trùng saáng
laâ möåt àiïìu thuá võ vaâ say sûa lùæm. Chuáng thûúâng nghïu ngao:
“AÁnh trùng trùæng ngaâ
Coá cêy àa to
Coá chuá cuöåi giaâ
Öm möåt möëi mú...”
Vúái ngûúâi lúán, ngûúâi ta nhòn lïn mùåt trùng sang maát caãm thêëy
thanh thaãn nhû mònh treã laåi. Coá khi hoå nghô àïën nhûäng kyã niïåm xûa,
ngûúâi xûa: trùng thïì nhúá buöíi hoa viïn; vêìng trùng ai xeã laâm àöi, ngêíng
àêìu nhòn trùng saáng, cuái àêìu nhúá quï hûúng, tröng trùng laåi nhúá àïën
ngûúâi àïm trùng, nhòn trùng àang haát àiïåu vong tònh; Thaái Baåch öm
trùng laånh; thuyïìn trùng Phaåm Laäi luyïën Têy Thi... Trùng laâ àïì taâi
muön thuúã vaâ chûáa àûång biïët bao nhiïu huyïìn thoaåi...
Dêìn daâ, ngûúâi ta khöng tïë trùng nûäa maâ baây cöî vaâ chúi dûúái trùng.
Xung quanh mêm cöî, chuã yïëu laâ treã con röìi àïën caác thaânh viïn khaác
trong gia àònh vaâ khaách. Caác treã em ài rûúác àeân ngoaâi phöë quï xoám ngoä,
caánh àöìng ven àö. Chuáng tuå têåp chûâng 10 àïën 20 cm, möîi em mang möåt
chiïëc àeân thùæp bùçng nïën. Àeân con thoã, àeân öng sao, àeân xïëp, àeân nöíi, àeân
löìng, àeân con coác caác em lúán hún möåt chuát ài àêìu muáa sû tûã. Chuáng vûâa
ài vûâa haát, coá khi àûáng voâng laåi vúái nhau röìi muáa. Sau khi trûúác àeân,
chuáng vïì nhaâ phaá cöî.
Chuáng cuâng ùn baánh deão, baánh nûúáng vúái moåi ngûúâi vaâ coân àûúåc
chia thïm caác hoa quaã nhû höìng, na, chuöëi, bûúãi, cam, öíi vaâ caác loaåi
baánh bùçng böåt nûúáng hoùåc raán mang hònh caác con vêåt thên thuöåc nhû
töm, caá, thoã, lúån, hûúu... Mêm Cöî àûúåc thùæp saáng bùçng nïën, úã giûäa coá baây
tûúång möåt öng tiïën sô giêëy ngöìi baãnh choeå, coá cúâ coá biïín. Hònh aãnh naây
tûúång trûng cho sûå hiïëu hoåc, loâng ham mï khoa cûã. Bïn caånh coân àûúåc
baây nhûäng con vêåt nhoã xñu àûúåc nùån bùçng böåt vaâ queát maâu xanh, àoã,
vaâng tröng rêët xinh vaâ ngöå nghônh.
Trong möîi nhaâ, thûúâng treo úã gian giûäa möåt chiïëc àeân keáo quên taåo
nïn nhûäng hònh aãnh hoaåt àöång cuãa caác nhên vêåt trong truyïån nhû: öng
giaâ uáp caá, Thõ Mêìu lïn chuâa, Thaåch Sanh àöën cuãi, Laä Böë hñ Àiïu
Thuyïìn... Nhûäng hònh aãnh àoá cûá diïîu quanh nhiïìu voâng, in boáng vaâo
mùåt giêëy cuãa àeân, nhanh hay chêåm laâ do ngoån nïën úã giûäa chaáy to hay
chaáy nhoã taåo nïn gioá chuyïín nhiïìu hay ñt. Boån treã coân bêån bõu vaâ höìi
höåp vúái nhûäng àöì chúi Trung thu nhû: quaã àaâo uáp múã theo baánh xe phña
dûúái chuyïín àöång, taâu thuyã chaåy dûúái nûúác, con thoã àaánh tröëng, con gaâ
thöíi keân... bùçng , sùæt têy mêëy höm trûúác ngaây rùçm, möåt söë em thiïëu nhi
hiïëu àöång ruã nhau ài tröìng àeân vaâ kïí veâ. Chuáng nùæm tay nhau, xïëp
thaânh voâng troân coá têìng trïn vaâ têìng dûúái. Nhûäng àûáa úã têìng trïn àûáng
lïn vai nhûäng àûáa úã têìng dûúái. Möåt àûáa töët gioång kïí veâ, nhûäng àûáa
khaác xen vaâo cêu “Dö ta” àïí hûúãng ûáng. Vñ duå, chuáng kïí vïì viïåc laâm ùn:
“Thaáng taám, baánh àuác öm chua.
Laâng ta laâm giêëy, thua taâi laâng Àöng.”
Hoùåc àïí chïë nhaåo:
“Con ngûåa baåch àeo caái cûúng sûâng
Möåt cö con gaái öm lûng öng giaâ...”
Möîi nùm, cûá àïën Tïët Trung thu, núi naâo cuäng naáo nhiïåt. Nhûng
àùåc biïåt naáo nhiïåt laâ úã mêëy phöë chñnh nhû Haâng Àaâo,. Haâng Ngang,
Haâng Àûúâng, Haâng Thiïëc, Haâng “Maä, chúå Àöìng xuên vaâ xung “quanh höì
“Hoaân Kiïëm. Cuäng coá nhûäng àoaân muáa sû tûã, muáa röìng cuãa nhûäng
ngûúâi lúán thñch chúi, nhûäng ngûúâi maäi voä biïíu diïîn hoùåc muáa tranh giaãi
do caác nhaâ tûâ thiïån hoùåc caác cûãa haâng trao uyá laåo cho àoaân naâo muáa àeåp
vaâ söi nöíi. Coá nùm laåi xuêët hiïån möåt vaâi àoaân muáa sû tûã göìm toaân con
gaái mùåc voä phuåc goån gaâng vaâ duäng maänh laâm nûác loâng moåi ngûúâi.
ÚÃ vuâng Bûúãi, caác em coân chúi tröìng hoa tröìng nuå, bõt mùæt bùæt dï,
nhaãy cûâu, röìng rùæn lïn mêy... trong nhûäng ngaây trûúác vaâ sau rùçm thaáng
taám.
Tïët Trung thu laâ Tïët truyïìn thöëng cuãa nûúác ta, laâ Tïët cuãa caác em
thiïëu nhi, nhûng ngûúâi lúán cuäng coá phêìn. Noá laâm söëng laåi quaäng àúâi treã
thú khöng bao giúâ trúã laåi cuãa hoå.
ÀEÂN ÀÏM TRUNG THU
Noái àïën rùçm thaáng taám, ngûúâi ta nghô ngay àïën muáa sû tûá, phaá
cöî, tröng trùng. Ngûúâi ta cuäng nghô ngay àïën nhûäng àïm rûúác àeân, àïën
nhûäng chiïëc àeân Trung thu.
Trûúác ngaây rùçm thaáng taám, chuang nûãa thaáng, úã caác chúå lúán, chúå
nhoã àaä coá baây baán àêìu sû tûã vaâ nhûäng chiïëc àeân Trung thu. Nhûäng caái
àeân àûúåc treo tûâng dêy daâi, nhiïìu loaåi àeân, nhiïìu maâu sùæc cûá loáa caã mùæt.
Nhûng tûng bûâng nhêët laâ nhûäng ngaây 12, 13, 14 thaáng 8, laâ nhûäng ngaây
hoåp mùåt àöng vui nhêët cuãa keã baán ngûúâi mua. Àiïím àöng vui nhêët laâ úã
phöë Haâng Maä, cöëng cheáo Haâng Lûúåc vaâ phöë Haâng Thiïëc. Coá thïí noái úã
nhûäng núi naây, trïn laâ trúâi dûúái laâ àeân. Nhûäng doâng àeân thùæp nïën lêëp
laánh cûá chuyïín àöång tûâ àêìu phöë àïën cuöëi phöë. Röìi ngûúåc laåi, doâng àeân cûá
voâng veâo, nhêëp nhaáy nhû nhûäng doâng söng trong biïín ngûúâi.
Coá àuã moåi loaåi àeân. Loaåi naâo cuäng àeåp, phaãi coá nhûäng ngûúâi kheáo
tay lùæm múái laâm nïn àûúåc. Àeân con thuyïìn thûâ (con coác) thêåt cöìng kïình,
coá hai caánh tay daâi vaâ caái möìm ngoaác ra, tröng rêët ngöå nghônh. Àeân caá
cheáp àöët nïën úã àaâng àuöi, coá böå rêu daâi, múã mùæt trûâng trûâng. Laåi coá àeân
con caá àen, àaâng sau cuãa noá coá thïm mêëy con caá con cuäng àen... Taåi sao
vêåy? Ngûúâi laâm àeân muöën nhêën maånh àoá laâ caá chuöëi. Noá rêët mûåc yïu caác
con, luác naâo cuäng sùén saâng hy sinh vò àaân con, caá chuöëi àùæm àuöëi vò con
maâ...Coá em laåi thñch àeân quaã àaâo àeân thoã. Àeân thoã àöët nïën úã buång, con
thoã àûúåc gùæn liïìn vúái möåt caái khung coá baánh xe. Àêíy thoã ài, hai tay thoã
àêåp vaâo chiïëc tröëng trïn khung cûá kïu long bong. Nhiïìu nhêët laâ àeân öng
sao coá caán daâi, coá sao 5 caánh vaâ sao 6 caánh. Caác em giú cao àeân öng sao
lïn haát: “Caái àeân öng sao ... 5 caánh tûúi maâu”? Àeân xïëp coá thïí co giaän
àûúåc do nhiïìu lúáp giêëy xïëp laåi. Coân coá àeân quaã dûa, àeân con coâ...Àeân löìng
tröng chûäng chaåc cûá àoã rûåc lïn cuâng vúái nhûäng caánh bûúám, caánh phûúång
bùçng giêëy trang kim daán xung quanh. Nhûng àeåp nhêët, thuá võ nhêët laâ
caái anh àeân keáo quên, coân goåi laâ àeân tûúáng hoùåc àeân cuâ. Àeân coá taám
caånh, coá loaåi to, loaåi nhoã, nhûng àiïìu àùåc biïåt laâ bïn trong àeân coá àôa àöët
nïën. Coá möåt que doåc xuyïn tûâ trïn cao, àùåt àêìu nhoån lïn àôa. Dûúái caái
que doåc àoá toaã ra nhûäng nan nûáa, tïët laåi thaânh möåt voâng troân. Trïn voâng
troân naây daán nhûäng hònh thuâ kyâ laå. Vñ duå nhû hònh möåt öng tûúáng àaánh
trêån ngaây xûa ngöìi trïn mònh ngûåa, cêìm long àao, tiïëp sau laâ nhûäng öng
tûúáng khaác vaâ caác quên lñnh, coá khi laåi laâ nhûäng hònh öng sû goä moä, baâ
vaäi tuång kinh, cuäng coá khi toaân laâ nhûäng con vêåt àuöíi nhau, naâo laâ sû tûã,
höí, voi, ngûåa...
Do ngûúâi ta àöët nïën lïn, laâm noáng khöng khñ, gêy ra gioá. Gioá àêíy
caái voâng coá gùæn nhûäng hònh thuâ kïí trïn chuyïín àöång voâng troân. Nhûäng
hònh thuâ chuyïín àöång trïn voâng troân àûúåc in boáng loang loaáng lïn trïn
nïìn giêëy trùæng múâ nhû laâ xem muáa röëi boáng. Ngûúâi ta haát vïì caái àeân cuâ:
“Àeân ai saáng toã caái àïm höm rùçm
voi giêëy öi a...Ngûåa giêëy, tñt muâ öi laåi voâng quanh...
Khen ai kheáo kïët caái àeân cuâ..:”
Àïm rùçm thaáng taám, caác em ùn mùåc sang troång, ruã nhau ài rûúác
àeân. Möîi em giú cao möåt chiïëc àeân thùæp saáng. Caái em ài thaânh haâng daâi,
vûâa ài vûâa haát theo tiïëng tröëng... Hai bïn haâng phöë, coá nhûäng nhaâ baây
mêm cöî ra ngoaâi heâ, àoán múâi caác em àïën phaá cöî...
Caái caãnh rûúác àeân àïm Trung Thu thêåt rûåc rúä, naáo nhiïåt, hònh aãnh
moåi ngûúâi vui veã, muáa haát seä coân in maäi trong trñ nhúá tuöíi thú...
ÖNG GIÙÈNG ÖNG GIÙNG
Khöng biïët tûå bao giúâ, trùng àaä ài vaâo thú ca möåt caách rêët tûå nhiïn,
thên thiïët vaâ gêìn guäi vúái con ngûúâi. Nhûäng cuöën saách, nhûäng truyïån
tònh trïn àúâi luön àêìy aánh trùng. Chaâng trai Thùng Long xûa nuöëi tiïëc
maäi nhaâ em biïët úãá àêu àêy, hoãi trùng Tö lõch, hoãi mêy Têy höì.”
Xa xûa nûäa, úã nûúác ta coá tuåc lïå “tïë trùng” röìi àöíi thaânh tuåc lïå
thûúãng trùng trong àïm rùçm thaáng taám. Trong caái àïm thiïng liïng êëy,
ngûúâi ta uöëng rûúåu ùn baánh dûúái vêìng trùng. Boån treã thò haát “tröëng
quên”, “phûúâng vaãi”, thaã diïìu saáo, muáa sû tûã. Caác em àûúåc baây cöî, phaá
cöî, vui chúi thoaã thñch, nö àuâa, nhaãy ngûåa, chúi bõt mùæt bùæt dï dûúái aánh
trùng saáng nhû gûúng.
Ngûúâi nöng dên nhòn trùng maâ biïët thúâi gian vaâ dûå baáo thúâi tiïët.
Hoå tñnh thúâi gian bùçng tuêìn trùng: “Xa nhau àaä mêëy tuêìn trùng lùån”!
Nhòn trùng maâ sinh tònh: Nhòn trùng ta haát àiïåu vong tònh” hoùåc: “Nhòn
trùng ta haát gioång suöng húâi..”. Trong thêìn thoaåi, àöìng dao, ca dao cuãa
ta luön nhùæc àïën chuyïån trïn öng trùng coá chõ Hùçng Nga xinh àeåp, con
thoã ngoåc vaâ thùçng Cuöåi ngöìi göëc cêy àa.
Cö thön nûä tinh nghõch noái nhoã: “Saáng trùng em nghô töëi trúâi, em
ngöìi em giúã sûå àúâi ra coi”: Chuáng ta khöng thïí quïn àûúåc vêìng trùng
chinh phuå trong cêu: “Tröng Traâng thaânh long lay boáng nguyïåt” cuãa
“Chinh Phuå Ngêm”? Trong Truyïån Kiïìu, Thuáy Kiïìu vaâ Kim Troång thïì
thöët dûúái trùng:
“Vêìng trùng vùçng vùåc giûäa trúâi
Àinh ninh hai mùåt möåt lúâi song song.”
Trùng cuãa Haân Mùåc Tûã dñ doãm vaâ àa tònh. Trùng thaânh Huïë bi
huâng, trùng söng Hûúng mú möång. Trùng xûá Laång tùæm naâng Tö Thõ chúâ
chöìng ngaân nùm. Ngûúâi xa nhaâ coá vêìng trùng àêët khaách, trùng viïîn xûá.
Àöi trai gaái reo lïn: “Saáng trùng saáng caã vûúân àaâo saáng sang vûúân mêån,
saáng vaâo duyïn nhau”? ... Ngûúâi con trai khoác vaâ traách ngûúâi con gaái:
sao em laåi thïì vúái anh trong möåt àïm trùng khuyïët àïí bêy giúâ...”
Nhûäng gò vïì caái àeåp, vïì tònh yïu, vïì ngûúâi con gaái thûúâng àûúåc gùæn
vúái hònh aãnh cuãa trùng. Chuyïån trùng hoa giùng gioá laâ chuyïån giûäa nam
nûä luác tònh yïu àang chñn. Lúâi thïì dûúái trùng goåi laâ trùng thïì. Lêu àaâi
àoán trùng úã àïìn Ngoåc Sún goåi laâ Àaäi nguyïåt lêu. Caác cö gaái hay lêëy tïn laâ
Nguyïåt, löng maây cong cuãa cö gaái àûúåc goåi laâ nguyïåt myä. ÚÃã caác àònh,
miïëu, chuâa thûúâng coá nhûäng cöng trònh àiïu khùæc hoùåc chaåm tröí goåi laâ
lûúäng long chêìu nguyïåt. Caái tuöíi dêåy thò cuãa ngûúâi con gaái àûúåc goåi laâ
tuöíi trùng troân. Àûúâng trùng laâ con àûúâng xanh boáng trùng. Ngûúâi coá
têëm loâng töët goåi laâ ngûúâi coá loâng daå saáng nhû trùng sao. Thïë röìi, coân
thuyïìn trùng, gaåo ba giùng, baánh mùåt trùng, àaân mùåt trùng hay coân goåi
laâ àaân nguyïåt. Cö gaái àûúåc coi nhû mùåt trùng khi ngûúâi tònh cuãa cö noái
vúái cö: “Yïu trùng thûúng lêëy ngaây trùng ruång”? Mêëy cö gaái àïën ruã baån
ài chúi, cö baån khöng ài àûúåc vaâ traã lúâi: “Höm nay trùng êím... cho em úã
nhaâ”?
Coá haâng triïåu caách taã mùåt trùng: trùng troân, trùng non, trùng
vuöng (trùng nhoâm cûãa söí mùåt trùng vuöng) trùng suöng, trùng vùçng
vùåc, trùng nùçm soaâi saäi, trùng khuyïët, trùng ruång, trùng lïn, trùng
àûáng, trùng treo (àêìu suáng trùng treo), trùng giaâ, trùng lûúäi liïìm, trùng
thanh, trùng ngaâ, trùng baåch, (trùng thu baåch), trùng dûång (thong thaã
trùng non dûång cuöëi laâng), trùng laånh (Thaái Baåch öm trùng laånh), trùng
lûúäi liïìm, trùng trêìn truöìng (Ú kòa! boáng nguyïåt trêìn truöìng tùæm), trùng
lùån, trùng lu...vv. vaâ.vv...
Ngûúâi ta noái chuyïån vúái trùng, vui vúái trùng, buöìn cuâng trùng,
than thúã vúái trùng nhû vúái ngûúâi tri kyã: Àïm khuya, buöìn lùæm chõ Hùçng
úi!..
Trùng laâ baån cuãa têët caã moåi ngûúâi. Trùng biïíu hiïån gúåi yá vaâ nhùæn
nhuã moåi ngûúâi nhiïìu àiïìu. Trùng laâ nguöìn caãm hûáng vö têån vaâ chia seã
nöîi loâng vúái con ngûúâi. Trùng laâ thi, ca, nhaåc, hoåa... laâ veã àeåp vônh hùçng.
ÀAÁM CÛÚÁI NGAÂY XÛA
Ngaây Xûa, trûâ nhûäng àaám cha meå àùåt àêu con ngöìi àêëy thò hêìu hïët
laâ caác chaâng trai nhúâ baån thên hoùåc öng chuá, öng cêåu maách möëi röìi trònh
baây vúái cha meå. Cuäng coá nhûäng chaâng trai giaã vúâ laâm ngûúâi ài mua lúån
giöëng hoùåc mua cau àïí coá cúá àïën nhaâ cö gaái. Vaâ cuäng coá nhûäng cö gaái
sùæm vai ngûúâi ài mua laá dêu hoùåc mua cheâ àïí coá cú höåi àïën nhaâ chaâng
trai àïí tòm hiïíu.
Àïí xêy dûång möëi quan hïå giûäa hai gia àònh, nhaâ trai phaãi mûúån
ngûúâi laâm möëi sang ûúám lúâi bïn nhaâ gaái. Nhûäng öng hoùåc baâ möëi naây ùn
noái rêët kheáo. Nhiïìu khi coân noái coá vêìn coá àiïåu rêët dïî ài vaâo loâng ngûúâi.
Nïëu nhaâ gaái àöìng yá thò bïn nhaâ trai laâm lïî chaåm ngoä. Lïî giaãn àún nhêët
laâ vaâi chuåc quaã cau, xïëp laá trêìu, mêëy goái cheâ. Sau àoá, nhaâ trai phaãi ài laåi
vúái bïn nhaâ gaái qua vaâi caái Tïët röìi múái àûúåc laâm lïî ùn hoãi vaâ cûúái. Trong
giai àoaån naây, nïëu laâ tïët Nguyïn Àaán, nhaâ trai phaãi mang sang biïëu
nhaâ gaái mûát, cheâ, baánh chûng. Viïåc biïëu naây goåi laâ “ài xïu,” Tïët Àoan
Ngoå thò “xiïu” bùçng àöi ngöîng. Tïët cúm múái thò “xïu” bùçng gaåo múái vaâ
gaâ.
ÚÃ nöng thön xûa, nhaâ ngheâo thò cö dêu sùæm chiïëc aáo ngùæn, thùæt
lûng höìng hoùåc hoa lyá vaâ möåt chiïëc noán che mùåt àïí vïì nhaâ chöìng, röìi sau
àoá che nùæng, che mûa khi lao àöång. Nhaâ khaá giaã thò may cho con gaái
caánh sen, aáo caánh trùæng. Ngoaâi laâ aáo (daâi noän chuöëi röìi aáo maâu múä gaâ.
Haânh trang coân coá aáo the hoùåc aáo sa àen, khùn nhiïîu tñm hoùåc nhung
àen, thùæt lûng höìng àaâo hoa lyá, nhiïîu tñm ba chiïëc, ruöåt tûúång söìi,
khuyïn vaâng, xaâ tñch, öëng vöi bùçng baåc. Vaáy trong maâu höìng àaâo Vaáy
ngoaâi laâ lônh tña. Chên ài deáp cong.
Lïî rûúác dêu thûúâng ài böå. Naâng thò vui, gùåp mûa, quêìn aáo, doâ
àûúâng ài tûâng bûúác. Nhaâ trai khaá giaã thò coá ngûåa, coá voäng. Saáu, baãy con
ngûåa cho cuå cêìm hûúng, cha cö dêu, cha chuá rïí vaâ chuá rïí cuâng àöi ba võ
chûác sùæc cö dêu ngöìi voäng àaâo...
Àaám cûúái thûúâng choån nùm, thaáng, ngaây, giúâ töët laânh nhêët cûúái vúå
xem tuöíi àaân baâ. Laâm nhaâ xem caách ...
Àoán dêu vïì nhaâ trai, cö dêu vaâ chuá rïí phaãi laâm lïî tú höìng. Trong
luác àoá, coá möåt öng chuá hoùåc öng baác naâo àoá töët gioång noái lïn: “Duâ trai duâ
gaái cuäng xin baáo àiïìm vui cho súám. Duâ giaâu, duâ ngheâo, duâ sang duâ heân
cuäng xin àûúåc ùn úã vúái nhau àïën troån àúâi, maän chiïìu xïë boáng...”. Sau lïî
tú höìng, cö dêu phaãi vaâo laåy cha meå chöìng, vûâa ra mùæt vûâa nhêån nhiïåm
vuå gia àònh goåi laâ gaánh vaác giang sún nhaâ chöìng.
NGHI THÛÁC TANG LÏÎ TRUYÏÌN THÖËNG
Khi möåt ngûúâi trong gia àònh nùçm xuöëng, ngûúâi ta xeá miïëng vaãi
trùæng, quêën laåi nhû möåt hònh nöåm röìi buöåc lïn chiïëc gêåy, àùåt trïn baân
thúâ goåi laâ “phöìn baåch”. Höìn ngûúâi chïët nûúng vaâo mêëy miïëng vaãi trùæng
naây. Ngûúâi ta àûa vaâo miïång ngûúâi chïët möåt nhuám gaåo cuöëi cuâng cuãa
dûúng thïë goåi laâ “phêím haâm”. Ngûúâi chïët àûúåc mùåc aáo quêìn múái vaâ àeåp,
àûúåc liïåm bùçng möåt têëm vaãi trùæng. Ngûúâi chïët àaä liïåm àûúåc àùåt vaâo aáo
quan àuáng giúâ “laânh”. AÁáo quan àùåt giûäa nhaâ, phña dûúái baân thúâ vaâ àûúåc
kï trïn hai chiïëc mïî göî. Trïn mùåt aáo quan coá baát cùæm hûúng, nïën vaâ möåt
baát cúm àêìy coá quaã trûáng luöåc. Sau khi ngûúâi chïët àûúåc àùåt vaâo aáo quan
vaâ àoáng kñn laåi, gia àònh laâm lïî “phaát tang”. Nhûäng ngûúâi trong gia àònh
chñt khùn sö, mùåc aáo sö, thùæt dêy lûng laá chuöëi hoùåc mang khùn tang...
Theo möåt quy àõnh coá tûâ lêu, chó cêìn nhòn laâ biïët ngay ngûúâi chñt khùn
hoùåc mùåc aáo coá quan hïå thïë naâo vúái ngûúâi chïët. Con trai ngûúâi chïët laåi coá
thïm chiïëc gêåy àïí chöëng (nïëu laâ böë thò con trai coá gêåy tre, nïëu laâ meå thò
chöëng gêåy göî vöng). Caác cêy cöëi trong vûúân cuäng àûúåc buöåc vaâo caânh möåt
miïëng giêëy baãn trùæng hoùåc möåt miïëng vaãi trùæng heåp baãn àïí cêy cöëi cuäng
nhúá thûúng, tiïîn ngûúâi ra ài.
Sau lïî phaát tang, caã gia àònh àûáng quanh quan taâi. Phûúâng baát êm
nöíi keân tröëng, têëu lïn baâi “Con nhaån laåc àaân” nghe ai oaán, röìi ruác lïn
nhûäng höìi keân pha rêët bi ai. Caã nhaâ oaâ lïn khoác loác, kïí lïí tuyâ theo têm
traång biïíu thõ tònh caãm cuãa ngûúâi khoác àöëi vúái ngûúâi chïët. Hoå kïí lïí
nhûäng àiïìu buöìn thaãm, nhúá nhung thêåt sinh àöång. Naâo nöîi niïìm tûã biïåt
sinh ly, naâo nöîi cö àún buöìn thûúng da diïët cuãa ngûúâi söëng àöëi vúái ngûúâi
chïët. Coá núi giûä tuåc thuï ngûúâi khoác mûúán. Àoá laâ möåt, hai ngûúâi àaân baâ
àûáng tuöíi, tûâng traãi, coá cuöåc àúâi eáo le, nùång loâng vúái cuöåc àúâi, rêët tûå
nguyïån ài “thûúng vay, khoác mûúán”. Hoå coá “nghiïåp vuå” nïn kïí lïí ra àuã
chi tiïët laâm muãi loâng moåi ngûúâi. Hoå khoác vaâ kïí vïì cuöåc àúâi ngûúâi àaä
khuêët vaâ sûå vùæng mùåt cuãa ngûúâi êëy seä àem laåi nhûäng cay àùæng vaâ töín
thêët àöëi vúái ngûúâi söëng. Hoå kïí lïí, lïn böíng xuöëng trêìm, gêìn nhû haát, coá
àiïåu coá vêìn.
Chó cêìn thay àöíi ài chuát ñt laâ coá thïí thaânh nhûäng doâng vùn thú. Vñ
duå nhû khoác cho ngûúâi chõ khoác cêåu em trai àöåc nhêët nhû sau: “Thïë laâ tûâ
àêy xa röìi, möîi ngûúâi ài möîi ngaã. Bêy giúâ khöng biïët laâm sao, thûúng
nhúá nhau laâm sao ”. Ngûúâi ta sûãa laåi thaânh:
“xa qua röìi em, ngûúâi möîi ngaã
Bêy giúâ khöng biïët nhúá thûúng nhau...”
Trïn baân thúâ vaâ trïn nùæp aáo quan, nïën thùæp saáng, khoái hûúng nghi
nguát. Baån beâ, hoå haâng lêìn lûúåt àïën phuáng viïëng ngûúâi chïët. Hoå trao cho
tang chuã möåt söë tiïìn hoùåc möåt chuát lïî vêåt röìi vaái ngûúâi chïët ba vaái. Moåi
ngûúâi chung yá nghô: “nghôa tûã laâ nghôa têån” thuâ hêån cuäng àûúåc boã qua.
Khaách vaái xong, vúå vaâ con cuãa ngûúâi chïët tuác trûåc bïn linh cûäu quyâ
xuöëng taå laåi ba vaái toã loâng caãm ún vaâ kñnh troång.
Nghi trûúång àûa ngûúâi chïët àïën möå phêìn göìm:1 Baân àïí baâi võ ghi
tïn, tuöíi ngûúâi chïët; 2 Möåt baân minh tinh thïí hiïån võ trñ xaä höåi cuãa
ngûúâi chïët; 3 Möåt nhaâ taáng bùçng giêëy nhiïìu maâu sùæc che ngoaâi aáo quan
vaâ seä àûúåc àöët ài sau khi àaä chön aáo quan xuöëng àêët aáo quan àùåt trïn
möåt caái kiïåu coá àêìu röìng do nhiïìu ngûúâi khiïng. Linh cûäu àûúåc khiïng
tûâ tûâ, nhõp nhaâng theo sûå chó huy cuãa möåt öng giaâ cêìm hai maãnh tre goä
vaâo nhau goåi laâ goä xinh, cuâng vúái daân nhaåc böìng bïình, tröi nöíi, nó non vaâ
buöìn thaãm. Linh cûäu qua àònh, chuâa phaãi àûúåc khiïng haå thêëp xuöëng àïí
kñnh chaâo. Khi ra khoãi laâng phaãi chaâo cöíng laâng möåt lêìn cuöëi.
Ài sau linh cûäu laâ vúå, con cuãa ngûúâi chïët. Con trai chöëng gêåy tre,
lûng coâng xuöëng vò gaánh nùång nhúá thûúng maâ cuäng laâ do gaánh nùång sùæp
túái seä àïën vúái anh ta. Sau àoá laâ con dêu, con rïí, chaáu chùæt, hoå haâng.
Chaáu chñt khùn trùæng, chùæt chñt khùn vaâng, chuát chñt khùn àoã aáo tang
lûúm bûúm, khöng may laåi vúái nhau maâ chó coá mêëy caái daãi buöåc. Àêìu toác
cuãa con chaáu àï buâ xuâ, khöng chaãi.
Ngay sau àaân con, chaáu laâ phûúâng nhaåc göìm 8 ngûúâi röìi àïën möåt
àoaân caác baâ vaäi ùn mùåc nêu söìng, coá àeo traâng haåt coá 108 haåt. Tay möîi
ngûúâi cêìm möåt neán hûúng. Àêìu àöåi chung möåt maãnh vaãi vaâng thêåt daâi coá
in nhûäng doâng chûä nhaâ Phêåt. Caác baâ àoåc cêu “Nam mö A di àaâ Phêåt”,
àoåc kinh, kïí cöng ún cha meå, kïí caã vïì nhûäng sûå gian nan àau khöí cuãa
kiïëp ngûúâi.
Huyïåt àïí àùåt aáo quan xuöëng àaä àûúåc àaâo tûâ trûúác theo sûå chó dêîn
cuãa thêìy àõa lyá. Sau khi chön cêët xong, baâi võ coá tïn ngûúâi chïët àûúåc rûúác
vïì nhaâ, àùåt lïn giûúâng thúâ, gêìn baâi võ cuãa töí tiïn. Höìn ngûúâi chïët àaä
nhêåp vaâo baâi võ àïí con chaáu thúâ cuáng. Ngûúâi ta àaánh dêëu phña àêìu ngöi
möå. Trûúác luác àoá, coá nhaâ sû lêìn traâng haåt, tuång kinh, cêìu cho linh höìn
ngûúâi chïët àûúåc thanh thaãn núi thïë giúái bïn kia. Sau mêëy lêìn cêìu, cuöëi
cuâng nhaâ sû nhuáng caânh cêy nhoã vaâo chiïëc cheán coá nûúác röìi vêíy ra xung
quanh laâm bùæn lïn nhûäng gioåt nûúác “caânh dûúng,” Nhaâ sû cöë tònh ài xa
ra chûâng vaâi meát àïí gia àònh khoác nhûäng tiïëng khoác giaä tûâ lêìn cuöëi. Moåi
ngûúâi ra vïì.
Ba ngaây sau, gia àònh ra thùm möå, thùæp hûúng, nïën, cuáng rûúåu
thõt, xöi, hoa quaã röìi vïì nhaâ cuâng ùn möåt bûäa cúm vúái nhau goåi laâ laâm lïî
“ba ngaây”.
Ngaây nay, xaä höåi àaä thay àöíi vïì nhiïìu lônh vûåc, trong nïëp söëng vùn
hoaá múái, nghi thûác tang lïî úã nûúác ta vûâa coá sûå kïë thûâãa nhûäng neát truyïìn
thöëng cuãa dên töåc vûâa coá sûå tiïëp thu aãnh hûúãng nhûäng tiïën böå cuãa
phong tuåc vùn hoaá phûúng Têy.
CHUYÏÅN ÀÖËT VAÂNG MAÄ...
Do sûå giao lûu vùn hoa lêu àúâi giûäa Viïåt Nam vaâ Trung Quöëc, tuåc
chön cuâng vúái ngûúâi chïët nhûäng àöì vêåt vaâ duång cuå thên thiïët àaä coá aãnh
hûúãng àïën nûúác ta. Moåi ngûúâi tiïëp nhêån lêëy möåt söë chi tiïët röìi “baãn àõa
hoáa” theo caách söëng vaâ trñ tûúãng tûúång cuãa mònh...
Theo truyïìn thuyïët, vua Vùn Vûúng àúâi Chu chïët ài vaâi ngaây röìi
laåi söëng trúã laåi do sai soát vïì söí saách giûäa Nam Taâo vaâ Diïm Vûúng. Vua
àûúåc tham quan cuöåc söëng dûúái êm. Vò khöng ùn baát chaáo “luá lêîn” nïn
tónh taáo maâ quan saát àûúåc cuöåc söëng úã àoá röìi laåi trúã laåi vúái dûúng thïë.
Vua phöí biïën cho moåi ngûúâi thêëy rùçng úã dûúái êm phuã thiïëu thöën moåi bïì
vaâ àïì xûúáng viïåc ngûúâi trïn dûúng thïë haäy gûãi àöì tiïëp tïë xuöëng cho
ngûúâi thên úã dûúái êm phuã... Caác tön giaáo lúåi duång chi tiïët naây maâ baây veä
ra nhiïìu chuyïån huyïìn hoùåc. Thïë laâ hònh thaânh möåt lúáp ngûúâi chuyïn
saãn xuêët caác àöì duâng, àöì vêåt bùçng giêëy gûãi xuöëng” cho ngûúâi chïët bùçng
caách àöët ài. Viïåc laâm naây laâ àöët vaâng maä. Nhûäng ngûúâi laâm vaâng maä chïë
taåo ra àuã moåi thûá nhû nhaâ cûãa, sêåp guå, tuã cheâ choäng tre, nöìi, êëm, mêm,
baát àôa, aáo quêìn, gêìy deáp, xe ngûåa, taâu thuyïìn, xe àaåp, hònh nhên, kñnh
buát, traáp ùn trêìu, vaâng , tiïìn, vv...coá ngûúâi coân àöët caã ba tong, voäng loång
gêìn àêy haâng maä coân coá caã xe maáy, ö tö, ti vi, tuã laånh, nhaâ ba têìng coân coá
caã maái bùçng, tiïìn àö la mang daáng dêëp hiïån àaåi. Cuäng theo truyïìn
thuyïët, nhûäng ngûúâi chïët khöng coá hoå haâng thên thñch, nghôa laâ khöng
àûúåc tiïëp tïë qua viïåc thúâ cuáng laâ nhûäng cö höìn phiïu baåt, chó biïët tröng
chúâ vaâo viïåc ài xin hoùåc àúåi chuát quaâ baánh vaâ mêëy húáp chaáo laá àa ngaây
xaá töåi vong nhên rùçm ,thaáng bêíy. Hoå biïën thaânh nhûäng ma àoái, ài phaá
phaách àiïìu caân dúã. Àoái ùn vuång, tuáng laâm caân maâ.
Trûúác khi àöët vaâng maä; gia chuã khêën vúái caác võ thêìn linh, xin
chuyïín höå moåi thûá xuöëng cho thên nhên cuãa mònh theo àuáng tïn tuöíi.
Khi àoá gia chuã ùn mùåc chónh tïì, àöët lïn möåt hoùåc ba neán nhang. Cuäng coá
luác àöët nùm neán, röìi vaái ba vaái, baây toã nguyïån voång cuãa gia chuã. Àöët möåt
neán nhang goåi laâ têm nhang àïí toã loâng mònh àöëi vúái ngûúâi thên àaä
khuêët, cuäng laâ coá sûå mong moãi àûúåc ngûúâi thên giuáp àúä àöët ba neán goåi
laâ “cêìu nhang”, nhêën maånh yïu cêìu àûúåc che chúã moåi mùåt. Àöët nùm neán
nhang laâ göìm caã “têm nhang” lêîn “cêìu nhang”.Tûâ trûúác àïën nay ngûúâi
ta cûá tûúãng rùçng cûá àöët caâng nhiïìu caâng nhanh caâng töët . Khöng phaãi
vêåy ngûúâi àöët tûâng boá nhang lúán, laâm khoái bay muâ mõt. Àoá khöng phaãi
laâ thùæp nhang maâ chó laâ laâm cho moåi ngûúâi xung quanh bõ ngaåt vaâ khoá
chõu maâ thöi.
Viïåc àöët vaâng maä cuäng tuây theo tuái tiïìn cuãa gia chuã. Giaâu thò veä
vúâi vö kïí vaâ àuã àiïìu. Ngheâo thò giaãn àún hún nhiïìu. Baån coá thïí àûa ra 5
ngaân àöìng vaâ baão: “Baán cho töi 5 ngaân àöìng vaâng maä”. Thïë laâ baâ haâng
hoùåc cö haâng hiïíu ngay, dûa cho baån möåt boá nhang chûâng 50 neán, möåt
xêëp vaâng giêëy (vaâng laá) úã giûäa coá queát möåt söë vêåt ngên nhuä. Trïn lúáp
ngên nhuä laâ maâu vaâng hoe, möåt xïëp giêëy baåc 5 àöìng cuãa ngên haâng êm
phuã, möåt xïëp tiïìn àö la... Haâng nùm, möîi gia àònh coá chûâng 10 lêìn nhû
vêåy cöång vúái hai lêìn giöî nöåi ngoaåi vaâ möåt lïî taão möå. Nhûng, ngaây 23
thaáng chaåp laâ ngaây tiïîn öng Taáo lïn chêìu trúâi thò nhaâ naâo cuäng phaãi sùæm
thïm ba caái muä vaâ ba caái aáo giêëy. Ba ngaây Tïët phaãi coá thïm möåt nghòn
vaâng thoãi. Àïën ngaây Nguyïn Tiïu, nhiïìu nhaâ mua thïm vaâi böå quêìn aáo
vaâ möåt, hai con ngûåa. Tïët Àoan ngoå vaâ Tïët möìng ba thaáng ba cuäng sùæm
thïm möåt chuát vaâng, maä. Ngaây rùçm thaáng baãy theo tuåc truyïìn laâ ngaây
xaá töåi vong nhên. Ngaây naây dûúái êm phuã, moåi ngûúâi àûúåc “giaãi phoáng”.
Trïn trêìn moåi ngûúâi thi nhau àöët vaâng maä. Nhûäng ngûúâi laâm haâng maä
cúä bêåc thêìy chó cêìn laâm möåt vuå vaâo thaáng 7 êm lõch laâ àuã cho caã möåt
nùm.
Nhûäng ngûúâi laâm haâng gioãi thûúâng laâ nhûäng ngûúâi úã laâng Maái
(Àöng Höì), núi ven söng Àuöëng thuöåc Haâ Bùæc. Laâng Maái laâ quï hûúng
cuãa laâng laâm vaâng maä vaâ tranh Àöng Höì nöíi tiïëng. Hai phêìn ba laâm
vaâng maä vaâ möåt phêìn ba laâm nghïì veä, in tranh Tïët. Nhiïìu gia àònh laâm
caã hai mùåt haâng. Chñnh hoå laâ nhûäng ngûúâi àêìu tiïn ra múã cûãa haâng baán
vaâng maä úã phöë Haâng Maä gêìn chúå Àöìng Xuên. Hoå saãn xuêët úã laâng Maái röìi
àem haâng ra baán vaâ nhêån àùåt haâng úã phöë Haâng Maä.
Laâng Maái vaâ dên Haâng Maä rêët tûå haâo vïì ngûúâi cuå cuãa hoå laâ möåt
nghïå nhên bêåc cao rêët àöîi taâi hoa tïn laâ Tö Vûúång. Chñnh cuå àaä àûúåc àûa
vaâo cung vua àïí tröí taâi. Cuå tuên lïånh phaãi laâm möåt caái ngai vaâng bùçng
tre vaâ giêëy àïí nhaâ vua àöët dêng caác võ vua àúâi trûúác. Ngai vaâng naây phaãi
giöëng hïåt chiïëc ngai vaâng sún son thïëp vaâng maâ vua àûúng thúâi thûúâng
ngöìi. Coá thïí coân àeåp hún. Khung, nan bùçng tre nhûng vûäng chaäi, coá thïí
ngöìi lïn dûúåc. Khi hoaân thaânh taác phêím, öng Tö Vûúång sung sûúáng quaá,
ngöìi ngay lïn chiïëc ngai. Quan thaái giaám tröng thêëy, vïì bêím vúái vua vïì
töåi khi quên öng bõ giam vaâi ngaây. Trong nhaâ giam, öng xin àûúåc mêëy
haåt gaåo, öng duâng moáng tay maâ khùæc lïn haåt gaåo nhûäng böng hoa tuyïåt
àeåp. Vua Minh Maång laâ möåt öng vua nghïå sô, vöën mïën taâi, mïën caái àeåp.
Öng laåi nhêån àûúåc mêëy böng hoa trïn vaâi haåt gaåo, liïìn múâi öng ra khoãi
nhaâ giam, phong cho Tö Vûúång tûúác hêìu. Vïì àïën laâng, rêët nhiïìu ngûúâi
àïën xin laâm hoåc troâ. Sau naây, ngûúâi chaáu cuãa hoåc troâ öng àaä tröí hïët taâi
laâm maä maâ laâm ra möåt chiïëc thuyïìn Baát Nhaä. Thuyïìn daâi 2 meát, ngang
80 cm, coá ba, böën têìng. Phña àêìu thuyïìn coá võ thêìn linh oai phong chó
huy. Hai bïn coá àuáng möåt trùm tay cheâo. Ngoaâi ra coân coá nhiïìu quan
vùn, voä höå töëng “höìn” vïì “Têy Truác”. Chiïëc thuyïìn coá àïën vaâi trùm chi
tiïët vaâi trùm hoa vùn, löång lêîy... Chiïëc thuyïìn naây àûúåc töíng àöëc Haâ
Àöng Hoaâng Troång Phu mua vúái möåt giaá rêët cao àïí baây trong phoâng
khaách höìi nùm 1938 - 1939. Àïën têån bêy giúâ, möåt vaâi laäo nghïå nhên coân
söëng vêîn coân trêìm tröì vïì veã àeåp rûåc rúä, hoaânh traáng maâ rêët dên töåc cuãa
chiïëc thuyïìn Baát Nhaä naây...
Khi gia àònh coân cuáng vaâo heâ (thaáng 4), ra heâ (thaáng7 ) hoùåc cuáng
“dêng sao”, “giaãi haån”, coá muöën mua caác àöì vaâng, maä thò seä àûúåc caác chuã
hiïåu heån chûâng vaâi ngaây hoùåc möåt tuêìn. Luác àoá, caác nhaâ saãn xuêët têåp
trung nhau laåi, möîi ngûúâi laâm möåt phêìn viïåc, möåt cöng àoaån. Vñ duå nhû
laâm möåt con ngûåa thò coá ngûúâi chuyïn àan nan, ngûúâi chuyïn veä hoùåc tóa
caác hoa vùn, ngûúâi chuyïn lùæp raáp... Coá ngûúâi mang àïën têån nhaâ cho
khaách. ÚÃã khu phöë chúå Giúâi coá mêëy ngûúâi sùén saâng ài chaâo haâng, chuyïín
haâng. Trònh àöå marketing cuãa hoå rêët cao. Hoå noái ngoåt nhû roát mêåt vaâo
tai. Hoå biïët roä nhûäng nhoám ngûúâi hay cuáng baái, tïë lïî hoùåc lïn àöìng. Hoå
coân duâng caã àiïån thoaåi àïí thöng tin cho nhau hoùåc giao haâng.
Quaã thêåt, vaâng maä àaä coá nhiïìu mùåt haâng xûáng àaáng àûúåc goåi laâ
nhûäng taác phêím nghïå thuêåt vïì nhiïìu mùåt. Chuáng trang trñ nöåi ngoaåi
thêët cho caác miïëu, àïìn, am, àònh... bùçng nhûäng chiïëc noán, caác nhoám
tûúång giêëy, hònh nhên, hoâm sùæc, voi, ngûåa, röìng, phûúång, rùæn v.v.. Àaä coá
nhiïìu khaách nûúác ngoaâi tòm àïën mua vaâ coi chuáng laâ nhûäng àöì myä nghïå
thuã Cöng laå maâ àeåp...
Mêëy xoám cuãa laâng P.T. (Thanh Trò, Haâ Nöåi) hêìu nhû àïìu laâm vaâng
caã. Hoå laâm àuã moåi loaåi vaâng. Phêìn lúán laâ vaâng thoãi. Khung vaâng thoãi
bùçng nan nûáa gêåp laåi Ngoaâi daán giêëy maâu. Vaâng thoi trùæng àïí rùæc theo
caác àaám ma. Vaâng coá mùæt kñnh troân laâ àïí lïî caác võ thêìn linh. Vaâng nhiïìu
maâu sùæc àïí cuáng caác thöí cöng, haâ baá hoùåc àïí cho caác linh höìn bú vú,
khöng núi nûúng tûåa.
Baâ An vûâa múái mua àûúåc möåt gian nhaâ úã chúå Giúâi vúái giaá húâi. Nhaâ
cuãa Nhaâ nûúác cêëp cho àûúåc chia ngay cho hai cêåu con trai. Höm àïën nhaâ
múái, baâ múâi khaách khûáa àïën ùn uöëng. Baâ vui veã khoe riïng vúái nhaâ baáo
àïí thöng caãm: “öng nhaâ töi vò laâ loaåi caán böå khaá cao cêëp nïn tiïëng laâ vïì
hûu thêåt, nhûng laåi laâm chuã tõch cho vö khöëi höåi heâ. öng ta coân laâm cöë
vêën cho mêëy cú quan nïn cuäng coá chuát böíng löåc. Caác con laåi àûúåc laâm
nhûäng cöng viïåc “yïu tiïn”... Thöi thò, ngûúâi àúâi cuãa thïë öng nhaâ töi cuäng
laâm àûúåc möåt ñt viïåc thiïån. Nhûng nûúác àúâi khoá lùæm. Thïë naâo cuäng phaåm
phaãi chuát ñt àiïìu khöng thiïån vúái lûúng têm... Töi múâi thêìy cuáng laâm lïî
cuáng caác võ thêìn linh. Töi mua thùèng 5 triïåu àöìng vaâng maä. Cuäng goåi laâ
saám höëi vúái caác bïì trïn linh thiïng. Töi chi khoaãn naây röång raäi thò moåi
ngûúâi cuäng ki.ïëm àûúåc àöi chuát (?!). Thïë laâ töi thanh thaãn, veån caã àöi
àûúâng...”. Baâ Ngaãi cuäng hay àöët vaâng maä nhûng kinh tïë nhaâ baâ rêët khaá
thò àaä àaânh. Nhûng baâ Tuáy thò úã hoaân caãnh núå nêìn chöìng chêët maâ vêîn
àöët rêët nhiïìu vaâng maä. Thêåt àaáng traách. Cuöëi nùm Dêåu, baâ Loan ài
thùm möå chöìng, àöët nhiïìu vaâng maä. Luác taân maä bay lïn, baâ khoác: “Anh
tha thûá cho em...”.
Söë lûúång giêëy àïí cung cêëp cho thõ trûúâng vaâng maä rêët lúán. Coá àiïìu,
khöng mêëy ngûúâi àïí yá, nhûng nïëu chuáng ta laâm nhiïìu con tñnh nhên
lïn, chuáng ta seä thêëy. Noá coân tiïu thuå nhiïìu giêëy hún cöng nghïå laâm
phaáo Tïët. Vò phaáo chó duâng trong mêëy ngaây Tïët. coân vaâng maä cûá àöët raãi
raác suöët nùm. Hún nûäa, laâm phaáo coá thïí duâng nhûng giêëy baáo cuä. Nhûäng
giêëy duâng cho vaâng, maä, toaân laâ nhûäng loaåi giêëy töët vaâ àùæt tiïìn nhû:
Giêëy têìu baåch, trang kim, giêëy ngoaåi, giêëy boáng kñnh, giêëy nhuöåm v.v..
Àaä àïën luác chuáng ta phaãi suy nghô àïën möåt söë lûúång giêëy to lúán duâng vaâo
cöng viïåc khöng coá sûác thuyïët phuåc, khöng coá lúåi cho kinh tïë, xaä höåi vaâ
vùn hoáa cuãa àêët nûúác.
BOÁI TUÖÌNG
ÚÃã Haâ Nöå;, nhûäng nùm trûúác àêy, vaâo dõp Tïët vaâ caã thaáng giïng laâ
böå mùåt sên khêëu truyïìn thöëng laåi röån raâng hùèn lïn. Nhûäng raåp lúán nhû
Sên Nhiïn Àaâi, Quaãng Laåc, Nhêåt Tên Ban. v.v... nö nûác “vaâo xuên”. Caác
diïîn viïn àûúåc huy àöång triïåt àïí. Tûâ möìng mûúâi thaáng chaåp àïën rùçm
thaáng giïng laâ giai àoaån boái tuöìng, nhûng khöng nhêët thiïët laâ xem
tuöìng maâ caã cheâo vaâ caãi lûúng. Trong suöët thúâi gian naây, ngûúâi ta chó
diïîn ba vúã nhû: Kiïìu, Phan Trêìn, Quan êm Thõ Kñnh. Möîi maân diïîn laåi
chia ra nhiïìu lúáp nhoã. Vñ duå nhû úã Kiïìu, riïng maân thùm möå Àaåm Tiïn
cuäng chia ra nhiïìu lúáp nhû: Kiïìu vúái ngöi möå, Kiïìu vaâ Vûúng Quan,
Kiïìu Kim Troång, Kim Kiïìu thïì thïët...Hoå coá thïm vaâo nhûäng àoaån
“cûúng” hoùåc “ngêîu hûáng” cho nhûäng lúáp tuöìng trúã nïn tûúi tùæn hún.
Vïì vúã Phan Trêìn, chaâng thû sinh Phan Têët Chaánh taâi hoa vaâ àeåp
trai àïën thùm möåt ngöi chuâa. Chaâng say àùæm ngay tiïíu Trêìn Thõ Kim
Liïn. Àöi trai gaái àoá yïu nhau vúái möåt möëi tònh maâ maäi têån bêy giúâ múái
goåi tïn lïn àûúåc laâ “tònh yïu seát àaánh”. Ngûúâi cö cuãa Phan vaâ vaäi chuâa
bïn khuyïn can chaáu khöng nïn laâm vêín àuåc loâng trêìn cuãa keã àaä ài
nûúng cûãa phêåt. Phan liïìn traánh mùåt cö. Àïën chiïìu töëi, Phan leo tûúâng
vaâo chuâa trong, gùåp möåt vaäi khaác, Phan nhúâ baâ àûa laá thû tònh cho Kim
Liïn, baâ vaäi tûâ chöëi, Phan doåa tûå tûã eáp naâi baâ àûa thû. Höm sau, Phan
êåp àïën àuáng luác Kim Liïn queát sên chuâa. Phan nùæm lêëy tay Kim Liïn
àang cêìm chöíi, Phan baão: “khöng queát hïët àûúåc töåi löîi úã trêìn gian àêu” ,
röìi àûa tiïíu vaâo nhaâ oaãn tûå tònh vúái nhau. Sau àoá, chaâng vaâ naâng bõ àûa
ra cûãa quan, öng quan “nghïå sô” naây liïìn maách nûúác baân cho Phan tùång
Kim Liïn chiïëc quaåt vaâ Kim Liïn tùång cho Phan chiïëc khuy baåc àïí coi
nhû hoå àaä àûúåc hûáa hön vúái nhau tûâ lêu nhû vêåy laâ àeåp loâng phaáp luêåt
maâ cuäng xuöi àaåo tûâ bi Lúáp kõch diïîn rêët hay, xem maäi khöng chaán. Coân
úã vúã Quan êm Thõ Kñnh thò khaán giaã ngaây xuên thñch nhûäng àoaån Thõ
Mêìu lùèng lú tûâ daãi yïëm lùèng ài, noái ra miïång:
“Chaâng nhû taáo ruång sên àònh

Em nhû gaái dúã ài rònh cuãa chua”.
Vaâ caái àoaån Thõ Mêìu traách anh Nö:
“Gioá xuên töëc daãi yïëm àaâo
Anh tröng thêëy oaãn sao khöng vaâo thùæp hûúng”.
Ngaây xuên ngûúâi ài xem rêët àöng, nhiïìu ngûúâi maãi mï xem tûâ àêìu
àïën cuöëi, coá ngûúâi xem vaâi caãnh röìi ra nhúâ ngûúâi àoaán àiïìu hung àiïìu
caát. Caác öng thêìy boái naây ngöìi trïn möåt chiïëc chiïëu bïn caånh raåp haát,
tûåa lïn chiïëc traáp sún àen. Khi gùåp caãnh diïîn ra trïn sên khêëu, hoå
thûúâng noái nhûäng àiïìu töët àeåp àaåi loaåi nhû: Nùm múái xem gùåp tñch Phan
Trêìn laâ töët lùæm, seä coá hyã sûå. Hoå trao àöíi vúái nhau vui veã.
Chaáu boái àuáng vaâo luác Thõ Mêìu lïn chuâa. Thõ Mêìu thò lùèng lú
thêåt, nhûng khöng xêëu àêu. ÚÃã àúâi hoùåc ñt hoùåc nhiïìu, ai maâ khöng lùèng
lú coá goåi laâ buåt...
Boái vaâo caái àêån êëy laâ hay àêëy. Kim Troång gùåp Kiïìu thò coân gò
bùçng... Leä dô nhiïn, ngûúâi àûúåc giaãi boái cuäng vui veã “Vi thiïìng” cho ngûúâi
“giaãi boái” möåt chuát tiïìn “mûâng tuöíi” khaá röång raäi. Vaâ caã hai phña àïìu
hên hoan.
HÖÅI LAÂNG XÛA
Tûâ ngaây möìng 10 àïën 20 thaáng tû êm lõch haâng nùm, nhiïìu laâng
trong vuâng Bûúãi (Ba Àònh, Haâ Nöåi) nhû laâng Thuã Lïå, laâng Àöng, laâng
Höì, laâng Nghôa Àö Baái ên, laâng Caã... àïìu lêìn lûúåt vaâo höåi. Höåi naâo cuäng
thûúâng coá hai phêìn laâ lïî vaâ höåi. Vïì phêìn lïî, caác laâng àïìu laâm lïî tûúãng
niïåm caác võ anh huâng, tiïn liïåt, nhûäng ngûúâi coá kyâ tñch hoùåc öng töí caác
nghïì thuã cöng àaä mang laåi cuöåc söëng cho dên laâng.
Laâng Caã (laâng Yïn Thaái) kïët húåp viïåc thúâ öng baâ baán dêìu Vuä Phuåc
àaä hy sinh àúâi mònh àïí cûáu vua khoãi cún bïånh hiïím ngheâo vúái viïåc thúâ
öng töí nghïì laâm giêëy öng töí nghïì laâm giêëy khöng àûúåc thúâ úã àònh nhûng
coá möåt nhaâ thúâ riïng vúái têëm biïín sún son thïëp vaâng ghi böën chûä: “Baãn
nghïå thêìn tûâ , öng cuäng àûúåc goåi laâ thaánh sû, coá muä maäo, cên àai.
Tïë thaánh úã àònh laâng Caã. Möåt caái àònh to àeåp, tiïu biïíu cho caác
àònh Cöí Viïåt Nam Sên àònh röång thoaáng. Tam quan rêët cao coá nhûäng
neát kiïën truác ngaã vïì Phêåt giaáo nhûng cuäng coá àöi neát maånh khoeã cuãa ÊËn
Àöå giaáo. Luác tïë thaánh, chuã tïë phaãi laâ tiïn chó cuãa laâng. Böìi tïë, phuå tïë, caác
võ coá vai vïë cao nhêët trong laâng khöng mùåc caác kiïíu aáo röìng phûúång loâe
loeåt maâ ai cuäng mùåc aáo gêëm thêët thïí, ngoaâi laâ aáo thuång xanh lam, quêìn
trùæng, àoáng khùn, ài haâi... Tröng hoå giaãn dõ maâ trang troång. Maâu sùæc cuãa
gêëm àûúåc phuã nheå bùçng lúáp aáo thuång moãng dñnh laâm tön veã àeåp cuãa gêëm
rung rinh kiïíu böëc buåi nhûäng chûä triïån, hoa vùn maâu sùæc ùn yá vúái phong
maâu àoã tña. Caác võ chûác sùæc laâm nhiïåm vuå khaác thò nhêët loaåt mùåc aáo sa
àen, khùn nhiïîu. Lïî hiïën thûåc thaánh öng laâ xöi deão, boâ beáo, vúái thaánh baâ
laâ cúm nïëp thúm, gaâ maái gheå. Vúái thaánh töí nghïì giêëy thò cuáng cheâ kho,
cheâ möång laâ mêëy moán ùn nöíi tiïëng cuãa vuâng Bûúãi do nhûäng nghïå nhên
coá tñn nhiïåm cuãa caác phûúâng àûúåc cûã ra nêëu nûúáng vaâ chïë biïën.
Àaám rûúác cuãa laâng caã àûúåc bùæt àêìu tûâ xoám cêìu sau, qua xoám giûäa,
xoám cöíng, ra àûúâng caái quan röìi laåi trúã vïì àònh. Àaám rûúác keáo daâi göìm
tröëng lúán coá giaá göî vaâ baánh xe, tröëng caái coá ngûúâi khiïng, chiïng, cöìng,
haâng chuåc laá cúâ coá thïu chûä “Höåi” àuã maâu cuãa baãy sùæc cêìu vöìng, haâng
chuåc laá cúâ àuöi nheo, caânh phûúán, long àònh, hai loång vaâng; baân tam
sinh göìm thuã lúån, àêìu boâ, àêìu dï; baân cöî chay, taám quaåt löng, hai kiïåu
lúán sún son thïëp vaâng do mûúâi saáu nam vaâ mûúâi saáu nûä thay nhau
khiïng, taám loaåi vuä khñ cöí do taám öng giaâ cêìm ; hai choeá àûång nûúác
giïëng quï hûúng v.v...
Ngûúâi xem höåi àöng nghõt. Nhiïìu trai traáng ùn mùåc kiïíu voä sô, muä
aáo nhiïìu maâu sùæc rûåc rúä, haâo nhoaáng, trûúác ngûåc coá kïët hoa. Nhûäng cö
gaái khiïng long àònh, chñt khùn nhung, mùåc aáo daâi maâu hoa àaâo, hoa lyá,
thùæt lûng xanh hoùåc vaâng, quêìn luåa, giêy cûúâm, neát vui tûúi àêìy sûác
söëng thïí hiïån trïn khuön mùåt. Caác cuå giaâ rêu toác baåc phú, tay cêìm baát
bûãu tröng quùæc thûúác bûúác ài oai nghi. Phña trûúác laâ hûúâng baát êm liïn
tuåc têëu nhaåc theo nhûäng luêåt lïå chùåt cheä nhûng laåi àêìy sûác hêëp dêîn.
Ngûúâi xûa chuá yá nhiïìu àïën àaám phûúâng tuöìng, phûúâng cheâo. Caác àaâo
keáp trong vai diïîn cuãa mònh ài theo àaám rûúác nghïnh ngang, muä truå lêëp
laánh, cúâ cùæm sau lûng. Coá vai àöåi muä caánh chuöìn, veä mùåt, àeo rêu, ài
uãng cao. Coá vai thaái sû àöåi muä bònh thiïn, mùåt möëc, ài hia. Hoaâng hêåu
àöåi muä cûãu phuång, mùåc aáo vaâng, ài haâi phûúång. Voä tûúáng Taå ön Àònh coá
àöi löng maây xïëch nhoån, trïn mùåt coá nhûäng neát gúån nhû vùçn höí tröng
thêåt dûä döåi, àeo rêu saâm (liïn tu). Caác vai cheâo thò vûâa ài vûâa quaåt. Caã
nhûäng vai hïì laâm cho nhûäng treã con chaåy nhöën nhaáo àïí xem têån mùæt laâ
hïì möìi hay hïì gêåy. Sau àoá laâ mêëy traâng trai àoáng giaã con gaái, khoaác
tröëng cúm ài laåi eão laã, noái nùng oãn eãn, liïëc ngang, chñt khùn vuöng moã
quaå. Hoå àaánh phêën húi gùæt, ngûåc àöån. Ngûúâi ta goåi laâ nhûäng con àô àaánh
böìng. Hoå laâm cho moåi ngûúâi cûúâi ngùåt ngheäo. Caác cö gaái thò àêëm nhau
thuâm thuåp, cûúâi khuác khñch. Thónh thoaãng caác cö gaái “rúãm” naây laåi bêåp
böìng mêëy tiïëng tröëng vaâ àûa mêëy neát muáa “giïîu àúâi”. Suöët ngaây diïîn ra
caác troâ chúi nhû choåi gaâ, choåi chim, muáa sû tûã, àaánh àu.
ÚÃ xoám cêìu sau coá xêy möåt nhaâ cêìu coá giöëng cung caách möåt caái chuâa
giaãn àún. úã àêy coá lïî Phêåt, laâm chay, chaåy àaân, phaá nguåc. Bïn caånh cêìu
laâ möåt baäi röång dûång lïn möåt raåp haát bùçng tre, nûáa àïí töëi naâo cuäng coá
phûúâng tuöìng, phûúâng cheâo thay nhau diïîn trong mûúâi àïm. Nhûäng tñch
troâ àûúåc moåi ngûúâi chúâ àoán nhû: Sún Hêåu, Àaâo Tam Xuên loaån traâo, Suyá
Vên giaã daåi, Lûu Bònh Dûúng Lïî, Thõ Mêìu lïn chuâa... Diïîn viïn àûúåc
àoán vïì trong nhûäng phûúâng höåi úã xa. Höm sau, ngaây höåi chñnh laåi coá haát
aã àaâo goåi laâ hïët nhaâ tú thanh nhaä, khöng öìn aâo.
PHAÁO TRONG VÙN HOAÁ TRUYÏÌN THÖËNG
Àöët phaáo thïí hiïån niïìm vui àaä thaânh tuåc lïå úã nûúác ta àaä coá tûâ lêu
àúâi. ÚÃã àêu coá tiïëng phaáo, khoái phaáo, xaác phaáo thò úã àoá coá niïìm vui nam,
phuå, laäo, êëu.
Àaä tûâ lêu lùæm röìi, trong nhûäng ngaây vui, ùn mûâng, chuác tuång hoùåc
nhêët laâ nhûäng ngaây Tïët Nguyïn àaán, nhaâ naâo cuäng àöët phaáo. Riïng vaâo
nhûäng ngaây Tïët, phaáo, hûúng, traâ, mûát, rûúåu àûúåc coi laâ nguä võ vûâa thïí
hiïån tñnh tinh thêìn vûâa thïí hiïån tñnh vêåt chêët cuãa ngaây Tïët.
Phaáo coá mùåt trong nhûäng ngaây lïî, Tïët thêåt àùçm thùæm, gùæn boá. Noá
àaä ài vaâo thú, vùn, ca dao, àöìng dao. Coá cêu àöëi Tïët:
“Àò àeåt ngoaâi sên traâng phaáo chuöåt
Om soâm trïn vaách bûác tranh treo”.
Hoùåc nhû:
“Thõt múä dûa haânh, cêu àöëi àoã
Cêy nïu, traâng phaáo, baánh chûng xanh” .
Coá nhaâ thú àaä viïët:
“Thuãa beá em àeo chiïëc khaánh vaâng
Quêìn àaâo xeã àuäng, aáo haâng lam
Chên ài haâi àoã, tay thu phaáo...”
Tiïëng phaáo Têët niïn, tiïëng phaáo giao thûâa, àoán mûâng nùm múái laâ
nhûäng êm thanh vaâ hònh aãnh àïí àúâi Phaáo cuäng thûúâng àûúåc àöët trong
nhûäng dõp liïn hoan, múã cûãa haâng, cêët nhaâ múái, àöî àaåt, chuác thoå hoùåc
tiïîn cha meå thoå trùm tuöíi vïì thïë giúái bïn kia v.v... Phaáo coân laâ àùåc trûng
cho nhûäng maân muáa röëi nûúác. Nïëu khöng coá loaåi phaáo cuãa laâng Bònh Àaâ
phöëi húåp vúái quaá trònh biïíu diïîn thò hiïåu quaã nghïå thuêåt seä keám ài rêët
nhiïìu. Nhû vêåy seä laâm mêët ài veã àeåp cuãa loaåi hònh nghïå thuêåt rêët àöåc
àaáo cuãa Viïåt Nam.
Trong caác cuöåc höåi heâ, vaâo àaám, rûúác kiïåu, muáa lên, àaánh vêåt,
khaão cúâ ngûúâi, bùæt traåch trong chum v.v... àïìu cêìn sûå coá mùåt cuãa
phaáo. Àaám cûúái Viïåt Nam ghi laåi:
“Höm nay xaác phaáo àêìy àûúâng
Ngaây mai xaác phaáo coân vûúng khùæp laâng...”
Cö gaái lúä duyïn, than thúã vúái cö em:
“Ngûúâi la phaáo àoã rûúåu nöìng
Maâ trong höìn chõ möåt voâng khùn tang”.
Bùçng quêån Cöng Nguyïîn Hûäu Chónh coá mêëy cêu thú nöíi tiïëng vïì
phaáo:
“Kïu lùæm laåi caâng tan taác lùæm
Cuâng mang möåt tiïëng úã trïn àúâi”.
Xûa, töí tiïn ta cho rùçng tiïëng phaáo vaâ viïåc àöët phaáo gêy nïn möåt
hiïån tûúång phoãng theo tiïëng sêëm coá keâm caác aánh chúáp, mang laåi vuå muâa
böåi thu:
“Luáa xanh nhúâ sêm
Em àeåp nhúâ anh...”
Vò sêëm chúáp mang laåi mûa coá acide nitrique trong quaá trònh phaát
àiïån àaä tûúái boán cho muâa maâng àûúåc tûúi têët caác cuå laåi tin rùçng, tiïëng
phaáo coá khaã nùng xua àuöíi taâ ma, aám khñ...ÚÃ ã laâng Àöìng Ky coá cuöåc thi
phaáo àêìu xuên. Hoå àöët caã nhûäng quaã phaáo khöíng löì daâi 8 meát vaâ coá
àûúâng kñnh 0,6 meát. Bïn ngoaâi quaã phaáo laâ caã möåt cöng trònh nghïå thuêåt
rûåc rúä vaâ cêìu kyâ. Ngûúâi ta baão rùçng, cûá nùm naâo phaáo nöí töët, xaác phaáo
raãi ra nhû nhûäng caánh hoa àaâo laâ nùm êëy àûúåc muâa, dên khang vêåt
thõnh. ÚÃã nûúác ta coá nhiïìu loaåi phaáo: phaáo taåch, phaáo àuâng, phaáo àiïån
quang, phaáo dêy, phaáo xiïët, phaáo chuöåt, phaáo võt, phaáo keáo chûä, phaáo
neám, phaáo beâo, phaáo böng, phaáo hoa, phaáo sao chöíi ...
Trûúác àêy, phaáo töìn taåi vaâ àûúåc khuyïën khñch saãn xuêët laâ vò noá coá
lúåi ñch vïì nhiïìu mùåt: xaä höåi, vùn hoáa, kinh tïë... Coá nhiïìu núi nhû Bònh
Àaâ, Thanh Oai, Cao Xaá Àöìng Ky vaâ möåt söë gia àònh coá truyïìn thöëng laâm
phaáo àaä nhiïìu àúâi. Nhûng ngûúâi buön baán phaáo cuäng khöng ñt.
Phaáo laâ möåt neát àeåp vùn hoáa truyïìn thöëng cuãa dên töåc, nhûng do
nhûäng lúåi ñch maâ phaáo àem laåi quaá lúán nïn con ngûúâi àaä laåm duång noá
trong quaá trònh saãn xuêët vaâ sûã duång nïn phaáo àaä böåc löå nhûäng taác haåi
nhêët àõnh àïën cuöåc söëng. Ngaây nay, phaáo khöng coân coá mùåt trong nhûäng
ngaây vui, nhûng nhûäng hònh aãnh vaâ êm thanh cuãa phaáo vêîn coân vang
voång maäi trong kñ ûác ngûúâi dên Viïåt Nam nhû möåt hoaâi mïìm khoá phai
múâ.
CHÛÚNGIII:NGHÏÅTHUÊÅT ÊÍM THÛÅC
CÖÎÎ VAÂ MÊM CÖÎ HAÂ NÖÅI XÛA
Yïu cêìu cuãa möåt bûäa cöî lyá tûúãng vaâ tûúãng tûúång nùçm trong bia
miïång:
Sún Têy àêåp àaá nung vöi
Bùæc Ninh thò phaãi thöíi xöi nêëu cheâ
Nam Àõnh hêìu àiïëu, hêìu xe
Lö Khï, Haâ Nöåi cho nghe ca truâ...
Sau khi nhaâ chuã àaä coá lúâi, ngûúâi ta baão nhau ngöìi vaâo cho àuã cöî.
Möîi mêm coá nùm hoùåc saáu ngûúâi, ñt nhêët coá hai ngûúâi hoùåc hai cùåp thên
nhau. Cuäng coá thïí ba cùåp àïìu thên nhau thaânh möåt cöî. Chuã nhaâ tïë nhõ
múâi nhûäng ngûúâi ùn yá hoùåc cuâng lûáa tuöíi ngöìi vaâo vúái nhau, nhûäng
ngûúâi coá tûãu lûúång maånh hoùåc nheå vaâo vúái nhau, nhûäng ngûúâi bùçng vai
phaãi lûáa vúái nhau vaâo möåt cöî. Àaân öng vaâo cöî vúái àaân öng. Àaân baâ vaâo cöî
vúái àaân baâ...
Cöî laâ bûäa ùn àùåc biïåt coá tñnh chêët long troång, thên tònh àûúåc töí
chûác trong gia àònh nhû: Cöî cûúái, cöî nhaâ àaám, giöî chaåp khao voång, ùn
mûâng, chuác thoå cha meå.
Tïët v.v... Riïng cöî mûâng thoå cha meå laâ do con caái àoáng goáp caác con
trai laâm nhûäng moán ninh, gioâ, moåc, nem... Caác con dêu vaâ con gaái laâm
caác moán baánh röìi quêy quêìn ùn cöî vúái nhau. ÚÃã nhûäng gia àònh khaá giaã
hoùåc thaânh phöë, cöî khai trûâ hùèn têët caã caác moán ùn maâ thûúâng ngaây duâng
nhû dûa, caâ, caá kho, rau muöëng... Coá nhiïìu loaåi cöî: Cöî tûá quyá göìm 5 thûá
haãi saãn chïë biïën thaânh mêm cöî, cöî cûúái coá xöi gêëc àoã, cöî nhaâ àaám coá xöi
trùæng, cöî mùån,cöî chay... Coá mêm cöî möåt têìng, hai têìng hoùåc nùm têìng
nhû úã 49 laâng quan hoå xûa.
Trûúác àêy, úã nöng thön cuäng nhû thaânh thõ àïìu coá nhûäng phûúâng
nêëu cöî thuï do caác nghïå nhên saânh, thaåo, kheáo tay àaãm nhiïåm. Hoå
thûúâng coá kyä thuêåt cao vaâ cha truyïìn con nöëi, coá àûúåc nhûäng moán ùn
truyïìn thöëng àöåc àaáo öng Kiïëm úã cöí Nhuïë biïíu diïîn giïët gaâ möåt mònh chó
cêìn möåt chiïëc tùm tre voát nhoån.
Öng Khaán Truác úã Yïn Thaái giïët möåt con lúån möåt mònh, chó cêìn
möåt voâ nûúác noáng chûâng 3 lñt. Trong phûúâng coá öng truâm laâ ngûúâi gioãi
nhêët phûúâng rêët haänh diïån vïì tay nghïì cuãa mònh vaâ àûúåc ài thi thöë taâi
nùng úã nhiïìu núi. Chuã yïëu laâ àïí lêëy tiïëng chûá khöng vuå vêåt chêët.
Phûúâng trûúãng (truâm) goáp yá vúái nhaâ chuã, ra thûåc àún röìi chia nhau möîi
ngûúâi laâm möåt hoùåc nhiïìu moán súã trûúâng.
Mêm cöî möåt têìng vïì cú baãn thûúâng göìm 5 baát: Boáng, miïën, mùng,
moåc, chim, suáp, gaâ têìn vaâ 5 àôa: Gioâ, chaã, gaâ hoùåc võt luöåc, nöåm, saâo. Coá
khi gia giaãm bùçng caác moán raán, nûúáng,quay hoùåc nem Saâi Goân. Xöi, cheâ
àûúåc xïëp phña ngoaâi mêm àïí ùn sau cuâng... Baát nûúác chêëm coá höì tiïu,
chanh, úát hoùåc caâ cuöëng úã giûäa mêm.
Khaách àùåc biïåt hoùåc khaách danh dûå àûúåc böë trñ ngöìi mêm giûäa úã
gian giûäa. Möîi mêm coá möåt ngûúâi trong gia àònh hoùåc chuã ngöìi gheá caånh
nhûng chó gùæp qua loa maâ chuã yïëu laâ àïí tiïëp khaách, goåi thïm moán, lêëy
thïm rûúåu, nûúác chêëm, nûúác suyát, rau thúm, gia võ. Coá khi ngûúâi nhaâ
ngöìi gheá àoá coá mùåt úã mêm naây röìi laåi sang mêm khaác.
Khi ùn, khaách noái chuyïån röm raã vui veã thûåc sûå. Coá khi ngûúâi mêm
naây noái chuyïån vúái ngûúâi úã mêm bïn caånh. Möîi ngûúâi möåt phong caách ùn
uöëng, möåt phong caách noái nùng. Têët thaãy àïìu àûúåc tön troång, thêåt thoaãi
maái, khöng phaãi e deâ, giûä keä gò. Coá khi rûúåu ngaâ ngaâ, öng noå khaáy öng
kia möåt cheán hoùåc toã thaái àöå vïì möåt sûå viïåc gò àoá. Àïën mûác gùng thò moåi
ngûúâi noái chûäa cho nhau. Nïëu coá cuöåc tranh caäi chùng nûäa, hoå cuäng dïî
tha thûá cho nhau maâ àöí löîi cho rûúåu ngon àêm ra quaá cheán. Nhûäng luác
naây, mêm cöî Viïåt Nam seä thêåt àêìy àuã chêët àúâi, vûâa thiïng liïng vûâa dên
daä.
Ngûúâi uöëng àûúåc rûúåu thñch nhûäng moán ùn coá keâm xûúng xêíu hoùåc
nhû àêìu gaâ, caánh gaâ hoùåc moán nöåm coá àuã chua, ngoåt, cay,buâi gioân, mïìm.
Rau thúm thûúâng göìm huáng laáng thúm ngaát, canh giúái thúm thanh cao
hoùåc rau ngöí coá muâi thúm sùæc goån maâ dûä döåi.
Cöî úã miïìn Nam coá thïm caác moán goãi, chaã nûúáng ùn vúái rau xanh,
khïë, chuöëi xanh, giaá àöî, laåc rang, baánh àa...
Mêm cöî Viïåt Nam thúm ngon, coá truyïìn thöëng lêu àúâi khöng cêìu
kyâ nhûng coá àuã muâi võ, maâu sùæc. Trïn baát boáng coá nhûäng laát boáng trùæng
ngoåc, àiïím mêëy laát trûáng traáng vaâng ruöåm, vaâi con töm àoã, vaâi quaã àêåu
Haâ Lan xanh, nêëm hûúng maâu nêu.
Trïn baát miïën coá gan gaâ maâu vaâng àêåm, tiïët maâu àoã huyïët duå, thõt
naåc maâu trùæng àuåc, möåc nhô àen maâu. ÚÃã giûäa coá möåt duám rau maâu xanh
rúân. Khoanh gioâ thaái ra coá maâu trùæng ngon laânh, haânh cuã trùæng ngêìn, úát
àoã hoùåc vaâng saánh trang àiïím cho baát nûúác chêëm vaâng nêu... Mêm cöî laâ
möåt bûác tranh.
Ùn Cöî xong, khaách coân ùn xöi, cheâ hoa cau hoùåc cheâ cöëm, cheâ àöî
àaäi röìi coân ra baân bïn caånh uöëng nûúác traâ, huát thuöëc laá. Baân bïn, caác baâ
ùn trêìu.
Cuäng coá luác yïn ùæng hún, moåi ngûúâi thûúãng thûác tiïëng haát cuãa cö
àaâo, tiïëng àaân àaáy cuãa keáp, tiïëng tröëng chêìu cuãa ngûúâi àaánh tröëng biïíu
diïîn caác laân àiïåu ca truâ. Hoå laâ nhûäng nghïå nhên thêìn tònh vúái gia chuã
hoùåc vúái vaâi öng khaách. Hoå coá caái thuá ài biïíu diïîn cho baån beâ, laâng xoám
nghe. “Thïë naâo cuäng phaãi coá baâi: “Höìng höìng, tuyïåt tuyïåt”.
Luác ra vïì, chuã vaâ khaách chùæp tay trïn ngûåc, noái vúái nhau vaâi cêu
quyá hoaá röìi cuâng vaái nhau vaâi caái. Caái kiïíu chaâo naây thêåt trang troång,
thên mêåt, giaãn dõ coá àûúåm muâi Phêåt giaáo.
Möåt söë khaách vûâa thên tònh vûâa coá hoå vúái chuã nhaâ úã luâi laåi möåt
chuát. Hoå nhêån phêìn mang vïì göìm möåt nùæm hay möåt múá xöi coá thïm
miïëng thõt hoùåc quaã chuöëi. Àaä coá cêu: “ Coá xöi coá oaãn múái nïn phêìn”.
Cöî Viïåt Nam laâ caã möåt cöng trònh. Noá khöng phaãi laâ tiïåc cuäng
khöng phaãi laâ liïn hoan. Noá coá caái àöåc àaáo cuãa noá. Coá àiïìu, ngaây nay caác
phûúâng nêëu cöî thuï khöng töìn taåi nûäa. Kho taâng nghïå thuêåt êím thûåc
cuãa Viïåt Nam cuäng mêët ài nhiïìu àiïìu quyá baáu. Phaãi chùng, caác nhaâ laâm
bïëp bêy giúâ cêìn phaãi ài tòm laåi kyä thuêåt laâm cöî cuãa ngûúâi xûa àïí bûäa cöî
Viïåt Nam vûâa dên töåc vûâa khoa hoåc vaâ xûáng àaáng coá mùåt úã nhiïìu nûúác
trïn thïë giúái. Êím thûåc cuäng laâ àiïìu thiïng liïng, laâ nghïå thuêåt, laâ vùn
hoáa.
NHÛÄNG BÛÚÁC THÙNG TRÊÌM CUÃA PHÚÃ
Àaä tûâ lêu phúã laâ moán ùn quen thuöåc vúái ngûúâi Haâ Nöåi. Noá àaä thaânh
möåt moán “nghiïån” nhû ngûúâi ta nghiïån thuöëc laá, thuöëc laâo, trêìu, rûúåu...
Àïën nöîi, coá thïí noái laâ àaä coá möåt vêën àïì àûúåc àùåt ra: vùn hoaá phúã. Thêåt
vêåy phúã ài àïën vúái têët caã caác têìng lúáp trong xaä höåi, coá mùåt suöët xuên, haå,
thu, àöng; saáng, trûa, chiïìu, töëi. Ngûúâi ta àoán nhûäng gaánh phúã, xe phúã,
hiïåu phúã ngon nhêët cuãa tûâng thúâi kyâ. Nhûäng gaánh phúã nhû phúã nhaâ
Thûúng, chúå Höm, Cöëng Voång, Haâng Long, chúå Àuöíi... töìn taåi cuâng vúái
tïn nhûäng “haâo kiïåt” nhû phúã Húåi guâ, Thanh, Hoái, Àêët, Luân, Hiïìn,
raáng... Nhûng sûå nöíi tiïëng cuãa möîi haâng cuäng chó möåt thúâi röìi laåi
nhûúâng cho nhûäng caái tïn khaác maâ qua ài khöng trúã laåi, giöëng nhû sûå
nöíi tiïëng cuãa möåt vúã diïîn hoùåc nhûäng ngöi sao. Do àùåc àiïím êëy, phúã luön
luön múái vaâ àêìy bñ êín.
Tûâ nhûäng nùm thoaåt kyâ thuãy cho àïën khoaãng nùm 1936, phúã chûa
öín àõnh, vêîn coân trïn con àûúâng hoaân thiïån vúái sûå ganh àua cuãa caác
gaánh, caác hiïåu, caác xe. Quaá trònh naây coá sûå àoáng goáp cuãa nhûäng ngûúâi
saânh ùn, nhûäng ngûúâi ùn chúi, khaách caác xoám ùn chúi... Phúã luön àûúåc
gia giaãm, caãi tiïën àïí thoaã maän caái “gu” thanh lõch vaâ nghïå thuêåt êím thûåc
cuãa ngûúâi thaânh phöë. Ngûúâi ta àaä thay àöíi nhiïìu caách nhû cho vaâo nûúác
duâng chêët ngoåt thûåc vêåt cuãa su haâo röìi thïm töm he, saåt suâng, huáng lñu,
gûâng, xûúng lúån Khaách kïu lïn: khöng àûúåc. Röìi baát phúã àûúåc thïm
chuát magi, tûúng úát caác loaåi rau thúm vö duyïn, laát caâ röët, mò chñnh.
Ngûúâi saânh ùn la toaáng: “phúã rúãm, phúã caãi lûúng”.
Tûâ nhûäng nùm 1937 àïën 1952, phúã múái bùæt àêìu àõnh hònh, coá thïí
àïën mûác goåi laâ “phúã cöí àiïín”. Nghôa laâ khöng thïí ngon hún àûúåc nûäa,
khöng chï vaâo àêu àûúåc Naây nheá, baánh phúã deão, dai, böåt mõn trùæng bong.
Nhûäng laát thõt boâ chñn àûúåc thaái to baãn maâ moãng, naåm gioân, möåt vaâi laá
haânh hoa, xanh tûúi, nhaánh haânh söëng coá cuã maâu ngoåc thaåch nhuáng qua
nûúác duâng, vaâi súåi gûâng vaâng nhû tú, àöi laát úát àoã, úát vaâng, àöi ba laá
huáng laáng, chuát höì tiïu soå trùæng. Nûúác duâng chó thuêìn xûúng xêíu boâ
ninh vúái nûúác gûâng nûúáng...Nûúác duâng àûúåc ninh bùçng cuãi àuáng 12 tiïëng
àöìng höì, nhûng khöng bao giúâ àïí nûúác söi suâng suåc. Múã nùæp thuâng nûúác
duâng ra, möåt laân mêy khoái mú höì, thúm nûác àêìu phöë cuöëi phöë. Baát phúã
àûúåc trònh baây àuã maâu sùæc haâi hoaâ nhû möåt bûác tranh. Nûúác duâng vaâng
nhaåt, ngoåt àûúåm, ngoåt àêåm. Phúã laâ quaâ nïn chó möåt baát vúi, vûâa phaãi,
möåt baát laåi muöën ùn baát nûäa, dêîu àaä húi no.
Thoaåt àêìu chó coá phúã chñn, röìi ngûúâi ta bùæt àêìu laâm phúã taái, cuäng
àûúåc möåt söë ngûúâi hûúãng ûáng. Laåi möåt daåo, thuúã trûúác, thûá hai vaâ thûá
saáu chúå khöng coá thõt boâ. Sûå viïåc naây àaä laâm xön xao laâng “phúã. Coá ngûúâi
treo àoân gaánh. Möåt söë ngûúâi xoay ra laâm phúã gaâ. Nhiïìu ngûúâi nhêët àõnh
khöng chõu ùn phúã gaâ. Nhûng àa söë ngûúâi nghiïån phúã, saáng ra khöng coá
baát phúã, khöng chõu àûúåc, cuäng àaânh ùn phúã gaâ röìi cho rùçng: “Thöi cuäng
àûúåc”. Lêu cuäng quen, nghô kyä, phúã gaâ tuy khöng àûúåc nhû phúã boâ,
nhûng cuäng coá phong võ riïng. Phúã gaâ laâ bûác tranh luåa, nheå nhaâng. Phúã
boâ laâ tranh sún maâi hoaânh traáng.
Sau naây, tûâ nhûäng nùm 1953 trúã ài àïën 1970, phúã taái vêîn laâ chuã
soaái. Nhûng, giai àoaån naây, ngûúâi ta theo yá thñch múái, baát phúã àûúåc àêåp
vaâo möåt hai quaã trûáng, boã loâng trùæng, möåt vaâi chiïëc quêíy, thïm rau
thúm, muâi taâu vaâ laåm duång mò chñnh, böåt canh.
Baát phúã búát mêët phêìn “hûúng àöìng gioá nöåi”. Nöìi nûúác duâng loâ than
àöët söi suâng suåc. Xûúng khöng ninh lêu nhû xûa maâ chúáp nhoaáng. Àùåc
biïåt, tûâ nhûäng nùm 1975 àïën 1993, àêët nûúác thöëng nhêët, àöìng baâo Nam
Bùæc chan hoâa vaâ nhêët laâ àïën thúâi “múã cûãa”, nhiïìu khaách nûúác ngoaâi cuäng
mïën moán phúã thò baát phúã àêm ra nùång nïì, quaá taãi. Ngûúâi ta cho thïm caã
mêëy viïn moåc, mêëy quaã trûáng, thõt thaái daây vaâ nhiïìu. Möåt thòa mò chñnh
àûúåc töëng thùèng ngay vaâo baát phúã. Baát phúã gaâ àûúåc tùng cûúâng haâng
chuåc miïëng thõt gaâ chùåt to goåi laâ phúã “dûä döåi” hoùåc phúã “quên khu”. Nhû
vêåy, phúã àaä bùæt àêìu khöng phaãi loaåi ùn nïëm, loaåi quaâ saáng quaâ trûa nûäa
maâ laâ ùn no thûåc sûå. Phúã nhiïìu chêët hún, “buåi bêåm” hún, “thûåc duång”
hún theo vúái àúâi söëng xaä höåi.
Bêy giúâ, tòm àûúåc möåt hiïåu hoùåc haâng phúã Bùæc, phúã Haâ Nöåi ngon,
mang àûúåc daáng dêëp phúã “Cöí àiïín” laâ húi khoá. Ngûúâi ùn phúã phaãi dùån doâ
kyä lûúäng, têín mêín thò may ra ngûúâi baán phúã múái laâm “ûu tiïn” cho mònh
àûúåc vûâa röìi, coá möåt baån Viïåt kiïìu kïí: àaä ài khùæp Paris àïí tòm möåt hiïåu
phúã Bùæc ngon. Anh àaä toã ra rêët sung sûúáng khi àûúåc biïët nhiïìu hiïåu phúã
mang daáng dêëp Haâ Nöåi vêîn laâ nhûäng hiïåu àùæt haâng nhêët.
Phúã coân nhiïìu chuyïån lùæm, nhiïìu baân caäi lùæm. Ngûúâi ta hoåp mùåt,
chia tay nhau hoùåc hoaâ giaãi, laâm laânh vúái nhau qua phúã. Toã tònh, nhoäng
nheäo, gùæn boá vúái nhau qua phúã. ÚÃã baát phúã cöí àiïín böëc khoái, ngûúâi ta thêëy
caã thú, ca, nhaåc, hoåa. Chûá sao!
BUÁN CHAÃ
Cuå Höì Xuên Lan, 74 tuöíi múái úã Phaáp vïì. Cuå vïì nghó dûúäng úã quï
hûúng, dûâng chên sau caã quaäng àúâi lang baåt kyâ höì khùæp traái àêët. Ngay
ngaây höm sau, cuå àïën thùm chuâa Möåt Cöåt, àïìn Ngoåc Sún vaâ ruã mêëy
ngûúâi baån vong niïn ài tòm haâng ùn gia truyïìn àïí tòm laåi caái hûúng võ
àùåc biïåt gêy nïn möåt nöîi nhúá maâ cuå h ùçng ao ûúác. Àoá laâ hûúng võ buán chaã.
Cuå nhùæc laåi möåt chi tiïët vïì baâi viïët xûa cuãa taác giaã baâi “Haâ nöåi ba mûúi
saáu phöë phûúâng” àïì cêåp àïën möåt ngûúâi ùn buán chaã maâ cûá bêng khuêng
naáo nûác cho rùçng mònh àang àûúåc úã vaâo caái giêy phuát haånh phuác àûúåc
nïëm möåt moán ùn cöí truyïìn maâ dûúâng nhû trïn àúâi naây khöng coá moán ùn
naâo saánh àûúåc vúái noá. Ngûúâi khaách vûâa ùn vûâa coá caãm xuác bêåt lïn lúâi:
“Nghòn nùm vùn vêåt àêët Thùng Long
Buán chaã laâ àêy coá phaãi khöng”.
Hai cêu thú nöm na vûâa laâ thûåc maâ vûâa laâ mú àïí àaánh giaá möåt
moán ùn “phi phaâm”. Cûá möîi lêìn vïì àïën Haâ Nöåi, caác chõ Dung, chõ Quên,
chõ Thaânh chuã caác khaách saån ngûúâi Viïåt Nam taåi Boác Àö (Phaáp) laåi vöåi
vaâng goåi nhau ài ùn buán chaã.
Moán buán chaã àaä ài vaâo lõch sûã vùn hoaá dên töåc vaâ tûâ rêët lêu àaä
àûúåc nhiïìu ngûúâi ûa thñch. Noá laâ möåt moán ùn kiïíu caách maâ sang troång.
Noái àuáng ra, noá laâ möåt moán quaâ, ngûúâi ùn ùn nïëm, ùn hûúng ùn hoa chûá
khöng vuå no. Möåt meåt buán chaã chó coá chûâng 200 gam buán, vaâi gùæp chaã,
möåt ñt rau söëng vaâ nûúác chêëm àuã àïí thoâm theâm. Moán buán chaã àaä qua
thûã thaách cuãa nhiïìu àúâi ngûúâi. Cho àïën giúâ, noá àaä trúã nïn möåt taác phêím
nghïå thuêåt maâ khöng ai phaãi coá yá kiïën thïm búát gò nûäa. Noá àaä àaåt túái
mûác hoaân thiïån maâ nïëu ai chûa nïëm buán chaã laâ möåt àiïìu àaáng tiïëc lúán.
Àöëi vúái nhûäng ngûúâi úã Viïåt Nam söëng xa quï hûúng thò buán chaã cuäng
“say” têëc daå kiïìu baâo nhû möåt baâi haát ru vêåy.
Xûa, úã laâng Phuá Àö (Tûâ Liïm) coá nhûäng nhaâ laâm buán riïng cho caác
haâng buán chaã. Buán cho haâng buán öëc vaâ buán riïu taåp thö hún. Buán giao
cho haâng buán chaã súåi nhoã hún vaâ thaânh phêìn böåt cuäng àûúåc tröån lêîn vúái
möåt phêìn ba laâ böåt gaåo taám thúm. Ngûúâi ta khöng duâng têët caã laâ böåt gaåo
taám thúm vò böåt naây coá nhûúåc àiïím laâ tuy coá thúm nhûng nhaåt nïn phaãi
cho thïm möåt phêìn ba gaåo taám xoan vaâ möåt phêìn ba nûäa laâ gaåo gieá caái
vaâo múái coá àûúåc võ àêåm àaâ vaâ àöå deão, dai. Thõt àïí ûúáp phaãi thaái miïëng
vûâa, húi daây vaâ àuã caác thaânh phêìn cûáng, mïìm, naåc vaâ múä beáo, àûúåc ûúáp
vúái nûúác mùæm coá höì tiïu, haânh hoa thaái nhoã vaâ àûúâng. Nûúác mùæm
thûúâng duâng laâ “Nûúác mùæm Keã Àö, caá rö àêìm Seát” nhû moåi ngûúâi thûúâng
ca ngúåi.
Nûúác mùæm Keã Àö thúm ngon, khöng coá muâi nhû caác loaåi nûúác mùæm
khaác nïn chiïìu àûúåc caã nhûäng ngûúâi khoá tñnh nhêët. Thõt ûúáp àûúåc keåp
vaâo que tre hoùåc àùåt lïn vó. Chaã nûúáng bùçng than hoa. Thaânh phêìn
àûúâng coá trong nûúác têím cuäng nhû lûúång àûúâng trong baãn thên miïëng
chaã àûúåc caramen hoaá cuâng böëc lïn möåt muâi thúm ngaâo ngaåt àïën nhûác
muäi, kñch thñch dõch võ. Chaã nûúáng phaãi úã dûúái mûác chaáy seám vaâ úã trïn
mûác chñn. Nûúác chêëm àoâi hoãi möåt kyä thuêåt pha chïë kheáo leáo phaãi coá liïìu
lûúång, coá cung bêåc, thêåm chñ möåt chuát taâi hoa nûäa laâ khaác. Ngûúâi pha
nûúác chêëm phaãi laâ ngûúâi saânh, thûåc nhi trò kyâ võ. Nûúác chêëm göìm nûúác
mùæm, thïm dêëm, àûúâng, höì tiïu, úát, mò chñnh... Àöå ngoåt cuãa nûúác chêëm
bùçng 1/3 àöå mùån vûâa phaãi. Nûúác chêëm phaãi pha àêåm lïn möåt nêëc laâm
sao àïí phöëi húåp vúái nhûäng laát su haâo, caâ röët tröí hònh hoa laá xanh àoã vaâ
rau söëng, rau thúm sùén coá chuát nûúác têím vaâo laâm nûúác chêëm nhaåt ài laâ
vûâa àeåp. Nïëu pha vûâa phaãi ngay thò seä bõ nhaåt quaá.” ùn buán chaã maâ
thiïëu rau söëng thò mêët hïët caã thi võ. Nhûng rau söëng laåi coá theo muâa.
Coân rau thúm thò coá quanh nùm. Rau thúm thûúâng duâng laâ huáng Laáng
vaâ kinh giúái. Muâa thu, àöng vaâ xuên thò duâng rau xaâ laách. Vïì muâa heâ thò
duâng rau muöëng cheã vûâa gioân, ngoåt laåi buâi. Chaã thúm, ngon, deão, mïìm.
Rau söëng tûúi maát. Su haâo hoùåc àu àuã vaâ caâ röët thò gioân vaâ buâi. Bao
nhiïu chêët liïåu thò coá bêëy nhiïu võ ngoåt khaác nhau húåp laåi cöång vúái võ
chua cuãa dêëm chuöëi, àêåm thúm cuãa nûúác mùæm, cay cuãa höì tiïu vaâ úát võ
chaát dïî chõu vaâ húi hùæc cuãa rau thúm cuâng võ beáo ngêåy cuãa múä...
Ngûúâi ùn tûå gia giaãm àöå chua, cay sao cho àûúåc vûâa yá nhêët, coá thïí
thïm chuát úát, tña tö àïí coá võ cay vaâ võ chaát dûä döåi hún.
Buán chaã rêët gêìn guäi vúái cuöåc söëng haâng ngaây vaâ cuäng laâ caã möåt
nghïå thuêåt, giaâu chêët vùn hoáa, mang maâu sùæc àõa phûúng roä rïåt. Buán
chaã gùæn liïìn vúái caác cuöåc hoåp mùåt, gùåp gúä hoùåc tiïîn àûa nhau trong caác
gia àònh. Buán chaã luön nhùæn nhuã vúái chuáng ta rùçng, cuöåc söëng coá vö vaân
nhûäng caái àeåp caái ngon, Haâ Nöåi tûå haâo coá chuâa Möåt Cöåt, Vùn Miïëu, coá
con coâ bay laã bay la...coá mûát nguä võ. Haâ Nöåi cuäng tûå haâo vïì moán buán chaã
cuãa mònh.
BUÁN THANG
Ngoaâi buán chaã, buán nem, buán chêëm nûúác mùæm chanh úát, buán àêåu
raán mùæm töm, chuáng ta coân nhiïìu loaåi buán kiïíu chan canh nhû: buán riïu
cua, buán mùng vúái chên gioâ, buán öëc, buán sûúân, buán doåc muâng, buán moåc
v.v...àïìu rêët phöí biïën, rêët bònh dên chûa bao giúâ bõ moåi ngûúâi nhaåt tònh
vúái chuáng.
Trong caác loaåi buán canh coá möåt loaåi buán maâ ngûúâi ta goåi chïåch tïn
ài laâ buán thang. Buán naây cuäng laâ loaåi buán canh. Duâng chûä “thang” noá
vùn veã hún chûä “canh”. Laâm buán thang cêìu kyâ hún, coá nhiïìu thaânh phêìn
hún so vúái têët caã caác loaåi buán.
Buán thang àûúåc àúm vaâo baát sûá sang troång. Coá khi laâ sûá Giang
Têy. Khöng ai àong buán thang vaâo baát saânh hoùåc baát àaân. Dûúái baát buán
thang coân àûúåc loát bùçng möåt caái àôa. Ngûúâi ta ùn buán thang theo kiïíu ùn
chúi, ùn nïëm thûúãng thûác caái phong võ vaâ taâi hoa cuãa ngûúâi laâm ra noá.
Ùn buán thang khöng phaãi laâ kiïíu ùn lêëy no. Do àoá, buán thang laâ moán
buán phong lûu, àaâi caác Laâm buán thang àïí thïí hiïån caái tinh tïë trong nghïå
thuêåt êím thûåc truyïìn thöëng vaâ chûáng toã rùçng, moán naây rêët “xûáng miïång
ngûúâi phong lûu”. Noá khöng keám bêët kyâ caác moán sún haâo haãi võ nhû long
tu, yïën saâo baâo ngû. Nhûäng gia àònh ùn bûäa nay, lo bûäa mai khöng laâm
buán thang. Chó ngêìn êëy thöi, buán thang àaä àaáng àûúåc tön phong laâ Nûä
hoaâng cuãa caác moán buán. Do vêåy, ngûúâi ta baão buán sûúân hiïìn laânh, buán
nïu dên daä, buán thang kiïu kyâ, thanh sùæc. Ngûúâi ta thûúâng töí chûác
nhûäng bûäa buán thang vaâo nhûäng dõp trûúác hoùåc sau nhûäng ngaây lïî tïët,
ngaây hoaá vaâng, khi coá dõp vui mûâng hoùåc tiïîn àûa, gùåp laåi nhau v.v..
Buán thang laâ buán tònh caãm. Laâm möåt bûäa buán thang thûúâng do möåt
mïånh phuå, möåt ngûúâi chõ, möåt cö gaái naâo àoá tinh thaåo gia chaánh vaâ àûúåc
sûå tñn nhiïåm cuãa moåi ngûúâi àiïìu khiïín. Dûúái tay ngûúâi àoá, coá cö em, baån
hoùåc cö chaáu nhoã giuáp viïåc vaâ chêëp haânh nhûäng lúâi sai baão. Thaânh phêìn
buán thang phêìn naâo mang tñnh têåp thïí. Caác thaânh viïn àûúåc múâi ùn buán
thang thûúâng khöng ùn mùåc xuïình xoaâng maâ chaãi chuöët, trang troång
möåt chuát.
Dû võ vaâ dû êm cuãa baát buán thang àïí laåi dai dùèng. Thêåm chñ cuöåc
àúâi goåi laâ miïëng ùn nhúá àúâi.
Ngöìi vaâi mêm buán thang gia àònh yïu cêìu: ùn ngon, khöng khñ vui,
ngûúâi thaãnh thúi.
Buán duâng cho buán thang laâ loaåi buán àùåc sùæc vúái núi saãn xuêët. Töët
nhêët laâ laâng buán Phöë Àö súåi buán nhoã, coá àöå mõn, àöå huát nûúác cao. Moåi
ngûúâi keán khoang gioâ ûúác Lïî coân thoaáng loâng àaâo. Miïëng gioâ àûúåc thaái
moãng, hònh chûä nhêåt. Thõt gaâ choån loaåi gaâ quï, chên chò, xeá nhoã, trùæng
noän. Khöng lêëy bò. Ruöëc thõt lúån vaâ ruöëc töm he phaãi böng túi. Trûáng gaâ
àûúåc traáng moãng, khöng xaác quaá cuäng khöng nheäo quaá, àûúåc thaái ra
thaânh nhûäng miïëng chûä nhêåt vaâ nhûäng súåi dêy tú höìng.
Thõt gaâ, xûúng gaâ, caánh gaâ, xûúng lúån àûúåc ninh lïn laâm nûúác
duâng. Nûúác duâng muöën àaåt loaåi cao cêëp phaãi coá töm he cho dêåy muâi vaâ
coá àûúåc neát àùåc trûng cuãa buán thang. Thúâi gian gêìn àêy coá cho thïm myâ
chñnh. Nûúác duâng phaãi trong vùæt, khöng coá vaáng. Trûúác khi ùn buán
thang, ngûúâi ta thûúâng nïëm chuát nûúác duâng, xuyát xoa, gêåt guâ khen hoùåc
chï kñn àaáo, àaánh giaá. Do vêåy nûúác duâng thay rûúåu khai võ vaâ quan
troång lùæm. Kyä thuêåt cho muöëi vaâo nûúác duâng laâ khoá nhêët. Ngay ngûúâi
laâm bïëp cao thuã cuäng khöng daám chuã quan. Hoå phaãi duâng phûúng phaáp
chiïët trung. Nïëu thõt, trûáng, töm, gioâ, ruöëc... maâ àêåm thò buán mùån. Nïëu
chuáng nhaåt, thò buán caâng nhaåt.
Nhûäng súåi buán àûúåc chêìn trong nûúác söi röìi vêíy cho kiïåt nûúác, àúm
vaâo baát vúái söë lûúång vûâa àeåp. Nghôa laâ nhiïìu quaá seä laâ thö, ñt quaá seä laâ
baåc. Xïëp àùåt nhûäng miïëng gioâ trùæng höìng, miïëng trûáng vaâng tûúi, mêëy
laát thõt gaâ trùæng phau, ruöëc töm he àoã vaâng, nhuám súåi tú höìng vaâng
xuöåm, mêëy muä nêëm maâu nêu v.v..lïn mùåt buán...Laâm sao cho khi chan
nûúác duâng bûác khoái vaâo tröng phaãi àöång àêåy, soáng saánh maâ ûa nhòn.
Baát buán àûúåc thùng hoa qua vaâi gioåt caâ cuöëng. Ngûúâi ta ùn buán
thang vúái vaâi laá rau rùm, canh giúái vaâ baát nûúác mùæm con àïí bïn caånh, coá
ngûúâi thñch muâi võ maånh hún, coá thïí tûå cho thïm vaâo möåt chuát mùæm
töm.
Moåi ngûúâi gùæp trûáng, thõt... ùn vúái buán. Thónh thoaãng laåi huáp thòa
nûúác duâng möåt caách say sûa. Àêy laâ àöång taác vaâ têm tònh cuãa ngûúâi cêìm
tröëng chêìu trong buöíi diïîn tuöìng hoùåc ngûúâi àaánh tröëng thûúãng thûác
gioång haát cuãa àaâo nûúng trong ca truâ. Moåi ngûúâi ùn thong thaã, nhoã nheå,
lõch sûå, vûâa ùn vûâa noái chuyïån vui veã thên tònh. Khi gioá heo may vïì, ùn
buán thang thêëy êëm. Vaâ caãm thêëy maát meã khi gioá nöìm Nam goåi.
Haâ Nöåi laâ quï hûúng cuãa buán thang. Noá thûúâng àûúåc töí chûác úã caác
gia àònh. Nhûng úã caác phöë cuäng coá möåt söë hiïåu buán thang. Nhûäng nùm
tûâ 1940 àïën 1944 úã Haâ Nöåi cuäng coá möåt söë hiïåu baán buán. Nhûng hiïåu
chaã raán, buán thang nöíi tiïëng nhêët, lõch sûã nhêët, ngon nhêët laâ hiïåu buán
thang Tïë Myä. Nay úã söë nhaâ 33 Haâng Quaåt. Cho àïën têån bêy giúâ, ngûúâi
Haâ Nöåi chûa hïì quïn caái tïn Tïë Myä maâ coân têëm tùæc lúâi khen.
Buán thang! Ngûúâi ta nhùæc àïën noá möåt caách caãm àöång noá coá tïn
xûáng àaáng trong êím thûåc truyïìn thöëng dên töåc Viïåt Nam. Àoá laâ moán ùn
rêët Haâ Nöåi vaâ cuãa Haâ Nöåi ngaân nùm vùn vêåt. Noá seä coân söëng maäi vúái
ngûúâi Haâ Nöåi saânh ùn vaâ tïë nhõ.
THÕT CÊÌÌY, QUAÁN THÕT CÊÌY LAÁI CHOÁ
Hoå coá 4 ngûúâi. Trong bûäa cheán taåi phöë choá Nhêåt Tên vaâo dõp Tïët,
hoå àaä ngaâ ngaâ say. Mùåt hoå àoã bûâng. Tuy vêåy, hoå vêîn hùng haái “chiïën
àêëu”. Ngûúâi thò hai chên bùæt cheáo ra daáng hïí haã, ngûúâi ra daáng tû lûå
möåt chuát. Ngûúâi thûá ba ngûãa mùåt lïn trúâi, neám goån nhûäng miïëng döìi choá
vaâo miïång nhai nhöìm nhoaâm. Ùn thõt choá khöng nhû ùn Cöî. Phaãi thêåt
thoaãi maái. Ngûúâi ta khöng phaãi giûä yá tûá trong cûã chó vaâ lúâi noái. Caá tñnh
cuãa ai thïë naâo biïíu hiïån ra thïë àêëy.
Trïn chiïëu ùn, ngoaâi moán xaâo vaâ nhûåa mêån àûång vaâo baát, vaâi moán
khaác àïìu àùåt trïn laá sen vaâ laá chuöëi. Nhû vêåy, bûäa ùn coá caái muâi võ
hoang sú cuãa dên luåc lêm tûá chiïëng kiïíu Löî Trñ Thêm hoùåc nhû nhûäng
öng sû höí mang trong caác chuyïån kïí dên gian.
Ùn thõt choá thò phaãi ài àöi vúái rûúåu. Nhûng chó coá rûúåu quöëc luãi,
rûúån trùæng hoùåc cuâng lùæm laâ rûúåu cêím múái laâ nhûäng baån àöìng haânh
thñch húåp. Khöng ai uöëng rûúåu muâi, whisky hoùåc Napoleon hoùåc bia vúái
thõt choá.
Àang ngaâ ngaâ húi men, böîng möåt võ khaách luåc vêën nûä chuã quaán
möåt caách xaách meá vaâ cúåt nhaã:
Baâ chuã choá, töi thêëy bûäa höm nay, mêëy moán naây àêu phaãi cêìy tú?
Thûa öng anh. Töi tûúãng öng anh laâ ngûúâi loäi sûå àúâi! Töi xin coá yá
kiïën laâ nïëu bûäa cheán chó toaân laâ thõt cêìy tú seä nhaåt nheäo. Lúán buâi, beá
mïìm, öng anh aå. Phaãi caã tú caã cûáng, noá múái àuã muâi...Nûä chuã quaán àaáp
laåi. Öng khaách ngöìi caånh vöî àuâi àaánh àeát möåt caái: Àuáng àêëy. Khaá lùæm,
traã lúâi khaá. Töi chùèng gò cuäng àûúåc quen biïët cö chuã tûâ caái höìi úã Tröi.
Àêëy öng anh biïët àêëy. Laâng Tröi chuáng töi cung cêëp hùèn möåt nûãa thõt
choá thaânh phêím cho Haâ Nöåi, möí, thui, luöåc, laâm löng chó möåt loaáng laâ
xong. Àêy laâ núi liïn laåc. Söë lúán choá möí úã Tröi mang ra àêy röìi toaã ài
khùæp nöåi thaânh. Bêy giúâ, töi múã quaán laâm thõt cêìy 7 moán. AÂâ, maâ gêìn àêy
khöng chó coá 7 moán maâ coá thïí 10 moán hoùåc hún nûäa. Caãi tiïën múái! Töi
nghô àûúåc mêëy moán cöí truyïìn, giaá nhû Nhaâ nûúác hay nûúác ngoaâi coá liïn
doanh, töi cuäng khöng vaâo. Töi àaä qua caái àêån nuöi choá, laái choá röìi múái
múã quaán. Töi chó liïëc qua möåt caái laâ biïët con choá nùång bao nhiïu, thõt
àêåm nhaåt, àùåc xöëp khi luöåc bõ ngoát... ra sao.
Thïë baâ coân nhúá öng laái Caão chûá?
Vêng. Nhúá chûá, “Cûåu chiïën binh” cuãa chúå choá.
Daåo êëy, úã löëi caái baäi chên àï lïn cêìu Long Biïn sang Gia Lêm laâ
núi têëp nêåp buön baán choá. Àoá laâ chúå choá. Caác laái buön tûâ nhiïìu núi mang
choá àïën baán. Hoå mang trïn nhûäng chiïëc xe àaåp tröng caâ khöí maâ vûäng
chùæc hai hoùåc ba cuäi choá. Nhûäng tay àaáo àïí múái laâm àûúåc laái choá. Chùèng
ai bùæt naåt àûúåc hoå. Hoå ùn mùåc nhïëch nhaác, daáng àiïåu ngang taâng, ùn to
noái lúán, baåo möìm baåo miïång, xï dõch khùæp núi, nhiïìu meåo vùåt...Àoá laâ
nhûäng àùåc àiïím sú qua cuãa hoå. Nhiïìu khi toã ra phoáng tuáng, röång raäi.
Trong àoá, thónh thoaãng coá xen vaâo möåt hai laái laâ nûä laåi caâng àùåc biïåt. Coá
thïí laâ do gia caãnh eáo le, tònh tang lúä nhõp, giêån thên giêån àúâi hoùåc thuöåc
loaåi nûä tñnh “dûä döåi” múái chõu laâm caái viïåc naây. Nûä chuã quaán L.L úã vaâo
nhûäng trûúâng húåp àoá.
Cö àaä hún 30 tuöíi. Chûa chöìng con nhûng böì bõch thò nhiïìu. Möåt
höm ài mua choá úã Baát Traâng, chuã nhaâ àùåt giaá 50 ngaân àöìng. Cö biïët
rùçng àoá laâ giaá mïìm. Tuy vêåy, Cö vêîn eáp giaá vaâ traã 30 ngaân àöìng. Chuã
nhaâ yá khöng muöën baán. Cö àûa àêíy vaâi cêu, nùæm tai choá vaâ àuáng caái
khaác laâm choá khöng nhuác nhñch àûúåc röìi giú cao thùèng lïn. Cö baão: “Chó
30 ngaân thöi”. Thoaáng thêëy chuã nhaâ vêîn chûa àöìng yá, cö liïìn thaã con choá
àaánh “ bõch” möåt caái xuöëng àêët àuã àïí choá choaáng vaáng vaâ ài khêåp
khiïîng, suãa lïn àau àúán. Thïë laâ choá laânh thaânh choá queâ. Chuã nhaâ àaânh
cheáp miïång àöìng yá baán. Thïë laâ khïu mua àaä àûúåc húâi.
Cö coá caãm tònh vúái baác laái Caão. Baác laâ loaåi kyâ cûåu. Trûúác khi trúã
thaânh laái choá, baác àaä bûún chaãi qua haâng chuåc nghïì khaác nhau. Nhûng
baác baão söë baác khöng giaâu chó nhaân nhaä phong lûu laåi coá thò giúâ ài du
ngoaån lang thang. Nghïì naây thñch húåp vúái baác. Baác tûå liïåt mònh vaâo
haång ngûúâi àaä thöng hiïíu caái “nûúác àúâi”. Möåt höm L.L muöën mua laåi con
choá “Vïån cuãa baác ngay taåi chúå choá cho möåt ngûúâi baâ con. Con choá àûúåc caã
maä lêîn thõt. Choá Haãi Dûúng maâ. Choá ngon nöíi tiïëng laâ úã vuâng naây. Haãi
Dûúng coá nhiïìu gia àònh chuyïn mön nuöi haâng àaân choá thõt, moåi núi maâ
caã haãi Phoâng, Thaái Bònh, Haâ Nöåi, Haâ Bùæc àïìu phaãi vïì àêy mua choá thõt.
Con choá Vïån àûúåc L àoaán nùång chûâng 20kg trïn dûúái möåt chuát. Nhûng
baác laái Caão baão: “Cö L aå. Con Vïån naây 25kg. Tiïìn thò khöng thaâãnh vêën
àïì, chó traách cö maâ coân nhòn noá coá 20kg thöi.
Em nhòn laâ khöng sai.
Coá chùæc khöng”
Chùæc.
Cuöåc naâo.
Thò cuöåc, 5 xêåp.
Khöng cuöåc tiïìn.
Em khöng thïí naâo thua cuöåc.
Baác laái Caão nhaáy nhaáy böå ria meáp kiïíu Nhêåt Baãn, mùæt hêëp haáy noái:
“Töi maâ thua thò cö cûá nhöí vaâo mùåt töi, cö cûá cho töi möåt trêån nhû höm
qua ngûúâi ta xûã lyá tïn keã cùæp ...”
Em maâ thua, em traã baác 5 xêåp.
Àaä baão khöng àöë tiïìn maâ
Thïë em thua thò sao?
Cö thua êëy aâ? ...Töi chó cêìn... “àaánh” möåt caái. Cö L àoã mùåt xêëu höí,
biïët mònh bõ “höë”. Cö ài vï ì phña búâ àï. Chùèng noái gò. Baác laái Caão goåi laåi,
cö vêîn ài thùèng. Khöng àaáp laåi. Tuy vêåy, tûâ àoá cö coá caãm tònh nhiïìu vúái
baác laái Caão vaâ hai ngûúâi thûúâng buön chung vúái nhau, vaâ bêy giúâ cö trúã
nïn möåt chuã quaán thõt choá tûúng àöëi coá tiïëng ngay giûäa Haâ Nöåi. Quaán
luön luön coá nhûäng laân gioá thúm cuöìn cuöån, öì aåt, quyïën ruä, thöíi vaâo toaã
ra khùæp xung quanh. Viïåc quaåt chaã choá àïí böëc lïn möåt muâi võ quen
thuöåc, cuäng laâ möåt viïåc quaãng caáo sùæc saão chùèng cêìn chûä nghôa vùn
chûúng gò caã. Àoá vûâa laâ vúä loâng, vûâa laâ àónh cao cuãa nghïå thuêåt quaãng
caáo.
Cö L biïët roä hoaåt àöång cuãa möåt söë quaán haâng thõt choá àûúåc moåi
ngûúâi trêìm tröì. Cö coá tham khaão yá kiïën cuãa caác võ sû phuå maâ coá àûúåc
nhûäng nhêån àõnh xaác àaáng khöng chï vaâo àêu àûúåc. Nhêåt Tên thò gioãi vïì
caác moán naåm, ninh gaáy vaâ àuâi, laåi nöíi tiïëng vïì xuån vaâ “böëc maã”. Thõt choá
Haâng Lûúåc gioãi vïì thõt luöåc. Hoå khöng luöåc maâ hêëp kheáo lùæm. Ö Quan
Chûúãng thò àûúåc moán nhûåa mêån mêìu höí phaách chûa cûãa haâng naâo theo
kõp. Àoá laâ loaåi nhûåa mêån 4 lûáa, ra nhiïìu nhûåa, àêåm àaâ àuã nùm muâi.
Moán xaâo lùn thõt naåc vaâ xaâo àuâi coá cùèng cheã ra, xûúng coân dñnh chuát thõt,
thoaáng võ ngoåt cuãa àu àuã xanh, mêëy caánh haânh tröi nöíi trïn vaáng nûúác
duâng lao sao múä...thò Nhêåt Tên àaåt àïën trònh àöå àiïu nghïå. Moán döìi choá
göìm mêëy loaåi thõt, múä choá, àêåu xanh, laåc, tiïët... Àaão qua múä choá thêåt
nhanh, qua luöåc röìi laåi àaão qua múä àïí noá gêìn giöëng nhû nûúáng, thò Hoaã
Loâ vaâ Baát Àaân laâ hai núi àaáng kñnh nïí. Ngûúâi ta baão: “Söëng úã trïn àúâi,
ùn miïëng döìi choá, thaác xuöëng êm phuã biïn coá hay khöng”. Nhûng phaãi laâ
döìi choá Hoaã Loâ hay döìi choá Baát Àaân, chúå êm Phuã vaâ gêìn chuâa Baâ (àïìn
Hai Baâ) nöíi tiïëng vïì moán choá luöåc vaâ baán choá caã con àïí ngûúâi mua vïì chïë
biïën. Chúå Bûúãi vaâ gêìm cêìu cûá àöång baán thõt choá goái. Ngûúâi mua mang ài
chöî khaác ùn, khöng cêìn noái nùng, dùån doâ nhaâ haâng gò caã. Nhaâ haâng thaái
möåt ñt thõt, tuyâ chöî thõt maâ thaái àêåm hoùåc thaái moãng dñnh, möåt vaâi
miïëng döìi keâm theo huáng choá, riïìng, muöëi, úát, mú löng tam thïí röìi goái
vaâo laá sen hoùåc laá dong riïìng. Ngoaâi cuâng laâ maãnh giêëy baáo röìi àûa cho
khaách mang vïì. Nhaâ haâng chùèng bao giúâ bõ khaách haâng chï traách. Ài ùn
thõt choá, ngûúâi ta choån moán ngon, choån quaán, choån caã chuã quaán. Haâng
chuåc nùm trúã laåi àêy, nhûäng võ chuã quaán nhû caác öng T, Cêìu Guöåc, S.
Nhêåt Tên, Q. phöë Thuöëc Bùæc, N. Haâng Kïnh, öng Ban Cöëng cêëm.v.v...
àûúåc liïåt vaâo haâng sû phuå.
Cö L àûúåc liïåt vaâo haâng chuyïn gia söë 1. Nhêët laâ Cö laåi laâ nûä. Cö coá
thïí noái chuyïån vïì choá vaâ caác moán ùn vïì choá haâng tuêìn khöng hïët
chuyïån. Cö coá àuã tû liïåu àïí viïët nïn quyïín giaáo khoa thû vïì choá vaâ thõt
choá .
Thûåc ra, tûâ trûúác àïën nay thõt choá coá 7 moán cú baãn: nhûåa mêån,
luöåc, xaâo, xaáo, döìi, chaã, naåm. Coá khi theo yïu cêìu cuãa khaách maâ coá caã gioâ
choá. Moán naây nhû kiïíu goãi gioâ thuã. Coá àiïìu nguyïn liïåu coân coá thïm möåc
nhô, riïìng. Gêìn àêy, ngûúâi ta àûa vaâo 7 moán cú baãn maâ taåo ra thïm
nhiïìu moán dêîn xuêët. Muöën laâm thïë naâo thò laâm, ngûúâi ta phaãi tuên theo
nhûäng àiïìu nhêåp mön sú àùèng, nhêët laâ thõt cêìy non khöng bao giúâ tham
gia vaâo nhûåa mêån hoùåc xaâo vò thõt seä ngoát ài nhanh choáng. Thõt choá ngon
nhêët, àùæt nhêët laâ con choá úã thúâi kyâ chuêín bõ ài tú. Choá thui cuäng cêìn
“möng maái”. Phaãi quêåt múä khùæp mònh choá trong quaá trònh thui. Phaãi
thui cho da coá nhûäng vïët núã nhoã suâi vïåt trùæng röìi “möng maá”! tiïëp tuåc
cho choá thïm phêìn hêëp dêîn. Viïåc “möng maá” laâ caã möåt kyä thuêåt. Meã àïí
nêëu nhûåa mêån phaãi laâ thûá meã ngêu.
Ngûúâi ta chùèng bao giúâ ùn thõt choá möåt mònh. Bao giúâ cuäng phaãi coá
baån, coá tri kyã àïí têm sûå, àïí khoác cûúâi vaâ say sûa vúái nhau. Hoå thûúâng ùn
lai rai. Bûäa ùn coá keâm theo buán vaâ baánh àa. Thõt choá böí, nhiïìu àaåm. Àoá
laâ loaåi thõt àöåc nhêët ùn àïën no maâ khöng chaán. Àaä coá nhiïìu ngûúâi goåi
têng böëc noá lïn laâ “thõt röìng”, thõt “höí àöìng bùçng”. Nhûäng tónh phña Nam
Trung Quöëc goåi thõt choá laâ “thõt thúm” (hûúng nhuåc).
Moán thõt choá cuãa Viïåt Nam cuäng àûúåc nhiïìu khaách nûúác ngoaâi ûa
thñch. Àaä coá nhiïìu nûúác àïën múâi chuyïn gia Viïåt Nam vïì daåy chïë biïën
caác moán thõt choá. Noá àaä ra ngoaâi biïn giúái Viïåt Nam vaâ giûä möåt vai troâ
àöåc àaáo trong nghïå thuêåt êím thûåc truyïìn thöëng cuãa Viïåt Nam.
CHAÃ CAÁ
Phöë Chaã Caá laâ möåt phöë nhoã. Vaâo thïë kyã 19, àêy laâ núi baán caác loaåi
sún ta. Àïën àêìu thïë kyã 20, coá möåt gia àònh múã haâng chaã caá. Nhûng úã thïë
kyã 18, caã quaäng naây nùçm giûäa doâng söng Tö lõch, caã möåt vuâng söng nûúác
mïnh möng. Ngûúâi ta ài laåi bùçng àoâ. Hai bïn búâ söng laâ chúå baán caá àuã
loaåi, ùn caá luöåc maäi cuäng chaán, ngûúâi ta nghô àïën moán caá nûúáng. Quaã laâ
coá ngon thêåt. Dêìn daâ, möåt söë laái buön àûa moán caá nûúáng vaâo trong
nhûäng lïìu chûáa caá úã giûäa söng cho kñn vaâ tiïån mùåc caã, laåi giûä àûúåc bñ
mêåt. Möåt söë thanh niïn sang troång, coá hoåc haânh àöi chuát cho miïëng ùn
laâ miïëng xêëu. Hún nûäa, ùn àûúâng ùn chúå laåi bõ coi nhû laâ àöì “tiïån dên”
nïn cuäng ùn caá nûúáng trong caác lïìu. Nhû vêåy mònh ùn lai rai khöng ai
biïët maâ coá say rûúåu thò cuäng khöng sao. Thûá àïën, caác khaách vùn chûúng
vaâ caác cö gaái vaâo loaåi giai nhên cuäng ra caác lïìu, nûúáng chaã caá vaâ ùn trong
lïìu. Chñnh hoå laâ nhûäng ngûúâi nêng moán caá nûúáng lïn möåt cêëp àùèng cao
hún àoá laâ “Chaã caá”. Phong caãnh úã àêy thêåt tuyïåt vúâi söng nûúác, lau laách,
beâo mêy, trïn bïën dûúái thuyïìn.
Nùm 1983, möåt àoaân khaách nûúác ngoaâi vaâo thûúãng thûác moán chaã
caá cuãa ta vaâ àïì nghõ àûúåc traã thïm möåt söë tiïìn cao hún tiïìn ùn phaãi traã.
Vò hoå àûúåc ùn chaã caá vúái möåt khöng khñ àùåc biïåt. Naây nheá, trïn möåt cùn
gaác oåp eåp töi töëi trêìn thêëp...nhòn thêëy dûúái chên mònh laâ mùåt nûúác dêåp
dïình coá tiïëng soáng vöî ò oåp.
Vúái khöng khñ naây, ngûúâi ta coá caãm tûúãng nhû àang úã trong möåt caái
lïìu luåp xuåp cuãa nhûäng thïë kyã àaä qua.
Ngûúâi ùn chaã caá laåi coá caái thuá tûå chuêín bõ cho mònh caác loaåi gia võ
maâ mònh thñch, ngöìi xuöëng nhêëp cheán rûúåu khai võ vúái mêëy cuã laåc rang,
haânh hoa söëng, baánh àa vûâng, àiaä buán àïí àúåi chaã caá vaâ nûúác múä noáng
thúm phûác àûúåc mang túái. Möîi võ khaách coá trûúác mùåt mònh möåt chiïëc baát
to àûång rau thòa laâ vaâ haânh. Möåt baát nhoã àïí ngay caånh àûång mùæm töm
àùåc biïåt. Khöng phaãi laâ loaåi mùæm töm chúå. Khaách àaánh mùæm töm vúái
chanh cho àïën khi nhûäng vïåt boáng mùæt cua nöíi lïn.
Nhaâ haâng bûng chaã lïn, rûúái múä noáng lïn baát thòa laâ Khaách gúä chaã,
chêëm mùæm töm vaâ ùn cuâng buán, thòa laâ laåc. Moåi àöång taác àûúåc tiïën haânh
höëi haã, hùm húã àïí àaåt àûúåc caái khoaái caãm töíng húåp.
Coá khaách laåi yïu cêìu àûúåc àïí möåt caái loâ con ngay bïn caånh àïí
khaách tûå tay mònh lêåt chaã röìi gúä vaâo baát ùn. Uöëng rûúåu, ùn chaã caá laåi
phaãi chuyïån troâ röm raã thoaãi maái múái lïn hûúng. Khöng ai ài ùn chaã caá
möåt mònh bao giúâ maâ theo caái kiïíu “traâ ngon phaãi coá baån hiïìn”. Chaã caá
àoáng vai troâ kñch thñch tûãu lûúång. Phaái uöëng àïën caái mûác “ngaâ ngaâ” múái
hïët nheä. Nghôa laâ húi “sûãa” möåt chuát àïí thêëy mònh töìn taåi möåt caách taâi
hoa vaâ haånh phuác, thûúãng thûác nhûäng miïëng chaã caá vaâng ûúm thúm tho,
beáo ngêåy, coång haânh tûúi maát, cuã laåc buâi àêåm àaâ, thûúãng thûác cheán rûúåu
ngon, say sûa tònh baån, say sûa caái khöng khñ ngaâo ngaåt àêìy chêët àúâi,
say sûa caái chúå caá bïn söng nûúác xûa kia cuãa cha öng, múâ múâ nhên aãnh.
Caái bñ quyïët cuãa chaã caá nùçm trong viïåc lûåa choån caác con caá lùng, caá
chiïn, caá anh vuä vaâ viïåc ûúáp caá vúái chuát muöëi vaâ nûúác nghïå trong veo. Leä
dô nhiïn, quaåt chaã cuäng rêët khoá. Laâm sao cho caá naát maâ cuäng khöng khö
xaác. Miïëng chaã phaãi “khuön mùåt”.
Nhiïìu ngûúâi úã caác tónh xa vïì, nhûäng àoaân Viïåt kiïìu vïì quï khöng
thïí boã qua moán chaã caá Haâ Nöåi maâ nöíi tiïëng nhêët vêîn laâ chaã caá Laä Voång.
Thuã àö ta coá chuâa Möåt Cöåt, coá höì Hoaân Kiïëm, coá nghïå sô Quaách Thõ Höì
haát aã àaâo nöíi tiïëng trong vaâ ngoaâi nûúác, thuã àö Haâ Nöåi coân coá moán chaã
caá...
BAÂN VÏÌ GIA VÕ
Gia võ laâ nhûäng caái thïm vaâo, àõnh võ cho moán ùn àïí àaåt àûúåc hiïåu
quaã cao nhêët, coá nghôa laâ phaãi thïm vaâo nhûäng gò vaâ nhû thïë naâo möåt
caách thñch húåp àïí laâm cho moán ùn trúã nïn thêåt hêëp dêîn. Nïëu coá gia võ
húåp lyá, ta coá thïí coá àûúåc nhiïìu moán canh caá. Nhûng nïëu khöng coá gia võ
thò chó coá möåt moán caá luöåc. Coá gia võ caác moán ùn seä àûúåc thay àöíi cung
bêåc vaâ sùæc thaái, nêng giaá trõ moán ùn lïn, hoùåc cuäng coá thïí laâm giaãm chêët
lûúång moán ùn ài nïëu duâng gia võ khöng kheáo. Gia võ phaãi thñch húåp vúái
têåp quaán, súã thñch, khñ hêåu, saãn phêím cuãa tûâng àõa phûúng. Noá phaãi
chõu àûúåc thûã thaách vaâ àûúåc sûå cöng nhêån röång raäi vúái möåt thúâi gian lêu
daâi vaâ qua nhiïìu thïë hïå. Vò nïëu khöng nhû vêåy, gia võ khöng ùn yá àûúåc
thay thïë ngay. ÚÃ phûúng Têy, ngûúâi ta goåi gia võ laâ caái àïí “laâm vui
miïång”. Thõt boâ xaâo, hoùåc thõt boâ duâng cho phúã taái khöng thïí thiïëu àûúåc
gûâng. Nûúác duâng phúã boâ khöng thïí thiïëu àûúåc nhûäng cuã gûâng àûúåc
nûúáng chaáy bïn ngoaâi vaâ àûúåc àêåp dêåp ra. Gûâng laâm aát ài võ gêy, höi cuãa
thõt boâ. Nhûng chuáng chó bõ aát ài chûá khöng bõ tiïu diïåt. Àiïìu rêët tïë nhõ
laâ úã chöî naây. Trong thuâng nûúác duâng phúã coá xûúng boâ, thõt boâ, saá suâng,
töm he, chêët ngoåt thûåc vêåt v v ... Laâ nhûäng chêët àõnh lûúång. Gûâng nûúáng
trong nûúác duâng laâ chêët taán hûúng. Noá bay lïn, thúm ngaâo ngaåt tûâ àêìu
phöë àïën cuöëi phöë. Caâ tñm, xaâo thõt ba chó phaãi coá tña tö thaái moãng. Baánh
àuác cua phaãi coá ngay bïn caånh àôa gia võ göìm rau ngöí, thên cêy chuöëi
thaái moãng vaâ möåt chuát kinh giúái. Möåt chuát thöi. Rau muöëng xaâo coá toãi ùn
vúái kinh giúái. Rau muöëng luöåc chêëm vúái nûúác mùæn chanh úát. Nûúác rau
luöåc coá laá me hoùåc sêëu. Thõt choá luöåc phaãi ùn vúái huáng choá (huáng giöëi),
vaâi laát giïìng. Thõt choá vöën noáng, huáng laâm cho dõu laåi. Huáng choá vûâa
thúm vûâa àiïìu chónh võ thõt choá. Coá khi duâng caã cuã saã, mú tam thïí. Nhûåa
mêån phaãi coá meã ùn caác loaåi trai, soâ, hïën phaãi coá rau rùm, xûúng söng, laá
löët. Ba ba, öëc nêëu vúái chuöëi xanh, doåc muâng vaâ àêåu raán, phaãi coá chuát múä
vaâ nûúác nghïå laâm cho nhûäng miïëng àêåu vaâ nhûäng miïëng doåc muâng coá
mêìu höí phaách. Mêìu höí phaách àêåm núi àêåu vaâ nhaåt núi doåc muâng. Coá núi
duâng keâm nhûäng súåi tña tö laâ húåp lyá. Thõt lúån luöåc phaãi coá caã bò lêîn múä,
ùn vúái giaá söëng, ngöí, chêëm nûúác mùæm chanh úát. Baánh cuöën Thanh Trò ùn
vúái ruöëc böng chaã quïë cuâng mêëy nhaánh muâi chêëm nûúác mùæm caâ cuöëng.
Buán thang nïn ùn vúái chuát caâ cuöëng hoùåc mùæm töm nheå. Nhûng chó àûúåc
duâng möåt trong hai thûá àoá. Trïn àôa thõt gaâ luöåc nïn coá vaâi súåi laá chanh.
Con gaâ cuåc taác laá chanh laâ vêåy. Trïn mùåt àôa tiïët canh phaãi coá chuát laåc
giaä nhoã, vaâi miïëng gan, rùæc höì tiïu cuâng vúái
mêëy caánh huáng quïë ùn goãi phaãi coá mêëy quaã sung hoùåc laá sung non.
Thõt bùm àûúåc boåc bùçng laá xûúng söng. Nem chua boåc bùçng laá öíi. Caá luöåc
phaãi coá vaâi cuã haânh àïí laá daâi. Chaáo gaâ phaãi àûúåc rùæc höì tiïu, haânh hoa
vaâ rau rùm thaái nhoã. Buán chaã vaâ nem raán (chaã gioâ) ùn vúái rau muöëng
cheã nhoã, rau xaâ laách, canh giúái, tña tö, chêëm vúái nûúác mùæm dêëm úát.
Thõt böì cêu hêìm vúái haåt sen, nêëm hûúng, thõt lúån bùm, cho coá àuã
muâi võ cuãa trúâi, nûúác, rûâng, àöìng. Thõt cûâu dï, boâ taái chêëm vúái tûúng
gûâng. Dêëm caá, dêëm öëc phaãi coá thòa laâ. Chaã caá ùn vúái mùæm töm vùæt chanh
múái dêåy muâi. Moán ïëch coá thïí laâ nêëu vúái mùng hoùåc têím, raán. Gia võ cuãa
moán ïëch laâ nuå mûúáp hoa, laá sung. ïëch àùåc biïåt böí àöëi vúái phuå nûä. Dên
gian ta àaä coá cêu: nam lûún nûä ïëch. Moán lûún coá thïí om hoùåc xaâo. Gia võ
cuãa noá laâ nghïå, haânh cuã, laá öíi, úát. Lûún laâ möåt võ thuöëc traáng dûúng böí
thêån. Ngay caã baánh deão vaâ baánh nûúáng Trung Thu, nhên baánh àïìu phaãi
àûúåc choån vúái gia võ. Àoá laâ nhûäng súåi laá chanh thaái rêët nhoã (laá non)
nhûng thñnh nhûäng súåi laá chanh nhoã àoá laâm cho baánh trúã nïn àùåc sùæc
hún lïn. Thúå laâm baánh cúä sû phuå múái àûúåc pha chïë súåi laá chanh vaâo
nhên baánh. Rau canh giúái vûâa laâ gia võ, vûâa laâ möåt võ thuöëc. Noá thúm
vûâa phaãi, khöng böëc maâ cuäng khöng bõ chòm ài ngay noá coá võ ngoåt nheå
húi cay núi àêìu lûúâi. Nhûng caái cay naây laåi rêët thuá võ. Noá vuöët ve võ giaác.
Quaã caâ vûâa laâ thûác ùn, vûâa laâ möåt thûá gia võ. Trong bûäa ùn coá rau
muöëng, canh khoai, canh caãi cuác maâ khöng coá mêëy quaã caâ laâ keám ngon.
Dû võ cuãa quaã caâ gêy ra möåt caãm giaác laå trong khi ùn.
Nghïå thuêåt êím thûåc laâ rêët quan troång. “Thûåc nhi trñ kyâ võ” laâ möåt
àiïìu haånh phuác. Tinh tûúâng vïì nghïåâ thuêåt êím thûåc vaâ chïë biïën ra àûúåc
nhiïìu moán ùn ngon phaãi coá àêìu oác nhaåy beán, saânh àiïåu, tûúãng tûúång,
laäng maån vaâ coá têm höìn nghïå sô.
Gia võ laâ nhûäng chêët thïm vaâo cho möåt moán ùn. Baân túái vùn hoaá
êím thûåc laâ chuyïån lúán. Khi êëy khöng thïí khöng nhùæc túái gia võ trong bûäa
tiïåc, bûäa cúm gia àònh .
NÛÚÁC LOÅ CÚM NIÏU
Möåt thúâi, nûúác loå cúm niïu àaä trúã thaânh möët. Sau naây, nhaåt dêìn
nhûng noá vêîn laâ möåt neát àeåptrong lõch sûã vùn hoaá êím thûåc.
Àoá laâ vaâo quaäng nhûäng nùm 1939 -1940, xaä höåi coá nhûäng àúåt soáng
baáo àöång maånh. Nûúác Phaáp bõ Àûác thön tñnh, chiïën tranh Thaái Phaáp.
Thûåc dên Phaáp àaân aáp khöëc liïåt caác cú súã caách maång. Böå maáy cai trõ cuãa
Phaáp trúã nïn loãng leão. Caác cú súã caách maång cuãa ta hoaåt àöång maånh. Àêu
àêy cuäng coá nhûäng lúáp hoåc cuãa Höåi truyïìn baá quöëc ngûä vaâ caác cú súã töí
chûác lûåc lûúång caách maång. Nhiïìu ngûúâi coá têm huyïët, ài tòm caách maång.
Nhiïìu ngûúâi ruã nhau lïn chiïën khuå. Nhiïìu ngûúâi ngú ngaác, tröng chúâ
vaâo möåt àiïìu gò àoá sùæp xaãy ra khöng cuå thïí. Cuäng coá nhûäng ngûúâi nghô
àïën chuyïån: “Ra ài khöng heån coá ngaây mai”? Coá nhûäng ngûúâi söëng tiïu
cûåc. Laåi thïm, kinh tïë gùåp khoá khùn... Àoá àêy vang lïn vaâi lúâi thú cuãa
Thïë Lûä:
“Non nûúác àang chúâ goát laäng du
Àêu dêy nghe tiïëng voång chinh phu
Loâng em phúi phúái quïn thûúng tiïëc
Àûa tiïîn anh ài chöën haãi höì.”
Àuáng vaâo böëi caãnh êëy, nûúác loå cúm niïu ra àúâi. ÚÃã Haâ Nöåi coá ba cú
súã baán nûúác loå cúm niïu. Möåt úã ngoä Haâng Dêìu, möåt úã Haâng Giêëy, nhûng
àaáng kïí nhêët laâ úã phöë Àinh Liïåt, nay úã vaâo khoaãng gêìn phña sau Nhaâ
haát kõch Haâ Nöåi. Àoá laâ möåt caái nhaâ kho röång boã khöng. Trong nhaâ aánh
saáng lúâ múâ. Cûãa haâng luön thuöåm, chùèng coá b iïín àïì, cuäng chùèng àïì cuäng
chùèng coá quaãng caáo. Khaách ra vaâo lêìm lyâ chùèng noái nùng gò. Khaách ùn
chó viïåc àûa 7 haâo röìi lêëy ra möåt suêët nûúác loå cúm niïu àûúåc àùåt trïn möåt
caái meåt tre, röång chûâng 20 cm. Khaách cêìm caái meåt, tûå tòm lêëy möåt manh
chiïëu nhoã hoùåc möåt caái àoân ngöìi röìi ra ngöìi möåt mònh úã möåt goác tuyâ yá.
Suêët ùn trïn meåt göìm coá: möåt niïu cúm nhoã, möåt chiïëc àuäa caã ngùæn, möåt
àöi àuäa nhoã vaâ ngùæn kiïíu àuäa ùn rûúåu nïëp vaâ böën caái chai nhoã coá sûác
chûáa chûâng 20 ml vaâ àûúåc àêåy kñn bùçng chiïëc nuát bêëc...
Trong niïu nhoã coá chûâng hai baát cúm àaä àûúåc thöíi sùén trong möåt
nöìi to. Cúm àûúåc àong vaâo niïu, úã giûäa laâ caác thûác ùn göìm: möåt miïëng
thõt boâ om, möåt miïëng thõt gaâ maái coá da vaâng, möåt miïëng thõt lúån raán coá
àuã caã bò, múä vaâ naåc, möåt miïëng gan xaâo, möåt duám trûáng caáy hoùåc töm
noän, hai caánh nêëm, möåt caánh möåt nhô... Têët caã àûúåc rûúái lïn möåt chuát
nûúác àêåm coá haåt tiïu. Cúm àûúåc thöíi bùçng gaåo taám thúm vaâ taám xoan.
Möîi loaåi gaåo chiïëm möåt nûãa. Vò gaåo taám thúm coá võ thúm àêåm àaâ. Nhûng
gaåo taám xoan laåi coá võ thúm sùæc saão. Cúm goái caác moán ùn úã giûäa. Chiïëc
niïu àûúåc àïåm möåt túâ giêëy röìi àûúåc nùæp vung àêåy lïn cho kñn húi vaâ àûúåc
hêm noáng caách thuyã 4 chiïëc chai nhoã àùåt trïn meåt àûång 4 phuå gia cho
bûäa ùn. Chuáng göìm möåt chai nhoã nûúác canh nhû kiïíu nûúác suyát, möåt
chai nhoã coá nûúác mùæm caâ cuöëng, möåt chai nhoã àûång rûúåu ngang vaâ möåt
chai nhoã coá chûâng hai ba nguåm nûúác traâ.
Nhû vêåy laâ àuã muâi võ cho möåt bûäa ùn àöëi vúái möåt keã giang höì, keã
àöåc thên, keã àang coá àiïìu gò phiïìn muöån hoùåc cho möåt keã laäng maån,
muöën caái àiïìu: “Möåt mònh laâm caã cuöåc chia ly”. Laåi àaáp ûáng àûúåc caái
thûúãng thûác muâi võ cö àún, buöìn vu vú, muöën àûúåc thoaã maän trñ toâ moâ,
lêåp dõ...
Khaách ùn cêìm lêëy chiïëc àuäa caã ngùæn àêåp vaâo caái niïu Thöí Haâ àoã
au múái toanh lïn möåt tiïëng “böëp” . Chiïëc niïu vúä ra, bûäa ùn àûúåc bùæt
àêìu. Khaách ùn thêåt thoaãi maái, sung sûúáng àûúåc coá caái thuá tûå tay mònh
àêåp phaá möåt caái gò àoá laâm vui. Cuäng nhû caái caách thûác úã bïn phûúng Têy
múã chai sêm banh, àêåp tan möåt caái Cöëc trong bûäa tiïåc lêëy may. Hoùåc
nhû khi möåt con taâu haå thuyã: ngûúâi thuyïìn trûúãng àûúåc caái quyïìn ûu
tiïn laâ àêåp vúä möåt chai sêm banh...
Ùn uöëng xong, khaách ùn chó lùèng lùång ra ài, phuãi öëng quêìn, muåc
thi vö nhêån, ra ngoaâi àûúâng, nhêåp vaâo phöë xaá buåi bêåm vaâ öìn aâo... Thûåc
ra, goåi laâ nûúác loå cúm niïu cho coá veã “thûúng caãm” möåt chuát. Khaách traã
cho bûäa cúm naây mêët 7 haâo trong khò möåt àôa cúm rang thêåp cêím goåi laâ
cúm Hoa Kyâ ùn no àûúåc úã quaán ùn Myä Kinh hoùåc Àöng Hûng Viïn taåi
Haâng Buöìm chó phaãi traã coá 3 haâo.
Trong möåt thúâi gian ngùæn, nûúác loå cúm niïu àaä trúã thaânh möåt caái
möët. Ngûúâi àaánh tiïëng cho nhau, maách nhau, àûa nhau ài ùn... Möåt söë
nhaâ vùn, nhaâ baáo vêîn ruã nhau ài thûúãng thûác möîi khi lônh àûúåc chuát
tiïìn “vùn chûúng”.
Àaä laâ möët maâ nhêët laâ laåi laâ möët êím thûåc thò noá luön luön thay àöëi
vaâ nhoäng nheäo. Àïën gêìn cuöëi nùm 1940, caái möët naây cuäng bõ nhaåt dêìn
röìi bõ laäng quïn.
Tuy vêåy, “nûúác loå cúm niïu” cuäng khaá àùåc sùæc. Noá cuäng ghi àûúåc
vaâi doâng khiïm töën trong vùn hoaá êím thûåc cuãa Viïåt Nam.
RÛÚÅU!
Ngûúâi ta baân taán vïì rûúåu cuäng nhû baân taán vïì tònh yïu thêåt khöng
bao giúâ caån. Cöí, kim, Àöng, Têy àïìu vêåy Trïn thïë giúái, chùèng coá dên töåc
naâo khöng duâng rûúåu. Nghôa laâ rûúåu coá mùåt trong sûå töìn taåi cuãa con
ngûúâi. Möîi dên töåc cêët rûúåu theo kiïíu caách cuãa mònh. Nhûng hoå vûâa
uöëng rûúåu baãn àõa, laåi vûâa uöëng rûúåu nhêåp tûâ nûúác ngoaâi. Coá vö vaân loaåi
rûúåu nùång, nheå khaác nhau, àùæt reã khaác nhau. Viïåc thûúãng thûác cuäng
khaác nhau tuyâ theo khêíu võ, sûác khoeã vaâ têåp quaán dên töåc.
ÚÃã nûúác ta cuäng coá nhiïìu loaåi rûúåu, coá nhûäng loaåi àûúåc àïí yá nhiïìu
nhû: Rûúåu laâng Mú, rûúåu laâng Vên, rûúåu tùm, rûúåu cêìn, rûúåu àïë, rûúåu
Luáa Múái, Thanh Mai, Mú Hûúng Tñch, Caâ phï v.v.. Vaâo khoaãng nhûäng
nùm 1930 coá rûúåu Phöngten 40 àöå, rûúåu Vùn Àiïín 35 àöå. Nhûäng loaåi
rûúåi saãn xuêët thuã cöng vaâ khöng coá giêëy pheáp, thûúâng àûúåc goåi laâ rûúåu
lêåu, rûúåu quöëc luãi, rûúåu ngang luác naâo cuäng coá vaâ àûúåc duâng àaåi traâ.
Àaáng kïí hún caã laâ rûúåu laâng Mú coá chiïìu daây lõch sûá chûâng 6,7
trùm nùm. Quï hûúng noá úã phña Nam quêån Hai Baâ Trûng, vaâo khoaãng
Baåch Mai Hoaâng Mai Hoaâng Vùn Thuå Trûúng Àõnh ngaây nay. Xûa kia,
nhûäng núi naây laâ caã möåt rûâng mú baát ngaát. Dên núi àêy chuyïìn nghïì
nêëu rûúåu mú, baán ài khùæp núi Rûúåu laâng Mú àaä trúã nïn rêët nöíi tiïëng.
Nghïì nêëu rûúåu úã àêy àûúåc giûä bñ mêåt, cha truyïìn con nöëi. Khöng àêu coá
rûúåu ngon hún. Rûúåu Mú àûúåc goåi laâ “Cöng chuáa cuãa caác loaåi rûúåu. Noá
thanh cao, tinh khiïët, tûúi maát, thanh baåch, say dõu... Uöëng loaåi rûúåu
naây maâ coá keâm àöì nhùæm laâ hoãng beát, laâ “êím bêët chi kyâ võ”. Uöëng rûúåu
mú chó uöëng vúái mêëy quaã mú xanh, tûúi, gioân maâ thöi. Trong “Luêån anh
huâng” úã Tam Quöëc, Taâo Thaáo vaâ Lûu Bõ uöëng rûúåu mú vúái mú xanh. Hoå
lêëy àuäa gùæp mú röìi cêìm lêëy ùn nhêëm nhaáp. Trong maân kõch “Chung Vö
Diïåm phoá höåi kyâ baân”, Ma Têën àêëu cúâ vúái Chung Vö Diïåm cuäng uöëng
rûúåu mú vaâ ùn mú xanh. Hoå uöëng möåt húáp nhoã röìi möåt laát sau múái ùn
mú, chûá khöng ùn ngay vò coân muöën keáo daâi caái dû võ thúm cuãa rûúåu mú
dêng lïn, àaánh voäng trong Cöí hoång.
Rûúåu tùm àaä nöíi tiïëng vúái nhûäng lúâi ca dao thùæm thiïët:
“Àöë ai àaánh voäng khöng àûa
Ru em khöng haát anh chûâa rûúåu tùm...”
Nghôa laâ khöng bao giúâ anh chûâa uöëng rûúåu tùm caã Hoùåc nhû:
“Tùång em möåt thuáng xöi dïìn
Hai con gaâ beáo vúái voâ rûúåu tùm...”
Trong mêëy moán quaâ tùång naây, voâ rûúåu tùm laâ àaáng giaá nhêët. Rûúåu
tùm laâ rûúåu cêët nûúác thûá nhêët. Nïëu cêët 10 lñt rûúåu thûúâng thò chó àûúåc coá
möåt lñt rûúåu tùm maâ thöi. Noá ngon haång nhêët, nhûng sao laåi goåi laâ rûúåu
tùm. Ngûúâi ta cho rûúåu tùm vaâo möåt caái chai. Rûúåu khöng àûúåc roát àêìy
vaâ phaãi bõt kñn miïång. Ngûúâi ta lùæc maånh chai cho rûúåu suãi tùm lïn.
Tùm rûúåu böëc maånh nhû reo. Khi àïí chai àûáng yïn, caác tùm rûúåu lùån
ngay lêåp tûác. Àoá laâ dêëu hiïåu loaåi rûúåu tùm chñnh Cöëng.
Ngaây xûa, khöng ai daám nêëu rûúåu trong nhaâ vò nïëu nhaâ chûác traách
bùæt àûúåc caác àöì nghïì nêëu rûúåu trong nhaâ thò chuã nhaâ lêåp tûác phaãi ài tuâ.
Ngûúâi ta nêëu rûúåu úã núi bñ mêåt kñn àaáo. Nïëu chùèng may bõ löå, hoå liïìn boã
cuãa chaåy lêëy ngûoâi Thuã phaåm seä khöng bõ bùæt. Loaåi rûúåu naây àùåc biïåt
ngon, coá àöå nùång nheå khaác nhau theo súã thñch ngûúâi uöëng. Coá àiïìu noá coá
phong võ riïng biïåt àuã àaánh baåi caác loaåi rûúåu àïí trúã nïn coá tiïëng möåt
caách lêu daâi vaâ vûäng chùæc.
Rûúåu cêím phöí biïën úã caác miïìn rûâng nuái. Rûúåu chó coá chûâng 12 àöå
nhûng khi uöëng phaãi hñt maånh, uöëng nhiïìu cuäng dïî “àöí” Uöëng rûúåu cêìn,
nhiïìu ngûúâi cuâng uöëng möåt luác qua chiïëc caãn huát cuãa mònh. Ngûúâi uöëng
rûúåu cêìn uöëng àïën say múái àuáng kiïíu. Luác àoá, hoå múái coá àûúåc nhûäng lúâi
noái xuêët thêìn. Luác àoá, ngûúâi ta yïu àúâi, yïu moåi ngûúâi trong cöång àöìng.
Niïìm vui àûúåc nhên lïn vaâ sûå say sûa cuäng àûúåc böëc lïn vúái nhûäng tiïëng
cöìng, tiïëng chiïng. Chñnh nhûäng tiïëng vang trêìm huâng êëy thuác giuåc
ngûúâi ta caâng say sûa, uöëng thïm nhiïìu nûäa. Núi naâo töí chûác uöëng rûúåu
cêìn maâ khöng böë trñ coá tiïëng cöìng tiïëng chiïng xen vaâo laâ mêët ài möåt
nûãa caái àeåp truyïìn thöëng. Ngûúâi uöëng rûúån cêìn thaã höìn vaâo men say cuãa
rûúåu vaâ vaâo tiïëng cöìng tiïëng chiïng ngaân xûa voång vïì.
Rûúåu voâ laâ rûúåu ngon àïí trong voâ saânh, chön xuöëng àêët möåt thúâi
gian múái mang lïn uöëng, àûúåc goåi laâ rûúåu haå thöí. Rûúåu laâng Vên laâ loaåi
“rûúåu möåc” khöng cêìn gia cöng (höì) cuäng coá tiïëng möåt thúâi.
Nhûng loaåi rûúåu ngang àûúåc caác cö gaái laâng rûúåu xûa kia mang ài
baán rong khùæp núi. Hoå phaãi laánh mùåt nhûäng ngûúâi thûåc haânh phaáp luêåt.
Cö gaái baán rûúåu buöåc chiïëc bong boáng trêu vaâo buång mònh. Trong chiïëc
bong boáng to êëy coân coá möåt chiïëc nhoã hún. Caã hai àïìu chûáa rûúåu. Möåt
loaåi rûúåu thûúâng vaâ möåt loaåi àùåc biïåt hún. Caã hai àêìu bong boáng àûúåc
nöëi vúái hai voâi huát bùçng öëng sêåy chôa ra phña ngoaâi. Ngaây xûa, cö gaái Haâ
Nöåi ài baán rûúåu mùåc chiïëc aáo maâu guå àïí che lïn, thùæt lûng bao xanh vùæt
veão àïí nguåy trang, ra caái àiïìu cö gaái coá mang. Cö baán rûúåu theo hai
phûúng thûác. Trong tay cö coá chiïëc cheán, cö roát möåt cheán cho ngûúâi uöëng
ngay taåi chöî. Phûúng thûác thûá hai dên daä hún vaâ cuäng nhuöëm maâu sùæc
phong tònh, cö keáo taâ aáo lïn chòa caái voâi huát ra ngoaâi. Khaách ngêåm
miïång vaâo voâi huát, tu tûâng húi möåt. Möîi möåt húi laâ möåt ûåc, ba ûåc laâ möåt
cuát, ba cuát laâ nûãa chai, saáu cuát laâ möåt chai. Cûá thïë maâ tñnh tiïìn. Cö coá
thïí cho khaách uöëng tûâng ûåc möåt úã ngay bïn caånh àûúâng, bïn buåi tre
hoùåc bêët cûá núi àêu.
ÚÃã trûúâng húåp naây, khi khaách àaä uöëng àöå möåt hoùåc hai ûåc vaâ tiïëp
nûäa seä ngaâ ngaâ say. Khaách coá thïí cúåt nhaã, choâng gheåo àöi lúâi. Thêåm chñ
coá “chêëm muát” tyá chuát, cö haâng rûúåu cuäng móm cûúâi yá nhõ, röång raäi vaâ
cho qua. Coá àiïìu cö seä tñnh tiïìn rûúåu cao lïn vò nhûäng lúâi noái vaâ haânh
àöång lùèng lú àoá. “Cûãa haâng, baán vaâ uöëng rûúåu àöåc àaáo naây coá leä chó coá úã
Viïåt Nam, Haâ Nöåi trûúác àêy ba, böën thêåp kyã.
NGÛÚÂI HAÂ NÖÅI UÖËNG RÛÚÅU
Ngûúâi Saânh rûúåu, trûúác hïët cêìm lêëy chai rûúåu, ngùæm möåt laát, nhû
say àùæm, nhû vuöët ve chai rûúåu, thêån troång maâ êu yïëm nöìng naân nhû
kiïíu ngùæm möåt cö gaái àeåp. Anh ta laåi àùåt chai rûúåu xuöëng. Tay nùæm chùåt
chiïëc cheán trong tay, ûúm ûúám. Cheán uöëng rûúåu khöng coá tai, coá thïí laâ
chiïëc cheán Baát Traâng, cheán úã loâ öng Thiïëu hoùåc cheán cöí coá men saáng,
dûúái àñt cheán coá chûä Nöåi phuã. Quanh cheán coá veä chuát thuyã mùåc vaâ hai
cêu thú:
Võ thuyã àêìu can nhêåt
Kyâ Sún nhêåp möång thên.
Ta ruát caái nuát chai cuöån bùçng laá chuöëi khö ra, ngûãi ngêën röìi roát
rûúåu ra cheán. Thïë laâ rûúåu hiïån ra, dòu dõu, trong suöët, saåch bong, tûúi
maát. Rûúåu coá khuön mùåt söëng àöång, xao xuyïën, bao la nhû möåt baãn tònh
ca. Coá thïí laâ àöåc êím uöëng möåt mònh hoùåc laâ àa êím uöëng vúái nhiïìu
ngûúâi. Trong mêëy ngûúâi uöëng rûúåu vúái nhau, ngûúâi ñt tuöíi hún phaãi giûä
yá. Khi nêng cheán, khöng àïí cheán cuãa mònh cao hún cheán cuãa ngûúâi nhiïìu
tuöíi hún mònh .
Tay nêng cheán rûúåu, ngûúâi ta túåp möåt húáp thêåt nhoã, khi cheáp
miïång röìi múái uöëng túáp àêìu tiïn, túáp thûá hai. Ngûúâi ta thêëy tinh thêìn
phêën khúãi. Nöîi mïåt nhoåc àûúåc giaãm ài nheå tïnh. Ngûúâi ta quïn ài moåi
buöìn phiïìn, moåi sûå trong cuöåc söëng. Tûå biïën mònh tûâ nö lïå cuãa cuöåc söëng
vêåt chêët sang tûå do. Ngûúâi ta chuyïín thûåc tïë vaâo möång möåt caách dïî daâng
vaâ ïm aã.
Khi uöëng vúái baån beâ, ngûúâi ta cuâng uöëng, cuâng say àïí toã tònh thêåt
vúái nhau, uöëng cho sûå giao ûúác, hûáa heån àûúåc bïìn vûäng. Con quyã tinh
nghõch trong rûúåu trúã vïì nhûäng ngaây vaâng son xûa. Hoå trúã nïn dõu daâng,
chan hoaâ, vui tûúi...
Ngûúâi saânh rûúåu phaãi tri kyâ võ (biïët võ cuãa rûúåu); tri kyâ hûúng (biïët
hûúng thúm cuãa rûúåu); tri kyâ aão (biïët sûå huyïìn aão); tri kyâ linh (biïët caái
linh höìn cuãa rûúåu)...
Ngûúâi ta uöëng nïëm, uöëng thûúãng thûác, uöëng lêëy say, uöëng kiïíu
cheán thuâ cheán taåc: laâ uöëng kiïíu hai ngûúâi: chuã vaâ khaách. Bïn chuã laâ bïn
“taåch, coá nghôa laâ chuác mûâng. Bïn khaách laâ bïn “thûâ” coá nghôa laâ uöëng
àaáp laåi. Ngûúâi ta uöëng àûáng, uöëng ngöìi, uöëng ngöìi xöím, vûâa ài vûâa
uöëng... Ngûúâi àaân öng lyá tûúãng möåt thúâi xûa kia phaãi laâ ngûúâi taâi hoa,
phaãi biïët cêìm (àaân haát), kyâ (àaánh cúâ), thi (laâm thú), hoaå (veä)... Nhûng laåi
phaãi biïët caã tûãu (uöëng rûúåu) múái laâ troån veån. Tûãu cuäng chiïëm möåt àõa võ
quan troång.
Nhûäng ngûúâi cêìu kyâ hoùåc tao nhên mùåc khaách yïu cêìu khi uöëng
rûúåu phaãi coá möåt khöng khñ xung quanh “ngon”“ ngûúâi uöëng vúái mònh
phaãi “ngon”, rûúåu phaãi ngon, thûác nhùæm phaãi ngon.
Ngûúâi giaâu coá uöëng loaåi rûúåu àùæt tiïìn hún vaâ coá keã hêìu ngûúâi haå
laâm caác moán nhùæm. Ngûúâi coá chûä nghôa, vûâa uöëng rûúåu vûâa laâm thú phuá,
àoåc cho nhau nghe nhûäng aáng vùn hay. Coá khi hoå vûâa uöëng vûâa thûúãng
thûác gioång haát ca truâ cuãa caác àaâo nûúng. Hoå àûa saáng taác cuãa hoå àïí caác
àaâo nûúng trònh baây...Caãnh ngheâo thò uöëng “xïëch”. Cuäng coá khi vúái quaã
sung, quaã öíi hoùåc quaã úát cuäng xong, goåi laâ rûúåu nhaåt, rûúåu uöëng.
Trong nhûäng bûäa rûúåu, ngûúâi ta xïëp nhûäng ngûúâi ngang lûáa tuöíi
vaâo vúái nhau, nhûäng ngûúâi coá chûác sùæc hoùåc bònh dên vaâo vúái nhau.
Nhûng khi uöëng rûúåu kiïíu “cheán chuá cheán anh” thò thêåt thoaãi maái, bònh
àùèng. Chùèng phaãi giûä keä gò coá khi hoå tòm thêëy möåt vaâi chuát xûúng xêíu,
suån gò àoá... thò tha höì maâ möìm nhai, tai nghe àoá laâ caái thuá dên daä vaâ àùåc
biïåt.
Cuäng coá nhiïìu kiïíu say: Say taâng taâng, say khûúát, say khûúát coâ búå,
say tñt cung mêy, say tuyá luyá caân khön, say mïìm, say mï mêín àúâi, say
ngaâ ngaâ, say khöng biïët trúâi àêët laâ gò v.v.. Leä dô nhiïn cuäng thûúâng coá
chuyïån: “Rûúåu vaâo lúâi ra” hoùåc quaá cheán maâ xaãy ra nhûäng àiïìu àaáng
tiïëc.
ÚÃã thúâi xa xûa, nhûäng ngûúâi dên úã vuâng cao àïìu uöëng rûúåu cêìn. Moåi
ngûúâi uöëng têåp thïí tûâ möåt voâ rûúåu. Nhûng röìi coá möåt söë di dên xuöëng
vuâng àöìng bùçng, hoå coá khung caãnh söëng múái, tiïëp xuác vúái nhiïìu caãi tiïën
maâ khöng uöëng rûúåu cêìn nûäa. Hoå quïn kiïíu uöëng rûúåu naây ài. Nhûng
nhûäng ngûúâi anh em cuãa hoå úã laåi miïìn cao vêîn coân giûä àûúåc caái nïëp uöëng
rûúåu cêìn. Tñnh cöång àöìng cuãa viïåc uöëng rûúåu cêìn rêët cao. Hoå cuäng vui
vúái nhau, söëng cuâng nhau vaâ cuäng chïët cuâng nhau.
BAÁNH BEÂO
Àoá laâ tûâ àúâi nhaâ Lï, cûá xuên thu nhõ kyâ, nhaâ vua vaâ möåt söë quan àaåi
thêìn àïën àïìn Thûâa Lûúng (nay laâ chuâa Vua úã phöë Thõnh Yïn, quêån Hai
Baâ) àïí chuêín bõ laâm lïî tïë trúâi àêët núi àaân Nam Giao (nay laâ khu nhaâ
maáy cú khñ Trêìn Hûng Àaåo). Nhaâ Vua thûúâng cho goåi möåt söë quan cêån
thêìn àïën dûå tiïåc. ÚÃã xung quanh khu vûåc naây coá nhiïìu haâng quaán sang
troång, coá phûúâng laâm rûúåu nöíi tiïëng laâng Mú vaâ phûúâng Kim Liïn laâ núi
têåp trung baán nhûäng moán ùn ngon. Núi àêy, coá nhiïìu ngûúâi nêëu cöî vaâ
laâm bïëp Vên Höì úã mûác àaåi sû nöíi tiïëng khùæp kinh thaânh. Tuy vêåy, nhaâ
Vua vaâ caác quan àaåi thêìn vêîn caãm thêëy khöng ngon miïång trong caác bûäa
yïën tiïåc tûng bûâng, thûâa thaäi vaâ cao sang. Àiïìu naây laâm cho quan ngûå
thiïån rêët àau àêìu. öng lo lùæng, vöåi vaâng ài tòm nhûäng tay àêìu bïëp gioãi
quanh vuâng. Sau cuâng, öng hoãi thùm vaâo möåt cùn nhaâ nhoã cuãa öng giaâ
hoå Trõnh ngay úã Ö Cêìu Dïìn. Öng giaâ naây nöíi tiïëng laâ möåt ngûúâi laâm
baánh beâo ngon. Öng khöng phaãi mang baánh ài baán nhû nhûäng ngûúâi
khaác maâ khaách mua cûá luä lûúåt keáo àïën nhaâ àïí mua baánh cuãa öng. Nghïì
laâm baánh beâo cuãa öng àaä qua.
Baánh beâo goái 3 laá chuöëi. Laá bïn trong cuâng, nhêët thiïët phaãi laâ laá
chuöëi têy àïí noá laâm cho böåt baánh khi chñn coá àûúåc maâu ngoåc thaåch. Laá
boåc àûúåc beã húi khum khum laåi trong möåt chiïëc khuön tre àïí baánh mang
daáng hònh chiïëc thuyïìn böìng bïình. Cuäng coá thïí goåi noá laâ möåt caánh beâo
lúán nïn goåi laâ baánh beâo. Tïn chûä cuãa noá laâ Bònh cao (Bònh laâ beâo).
Böåt laâm baánh göìm hai loaåi teã: taám thúm vaâ taám xoan giaä thêåt nhoã,
mõn. Haåt gaåo phaãi nhoã, àïìu vaâ khön mùåt. Böåt baánh beâo khöng xûã lyá sang
daång böåt loåc àïí noá giûä àûúåc möåt maâu trùæng da thõt. Böåt loåc trong suöët,
gêìn nhû hïët muâi trêìn tuåc vaâ bõ chùæt loåc nhiïìu lêìn nïn noá mêët ài nhiïìu
chêët quyá giaá cuãa haåt gaåo. Cuäng tûác laâ mêët ài caái hûúng àöìng gioá nöåi cuãa
noá. Coân böåt baánh beâo sau khi àûúåc giaä mõn, àûúåc giûä nguyïn têët caã àïí
thaânh baánh. Do àoá, noá giûä àûúåc têët caã nhûäng gam maâu chên chêët cuãa
gaåo nïn coá muâi võ àêåm àaâ. Böåt baánh beâo laâ cö gaái chên quï mún múãn,
duäng caãm, tûå tin, khöng cêìn son phêën. Noá söëng hïët mònh, hïët caã àúâi gaåo
àïí hiïën cho cuöåc àúâi têët caã nhûäng tinh hoa, tinh khiïët vaâ ngay caã nhûäng
gò coân non keám, ngêy thú maâ chên chêët cuãa noá.
Böåt baánh beâo àûúåc cho vaâo möåt tyã lïå muöëi, nûúác vaâ haân the húåp lyá.
Thêìn tònh laâ úã chöî ngûúâi chïë biïën biïët àiïìu chónh húåp lyá àûúåc caái hònh
tam giaác nûúác, muöëi vaâ haân the naây. Nïëu ba caånh cuãa hònh tam giaác
khöng haâi hoaâ àûúåc vúái nhau, tyã lïå naây quaá möåt chuát hoùåc keám möåt chuát,
àïìu khöng thïí coá baánh ngon. Trïn mùåt böåt àûúåc rùæc lïn nhûäng caánh nhoã
haânh hoa xanh ngùæt xaâo qua múä vaâ chûâng 9, 10 miïëng toáp múä maâu vaâng
àêåm. Nhû vêåy laâ nhûäng caánh haânh hoa nöíi nhû nhûäng caánh beâo hoa dêu
nöíi lïn trïn mùåt höì maâu ngoåc. Toáp múã phaãi àûúåc xûã lyá riïng tûâ möåt
maãng múä hoa àïí coá nhûäng laát daây, moãng nhû nhau, khöng chaáy quaá,
cuäng khöng non, chó húi gioân sêìn sêåt vaâ coá toaát ra chuát múä nûúác. Àêy laâ
caã möåt pa leát pha maâu cuãa möåt hoåa sô taâi hoa.
Quaá trònh hêëp baánh cuäng rêët cöng phu. Nöìi caách thuãy úã dûúái, trïn laâ
caái choä àûúåc xïëp nhûäng chiïëc baánh. Giûäa hai nöìi naây àûúåc bõt kñn bùçng
giêëy baãn àïí khoãi phò húi. Trïn nùæp choä laâ möåt chiïëc vung àêåy lúán, phaãi
àêåy thêåt kñn nhûng cuäng phaãi coá möåt löî nhoã thöng ra ngoaâi, löî nhoã naây
thûúâng cuäng àûúåc bõt kñn, thónh thoaãng múái àûúåc múã ra möåt laát. Tûâ luác
hêëp baánh àïën lêëy baánh thaânh phêím ra khoãi choä, chó àûúåc múã ra coá möåt
lêìn. Do àoá, thöng qua caái löî nhoã trïn vung maâ ngûúâi laâm baánh ngûãi thêëy
muãi thúm cuãa baánh. Tûâ caái muâi thúm êëy maâ ngûúâi laâm baánh laäo luyïån
phaãi biïët àûúåc traång thaái chñn dêåy muâi cuãa baánh laâ chñn vûâa àeåp goåi laâ
chñn “àûâ” múái múã nùæp ra. Baánh beâo àaåt nhûäng tiïu chuêín: buâi, beáo,
thúm, ngoåt, àêåm, maát, hêëp dêîn võ giaác. Ngûúâi ta baão baánh beâo vûâa coá
muâi võ “chay”, laåi vûâa coá muâi võ “mùån”. Baánh beâo laâ möåt neát duyïn thêìm.
Möîi laá baánh beâo àïìu àûúåc trang bõ möåt con dao bùçng tre voát nhùén,
phña lûúäi thêåt moãng. Hònh con dao naây húi giöëng chiïëc búi cheâo. Ngûúâi ta
duâng con dao naây maâ cùæt baánh, cùæm lûúäi dao vaâo miïëng baánh, àûa lïn
miïång möåt caách trang nghiïm, húán húã maâ caãm àöång.
Trong möåt bûäa yïën tiïåc vua ban chêët àêìy nhûäng cao lûúng myä võ,
ngûúâi ta thêëy vùæng mùåt quan ngûå thiïån. Möåt laát sau, quan ngûå thiïån vïì
cuâng öng giaâ laâm baánh beâo. Hoå quyâ xuöëng röìi thaã vaâo baân tiïåc lúán nhûäng
laá baánh beâo thúm ngon coá hònh daáng n hûäng chiïëc thuyïìn con. Quan ngûå
y trònh baây vïì chiïëc baánh beâo vûâa dên daä, vûâa cao sang cuâng caách sûã
duång con dao tre then thuöåc. Bûäa tiïåc naáo nûác hùèn lïn. Vua vaâ caác quan
ùn hïët têët caã nhûäng chiïëc baánh beâo vaâ khen ngon, tûúãng chûâng nhû chûa
bao giúâ àûúåc thûúãng thûác möåt moán ngon nhû vêåy. Moåi ngûúâi nêng chiïëc
que dao maâ nao nao nhû hoå àang sûã duång búi cheâo ...Hònh nhû coá ngûúâi
tûâ möåt cöåi nguöìn xa xùm naâo àoá vêîy goåi: “Vïì àêy vúái con söng, chiïëc
thuyïìn ...” ùn möåt miïëng ngon, ngûúâi ta laåi coá möåt caái gò àïí thûúng
nhúá...
Trûúác nhûäng nùm 1940 vaâ coân cho àïën nhûäng nùm 1960, úã vuâng
chuâa Vua vaâ Baåch Mai coá mêëy nhaâ laâm vaâ baán baánh beâo. Baánh beâo chuâa
Vua àûúåc àaánh giaá cao. Nhûäng gia àònh naây laâ hêåu duïå cuãa öng giaâ hoå
Trõnh khi xûa. Baánh cuãa hoå cung cêëp cho moåi ngûúâi khùæp Haâ Nöåi. Àïën
nay, moán baánh beâo chó coá mùåt úã möåt söë chúå quï maâ thöi. Thêåt àaáng tiïëc
cho moán quaâ bònh dên àaä gêy àûúåc tiïëng tùm möåt thuâa.
Baánh beâo chuâa Vua khöng chó laâ möåt moán quaâ àún giaãn àûúåc moåi
ngûúâi ûa thñch. Noá laâ möåt moán quaâ coá höìn, gúåi nhúá àïën tònh caãm truyïìn
thöëng. Noá coá giaá trõ trong nghïå thuêåt êím thûåc Viïåt Nam vaâ mang maâu
sùæc triïët hoåc.
BAÁNH TRUNG THU
Tïët Trung thu, phaãi noái àïën chiïëc baánh nûúáng, baánh deão kyâ diïåu,
cuäng giöëng nhû chiïëc baánh chûng trong nhûäng ngaây Tïët Nguyïn àaán.
Baánh deão coá hai phêìn: Phêìn aáo vaâ phêìn nhên. AÁo baánh phaãi choån
gaåo nïëp vaâng, vuâng Tröi hoùåc vuâng Bùæc Ninh, Bùæc Giang. Gaåo àûúåc rang
röìi xay, hoùåc giaä nhoã mõn, nhaâo vúái nûúác àûúâng thùæng ngan ngaát möåt
muâi hûúng bûúãi. Têët caã nhûäng cöng àoaån kïí trïn àïìu phaãi do möåt baân
tay thúå coá “nghïå” àaä àûúåc “haå sún” àaãm nhiïåm. Ngûúâi thúå khöng àûúåc sai
soát möåt khêu naâo. Sai möåt ly ài möåt dùåm. Luác ra khuön, caái baánh hiïån roä
nhûäng hoa vùn chòm nöíi cuãa möåt böng hoa núã 8 caánh hoùåc 10 caánh.
Khuön mùåt aáo baánh deão mõn, baánh ngoåt àêåm, thúm dõu. Phêìn nhên
baánh nhêët thiïët phaãi do thúå caã quaán xuyïën vúái nhûäng khêu quan troång
àêìy bñ quyïët nhaâ nghïì nhû: rang vûâng, uã vûâng, xûã lyá mûát bñ khêíu, mûác
sen, haåt dûa, haånh nhên, ûúáp nhên, taåo hûúng cho nhên...
Nhên cuãa baánh deão chay tõnh, nùång muâi hûúng àöìng gioá nöåi. Maäi
vïì sau naây, ngûúâi ta múái phaá caách cho thïm laåp sûúâng vaâo. Nhên baánh
nûúáng àûúåc caãi tiïën túái nhiïìu saáng kiïën. Möîi hiïåu baánh àïìu muöën coá
phêìn àöåc àaáo cuãa mònh. Vaã laåi baánh nûúáng laâ “em” cuãa baánh deão. Noá
sinh sau àeã muöån, múái xuêët hiïån tûâ nùm 1980 nïn lùæm troâ hún. Ngoaâi
mûát bñ, haåt dûa, nhên baánh nûúáng coân coá thïm caã ruöåt quaã trûáng úã giûäa
hoùåc thõt lúån quay, gaâ quay, laåp sûúâng... goåi laâ nhên thêåp cêím...
Baánh nûúáng cuäng coá loaåi nhên chay bùçng àêåu xanh mõn, dûâa súåi,
haåt sen...
Baánh deão trùæng trong, baánh nûúáng coá maâu vaâng sêîm vaâ vaâng nhaåt
do chöî nûúáng giaâ, nûúáng non taåo ra, thûúâng coá àûúâng kñnh chûâng 78cm,
chiïìu daây 2,53cm.
Cûá 4 caái baánh àûúåc xïëp chöìng lïn nhau laâ möåt cên. Ngoaâi giêëy boåc.
coá in nhaän hiïåu vúái söë nhaâ, tïn phöë. Hiïåu caâng lúán, caâng in nhaän hiïåu
àeåp vaâ nhiïìu maâu sùæc Àùåc biïåt laâ caác hiïåu ngûúâi Hoa rêët chuá yá in nhaän
hiïåu thêåt nöíi. Nhiïìu nhaâ coân àùåt laâm nhûäng chiïëc baánh deão àùåc biïåt to
bùçng chiïëc àôa têy hoùåc gêìn bùçng caái mêm, trïn coá hònh mùåt trùng troân,
lûúäng long tranh chêu, song phûúång...
Nghôa laâ ngûúâi thúå laâm caã caái viïåc taåo hònh trïn chiïëc baánh.
Baánh deão, baánh nûúáng Trung thu noái lïn caái taâi hoa cuãa ngûúâi thúå.
Ngay caã úã caác hiïåu lúán cuãa ngûúâi Hoa trûúác àêy, thúå Viïåt Nam cuäng
chiïëm 70, 90%. Hùçng nùm, cûá àïën gêìn Tïët Trung thu laâ caác hiïåu laåi röån
raä cho ngûúâi vïì caác vuâng lên cêån, àoán caác phûúâng thúå laâm baánh nöíi tiïëng
ra Haâ Nöåi vaâo muâa. Caác chuã hiïåu ûu aái hoå lùæm, möîi ngûúâi àûúåc chuã hiïåu
phaát möåt aáo choaâng trùæng, muä trùæng vaâ möåt àöi guöëc möåc. Caác cûãa haâng
lêëy laâm haänh diïån àaä múâi àûúåc öng Toaán laâng Bûúãi, caác öng Ba Thiïån xaä
Caâo úã tónh Súân, öng Quïë Xuên Taão Súã, öng Long Àöìng Kyå, hoùåc öng Lyá
Bùæc Ninh ...
Sûå thêåt àaä coá möåt thúâi veã vang. Caác hiïåu baánh Tuâng Hiïn, Traâng
Thaái, Ngoåc Anh, Cûå Hûúng, Viïåt Hûúng... Àaä nöíi danh xa gêìn ai cuäng
biïët tiïëng. Baánh cuãa hoå àuã sûác caånh tranh vúái caác hiïåu ngûúâi Hoa nhû
Têy Nam, Àöng Hûng Viïn, Myä Kinh. Tûâ keã chúå àïën vuâng quï nhên dên
caác tónh khaác khöng bao giúâ quïn. Saãn phêím cuãa hoå vúái caái “taång”, caái
“guát, Viïåt Nam. Coá àiïìu caác hiïåu cuãa ngûúâi Hoa chuá yá nhiïìu àïën bao bò,
quaãng caáo hún. Hoå tiïëp khaách niïìm núã vúái àuã nhûäng chi tiïët tïë nhõ vaâ tó
mó.
Tïët Trung thu, nhaâ naâo cuäng phaãi coá baánh deão. Ngûúâi ngheâo cuäng
Cöë mua cho con caái möåt vaâi caái baánh deão. Khöng coá baánh deão tûác laâ
khöng coá Tïët. Ngûúâi ta laâm quaâ cho ên nhên, khaách quyá, baån thên...
bùçng baánh Trung thu. Chiïëc baánh deão roân, gúåi hònh mùåt trùng, sûå troân
àêìy.
Vaâo nhûäng nùm 1989,1990, nhûäng chiïëc baánh Trung thu tûâng
tham dûå caác Höåi chúå quöëc tïë úã Àûác vaâ Bungari, gêy sûå chuá yá àùåc biïåt vaâ
àûúåc tùång Huy chûúng àöåc àaáo. Chuáng mang muâi võ, thanh sùæc Viïåt
Nam, keâm theo caái nghïå thuêåt thûúãng thûác miïëng ngon tinh tïë, thanh
nhaä. Noá cuäng laâ biïíu tûúång vùn hoaá cuãa Viïåt Nam. Chiïëc baánh Trung
thu seä trûúâng töìn. Chuáng ta mong sao coá thïm nhiïìu ngûúâi thúå taâi hoa
kïë tuåc nghïå thuêåt laâm baánh Trung thu truyïìn thöëng, khöng nhûäng cho
moåi ngûúâi maâ coân cho khaách nûúác ngoaâi thûúãng thûác möîi khi àïën vúái
muâa thu Haâ Nöåi.
TRAÂ ÀAÅO
ÚÃ viïåt Nam, cheâ àûúåc tröìng tûâ rêët lêu àúâi. Viïåt Nam cuäng laâ möåt
trong nhûäng quï hûúng cuãa cêy cheâ. ÚÃ nhûäng vuâng Tuyïn Quang, Laång
Sún, chuáng ta àaä phaát hiïån àûúåc trïn 40.000 cêy cheâ hoang. Coá cêy bùçng
cêy àa, taán röång túái 14 meát vaâ göëc cêy àïën 80cm àûúâng kñnh. Coá cêy hai,
ba ngûúâi öm khöng xuïí. Coá nhûäng cêy cheâ cöí söëng trïn 800 nùm àûúåc
tòm thêëy úã Suöëi Giaâng. Nhûäng cêy cheâ naây àaä sinh ra bao àúâi chaáu chùæt
vaâ vêîn thanh xuên. Cheâ Suöëi Giaâng rêët àûúåc nûúác. Maâu nûúác xanh trong
tröng rêët àeåp. Khöng phaãi chó úã nûúác thûá nhêët maâ caã úã nûúác thûá hai, thûá
ba vêîn coân thúm ngon.
Trong laá cheâ coá nhiïìu hoaåt chêët khaác nhau vaâ coân nhûäng chêët chûa
àûúåc biïët túái.
Kyä thuêåt chïë biïën cheâ laâ möåt nghïå thuêåt coá trûúâng phaái mang tñnh
thúâi àaåi, chõu aãnh hûúãng phong tuåc têåp quaán cuãa tûâng núi.
Chêët lûúång cheâ maâ chuáng ta quen duâng trûúác hïët laâ do nguyïn liïåu
quyïët àõnh. Muöën àûúåc cheâ ngon, cheâ phaãi àûúåc haái àuáng möåt töm hai laá.
Coá khi ba laá.
Laá caâng giaâ giaá trõ caâng thêëp. Tûâ möåt loaåi buáp, ta coá thïí coá 4 loaåi
cheâ: cheâ àen, cheâ xanh, cheâ àoã, cheâ vaâng.
Cheâ xanh hûúng thúm ngaát, cheâ vaâng võ thoaãng qua, cheâ xanh giûä
àûúåc mêìu xanh trong nûúác haäm. Nûúác cheâ vaâ võ cheâ cuäng noái àûúåc têëm
loâng bao la cuãa cheâ.
Viïåt Nam ta chó saãn xuêët chuã yïëu hai loaåi cheâ: Cheâ xanh vaâ cheâ àen.
Cheâ xanh húåp khêíu võ nhên dên caã nûúác. Cheâ àen àïí xuêët khêíu. Hûúng
cheâ xanh tûå nhiïn, rêët ngaát, tinh tïë. nûãa muâi rúm khö, nûãa muâi hoa
höìng vaâ cam, chanh. Khoá taã nhû tònh yïu vêåy. Riïng cheâ xanh, coá cheâ
xanh àïí möåc hoùåc ûúáp cheâ hûúng sen, nhaâi, ngêu, soái, bûúãi, hûúng liïåu,
dûúåc liïåu v. v... laâm cho hûúng cheâ àa daång. Cheâ Höìng Àaâo coá hûúng
thúm maånh, Cheâ Thanh Têm hûúng thúm maát dïî chõu.
Thïë naâo laâ cheâ ngon laâ cêu hoãi tûâ mêëy ngaân nùm nay maâ vêîn chûa
coá lúâãi àaáp thoaã àaáng. Maâ thúm ngon cuäng chó laâ nhûäng tûâ rêët chung
chung, chûa cuå thïí.
Mùåc dêìu, nhiïìu chuyïn gia nïëm cheâ quöëc tïë vaâ nhûäng ngûúâi saânh
cheâ khùæp núi cuäng àaä àûa ra nhiïìu tiïu chuêín ûúác lïå maâu sùæc, àöå àêåm
àùåc vaâ hûúng võ cheâ.
Traâ coá thïí uöëng àûúåc úã nhiïìu núi: traâ vóa heâ úã caác quaán bïn àûúâng,
coá khi chó giaãn àún vaâi chiïëc ghïë con. Khaách uöëng tñnh tiïìn tûâng cheán.
Traâ goác phöë thûúâng úã möåt gian nhoã úã goác phöë. Gian phoâng baây biïån möåt
söë tranh aãnh cho vui mùæt. Chuã nhaâ biïët tñnh tûâng loaåi khaách maâ múâi traâ.
Coá thïí laâ cheâ Phuá Thoå, Thaái Nguyïn, Tên Cûúng möëc cau (loaåi cheâ ngon
tröng nhû coá nhûäng àöëm nhoã trùæng trùæng nhû hoa cau). Traâ quaán húi
sang troång göìm vaâi baân traâ. Khaách quen coá thïí goåi möåt lûúång cheâ àuã pha
möåt êëm. Chuã quaán àûa ra nhûäng goái cheâ àïí khaách choån röìi múái pha
uöëng. Traâ ûúáp Tônh Têm laâ loaåi cheâ ûúáp hûúng sen cuãa nhûäng ngûúâi
söëng úã Huïë, cûá chêåp töëi, ra höì Tônh Têm thaã àêìy sen, hoå cho möåt ñt cheâ
haão haång vaâo nhûäng böng hoa sen núã röìi buöåc chùåt laåi. Àïën tang taãng
saáng ngaây höm sau, ngûúâi ta lêëy cheâ, mang vïì pha uöëng. Àêy laâ kiïíu
ûúáp sen quaá cêìu kyâ. Luác pha traâ vaâ uöëng traâ coân cêìu kyâ hún. Traâ caåp
quêìn laâ loaåi cheâ choån loåc àûúåc xûã lyá àùåc biïåt do möåt söë ñt ngûúâi mang tûâ
“àêët cheâ” vïì baán cho caác khaách saânh “chõu chúi”. Loaåi cheâ naây keán ngûúâi
trao vaâ keán caã ngûúâi nhêån. “Cêåy ngûúâi taâi bùæc gai ra Kinh kyâ” maâ. Trúã
laåi nhûäng nùm 1930, 1940, úã Haâ Nöåi coá caác loaåi cheâ xanh phöëi tröån giûäa
caác loaåi cheâ coá haâm lûúång dêìu deão vaâ hûúng thúm khaác nhau laåi àïí
chuáng böí sung cho nhau röìi ûúáp bùçng hûúng thúm coá caác võ thuöëc bùæc taán
thêåt nhoã.
Ngûúâi ta àûång cheâ vaâo nhûäng loå saânh, sûá hoùåc thiïëc... laâ töët nhêët.
Nûúác àïí pha traâ phaãi àaåt tiïu chuêín böën khöng: khöng vêín àuåc, khöng
maâu, khöng muâi, khöng võ. Nûúác úã àöå PH5 laâ töët nhêët. Nûúác pha traâ phaãi
söi giaâ vûâa phaãi, khöng àûúåc quaá söi. Khöng nïn laâ nûúác söi hai lêìn. Söi
non laåi caâng khöng töët. Böå àö ìtraâ göìm möåt êëm pha traâ, möåt cheán “tûúáng”
(töëng) vaâ vaâi chiïëc cheán con haåt mñt goåi laâ cheán “quên”. Têët caã àïìu àùåt
trïn nhûäng chiïëc àôa nhoã veä röìng, phûúång vaâ baây trïn chiïëc khay bùçng
göî quyá chaåm tröí tó mó hoùåc khaãm trai. Coá loaåi êëm àöåc êím, song êìm vaâ
àa êím. Traâ àûúåc àûa vaâo êëm, roác nûúác söi vaâo thêåt nhanh röìi àêåy kñn
nùæp laåi. Nûúác söi àûúåc giöåi lïn nùæp êëm vaâ xung quanh àïí bïn ngoaâi êëm
cuäng noáng. Àúåi cho traâ ngêëm, roác têët caã nûúác cöët ra cheán töëng röìi pha
ngay nûúác hai.
Tûâ cheán töëng àûúåc chuyïín sang caác quên sao cho möîi cheán quên coá
àûúåc möåt nûãa laâ nûúác cöët vaâ möåt nûãa laâ nûúác hai. Uöëng luác nûúác traâ coân
böëc khoái nheå. Khaách uöëng tûâng nguåm nhoã möåt àïí thûúãng thûác võ vaâ
hûúng traâ. Uöëng traâ phaãi coá baån àïí coân “huyïån têm tònh vaâ thïë sûå múái
goåi laâ “ aãm nhi trñ kyâ võ ” . Möåt boâ àöìì töëng traâ àeåp thûúâng àûúåc baân taán
vaâ àûúåc truyïìn tûâ àúâi noå àïën àúâi kia. Coá khi gia àònh tuáng quêîn cuäng
khöng chõu baán ài. Nhû vêåy, khi uöëng traâ laåi nghô àïën ngûúâi xûa, baân
àïën chuyïån cuä.
Ngûúâi saânh traâ trûúác hïët laâ biïët choån cheâ, giûä cheâ àûúåc ngon lêu,
khöng giaâ trûúác tuöíi, keán böå àöì traâ, keán nûúác pha traâ, duâng lûúång traâ
vûâa phaãi vaâ caách pha traâ coá baâi baãn khöng ai chï àûúåc. Nghôa laâ rêët
nghïå thuêåt.
Ngûúâi uöëng traâ saânh, coá nhiïìu baån traâ thanh lõch úã Viïåt Nam àêu
cuäng coá. Hoå cuäng àûúåc àaánh giaá cao nhû nhûäng nghïå sô coá tïn tuöíi vêåy.
Baån traâ laâ nhûäng ngûúâi kïët baån lêu àúâi, vui cuäng goåi nhau, buöìn cuäng
goåi nhau. Thuá uöëng traâ laâ caái thuá thanh tao àïën thiïng liïng. Noá cuäng laâ
möåt cûã chó vùn hoáa lêu àúâi.
Quanh baân traâ laâ hûúng khoái, laâ tònh baån, laâ nhûäng maãnh têm sûå,
laâ nhûäng chuyïån àaåo, chuyïån àúâi... Ngûúâi ta uöëng traâ trong nhûäng ngaây
lïî, tïët, höåi heâ, giö î ky, hoåp mùåt; trong nhûäng trûúâng húåp nhû tiïîn àûa,
kïët baån, laâm quen, suy tñnh, lo toan, quyïët àõnh möåt àiïìu gò hoùåc thêëy
thên phêån mònh lêm vaâo nhûäng hoaân caãnh biïën àöíi khaác nhau v.v...
Biïët caách uöëng traâ vaâ thûúãng thûác traâ cuäng laâ möåt nghïå thuêåt.
CHUYÏÅN BÏËP NUÁC
Töi àûa öng baån vong niïn laâ öng Tû Siïu söëng àöåc thên, 67 tuöíi túái
möåt khaách saån coá vûúân khaá lúán vaâ àeåp úã gêìn Höì Têy, phña Thuåy Khuï
theo yïu cêìu tha thiïët cuãa öng chuã khaách saån cuäng laâ baån töi.
Tiïån thïí cuäng giúái thiïåu qua vïì öng Tû Siïu. Sau möåt cuöåc thêët
tònh do hiïíu lêìm, öng àaä boã nhaâ ra ài, lang baåt kyâ höì úã nhiïìu nûúác vúái
nhiïìu nghïì. Nhûng nghïì chñnh maâ öng say sûa nhêët laâ nghïì laâm bïëp.
Àïën 60 tuöíi öng múái trúã vïì ngoaåi thaânh Haâ Nöåi. öng tòm àûúåc àïën ngûúi
baån gaái thuúã xûa thò ngûúâi àoá àaä coá mêëy àûáa chaáu. Tuy vêåy, chùèng luác
naâo laâ baâ khöng nhúá àïën öng. Chuáng töi àïën khaách saån, öng chuã àaä cho
têåp trung chûâng hún 10 ngûúâi coá tay nghïì laâm bïëp àùåc saãn àaäi chuáng töi.
Ngûúâi àûáng àêìu caã nhoám laâ baâ Cuác. Baâã àaä 50 tuöíi, son phêën nheå, lõch
thiïåp, nhanh nheån vaâ coá nuå cûúâi xoa búát ài nhiïìu tuöíi. Baâ Cuác thaânh
thaåo vïì nhûäng moán ùn cöí truyïìn thuöåc nhiïìu trûúâng phaái: Cung àònh,
Haâ Nöåi, Bùæc Ninh, Nam Àõnh, Sún Têy, Khêm Thiïn, Thaái Haâ êëp... Caã
nhûäng trûúâng phaái Taãn Àaâ baâ Nhung Haâng Baåc, baâ Tuïå phöë Haâng Giêëy
v.v... Öng Tû Siïu àûúåc giúái thiïåu ngay vúái nhoám laâm bïëp vúái tû caách laâ
möåt nhaâ laâm bïëp bêåc sû phuå. Moåi ngûúâi chó mong manh biïët öng Tû àaä
lùn löån trong nghïì laâm bïëp úã nhiïìu nûúác, nhêët laâ úã Phaáp, laâ trung têm
cuãa nghïå thuêåt êím thûåc.
Öng àïën noái chuyïån vúái moåi ngûúâi vïì möåt chuát cöng viïåc bïëp nuác
Viïåt Nam, cho laâ öng lïn lúáp cuäng àûúåc. Öng ruát trong tuái ra möåt chai
rûúåu nhoã do öng tûå pha chïë, roác ra ba cheán. öng bûng lïn miïång, uöëng
möåt cheán trûúác röìi múái múâi chuã khaách saån vaâ töi thûúãng thûác. Sau àoá,
öng kïí chuyïån vúái moåi ngûúâi möåt caách tuyâ hûáng:
...Vïì nghïå thuêåt êím thûåc, chuáng ta coân nhiïìu thiïëu soát coân phaãi
hoåc caác cuå ngaây xûa nhiïìu. Sao ta laåi giïët caá söëng qua àïm àïí tuã laånh.
Rau tûúi laåi àïí úã ngoaâi trúâi? Ngoaâi rûúåu ra, têët caã caác nguyïn liïåu laâm
thûác ùn phaãi giûä tûúi. Caác anh Cao Tûã Kiïën, Nguyïîn Àûác Phuác laâ nhûäng
bêåc àêìu bïëp maâ caác baån laâm bïëp Phaáp vaâ Italia tön laâ bêåc thêìy àaä giïët
möåt con gaâ tûâ luác cùæt tiïët àïën luác thaânh moán ùn chó mêët coá 4 phuát. Thõt
gaâ tûúi nhêy nhêíy, ngoåt, thúm... Àêëy múái laâ thõt gaâ miïëng naây múái xûáng
miïång ngûúâi phong lûu. Anh Kiïën biïíu diïîn möåt mònh giïët con gaâ chó
cêìn möåt chiïëc que nhoån. Caác baån ngûúâi êu goåi anh laâ ngûúâi laâm “xiïëc”
trong viïåc laâm bïëp.
... Chuáng ta haäy nêëu nhûäng moán ùn Viïåt Nam, lêëy kiïíu truyïìn
thöëng laâm göëc röìi tinh chïë, caãi biïën cho húåp lyá vaâ tinh tïë maâ khoa hoåc.
Nhûäng moán ùn tiïu biïíu cuãa Viïåt Nam nhû: moán boáng, mûåc, nem, yïën,
baâo ngû vêy öëc buán thang, thõt chên gioâ luöåc, caác moán canh v.v.. àïìu coá
thïí “lïn ngöi” àûúåc, àêìy àuã laâm cho ai cuäng mï, caác baån nûúác ngoaâi phaãi
theâm thuöìng, kñnh nïí. Chuáng töi àaä laâm nhûäng moán àoá theo kiïíu àùåc
biïåt úã nhiïìu nûúác. Cuäng nhûäng ngûúâi baån nûúác ngoaâi laåi laâ nhûäng lúâi
àêìu tiïn phaát hiïån ra giaá trõ àñch thûåc cuãa chuáng. Nhûäng ngûúâi Viïåt
Nam saânh ùn cuäng mï moán ùn dên töåc. chó hoå múái biïët. Vaâ moán ùn dên
töåc luön töìn taåi àïën têån bêy giúâ úã caác mêm cöî Viïåt Nam, tûác laâ chuáng
cuäng dûúåc àöng àaão nhên dên yïu quyá. Àiïìu naây rêët coá yá nghôa. Ngûúâi
laâm bïëp phaãi “tri võ” vaâ “tri nhên”.
Cuâng vúái viïåc nêng cao chêët lûúång caác moán ùn, cuäng cêìn àùåt cho
caác moán ùn nhûäng tïn hay vaâ àeåp nhû àùåt tïn nhûäng cuöën tiïíu thuyïët
vêåy. ÚÃ Sún Àöng Trung Quöëc, ngûúâi ta goåi chaáo loâng laâ canh hoa. Möåt
àôaá nhoã coá 3 viïn nhên haånh trùæng nhû ngoåc goåi laâ moán “ngên haånh gioá
quï”. Moán canh hoa hoâe àûúåc goåi laâ moán “xaâo xaåc hoa hoâe”.. Ta cuäng coá
thïí coá moán “gaâ phuâ dung”, “caá nûúác àúåi chúâ” ...Ngaây nay, maái toác cuäng coá
kiïíu “ngêy thú, luáng hêëng, man daåi”... Cêy thïë cuäng coá thïë “phuå tûã”, thïë
“chúâ mong” ...
Öng böîng dûâng laåi, hoãi moåi ngûúâi: “Àiïìu khoá nhêët trong viïåc laâm
caác moán ùn laâ gò naâo?”
- Choån nguyïn liïåu
- Thaái, sùæt, bùm...
- Giûä tûúi thúâi gian khöng daâi quaá hoùåc ngùæn quaá...
- Khöng phaãi. Àoá laâ viïåc cho muöëi. Viïåc naây giaãn àún nhêët nhûng
cuäng phûác taåp nhêët. Noá giûä nhiïìu bñ mêåt nhêët. Cöî cuãa ngûúâi Haâ Nöåi
nhaåt hún cöî cuãa ngûúâi Bùæc Ninh vaâ Sún Têy. Coá ngûúâi baão cöî cuãa ngûúâi
Haâ Nöåi sang troång nhûng khöng àêåm àaâ... Khöng phaãi thïë, Haâ Nöåi cho
muöëi vaâo thûác ùn rêët taâi tònh. Muöëi coá thïí “cheo” moåi võ lïn. Nïëu nhû
moán canh caá maâ khöng àûúåc cho muöëi àuáng mûác, nhaåt quaá thò vö võ.
Nghôa laâ seä khöng coá möåt võ gò caã. Khi àûúåc cho àuã muöëi thñch húåp thò têët
caã moåi thaânh phêìn trong moán canh hoùåc moán ùn naâo àoá àïìu dêåy muâi.
Möîi thûá dêåy theo kiïíu àöåc àaáo riïng vaâ hoaâ vaâo, ùn yá vúái caác moán khaác.
Sau khi muöëi àaä laâm cho caác moán ùn àûúåc nöíi àònh àaám, noá ruát vaâo úã êín,
chùèng ai biïët àïën. Trûâ phi muöëi àûúåc cho quaá nhiïìu, moán ùn bõ mùån thò
muöëi seä bõ löå. Maâ nhû vêåy, bao nhiïu Cöng lao nhû thaái thõt, choån
nguyïn liïåu v v... àïìu vûát ài hïët. Vaâo tiïåc, moán àêìu tiïn seä cho húi mùån
möåt chuát. Nïëu nhaåt laâ thêët baåi. Vò luác khaách múái bùæt àêìu ùn, miïång coân
nhaåt. Trong cú thïí khaách cêìn chuát muöëi. Nhûäng moán tiïëp sau phaãi nhaåt
dêìn. Nïëu nhû trong bûäa tiïåc coá trïn mûúâi moán, thò moán canh cuöëi cuâng
khöng cêìn cho muöëi. Khi chan canh, vêîn thêëy àêåm àaâ, ngon laânh, tûúi
maát. Hún nûäa, vaâo luác naây, khaách ùn cêìn chuát nûúác. Trong lõch sûã
truyïìn miïång cuãa êím thûåc coá noái: Möåt bûäa noå, bûäa tiïåc keáo daâi 6 tiïëng
àöìng höì, öng sû phuå nhaâ bïëp mïåt nhoaâi vaâ buöìn nguã. öng quïn khöng
cho muöëi vaâo canh. Nhûng baát canh laåi trúã nïn tuyïåt vúâi, àûúåc têët caã moåi
ngûúâi khen. Êu cuäng laâ möåt sûå khaám phaá...
Anh baån chuã khaách saån cuãa töi quaã laâ coá con mùæt tinh àúâi. Anh àaä
choån àûúåc baâ Cuác laâm cöë vêën êím thûåc. Baâ Cuác vöën laâ con gaái cuãa möåt
cöng chûác cao thúâi Phaáp thuöåc. Nùm 1953, ngûúâi cöng chûác êëy sang
Phaáp, gûãi ngûúâi em tröng nom àûáa con gaái múái lïn 9 tuöíi Nhûng röìi sau
khöng coá tin tûác ài laåi gò nûäa vaâ ngûúâi em cuäng lêm vaâo caãnh khöën quêîn.
Cö gaái lúán lïn dêìn vaâ phaãi laâm àuã nghïì: phuå bïëp, nêëu ùn thuï, gaái nhaãy,
haát aã àaâo, thúå thïu, baán buán öëc v.v.. Khi hoaâ bònh lêåp laåi, cö chuyïn laâm
bïëp cho nhiïìu cûãa hang ùn. Àúâi cö cuäng vaâo Nam ra Bùæc nhiïìu lêìn. Cö coá
nhiïìu taâi leã vaâ àûúåc moåi ngûúâi goåi laâ “tiïn nûä”. Nhûng, àûúâng tònh duyïn
cuãa cö laåi gùåp quaá nhiïìu khöng may mùæn, cho àïën têån giúâ khi cö trúã
thaânh baâ Cuác. Àiïìu naây laâ vò sao? Chó coá mònh baâ vaâ nhûäng ngûúâi thên
biïët maâ thöi. Vò baâ coá nhan sùæc, laåi luön núã nuå cûúâi duyïn daáng, ùn mùåc
rêët “möët”. Ngûúâi ta goåi baâ laâ “chuyïn gia ùn”... Baâ luön luön saáng taåo ra
nhûäng moán ùn àöåc àaáo.
Möåt buöíi chiïìu töëi, khaách saån coá möåt bûäa tiïåc. Khaách dûå coá mêëy
ngûúâi nûúác ngoaâi. Öng Tû Siïu mùåc sang troång, thùæt “nú” àïën dûå. Chuã
bïëp laâ baâ Cuác mùåc böå àöì kïëp doã àoán khaách. Bûäa tiïåc göìm toaân nhûäng
moán ùn Viïåt Nam àûúåc baâ nêng cao. Thêåt laâ möåt bûäa tiïåc àùåc biïåt. Anh
baån Foumier chaåy ngay ra vûúân, ngùæt möåt böng hoa tùång baâ Cuác: “thûa
baâ, bûäa tiïåc ngon àïën nöîi khöng thïí naâo quïn àûúåc. Töi àaä àûúåc ùn úã
nhiïìu nûúác. Nhûäng moán ùn Viïåt Nam khöng thua bêët cûá núi naâo trïn
thïë giúái”.
Khaách ra vïì trïn con dûúâng raãi soãi giûäa vûúân àêìy hoa laá röìi qua
thiïëc cêìu göî. Khöng gian múã röång, phaãng phêët muâi hoa... öng Tû Siïu
naán laåi, noái chuyïån maäi vúái baâ Cuác àïën têån rêët khuya. Coá leä trong möåt
àïm tuyïåt vúâi êëy chó daânh cho hai con ngûúâi, hai têm höìn àöìng àiïåu.
BUÁN ÖËC HAÂ NÖÅI
Buán öëc laâ moán ùn rêët phöí thöng, vûâa bònh dên, vûâa sang troång. Buán
öëc Haâ Nöåi nöíi tiïëng khùæp miïìn, quï hûúng cuãa noá laâ laâng Hûúng Thûúång
(thuöåc Haâ Nöåi). Ngûúâi truyïìn nghïì àêìu tiïn cho moåi ngûúâi laâ möåt baâ
doâng doäi cao sang úã êín. Baâ àeåp àïën nöîi khöng ai xûáng vúái baâ nïn baâ söëng
àöåc thên. Baâ hoå Àöî àûúåc coi nhû laâ Töí sû cuãa moán ùn àùåc saãn buán öëc.
Ngûúâi ta ùn buán öëc úã daång ùn quaâ, ùn nïëm hoùåc úã daång ùn “bùæc cêìu” cho
àúä àoái. Laâm buán öëc khoá hún laâm buán chaã hoùåc buán thang nhiïìu lêìn. Àïí
laâm thaânh thaåo moán buán chaã, chó cêìn möåt nùm laâ trúã thaânh “nghïå sô”
chuyïn nghiïåp. Nhûng àïí laâm àûúåc moán buán öëc àïën mûác khöng chï vaâo
àêu àûúåc phaãi mêët nùm nùm trúâi. Caác chõ em Haâ Nöåi coá tiïëng laâ kheáo
tay vaâ gioãi viïåc chïë biïën nhûäng moán ùn àùåc biïåt. Nhûäng khi gùåp mùåt,
tiïîn chên ngûúâi thên, àoaân tuå hoùåc nhên möåt dõp lïî tïët, ùn mûâng gò àoá
hoå chó laâm buán chaã hoùåc buán thang chûá ñt ngûúâi hoùåc chùèng mêëy ai daám
laâm moán buán öëc. Hoå súå hoãng, súå mêët thïí diïån. Vò muöën laâm àûúåc moán
buán öëc cho ra troâ phaãi rêët cêìu kyâ. Phaãi tinh thöng nhiïìu mùåt nhû: choån
öëc, luöåc öëc, chïë biïën nûúác dêëm, pha úát böåt vaâ úát tûúi choån loaåi buán thñch
húåp v.v...
Haäy noái vïì con öëc. Cûá vaâo khoaãng thaáng 10 laâ coá öëc beáo. Coá öëc nhöìi,
öëc haåt mñt, öëc biïíu... con naâo miïång cuäng àêìy ùæp . Ta coá cêu “öëc thaáng
mûúâi, ngûúâi Haâ Nöåi”. Noá vûâa ngon ngoåt, vûâa boáng bêíy múá maâng. Öëc ngoåt
hún thõt nhiïìu. Cûá 100 gam öëc coá 200 - 300 mg prötit úã daång mulotide
maâ 100 gam thõt chó coá 70 - 100 mg prötit maâ thöi. Àöå ngoåt cuãa thõt laâm
tï lûúäi. Àöå ngoåt cuãa öëc mïìm maåi, dïî chõu vaâ àêìy hûng phêën nheå nhaâng
goåi laâ ngoåt lûâ. Loaåi prötit úã öëc laâ loaåi nhuyïîn thïí coá caã chêët potenciator laâ
chêët nêng thïë nùng cuãa àöå ngoåt. Nûúác öëc ngoåt chûá khöng nhû nhiïìu
ngûúâi noái: “Nhaåt nhû nûúác öëc”. Phaãi noái laâ: “Nhaåt nhû nûúác öëc ao beo”. Vò
rïî beâo coá àùåc tñnh hêëp thuå möåt caách taân nhêîn nhûäng chêët khoaáng cêìn
thiïët cho viïåc hònh thaânh prötit trong con öëc.
ÖËëc luöåc hoùåc hêëp úã nhiïåt àöå thñch húåp seä thúm, gioân, mïìm, beáo.
Nïëu khöng seä dai. Con öëc sùn laåi laâ hoãng.Cö haâng buán öëc, vúái baân tay
buáp mùng, cêìm caái buáa nhoã àêìu nhoån nhû àuâi, boác gaåt yïëm öëc, goä nheå
vaâo con öëc trúã tay ngoaáy trön öëc... thïë laâ con öëc vaâ caã ruöåt cuâng saáp tuöåt
ngay xuöëng chiïëc baát con. Nûúác dêëm göìm nûúác luöåc öëc, nûúác böîng rûúåu,
tai chua hoùåc quaã doåc” múä nûúác, úát böåt, úát tûúi thaái thêåt nhoã... Muöën cho
thêåt cao kiïën coá thïí cho thïm myä chñnh, saá suâng (àóa biïín). Liïìu lûúång
pha chïë phaãi rêët taâi tònh. Chó sai möåt ly laâ “ài möåt dùåm”. Böåt laâm buán
göìm möåt phêën gaåo taám thúm, möåt phêìn taám xoan vaâ möåt phêìn gaåo teã
haåt daâi. Buán duâng cho buán öëc laâ loaåi súåi coá àöå mõn khöng cao àïí noá coá thïí
dïî hêëp thuå nhanh choáng nhûäng chêët ngoåt, beáo, cay, chua trong nûúác
dêëm. Laâm buán öëc phaãi coá sûå töíng húåp cuãa nhiïìu hiïíu biïët. Con öëc
nguyïn hònh àaä coá nhiïìu maâu sùæc. Chêåu nûúác dêëm vaáng múä coá sûå pha
maâu cuãa nhiïìu maãng úát nhoã göìm nhiïìu cung bêåc cuãa maâu àoã, maâu vaâng.
Maâu sùæc cuãa nhiïìu loaåi úát laåi noái lïn àûúåc tñnh tònh cuãa chuáng. Nhêët laâ
caái baát hûúng úã giûäa laâ nûúác dêëm Cöët vaâ têåp trung úát coá taác duång àiïìu
chïë baát dêëm maâ nhaâ hang àûa cho khaách. Nhûäng àiïìu naây rêët cêìu kyâ vaâ
coá lyá leä.
Ngûúâi ta nïëm thûã àêìu öëc àaä vaâ nhai ngêëu nghiïën. Àoá laâ möåt loaåi
suån, gioân tan. Cûá laâ möìm nhai, tai nghe. Ngûúâi ta nhai vaâ vö cuâng sung
sûúáng laâ mònh coân möåt haâm rùng chùæc chùæn, sung sûúáng, têån hûúãng àûúåc
caái ngon cuãa àêìu öëc. Thên öëc thò mïìm, ngoåt chan chûáa vaâ dõu daâng nhû
möåt sûå ve vuöët êu yïëm àïën tónh ngûúâi.
Miïëng saáp maâu vaâng thêîm laåi buâi. Noá trung hoaâ caái beáo ngêåy húi
quaá mûác. Nhaâ haâng muác möåt möi nûúác dêëm thïm vaâo àïí con öëc beáo mêíy
àûúåc ngêm mònh troån veån. Khaách ùn lêëy thïm buán cho chòm vaâo nûúác
dêëm röìi ùn têët caã vaâo möåt miïëng. Têët caã cöång laåi taåo ra möåt miïëng ngon
àïën say sûa vaâ liïìn ngay àoá, laâ sûå chua, cay àïën cûåc àöå. Nhûng laåi caâng
dïî chõu. Khaách ùn chaãy nûúác mùæt giaân giuåa, thêëy nhû mònh úã traång thaái
“ öëp àöìng”. Trong miïëng ùn coá àuã chua, cay, mùån, chaát, beáo, gioân, ngoåt...
Àoá cuäng laâ têët caã nhûäng giêy phuát cuãa cuöåc àúâi con ngûúâi àang têåp húåp
laåi vúái nhau. Khöng coá möåt moán ùn naâo laåi àêìy àuã chêët àúâi nhû buán öëc
Laåi noái trûúác àêy: Saáng, trûa, chiïìu, töëi khuya, caác chõ em khaách laâng
chúi vaâ caác quan viïn úã V aån Thaái, Ngaä Tû Súã, Khêm Thiïn v.v.. laâ nhûäng
khaách haâng say sûa vaâ trung thaânh nhêët vúái moán buán öëc. Phaãi coá buán öëc
múái “chõu nöíi”. Hoå ùn àïí quïn ài moåi sûå cay àùæng, cö àún nhûng laåi
nhêëm nhaáp chuáng vaâ khoác àúâi, khoác caác thên phêån bùçng nûúác mùæt cuãa
chñnh mònh röìi laåi àöí cho úát cay gêy nïn.
Quaã thûåc, buán öëc laâ moán ùn àûúåc toaân dên ûa thñch khöng kïí phuá
quyá, sang bêìn, thaânh thõ hay nöng thön. Ùn möåt meåt buán öëc laâ nhúá maäi.
Nhûäng ngûúâi Viïåt Nam söëng úã nûúác ngoaâi, möîi khi chaånh loâng nhúá “Cöë
quöëc”, coá nhiïìu nöîi nhúá trong àoá coá nöîi nhúá buán öëc.
Muåc luåc
CHÛÚNG I: VÙN HOAÁ TÊM LINH .....................................................................................3
MUÂA XUÊN ÚÃ CAÁC ÀÒNH, ÀÏÌN, CHUÂA ........................................................................4
HÖÅI ÀÒNH MAI ÀÖÅNG VAÂ HOAÂNG MAI........................................................................7
CAÁI BÊÌU RÛÚÅU ..............................................................................................................9
ÀÊËT MIÏÌN CÖÍ TÑCH .................................................................................................... 13
ÀIÏÅN MÊÎU ................................................................................................................... 18
CHÊÌU VÙN – LÏN ÀÖÌNG ............................................................................................ 21
CHÛÚNGII: NÏËP SÖËNG.................................................................................................... 25
TAÃN MAÅN VÏÌ NÏËP SÖËNG ............................................................................................ 26
TRÊÌU TÏM CAÁNH PHÛÚÅNG ....................................................................................... 28
NHÕP CÊÌU YÏN THAÁI .................................................................................................. 32
CHUYÏÅN LAÂNG RÙÆN ................................................................................................... 36
NGÛÚÂI NÛÚÁC NGOAÂI VÚÁI TÏËT NGHUYÏN ÀAÁN ÚÃ HAÂ NÖÅI ...................................... 40
VÙN HOAÁ TÙÆM............................................................................................................. 44
VÙN HOAÁ THUYÏÌN ..................................................................................................... 47
VÙN HOAÁ ÀUÄA............................................................................................................. 51
CAÁI QUAÅT ..................................................................................................................... 54
CAÁI VOÄNG .................................................................................................................... 58
NGOÄ .............................................................................................................................. 61
CHOÅN HOA HÊåU KIÏÍU TRUYÏÌN THÖËNG.................................................................. 65
AÅ ÚÂI TÒNH RU .............................................................................................................. 67
LYÁ KHÙÆC CUNG 2
NHÚÁ MÖåT LÚÂI RU ....................................................................................................... 72
CHÛÚNG III: MÊËY KHUÖN MÙÅT ..................................................................................... 76
NAÂNG HUÏÅ .................................................................................................................. 77
TAÃN ÀAÂ NGUYÏÎN KHÙÆC HIÏËU ................................................................................... 80
NHÛ HOA..................................................................................................................... 85
THANH THANH HIÏÌN ................................................................................................. 89
ANH LUÊN TRÛÁNG ..................................................................................................... 92
BAÂ LYÁ TÏË ...................................................................................................................... 96
CAÁI TÏËT CUÃA NHAÂ THÚ QUANG DUÄNG .................................................................... 99
LÏÅ THANH ................................................................................................................. 102
ANH TRÊÌN HOAåT ...................................................................................................... 106
HAI CON NGÛÚÂI TAÂI HOA........................................................................................ 110
NÛÄ THÊÌN AÁI TÒNH VAÂ NÛÄ THÊÌN SÙÆC ÀEÅP CUÃA VIÏÅT NAM .................................. 113
CHÕ TÊM HAÁT “SUÖNG HÚÂI” .................................................................................... 115
ÖNG TRUÂM THÕNH.................................................................................................... 118
CHÕ HOA TÊM............................................................................................................ 121
ÖNG HAI CHÊU ......................................................................................................... 125
TRUÁC QUYÂâNH ............................................................................................................ 131
CON GAÁI HAÂ NÖÅI. ...................................................................................................... 134
NHUNG ...................................................................................................................... 136
RÙÅM TRÛÚÂâNG ........................................................................................................... 143
ÀÖI NEÁT VÏÌ ÀAÂN ÖNG HAÂ NÖÅI NHÛÄNG NÙM XÛA................................................ 149
CHÛÚNG I: VÙN HOAÁ TÊM LINH
LYÁ KHÙÆC CUNG 4
MUÂA XUÊN ÚÃ CAÁC ÀÒNH, ÀÏÌN, CHUÂA
Chuáng ta coá möåt kho taâng nghïå thuêåt vïì chaåm khùæc rêët quyá nùçm raãi
raác úã caác àònh, àïìn, chuâa laâng. Àoá laâ nhûäng taác phêím úã vaâo thïë kyã 17
àûúåc chaåm tröí cöng phu, duyïn daáng, phaãn aánh cuöåc söëng dên gian vaâ
khaát voång vïì möåt cuöåc àúâi raång rúä: no cúm, êëm aáo, àuã tònh yïu vaâ giaâu
caái àeåp. Caác nghïå nhên khöng cêìn lûu danh laåi vò úã caác taác phêím cuãa hoå
luön hiïån diïån àúâi söëng bïn trong, coá nghôa laâ caái thïë giúái bïn trong cuãa
hoå hoâa vúái moåi ngûúâi laâ àûúåc röìi.
Chuáng ta haäy vïì àònh Liïn Hiïåp (Haâ Têy), àònh Kim Hoaâng (Haâ
Têy), àònh Phuâ Laäo (Haâ Bùæc), àònh Tam Canh (Vônh Phuâ), àònh Phuâng
(Haâ Têy), àïìn Àïå Tam (Nam Àõnh), chuâa öng (Haãi Hûng), chuâa Thïë Haâ,
àïìn Diïån (Ninh Bònh), àïìn Phuâ Laäo (Laång Giang), àònh Thöí Tang (Vïính
Phuá), àïìn Giaá (Hoaâi Àûác Haâ Têy),àònh Kiïn (Haãi Phoâng), àònh An Hoaâ
(Nam Haâ) v.v... Àïën nhûäng núi àêy, chuáng ta àûúåc àùæm mònh vaâo thïë
giúái cuãa caái àeåp. Caãnh vuä nûä thiïn thêìn: Vuä nûä coá khuön mùåt àêìy àùån,
böå ngûåc núã vaâ hiïëu khaách, buång mïìm ba ngêën (caác cuöåc thi sùæc àeåp
nhûäng nùm1993 - 1994 úã chêu êu vaâ Myä yïu cêìu tiïu chuêín naây, vuä nûä
thùæt lûng buöng daâi, vaáy ngùæn kiïíu mini, sau lûng coá àöi caánh nhoã, tay úã
tû thïë muáa, tai àeo hoa tai “gioåt lïå” cao sang. Möåt naâng mùåc yïëm laá söìi,
möåt naâng mùåc yïëm laá sen túi taã. Khuön mùåt cuãa caác vuä nûä mang daáng
dêëp cuãa caác naâng thön nûä. Caãnh trai gaái tûå tònh, àuâa nghõch: Àoá laâ ba cö
gaái khoaã thên, àaâng hoaâng tùæm úã höì sen (chaåm trïn viïn gaåch àïìn Giaá).
Möîi ngûúâi möåt kiïíu, nhûng caác cö àïìu löå ra möåt thên hònh rùæn chùæc hêëp
dêîn laâm cho moåi ngûúâi phaãi giêåt mònh . Hoå mïìm maåi maâ coá àêìy sûác
maånh, neám ta nhûäng caái nhòn choái loaâ. Caãnh ngûúâi con trai àùåt ngûúâi vúå
leä lïn àuâi, ngûúâi vúå caã àûáng saát caånh rêët söi nöíi. Tuy caã ba cuâng cûúâi,
nhûng laåi laâ ba nuå cûúâi khaác nhau àêìy kõch tñnh. Coá nuå cûúâi àang taân
phai. ÚÃ àònh Phuâng (Haâ Têy) trang trñ ngay trûúác baân thúâ möåt maãng
troân, bïn dûúái laâ àaâi sen. Trïn àaâi sen laâ caác cö gaái khoaã thên. Ngûúâi
àûáng, keã ngöìi, neát mùåt vö tû tai àeo hoa, ngûåc chuäm cau, khöng phaãi hoa
maâ laâ nuå.
ÚÃã àïìn Àïå Tam (Nam Àõnh) cuäng coá hoaåt caãnh ba cö gaái khoaã thên.
Toác hoå àïìu daâi nhû huyïìn thoaåi. Hai cö àûáng nghiïng, möåt cö àûáng
thùèng, chñnh diïån. Tay cö cêìm hoa sen che àêåy chöî thúm tho nhêët trong
cú thïí. Coá anh chaâng mùåc aáo thuång xïnh xang nùæm tay cö, möåt tay súâ vuá
cö, àïí cuâng ài vaâo vônh hùçng. Laåi coá thïm caã nhûäng caãnh vïì caác troâ tònh
aái. úã àònh Phuâ Laäo coá caãnh ngûúâi phuå nûä ngöìi xöím, khoaã thên thïí hiïån
möåt trûä lûúång nöìng êëm vaâ ên cêìn thêìn thaánh vö biïn cuãa ngûúâi àaân baâ.
Suöëi toác daâi chaãy vùæt qua ngûåc bïn phaãi, löå ra caái buång núã troân àêìy.
Naâng nùång nïì, chêåm chaåp, nhu mò maâ nöíi loaån. Naâng vûâa laâ tñn ngûúäng
vûâa laâ ûúác mú. Coá bûác chaåm laåi rêët “hiïån àaåi”. ÚÃã àïìn Phuâ Laäo coá caãnh
ngûúâi àaân baâ (nûä thêìn) nùçm ngûãa, vaáy cuöën lïn têån ngûåc, hai chên daâi
daång ra, quùåp lêëy hai bïn höng ngûúâi tònh. Xung quanh laâ àaân, saáo veáo
von. Andreá Malraux, nhaâ vùn hoaá Phaáp tûâng noái: maãnh göî àiïu khùæc
àeåp xùæn ra nhûäng miïëng ngon cho cuöåc àúâi.
Vêîn coân nhiïìu nhûäng “miïëng ngon” nûäa úã raãi raác quanh caác laâng
xoám Viïåt Nam cuãa chuáng ta. Mong sao caác nhaâ nghïå thuêåt súám sûu têìm,
ghi cheáp, giûä gòn, baão quaãn, hoåc têåp vaâ phuåc höìi laåi böå mùåt vöën coá cuãa
chuáng, röìi laâm sûu têåp vaâ phaát triïín chuáng... Caác bêåc cha öng, töí tiïn
ngaây xûa àaä àïí laåi “löåc” cho chuáng ta.
Möîi möåt nghïå thuêåt cho ta nhûäng giaá trõ vùn hoaá khaác nhau tuyâ
theo phûúng tiïån chuyïín taãi cuãa noá. Khöng nhû vùn hoåc nghïå thuêåt,
chaåm khùæc biïíu thõ nhûäng neát caãm àöång riïng biïåt cuãa taåo hònh. Chaåm
khùæc laâ aão thuêåt. Nhaâ thû Phaáp Beaudelaire noái: “Böå phêån chaåm khùæc
thaânh Cöng laâ möåt thûá tön giaáo”. Chñnh vò vêåy maâ nhûäng bûác chaåm khùæc
úã möåt söë àònh, chuâa Viïåt Nam àaä àûúåc liïåt vaâo nhûäng taác phêím bêët tûã
Chuáng löi cuöën caã àöi mùæt, trñ thöng minh vaâ àöìng thúâi caã traái tim
nhûäng ngûúâi xem. Chuáng coá thïí khïu gúåi nhûäng tònh caãm khaác nhau
trong con ngûúâi, röìi àûa con ngûúâi “àïën vúái nhûäng yá tûúãng cao hún.
Nhiïìu nhaâ nghiïn cûáu vùn hoaá nûúác ngoaâi àïën Viïåt Nam àïìu
khöng “boã qua cú höåi àïën thùm caác àònh, chuâa Viïåt Nam. Hoå caâng khöng
boã qua caái dõp may àùåc biïåt àïí coá thïí chuá yá àïën nhûäng maãnh chaåm khùæc
trong caác àònh chuâa Viïåt Nam. Gêìn àêy, tiïën sô myä hoåc Samody
LYÁ KHÙÆC CUNG 6
(Inàönïxia) àaä noái: “Töi may mùæn àûúåc àïën vúái caác bûác chaåm khùæc cuãa
caác àònh, àïìn Viïåt Nam. Thêåt quaá chûâng àöåc àaáo. Töi ài nhiïìu nûúác,
khöng àêu laåi coá nhûäng bûác chaåm tröí coá àêìy nhûäng neát tiïu biïíu, àaåo vaâ
àúâi cûá quên quïåt lêëy nhau, röìi ca haát lïn nhû vêåy. Chuáng sinh àöång, coá
doâng chaãy tung hoaânh ngöín ngang maâ nghïå sô. Chuáng vûâa coá tiïët têëu
vûâa co gian àiïåu cuãa vuä truå.
HÖÅI ÀÒNH MAI ÀÖÅNG VAÂ HOAÂNG MAI
Laâng Mai Àöång vaâ laâng Hoaâng Mai thuöåc quêån Hai Baâ Trûng. Höåi
múã vaâo nhûäng ngaây 3, 4, 6 thaáng giïng êm lõch. Coá nùm laåi töí chûác vaâo
muâa thu tûâ ngaây 10 -12 thaáng 8 êm lõch. Àònh Mai Àöång vaâ àònh Hoaâng
Mai úã gêìn nhau. Àònh Mai Àöång thúâ tûúáng Tam Trinh laâ möåt danh
tûúáng chó huy cuãa phong traâo khúãi nghôa Hai Baâ Trûng àaä tûâng chiïu
möå trai traáng Mai Àöång lïn Haát Mön tuå nghôa (khoaãng nùm 40 - 43 sau
cöng nguyïn). Àònh Hoaâng Mai thúâ voä tûúáng Trêìn Khùæc Chên laâ voä
tûúáng taâi hoa, laâ vïå sô maâ cuäng laâ ngûúâi yïu cuãa Huyïìn Trên Cöng chuáa
1603 -1605). Öng cuâng vúái naâng àaä coá cöng lúán vúái àêët nûúác, àaä cuâng traãi
qua nhûäng giúâ phuát bi huâng cuãa lõch sûã. Hoå àaä dïåt nïn möåt thiïn tònh sûã
nöíi tiïëng muön àúâi. Laâng Mai Àöång vaâ laâng Hoaâng Mai vöën laâ traåi êëp
maâ vua ban choTrêìn Khùæc Chên. Öng cuäng àûúåc phong laâ Thaânh Hoaâng
cuãa caã hai laâng naây. Vïì sau, àònh Mai Àöång thúâ tûúáng Tam Trinh vaâ
àònh Hoaâng Mai thúâ voä tûúáng hoå Trêìn. Caã hai võ thêìn àïìu laâ voä tûúáng
nïn nhên dên trong êëp cuäng coá àûúåc tinh thêìn thûúång voä. Thêìn Tam
Trinh laâ traång vêåt. Traåi êëp coá nhiïìu vûúân mú lúán nïn coá nghïì nêëu rûúåu
(Keã Mú). Ngûúâi ta cêët rûúåu mú töët nhêët àïí cuáng Thaânh Hoaâng vaâ àïí
duâng trong nhûäng ngaây lïî höåi. Hoå lêëy nûúác söng Höìng cöåi nguöìn vïì, tinh
loåc röìi nêëu rûúåu.
Vïì phêìn tïë lïî hai võ thêìn, vêîn àêìy àuã têët caã moåi nghi thûác aáp duång
cho nhûäng àaám tïë lïî vaâ rûúác xaách cuãa caác höåi laâng quan troång khaác.
Nhûng, trûúác tiïn laâ rûúác baâi võ cuãa Thaânh Hoaâng laâng Hoaâng Mai lïn
àònh Mai Àöång röìi tûâ Mai Àöång rûúác ài. Àaám rûúác coá 3 kiïåu ài khuác
khuyãu quanh traåi êëp, men theo búâ song Tö Lõch röìi lïn gêìn mùåt àï söng
Höìng. Àaám rûúác dûâng laåi úã Traåi Nhaän. Möåt söë chaâng trai khiïng ba choeá
àûång nûúác coá mêëy daãi dêy àoã lïn mùåt àï röìi ài xuöëng phña söng, lêëy nûúác
söng Höìng cho vaâo choeá röìi khiïng vïì, àùåt caác choeá nûúác lïn ba chiïëc
kiïåu röìi rûúác trúã vïì laâng Mai Àöång. Àïën àïm, hai kiïåu thúâ nam tûúáng
LYÁ KHÙÆC CUNG 8
vêîn do caác àö nam khiïng. Coân kiïåu cuãa nûä tûúáng laåi do hai mûúi cö gaái
thay nhau vûâa khiïng, vûâa muáa xinh tiïìn. Nhûäng Cö gaái naây, vêën khùn,
toác boã àuöi gaâ, aáo daâi xanh àoã, vaåt thùæt cuã êëu. Àaám rûúác ài àûúåc möåt
àoaån laåi nghó àïí caác àö vêåt biïíu diïîn, caác voä sô ài möåt baâi quyïìn vaâ àêëu
trung bònh tiïn. Möîi àêëu sô cêìm möåt chiïëc gêåy daâi 4 m àêëu vúái nhau.
Gêåy bùçng göî àoã höìng, àêìu coá bõt böng vaâ vaãi àïí àïì phoâng nïëu coá àêm
truáng thò ngûúâi bõ àêm cuäng khöng bõ nguy hiïím. Caác àö vêåt naây àaä
àûúåc choån trong nhiïìu loâ. Hoå ùn mùåc goån gaâng, mùåc quêìn chûá khöng
àoáng khöë vò coá thúâ nûä tûúáng. Àaám rûúác nghi nguát khoái hûúng. Moåi ngûúâi
reo hoâ khi àûa àûúåc caác kiïåu vïì àònh Mai Àöång. Sau khi Thaánh àaä trúã vïì
àònh, moåi ngûúâi mûâng chuyïën rûúác thùæng lúåi. Möåt töëp mang baâi võ cuãa
thaánh laâng Hoaâng Mai traã vïì cho Hoaâng Mai...
Höåi àûúåc töí chûác úã caã hai àònh. Coá rêët nhiïìu troâ chúi nhû: haát tröëng
quên laâ kiïíu haát dên ca vaâ àöëi àaáp giûäa bïn nam vaâ bïn nûä coá àiïím nhõp
bùçng nhûäng tiïëng thònh ...thuâng...thònh. Khi thaã diïìu bùæt buöåc möîi chiïëc
diïìu phaãi mùæc 3 öëng saáo trúã lïn. Diïìu phaãi lïn cao àûáng. Hònh daáng phaãi
àeåp tiïëng saáo phaãi hay vaâ phong phuá. Thi thaã chim böì cêu cuäng rêët hay.
Löìng chim göìm 10 chim. Khi thaã ra, chim phaãi bay tûâ thêëp àïën cao cho
túái chûâng 300m, phaãi bay cuâng möåt luác vaâ bay gêìn nhau thaânh àaân. Con
naâo cuäng vêîy àïìu hai caánh. Chim bay àïën luác khöng nhòn thêëy nûäa röìi
laåi cuâng àaân trúã laåi vúái bu chim dûúái àêët. Chuã chim laåi nhöët caác chuá vaâo
bu, buöåc chùåt laåi àem vïì. Caác troâ chúi àïìu coá giaãi thûúãng... Höåi àònh laâng
úã laâng Mai Àöång vaâ laâng Hoaâng Mai laâ möåt trong nhûäng höåi lïî tiïu biïíu
vaâ àùåc sùæc cuãa àònh laâng Viïåt Nam.
CAÁI BÊÌU RÛÚÅU
Chuáng ta thêëy trïn noác thaáp Ruâa úã höì Hoaân Kiïëm coá dûång möåt
chûác bêìu rûúåu. Trïn noác Ngoå Mön, úã Thaái Hoaâ àiïån, Thïë miïëu, Hûng
miïëu úã Huïë cuäng coá trang trñ nhûäng chiïëc bêìu rûúåu. Chiïëc bêìu rûúåu coá
möåt giaãi luåa mïìm maåi tö xiïm.
Noá laåi àûúåc hai con röìng hoùåc hai con cuá hoaá röìng chêìu vaâo Khöng
chó coá thïë maâ chuáng ta coân thêëy úã rêët nhiïìu nhûäng maái àònh, miïëu, am,
thêåm chñ caã chuâa úã khùæp moåi núi àïìu àùåt chiïëc bêìu rûúåu vaâo möåt võ trñ
cao nhêët. Àïën nöîi röìng laâ biïíu tûúång cao quyá nhêët, thiïng liïng nhêët àaåi
diïån cho vûúng quyïìn cuäng phaãi kñnh cêín, tön vinh noá. Moåi ngûúâi àïìu
goåi bêìu rûúåu àoá laâ bêìu rûúåu thiïng, laâ bêìu nûúác thiïng vò noá àûúåc àùåt
trïn cao nhêët vaâ úã chñnh giûäa Viïåt àiïån. Maâ Viïåt àiïån laâ caã möåt thïë giúái
u linh, tön nghiïm, cao caã.
Xa xûa, quaã bêìu laâ tûâ quaã trïn cêy bêìu àûúåc khoeát röng ruöåt chó
coân voã ngoaâi cûáng maâ deão vúái maâu maát maâ xön xao, giaãn dõ. Quaã bêìu laâ
nguöìn göëc, laâ buång meå àeã ra caác töåc ngûúâi. Huyïìn thoaåi xûa kïí vïì
chuyïån quaã bêìu àûúåm maâu têm linh vaâ triïët hoåc. Coá möåt con söë khöíng löì
nhûäng con ngûúâi úã trong quaã bêìu muöën ra vúái vuä truå. Hoå chen chuác nhau
trong quaã bêìu, laâm cho quaã bêìu buång meå lùn loác, quùçn quaåi. Àêëng
thiïng liïng hú noáng möåt caái àuâi röìi choåc vaâo quaã bêìu, hònh thaânh möåt
caái löî. Thïë laâ têët caã moåi ngûúâi trong quaã bêìu chen nhau ra ngoaâi. Nhûäng
ngûúâi úã gêìn chöî noáng ra. trûúác, nûúác da bõ àen sêîm. Nhûäng ngûúâi ra sau
trùæng hún... Vaâ nhûäng töåc ngûúâi ra àúâi. Sau naây, moåi ngûúâi khöng bao
giúâ quïn rùçng mònh àûúåc sinh ra.” Tûâ quaã bêìu buång meå. Hoå buöåc quaã
bêìu bùçng möåt súåi dêy thêåt àeåp (sau naây laâ giaãi luåa) röìi quaâng lïn cöí hoùåc
àeo ngang lûng. Luác àêìu, hoå àûång nhûác,. laâ thûá cêìn thiïët nhêët cho cuöåc
söëng. Sau naây, hoå àûång rûúåu. Rûúåu trong bêìu laâ nûúác thiïng, cho moåi
ngûúâi sûác maånh cuãa trúâi àêët vaâ cuãa meå. Rûúåu àïí cuáng tïë thêìn linh, Phi
tûãu bêåt thaânh lïî, rûúåu àïí uöëng vaâ àïí say sûa, yïu cuöåc söëng.
Quaã bêìu laâ vuä truå, noá röîng àïí thêu toám têët caã nhûäng gò mïnh
mang to lúán vaâ tinh hoa cuãa trúâi àêët, êm dûúng. Chûáa caã mêîu hïå, vûúng
quyïìn, cha meå...têët caã...
Nûúác vaâ rûúåu trong quaã bêìu tûúái tùæm cho con ngûúâi, cûáu vúát con
ngûúâi àïí con ngûúâi töìn taåi trong sûå “phöìn”, phöìn thoác gaåo, phöìn giöëng
noâi...
Tûâ “chûä nghôa” cuãa quaã bêìu laâ Höì Lö, laâ caái höì lö to lúán vö cuâng, vô
àaåi vö cuâng caã vïì nghôa àen lêîn nghôa boáng. Höì laâ mïnh möng, laâ phi
thûúâng.
Vúái Àaåo giaáo quaã bêìu chûáa àûång linh àan laâ thuöëc thêìn diïåu àïí coá
thïí trúã thaânh thêìn tiïn. Trûúác hïët laâ xa laánh coäi trêìn buåi bùåm, àêìy àùæng
cay röìi trúã nïn bêët tûã theo yá nghôa vö cuâng vö vi “ khaái quaát. Vúái Phêåt
giaáo quaã bêìu laâ bònh rûúåu, bònh nûúác cam löå cuãa Phêåt, laâ Quan êm àïí
cûáu caác chuáng sinh trong bïí khöí trêìm luên Vúái Khöíng giaáo, noá laâ àaåi
diïån cuãa Thiïn, Àõa, Nhên. Noá ca tuång con ngûúâi laâ chuáa tïí cuãa muön
loaâi, con ngûúâi dûåa vaâo sûác maånh cuãa quaã bêìu maâ haâi hoaâ vúái thiïn
nhiïn nïn goåi quaã bêìu laâ caái tuái caân khön. Vùn hoaá Viïåt Nam laâ vùn hoaá
tam giaáo àöìng lûu nïn caâng thöëng nhêët vúái têm mïìm cuãa quaã bêìu. Quaã
bêìu laâ Kim êu (êu vaâng). Ta coân nhúá cêu: “Non söng ngaân thuâa vûâng êu
vaâng”! Noá chûáa àûång sûå vêån chuyïín êm dûúng, chûáa caái phong àöå vônh
hùçng cuãa dên töåc. Vïì sau naây, khi Cöng nghïå göëm vaâ sûá phaát triïín,
ngûúâi ta chïë taåo ra nhûäng quaã bêìu bùçng göëm, sûá. Ngoaâi coá veä nhûäng
hònh nhû röìng, mùåt trúâi, ngoån lûãa, phûúång, mêy v.v... àêìy veã têm linh,
ûúác lïå. Trong àoá coá gûãi gùæm nhûäng mêåt maä àïí ngûúâi sau giaãi maä dêìn.
Nhûäng quaã bêìu thêåt sûå laâ nhûäng quaã bêìu bùçng göëm, sûá úã miïìn
xuöi àûúåc àùåt trïn caác baân thúâ núi àïìn àaâi miïëu maåo hoùåc baân thúâ töí
tiïn, gêìn caác mêm lïî cuáng.
ÚÃã Trung Quöëc, nhûäng nhên vêåt coá danh tiïëng, nhûäng nhaâ vùn, nhaâ
thú nhû: Laä Àöìng Tên, Lyá Thiïët Quai, Lûu Linh, nhaâ hiïìn triïët Lyá Thaái
Baånh, Sêìm Phu Tûã, Àan Khêu Sinh v.v...bao giúâ cuäng coá bêìu rûúåu bïn
mònh. ÚÃã nûúác ta, Nguyïîn Cöng Trûá, phaåm Thaái, Nguyïîn Bónh Khiïm,
Nguyïîn Khuyïën, Tuá Xûúng, Taãn Àaâ v v cuäng luön nhùæc àïën bêìu rûúåu tuái
thú.
Vaâo khoaãng 1930 - 1931, úã laâng Keã Mú, Baåch Mai laâ möåt trong
nhûäng quï hûúng rûúåu cuãa Viïåt Nam, ngûúâi ta coá möåt baâi haát rêët nöíi
tiïëng àïí ca ngúåi quaã bêìu rûúåu vaâ rûúåu. Núi àêy, hoå nêëu rûúåu vaâ baán
rûúåu. Phuå nûä cuäng uöëng rûúåu chùèng keám gò nam giúái. Cûá àïën ngaây möìng
4 thaáng giïng, coá lïî thêìn, mûúâi saáu cö trinh nûä ùn mùåc sùåc súä, möi son
maá phêën vûâa muáa vûâa haát. Möîi cö cêìm trong tay möåt quaã bêìu rûúåu. Hoå
haát lïn:
Tay tònh tay nêng...tònh bêìu rûúåu...
Ta búá ru húâi... Ta ra húâi
Reão lùæm Nïëp hoa ...Ta cêët rûúåu...
Tay tònh tay nêng
Tònh bêìu rûúåu
Ta búá...ru húâi
Ta ru húâi...Reão lùæm Nïëp mêy...
Möîi quaã bêìu àûúåc buöåc thïm vaâo möåt giaãi luåa maâu úã núi thùæt cöí
böìng.
Cho àïën giúâ, úã caác gia àònh, caác baân thúâ úã moåi núi, nhêët laâ úã nöng
thön, chuáng ta thêëy nhûäng bêìu rûúåu bùçng göm, sûá Baát Traâng hoùåc sûá úã
caác loâ sûá cöí. ÚÃã nhûäng núi heão laánh hoùåc úã miïìn nuái coân giûä àûúåc nhiïìu
bêìu rûúåu nguyïn baãn.
Nùm 1996 vaâ nhêët laâ nùm 1997, trûúác vaâ sau khi Höìng Köng trúã vïì
vúái Trung Quöëc, caác nhaâ kinh doanh àaä tung ra baán khùæp caác thõ trûúâng
rêët nhiïìu nhûäng quaã bêìu cöåi nguöìn. Cêy bêìu àûúåc lïn ngöi. Viïåc mua,
baán nhûäng quaã bêìu naây thêåt tûng bûâng. Ngûúâi ta àua nhau mua àïí
àûång rûúåu hoùåc àïí baây trong nhaâ, trong tuã Quaã bêìu Cöåi nguöìn àùæt hún
nhûäng quaã bêìu bùçng sûá bùçng ly löng nhiïìu lêìn..: Tuy vêåy, moåi ngûúâi vêîn
thi nhau mua. Hoå coân laâm sûu têåp vaâ theo möët...
Quaã bêìu laâ möåt trong nhûäng neát àeåp vùn hoaá cuãa Viïåt Nam. Nhòn
quaã bêìu rûúåu, ngûúâi ta nghô àïën rûúåu, nghô àïën ngaây xûa, nghô àïën men
cuãa cuöåc söëng, àïën nhûäng àiïìu mú höì cuãa cöåi nguöìn. Tûâ àoá, mang laåi cho
ta nhûäng gò coá yá nghôa hún vïì quaá khûá, hiïån taåi vaâ tûúng lai...
ÀÊËT MIÏÌN CÖÍ TÑCH
Qua cêìu söng Caái (Cêìu Long Biïn), ài thùèng àïën Phuá Thûúång röìi
reä sang ph.óa tay phaãi chûâng 200 meát laâ àïën Dûúng Xaá. Núi àêy coá àïìn
thúâ Nhiïëp Chñnh yã Lan. Giûäa nhûäng maãnh ruöång xanh vúái àuã gam maâu
khaác nhau, ngöi àïìn thúâ möåt ngûúâi phuå nûä phi thûúâng, nöíi bêåt lïn,
nghiïm trang nhûäng rïu phong: “Miïëu cöí vaâng son nhaåt”. Àoá laâ noái vïì
maâu sùæc, coân nhûäng gò baâ àïí laåi cho àêët nûúác vêîn cûá àùçm thùæm vúái non
song vaâ loâng ngûúâi. Baâ laâ hoaá thên cuãa Mêîu Thûúång Ngaân, cuãa baâ Man
Nûúng, baâ Trûng...
Àïën Suãi, ài vaâo quï hûúng cuãa nhaâ thú Cao Baá Quaát, ài tiïëp chûâng
7 km nûäa, chuáng töi àïën cêìu Dêu. Möåt caái cêìu rêët cöí. Núi àêy, söng Àöëng
cùæt ngang söng Dêu àïí hònh thaânh nïn möåt bïn laâ Thiïn Àûác, möåt bïn
laâ Nguyïåt Àûác. Núi àêy... möåt caái cêy, möåt caái goâ, möåt mö àêët, àöëng gaåch
vuån, ngöi àïìn v.v...àïìu coá nhûäng chuyïån kïí vïì mònh. Trûúác mùæt chuáng
töi laâ caã möåt khu vûåc thaânh Dêu mïnh möng. Tïn chñnh thûác cuãa noá laâ
Luyå Lêu hoùåc Liïn Lêu. Vò khi xûa, thaânh chñnh coá nhûäng voång gaác maâ
úã têìng trïn toaã ra nhû nhûäng caánh hoa sen, nïn thûúâng goåi laâ Liïn Lêu.
Hoa sen tûúång trûng cho sûå “thöìn”. Phöìn thoác gaåo, phöìn giöëng noâi. Söng
Dêu chaãy quanh thaânh taåo thaânh möåt con haâo thiïn nhiïn, baão vïå
thaânh.
Xûa kia, khi àï La Thaânh vaâ Thùng Long chûa hònh thaânh maâ múái
chó laâ nhûäng vuâng nûúác, lau laách, hoang vu thò “núi àêy àaä laâ möåt thaânh
trêën phöìn hoa, nhöån nhõp. Àêy chñnh laâ thuã phuã cuãa àêët Giao Chêu, laâ
trung têm chñnh trõ, kinh tïë vaâ vùn hoaá. Àaåi baãn doanh cuãa Thaái Thuá Tö
Àõnh àùåt úã àêy. Hai Baâ Trûng àaä àaánh vaâo núi naây. Khi Hai Baâ àöëc
quên vaâo àaánh àaåi baãn doanh cuãa Tö Àõnh, Hai Baâ ùn mùåc thêåt löång lêîy,
àiïím trang rêët àeåp. Àiïìu naây thêåt hiïëm coá. Trong suöët thúâi kyâ daâi, quên
Haán àoáng quên úã Liïn Lêu, àaä coá nhiïìu cuöåc khúãi nghôa; liïn tuåc àöët
phaá, àaánh Thaânh. Nghôa laâ binh lûãa liïn miïn. Chñnh àiïìu naây àaä giaãi
thñch àûúåc möåt hiïån tûúång àaáng chuá yá. Àoá laâ nhûäng vuâng àêët xung
quanh àïìu àoã nhû son. Duy chó coá khu vûåc thaânh Liïn Lêu, àêët coá maâu
àen, xaám, xón. Àêët àoã vò phña dûúái coá quùång sùæt. Coân àêët àen laâ do binh
lûãa triïìn miïn, àöët phaá dûä àöåi, àaä laâm than hoaá têët caã nhûäng soãi, àaá, àêët
, göî, tre, v.v... Hiïån tûúång than hoaá naây àaä laâm cho àêët thaânh Liïn Lêu
khöng àoã nhû vöën coá Thêåt laâ: “Dêu binh lûãa, nûúác non nhû cuä. Liïìn cho
ngûúâi thêëy caãnh chaånh loâng” (Vïì vuâng Dêu).
Trong cuöën: “Viïåt vïì lõch sûá àêët An Nam “, nhaâ nghiïn cûáu Patris
viïët: “Tinh thêìn àöåc lêåp cuãa ngûúâi Laåc Viïåt rêët cao. Trong suöët thúâi kyâ
daâi bõ àö höå, hoå khöng ngûâng kiïn cûúâng àûáng dêåy. Àoá laâ möåt thûá aánh
saáng choái loåi cûãa yá chñ quêåt cûúâng khön nguöi”?
Trong khu vûåc thaânh Dêu, coá chúå Dêu, thaáp Dêu. Thaáp 4 têìng, coá
choáp kiïíu Stupa, cao chûâng 20 meát, vaâ chuâa Dêu. Chuâa Dêu phaãn aánh
nhûäng neát cuãa àaåo Phêåt tûâ êën Àöå sang vaâ àûúåc baãn àõa hoáa. Núi àêy laâ
trung têm Phêåt giaáo àêìu tiïn úã ta röìi múái toãa ài khùæp núi. Cuäng laâ núi in
nhûäng baãn kinh súám nhêët. Tuåc truyïìn, möåt cêy àa thêìn thoaåi tröi dûúái
söng, àûúåc baân tay thêìn thoaåi cuãa aá Nam tiïn nûä (Man Nûúng) vúát lïn,
khi cêy àa àûúåc àùåt lïn mùåt àêët thò tiïn nûä biïën mêët, àaä “laåc nöåi mêy
ngaân”. Cêy àa àûúåc xeã ra, taåc thaânh 4 pho tûúång àïí thúâ. Àoá laâ 4 võ Phêåt
Mêìu göìm 4 chõ em: Phêåt Vên, Phêåt Vuä, Phêåt Löi, Phêåt Àiïån (cuäng goåi laâ
tûá Phaáp). Chõ caã àûúåc thúâ taåi chuâa Dêu, chõ hai úã chuâa Àêåu, chõ Ba thò úã
Chuâa Tûúáng vaâ Cö em uát àûúåc thúâ úã chuâa Dêu. Mêëy ngöi chuâa naây úã gêìn
nhau. Coá àiïìu, chuâa Dêu laâ chuâa chñnh, ngaây nga nhêët. Tûúång baâ Dêu
àùåt úã chñnh giûäa chuâa chñnh, cao 2m85 (caã tûúång lêîn bïå), laåi coá nïìn cao
vaâ vóa àaá. Tûúång baâ to hún so vúái têët caã nhûäng pho tûúång khaác trong
chuâa. Baâ vûâa laâ Phêåt, vûâa laâ nûä chuáa baãn àõa.
Núi àêy, haâng nùm coá múã höåi, goåi laâ höåi chuâa Dêu, khùæp núi nö nûác
vïì dûå höåi. Höåi coá tïë lïî, rûúác xaách, vui chúi, rêët tûng bûâng, naáo nhiïåt.
Ngûúâi ta kïí veâ:
Duâ ai buön baán trùm nghïì
Thaáng tû, möìng taám thò vïì chuâa Dêu
Duâ ai buön dêu, baán àêu

Nhúá ngaây möìng taám, höåi Dêu thò vïì...
Caách khu vûåc thaânh Liïn Lêu chûâng 3 cêy söë lùng möå Laåc Long
Quên, laâ caã möåt toâa Viïåt àiïån. Ài chûâng möåt àoaån àûúâng nûäa, reä sang
bïn traái laâ lung Syä Nhiïëp, hònh troân, trïn möåt caái goâ rúåp boáng nhûäng cêy
Cöí thuå. Nhûäng goâ, àöëng nhêëp nhö keáo lïn. Dûúái nhûäng goâ àöëng àoá laâ
nhûäng ngöi möå Haán. Núi àêy thuöåc vïì laâng aá Lûä. úã ngaä ba Àöng Cöi cuäng
coá nhiïìu ngöi möå Haán coá xêy nhûäng voâng cuöën. Àûáng núi àêy, ta coá thïí
nhòn thêëy nuái Thiïn Thai “nùçm nghiïng nghiïng vúái maái toác xanh rïu”?
Vïì phña Àöng Bùæc, khoaãng 2km laâ laâng Àaåi Traåch coá ngöi chuâa Àaåi
Traåch nöíi tiïëng, laâ núi trûúác àêy vúå thûá ba Cai Vaâng àïën tu vaâ truå trò
sau khi cuöåc khúãi nghôa bõ thêët baåi. Baâ thöng thuöåc 18 mön voä nghïå, àaä
daåy voä cho caác trai laâng vaâ laâm nhiïìu àiïìu thiïån, trûâ keã gian aác. Cuöåc àúâi
cuãa baâ àuã àïí viïët nïn möåt pho saách bi huâng. Dên laâng núi àêy coi b aâ nhû
Tiïn, nhû Phêåt.
Tûâ Àaåi Traåch ài xuöëng phña Nam laâ àïën bïën Höì, göëi àêìu lïn söng
Cêìu. úã àêy coá laâng tranh Àöng Höì maâ nhûäng bûác tranh àêåm àaâ têm höìn
dên töåc cuãa noá àaä coá mùåt úã nhiïìu núi trong caã nûúác vaâ chuáng cuäng àûúåc
trûng baây trong baão taâng myä thuêåt cuãa nhiïìu nûúác trïn thïë giúái. Laâng
Àöng Höì àûúåc goåi laâ laâng tranh, laâng àeåp nhû tranh vaâ cuäng àûúåc goåi laâ
laâng caác nghïå nhên. Hoå veä tranh, khùæc tranh, in tranh, laåi coân laâm nghïì
vaâng, maä vaâ nhûäng mùåt haâng trang trñ myä thuêåt àïí laåi êën tûúång sêu sùæc
trong loâng moåi ngûúâi.
Ngûúåc lïn phña trïn, ta àïën àêët Lim vaâ 49 laâng Quan Hoå. Núi maâ
möåt laân gioá cuäng mang àiïåu dên ca, vúái nhûäng “liïìn anh, liïìn chõ”, “ treâo
lïn quaán Giöëc, ài chaãy höåi. Tûâ Àaåi Traåch ài ngûúåc lïn laâ àïën Trñ Quaã, röìi
àïën laâng Àònh Töí coá chuâa Buát Thaáp, vaâ àïìn Àö vaâng son lêëp laánh, núi
thúâ 8 võ Vua Lyá. Lyá Chiïu Hoaâng àûúåc thúâ riïng úã ngöi àïìn bïn caånh. Baâ
mang möåt nöîi buöìn nguyïn khöëi, khöng tan. Chñnh caái daãi àêët naây àaä
nuöi dûúäng nhaâ thú Hoaâng Cêìm àïí Coá àûúåc:
“Bïn Kia Söng Àöëng”, “Mûa Thuêån Thaânh” , “ Cêy tam cuác” v. v...
nöíi tiïëng.
Vaâo nhûäng nùm chöëng Phaáp, nhûäng khu vûåc gêìn Buát Thaáp, Rûâng
Thöng, Baäi Thaáp v.v... laâ khu du kñch nöíi tiïëng vúái nhûäng chiïën cöng
oanh liïåt. úã nhûäng laâng quï núi àêy, trûúác kia coân coá tuåc “Nguã ban” . Àoá
laâ chuyïån trong ngaây cûúái, cö dêu vaâ chuá rïí chûa àöång phoâng vöåi. Ngaây
thûá nhêët vaâ ngaây thûá hai, cö dêu coân goåi mêëy ngûúâi baån gaái thên àïën
nguã cuâng vúái mònh. Núi àêy, hoå coi nheå trûúâng húåp cö gaái “chûãa buåa” .
Sau khi cö gaái “chûãa buåa” röìi sinh con àûúåc möåt hoùåc hai nùm, seä coá möåt
chaâng trai naâo àoá àïën xin cûúái laâm vúå. Meå chuá rïí mang lïî vêåt àïën nhaâ
gaái vaâ noái: “Ngaây laânh thaáng töët, chuáng töi rêët sung sûúáng àûúåc coá con
dêu vaâ laåi thïm caã thùçng cu nûäa” Khi Coá trûúâng húåp möåt àûáa treã úã vaâo
hoaân caãnh thêåp tûå nhêët sinh maâ àûúåc möåt ngûúâi cûáu söëng thò àûáa treã seä
nhêån ngûúâi àoá laâm cha meå nuöi. Nhûäng ngaây giöî, Tïët phaãi àïën thùm cha
(meå) nuöi. Phaãi àoáng goáp vaâ coá nhiïåm vuå nhû con àeã. Nhûäng chuyïån nhû
vêåy coân rêët nhiïìu. Miïìn cöí tñch coân coá con àûúâng cöí tûâ bïën Höì, ài Bùæc
Ninh, túái Phaã Laåi, Luåc àêìu giang röìi ra biïín hoùåc ài ngûúåc lïn phña Bùæc,
sang Trung Quöëc... laâ con àûúâng maâ caác nhaâ sû ÊËn Àöå ài tûâ chuâa Dêu
sang Trung Quöëc truyïìn àaåo. Àêy cuäng laâ con àûúâng maâ con trêu vaâng
tûâ Trêu Sún, giïëng Viïåt úã Phaã Laåi àaä chaåy möåt maåch vïì Töíng Bònh (tïn
xûa cuãa Thùng Long) röìi àêîm mònh núi vuäng nûúác úã phña Têy Bùæc, laâm
nïn höì trêu àùçm vaâ sau àûúåc goåi laâ höì Dêm Àaâm hay höì Têy. Àoá laâ con
àûúâng maâ Maä Viïån mang quên sang àaánh nûúác ta. Cuäng laâ con àûúâng
huyïët maåch àïí cha öng ta àaánh giùåc Nguyïn, Möng...
Khaách haânh hûúng túái maãnh àêët naây thêëy mònh nhû àûúåc lúán lïn.
Núi àêu cuäng coá nhûäng di tñch, dêëu êën, huyïìn thoaåi v.v...minh chûáng cho
sûå töìn taåi haâo huâng cuãa dên töåc.
Tûâ nhûäng huyïìn thoaåi vaâ nhûäng chûáng tñch lõch sûã êëy cho ta caái
nhòn chên thûåc vaâ àêìy àuã hún vïì quaá khûá, àïí röìi suy nghô vïì nhûäng bñ
êín cuãa thuúã trûúác, nghô vïì hiïån taåi vaâ tûúng lai.
Möîi bûúác ài trïn vuâng Kinh Bùæc àïìu laâm xaáo àöång têm höìn töi.
Nhûäng caãm xuác haånh phuác cûá lan toãa, böëc buåi trong töi. Nhûäng caái tïn
trïn vuâng àêët naây, àoåc lïn cuäng àûúåc maâu cöí tñch.
ÀIÏÅN MÊÎU
Ngûúâi Viïåt Nam ta coá cêu: “phuác àûác laåi mêîu”, àïí khuyïn rùn moåi
ngûúâi nhúá cöng ún cha meå, ùn úã phuác àûác vúái cöång àöìng, àïí con chaáu
àûúåc hûúãng nhûäng àiïìu têët laânh. Khuyïën thiïån, trûâ aác, àûúåc truyïìn laåi
cho àúâi sau bùçng nhûäng lúâi truyïìn miïång, ca dao, dênca...
Vúái caách nghô truyïìn àúâi vïì ngûúâi meå, trong têm thûác sêu thùèm
cuãa moåi ngûúâi, Mêîu (meå) laâ têët caã, laâ ngûúâi sinh ra ta vaâ àïën khi chïët ta
laåi trúã vïì àêët meå.
Qua nhûäng thúâi kyâ con ngûúâi söëng vúái meå úã trïn cêy röìi àïën giai
àoaån vûâa trïn cêy, vûâa dûúái àêët vaâ röìi àïën luác meå nuái rûâng (Mêîu
Thûúång Ngaân) khöng nuöi nöíi nhûäng àaân con chaáu möîi ngaây möåt àöng,
àaä diïîn ra nhûäng cuöåc di dên nguyïn thuyã. Luác naây coá sûå trúå giuáp vaâ baão
vïå cuãa Meå Nûúác vaâ Meå Àêët (Meå Nûúác laâ Mêîu Thoaãi (Thuyã) Meå Àêët laâ
Mêîu Quyânh Hoa (Àõa).
Nhûäng àaân con, chaáu vïì àûúåc àïën àöìng bùçng, sung sûúáng quaá
nhûng hoå cuäng gaâo theát lïn, khoác loác vò nhúá meå Thûúång Ngaân, nhúá
nhûäng ngûúâi anh em ruöåt thõt bõ nûúác cuöën ài trong cuöåc di dên àêìy maáu
vaâ nûúác mùæt. Hoå haát lïn cêìu Meå, ca ngúåi cöng lao cuãa Meå, ca tuång cuöåc
söëng múái. Vaâ nhûäng baâi haát naây coân kïí laåi nhûäng chùång àûúâng ài àêìy
kinh haäi vaâ bi kõch, tûâ biïåt Meå Thûúång Ngaân. Chuáng laâ nguöìn göëc cuãa
nhûäng àiïåu haát vùn, ca truâ, cheâo v.v... vïì sau naây. Nhûäng gioång haát vùn
(chêìu vùn) ca truâ, cheâo... maâ khöng coá nûúác mùæt, ngêåm nöíi soáng nûúác
vaån truâng, biïåt ly, tûã naån... thò thiïëu mêët caái húi hûúáng nguyïn thuyã cuãa
chuáng.
Tûúãng nhúá Mêîu, ngûúâi xûa lêåp ra Àiïån Mêîu, thúâ Tam phuã úã têìng
trïn, Mêîu Thûúång Ngaân úã giûäa, mùåc aáo xanh tûúång trûng cho cêy vaâ nuái
rûâng. Mêîu Thoaãi chùm nom viïåc söng nûúác, mùåc aáo trùæng. Mêîu Àõa lo
viïåc àöìng bùçng, mùåc aáo vaâng, Mêîu Thoaãi úã bïn traái; Mêîu Àõa úã bïn phaãi.
Sau àoá, ngûúâi ta thúâ tûá phuã vò coá thïm Mêîu Liïîu Haånh. Böën Mêîu
tûá phuã ngöìi úã têìng thûá hai trong àiïån Mêîu. Mêîu Liïîu Haånh àûúåc hònh
dung laâ con cuãa Ngoåc Hoaâng, bõ phaåt nïn bõ giaáng xuöëng trêìn. Mêîu Liïîu
Haånh tûúång trûng cho sùæc àeåp vaâ nûä tñnh. Mêîu duäng caãm, bïnh vûåc keã
yïët, giuáp àûúåc moåi ngûúâi lûúng thiïån, trûâng phaåt keã laâm caân, àöåc aác.
Mêîu àêìu thai vaâo möåt gia àònh hoå Lï, lúán lïn àûúåc goåi laâ Giaáng Tiïn.
Giaáng Tiïn kïët duyïn cuâng Àaâo Lang, àûúåc hai mùåt con röìi vïì trúâi.
Haâng thûá ba trong àiïån Mêîu laâ Nguä võ tön öng. Nhûäng võ naây laâ
nhûäng trang nam nhi duäng caãm, taâi hoa, vùn voä song toaân, möåt loâng vò
àêët nûúác vò moåi ngûúâi. Hoå laâ Nhûäng ngûúâi giuáp viïåc àúä caác Mêîu vaâ thi
haânh sûá mïånh cuãa caác Mêîu. Caác võ naây àûúåc ngûúâi dên kñnh troång vaâ
yïu mïën nïn àûúåc gaán vaâo nhûäng võ anh huâng dên töåc nhû Trêìn Quöëc
Toaân, Cao Löî, Phaåm Nguä Laäo, Yïët Kiïu, Daä Tûúång v.v..
Haâng thûá tû trong àiïån Mêîu daânh cho caác cö, caác cêåu laâ nhûäng võ
nhoã tuöíi, laâm phuå taá cho caác tön öng, caác öng Hoaâng nhûng cuäng gêìn guäi
vúái caác Mêîu, nhû cö beá Bùæc Lïå laâ thõ nûä cuãa Mêîu Thûúång Ngaân. Caånh àoá
coân coá nhûäng cö Bú, cö Chñnh Giïëng, cö Thaác Búâ, cö Beá Àöng Cuöång, cö
Àïìn Saâng v.v...
Bïn caånh caác Mêîu coân coá nhûäng Kim Àöìng, Ngoåc Nûä. Àoá laâ nhûäng
võ thaánh úã tuöíi nhi àöìng. Hoå tûúång trûng cho ngaây mai.
Trong caác laân àiïåu haát vùn (chêìu vùn) coá giaá trõ nöåi dung vaâ vùn
chûúng cao. êm nhaåc àêåm àaâ, bay böíng maâ sûúng khoái nhiïìu veã. Nghe
lêu khöng biïët chaán.
Vuä àaåo àún giaãn àêìy nhûäng neát tûúång trûng vaâ mang trong mònh
nhiïìu tñn hiïåu cuãa nhûäng thúâi xa xûa bõ laäng quïn. Tñn ngûúäng súám nhêët
cuãa ngûúâi Viïåt Nam
laâ tñn ngûúäng thúâ Mêîu.
Trïn àêët nûúác ta, chuâa naâo cuäng coá àiïån Mêîu, chuâa naâo cuäng daânh
võ trñ töët nhêët àõnh cho möåt àiïån Mêîu. Vñ duå nhû chuâa Dêu, chuâa Keo úã
Bùæe Ninh. Àiïån Mêîu lúán nhêët úã nûúác ta laâ àiïån Mêîu Phuã Giaây. Àiïån
Mêîu toaân bùçng göî lim, coá ao höì vóa àaá. Tam quan nïìn àaá, cêìu àaá lùng
chuáa Liïîu Haånh bùçng àaá xanh cuâng vúái nhiïìu cöng trònh phuå vúái caác
kiïíu kiïën truác vaâ trang trñ úã möåt trònh àöå nghïå thuêåt cao siïu. ÚÃ àïìn Löå
thuöåc Haå Höìi cuäng coá ba àiïån thúâ Mêîu rêët nguy nga... Chó tñnh riïng
huyïån Tûâ Liïm saát ngay Haâ Nöåi cuäng coá chûâng hún 20 àiïån thúâ Mêîu vúái
àuã moåi tñnh chuyïån caãm àöång vïì caác Mêîu àûúåc hoaá thên vaâo caác võ anh
huâng dên töåc trong cöng cuöåc xêy dûång vaâ baão vïå àêët nûúác... Àêu àêu,
ngûúâi ta cuäng kïí cho nhau nghe vïì möåt thïë giúái Mêîu qua nhûäng cêu
chuyïån huyïìn aão maâ coá thêåt, bay lïn tûâ cuöåc söëng.
Tñn ngûúäng Mêîu laâ tñn ngûúäng cöåi nguöìn, àñch thûåc cuãa Viïåt Nam.
Noá trûúâng töìn vúái dên töåc vò noá coá àûúác loâng tin cao caã, coá quy mö vïì têm
linh vaâ vïì lûúång tñn àöì trong caã nûúác. Àiïån Mêîu phaãn aánh nhûäng maãng
söëáng vaâ têm linh tûâ thúâi Mêîu hïå. Àiïån Mêîu laâ möåt phêìn cuãa lõch sûã noái
lïn möåt quaá khûá lêu àúâi àaä àûúåc bùæt rïî trïn maãnh àêët traân àêìy aánh saáng
cuãa chuáng ta. Àaåo Mêîu gùæn liïìn vúái tinh thêìn hiïën sinh vaâ àem nhên aái
àïën cho nhên quêín xaä höåi. Tñn ngûúäng thúâ Mêîu thuêìn khiïët, khöng
dung naåp tïå àöìng cöët laâ thûá mï tñn dõ àoan, buön thêìn baán thaánh.
CHÊÌU VÙN – LÏN ÀÖÌNG
Chêìu Vùn laâ thïì loaåi diïîn xûúáng àöåc àaáo coá keâm theo êm nhaåc. Bao
giúâ chêìu vùn cuäng coá giai àoaån daåo, gêy khöng khñ trang nghiïm, choaáng
ngúåp laâm cho ngûúâi nghe xön xao vaâ bõ löi cuöën. Àïën möåt luác nhêët àõnh,
noá phöëi húåp vúái giaá àöìng àïí thïí hiïån àûúåc sûác cöng phaá nghïå thuêåt cao
nhêët cuãa noá. Nhûäng nhaåc cuå phuå hoaå vúái Chêìu vùn laâ tröëng, phaách,
chuöng, têëu caãnh nhõ, àaân nguyïåt. Coá khi caã thêåp luåc vaâ àaân àaáy. Ngûúâi
haát chêìu vùn vûâa haát vûâa àaân. Chêìu vùn coá chûâng 40 laân àiïåu chñnh vaâ
nhûäng laân àiïåu biïën têëu uyïín chuyïín: mûúán, thöëng (khaác thöëng trong ca
truâ) giaäi baây sûå trang nghiïm, gan daå, caã quyïët. Coá luác laåi tóa toát, dõu
daâng, nó non. Laân àiïåu Phuá chïnh nhùæc nhúã, nhúá nhung (gêìn guäi vúái ca
truâ). Haát doåc cúãi mú ã phoáng tuáng, coá caã vui lêîn buöìn. Haát nöëi (húi giöëng
haát noái úã ca truâ), Doåc xuên sùæc, Phuá rêìu (gêìn giöëng laân thaãm trong cheâo)
nhûng phoáng tuáng, pha thïí hún. Sûã xuên man maác, coá chuát Ba maåc,
böìng maåc. Haát vùn húi giöëng cheâo. Ngêm thiïìn, Noái löëi, canh caá, Boã böí
nhõp möåt, Haát Kiïìu? Nhaåc sai: thuác giuåc, doán dêåp, giêåt, ngêët, ngêm,
võnh, àïì thú, saá, chaâo v. v...
Chêìu vùn mang tñnh chêët tiïìn tön giaáo cöång vúái nhûäng neát do
nhiïìu tön giaáo khaác nhau du nhêåp vaâo cuâng vúái nhûäng neát “baãn àõa”
qua quaá trònh töìn taåi vaâ phaát triïín lêu daâi cuãa nhûäng cöång àöìng. Nhaåc
vaâ lúâi chêìu vùn coá sûác khaái quaát, tûúång trûng cao. Noá mö taã, trêìn thuêåt,
kïí sûå tñch, ngúåi ca, cêìu mong, khaát voång maänh liïåt, muöën vûún túái möåt
böng hoa hoùåc möåt ngoån lûãa tuyïåt vúâi, muön àúâi, thiïng liïng naâo àoá maâ
con ngûúâi chûa àûúåc vúái túái. “Àoá laâ nghïå thuêåt ca nhaåc vûâa coá sûå yïn
lùæng suy tû, vûâa coá gioá baäo maänh liïåt (giaáo sû Nhêåt Baãn: Ishixawa).
Thúâi kyâ thõnh vûúång cuãa chêìu vùn laâ tûâ àúâi Lï, Lyá, Trêìn röìi thõnh
vaâo nhûäng nùm 1920 àïën 1940 cuãa thïë kyã naây.
Chêìu vùn Coá nhiïìu loâ vúái tñnh caách, àùåc àiïím, phong caách khaác
nhau ñt nhiïìu. Nhûäng loâ Nam Àõnh, Haâ Bùæc, Haãi Phoâng, Haãi Hûng, Thaái
Bònh...laâ nhûäng loâ àaáng kïí. Tûâ trûúác àïën nay, möåt söë nhaåc sô àaä khai
thaác möåt vaâi laân àiïåu chêìu vùn vaâ chuáng àaä àûúåc hoan nghïnh úã trong
vaâ ngoaâi nûúác. Nhûng àoá múái chó laâ möåt phêìn rêët nhoã. Thêåt àaáng tiïëc,
chêìu vùn vêîn coân laâ möåt maãnh àêët maâu múä, chûa àûúåc khai phaá hïët.
Nhûäng nùm 1940 trúã vïì trûúác, taåi Haâ Nöåi coá nhiïìu trûúâng töí chûác
nhûäng cuöåc thi haát chêìu vùn: Haâng Quaåt, Haâng Khoai, Haâng Maä, Haâng
Baåc... Coá caã nhûäng taâi tûã cûå phaách cuãa Haâ Bùæc, Nam Àõnh hoùåc Haãi
Hûng àïën tham gia. Giaãi thûúãng treo rêët lúán. Ban giaám khaão göìm 3
ngûúâi: möåt ngûúâi thûúãng bùçng caách cêìm chêìu, möåt ngûúâi phaåt bùçng
tiïëng chuöng vaâ möåt ngûúâi cao tuöíi hún caã chêëm àiïím. Àúâi söëng cuãa caác
cung vùn tröi nöíi, giang höì, ài khùæp àoá àêy, dûåa vaâo caác phûúâng, caác baån,
quêìn chuáng mï say.
Chêìu vùn ca ngúåi, kïí laåi sûå tñch, miïu taã nhûäng nhên vêåt tuyïåt vúâi
mang nhûäng quñ danh tûúng trûng nhû: öng Hoaâng Mûúâi, öng Hoaâng
Nùm, öng Hoaâng Bú, cö Chñn, öng Hoaâng Baãn, baâ Chuáa Mûúâng, Mêîu
Thûúång Ngaân, Mêîu Thoaãi, chuáa Liïîu Haånh. Nhûäng võ trïn àûúåc hoaá
thên vaâo caác võ voä tûúáng cuãa vua Huâng, thêìn Taãn Viïn vaâ caác àúâi vua
khaác. Hoùåc àûúåc hoaá thên vaâo caác hoaâng tûã, cöng chuáa, caác siïu nhên
bïnh vûåc ngûúâi lûúng thiïån vaâ trûâng trõ keã aác.
Lúâi ca vaâ nhaåc chêìu vùn vûâa coá chêët huyïìn thoaåi vûâa coá chêët chên
thûåc, vûâa thêìn thaánh vûâa phaâm tuåc. Chêìu vùn nhêën maånh taã caãnh àeåp
cuãa àêët nûúác àïí àiïím xuyïët cho caác nhên vêåt löîi laåc. Nhûng cuäng phaãi
noái rùçng, ngay caác nhên vêåt thêìn thaánh phi phaâm vaâ àaáng kñnh cuäng
mùæc phaãi nhûäng lêìm löîi trêìn tuåc.
Nhaåc chêìu vùn thuêìn khiïët vaâ löi cuöën. Ngûúâi ta nghe haâng hai, ba
giúâ liïìn maâ khöng chaán (tiïën sô A.Samidi Indonesia) trong khöng khñ
àaân ngoåt, haát hay, ngûúâi ngöìi àöìng (baâ àöìng) àûúåc boáng vaâ höìn cuãa nhên
vêåt thêìn linh nhêåp, öëp vaâo mònh. Baâ àöìng sùæm vai thêìn linh theo nhûäng
caá tñnh vöën coá cuãa nhên vêåt. Nhêët laâ trong nhûäng luác “thùng hoa”. Baâ
àöìng àûúåc moåi ngûúâi mùåc vaâ khoaác aáo vaâo mònh trang phuåc tiïu biïíu cuãa
thêìn linh, Coá keâm theo nhûäng àöì trang sûác (vúái caác nhên vêåt nûä) hoùåc voä
khñ (vúái caác nhên vêåt nam)... Nhên danh thêìn linh, ngûúâi ngöìi àöìng haát
lïn trong loâng vaâ döìn vaâo nhûäng àöång taác nhaãy, muáa caách àiïåu vaâ ûúác lïå
trong nïìn nhaåc vaâ haát àïåm cuãa cung vùn. Cuäng coá luác, tröng ra tûúãng
nhû coá möåt vaâi tû thïë àún àiïåu hoùåc thö kïåch. Nhûng, chuáng laâ nhûäng
daáng muáa àñch thûåc, ngêîu hûáng, gêìn guäi vúái cöåi nguöìn. Coá nhûäng àiïåu
muáa chñnh nhû: muáa khùn mùåt, muáa nïën, muáa hoa, cheâo àoâ, muáa kiïëm,
muáa cung, muáa heâo (gêåy ngùæn) v.v...
Sau khi muáa, thêìn linh ngöìi laåi, phaán baão, khuyïn rùn, quúã traách
ngûúâi trêìn gian vaâ cuäng ban thûúãng cho moåi ngûúâi röìi “vïì àöìng”. Nghôa
laâ àaä xong möåt giaá àöìng vaâ cuäng laâ kïët thuác möåt maân ngùæn vïì ca, muáa,
nhaåc kõch kïët húåp.
Vïì mùåt trang phuåc, trong caác giaá àöìng, cuäng àaáng lûu yá Sùæc maâu
cuãa moåi thûá trang phuåc mang tñnh chêët tön giaáo, cung àònh vaâ dên gian.
Mêîu Thûúång Ngaân mùåc aáo xanh àïí coá muâi võ nuái rûâng. Maâu xanh laâ
maâu chuã àaåo vaâ àûúåc nhiïìu maâu sùæc khaác cuãa nhûäng taâ aáo, giaãi aáo, thùæt
lûng, khùn, caác àöì trang sûác phöëi húåp uyïín chuyïín àïí trúã nïn hoaân haão.
Trang phuåc coân phaãi laâm tön hùèn lïn caái veã àeåp: “Cöí kiïu ba ngên,
miïång cûúâi trùm huï” cuãa Mêîu. Baâ Mêîu Thoaãi vaâ öng Hoaâng Bú coá trang
phuåc toaân trùæng mang tñnh chêët nûúác non, söng biïín, haâi hoaâ vúái nhûäng
hoa vùn, hoåa tiïët trang trñ nhiïìu maâu sùæc cuãa böå mùåt trang phuåc toaân
böå. Mêîu ngöìi giûäa mùåc aáo àoã rûåc taåo veã uy quyïìn trang nghiïm.
Laåi tuyâ theo caác nhên vêåt coá mang theo nhûäng àöì duâng thñch húåp
nhû chiïëc noán, àöi haâi xaão, caái quaåt, con dao, caái giaãi xaâ tñch, öëng vöi,
khùn tay v.v... Têët caã nhûäng thûá àoá àïìu noái lïn nhiïìu chuyïån. Chuáng
àïìu àûúåc gia cöng thêåt cêìu kyâ vaâ mang roä baãn sùæc dên töåc.
Noái chung, chêìu vùn vaâ lïn àöìng cêìn phaãi àûúåc nghiïn cûáu möåt
caách khoa hoåc vaâ nghiïm tuác. Àêy laâ möåt loaåi hònh diïîn xûúáng dên gian
coá giaá trõ cao. Noá àaä toãa ra, laâm phong phuá cho nhiïìu böå mön ca, nhaåc,
kõch, trang trñ, höåi hoåa, taåo hònh... cuãa Viïåt Nam vaâ caái khaã nùng naây
coân to lúán lùæm.
Nùm 1996, Àoaân nghïå thuêåt Viïåt Nam ra nûúác ngoaâi, coá diïîn tiïët
muåc Ba giaá àöìng. Tiïët muåc naây àûúåc hoan nghïnh nhiïåt liïåt. Noá àaä laâm
nghiïng ngaã sên khêëu cuãa nhiïìu nûúác trïn thïë giúái. Nhûng noá múái chó laâ
möåt gioåt nhoã nûúác hoa àûúåc lêëy ra tûâ caái chai tinh höìng cuãa nghïå thuêåt
chêëu vùn, lïn àöìng cuãa nûúác ta maâ thöi.
Chêìu vùn, lïn àöìng laâ möåt trong nhûäng di saãn vùn hoáa cêìn àûúåc
giûä gòn vaâ khai thaác. Têët nhiïn, ta phaãi gaåt boã nhûäng yá àöì lúåi duång hònh
thûác sinh hoaåt naây àïí àêìu cú mï tñn, truåc lúåi. Nïëu ta laâm àûúåc viïåc naây
möåt caách töët, àûa noá gùæn vúái ba yïëu töë cêìn thiïët laâ: xaä höåi, vùn hoaá vaâ
kinh tïë... thò noá seä trúã nïn möåt tûúång àaâi hoaânh traáng vïì nhiïìu mùåt cho
nïìn vùn hoaá dên töåc vaâ cho caã thïë giúái.
CHÛÚNGII: NÏËP SÖËNG
TAÃN MAÅN VÏÌ NÏËP SÖËNG
Bûäa ùn àûúåc goåi laâ bûäa cúm vò cúm laâ chuã lûåc. Ngûúâi Maä Lai thñch
ùn cúm nùæm. Àûúåc muâa chúá phuå ngö khoai maâ vêîn luön nhúá àïën tûúng,
bñ, rau caâ. Rau àûúåc ûa chuöång hún caã laâ rau muöëng: “Coá canh rau
muöng, coá caâ dêìm tûúng”. Muöën cho caác thûác ùn àûúåc ngon hún, ngûúâi ta
cho thïm mêåt, múä: “Àeåp àeä vaâng son ngoåt ngoân mêåt múä”. Nhûäng moán ùn
dên töåc àïåm vaâo laâ ngö bung, xöi luáa vúái caách chïë biïën thöng minh vaâ
khoa hoåc. Ta coi troång viïåc ù n: dô thûåc vi xiïn. Thónh thoaãng coá giöî, chaåp,
lïî, Tïët, hoåp mùåt, chia tay... , ngûúâi ta töí chûác nhûäng bûäa ùn phong phuá,
nêng cao kô thuêåt nêëu nûúáng, goåi laâ bûäa cöî. Cuäng coá khi laâ nhûäng bûäa ùn
nheå, hoa laá caânh nhû buán thang, buán öëc, buán chaã... Trong bûäa cöî, nhêët
thiïët phaãi coá rûúåu goåi laâ àïí cho àoã mùåt phûâng phûâng. Laåi coá mêëy ngûúâi
thêåt thên nhau, khöng ùn hûúng ùn hoa maâ ùn thûåc sûå, thoaãi maái,
khöng giûä keä, bêët chêëp caác quy tùæc ngoaåi giao hoùåc lïî nghi, ùn kiïíu cheán
chuá, cheán anh. ÚÃ trûúâng húåp naây, say möåt chuát caâng töët. Tû thïë àûáng
ngöìi thêåt tuyâ tiïån. Coá thïí nhai to, möìm nhai, tai nghe, laåi böëc caã nùm
ngoán tay laâm viïåc. Hoå ùn rêët ngêîu hûáng. Caách ùn naây rêët dên daä, laåi àaåt
àûúåc yïu cêìu lyá tûúãng. Àoá laâ: thûác ùn ngon, khöng khñ ngon, ngûúâi ngon.
Àïí têím böí, nam àaä coá lûún laâ moán ùn böí dûúng, nûä coá ïëch laâ moán ùn böí
êm. Nghïå thuêåt êím thûåc cöí truyïìn coá chûâng 200 moán chñnh, trong àoá,
nhiïìu moán àûúåc nöíi tiïëng úã trong vaâ ngoaâi nûúác. Vïì viïåc ùn, ngûúâi ta coân
nhêën maånh “Hoåc ùn, hoåc noái”, “ùn tröng nöìi, ngöìi tröng hûúáng” vaâ “Lúâi
chaâo cao hún mêm cöî”.
Trong cöng viïåc, ngûúâi dên siïng nùng, cêìn cuâ, chõu thûúng chõu
khoá. Àoân gaánh tre chñn raån àöi vai. Hoå khuyïn nhau: 'Tay laâm haâm
nhai”, “chöìng cêìy, vúå cêëy” anh ài taát nûúác àïí naâng mang cúm. Nhûng
siïng nùng chûa àuã maâ coân cêìn phaãi coá suy nghô saáng taåo, phaãi thaânh
thaåo, coá nghïì: Ruöång tûá bïì khöng bùçng coá nghïì trong tay, kheáo tay, hay
laâm... Ngûúâi ta khen ngúåi ngûúâi àaân baâ nöng nghiïåp chó huy saãn xuêët,
têìn taão: “Khen ai veán vaáy phêët cúâ” , chï ngûúâi con gaái lûúâi: “Traâ hêm laåi,
gaái nguã trûa”.
Nhûäng dõp thaáng ba ngaây taám, höåi heâ, lïî chaåp, höåi àònh, höåi chuâa
v.v...àaä mang laåi cho moåi ngûúâi nhûäng giúâ phuát nghó ngúi quyá baáu. Hoå
thûúãng thûác tuöìng, cheâo, caãi lûúng, ca truâ vaâ nhûäng troâ chúi ...
Laâng quï Viïåt Nam coá caái voäng thêåt tuyïåt vúâi. Ngûúâi coá huyïët aáp
cao nghó ngúi, nùçm voäng laâ àiïìu rêët töët. Hoå rêët biïët nghó ngúi möåt caách
coá ñch àïí taái taåo sûác lao àöång. Coá nhûäng cùåp vúå chöìng bao giúâ cuäng nùçm
chung vúái nhau. Nhûng úã nhiïìu núi, nhêët laâ úã nöng thön, vúå chöìng gùåp
nhau möåt tuêìn möåt lêìn laâ húåp lyá. Nhûäng ngûúâi söëng lêu laâ nhûäng ngûúâi
coá àúâi söëng tònh duåc àiïìu àöå: “Möîi tuêìn chùn göëi möåt lêìn, lûúng y danh
tiïëng chùèng cêìn àïën thùm” Caác cuå coân töíng kïët: “Lêëy vúå àaân baâ, laâm
nhaâ hûúáng Nam. Nghôa laâ lêëy vúå phaãi choån cö gaái coá nûä tñnh cao. Nhaâ
hûúáng Nam thò maát rûúåi. Nhaâ ngoái cêy mñt ]aâ cêu cûãa miïång. Cêy mñt coá
laá to chöëng ruöìi. Laá mñt thûa, che àûúåc nùæng maâ khöng caãn àûúåc nùæng,
laâm cho aánh nùæng vêîn röån raä trïn sên. Quaã mñt khöng bõ sêu vò chim
khöng ùn àûúåc. Laá ruång laâm caái àun. Nhaâ laåi coá vûúân sau, ao trûúác. Ao
coá caá vûúân coá cêy ùn quaã. Gioá thöíi qua mùåt ao, maát dõu hiïn nhaâ. Giaân
hoa lyá thúm hûúng. cö gaái ca ngúåi cú ngúi cuãa anh chöìng chûa cûúái cuãa
mònh. Trïn giaân hoa lyá, dûúái giaân trêìu khöng Vûúân hoa, bïí caån, khoám
ngêu bïn tûúâng ...
Caách cû xûã vúái nhau cuãa moåi ngûúâi dûåa trïn thuêìn phong myä tuåc
lêu àúâi. Hoå quyá ngûúâi, hiïëu khaách, giaâu loâng thûúng ngûúâi. Ngûúâi phöë
Haâng Da coá tiïëng laâ lõch sûå Phöë Haâng Àaâo, Haâng Ngang coá tiïëng laâ khön
ngoan. Treã con laâm êìm ô seä bõ rùn: “Àûâng laâm àiïëc tai haâng xoám”. Xoám
giïìng vúái nhau, hoå àon àaã, chaâo mûâng. Thêëy cêìn laâ cöë giuáp. Laâm sao
ngûúâi gêìn thò àeåp loâng, ngûúâi xa thò muöën laåi...
Nûä vùn sô ngûúi Phaáp Yveline Ferray laâ taác giaã cuöën Vaån xuên
daây 500 trang, noái vïì nûúác Viïåt Nam höìi thïë kyã 15. Baâ úã Viïåt Nam 8
nùm àïí nghiïn cûáu vaâ viïët saách. Baâ àaä viïët: “con ngûúâi Haâ Nöåi cuäng
nhû con ngûúâi Viïå t Nam rêt nghïå sô” ...
TRÊÌU TÏM CAÁNH PHÛÚÅNG
Cau non tõïn chuäm loâng àaâo.

Trêìu tïm caánh phûúång thiïëp trao cho chaâng!...
Àoá laâ lúâi thú cuãa möåt cö gaái àang yïu cuöìng nhiïåt laâ Thõ Mêìu.
Miïëng trêìu tûúång trûng cho tònh yïu, tònh chung thuãy lûáa àöi. Noá cuäng
laâ möåt daång “Buâa mï”, laâ caái cêìu àïën vúái tònh yïu. Ngûúâi ta thûúâng noái:
àaä ùn trêìu cuãa ngûúâi ta, laâm thên con gaái chúá ùn trêìu ngûúâi, ba àöìng
möåt múá trêìu cay, àaä ài trêìu cau; vò trêìu thùæm quaá laâm loâng em say,
miïëng trêìu laâ àêìu cêu chuyïån; Coá phaãi duyïn nhau thò thùæm laåi, quaã
cau nho nhoã miïëng trêìu höi v. v ... Thõ Mêìu laåi naâi naâng Tiïíu Kñnh Têm:
“Chuá tiïíu úã laåi àêy ùn vúái em miïëng trêìu”. ÚÃ àêy miïëng trêìu àaä trúã nïn
caái möìi, caái bêîy. Chó cêìn Kñnh Têm nhêån lúâi múâi trêìu laâ seä bõ Thõ Mêìu
“chinh phuåc” ngay...
Möåt miïëng cau, möåt laá trêìu quïåt ñt vöi, cuöën laåi vaâ möåt miïëng voã
(rïî) cêy maâu àoã nhaåt àûúåc húåp laåi laâm möåt maâ nhai, tûác laâ ùn trêìu. Vêåy,
miïëng trêìu laâ sûå quïån vaâo nhau cuãa ba yïëu töë kïí trïn. Noá taåo thaânh möåt
võ phaát, húi àùæng nhûng dïî chõu vaâ coá cung bêåc, coã sûå tûúi ngoåt tûâ phêìn
mïìm cuãa cau, võ buâi cuãa rïî (voã) võ nöìng naân cuãa vöi... Nghôa laâ cuäng gêìn
àuã “muâi àúâi” röìi. Caác àöång taác nhai àoá cöång vúái dõch võ àûúåc tiïët ra taåo
thaânh möåt chêët kñch thñch, goä cûãa caác ö caãm xuác hïå thêìn kinh, laâm cho
coá sûå traâo dêng bûâng bûâng gêìn giöëng nhû say rûúåu, say nûúác cheâ tûúi,
say thuöëc laâo Luác naây, traång thaái têm höìn maånh meä, hûng phêën hún. Do
àoá tiïu diïåt àûúåc möåt phêìn naâo sûå cö àún. Ùn trêìu coá muâi thúm, trûâ àûúåc
vi khuêín trong miïång, möi àoã lïn nhû thoa son, boáng loaáng lïn, gúåi túái
caái nguöìn göëc xaå xûa cuãa viïåc tö son möi laâ bùæt chûúác tûå nhiïn. Khi nam
nûä quaá quêën quñt lêëy nhau, möi ngûúâi con gaái àoã vaâ boáng hùèn lïn. Ngûúâi
ta phaát minh ra thoa son vaâ ùn trêìu laâ tûâ caái nguöìn göëc thêìm kñn àoá.
Trong caác cuöåc gùåp gúä muâa xuên, trong lïî höåi, nhûäng ngaây vui
mûâng, ngûúâi con gaái múã chiïëc khùn trêìu ra, àùåt lïn tay ngûúâi con trai
möåt laá trêìu khöng xeã doåc, cuöån laåi úã chöî giûäa toaã ra möåt caánh dûúái cuãa
con phûúång. Núi giûäa cuãa hai caánh laâ miïëng cau coá àuã caã böå phêån múä
trùæng vaâ caã hai haåt cau maâu àoã tñm, laâ thên con phûúång. Phña caånh trïn
miïëng cau àûúåc àùåt möåt miïëng rïî (voã) àûúåc tóa rùng cûa àïí taåo nïn moã
con phûúång. Mêëy thaânh phêìn êëy àûúåc trên troång àùåt lïn baân tay nho
nhaä, chia phùèng vûâa laâ xuác giaác vûâa laâ thõ giaác trong nhûäng giêy phuát
xuác àöång. Roä raâng laâ cö gaái àaä laâm möåt cöng viïåc taåo hònh. Ngaây êëy, nam
nûä thuå thuå bêët thên nhûng khi múâi trêìu thò àûúåc “thaáo khoaán”. Laåi coá
miïëng trêìu tïm bònh thûúâng hún, hai bïn àûúåc taách ra hai miïëng daâi,
nhoån nhû hònh hai chiïëc sûâng trêu, goåi laâ trêìu caánh kiïëm. Ngûúâi chinh
phuå trong “Chinh phuå ngêm” tiïîn chöìng ra trêån, múâi chöìng möåt khêíu
trêìu caánh kiïëm, chûá khöng múâi trêìu caánh phûúång. Coá trêìu maâ chùèng coá
cau laâm sao cho àoã möi nhau húäi chaâng ?
Nghôa laâ coân thiïëu möåt vaâi yïëu töë gò àoá nûäa thò chuáng ta coá thïí vïì
vúái nhau àûúåc. “Dïî quaåch, em chûãa ài àaâo” laâ em coân do dûå àêëy. Coân coá
trûúâng húåp hoå khöng ùn àûúåc vúái nhau möåt miïëng trêìu trong nhûäng giúâ
phuát bi kõch nhû:
Chõ múã khùn trêìu anh kheáp laåi
Mònh vïì nuöi lêëy meå mònh úi!
Miïëng trêìu coân chó àõnh thúâi gian: “Chúâ em chûâng dêåp miïëng trêìu
em sang”, tûác laâ khoaãng 3-4 phuát gò àoá Miïëng trêìu cuäng gúåi yá:
Nhaâ em Coá möåt vûúân trêìu
Nhaâ anh Coá möåt haâng cau liïn phoâng.
Hoùåc nhû:
Yïu nhau chùèng lêëy àûúåc nhau
Con lúån àïí àoái buöìng cau àïí giaâ...
Yïu, gheát cuäng àûúåc thïí hiïån qua trêìu, cau.
Yïu nhau, cau saáu böí ba
Gheát nhau cau àêåu böí ra laâm mûúâi.

(Cau àêåu vöën nhoã vaâ phêìn múä mïìm naát)
Yïu nhau em neám baä trêìu. Àïí giûä cho kñn chuyïån àoá trong àaám
àöng, cö gaái neám cho chaâng trai miïëng baä trêìu. Chaâng hûáng vaåt aáo röìi
cho vaâo tuái mang vïì chuát phêìn thûúãng, lúâi hûáa mang caái hûúng thêìm
cuãa cö gaái. Àoá cuäng laâ möåt kyã niïåm àöåc àaáo cuãa tònh yïu.
Ngaây nay, tuåc ùn trêìu coân phöí biïën úã möåt söë nûúác Àöng Nam aá.
Cuöëi buöíi hoåp Chan-dra, nhaâ khaão cöí ÊËn Àöå cho töi xem möåt chuöîi naâo
dêy naâo moác, chòa khoáa nhû caái chuöîi xaâ tñch cuãa caác baâ, caác chõ laâng
quan hoå vêîn àeo, trong àoá coá möåt caái öëng vöi ùn trêìu. Noá coá hònh lùng
truå vaâ nùæp àêåy laâ möåt hònh choáp cao hún, húi loe ra úã phña dûúái möåt chuát.
Thò ra, tûâ àúâi xa xûa, caái öëng vöi cöí úã nûúác ta cuäng giöëng caái öëng vöi cöí
ÊËn Àöå. Noá mang hònh daáng caái Linga (dûúng vêåt). Sau naây, möåt söë caác
baâ quyïìn quyá thêëy noá Coá caái daáng quaá û thïë taåo nïn múái àöíi daáng ra naâo
laâ quaã àaâo, quaã khïë. Sûå thûåc ra, caái hònh aãnh cuãa Linga gúåi cho moåi
ngûúâi sûå phöìn thûåc vaâ phaát triïín. Viïåt ùn trêìu con liïn quan àïën nhûäng
cêu chuyïån tònh rêët hay maâ möîi núi kïí coá khaác ài chuát ñt vaâ coá thïm thùæt
nhû sau: “Nhaâ kia coá hai ngûúâi con trai gñöng nhau nhû hai gioåt nûúác.
Cö gaái lêëy ngûúâi anh laâm chöìng vaâ coá luác cuäng khöng Phên bñïåt àûúåc
raåch roâi hai anh em. Ngûúâi em trai thêëy cö gaái àaä lêëy anh mònh liïìn boã
nhaâ ra ài àûáng chïët àûáng trong cö àún thaânh cêy cau. Ngûúâi anh thêëy
mêët em, ài tòm maäi khöng thêëy, buöìn rêìu, laånh luâng nùçm xuöëng caånh
cêy cau thaânh taãng àaá vöi. Ngûúâi con gaái ài tòm caã hai anh em, khöng
thêëy, biïën thaânh möåt àaám dêy ]eo goåi laâ cêy trêìu khöng, cûá leo tûâ taãng
àaá àïën cêy cau röìi laåi tûâ cêy cau àïën àaãng àaá. Cêy trêìu khöng cûá xanh
rúân. Cêy cau cö quaånh vaâ taãng àaá im lùång noá phaãi qua sûå thùng hia
(nung) múái trúã thaânh vöi àïí hoaâ húåp àûúåc vúáñ cau vaâ trêìu.
Àoá laâ kïët quaã bi thaãm cuãa chïë àöå quêìn hön vaâ sûå ra àúâi cuãa chïë àöå
hön nhên möåt vúå möåt chöìng. Laåi nûäa, sûå giöëng nhau vïì bïì ngoaâi laâm naãy
sinh ra nhiïìu lêìm lêîn nhû tònh caãm coân dïî lêìm lêîn hún nhiïìu lêìn.
Nhûäng sûå lêìm lêîn naây laâ truyïìn kiïëp.
Sûå keáo daâi, sûå phaát triïín hoùåc ra ài cuãa möåt têåp tuåc lïå thuöåc vaâo
nhûäng yïëu töë xaä höåi, kinh tïë vaâ vùn hoaá cuãa möåt xaä höåi trong thúâi gian
nhêët àõnh. Coá möåt thúâi gian daâi, ngûúâi ta trên troång hònh aãnh cö gaái Viïåt
Nam: Khùn moã quaå àen, böå töåc àen huyïìn, mùæt àen trong, khuön maát
trùæng muöët, haâm rùng àen nhûng nhûác, möi trêìu cùæn chó...Têët caã húåp
thaânh möåt veã àeåp trong sûå àöëi choåi cuãa maâu sùæc maâ cuäng trong sûå haâi
hoâa ùn yá giûäa maâu sùæc vaã taåo hònh.
NHÕP CÊÌU YÏN THAÁI
Mõt muâ khoái toaã ngaân sûúng

Nhõp chaây Yïn Thaái mùåt gûúng Têy Höì.
(Ca dao)
Möåt bïn laâ Höì Têy thú möång, möåt bïn laâ thaânh Àaåi La coá ngöi möå
Lyá Chiïu Hoaâng rêåm raåp cêy cöëi Mêëy laâng Bûúãi giêëy nùçm loåt thoãm vaâo
giûäa. Xung quanh coá Vùn Chó, vûúân Baâng, miïëu Àöìng cöí, miïëu Thuåy
Chûúng, àïìn Voi Phuåc, chuâa Thiïn Niïn... Nhûäng laâng Bûúãi laâm giêëy coá
laâng Yïn Thaái, Àöng Xaä, Höì Khêíu Yïn Quyïët, Nghôa Àö. Nhûng laâm
nhiïìu nhêët, coá quy mö vaâ coá thúâi gian thõnh vûúång lêu daâi hún caã phaãi kïí
àïën laâng Yïn Thaái, cho nïn Nhõp chaây Yïn Thaái tûâ lêu àaä laâ tûúång trûng
cho caã mêëy laâng Bûúãi laâm giêëy. Laâm giêëy cung cêëp giêëy cho laâng Àöng
Höì laâm tranh. Nguyïn liïåu cho nghïì laâm vaâng maä, nghïì àuác, nghïì laâm
khuön, höåi hoaå.
Thúâi kyâ thõnh vûúång cuãa nghïì giêëy coá phiïn chúå cêìu Vuöng nöíi
tiïëng. Cêìu Vuöng úã ngay àêìu laâng Yïn Thaái, laâ trung têm cuãa caác laâng
giêëy. Chúå hoåp cûá baãy höm möåt lêìn:
Cêìu Vuöng möåt thaáng böën phiïn
Àïí em xeo giêy buát nghiïn cho chaâng.
Cêìu Vuöng göìm 10 gian. Möåt gian daânh cho viïåc thúâ cuáng baâ cö Töí.
Coân 9 gian àïí baây giêëy baán. ÚÃ àêy coá àuã loaåi giêëy Ngûúâi mua keã baán têëp
nêåp suöët ngaây.
Khaách caác tónh vaâ Haâ Nöåi ùn giêëy nhöån nhõp. Nhûäng nùm 1930 -
1945 cuãa thïë kyã naây àöëi vúái nhûäng ngûúâi ûa chû nghôa, khöng coá moán
quaâ naâo quyá hún laâ nhûäng têåp saách nhû “Thú thú”, “phêën thöng vaâng” ,
“Ngaây Xûa”, “vang boáng möåt thúâi”... àûúåc in riïng möåt söë lûúång trïn giêëy
“doá luåa “, “doá vùn” khöng baán maâ chó àïí tùång cho nhûäng ngûúâi thên
thiïët... Nhûäng nùm sau caách maång thaáng Taám coá Truyïån Kiïìu röìi àïën
nùm 1969, di chuác cuãa Höì Chuã Tõch àûúåc in trïn giêëy doá àùåc biïåt. Chuáng
ta àïìu biïët, nhûäng trang saách, nhûäng taâi liïåu ghi cheáp, nhûäng sùæc phong
tûâ caác àúâi Lyá, Trêìn, Lï, Nguyïîn vêîn coân giûä àûúåc chêët lûúång giêëy doá nhû
nguyïn, khöng bõ phai baåc theo thúâi gian. Noá laâ möåt loaåi giêëy bïìn laå, àeåp
maâ chûa coá möåt loaåi giêëy naâo ]aâm bùçng phûúng phaáp hiïån àaåi so saánh
nöíi. Caác thû viïån lúán trïn thïë giúái coá giûä nhûäng saách vaâ tû liïåu bùçng giêëy
doá Viïåt Nam àïìu cöng nhêån nhû vêåy.
Coá mêëy loaåi giêëy chñnh: giêëy baãn, giêëy moi, giêëy haäm, giêëy sïì, giêëy
pheân, giêëy lõnh... Giêëy pheân laâ ]oaåi giêëy coá phïët thïm pheân chua vaâ keo
da trêu. Giêëy tõnh laâ giêëy phaãi qua àöång taác “ngheâ”, laâng Nghôa Àö
chuyïn laâm giêëy lõch nïn goåi laâ laâng Ngheâ.
Àïí laâm nïn caác loaåi giêëy doá, ngûúâi ta ngùæm kyä voã cêy doá, cêy
dûúâng, cêy du tûâ miïìn trung du (Phuá Thoå, Vônh Yïn, Yïn Baái) röìi nêëu
caách thuyã trïn nhûäng vaåc lúán Voã caác loaåi cêy doá àûúåc tûúác ài maâng àen úã
ngoaâi cuâng vúái nhûäng mêíu àêìu thûâa àuöi theåo àen, àoã röìi giaä nhoã thêåt
mõn bùçng hïå thöëng chaây, cöëi. Böåt doá àûúåc àûa vaâo caác taâu xeo coá nhiïìu
nûúác vaâ möåt lûúång dung dõch göî moâ chên nhû thïí Glyce'rine. caác cö gaái
duâng cöî “liïìm” vúát dung dõch böåt giêëy vaâ cho lùæng trïn möåt lúáp maânh
maânh (liïìm) àïí traáng thaânh möåt túâ giêëy ûúát. Túâ noå öëp lïn túâ kia maâ
khöng dñnh vaâo nhau laâ nhúâ coá dung dõch göî moâ. Sau àoá, ngûúâi ta eáp
nhûäng chöìng giêëy ûúát cho kiïåt nûúác röìi gúä ra tûâng túâ, hong khö. Àaân öng
laâm giêëy vêët vaã, laâm caác àöång taác nùång nhoåc. Coân àaân baâ, con gaái, tuy
cuäng ài súám vïì höm nhûng mûa khöng àïën àêìu, nùæng khöng àïën mùåt
nïn vêîn àûúåc liïåt vaâo loaåi “Em laâ con gaái trong song cûãa”. Hoå trùæng treão,
ûa nhòn. Goåi laâ gaái Yïn Thaái, trai Àoaâi Mön maâ... Mùåc dêìu, ca dao coá
cêu: “Taâu xeo nûúác giaá nhû àöìng”...
Theo truyïìn thuyïët, buöíi àêìu, quï hûúng söë möåt cuãa mêëy laâng giêëy
khöng phaãi laâ laâng Yïn Thaái. Öng töí nghïì giêëy àùåt chên àêìu tiïn úã laâng
Yïn Quyïët, coân goåi laâ laâng Coát. Luác naây laâng Coát laâm loaåi giêëy doá àeåp
nhêët, thuöåc loaåi cao cêëp nhêët. Caác laâng khaác phaãi mua laåi nhûäng nguyïn
liïåu loaåi thûá hai, thûá ba cuãa laâng Coát thaãi ra àïí laâm caác loaåi giêëy cêëp
thêëp vúái söë lûúång ñt Leä dô nhiïn, luác àoá laâng Coát laâ laâng sung tuác nhêët
vuâng.
Coá ngûúâi con gaái laâng Yïn Thaái, hoå Vuä, nöíi tiïëng khùæp vuâng vïì
nhan sùæc, duyïn daáng. Nhiïìu chaâng trai xung quanh vaâ tûâ keã chúå vïì,
àïìu nhúâ nhûäng tay möëi laái taâi ba àïën cêìu hön. Nhûng naâng khöng ûng ai
caã maâ tûå mònh ài laâm quen vúái caác chaâng trai úã laâng trïn xoám dûúái. Vïì
àûúâng tònh duyïn, naâng coá phêìn dûä döåi.
Sau cuâng, möåt chaâng cöng tûã con möåt gia àònh laâm giêëy giaâu coá úã
laâng Coát cûúái àûúåc naâng vïì. Naâng coá yá choån möåt vaâi àûáa chaáu trai trong
hoå, goåi chuáng xuöëng chúi nhaâ, cho laâm quen vúái caác cö gaái laâng Coát.
Naâng thuyïët phuåc caác cö gaái laâng Coát lêëy caác chaáu cuãa naâng, thêåm chñ
coân vêån àöång caác cö gaái laâng Coát lïn chúi laâng Yïn Thaái. Cûá nhû vêåy,
nhiïìu àaám cûúái coá yá nghôa chuyïín giao nghïì nghiïåp àaä diïîn ra giûäa hai
laâng giêëy. Sau àoá vaâi nùm, naâng khöng chõu àûúåc sûå goâ boá cuãa gia àònh
nhaâ chöìng vaâ ngay caã vúái chöìng, naâng ûa tûå do vuâng vêîy, vaâ hún nûäa,
naâng khöng coá con nïn boã laâng Coát vaâ vïì laâng Yïn Thaái söëng möåt mmh
cuãng vúái caác chaáu vaâ nhûäng ngûúâi thên. Naâng giuáp moåi ngûúâi laâm loaåi
giêëy töët nhû úã laâng Coát. Võ trñ àõa lyá cuãa laâng Yïn Thaái laåi rêët thuêån tiïån
cho viïåc giao thöng ài laåi, vêån chuyïín haâng hoaá. Moåi neão àûúâng chñnh vaâ
taâu àiïån tûâ Haâ Nöåi ài thùèng àïën laâng Yïn Thaái. Coá nhiïìu khaách àïën
mua, viïåc saãn xuêët àûúåc caãi tiïën vaâ àêíy maånh. Thïë laâ mûúâi gian chúå Cêìu
Vuöng àûúåc xêy dûång. Chñn gian àïí baây giêëy baán, laâng Yïn Thaái úã vaâo
caái thïë: “Nhêët cêån thõ, nhõ cêån bang”, nïn viïåc laâm ùn caâng trúã nïn thõnh
vûúång, laâm ra thïm nhiïìu loaåi giêëy àaáp ûáng nhu cêìu cuãa xaä höåi, ài àêìu
trong viïåc laâm ra caác loaåi giêëy viïët giêëy vùn phoâng, giêëy in, giêëy stencil,
giêëy púluya maâu, giêëy chöëng êím, loaåi giêëy Coá vên nhû mêy...
Naâng hoå Vuä trúã vïì giaâ. Caác chaáu trai, chaáu gaái cuãa baâ vaâ nhûäng
ngûúâi àûúåc baâ giuáp àúä àïìu àaä coá cuöåc söëng nhêëm khaá. Hoå thêëy baâ khöng
coá con vaâ yïu miïën hoå nïn têët caã àïìu goåi baâ laâ “meå”. Àúâi sau, trong hoå,
ngoaâi laâng àïìu goåi baâ laâ baâ cö töí, daânh möåt gian chúå Cêìu Vuöng àïí cuáng
lïî baâ. Hoå nhúá àïën cöng ún lúán lao cuãa baâ maâ lêåp baân thúâ úã àoá vúái mêy
chûä: “Baãn nghïå thêìn tûâ” , nghôa laâ àïìn thúâ baâ thaánh cuãa nghïì nhaâ”.
Nhûäng nùm laâm ùn thõnh vûúång, caã mêëy laâng giêëy àïìu súám khuya
rêåm rõch tiïëng chaây giaä doá. Riïng úã laâng Yïn Thaái àaä Coá chûâng 30 hïå
thöëng chaây cöëi . Nhûäng tiïëng chaây Yïn Thaái vang lïn, tûúång trûng cho
sûå truâ phuá, yïn vui, noái lïn cuöåc söëng “lïn hûúng”: cuãa ngûúâi vuâng Bûúãi.
Nhûäng nùm 1938-1939, àöìng chñ Hoaâng Vùn Thuå vaâ àöìng chñ Trûúâng
Chinh xuêët hiïån úã laãng Yïn Thaái vúái vai nhûäng ngûúâi thúå ài giaä böåt doá
àïí hoaåt àöång caách maång. Àïën nùm 1940 - 1941, nhûäng hïå thöëng naây
àûúåc maáy xay böåt giêëy (pi le raffmesue) thay thïë ...
Qua nhiïìu nùm thaáng, nghïì giêëy thuã cöng vuâng Bûúãi vaâ tiïëng chaây
Yïn Thaái chó coân laâ nhûäng kyã niïåm. Nhûng chuáng ta hy voång laâ tiïëng
chaây naây seä coân vang lïn vúái möåt cung caách, möåt sûå nêng niu àùåc biïåt àïí
saãn xuêët ra loaåi giêëy doá àöåc àaáo duâng cho nhûäng yïu cêìu àùåc biïåt cuãa thõ
trûúâng ngaây nay. Hiïån giúâ, vêîn coá möåt söë nhaâ cöng nghïå vaâ doanh
nghiïåp trong cuäng nhû ngoaâi nûúác àang àùåt vêën àïì khöi phuåc laåi nghïì
laâm giêëy doá úã quy mö nhoã nhûng àöåc àaáo. ..laâ loaåi giêëy nghïå thuêåt.
CHUYÏÅN LAÂNG RÙÆN
Qua thõ trêën Gia Lêm chûâng hai cêy söë, theo àûúâng söë 1 reä phaãi
cuäng chûâng hún möåt cêy söë nûäa, ta vaâo laâng “rùæn” (laâng Lïå Mêåt). Giûäa
laâng laâ ngöi àònh phong quan Coá kiïën truác truyïìn thöëng àûúâng bïå, cêy
cöëi xanh tûúi. Núi àêy thúâ ngûúâi thanh niïn hoå Hoaâng laâm nghïì b ùæt rùæn,
àaä Coá cöng cheám àûúåc rùæn quaái nûãa rùæn nûãa thuöìng luöìng, cûáu cöng
chuáa hoå Lyá. Thaânh Hoaâng hoå Hoaâng àûúåc coi nhû öng töí nghïì bùæt vaâ
nuöi rùæn caã vuâng. Núi àêy, xûa kia söng nûúác ngang doåc, laåi laâ vuâng ven
söng cuãa con söng Höìng àêåm möåt maâu truyïìn thuyïët “Sún tinh - Thuyã
tinh”.
Chuáng ta thûúâng thêëy möåt söë ngûúâi mang caác röí, löìng, bõ Coái...ài
baán rùæn khùæp caác phöë phûúâng Haâ Nöåi vaâ caã nhûäng núi xa hún. Hoå ùn
mùåc àuã kiïíu, vûâa coá veã thön laâng vûâa theo thúâi àaåi. Coá thïí laâ hoå mùåc
quêìn nêu nhûng laåi khoaác möåt caái va rúi daä chiïën, quêìn aáo böå àöåi cuä
hoùåc quêìn boâ hoå àöåi àuã moåi loaåi muä, noán. Nghôa laâ tiïån caái gò duâng caái
nêëy. Nhûng noái khöng, hoå àïìu coá möåt daáng dêëp giang höì phiïu baåt. Cuãa
caãi cuãa hoå chó coá chûâng vaâi chuåc con rùæn caác loaåi. Phêìn lúán hoå ngheâo
nhûng caá biïåt coá vaâi ngûúâi rïët giaâu. Hoå thñch ài àïí giao du, àïí nhòn thïë
sûå. Hoå dûâng chên chöëc laát úã möåt chöî naâo àoá, bêìy nhûäng cùåp rùæn ra biïíu
diïîn möåt vaâi àöång taác àiïìu khiïín rùæn, ruát rùæn ra khoãi löìng, xïëp àùåt
chuáng thaânh böå röìi laåi cho vaâo löìng. Hoå giaãi thñch vïì phûúng phaáp ngêm
rûúåu rùæn vaâ traã lúâi nhûäng cêu hoãi toâ moâ cuãa quên chuáng vêy xung quanh
hoå vïì thïë giúái cuãa caác loaâi rùæn bêët trõ, viïåc sùn bùæt vaâ nuöi rùæn. Hoå chuá yá
giaãi thñch vïì cöng duång cuãa rûúåu ngêm rùæn vaâ caác moán ùn vïì rùæn. Hoå ca
ngúåi rûúåu rùæn laâ “kiïån nùm tûãu”, laâ loaåi rûúåu cuãa nhûäng ngûúâi àaân öng
khoeã maånh, laâ thêìn dûúåc traáng dûúng böí thêån rêët cêìn thiïët cho
nhûäng “con gaâ söëng àoaãng” . Trong khi mua baán, khaách mua vaâ chuã baán
coá thêìm thò to nhoã vúái nhau àöi àiïìu. Luác naây, chuã baán rùæn trúã nïn möåt
öng lang chûäa bïånh cao tay. Hoå laâ ai? Àoá laâ nhûäng ngûúâi bùæt rùæn vaâ nuöi
rùæn úã laâng Lïå Mêåt. Cuäng coá möåt söë ñt laâ nhûäng ngûúâi úã Caáo Àinh, ven Höì
Têy. Hoå thuöåc nhûäng trûúâng phaái khaác nhau. Tuy vêåy, Coá chung möåt
nguöìn göëc laâ laâng Lïå Mêåt.
Nghïì bùæt rùæn úã laâng Lïå Mêåt àûúåc truyïìn laåi qua caác gia àònh töåc hoå
vaâ àûúåc giûä bñ mêåt, gêìn àêy nhêët laâ 6 àúâi vúái hoå Nguyïîn, Trêìn vaâ möåt söë
gia àònh khaác.
Nïëu chó bùæt vaâ nuöi rùæn röìi ài baán úã möåt núi: goåi laâ kiïíu taâi tûã thò seä
khöng trúã nïn giaâu Coá àûúåc. Coá möåt söë ngûúâi trong söë 20 gia àònh nuöi
rùæn àaä tiïën lïn laâm ùn múái hún. Hoå mua thïm rùæn úã khùæp núi mang túái,
nuöi haâng têën rùæn, chïë biïën caác moán ùn tûâ rùæn, thuöåc da rùæn, lêëy noåc,
ûúáp rûúåu rùæn. Hoå àaä giaâu coá lïn nhanh choáng nhû coá pheáp laå. Vò hoå coá
trong tay nhûäng moán haâng àöåc àaáo, baán cho khaách saån hoùåc dõch vuå àùåc
saãn trong nûúác hoùåc xuêët khêíu cho Trung Quöëc, Triïìu Tiïn, Àaâi Loan,
Höìng Öng, Singapore... Hoå laâm viïåc khai thaác noåc rùæn bùçng caách chiïët
xuêët, chïë böåt khö àïí xuêët khêíu. Noåc rùæn laâ vaâng trùæng. Thûåc ra noá coân
àùæt vaâ quyá hún vaâng. Noá chûäa àûúåc nhiïìu cùn bïånh nan y vaâ nhûäng cùn
bïånh vïì xûúng cöët, vïì tñnh duåc..
Trïn caác sên boáng àaá quöëc tïë, thónh thoaãng ta thêëy möåt, hai cêìu thuã
bõ ngaä xuöëng vò àau xûúng, saát cöët, lêåp tûác Coá möåt thêìy thuöëc mang tuái
cêëp cûáu àïën, búm vaâo vïët thûúng möåt vaâi luöìng böåt trùæng. Thïë röìi, ngûúâi
cêìu thuã bõ thûúng liïìn àûáng dêåy tiïëp tuåc vaâo sên. Luöìng böåt trùæng tung
lïn nhû sûúng muâ àûúåc búm vaâo vïët thûúng àoá, Coá möåt thaânh phêìn rêët
cao laâ noåc rùæn. Khöng phaãi böîng dûng maâ y hoåc thïë giúái lêëy biïíu trûng laâ
hònh aãnh möåt con rùæn vûún mònh, theâ lûúäi. Àiïìu àoá noái lïn sûå kyâ diïåu
cuãa rùæn trong viïåc trõ bïånh cho loaâi ngûúâi. Ngûúâi laâng Lïå Mêåt rêët chuá
troång àïën viïåc lêëy noåc rùæn. Noåc rùæn noái chung laâ loaåi tinh dûúåc tuyïåt vúâi.
Nhûng möîi lêìn rùæn löåt xaác àïí trúã laåi thanh xuên laâ luác lêëy àûúåc noåc rùæn úã
daång “siïu” nhêët. Lêëy àûúåc bao nhiïu noåc rùæn laâ lêëy àûúåc bêëy nhiïu
vaâng.
Ngûúâi bùæt rùæn phaãi nhanh biïët ngay loaåi naâo àöåc, loaåi naâo khöng
àöåc. Toám vaâo con rùæn, nghïå nhên àöång chaåm ngay vaâo núi böå phêån sinh
duåc cuãa rùæn àûåc vaâ rùæn caái hoùåc vaâo “ti” cuãa rùæn caái laâ àaä laâm cho rêën
trúã nïn àúâ àêîn, chùèng khaác gò möåt con lûún. Nhûäng khi bõ rùæn cùæn, ngûúâi
bùæt rùæn day vaâo vïët cùæn möåt chuát laá giaä naát thêëm nhûåa hoùåc chêëm vaâo
möåt chuát thuöëc nûúác àûång trong caái loå con buöåc bïn thùæt lûng. Cöng
thûác, thaânh phêìn laá vaâ thuöëc trõ rùæn cùæn àûúåc giûä bñ mêåt tuyïåt àöëi theo
möåt lúâi thïì truyïìn laåi tûâ nhûäng àúâi trûúác.
Baâ Muâi, 85 tuöíi vaâ con dêu baâ, 45 tuöíi laâm nghïì bùæt rùæn úã ven Höì
Têy khöng aáp duång kiïíu thuöëc vaâ laá trõ rùæn cùæn nhû úã laâng Lïå Mêåt. Luác
naâo baâ cuäng nhai trêìu boãm beãm. Trong nhûäng miïëng trêìu cuãa baâ coá hai
ba loaåi laá thiïng. Khi rùæn cùæn baâ chó cêìn quyïåt baä trêìu lïn chöî rùæn cùæn laâ
xong. Chùèng cêìn bêån loâng gò nûäa, laåi tiïëp tuåc ài bùæt nhûäng con rùæn khaác.
Àaä àûúåc böi thuöëc hoùåc bõt laá vaâo vïët thûúng, ngûúâi bõ rùæn cùæn thêëy nhû
bõ ong chêm. Ngûúâi bõ rùæn cùæn maâ khöng chïët vò àaä coá thuöëc tri, cuäng coá
nghôa laâ àaä àûúåc tiïm vaâo mònh nhûäng chêët coá lúåi cho sûác khoãe vaâ àûúåc
tùng sûác àïì khaáng vúái möåt söë bïånh têåt.
Hoå haâng nhaâ rùæn nhiïìu vö kïí. ÚÃ Viïåt Nam coá chûâng trïn 100 loaâi
rùæn. ÚÃ miïìn Bùæc vaâ möåt söë tónh miïìn Trung thûúâng thêëy xuêët hiïån caác
loaåi nhû: höí mang, höí mang baânh, höí mang trò, caåp nong, caåp nia, raáo,
cùåp hoa, mùæt kñnh, rùæn ma, rùæn nûúác... Chuáng Coá taác duång lúán cho àöìng
luáa vò rùæn rêët tñch cûåc bùæt chuöåt, ùn chuöåt. Ngûúâi ta cho rùçng, nïëu khöng
coá rùæn vaâ hoå haâng nhaâ rùæn thò möîi vuå chuöåt seä phaá hïët chûâng möåt phêìn
tû muâa maâng. Xûúng rùæn nêëu cao, mêåt rùæn chûäa àûúåc nhiïìu chûáng bïånh
nguy hiïím. Múä rùæn chûäa caác bïånh vïì xûúng, khúáp gên. Thõt rùæn chïë àûúåc
nhiïìu moán ùn ngon vaâ böí. Da rùæn thuöåc kyä àùæt gêëp gêìn 10 lêìn da lûún.
Rùæn ngêm rûúåu coá thïí laâ nguä xaâ (5 con), coá thïí laâ tam xaâ (3 con). Trong
hai loaåi rûúåu rùæn naây coá thïí ngêm thïm möåt con bòm bõp, laâ loaâi chim
chuyïn ùn rùæn vaâ “chim” rùæn keâm dõch hoaân ngêm rûúåu. Nhûäng loaåi
rûúåu ngêm naây uöëng vaâo laâ linh dûúåc traáng dûúng böí thêån. Chñnh vò vêåy
chuáng àûúåc coi laâ: haånh phuác tûãu, trûúâng sinh tûãu, caãi laäo hoaân àöìng
tûãu, tûúng tû tûãu... Chuáng laâ moán haâng àûúåc nhiïìu ngûúâi ûa chuöång vaâ
àùåc biïåt hêëp dêîn vúái thõ trûúâng nûúác ngoaâi. Khaã nùng xuêët khêíu cuãa
chuáng rêët lúán.
Ngaây 15-10-1993, ba võ khaách Trung Quöëc àaä àïën thùm laâng Lïå
Mêåt. Hoå àûúåc thûúãng thûác caác moán ùn tûâ rùæn vaâ uöëng àuã loaåi rûúåu rùæn.
Töëi vïì, hoå tiïëp tuåc uöëng rûúåu rùæn vò hoå mua vïì nhiïìu. Phêìn àïí uöëng úã Haâ
Nöåi, phêìn xaách cûäu kõt vïì quï. Saáng súám ngaây höm sau, ai cuäng àöìng
thanh baáo cho nhaâ baáo biïët: “Hiïåu quaã! Hiïåu quaã! “. Cêu noái doäng daåc
vaâ vui veã êëy cuäng coá mang theo êín yá, keâm theo nhûäng nuå cûúâi rêët “trêìn
gian” .
Nhû vêåy, caái kho taâi nguyïn rùæn cuãa ta thêåt phong phuá vaâ quyá giaá.
Ngûúâi ta àua nhau bùæt rùæn, nuöi rùæn vúái quy mö lúán hún cuãa tû nhên,
húåp taác xaä cuäng nhû quöëc doanh dên sûå vaâ quên sûå. Noá keáo theo viïåc saãn
xuêët möåt loaåi haâng hoaá àùåc biïåt nhû möåt ngaânh nghïì kinh doanh. úã Lïå
Mêåt àaä coá möåt söë cú súã àaä ài vaâo viïåc kinh doanh kiïíu múái. Rùæn ùn rêët ñt,
chuáng ùn Coác, nhaái, ïëch vaâ chuöåt. Möåt con rùæn daâi chûâng lm50, ùn möåt
con coác coá thïí no àûúåc ba thaáng. Nhaâ nuöi rùæn coá chûâng 10 caái bïí xi
mùng, möîi bïí chûáa àûúåc 2-3 taå rùæn. Laåi coá mêëy caái àöång cho rùæn chui ra,
chui vaâo nhû cuöåc söëng tûå nhiïn cuãa chuáng vaâ mêëy khung göî coá noác cho
rùæn nghó.
Hiïån nay, viïåc kinh doanh rùæn àang àûúåc tiïën haânh rêìm röå úã Lïå
Mêåt. Nhiïìu gia àònh vaâ cú súã saãn xuêët giaâu lïn nhanh choáng. Vúái laâng
rùæn, con rùæn laâ con vêåt linh thiïng. Ngûúâi ta nhùæc nhiïìu àïën huyïìn thoaåi
vïì rùæn. Naâo rùæn hoáa thaânh cö gaái àeåp, rùæn thêìn Coá nhiïìu pheáp, rùæn con
vua Thuãy Tïì giuáp àúä muâa maâng, rùæn thêìn úã söng Chanh, rùæn baáo thuâ,
rùæn traã ún, rùæn múã kho vaâng cho laâng Lïå Mêåt trung hêåu ... Rùæn àaä múã
kho vaâng cho laâng Lïå Mêåt. Laâng rùæn àang ài lïn cuöåc söëng phöìn vinh.
Khaách haâng trong nûúác vaâ nûúác ngoaâi têëp nêåp àïën vúái laâng rùæn. Laâng
rùæn seä coân ài xa hún nûa...
NGÛÚÂI NÛÚÁC NGOAÂI VÚÁI TÏËT NGHUYÏN ÀAÁN ÚÃ

HAÂ NÖÅI
Öng khaách ngûúâi nûúác Phaáp tïn laâ Bernard àïën Haâ Nöåi àïí xem
caãnh xem ngûúâi, öng ài theo kiïíu du lõch nghiïn cûáu vùn hoaá. Trûúác khi
ài, öng àaä tranh thuã àoåc saách viïët vïì Viïåt Nam, vïì Haâ Nöåi. öng àïën Haâ
Nöåi vaâo dõp Tïët àïí coá tham voång mùæt thêëy tai nghe vaâ tiïëp xuác vúái nhûäng
con ngûúâi Haâ Nöåi, àïí phêìn naâo hiïíu àûúåc têm höìn, caách söëng, phong tuåc
têåp quaán cuãa ngûúâi Viïåt Nam. Öng yïu cêìu àûúåc gùåp möåt vaâi ngûúâi àïí
“caäi nhau” vúái öng vïì vùn hoaá. Öng khöng ngaåc nhiïn lùæm khi àïën thùm
caác laâng hoa vaâ sûå chuêín bõ tûng bûâng cho nhûäng ngaây Tïët. Öng cuäng
khöng ngaåc nhiïn vïì viïåc caác cûãa haâng, caác quêìy haâng nghòn nghõt ngûúâi
ra vaâo. Vò nhûäng caãnh tûúång àoá cuäng diïîn ra úã nhiïìu nûúác. Öng àùåc biïåt
thñch thuá nhûäng àònh, chuâa, miïëu úã Viïåt Nam. Öng rêët thñch chuâa Möåt
Cöåt. Ngûúâi Viïåt Nam xûa khöng laâm möåt vaâi cöng trònh to lúán, àöì söå maâ
laâm nhûäng cöng trònh vûâa xinh vûâa nhoã àïí noái lïn caái to taát. Chuâa Möåt
Cöåt mang daáng hònh böng sen, noá coân mang daáng dêëp chûä “Vûä” laâ vuä
truå nïn chó laâ möåt caái cöåt àaá thiïng liïng mang trïn mònh möåt caái Viïåt
àiïån vuä truå. Caác àònh, chuâa, miïëu Coá mùåt khùæp caác thön laâng Viïåt Nam,
laâng naâo cuäng coá, coá laâng laåi coá àïën mêëy ngöi àònh, chuâa. Àoá chùèng phaãi
laâ àiïìu to lúán nùçm trong nhûäng caái nhoã beá laâ gò? (Grader dam la
pelitese). Nhûäng ngaây Tïët, têët caã caác àònh, chuâa, miïëu àïìn thùæp àeân
saáng chûng, khoái hûúng nghi nguát, vang lïn tiïëng chuöng, moä, tiïëng cêìu
kinh rêët trang nghiïm maâ thên mêåt. ÚÃ nhûäng núi naây traân ngêåp aánh
saáng, trñ tuïå, suy tû. Tiïëng moä laâ tiïëng cuöåc àúâi. Tiïëng chuöng vang lïn
sûå moãng manh cuãa kiïëp ngûúâi...
Öng Bernard nhùæc laåi möåt àoaån viïët cuãa nhaâ sûã hoåc Myä - J.S
Tensomi:
“Xin cho pheáp töi àûúåc mùåc chiïëc aáo daâi Viïåt Nam cuãa ngûúâi meå Viïåt
Nam, nhûäng ngûúâi meå àaä sinh ra nhûäng anh huâng cuãa nhiïìu thúâi àaåi
chöng giùåc vaâ giûä nûúác. Baâ meå cuãa Chuã Tõch Höì Chñ Minh cuäng mùåc
chiïëc aáo daâi naây... öng laåi noái : “Thò ra, mêëy höm nay töi àûúåc ngùæm
nhòn biïët bao laâ nhûäng taâ aáo daâi goåi laâ aáo daâi (lú aáo daâi). Töi thêëy aáo daâi
Viïåt Nam rêët àeåp moãng manh, phêët phú. Noá laâ caã möåt doing söng chaãy
xiïët cuãa mïìm vui maâ cuäng coá khi laâ cuãa nöîi buöìn phiïìn, tuây theo traång
thaái têm höìn cuãa ngûúâi mùåc noá. Noá àeåp tuyïåt àöëi”.
Chõ Cathenne Diamond vaâo haâng chaã caá Laä Voång cuâng töi. Khi ùn
xong, chõ baão: “Hoãng röìi... ùn chaã caá phaãi lom khom trong möåt gian gaác
cuä kyä. Trúâi phaãi se laånh, laåi Coá mûa buåi thò múái àuáng kiïíu...”
- öi chõ biïët roä quaá.
- Töi àaä àûúåc àoåc vïì noá.
Chõ noái chõ rêët thñch caái caách caác gia àònh múâi cha, meå, töí tiïn vïì
ùn Tïët cuâng vúái con chaáu mêëy ngaây Tïët. Nhû vêåy laâ trong nhûäng ngaây
Tïët, coá mùåt nhûäng ngûúâi àang söëng vaâ caã nhûäng ngûúâi àaä mêët. Anh
Penik, ngûúâi Tiïåp, boã ra nûãa ngaây àïí ài ài laåi laåi khùæp khu Cöëáng cheáo
Haâng Lûúåc. Anh rêët thñch nhûäng cêy caãnh nhoã, nhûäng cêy khïë. Caác nghïå
nhên àaä xeán, tóa, gia cöng, gheáp, nùæn caác loaåi cêy q uyá hiïëm àïí bùæt chuáng
mang nhûäng daáng hònh nhû: Phûúång bay, mêîu tûã, chúâ àúåi, àoán gioá, soáng
àöi... laåi laâ caái caãnh laâm cho moåi ngûúâi phaãi say sûa, ngùæm khöng chaán
mùæt. Möåt hoân non böå nùçm trïn möåt thaãm coã àûúåc àùåt giûäa bïí nûúác coá caá
vaâng. ÚÃ àêy, coá hoân àaá linh thiïng ngaân nùm, coá baäi xanh, coá nuái, söng,
rûâng, suöëi, lau laách, àûúâng moân. Coá caã nhûäng quaán vùæng, àònh, chuâa,
thaáp, cêìu son cheo leo... laâm bùçng àêët nung àûúåc sún phïët men maâu...
Khi vïì àïën khaách saån anh baån baão töi:
Töi àaä àûúåc dûå möåt phêìn caái Tïët Nguyïn àaán cuãa Viïåt Nam vaâ caãm
thêëy möåt sûå thanh thaãn, möåt thuá vui traân àêìy.
Chõ Trûúng Lêåp Myä vaâ Triïåu Nhaä Linh laâ hai diïîn viïn kõch noái
cuãa Àoaân kõch T hanh niïn Trung Quöëc sang laâm khaách sên khêëu cuãa ta.
Caác chõ khöng ùn bûäa trûa àïí ài khùæp Haâ Nöåi, hoaâ vaâo caái khöng khñ Tïët
Mêåu Dêìn cuãa Viïåt Nam, caác chõ àïën thùm hêìu hïët caác cûãa haâng daânh
cho phaái nûä. Cûãa haâng naâo cuäng bêån röån, khaách haâng nhöån nhõp. Caác chõ
mùåc böå “sûúâng saám” Thûúång Haãi tha thûúát, xeã möåt àûúâng daâi àïën têån
goát chên. Hai tay àïí trêìn. Caác chõ ngùæm maäi chiïëc aáo daâi Viïåt Nam maâ
chõ phuå traách cûãa haâng mùåc khi àoán khaách. Hai chõ noái:
“Chiïëc aáo daâi cuãa chõ àeåp hún aáo “sûúâng saám” cuãa chuáng em . Chõ
T.N noái ngay: “Khöng phaãi thïë, chõ aå aáo “sûúâng saám” cuãa caác chõ àeåp
hún”.
- Khöng, aáo daâi àeåp hún. Khöng àêu “sûúâng saám “ cuãa caác chõ thêåt
khöng chï vaâo àêu àûúåc.
- Thöi. Àeåp bùçng nhau...
Hai chõ muöën àùåt cùæt may hai böå aáo daâi. Nhûng, caác chõ chó coân hai
ngaây úã laåi Haâ Nöåi röìi phaãi bay vïì Trung Quöëc. Laåi laâ haâng Tïët, laâm sao
cho kõp àûúåc. Chõ T. N noái seä cöë gùæng àïí töí cùæt may khöng nguã àïm, ngaây
ùn möåt bûäa àïí hoaân thaânh gêëp hai chiïëc aáo. Hai chõ súå laâm phiïìn cho
baån, baão:
- Thöi. Chuáng em khöng daám phiïìn chõ. Chuáng em troån mua haâng
coá sùén. Chuáng em seä mùåc vaâo vaâ ài khùæp Quaãng Chêu, Thûúång Haãi, Bùæc
Kinh... trònh diïîn mêîu haâng cuãa chõ T.N.
Hoå öm lêëy nhau höìi lêu. Giêy phuát naây xaãy ra trong möåt ngaây giaáp
Tïët. Hoå seä khöng bao giúâ quïn.
Anh Jamin, ngûúâi Canaàa, noái vúái töi: Sang nùm, töi quyïët lo cho
thùçng con trai töi sang Viïåt Nam ùn Tïët. Töi seä cho noá àïën “cêu laåc böå
ca truâ” úã phöë Bñch
Cêu Noá seä nghiïn cûáu vïì ca truâ vaâ seä trúã thaânh möåt nhaåc sô hiïëm
hoi. Vaâ caái gò hiïëm hoi àïìu laâ rêët quyá.
Tïët nguyïn àaán úã nûúác ta laâ möåt sûå xoùæn xuyát nhõp nhaâng giûäa neát
truyïìn thöëng vaâ hiïån àaåi, laâ sûå tïët dïåt cuãa êm dûúng, cuãa vùn hoaá vêåt
chêët vúái tinh thêìn vaâ vùn hoaá têm linh. Noá noái lïn sûå phöìn vinh, phöìn
cuãa caãi, phöìn tiïën böå, phöìn yïu àûúng. Vinh quang laâ vinh quang cuãa
möåt àêët nûúác chiïën sô. Noá àoång laåi caái àeåp töíng thïí cuãa möåt cöång àöìng
xaä höåi yïu àúâi vaâ hûúáng vïì tûúng lai. Tïët cuãa Viïåt Nam vui tûúi, nhiïìu
maâu sùæc, mang dêëu êën suy tû vaâ têm linh cöåi nguöìn cuãa ngûúâi Viïåt. Do
vêåy, noá chinh phuåc àûúåc sûå kñnh nïí cuãa du khaách nûúác ngoaâi.
VÙN HOAÁ TÙÆM
Tùæm cuäng thiïët yïëu nhû ùn, uöëng, nguã, yïu, vui chúi v. v... Tûâ
thûúång cöí àïën giúâ, tùæm àûúåc coi nhû sûå sùn soác, vïå sinh thên thïí con
ngûúâi, laâm cho caác giaác quan àûúåc tónh taáo, haâi hoaâ. Tùæm coân coá nghôa
laâm cho thên thïí vaâ têm höìn trong saåch, nhû àûúåc söëng vaâ tûúi töët trúã
laåi. Do àoá, tùæm laåi coá nghôa thiïng liïng. Tùæm thoãa maän sûå thû giaän, sûå
trúã vïì cöåi nguöìn hoan laåc, yïn öín, êu yïëm, vuöët ve... Tùæm thêìm nhùæc àïën
sûå lùån, nguåp vaâ xua àêíy nhûäng cùån baä cuãa sûå mïåt nhoåc.
Trong Truyïån Kiïìu, Thuác Sinh trúã vïì quï sau möåt chùång àûúâng gioá
buåi. Hoaån Thû àaä chuêín bõ cho chöìng “Têíây trêìn vui cheán thong dong” vaâ
möåt bûäa tùæm “têíy Trêìn”. Naâng nghô thêìm trong buång: “Thûá nhêët e keã
ngaâ ngaâ, thûá nhò e keã àûúâng xa múái vïì”. Trûúác ngaây cûúái, cö dêu vaâ chuá
rïí cuäng tùæm cêìu kyâ vúái nûúác coá muâi thúm cuãa hoa muâi hoùåc hûúng nhu
thúm maát vaâ thaánh thiïån. Giaáp Tïët, moåi ngûúâi tùæm “têët niïn” àïí àoán
nùm múái àêìy thanh xuên vaâ phöìn thõnh. Cuäng trong truyïån Kiïìu, coân coá
nhûäng doâng:
“Buöìng the phaãi buöíi thong dong
Thang lan ruã bûúác, trûúáng höìng têím hoa
Roä raâng trong ngoåc trùæng ngaâ
Daây daây sùén àuác möåt toaâ thiïn nhiïn...”
Cuå Nguyïîn Du àaä taã cö Kiïìu tùæm vúái têëm loâng nêng niu vaâ ca ngúåi
caái cú thïí khöng coá maãnh vaãi naâo cuãa cö Kiïìu vúái caái àeåp tuyïåt àñch. Lõch
sûã vaâ vùn hoáa Viïåt Nam coân ghi laåi nhûäng giúâ phuát tùæm maát cuãa Tiïn
Dung cöng chuáa dêîn àïën cuöåc gùåp gúä huyïìn thoaåi maâ dûä döåi vúái Chûä
Àöìng Tûã. ÚÃ caác àònh, chuâa, trûúác ngaây lïî vaâ töí chûác àaám rûúác, ngûúâi ta
lêëy nûúác giûäa doâng söng vïì tùæm cho tûúång cuãa Phêåt vaâ caác thêìn thaánh.
Nïëu laâ nûä thêìn thò seä do chõ em phuå nûä àaãm nhiïåm viïåc tùæm. Leä dô
nhiïn nûúác tùæm phaãi coá muâi thúm thûåc vêåt vaâ xaå hûúng. Trûúác khi lïn
àaân Nam Giao tïë lïî trúâi àêët, vua vaâ caác quan cuäng phaãi tùæm rûãa saåch seä.
Ca dao Viïåt Nam nhêën maånh: “Muöën tùæm maát lïn ngoån söng àaâo”.
Ngûúâi ta laåi noái: “Ùn no, tùæm maát, ruã nhau ài nùçm”. Àoá laâ caái mú ûúác
bònh dõ maâ sêu xa chuáng ta ai chùèng qua caái àêån 9-10 tuöíi cúãi truöìng
tùæm trong mûa. Ngûúâi ta coá thïí tùæm úã khùæp núi: söng, suöëi, ao, höì,
giïëng... úã caác núi miïìn trung du, caách xa söng, ngûúâi ta thûúâng tùæm úã
giïëng. Nhûäng nùm 1949 -1950, böå àöåi àoáng quên úã caác vuâng Phuá Höå, Vuä
Yïën, Laån Dûúng rêët ngaåc nhiïn vïì phong caách tùæm úã àêy. Anh böå àöåi
tùæm úã giïëng. Anh ta àûúåc thaânh giïëng cao chûâng 60 cm che chùæn. Ngay
luác àoá, úã thaânh giïëng bïn kia coá cö gaái cuäng tùæm, cuái lom khom, giú tay
sang phña anh böå àöåi: “Cho em xin ñt xaâ phoâng”. Anh böå àöåi böëi röëi, liïìn
noái: “ Vêng. Töi àïí xaâ phoâng úã àêy, chõ cûá duâng”: Anh liïìn vöåi vaâng cêìm
quêìn aáo khö, trúã vïì àún võ vúái caái quêìn àuâi ûúát suäng. Cö gaái vui, höìn
nhiïn, goåi caác cö khaác ra cuâng tùæm. Hoå cûúâi êìm lïn, muác nûúác teá nhau. ÚÃ
caác núi miïìn nuái, phong caãnh thêåt àeåp: mêy, nuái, cêy rùng caác cö gaái
Thaái tùæm úã suöëi rêët tûå nhiïn. Cö mùåc chiïëc vaáy daâi àen boáng, ài ra suöëi.
Nûúác àïën àêu, vaáy àûúåc veán àïën àêëy. Ra àïën giûäa suöëi, vaáy àûúåc veán tûâ
tûâ lïn têån àêìu. Cö thoaã chñ vêîy vuâng vúái laân nûúác. Röìi trong quaá trònh
lïn búâ, chiïëc vaáy laåi àûúåc keáo xuöëng. Lïn àïën búâ suöëi thò chiïëc vaáy àaä
àûúåc buöng xuöëng têån baân chên. Caã quaá trònh tùæm laâ möåt maân muáa. Cö
àaä biïíu diïîn maân muáa möåt böng hoa luác toaã ra, luác kheáp laåi. Cuâng vúái
caái thên thïí laâ kiïåt taác cuãa cö, maân muáa nhû àaä taåo ra möåt veã àeåp nñn
thúã. ÚÃ nhûäng chöî ñt ngûúâi qua laåi, caác cö gaái Thaái khöng tùæm nhû thïë. Hoå
cúãi phùng têët caã ra, vùæt vaáy, aáo lïn caânh cêy bïn suöëi, röìi trêìn truöìng,
nhaãy aâo xuöëng tùæm, nö àuâa vúái nhau. Caãnh naây goåi laâ caãnh “tùæm tiïn”.
Trïn àúâi coá vö vaân kiïíu tùæm. Ngûúâi úã cao nguyïn Têy Taång coi viïåc
tùæm laâ àiïìu linh thiïng. Hoå choån ngaây, giúâ têët laânh, ruã nhau ài tùæm. Àùåc
biïåt laâ tûâ ngaây 6 àïën 12 thaáng baãy lõch Têy Taång, moåi ngûúâi laâm lïî tùæm.
Nam, phuå, laäo , êëu cuâng tùæm chung vúái nhau úã nhûäng khuác söng, khuác
suöëi. Vúái hoå, tùæm laâ taái sinh àïí àoán nhêån nhûäng àiïìu töët laânh múái. Hoå
àïìu khöng mùåc quêìn aáo gò caã. Ngûúâi ta cuäng chùèng ruåt reâ gò maâ ngùæm
nhòn nhûäng cöng trònh kyâ diïåu cuãa taåo hoáa phúi baây la liïåt. Nhû thïí
nhòn ngùæm laá, cêy, hoa coã vêåy. Hoå tin rùçng sau khi tùæm, nhûäng cö gaái
khöng xinh cuäng trúã nïn nhan sùæc.
Ngûúâi êën Àöå caãm thêëy rêët haånh phuác khi àûúåc tùæm nûúác söng
Hùçng luác mùåt trúâi múái lïn, àoá àuáng laâ giúâ phuát linh thiïng. Tùæm xong hoå
lïn búâ, muáa haát nhû àiïn daåi röìi laåi xuöëng tùæm. Cûá nhû vêåy nhiïìu lêìn. ÚÃ
Nhêåt Baãn coá nhiïìu nhaâ tùæm cöng cöång. Trûúác àêy, caã nam lêîn nûä cuâng
tùæm chung. Nhaâ tùæm cöng cöång úã Thöí Nhô Kyâ nöíi tiïëng thïë giúái tûâ mêëy
thïí kyã nay. Nhûng buöìng tùæm sang troång coá caác cö gaái phuåc vuå rêët ên
cêìn. Nhûng rêët àùæt tiïìn vò nhûäng buöìng tùæm kiïíu naây cuäng laâ nhûäng núi
ùn chúi rêët mûåc maâ cuängphong tònh rêët mûåc. Trung Quöëc coân giûä laåi
àûúåc di chó caác khuön viïn nhûäng bïí tùæm phuâ hoa cuãa Dûúng Quñ Phi,
Àûúâng Minh Hoaâng vaâ baäi tùæm cuãa Têy Thi. Ngûúâi Trung Quöëc goåi caác
cö gaái àang tùæm laâ nhûäng böng hoa àùm nûúác: “têím hoa”. Xûa nay, caác
nhaâ thú, hoåa sô nöíi tiïëng trïn àúâi àïìu trên troång àïì taâi vïì nhûäng caãnh
tùæm vaâ àaä coá nhiïìu baâi thú cuäng nhû nhûäng bûác tranh bêët diïåt vïì tùæm.
Coá nhûäng kiïíu tùæm nhû tùæm rûúåu, tùæm sûäa, tùæm dêìu, tùæm nûúác dûâa, tùæm
sûäa dï coá xaå hûúng, tùæm bia, tùæm nûúác traâ, tùæm trong böìn tùæm bùng
vaâng, tùæm húi v.v...Caác cö dêu Italia thûúâng ài tùæm úã nhûäng àoaån suöëi
maâ ngaây xûa caác võ thêìn àaä tùæm. Khi ra vïì, cö àinh ninh laâ mònh khöng
phaãi laâ ngûúâi trêìn thïë nûäa, röìi múái vïì nhaâ tiïëp chuá rïí.
Khaánh du lõch nûúác ngoaâi àïën Viïåt Nam thûúâng ao ûúác àûúåc àïën
tùæm taåi nhûäng khuác suöëi huyïìn thoaåi úã Möåc Chêu, Sún ra...
VÙN HOAÁ THUYÏÌN
Chiïëc thuyïìn laâ linh höìn muön thuúã cuãa söng nûúác, cho nïn, con
thuyïìn gùæn boá khùng khñt vúái vùn hoaá cuãa cöång àöìng. Ngûúâi àûúåc goåi laâ
“söng nûúác, àoâ giang àaä tûâng” laâ con ngûúâi tûâng traãi, xuöi ngûúåc. ÚÃ nûúác
ta, núi naâo cuäng coá boáng daáng nhûäng con thuyïìn: thuyïìn Nghïå An,
thuyïìn àuöi eán Têy Bùæc, thuyïìn miïìn chiïm truäng, thuyïìn tam baãn,
thuyïìn söng Hûúng thuyïìn chuâa Hûúng, ghe trïn söng nûúác Cûãu Long,
thuyïìn buöìm Haå Long, thuyïìn maânh, thuyïìn thuáng, thuyïìn àöåc möåc
söng Àaâ, thuyïìn Vaác, thuyïìn Àinh, thuyïìn phiïën... Thúâi àaánh Myä, coá con
àoâ cuãa meå Suöët. Àoâ vúái thuyïìn laâ möåt, coá àiïìu chuáng khaác nhau vïì kñch
thûúác, caách böë trñ, cêëu taåo vaâ hoaân caãnh maâ thöi.
Hònh aãnh con thuyïìn rêët àeåp vaâ nïn thú, bay böíng. Ta thûã tûúãng
tûúång xem, nïëu trïn mùåt Höì Têy mïnh möng maâ khöng coá mêëy con
thuyïìn thêëp thoaáng thò caãnh àeåp cuäng bõ keám ài. Coá nhûäng ngaây mûa,
nhaâ thuyïìn Höì Têy nghó Nhûäng chiïën thuyïìn bõ buöåc vaâo cöåt, soáng àaánh
böìng bïình, xñch kïu loaãng xoaãng, gúåi nhúá àïën caái caãnh: “Thuyïìn buöåc
söng mûa, ngûåa dûâng trang khuyïët” trong thú cöí. Tuöíi êëu thú, caác em beá
thaã thuyïìn giêëy xanh àoã àïí röìi nhûäng con thuyïìn thêìn kyâ êëy söëng trong
têm tûúãng caái em cho àïën khi giaâ. Thuyïìn chuâa Hûúng àûa khaách vaâo
Thiïn Truâ, hoa gaåo trïn cêy rúi xuöëng laâm cho con thuyïìn vaâ caãnh söng
nûúác chuâa Hûúng cuäng àeåp hún lïn. Thuyïìn trong thú Nguyïîn Cöng Trûá
àûúåc taã:
Lïnh àïnh möåt chiïëc thuyïìn nan.
Möåt cö àaâo haát, möåt quan àaåi thêìn.
Con thuyïìn chùm chó:
“Thuyïìn ài xuên súám, thu chiïìu.
Nùæng trang nghiïm haå, mûa tiïìu tuåy àöng”...
Ngûúâi Nghïå Tônh haát rùçng:

“Hoa àïën kyâ thò hoa phaãi núã,
Thuyïìn àêìy ngûúâi thò thuyïìn phaãi sang söng,
Bùæt àûúåc duyïn thò em phaãi lêëy chöìng”...
Con thuyïìn laâ thên phêån: “Thên em nhû chiïëc baách giûäa doâng”.
Röìi: “Àúâi em, söng caái, chiïëc thuyïìn nan”. Ngûúâi con gaái ài lêëy chöìng
trong thú Nguyïîn Bñnh àaä
dùån cö em gaái:
“Chõ giúâ söëng cuäng nhû khöng.
Coi nhû chõ àaä qua söng àùæm àoâ!
Trong Truyïån Kiïìu Coá viïët:
“Thuyïìn tònh vûâa gheá túái núi
Thò àaâ trêm gaäy, bònh rúi bao giúâ!”
Nghô cho cuâng, möîi con ngûúâi laâ möåt chiïëc thuyïìn tònh. Con thuyïìn
têm sûå: “Beán húi chó möåt chuyïën àoâ Anh xêím haát”, “Lúâi phên ly em
chûa caån, maâ con thuyïìn noá àaä quay ài”. Coá ngûúâi laåi noái: “Em nhû
chiïëc laá ngûúåc xuöi giûäa doâng”. Cö gaái traách chaâng tai: “Coá lêìn anh
muöën sang söng. Anh ûng anh àïí con àoâ ài mêët". Vaâ cûá chiïìu chiïìu, anh
laåi haát khuác suöng húâi . Nhûng chñnh ngûúâi con gaái laåi tûå cho mònh laâ
chiïëc thuyïìn bõ lêåt giûäa trûúâng giang döng baäo. Con thuyïìn gùæn boá vúái
sûå phên ly, nhúá nhung. Trong saách Quöëc vùn giaáo khoa thû lúáp dûå bõ
nhûäng nùm 1938-1939 coá taã: “öi caãnh biïåt ly sao maâ buöìn vêåy vúái minh
hoaå möåt ngûúâi trïn búâ, keã úã dûúái thuyïìn àûáng nhòn nhau. Cuäng coá caãnh
nhû ngûúâi lñnh thuá àúâi xûa tûâ biïåt vúå: “Bûúác chên xuöëng thuyïìn nûúác
mùæt nhû mûa”. Nhaâ thú nùång tònh:
“Em tiïîn chên anh àïën têån thuyïìn”Laåi nûäa: “Ngûúâi úã bïn söng,
àûáng àúåi àoâ”. Non khoác mûa xuên nûúác àúåi thuyïìn . Thuyïìn hoa , son
phêën àúåi...”
Nûä sô Höì Xuên Hûúng viïët vïì têm sûå cuãa chiïëc thuyïìn:
Chiïëc baách buöìn vïì phêån nöíi nïnh

Giûäa doâng nûúác cuöån hoáa lïnh àïnh
Lûng khoang tònh nghôa giûúâng lai laáng
Nûãa maån phong ba luöëng bêåp bïình.
Con thuyïìn cuäng vö cuâng anh duäng. Nùm 1952, möåt söë chiïën sô
caách maång Viïåt Nam bõ nhaâ cêìm quyïìn Phaáp bùæt giam úã nhaâ tuâ Cön Àaão
àaä bñ mêåt àan thuyïìn bùçng nûáa vaâ traám thuyïìn bùçng nhûåa cêy àïí tröën
khoãi Cön Àaão vïì vúái phong traâo cûáu nûúác. Chùèng may, soáng gioá lúán
thuyïìn laåi khöng àaåt yïu cêìu kyä thuêåt nïn àaä bõ àùæm. Hoå àaä hy sinh. Möì
cuãa hoå laâ biïín caã. Nhûäng nùm chöëng Myä, nöíi lïn hònh aãnh baâ meå Suöët
laái àoâ chúã böå àöåi vaâ dên quên qua söng Nhêåt Lïå ngaây àïm, coi bom àaån
cuãa giùåc nhû nhûäng trêån mûa maâ thöi . Àïí phuåc vuå chiïën dõch, nhûäng
ghe, thuyïìn miïìn àöìng bùçng söng Cûãu Long vaâ úã caác kïnh, raåch Nam Böå
àaä trúã nïn nhûäng àoaân quên vêån taãi khöíng löì, huâng hêåu, goáp sûác vaâo
cuöåc àêëu tranh thöëng nhêët nûúác nhaâ. Nhûäng con thuyïìn àaä ghi möåt neát
son vaâo lõch sûã dên töåc Trong tñn ngûúäng dên gian, coân lûu truyïìn baâi
vùn chêìu baâ Mêîu Thoaãi keâm vúái nhûäng neát diïîn xûúáng cheâo àoâ: “Lïnh
àïnh möåt chiïëc thuyïìn röìng. Khi ïm tröi, cö beã laái, luác soáng to ... cö cêìm
vûäng tay cheâo ... lïn tiïëng hoâ khoan”.. Ngûúâi ta coân Coá rêët nhiïìu cêu cûãa
miïång vïì con thuyïìn: “Söng sêu chúá löåi, àoâ àêìy chúá qua”, “Thuyïìn theo
laái, gaái theo chöìng”, “Cêy àa, bïën cuä con àoâ nùm xûa”, “Nûúác }ïn àïën
àêu, thuyïìn lïn àïën àêëy”, Àoâ doåc quan cêm, àoâ ngang khöng cheáo, “Ngöìi
thuyïìn röìng, khöng chöìng cuäng hoãng”.
Laåi noái möåt chuát vïì con àoâ Trûúng Chi - chaâng laái àoâ ngheâo nhûng
thöíi tiïu thêåt hay. Naâng My Nûúng mï tiïëng haát cuãa chaâng. Hoå yïu
nhau. Nhûng vò sû chïnh lïåch quaá xa, cuäng nhû coá sûå can thiïåp quyïìn
uy maâ hoå khöng lêëy àûúåc nhau. Chaâng Trûúng Chi trêîm mònh xuöëng
doâng söng. Höìn chaâng nhêåp vaâo cêy göî baåch àaân. Ngûúâi thúå tiïån lêëy
khuác göî baåch àaân duyïn núå naây vïì tiïån möåt chiïëc cheán uöëng traâ, dêng
lïn quan tïí tûúáng, laâ cha àeã cuãa naâng My Nûúng. Àïm khuya thanh
vùæng, naâng My Nûúng roác nûúác traâ vaâo cheán thò thêëy chiïëc àoâ búi trong
cheán cuâng anh Trûúng Chi ngêm khuác têm tònh. Naâng roã mêëy gioåt nûúác
mùæt xuöëng laâm tan mêët chiïëc thuyïìn tònh Trûúng Chi. Naâng muöën chïët
theo con thuyïìn. Àoá laâ möåt trong nhûäng cêu chuyïån àeåp nhêët cuãa tònh
sûã Viïåt Nam.
Töí tiïn cuãa chiïëc thuyïìn laâ maãng, beâ, thuyïìn àöåc möåc. Chñnh
nhûäng con thuyïìn coân laâm giaâu cho Khön- cú-lú bùçng caách laâm naãy sinh
ra möåt söë nhûäng laân àiïåu “àoâ àûa” soáng saánh. Àêët nûúác chuáng ta nhiïìu
biïín, söng doåc ngang. Nhûäng con thuyïìn bònh thûúâng laâm ùn chùm chó
vaâ giûä nûúác.
Thuyïìn An Tiïm chúã dûa àoã, con thuyïìn Trûúng Chi... laâ nhûäng
hònh aãnh vaâ têm tònh àùçm thùæm cuãa dên töåc chuáng ta.
VÙN HOAÁ ÀUÄA
Cö gaái Vûâa múái vïì nhaâ chöìng, coân e êëp. Lêìn àêìu tiïn ngöìi vaâo mêm
cúm cuãa gia àònh nhaâ chöìng, baâ meå chöìng baão cö gaái : “Con so àuäa cho
em ài”. Àöi àuäa laâ caã sûå thiïng liïng cuãa caái buöíi ban àêìu. Ngûúâi ta àon
àaã múâi möåt ngûúâi khaách vaâo ùn cuâng: “Vaâo àêy naâo, thïm baát thïm àuäa
maâ, ngaåi gò”. Baån beâ then thiïët khuyïn nhau: “Nùm nay, öng baâ cuäng cöë
lo cho chaáu X. ài, cho noá nhû àuäa coá àöi múái öín àûúåc”. Cêìn phaãi “traã àuäa”
nghôa laâ phaãi coá haânh àöång àaáp laåi caái haânh àöång maâ ngûúâi ta àaä taác
àöång àöëi vúái mònh. Coá ngûúâi khoe: “Töi àaä ùn moân baát moân àuäa úã caái
laâng Möng Phuå àoá, laâm sao töi khöng yïu noá chûá!”. Ca dao coá cêu: Bêy
giúâ chöìng thêëp vúå cao, nhû àöi àuäa lïåch so sao cho bùçng, Laåi nhû: “Vúå daåi
khöng haåi bùçng àuäa vïnh”? Àuäa coân biïíu hiïån sûå gùæn boá: “Bao nùm baát
àuäa boã nhau sao àaânh”. Àoâi hoãi quaá cao, àûúåc cho laâ: “Àuäa möëc choâi
mêm son” ? Baâ laäo baão: “Noá ùn phaãi àuäa boån laáo toeát nïn múái hû hoãng
nhû vêåy”. Vúå chöìng khöng hoaâ thuêån goåi laâ caái caãnh: “Àuäa chùèng ra àuäa,
baát chùèng ra baát”. Àuäa caã laâ àöi àuäa lúán, daâi, beåt, duâng àïí ghïë cúm, xúái
cúm. Coá núi goåi laâ àuäa caái, àuäa meå. Àuäa duâng àïí ùn rûúåu nïëp nhoã vaâ
ngùæn hún àuäa thûúâng. Àuäa böng laâ àöi àuäa àûúåc voát 7 hoùåc 9 ngêën lúãm
chúãm, röìi cùæm lïn quaã trûáng luöåc trïn baát cúm cuáng ngûúâi chïët. Trong
nhûäng bûäa ùn tiïåc lúán úã cung àònh, coá möåt chûác quan riïng phuå traách
viïåc phaát àuäa cho tûâng ngûúâi dûå tiïåc, goåi nöm laâ quan àuäa, laâ chuyïn
viïn cuãa mêåt vuå.
Àöi àuäa thêåt thên tònh vaâ nùng àöång. Chuáng coá thïí gùæp khuêëy, vúát,
reä, gúä... thûác ùn, röìi àûa lïn miïång tiïån vaâ goån nheå, duâ thûác ùn úã daång
naâo: rùæn mïìm, dai, cûáng v.v... Chuáng laâ sûå keáo daâi cuãa 5 ngoán tay. Ngûúâi
duâng àuäa chó cêìn möåt baân tay maâ thûåc hiïån àûúåc àuã moåi àöång taác trong
khi ngûúâi chêu êu phûác taåp hún, bûäa ùn cuãa hoå cêìn àïën caã dao vaâ dôa.
Trong viïåc duâng àuäa, ngûúâi ta traánh nhûäng hiïån tûúång nhû: chöëng àuäa
xuöëng mêm; àuäa chiïëc daâi, chiïëc ngùæn; gùæp thûác ùn quaá nhanh hoùåc liïn
tuåc; goä àuäa lïn mêm baát lanh canh; duâng àuäa gùæp cùåp dñp, búái moán ùn,
muáa àuäa, khoùæng canh v.v...
ÚÃã nûúác ta, coá nhiïìu loaåi àuäa: àuäa möåc, àuäa tre, àuäa sún, àuäa ngaâ,
àuäa mun, àuäa nhöm, àuäa baåc v.v... Coá nhûäng àöi àuäa cêìu kyâ khùæc chûä
Thoå, hoùåc tïn hoå nhû chûä Trêìn, Phaåm... Coá khi laåi sún hònh hoa laá.
Möåt boá àuäa thûúâng laâ 10 àöi hoùåc 12 àöi. Àuäa tre laâ thöng duång,
phöí biïën vaâ reã nhêët. Caác thêìy tûúáng xûa baão: Ngûúâi cêìm àuäa bùçng ba
ngoán tay laâ ngûúâi dïî tñnh, cêìm böën ngoán laâ ngûúâi coá loâng nhên tûâ, cêìm
nùm ngoán laâ ngûúâi gioãi giang, thêån troång.
Xûa úã xoám Linh Quang (Cuöång), nay úã vaâo phöë Trêìn Quyá Caáp, sau
ga Haâ Nöåi, laâ caã möåt phûúâng laâm àuäa, coá phöë Haâng Àuäa. Núi àêy saãn
xuêët àuäa, àûa ài baán khùæp núi. Ngaây nay, viïåc saãn xuêët àuäa àaä àûúåc
cöng nghiïåp hoaá. Nùm 1990, Viïåt Nam xuêët khêíu àuäa sang Rumani.
Cöng ty kinh doanh àuäa laâ SADAU cuãa Saâi Goân Àùæc Lùæc àaä kyá kïët liïn
doanh vúái Àaâi Loan möåt húåp àöìng saãn xuêët àuäa trong 10 nùm. Nùm
1992, ta àaä xuêët khêíu sang Àaâi Loan 700 triïåu àöi àuäa tre. Nùm 1993-
1994, ta àaä xuêët khêíu 3 triïåu àöi àuäa böì àïì (bùçng göî böì àïì)...
Àuäa àûúåc duâng úã Trung Quöëc àaä 8.000 nùm. Ngûúâi Triïìu Tiïn
thñch àuäa kim loaåi. Àuäa Nhêåt Baãn ngùæn hún àuäa Viïåt Nam. Trung Quöëc
cuäng coá àuã loaåi àuäa nhû úã nûúác ta. Coá nhûäng àöi àuäa àûúåc chaåm, khùæc
rêët tinh vi mang caã nhûäng tònh tiïët trong caác pho truyïån cöí cö dêu
Trung Quöëc ài lêëy chöìng mang àöi àuäa quyá cuãa mònh vïì nhaâ chöìng.
Nùm 1995, úã Thûúång Haãi àaä múã nhaâ baão taâng àuäa. Triïín laäm lêìn àêìu àaä
trûng baây 1.200 àöi àuäa Trung Quöëc vúái 800 loaåi khaác nhau. Coá caã
nhûäng àöi àuäa rêët quyá bùçng ngoåc bñch, baåc, vaâng coá chaåm khùæc nhûäng
bûác tranh cöí vaâ nhûäng chûä viïët thaão cuãa caác danh nhên. Ngûúâi ta giûä laåi
àûúåc caã nhûäng àöi àuäa baåc tûâ thïë kyã 17. Ngaây möìng 4 thaáng taám, úã Nhêåt
Baãn, moåi ngûúâi söëng trong bêìu khöng khñ naáo nhiïåt cuãa ngaây höåi àuäa.
Trong ngaây höåi, coá nhiïìu cuöåc tïë lïî rûúác, toã loâng biïët ún thêìn àuäa àaä
phuåc vuå con ngûúâi haånh phuác. Cuäng coá nhiïìu troâ chúi giaãi trñ . Nhûäng
nùm 710 àïën 794, àuäa múái chó àûúåc sûã duång trong cung àònh. Sau àoá àïën
caác gia àònh quyá töåc, röìi múái àïën baân dên. Cûá àïën vuå xuên (thaáng tû),
nhên dên coá tuåc lïå thay àuäa múái. Ngûúâi Nhêåt thûúâng duâng àuäa laâm bùçng
göî baåch dûúng. Trong cung àònh chó duâng àuäa coá möåt lêìn. Sau naây, trong
dên cuäng hònh thaânh têåp quaán naây. Àuäa cuãa nhaâ vua ngùæn, cuãa caác
quan daâi hún möåt chuát. Àuäa cuãa dên thò ngûúåc laåi. Àuäa cuãa cha meå daâi
hún cuãa caác con. Àuäa cuãa chöìng daâi hún àuäa cuãa vúå.
Àöi àuäa gùæn boá thên thiïët vúái àúâi söëng cuãa moåi ngûúâi. Chuáng ùn
àúâi úã kiïëp vúái moåi ngûúâi. Chuáng laâ hoå haâng cuãa vùn hoáa êím thûåc. Chuáng
àoáng goáp möåt neát àeåp trong nïìn vùn hoaá truyïìn thöëng dên töåc.
CAÁI QUAÅT
Tûâ phûúng Àöng, caái quaåt du nhêåp sang phûúng têy. Chêu êu maáy
moác vaâ lyá trñ goåi caái quaåt laâ chiïëc bònh phong nhoã di àöång, duâng àïí quêëy
àaão khöng khñ, laâm cho maát. Chêu êu cuäng coá nhiïìu quaåt. Àùåc biïåt, giúái
quyá töåc duâng nhiïìu quaåt rêët cêìu kyâ vò hoå coi chuáng laâ möåt loaåi àöì trang
sûác nùng àöång vaâ tïë nhõ: quaåt coá àùng ten, quaåt luåa maâu, quaåt coá gûúng,
quaåt coá àaá quyá quaåt àöìi möìi v.v...
Phuå nûä vaâ nhêët laâ caác baâ mïånh phuå hay duâng quaåt àïí nhòn kyä möåt
hiïån tûúång, daáng neát naâo àoá maâ vêîn khöng trùæng trúån hoùåc söî saâng.
Trong caác maân trai gaái yïu nhau kiïíu meâo vúân chuöåt, caái quaåt lùèng
lú àaä thïí hiïån àûúåc nhiïìu àiïìu xuêët sùæc Chiïëc quaåt múã ra möåt phêìn hay
toaân phêìn che ngang böå ngûåc thiïëu nguåy trang, cêìm ngûúåc, cuåp laåi xoâe
ra tûâ tûâ, huú lïn, haå xuöëng v.v... àïìu laâ nhûäng tñn hiïåu quan troång maâ
chó ngûúâi trong cuöåc múái giaãi maä àûúåc. Caái quaåt coân duâng àïí nguåy trang,
àaánh lûâa, nuäng nõu àöëi phûúng.
Taåi baão taâng Louvre (Phaáp) coá lûu trûä nhiïìu loaåi quaåt cuãa thïë kyã
17, 18. Baão taâng Manhattan giûä nhiïìu bûác danh hoåa coá caác thiïëu nûä cêìm
quaåt cuãa nhiïìu thúâi àaåi. Bûác nöíi nhêët laâ bûác “Cö gaái cêìm quaåt” cuãa hoåa
sô Barthe Marisat. Bûác hoåa naây vûâa àûúåc lûu yá vïì cö gaái àang úã traång
thaái noáng nûåc, vûâa àûúåc lûu yá vïì caái quaåt àûúåc xoeâ ra, say sûa hïët cúä.
Nûúác ta laâ möåt trong nhûäng quï hûúng cuãa caái quaåt. ÚÃã Haâ Nöåi xûa,
taåi phöë Haâng Quaåt coá àònh Phiïën Thõ (chúå quaåt), cuäng goåi laâ àònh Haâng
Quaåt, coá thúâ töí sû nghïì laâm quaåt hoå Àaâo, ngûúâi laâng Àaâo Xaá, ên Thi, Haãi
Hûng. Chñnh dên Àaâo Xaá àaä ra Keã Chúå lêåp phûúâng laâm quaåt vaâ dûång
lïn ngöi àònh naây. Gêìn àêy, quaåt Hûng Yïn, quaåt Phuâ uãng, quaåt Hûäu
Bùçng (Luáa)... laâ coá tiïëng nhêët.
Coá rêët nhiïìu loaåi quaåt: quaåt trêìm hûúng, àöìi möìi, laá nan, löng gaâ...
Quaåt hêìu boáng, quaåt thùçng Búâm, quaåt lïî quaåt rûúác quaåt tiïën, quaåt keáo,
quaåt thûúác v.v... Quaåt keáo coá caánh 1m80 x 0,70m, lúåp vaãi vaâ coá hïå thöëng
dêy cho möåt ngûúâi keáo, laâm maát àûúåc khöng gian röång. Noá xuêët hiïån úã
Haâ Nöåi tûâ nùm 1914. Quaåt thûúác daâi chûâng 45cm duâng cho nhûäng ngûúâi
coá tuöíi úã nöng thön. Noá vûâa che nùæng vûâa che mûa, àuöíi choá. Cho nïn,
coân goåi laâ quaåt àaánh choá. Nùm 1944, nhaâ vùn Nguyïîn Tuên mùåc aáo gêëm,
khùn àoáng, tay cêìm caái quaåt thûúác to xoâe ra, vaâo quaán TAVERRNE
ROYALE, àûúåc moåi ngûúâi xuám xñt laåi nhòn ngùæm, trêìm tröì. Àùåc biïåt laâ
nhûäng khaách ngûúâi Phaáp àaánh giaá rêët cao caách ùn mùåc naây keâm caái quaåt
thûúác àöåc àaáoå.
Noái vïì caái quaåt, chó cêìn àoåc baâi thú cuãa nûä sô Höì Xuên Hûúng laâ àuã:
Möåt löî sêu sêu mêëy cuäng vûâa
Duyïn em dñnh daáng tûå ngaây xûa
Chaânh ra ba goác, da coân thiïëu
Kheáp laåi àöi bïn thõt vêîn thûâa
Maát mùåt anh huâng khi tùæt gioá

Che àêìu quên tûã luác sa mûa
Thò thaâo ûúám hoãi ngûúâi trong trûúáng
Phò phaåch trong loâng àaä sûúáng chûa ?
Chuyïån chõ em chó noái nhoã àûúåc vúái nhau goåi laâ “chuyïån sau caái
quaåt”. Àún võ bùæn phaáo cao xaå àêìu tiïn cuãa Viïåt Nam àaä ra lïånh: “Bùæn reã
quaåt” tûác laâ bùæn toãa àïí àaån raãi ra, chùån maáy bay àõch. ÚÃã möåt vaâi cêëu
truác chaåm tröí trong nhûäng àònh chuâa coá nhûäng chi tiïët tûâ khöng gian
heåp múã ra khöng gian röång goåi laâ chi tiïët reã quaåt. Ngûúâi con lêëy laâm
sung sûúáng àûúåc sùn soác meå trong nhûäng luác noáng bûác cuäng nhû nhûäng
luác laånh luâng àûúåc goåi laâ “quaåt nöìng êëp laånh”. Ngûúâi con trai àûúåc quaåt
cho ngûúâi con gaái hoùåc ngûúåc laåi, ngûúâi cêìm quaåt caãm thêëy maát meã hún
ngûúâi àûúåc quaåt: Dïî ai rêëp thaãm, quaåt sêìu cho nguöi.
Caái quaåt giêëy Viïåt Nam, duâ to duâ nhoã bao giúâ cuäng chó coá 17, 18
nan. Chûa bao giúâ coá quaåt 16 hoùåc 19 nan. Höì Xuên Hûúng àaä rêët àuáng
khi viïët:
Mûúâi baãy hay laâ mûúâi taám àêy!
Cho ta yïu dêëu chùèng rúâi tay
Tònh yïu cuãa àöi lûáa àïën mûác: Àïí cho caái quaåt long nhaâi laâ àïën caái
mûác tan naát, vö phûúng cûáu chûäa.
Võ troång taâi cao quyá cuãa voä sô Sumö Nhêåt Baãn tay cêìm quaåt chó
huy, ra lïånh, chó àõnh ngûúâi thùæng, keã thua. Noá àaåi diïån cho quyïìn uy vaâ
chên lyá. Trong nhûäng cuöåc muáa Chùm cuãa àöìng baâo Chùm, muáa quaåt laâ
möåt àónh cao. Caái quaåt trong tay caác vuä nûä laâ con cöng, gaâ, phûúång, röìng,
bûúám, laâ gioá, mêy, laâ têët caã... Vai giaáo àêìu cuãa cheâo bao giúâ cuäng cêìm caái
quaåt trong tay àïí giaäi baây, giúã baâi thú ra ngêm, húi che mùåt nghiïng
nghiïng laâm duyïn. Khi thi àöî, Lûu Bònh trúã vïì thêëy ngûúâi yïu àaä biïën
mêët. Trong tay cêìm caái quaåt khöng biïët múã ra hay cuåp vaâo. Chaâng böîng
vung quaåt lïn vaâ ngêm möåt cêu “söíng” bêët huã vaâ ngú ngaác:
Naâng boã ài àêu ? Phoâng loan laån li ngùæt...
Trong vúã “Tuêìn ty àaâo huï anh Tuêìn Ty trong tay chó coá möåt caái
quaåt. Bïn anh ta laâ vúå chñnh thûác vaâ ngûúâi vúå “nhùåt” yïu quyá àang àaánh
ghen vúái nhau. Anh phaãi can ngùn daân xïëp. Caái quaåt àaä giuáp anh che
bïn noå, chùæn bïn kia. Caái quaåt àaä giuáp anh löåt taã àûúåc nhûäng giêy phuát
böëi röëi, nùn nó, bûåc mònh, vui veã, höëi haã, daân hoâa v.v... Caái quaåt thêåt
trung thaânh vúái anh. Trong Truyïån Kiïìu, Kim Troång thïì böìi vúái cö Kiïìu
cuäng xoâe quaåt. Quaåt naây goåi laâ quaåt thïì, quaåt ûúác. Noá giuáp chuã noá thïí
hiïån traång thaái têm höìn vui sûúáng hay sêìu muöån, àiïn loaån hoùåc mú höì
hoùåc choái chang sùæc laånh. Coá luác laåi chêåp chúân mï saãng. Caái quaåt coá giaá
trõ biïíu àaåt rêët lúán trong nghïå thuêåt cheâo vò noá àûúåc sûã duång triïåt àïí.
Caái quaåt Viïåt Nam vûâa àûúåc duâng àïí quaåt maát vûâa laâ vêåt trang trñ rêët
quan troång vaâ thêåt àaáng yïu. Thêåt vêåy caái quaåt giêëy 1 7 hoùåc 18 nan
àûúåc nhuöåm bùçng nûúác voã cêy vúái maâu höìng nêu nhaåt thên thiïët cuãa
Hûng Yïn hay Hûäu Bùçng (Luãa) vêîn coá duyïn nhêët, phöí biïën nhêët, tiïån
duång nhêët:
Höìng höìng maá phêën duyïn vò cêy

Chuáa dêëu, vua yïu möåt caái naây...
CAÁI VOÄNG
Caái voäng laâ tûâ caái thuyïìn linh höìn cuãa söng nûúác maâ ra. Voäng liïn
quan àïën treã thú, thúâi thú êëu, sûå buá múám; lúâi ru aå úâi; sûå chùm soác ên cêìn
vaâ vöì vêåp cuãa ngûúâi meå àöëi vúái àûáa con. Cêu “Ba gian nhaâ nhoã àêìy tiïëng
voäng biïíu thõ khöng khñ êëm cuáng, thên thûúng tha thiïët cuãa gia àònh
Viïåt Nam. Nhaâ naâo coá tiïëng voäng keäo keåt laâ eo niïìm vui sinh söi. Vúái
tiïëng voäng bay böíng, baâ ru chaáu trong trûa heâ vúâi vúåi laâ caã hònh aãnh vaâ
êm thanh khöng thïí naâo quïn trong möåt àúâi ngûúâi. Nhûäng giêy phuát
haånh phuác nhêët cuãa ngûúâi meå khi con coân nhoã laâ ru con nguã. Àaä coá baâ
meå úã traång thaái àiïn loaån khi àûáa con nhoã bõ chïët, cûá àu àûa caái voäng
khöng. Caánh voäng khöng treã, cuäi khöng chóá laâ caái caãnh àau buöìn. Chiïëc
voäng àêìy lúâi ru àeåp, ïm aái lêëy trong ca dao. Tûâ nhûäng nùm 1935 trúã vïì
trûúác, úã caác gia àònh Viïåt Nam, nhêët laâ úã nöng thön, nhaâ naâo cuäng coá 1
àïën 2 chiïëc voäng, coá nhaâ thú àaä viïåt:
Nhûäng treã nhoã nöi àûa hay nùçm voäng
Súám hay chiïìu àïìu mûúån caánh coâ bay...
Caái voäng giaãn dõ, àûúåc àan bùçng súåi àan se kyä, daâi chûâng hún 2
meát, röång chûâng 1 meát rûúäi, dïî daâng giùng röång ra vaâ noá tûå àöång cuåp laåi.
Thên voäng kïët thaânh nhûäng hònh thoi goåi laâ mùæt voäng. Hai àêìu khöng
kïët laåi maâ laâ nhûäng súåi dêy húåp laåi taåo thaânh möåt caái voâng hònh bêìu duåc.
Voâng hònh bêìu duåc naây laâ àêìu cuâng cuãa voäng àûúåc mùæc vaâo möåt miïëng
göî coá àûúâng raänh loam sêu xuöëng goåi laâ guöëc voäng. Möåt súåi dêy thûâng
thêåt chùæc coá hai àêìu. Möåt àêìu buöåc vaâo cöåt nhaâ, möåt àêìu khaác buöåc vaâo
guöëc voäng. Ngûúâi ta giùng voäng ra, nùçm xuöëng vaâ àûa ài àûa laåi. Caái
voäng cuäng laâ phûúng tiïån goån nheå àïí àûúåc thû giaän möåt caách lyá tûúãng.
Àaä nùçm voäng, hoùåc ñt hoùåc nhiïìu, àïìu phaãi àûa cho thoaáng maát. Àaä coá
anh chaâng nghiïån rûúåu thaách moåi ngûúâi:
Àöëáã ai àaánh voäng khöng àûa
Ru em khöng haát, anh chûâa rûúåu tùm...

Vaâ anh ta luön nùæm phêìn thùæng. Coá nhiïìu loaåi voäng: voäng tiïën
vua, vöng àaâo (àiïìu), voäng àún, voäng keáp, voäng dên daä, voäng nhaâ quan,
voäng möåc v.v... Thúâi hêåu Lï, coá loaåi voäng giöëng kiïíu caái caáng cuãa àöåi
quùn dûúái thúâi vua Quang Trung àaä giuáp àúä nhiïìu cho cuöåc haânh quên
thêìn töëc lõch sûã. Nhêët laâ trong caác cuöåc trûúâng kyâ chöëng phaáp, böå àöåi vaâ
dên quên ta àaä duâng voäng àïí taãi thûúng binh, chuyïín lûúng thûåc,
phûúng tiïån phuåc vuå chiïën àêëu. Nhûäng chiïëc voäng thûâng àang dêìn daâ
àûúåc thay thïë bùçng nhûäng chiïëc voäng vaãi buöåc dêy duâ. Nhûäng chiïëc voäng
naây thêåt kyâ diïåu vaâ thiïng liïng. Vaãi voäng laâ chiïën baâo, coân duâng àïí liïåm
khi ngûúâi chiïën sô ngaä xuöëng: “Ao baâo thay chiïëu, anh vïì àêët”? Vaâ àêët
meå gaâo lïn, nhêån àûáa con yïu quyá trúã vïì vúái àêët trong bom àaån. Caái
voäng trúã thaânh möåt baãn huâng ca khöng bao giúâ quïn cuãa dên töåc, baãn
huâng ca thïë kyã.
Trong cuöåc khaáng chiïën. chöëng Myä, giûäa rûâng mûa bom àaån úã
Trûúâng Sún, tònh yïu cuãa nhûäng ngûúâi lñnh treã gùæn liïìn vúái nhûäng kyã
niïåm cuãa möåt thúâi khöng bao giúâ quïn: “Coâng mùæc vong trïn rûâng
Trûúâng Sún, hai àaån úã hai àêìu xa thùèm “:
Chiïën tranh àaä kïët thuác àûúåc hún hai mûúi nùm, nhûäng ngûúâi
chiïën sô cuãa möåt thúâi bom àaån nay trúã laåi chiïën trûúâng xûa àïí tòm haâi cöët
àöìng àöåi àaä bêåt khoác khi thêëy caãnh möåt ngûúâi lñnh treã nùçn úã chiïëc voäng.
Anh àùå hy sinh maâ khöng ai biïët. Caác àún võ cuäng àaä ruát lui sau möåt
trêån àaánh aác liïåt. Hai thên cêy trong rûâng nay àaä cao hún nhiïìu vaâ
chuáng vêîn giûä hai àêìu voäng, caái voäng raách mûúáp vêîn àu àûa theo gioá.
Ngaây xûa, caác quan ài voäng àiïìu, coá hai ngûúâi lñnh àöåi noán dêëu
khiïng hai àêìu. Öng Ngheâ vïì vinh quy baái töí cûúäi ngûåa hoùåc nùçm voäng.
Baâ Traång cuäng nùçm voäng ài theo sau. Àoá laâ: voäng anh ài trûúác bûúác
naâng theo sau? vaâ cuäng laâ caái caãnh: “Tònh tang voäng ngûáa cöng hêìu”? Coá
chuyïån, hai võ trñ sô nùçm trïn hai chiïëc voäng kïì nhau do böën ngûúâi
khiïng. Caác võ àoá hoåa thú hoùåc àaánh cúâ tûúáng vúái nhau trïn àûúâng ài. ÚÃ
caác àònh, chuâa, caác nghïå nhên àaä lêëy möåt phêìn hònh aãnh caái voäng maâ
chaåm tröí nïn nhûäng hoåa tiïët tranh trñ hoaânh traáng röìi búheáp laåi thaânh
caái cûãa voäng sún son thïëp vaâng.
Caái voäng gùæn vúái ca dao, vúái bêìu sûäa meå, vúái quï hûúng àêët nûúác.
Noá in möåt dêëu êën àêåm àaâ trong vùn hoáa Viïåt Nam.
NGOÄ
Caác laâng xaä úã ta thûúâng coá nhûäng caái ngoä thên thûúng, êëm cuáng.
Ngoä laâ núi maâ nhûäng ngûúâi trong cöång àöìng nhoã sinh söëng, ài laåi, giao
tiïëp vúái nhau. Noá cuäng coá têm höìn, tònh caãm, coá caái duyïn thêìm. Nhan
sùæc cuãa noá coá maâu dô vaäng. Coá khi noá vui hùèn lïn. Cuäng coá khi noá ngú
ngaác nhû qua möåt cuöåc phên ly. ÚÃã nöng thön, möîi ngoä coá vaâi xoám. Moåi
ngûúâi söëng vúái nhau, tùæt lûãa töái àeân coá nhau. Caái ngoä àûúåc àaánh dêëu
bùçng möåt caái cöíng xêy àún giaãn, caái cöíng bùçng tre, möåt rùång cêy hoùåc
möåt cêy cöí thuå úã ngay bïn caånh. Vò vêåy, coá ngoä “cöíng xêy”, ngoä “göëc
gaåo”...
ÚÃã laâng Bûúãi, khoaãng giûäa laâng Nghôa Àö vaâ laâng Dêu coá möåt caái
ngoä maâ khùæp vuâng àïìu biïët tiïëng. Àoá laâ ngoä Noi. Noá ùn sêu hun huát vaâo
con àûúâng dêîn túái laâng Cöí Nhuïë. Noá àaä nöíi tiïëng tûâ lêu vïì veã àeåp cuãa noá.
Noá hònh thaânh búãi hai rùång tre xanh tûúi baám chùåt lêëy nhau, chöìng cheáo
lïn nhau úã bïn trïn, àïí laåi möåt con àûúâng nhoã daâi chûâng 100 meát.
Nhûäng cêy àêìu ngoä àûúåc vñt xuöëng nhû möåt caái cöíng toâ voâ, nhû caái cöíng
chaâo thiïn nhiïn hoaânh traáng. Nhûäng cêy tre hai bïn àûúâng ruã xuöëng
che kñn caã quaäng àûúâng vaâo ngoä. Àêy laâ núi traánh aánh nùæng mùåt trúâi gay
gùæt cuãa nhûäng ngaây heâ oi aã. Gioá tûâ moåi phña thöíi vaâo cûá maát rûúåi. Vïì
phña traái, gêìn ngoä Noi laâ möåt maãnh vûúân xanh mûúát, coá nhûäng luöëng
hoa àûúåc trang àiïím xung quanh bùçng nhûäng haâng coã toác tiïn.
Àoá laâ vûúân cuãa nhaâ baáo Phuâng Baão Thaåch. Ngay bïn phaãi ngoä Noi
laâ möåt caái vûúân hoa lúán nhêët vuâng àûúåc goåi laâ Vaån hoa trang, nghôa laâ
caái vûúân naây coá rêët nhiïìu loaâi hoa cho caã böën muâa. Nhûäng hoa thúm coã
laå àïìu coá trong vûúân naây. Àêy cuäng laâ núi gùåp gúä cuãa nhûäng tao nhên
mùåc khaách. Àûáng úã ngoä Noi, nhòn ra cêy gaåo chuâa Dêu vaâ cêy àa An Phuá
cuãa laâng laâm keåo maåch nha. Nhûäng ngaây heâ , moåi ngûúâi úã xung quanh
vaâ caã nhûäng ngûúâi úã Keã Chúå (Haâng Ngang, Haâng Àaâo...) vïì àêy nghó
ngúi, ngùæm caãnh, mua hoa. Nhûäng cùåp tònh nhên cuäng ruã nhau àïën àêy
àïí têm sûå vúái nhau nhûäng lúâi nhû “Thûúng ai vïì ngoä vùæng” hoùåc nhû:
“Ngoä cuä chiïìu nay em laåi vïì”?...
Caái ngoä Noi naây àaä gêy caãm hûáng cho nhaâ thú Hoaâng Cêìm coá àûúåc
hai cêu thú rêët hay trong kõch thú Kiïìu Loan nöíi tiïëng cuãa öng:
Töi àûáng chúâ thu xanh biïëc ngoä
Thêëy öng öm mùåt khoác Têìn phi...
Nhaâ vùn Phuâng Baão Thaåch têm sûå : “Trong loâng töi sùén coá chêët
liïu trai laâ nhúâ coá caái ngoä Noi caånh nhaâ. Nïn goåi noá laâ ngoä Tûúng tû múái
phaãi...”
Hònh aãnh caái ngoä chiïëm möåt võ trñ àaáng kïí trong quan hoå. Chùèng
thïë maâ coá hùèn möåt baâi haát laâm cho moåi ngûúâi cûá thao thûác. Àoá laâ baâi:
“Ra ngoä maâ tröng...”
Ngûúâi ta tröng ngoáng nhau, àúåi nhau, ài ài laåi laåi, ngùæm caái ngoä maâ
tòm nhau, maâ böìn chöìn, khaáp khúãi, hy voång vaâ coá luác cuäng thêët
voång...Ngûúâi ta dùån doâ to nhoã vúái nhau úã caái ngoä. Caái ngoä gùæn liïìn vúái hoå.
Hònh aãnh caái ngoä naây thêåt thên thiïët vúái hoå.
ÚÃã Haâ Nöåi cuäng coá rêët nhiïìu ngoä. Vò thaânh phöë cêìn phaãi laâm nhiïìu
con àûúâng to, nhoã. Cuäng cêìn xêy dûång nhiïìu khu phöë. Do vêåy, coá nhiïìu
khu nhaâ úã àûúåc múã cûãa ra ngoaâi àûúâng. Cuäng coá nhiïìu cuåm nhaâ úã phaãi
lui vaâo bïn trong, hònh thaânh nhiïìu caái ngoä. Coá nhûäng caái ngoä àûúåc xêy
lïn tûã tïë, coá cöíng toâ voâ: thûúng nhau qua cûãa toâ voâ nhòn nhau? Cuäng coá
caái ngoä àûúåc àùåt tïn theo möåt buåi gùng, duöîi. Ngoä Traåi Gùng laâ nhû vêåy
coá khi goåi laâ ngoä chó vò noá coá con àûúâng ài sêu vaâo bïn trong. Ngoä Traåi
Gùng úã khu Baåch Mai xûa coá mêëy xoám göìm nhûäng ngûúâi dên lao àöång
ngheâo, nhûäng phu keáo xe, nhûäng ngûúâi laâm trong loâ lúån thaânh phöë. ÚÃã
àêy coá loâ voä coá phûúâng muáa sû tûã nöíi tiïëng, coá khaách saån Àöìng Lúåi. Sau
naây baäi àua ngûåa cuãa Têy chiïëm àêët nïn khaách saån Àöìng Lúåi phaãi doån
lïn phña nhaâ ga. ÚÃã ngay gêìn ngoä Traåi Gùng laâ ngoä Vùn Chó. Möåt thúâi
gian, nhaâ vùn Nguyïîn Àònh Laåp úã trong ngoä naây, viïët phoáng sûå “Ngoaåi
ö” vaâ möåt söë truyïån. Sau àoá möåt thúâi gian, öng laåi chuyïín sang ngoä Ngheâ
Bö úã ngay bïn caånh. Nhaâ vùn Nguyïîn Àònh Laåp coá cö em gaái thêåt xinh,
tïn laâ cö Tuyïn. Nhaâ thú Nguyïîn Bñnh àem loâng yïu mïën cö. Öng àaä ài
laåi moân hai caái ngoä naây vaâ laâm rêët nhiïìu baâi thú taåi àêy.
Ài xuöëng möåt chuát nûäa laâ Ngoä Boâ, laâ núi cû truá cuãa nhaâ thú Àinh
Huâng. Àöëi diïån vúái Ngoä Boâ laâ nhaâ cuãa thi sô Vuä Hoaâng Chûúng.
Gêìn chúå Mú coá ngoä Giïëng Mûát. Xûa, àêy coá caái giïëng nûúác trong vaâ
ngoåt nïn goåi laâ giïëng Mûát. Ngoä Quyânh coá höì Quyânh, chuâa Quyânh.
Ngoä Cöëng Trùæng phña sau Khêm Thiïn ngêåp nguåa vaâ lêìm than.
Nhûng nhaâ thú àau khöí maâ laåc quan Trêìn Huyïìn Trên àaä taã noá thaânh
caái Ngoä Truác mú möång, xinh àeåp vaâ àa tònh:
“Ngoä hoang àaá núã dùm maâu bûúám
Àêy luác àöi muâa àûa tiïîn nhau...”
Ngûúâi ta goåi ngoä Cöëng Trùæng laâ ngoä “ Thûúng caãm” .
Ngoä Haâng Buán, ngoä Yïn Ninh xûa kia chó coá mêëy gia àònh ngêm
giaá baán, hoå úã cuâng laâng vúái nhau röìi cuâng ruã nhau ra Haâ Nöåi. Hoå söëng
vúái nhau nhû úã quï nhaâ. Hoå sang nhaâ nhau cûá nhû vaâo nhaâ mònh, sùn
soác nhau, baân nhau caách laâm ùn rêët thên mêåt. Buöíi trûa ngoä yïn tônh laå
luâng, àïën nöîi nghe roä tiïëng chim cu guâ nhau. Núi àêy thêåt sûå laâ caái caãnh
laâng trong phöë.
Ngoä Chuâa Liïn Phaái laâ caái ngoä ngoùçn ngoeâo ài ngay bïn caånh ngöi
möå xêy cuãa cö Ba Tyá, Haâng Baåc (möå phêìn vêîn coân nhûng khöng àûúåc
nguyïn veån).
Ngoä Àöìng Nhên coá möå cö Tû Höìng (nay khöng coân nêëm möå maâ
nùçm vaâo sên Trûúâng Phöí thöng cú súã Baåch Mai).
Haâ Nöåi ta coân rêët nhiïìu caái ngoä nöíi tiïëng àaä ài vaâo ca dao nhû: Ngoä
Sêìm Cöng, ngoä Vaån Thaái, ngoä Taåm Thûúng ngoä Traåm, ngoä Phêët Löåc, ngoä
Truác Laåc, ngoä
Sún Nam, ngoä ehúå Khêm Thiïn, ngoä Cêëm Chó, ngoä Mai Hûúng, ngoä
Huy Vùn, ngoä Vùn Chûúng, ngoä Höåi Vuä, ngoä Thöí Quan, ngoä Trung
Phuång, ngoä Yïn Thaái, ngoä Trung Yïn v. v...Nhiïìu khi caái ngoä laâ “quaãng
trûúâng La Maä” cuãa treã em, chuáng àïën àêy hoåp mùåt, àuâa vui, chúi bi, chúi
àaáo... nhêët laâ vaâo nhûäng àïm trùng cöí tñch.
Vúái ngûúâi lúán, caái ngoä laâ núi gùåp gúä, baân taán möåt chuyïån, núi àoán
nhau, núi ly biïåt nhau. Cuäng laâ núi hoâ heån tònh tûå... Vò vêåy maâ noá trúã
nïn thiïng liïng. Ngûúâi ta hay noái: “Vui tûâ trong ngoä vui ra “, “Ngoä nhaâ
ai thúm ngaát hûúng àûa”, “Ai vïì ngoä laånh bûúác mau mau”. Nhaâ thú
Àinh Huâng viïët:
Chuyïn têm tònh dûúái hoa thiïn lyá
Coân löëi bêng khuêng ngoä truác àaâo.
Kiïën truác sû Nguyïîn Cao Luyïån têm sûå:
“Töi bùæt àêìu yïu quyá vaâ say mï caái ngoä úã xoám töi tûâ thûãa beá, röìi yïu
àïën caái àònh, caái chuâa... röìi sau naây trúã thaânh kiïën truác sû, töi phaãi caãm
ún caái ngoä”.
Röìi àêy, nhûäng caái ngoä thên thûúng, rïu phong ghi kyã niïåm cuãa
nhiïìu maãnh àúâi seä mêët dêìn. Chuáng seä chó coân trong sûúng khoái kyá ûác.
Chuáng laâ chûáng nhên lõch sûã cuãa möåt cöång àöìng nhoã. Chuáng ta, chùèng ai
laâ khöng nhúá àïën vaâ yïu quyá caái ngoä...
CHOÅN HOA HÊåU KIÏÍU TRUYÏÌN THÖËNG
Xûa kia, àaä tûâ lêu röìi, caác höåi laâng àïìu coá choån hoa khöãi, hoa hêåu,
nhûng khöng öìn aâo, nhöån nhõp nhû bêy giúâ vaâ cuäng khöng cêìn phaãi cên,
ào, àong, àïëm.
Vñ duå nhû höåi laâng Àöìng Ky choån 16 nûä chûa chöìng khiïng kiïåu; höåi
laâng Caã úã Bûúãi choån caác cö gaái khiïng long àònh; höåi Chûä Àöíng Tûã tuyïín
caác cö gaái chêëp kñch; höåi Traâng Yïn choån 4 cö gaái chñt khùn vaânh dêy
vaâng, thùæt lûng xanh v.v... Nhûäng cö gaái àûúåc choån kïí nhû vaâo diïån hoa
hêåu, aá hêåu hoùåc non möåt chuát. Viïåc choån naây àûúåc tiïën haânh lùång leä.
Ngûúâi ta quan saát caác àöëi tûúång àûúåc choån haâng nùm trúâi vaâ coá so saánh
giûäa ngûúâi naây vúái ngûúâi khaác. Àûáng àêìu laâ möåt, hai võ chûác sùæc lõch
laäm, hiïíu àúâi vaâ taâi hoa cuâng vúái nhûäng võ quên sû “quaåt mo” cuãa hoå.
Viïåc tuyïín choån àûúåc tiïën haânh theo caác tiïu chuêín: thanh, sùæc, taâi,
duyïn. Sùæc taâi duyïn thò dïî hiïíu. Coân thanh thò röång nghôa hún, noá göìm:
nuå cûúâi, veã cûúâi, daáng àiïåu, cûã chó, ài àûáng tiïëp xuác v.v... vaâ nhêët laâ tiïëng
noái, caách noái nùng:
Ngûúâi xinh tiïëng noái cuäng xinh,
Ngûúâi gioân caái tónh tònh tinh cuäng gioân.
Vïì sùæc nhêën maånh veã àeåp hiïìn hêåu, nheå nhaâng nhû kiïíu mùåt Phêåt.
Mùæt phûúång, maây ngaâi. Mùæt phaãi daâi, sùæc kiïíu “nhaän trung hûäu thuãy”.
Löng maây phaãi boáng, coá daáng neát con ngaâi “ trûúâng mi hêu töë mao”
nghôa laâ löng maây daâi vaâ roä neát thò coá hïå thöëng löng toác phöìn thõnh. Da
trùæng nhû trûáng gaâ boác, daáng cao, moãng maây hay haåt. Coân treã tuöíi maâ
àaä mêåp seä bõ coi laâ “gaâ maái àoaãng”.
Chên daâi seä nhanh nheån, xöëc vaác, thanh tao maâ dûä döåi vïì àûúâng
chùn göëi. Àeåp mêëy maâ chên ài voâng kiïìng, chûä baát hoùåc “vú raác” khöng
àûúåc choån. Mùåt traái xoan dïî àûúåc chêëp nhêån hún caã. Möi àoã, muäi cao, maá
höìng, rùng àen àïìu laâ quan troång. Löng maây sùæc cuäng àûúåc àaánh giaá cao:
Coá rûãa thò rûãa chên tay,
Chúá rûãa löng maây chïët caá ao anh.
Eo thò phaãi thùæt àaáy lûng ong. Ngûúâi nhû vêåy vûâa kheáo chiïìu
chöìng laåi kheáo nuöi con. Buång leáp, ngûåc cao, lûng chûä cuå, vuá chûä têm laâ
lûng khöng thùèng àuöîn,
vuá cao vaâ nhoån.
Trong caác höåi laâng cuäng coá tuyïín hoa khöi nam. Àoá laâ caác “cö” maâ
ngûúâi ta goåi laâ “Àô àaánh böìng” do nam giúái àoáng giaã. Àuáng ra, ngaây xûa,
ngûúâi ta choån 2, 3 ngûúâi con trai coá daáng coá sùæc, nhanh nheån cêìm caái que
troân, sún son thïëp vaâng, àaánh vaâo möåt caái öëng keåp bao vaãi àûång böåt xaå
hûúng. Ngûúâi con trai ùn mùåc giaã con gaái àïåm vuá thêåt to, àêåp vaâo caái bao
thúm cho böåt tung ra, bay lïn nhû kiïíu bêy giúâ vêíy nûúác hoa quanh kiïåu
thaánh caái öëng thúm êëy goåi laâ “hinh böíng” (gêåy thúm). Àöång taác àêåp vaâo
bao thúm goåi laâ àaánh hinh böíng. Sau naây thêëy khoá goåi vaâ sai lïåch chûä
nghôa maâ goåi laâ “nûä àaánh böíng” röìi “Àô àaánh böíng”. Cuäng vïì sau naây,
ngûúâi con trai giaã gaái àeo tröëng cúm, vûâa ài vûâa luáng liïëng. Luác laâm ra
veã theån thuâng, luác laâm ra veã lùèng lú.
Coá möåt nùm úã laâng Caã, vuâng Bûúãi viïåc choån nhûäng ngûúâi àeåp
khöng àûúåc moåi ngûúâi taán thûúãng. Ngûúâi ta nghi coá öng trong ban giaám
khaão thiïn võ möåt cö gaái coá böå ngûåc mïnh möng. Sau ngaây höåi, àaám trai
laâng thûúâng kïí veâ:
Quan viïn chùèng biïët khen chï
Cûá vuá êëm gioã laâ phï “nhêët laâng”.
AÅ ÚÂI TÒNH RU
Thu ngöìi xuöëng ghïë cöng viïn. Chõ mïåt ruä qua mêëy ngaây nùçm trïn
xe lûãa chen chuác, öìn aâo, ngöåt ngaåt. Xuöëng ga laåi àuáng vaâo luác 1 giúâ saáng.
Nghe lúâi khuyïn cuãa moåi ngûúâi, chõ nguã gaâ nguã gêåt cuâng vúái möåt söë haânh
khaách trong ga, àúåi àïën khoaãng nùm giúâ sang múái vaâo thaânh Phöë. Chõ
phaãi ài möåt cuöëc xñch lö röìi gheá vaâo cöng viïn. Chõ soi gûúng, sûãa laåi maái
toác, nghó ngúi cho tónh laåi möåt chuát röìi múái tñnh àïën chuyïån ài tòm àõa
chó theo giêëy giúái thiïåu cuãa anh baån nhaâ baáo. Chõ say sûa ngùæm nghña
nhûäng daäy nhaâ cao vuát, dûång lïn nhû nhûäng con taâu àêåu bïën. Nhûäng
lêu àaâi laát àaá hoa, nhûäng ngöi nhaâ maâu sùæc, sûâng sûäng nhû trong
chuyïån cöí tñch , vûúân hoa xinh xùæn vaâ maát rûúåi ... Têët caã àïìu tûúi àeåp vaâ
hêëp dêîn khiïën chõ cûá ngùæm maäi khöng chaán mùæt. Phong caãnh laå àûa àïën
cho chõ nhûäng yá nghô caãm àöång. Àùåc biïåt, àêy àuáng laâ caái vûúân hoa laâm
nïn hai cêu haát thêåt àeåp:
Cöng viïn bûâng trong giêëc nùæng.
Chuyïån chuáng mònh ngaây xûa...
Àïën nhaâ chuã, Thu àûúåc àöi vúå chöìng treã tiïëp àaäi thêåt ên cêìn.
-Múâi chõ. Nhaâ baáo M.À giúái thiïåu chõ àïën àêy vúái chuáng töi tûác laâ chõ
úã cêëp “siïu” röìi - Anh chuã nhaâ noái.
Chõ vúå noái tiïëp:
- Múâi chõ vaâo nghó vaâ coi àêy nhû nhaâ mònh. Hai vúå chöìng gia chuã
coân treã. Hoå tranh nhau lêëy cöëc cheán, múã chai nûúác ngoåt, àûa khùn mùåt
cho Thu, xïëp àùåt haânh lyá vaâ giûúâng chiïëu ... Cùn phoâng böîng nhöån nhõp
hùèn lïn. Hoå hoãi khaách cêìn nhûäng gò àïí àaáp ûáng ngay. Hoå cöë gùæng laâm
sao àïí Thu àûúåc thoaãi maái. Ngaây mai, nhaâ vùn hoaá thaânh phöë khai maåc
liïn hoan haát ru. Chõ laâ ca syä àûúåc múâi àïën dûå maâ cuäng laâ àïën dûå thi. Àoá
laâ möåt cuöåc liïn hoan àöåc àaáo, giúái nhaåc sô khai thaác, nghiïn cûáu, sûu
têìm vaâ phöí biïën nhûäng baâi haát ru úã nhiïìu núi trong caã nûúác. Nhûäng
ngûúâi coá têm huyïët lo lùæng nhiïìu vïì tiïëng haát ru, tiïëng aå úâi vúâi vúåi muön
thuúã thûa thúát. dêìn. Caác baâ, caác chõ àaä quïn bùéng ài caái thiïn sûá ru húâi
cuãa mònh. Tònh traång naây laâm cho “àöìng ruöång” di saãn vùn hoaá cuãa dên
töåc bõ baåc maâu. Liïn hoan àûúåc hûúãng ûáng nhiïåt hïåt. Nhiïìu baâ meå tuöíi
cao àïën baãy mûúi cuäng hùng haái tham gia cuâng vúái caác ca syä treã mùng.
Nhaåc sô X.H nöíi tiïëng, coá mùåt trong ban giaám khaão cuäng lïn thi mêëy baâi
haát ru thêåt sêu lùæng. Veá chöî ngöìi àaä àûúåc baán hïët tûâ mêëy höm trûúác.
Ngûúâi ta phaãi kï thïm ghïë phuå. Thu àaä chuêín bõ kyä haânh trang cuãa
mònh. Chõ àaä coá möåt caái vöën khaá phong phuá àïí thïí hiïån nhûäng baâi haát
ru cuãa mònh. Trong nhûäng lêìn ài biïíu diïîn, chõ àaä qua nhiïìu núi, hoåc têåp
caác cuå giaâ, caác nghïå nhên vaâ thuöåc chûâng nùm mûúi àïën saáu mûúi baâi.
Nhûng chõ àïí têm höìn nhiïìu vaâo nhûäng caánh coâ bay laã bay la hay vö
têån, möåt vaâi àoaån hay nhêët trong Lúä bûúác sang ngang, trong Truyïån
Kiïìu, Àöìng tiïìn Vaån Lõch, nhûäng lúâi ru xa xûa maâ chó vaâi neát cuäng àaä
gêy xao xuyïën loâng ngûúâi nhû: Treâo lïn cêy bûúãi haái hoa; Ra àûúâng
ngûúâi tûúãng coân son, vïì nhaâ thiïëp àaä nùm con cuâng chaâng,” Bao giúâ
traåch àeã ngoån àa; Bao giúâ anh lêëy àûúåc naâng. Trïn trúâi coá àaám mêy
xanh. ..
Anh Trang cuâng mêëy chõ haâng xoám chuyïån troâ vúái khaách nhû thïí
vúái nhûäng ngûúâi baån quen biïët tûâ lêu. Moåi ngûúâi hoãi chuyïån xung quanh
nhûäng baâi haát àûúåc khen ngúåi hïët lúâi cuãa Thu vaâ vïì cuöåc liïn hoan haát
ru ngaây mai. Tûâ trong bïëp chõ Trang noái voång ra:
- Nem raán xong röìi àêëy nheá!
Thu tûúãng nhû lúâi noái cuãa chõ Trang coá caã muâi thúm phûác cuãa caác
moán ùn àùåc biïåt, ùn möåt miïëng laâ nhúá maäi. Cuöåc trao àöíi vêîn tiïëp tuåc söi
nöíi öìn aâo. Böîng coá tiïëng chaáu beá khoác theát lïn. Chõ Trang xin löîi, vaâo bïë
con vaâ cho con buá. Àûáa beá moåc rùng. Meå noá ru maäi vêîn khöng nñn vaâ
khöng chõu buá. Anh Trang liïìn tranh lêëy ùém con, ra hiïåu cho vúå tiïëp
khaách thay mònh. Anh bïë àûáa beá trïn tay khöng àûúåc goån gaâng, àu àûa
möåt caách vuång vïì. Noá vêîn khöng nñn. Anh baão:
-Chaáu noá quen baâ ru cú! Höm nay baâ chaáu vïì quï... Hai vúå chöìng
chuã nhaâ söët ruöåt. Möåt phêìn vò àûáa con khoác caâng to. Möåt phêìn ngaåi laâm
phiïìn loâng khaách.
- Anh àûa chaáu cho em naâo. Em seä cöë döî cho chaáu nñn.
- Thu vûâa noái vûâa chòa tay àúä lêëy àûáa beá.
Àûáa beá tûúãng mònh nùçm trong voâng tay cuãa meå noá. Nhûng röìi noá
hiïíu ra, thêëy mònh lêìm. Noá laåi caâng khoác theát lïn. Thu liïìn àu àûa àûáa
beá, mùæt dõu daâng nhòn beá vaâ cêët lúâi ru vúâi vúåi...
Àöìng tiïìn Vaån Lõch, anh thñch böën chûä vaâng.
Cöng anh dan dñu vúái naâng bêëy lêu
Bêy giúâ naâng lêëy chöìng àêu...
Khi xûa thïì thöët möåt hai
Giúâ àêy gheá noán ngang vai chaâng chaâo...
Nguã ài con...
aå úi... Böìng böng...
Böìng böìng bïë bïë böìng böìng.
Coâ con theo meå ra söng àùæm àoâ
Àùæm àoâ ûúát hïët thên coâ
Coâ con coâ meå loâ doâ sang söng...
Gioång Thu mûúåt maâ. Chõ thêåt say sûa. Trong têm höìn chõ naáo nûác
nhûäng aáng dên ca bêng khuêng, tiïëng voäng trûa heâ, laân gioá sêìu vônh
cûãu... Nhûäng caái àoá chaâo múâi sûå saáng taåo, laâm cho lúâi ru cuãa chõ trúã nïn
bay böíng, àûúåm buöìn maâ ngoåt ngaâo tha thiïët. Chõ hoaâ nhaáp vaâo têm
traång cuãa nhûäng nhên vêåt huyïìn aão trong nhûäng cêu haát ru truyïìn qua
nhiïìu àúâi ngûúâi. Chõ laâm sûäng laåi caái nöîi àau xoát cuãa cùåp vúå chöìng Vaån
Lõch. Baãn thên chõ cuäng tûâng laâ con coâ theo meå qua söng... Tiïëng ru cuãa
chõ xuêët thêìn, du dûúng hún bao giúâ hïët. Thïë laâ, tûâ luác naâo khöng biïët,
caã gian phoâng, gian bïëp trúã nïn im phùng phùæc, traân ngêåp tiïëng ngên
nga trêìm böíng xa xöi, mú höì, àùæm àuöëi... Moåi ngûúâi bõ nhûäng lúâi ru thöi
miïn àïën thêîn thúâ, laåi thïm mêëy baâ laáng giïìng uâa sang ngöìi chêåt kñn caã
gian phoâng. Chõ Trang ngöìi trïn ghïë, hai tay bùæt cheáo trûúác ngûåc ngaã
ngûúâi vïì phña Thu. Gioång haát xao xuyïën cûá cuöìn cuöån chaãy nhû möåt
doâng suöëi, tùæm cho àûáa beá, laâm cho noá nñn bùåt röìi nguã. Sûå thûåc, Thu
chûa coá àûúåc niïìm vui laâm meå. Chõ ùém àûáa beá trong tay, nhúá àïën lúâi meå
ru ma â tûúãng tûúång ra têët caã. Chõ cuäng nghô àïën àûáa con sau naây cuãa
mònh. Chõ mï mïåt ngùæm caái muäi Hy Laåp rêët xinh, àöi möi àoã tûúi vaâ múá
toác àen nhaánh cuãa àûáa beá. Chõ sung sûúáng àïën cûåc àiïím àûúåc biïët laâ viïåc
biïíu diïîn cuãa mònh àaä ru àûúåc àûáa beá tiïn àöìng nguã ngon giêëc.
- Öi sao cö haát hay thïë.
- Mai vaâo thi, cö àõnh haát baâi gò naâo? Chùæc laâ cö phaãi àoaåt giaãi nhêët.
Cö haát hïåt nhû meå töi ru töi ngaây xûa, coá àiïìu hay hún nhiïìu
- Baâ Ba xuyát xoa khen röìi àïën nùæm lêëy tay Thu. Baâ ngêín ngú lêìn cöí
tay, vuöët
toác vöî lïn vai Thu. Chõ ca sô cuäng bêng khuêng nhû ngûúâi say rûúåu
chùèng nghe thêëy tiïëng moåi ngûúâi khen ngúåi mònh: Chõ nhêëm nhaáp caái
nöîi mïìm hûng phêën êm thêìm maâ dûä döåi do àûáa beá mang laåi.
- Cö úi! Ngaây mai cö cûá haát nhûäng baâi ru naây. Tiïëng haát coá “thïí ru
nguã àûúåc caác chaáu beá vaâ ngay caã ngûúâi lúán nûäa. Ngûúâi lúán cuäng cêìn ru
àêëy
- Möåt baâ khaác noái.
- Thu úi! Höm nay chõ ru àûúåc chaáu nguã, nhûng ngaây mai trúã ài, khi
chõ trúã vïì nhaâ thò ai ru àûúåc chaáu nhó?
- Em seä daåy chõ - Thu cûúâi, tûúi tùæn maâ mú maâng.
- Chõ coá thïí daåy töi nhúá lúâi ru. Nhûng caái gioång haát, laâm sao töi coá
àûúåc? Vaâ caã caái daáng dêëp ru chaáu?... Seä coá bùng caát seát giuáp chõ thïm.
- Khöng àûúåc àêu ...
* *
*
Mêëy höm sau, àûáa beá nùçm trong loâng meå. Noá aáp mùåt vaâo bêìu vuá
meå noá, nghe nhûäng lúâi haát ru qua bùng caát seát ghi nhûäng tiïët muåc haát ru
cuãa buöíi liïn hoan. Trong àoá, coá mêëy baâi haát ru do Thu biïíu diïîn. Öi?
Chó mêëy baâi haát ru nheå nhaâng êëy maâ coá àuã caã àïm trùng saáng, buåi tre
xaâo xaåc, lúâi trao duyïn röìi traách moác, húân döîi, àùçm thùæm, tha thiïët, trao
tònh... Bao nhiïu hònh aãnh vaâ êm thanh cûá xoùæn lêëy nhau maâ bêåp bïình
tröi nöíi... Tuy cuäng vêîn caái gioång cuãa Thu, nhûng khöng hay àûúåc bùçng
caái buöíi Thu ru chaáu nhoã con chõ Trang aå úâi tònh ru seä coân maäi vúi thúâi
gian
NHÚÁ MÖåT LÚÂI RU
Àoá laâ vaâo khoaãng nùm 1949, àûúâng qua ghïình Quïåt Tuyïn Quang
thûúâng coá nhiïìu ngûúâi ài qua. Hoå laâ nhûäng böå àöåi, caán böå àoaân thïí,
nhûäng ngûúâi úã dûúái xuöi lïn. Hoå ài men theo búâ con söng Lö, ài maäi vaâo
sêu trong phña rûâng, qua möåt traåi laâm giêëy múái dûång lïn cuãa nhûäng gia
àònh ngûúâi laâng Bûúãi. Tûâ chöî naây, hoå laåi toaã ài nhiïìu núi: Chiïm Hoaá,
Cêìu Hai, Quaãng Naåp, quaán öng giaâ... Ngûúâi úã phña trïn ài xuöëng, ngûúâi
phña dûúái ài lïn, cûá nûúâm nûúåp. Hoå àïìu phaãi nguåy trang bùçng laá cêy,
caânh cêy.
Bïn nhûäng quaäng àûúâng múái hònh thaânh naây moåc ra mêëy caái quaán
nhoã àún sú. Àoá laâ nhûäng quaán nhoã àïí ngûúâi qua laåi dûâng chên uöëng baát
nûúác, ùn quaâ baánh hoùåc huát àiïëu thuöëc laâo. Cuäng coá ngûúâi uöëng möåt, hai
cheán rûúåu trùæng goåi laâ coá chuát “phûâng phûâng” àïí hùng haái lïn àûúâng.
Nghó ngúi xong, hoå ài tiïëp. Vui nhêët laâ khi coá möåt nhoám “tuyïn truyïìn”
saâ vaâo quaán. Nam coá, nûä coá, hoå mang theo mêëy cêy àaân, cêy saáo, cûúâi
cûúâi noái noái... Hoå haát nhûäng baâi ca khaáng chiïën vaâ laáy ài laáy laåi nhûäng
àoaån:
Ngaân bao huâng binh tiïën lïn
Búâ coäi... vang lûãng cêu quyïët chiïën...
Bûúác ta ài... theo tiïëng xuêët quên oai huâng...
Quï hûúng ta... àeåp lùæm...
Moåi ngûúâi àïìu xuám laåi, vêy lêëy caái quan Hoå haát theo vaâo, cuâng vöî
tay. Treã coá, giaâ coá. Nhaåc sô Buâi Cöng Kyâ öm àaân ghi ta, nhaãy ra ngoaâi,
trònh baây baâi haát:
“Ta laâ gûúm traáng sô... “? Anh àûúåc hoan nghïnh nhiïåt liïåt Sau möåt
luác, nhoám tuyïn truyïìn phaãi lïn àûúâng ngay. Ngûúâi ài, keã úã nhiïåt tònh
vêîy tay, chaâo hoãi nhau, heån gùåp laåi nhû nhûäng ngûúâi àaä thên thiïët tûâ
lêu...
Coá nhûäng buöíi yïn aã, búâ söng vùæng, quaán thûa khaách. Chõ chuã
quaán “nghiïåp dû” lui vaâo phña liïëp bïn caånh, nùçm voäng ru con. Chõ àûa
voäng, keäo keåt, ru con bùçng àuã caác laân àiïåu. Chõ cuäng ru caã chñnh trõ nûäa
vúái caái gioång trêìm trêìm rêët “truyïìn caãm. Naâo laâ nhûäng àoaån hay nhêët
trong Truyïån Kiïìu, Lúä bûúác sang ngang... Naâo laâ nhûäng baâi ca dao chêëp
chúái nhûäng caánh coâ caánh vaåc...Coá luác chõ nhùæc àïën möåt vaâi núi thên yïu
cuãa chõ:
Ai lïn xûá Laång cuâng anh
Boä cöng baác meå sinh thaânh ra em
Tay cêìm bêìu rûúåu, naåm nem
Maãi vui quïn hïët lúâi em dùån doâ...
Röìi àïën:
Con coâ lùån löåi búâ söng
Gaánh gaåo àûa chöìng, tiïëng khoác nó non
Naâng vïì nuöi caái cuâng con
Àïí anh ài traãy nûúác non Cao Bùçng...
Hoãi ra múái biïët, chõ laâ ngûúâi úã phöë Trêìn Hûng Àaåo, Haâ Nöåi lïn àêy.
Chõ coá daáng möåt cö giaáo taãn cû, sùæc saão hiïíu biïët röång, nheå nhaâng lõch
thiïåp. Chõ coá caái veã àeåp cuãa nhiïìu núi cöång laåi. Caác chuá lñnh treã rêët kñnh
mïën chõ, luön giuáp àúä chõ. Hoå phaát hiïån úã chõ coá nhiïìu àiïìu bñ mêåt àaáng
quyá. Chõ laâ ngûúâi Taây, nhûng chõ sinh ra úã Laång Sún maâ àûúåc ùn hoåc taåi
Haâ Nöåi tûâ beá. Vöën liïëng tiïëng Phaáp cuãa chõ khaá töët. Chõ hay àoåc saách.
Laåi möåt àiïìu bñ mêåt nûäa, chõ laâ con möåt viïn quan cêëp cao cuãa chïë àöå cuä.
Nhûng öng cuå laåi àûúåc caách maång giaác ngöå vaâ ài theo khaáng chiïën. Töí
tiïn cuãa chõ laâm quan triïìu Lï, àûúåc triïìu àònh cûä lïn cai quaãn miïìn nuái
vaâ trúã thaânh nhûäng ngûúâi con xûá Laång... Chõ giuáp àúä tröng nom viïåc gia
àònh cho chöìng miïåt maâi vaâo nhûäng cöng viïåc cuãa khaáng chiïën. Chöìng
chõ laâ möåt caán böå cao cêëp cuãa Chñnh phuã Cuå Höì. Öng rêët coá uy tñn vúái
nhên dên trong nûúác vaâ caã nûúác ngoaâi. Öng laåi laâ möåt hoåc giaã treã...
Chiïìu höm àoá, quaán àoã lûãa. Töi àïën chaâo chõ àïí àïm ài. Cöng taác
theo àún võ. Leä dô nhiïn laâ phaãi giûä bñ mêåt. Töi lùång leä bûúác vaâo quaán,
thêëy chõ àang thiu thiu, mú maâng, nûãa thûác nûãa nguã... Töi ngöìi yïn, tön
troång nhûäng giêy phuát naây... Chõ cêët nheå lúâi ru:
Non söng khaáng chiïën trûúâng kyâ
Meå theo tiïëng goåi...ú.ú... quïn thò phêën son...
Lúâi ru cûá nhùæc ài nhùæc laåi, luác gêìn guäi luác xa xùm vaâ nhoã dêìn... Töi
lùång ngûúâi, thûúãng thûác êm àiïåu vaâ nöåi dung sêu sùæc cuãa lúâi ru. Dû võ
cuãa noá ngên ài ngên laåi trong töi. Möåt niïìm vui àûúåm chuát buöìn man
maác lan toaã trong töi. Töi thêëy luác naây àêy, chõ laâ möåt thiïn thêìn, laâ möåt
huyïìn thoaåi.
Chõ laâ möåt ngûúâi trong triïåu ngûúâi thúâi àaåi coá möåt cuöåc àúâi nhû
thïë, coá möåt tinh thêìn, möåt khaát khao nhû thïë trong möåt thoaáng lõch sûã
cuãa dên töåc. Biïët hy sinh, biïët chúâ àúåi laâ möåt huyïìn thoaåi.
Trong lúâi ru, lêëp laánh nhûäng kyá ûác cuãa thúâi xa xûa haâo huâng,
nhûäng àau thûúng oaán hêån cuãa dên töåc, coá tiïëng goåi cuãa cha öng thuâa
trûúác, nhûäng tiïëng vêîy gioá cuãa lõch sûã. Töi àaä sûu têìm nhiïìu baâi haát ru,
nhiïìu ca dao... Nhûng, giúâ àêy múái thêåt sûå coá àûúåc möåt êën tûúång maånh.
Chõ nùçm öm con, chiïëc voäng àu àûa, ài laåi. Xa xa, doâng söng chaãy
nhû luåa, mêëy taâu chuöëi trong vûúân phêët phú, lûãa trong bïëp bêåp buâng. Xa
chuát nûäa.. coá tiïëng suáng... Têët caã, têët caã àïìu laâ hiïån thûåc. Nhûng khi lúâi
ru tuyïåt vúâi vûâa àûúåc cêët lïn, têët caã àaä trúã nïn huyïìn thoaåi ...
Möåt laát sau, chõ dêåy. Töi tûâ biïåt chõ. Chõ baão: “Luön nhùæn tin vïì
nheá ...”.
Thïë röìi nhiïìu nùm thaáng tröi qua, töi laâ chuyïn viïn vùn hoaá. Töi
gùåp chõ, luác naây chõ àaä lïn baâ. Baâ múâi töi àïën thùm phoâng triïín laäm
tranh cuãa baâ. Baâ àaä trúã thaânh hoåa sô vaâ àaä coá triïín laäm riïng vúái chûâng
30 bûáa tranh maâu dêìu... Trong àoá, coá möåt bûác baâ veä vïì caái quaán taãn cû
khi xûa. Caái quaán toaân tre, nûáa bïn söng coá ngûúâi meå ru con trïn voäng...
bïn caånh bûác trong naây coá doâng chûä: “Tuyïåt àöëi khöng baán”... Töi laåi goåi
baâ bùçng chõ.
Chõ múâi töi uöëng caâ phï, nhùæc laåi möåt chuát xñu caái daâo ngaây xûa.
Chõ noái laâ thñnh. Töi chùèng noái gò, chó àoåc kheä : Non söng khaáng chiïën
trûúâng kyâ... “Meå theo tiïëng goåi quïn thò phêën son...”. Chõ cuái xuöëng, xuác
àöång Möåt ngûúâi àaân öng ùn mùåc chónh tïì, àïën bïn caånh baân, cuái nheå
ngûúâi chaâo töi. Chõ ngûúác mùæt lïn, baão: “Con chaâo chuá Hoaâng ài ... möåt
giúâ nûäa meå vïì ...”. Ngûúâi con chaâo töi röìi ài.
Chõ noái vúái töi: “Àêëy thùçng beá nùçm voäng nùm xûa maâ chuá khen noá
coá àöi maá nhû hoa höìng maâ laåi ngoåt êëy Bêy giúâ noá laâ tiïën sô myä hoåc”. Töi
baão: vêng.. töi tin tûúãng vaâo nh uáng ngûúâi nhû chõ, nhû con chaáu chuáng
ta... Töi coá niïìm tin maâ”?..
CHÛÚNG III: MÊËY KHUÖN MÙÅT
NAÂNG HUÏÅ
ÚÃ gêìn höì Hoaân Kiïëm, vïì phña àûúâng Baão Khaánh ài lïn möåt chuát, coá
ngöi àïìn Haâng Tröëng. Ngöi àïìn hai têìng giaãn dõ, maâu vaâng. Nhûäng ngaây
rùçm, möìng möåt, lïî, Tïët, caác con cöng àïå tûã, khaách thêåp phûúng têåp nêåp
àïën lïî baái, khoái hûúng nghi nguát, chùèng luác naâo dûát. Khi xûa, úã núi àêy
àaä coá vaâi lêìn töí chûác höåi thi àaân àaáy. Àaân àaáy laâ loaåi àaân àùåc biïåt coá cêìn
daâi 1m20 vúái khuön thuâng àaân hònh chûä nhêåt khöí 0,03 x 0,18 x 0,09m.
Khöng coá mùåt hêåu. Àaân coá ba dêy goåi laâ àaân ca truâ hoùåc àaân aã àaâo tiïëng
àaân coá thïí àanh, cuäng coá thïì mïìm, nhêën nhaá, bêng khuêng. Tiïëng àaân
àuåc trêìm, sêu lùæng. Cuöåc thi thu huát sûå coá mùåt cuãa nhiïìu thêìy àaân caác
núi nhû Nam Àõnh, Thaái Bònh, Haãi Dûúng, Hûng Yïn, Haâ Nöåi... Thöi thò
àuã mùåt anh taâi.
Tiïëng àaân àaáy chó àûúåc böåc löå hïët caái “höìn” cuãa noá khi noá àaân cho
gioång haát vaâ tiïëng phaách cuãa àaâo nûúng coá àiïím tiïëng tröëng chêìu haâo
hoa, phong trêìn. Vò vêåy, thêìy àaân phaãi coá sûå giuáp àúä cuãa àaâo nûúng vaâ
ngûúâi àaánh tröëng chêìu. Caác àaâo nûúng nuöåt naâ, phêën son, xiïm aáo ài laåi
xïnh xang laâm ngêy ngêët caã möåt vuâng.
Àeåp nhû aã àaâo maâ laåi. Nhûng chûa hïët, caác naâng coân laâ nhûäng con
sún ca. Tiïëng haát cuãa hoå coá thïí an uãi àûúåc cuöåc àúâi laâm cho moåi ngûúâi
xao xuyïën, ngêët ngêy.
Chñnh vò vêåy maâ caác danh sô, nhûäng khaách vùn chûúng ûa àaân haát
cuäng khöng thïí khöng tuå têåp laåi úã núi àêy àïí tòm yá thú, neát nhaåc, àïí say
sûa àoáng vai nhûäng ngûúâi khaách àa tònh. Thaãng hoùåc coá chaâng trai ùn
mùåc baãnh bao, noái nheå nhaâng: “Xin quyá àaâo nûúng cho nghe khöí giai
nhên nan taái àùæc... choát yïu hoa nïn dan dñu vúái tònh...”, lúâi thónh cêìu
cuãa chaâng trai àûúåc àaáp ûáng tûác khùæc. Núi àêy cuäng àûúåc goåi laâ xoám
Haâng Hoa. Vaâo nhûäng nùm 1900, nûúác höì coân ùn vaâo phöë Haâng Tröëng.
Caác gia àònh trong phöë bùæc cêìu ra ngoaâi höì, tùæm giùåt, rûãa rau, vo gaåo...
Xa xûa hún nûäa, núi àêy nguyïn laâ thön Cûåu Lêu, keáo daâi ra têån
khu vûåc maâ sau naây laâ nhûäng phöë Traâng Tiïìn, Haâng Khay. Àêët taâi hoa,
xûúáng ca luön luön coá tiïëng àaân tiïëng phaách. Khön khñ thúm lûâng hûúng
hoa, son phêën. Maãnh àêët naây sinh ra Nguyïîn Thõ Huïå. Naâng laâ con gaái
möåt võ quan thaái y. Naâng coá tû chêët thöng minh tûâ nhoã nïn cha cho theo
àoâi àeân saách vaâ trúã thaânh möåt cö gaái gioãi vùn chûúng, thöng kinh sûã.
Naâng mï ca haát. Nhûäng phaách gioân tan cuãa naâng reo lïn laâm cho caác bêåc
àaân chõ trong xoám phaãi ngêín ngú. Laåi nûäa, naâng quaá xinh àeåp, sùæc nûúác
hûúng trúâi. Khöng thiïëu gò nhûäng sô tûã haâo hoa phong nhaä, nhûng khaách
vùn chûúng ngêëp ngheá, mïën möå. Nhûng, thêåt khöng may, nùm naâng 16
tuöíi, ngûúâi cha qua àúâi, meå lêm bïånh nùång. Caãnh nhaâ sa suát, naâng phaãi
theo chõ em trong xoám luyïån têåp ca, muáa vaâ haânh nghïì àïí nuöi meå, nuöi
em. Múái vaâo nghïì maâ taâi nùng nhiïìu mùåt cuãa naâng àaä vûúåt qua caác chõ
em àïën mûác khöng coá àoåi thuã. Gioång haát vaâ tiïëng phaách cuãa naâng àaä
giêy nïn nhûäng vûúng vêën, bêng khuêng thêëp thoaáng trong caác ngoä xoám
bïn mùåt höì lau laách... Chêët gioång ngoåt ngaâo daáng muáa lung linh, danh
tiïëng cuãa naâng vang döåi gêìn xa, khùæp kinh thaânh.
Daåo êëy, phuã chuáa múã tiïåc lúán. Giaáo phûúâng àûúåc cûã vaâo haát muáa
cho nhaâ chuáa. Thêëy naâng coá taâi sùæc siïu nhên ài àûáng coá lúâi thú tiïëng
nhaåc, laåi gioãi thú vùn, chuáa ra lïånh giûä naâng úã laåi trong phuã. Naâng khoác
vúái caã keáp àaâo. Öng naây noái lúán: “Naâng laâ ngûúâi cuãa töi”. Öng liïìn bõ lñnh
xaách naách, vûát ra ngoaâi àûúâng. Vïì sau, öng chaán àúâi, khöng àaánh àaân
nûäa, khöng àïåm àaân cho tiïëng haát bêët cûá möåt ca nûúng naâo. Chó khi naâo
àaân cho naâng Huïå haát thò tiïëng àaân múái àñch thûåc laâ tiïëng àaân cuãa têm
höìn öng. Öng boã nghïì àaân, ài lang thang. Chuáa Trõnh phong cho naâng
Huïå laâ Ngoåc Kiïìu phu nhên, tröng coi ban nûä nhaåc. Chuáa laåi sai laâm cho
meå naâng möåt ngöi nhaâ nhoã àïí naâng ài vïì cho tiïån. Àïën khi àûáng tuöíi,
naâng xin pheáp chuáa cho vïì úã hùèn taåi ngöi nhaâ naây àïí phuång dûúäng meå
giaâ. Naâng vêîn tiïëp tuåc nghiïåp cêìm ca. Núi úã cuãa naâng laåi laâ núi ài lai cuãa
nhûäng bêåc danh cêìm, danh ca möåt thuãa. Khi naâng tûâ giaä coäi àúâi, núi àêy
trúã thaânh möåt ngöi àïìn goåi laâ àïìn Àöng Hûúng. Naâng àûúåc dên chuáng
thúâ cuáng vúái danh hiïåu Àöng Hûúng thêìn nûä.
Cuâng vúái cêu chuyïån kïí trïn, trong dên gian coân coá möåt chuyïån
nûäa kïí vïì naâng. Cêu chuyïån nhû sau: Àaâo nûúng Nguyïîn Thõ Huïå bõ
boån hoaån quan bùæt, naåp cho phuã chuáa, gheáp vaâo töåi nûä nhaåc. Naâng àûúåc
chuáa nïí vò nêng niu. Chñnh phi cuãa chuáa rêët àöîi lo súå vò naâng coá thïí
chiïëm mêët àõa võ cuãa baâ. Baâ rùæp loâng haåi naâng.
Baâ goåi naâng àïën cung riïng cuãa mònh, chuyïån troâ thên mêåt, kïët
nghôa thaânh chõ em. Àiïìu naây laâm cho chuáa rêët haâi loâng. Möåt höm, baâ eáp
naâng uöëng rûúåu coá pha gan cöng khiïën naâng vûâa bõ say, vûâa bõ àêìu àöåc.
Baâ chñnh phi liïìn lïånh cho boån tay chên khiïng naâng ài, chön söëng.
Chön xong, moåi vïët tñch àûúåc xoáa ài rêët kyä. Êm mûu naây àûúåc xuác tiïën
rêët bñ mêåt. Khi chuáa nhúá túái hoãi àïën naâng thò caác quan àïìu noái laâ naâng
àaä boã ra ài möåt luác naâo àoá maâ chùèng ai hay biïët, vaâ röìi, nhaâ chuáa cuäng
quïn naâng ài. Chó coá nhûäng chõ em ca nûúng, nhûäng ngûúâi yïu mïën
naâng, yïu tiïëng haát cuãa naâng nhoã nhûäng gioåt nûúác mùæt thûúng tiïëc maâ
thöi. Khöng ngúâ, àûúåc ba nùm sau, baâ chñnh phi bõ bïånh àiïn daåi, luác
mï, luác tónh. Thónh thoaãng,baâ laåi vûâa noái vûâa khoác: “Àaáng thûúng quaá...
sao maâ noá laåi àeåp àïën thïë, laåi haát hay àïën thïë... Àïën ta cuäng phaãi mï
noá”... Nhiïìu thêìy thuöëc gioãi khùæp núi àûúåc vúâi àïën cuäng khöng chûäa chaåy
nöíi. Möåt höm, vaâo möåt buöíi chiïìu, quêìn aáo taã túi, baâ chaåy ra khoãi cung,
túái bïn búâ höì, chó àuáng vaâo caái núi maâ mêëy nùm trûúác boån tay sai cuãa baâ
àaä chön Thõ Huïå röìi heát to lïn:Àêy naây, noá nùçm àêy. Ta àaä giïët noá ...
Trúâi úi ? ... Ta àaä giïët em ...” Heát xong, baâ ngaä vêåt xuöëng, tùæt thúã.
Àïm àoá, nhûäng ngûúâi yïu mïën naâng àaä àaâo chöî àêët êëy lïn. Hoå thêëy
naâng Huïå. Haâi cöët cuãa naâng àûúåc xïëp vaâo möåt caái tiïíu saânh vaâ àûúåc àem
chön úã dûúái nïìn nhaâ cuãa naâng. Vaâ ngöi àïìn àûúåc lêåp nïn àïí hûúng khoái
cho naâng. Moåi ngûúâi thùæp nhûäng neán hûúng àïí tiïëc thûúng naâng vaâ àïí
noái lïn rùçng taâi hoa vaâ nhan sùæc cuãa naâng laâ bêët tûã, vaâ caái chïët oan
khiïn bi thaãm cuãa naâng àûúåc ghi vaâo bia miïång muön àúâi...
Àïìn Haâng Tröëng bêy giúâ, chñnh laâ àïìn Àöng Hûúng êëy.
TAÃN ÀAÂ NGUYÏÎN KHÙÆC HIÏËU
Taãn Àaâ Nguyïîn Khùæc Hiïëu lïn ba tuöíi thò böë mêët. Meå öng laâ vúå ba,
phaãi boã nhaâ ra ài cuâng cö con gaái nhoã. Baâ laâ möåt ca sô taâi hoa, nhan sùæc.
Baâ ra ài vúái têëm loâng cuãa möåt ngûúâi meå cao caã, phi thûúâng àïën nöîi cuöåc
àúâi chêåt heåp khöng hiïíu nöíi. Tûâ àoá, cêåu êëm Hiïëu söëng vúái ngûúâi anh
cuâng böë khaác meå. Luác 5 tuöíi, cêåu àaä biïët àïën cêu: “àûúâng hoa son phên
àúåi”.
Cêåu àûúåc hoåc nhiïìu coá khiïëu vùn thú vaâ cuöåc àúâi xï dõch theo
àûúâng hoan löå nay àêy mai àoá cuãa ngûúâi àúä àêìu Vò vêåy öng àûúåc daåy döî
theo khoa cûã cuãa nghiïåp nhaâ khoa baãng àaä saáu àúâi laâm quan. Nhûng
àïën luác cêåu mûúâi lùm, mûúâi saáu tuöíi, caãnh nhaâ lêm vaâo thïë tuáng quêîn,
ngheâo khöí. Nùm mûúâi baãy tuöíi, àaä coá baâi àùng baáo. Cêåu êëm cûåu hoåc àûúåc
rêët nhiïìu qua tiïëp xuác vúái nhûäng cuöën saách cuãa phûúng Têy àûúåc dõch
qua Haán vùn. Chñnh nhûäng cuöën saách àoá àaä thöíi vaâo öng nhiïìu tû tûúãng
múái meã. Thïë laâ trong öng àaä àûúåc thöíi lïn nhûäng trêån mûa Êu, gioá AÁ.
Haânh trang cuãa Taãn Àaâ ngöín ngang nöîi loâng vúái laâng Khï Thûúång, Bêët
Baåt, Haâ Têy, loâng say mï veã àeåp cuãa àêët nûúác, loâng yïu quyá moåi ngûúâi,
vïì hònh aãnh taâi hoa vaâ àêìy bi kõch cuãa ngûúâi meå vaâ em gaái, mong muöën
laâm möåt viïåc gò giuáp nûúác maâ khöng àûúåc, caái ngheâo àoái dûä döåi luön baám
chùåt lêëy mònh... öng ài khùæp núi, tûâ Nam chi Bùæc, vûâa laâm thú vùn, vûâa
laâm keã giang höì phiïu baåt. öng gùæn cuöåc àúâi cuãa mònh vaâo söë phêån àêët
nûúác. Trong khoaãng 20 nùm, tûâ 1915-1935, öng àaä traãi qua nhiïìu cöng
viïåc mïåt nhoåc, àêìy khoá khùn: laâm thúå, laâm vùn, laâm chuã buát nhiïìu taåp
chñ, dõch thuêåt, múã nhaâ xuêët baãn àïí tûå nuöi mònh. öng cam chõu ngheâo
naân, vêët vaã söëng tûå do phoáng khoaáng chûá khöng chõu ài laâm quan, mùåc
duâ möåt söë nhûäng ngûúâi hoå haâng thên thñch vaâ baån beâ sùén saâng thu nhêån
hoùåc tiïën cûã öng.Cuöåc söëng no àuã, giaâu sang khöng caám döî àûúåc öng.
Trong khoaãng 20 nùm naây, öng àaä viïët haâng loaåt taác phêím àöì söå vúái
nhiïìu hònh thûác: thú, vùn, baáo, dõch thuêåt biïn kõch, laâm caác baâi haát cho
caác kiïíu diïîn xûúáng dên gian vaâ ca kõch cöí truyïìn... ÚÃ mùåt naâo öng cuäng
thïí hiïån àûúåc sûå sùæc saão, coá goác caånh, àöåc àaáo, taâi hoa, traân àêìy tònh caãm
vúái con ngûúâi vaâ cuöåc söëng. Öng coá caách nhòn, caách hiïíu, caách noái riïng
cuãa mònh. Chêët vaâ lûúång nhûäng cuöën saách vaâ nhûäng trang baáo cuãa öng
laâm rûåc rúä caã möåt thúâi kyâ. Nhaâ thú Xuên Diïåu àaä viïët: Taãn Àaâ laâ thi sô
àêìu tiïn, múã àêìu cho thú Viïåt Nam hiïån àaåi. Taãn Àaâ laâ ngûúâi thûá nhên
àaä coá can àaãm laâm thi syä möåt caách àaâng hoaâng, baåo daån. Öng daám giûä
möåt baãn ngaä, daám giûä möåt caái töi... “.Ta coá thïí thêëy caái töi cuãa öng àùæt
giaá vò noá cuäng laâ caái töi cuãa àaåi àa söë. Caái vui, caái buöìn, caái giêån dûä, caái
húân döîi cuãa öng cöång hûúãng vúái caái vui, caái buöìn, caái húân döîi cuãa moåi
ngûúâi. Baâi thú “thïì non nûúác” cuãa öng àaä laâm rung àöång têm höìn bao thïë
hïå. Ai nêëy àïìu thuöåc loâng laâ vò nhên dên luác êín, luác hiïån àïìu coá möåt lúâi
thïì son sùæt, thûúng nûúác non tûúi àeåp bõ chaâ àaåp vaâ quyïët chñ traã núå non
söng, tö àiïím non söng cho con chaáu mai sau. Caái lúâi thïì maâ têët caã moåi
ngûúâi Viïåt Nam àïìu coá trong loâng àoá thöëng nhêët vúái àêìu àïì vaâ nöåi dung
baâi thú “Thïì Non nûúác”?
Öng cuäng kïu goåi moåi ngûúâi böìi laåi Bûác dû àöì àaä raách naát qua 4 baâi
thú tha thiïët... trònh baây rùçng baãn àöì cuãa àêët nûúác bõ raách naát, chuáng ta
phaãi quyïët têm böìi laåi vaâ hy voång, tin tûúãng seä laâm àûúåc cöng viïåc vaá
trúâi lêëp biïín àoá. Baâi “Thïì non nûúác “, “Bûác dû àöì” cuâng vúái möåt söë baâi
thú, vùn khaác àaä khöng chó coá mùåt trïn saách baáo maâ coân àûúåc duâng vaâo
nhûäng baâi haát, duâng cho ngêm võnh, biïíu diïîn ca truâ, xêím... àïí chuáng
lan toaã àïën têån caác bïën taâu, quaán chúå, caác ngoä ngaách heão laánh khùæp àaåt
nûúác. Sau hai baâi thú àoá, öng laåi böí sung thïm möåt loaåt nhûäng baâi theo
àiïåu Àoâ àûa, Haânh Vên, Cöí baãn, Xêm chúå, Xêm nhaâ troâ, Nam Ai,
Tuöìng...
Nhûäng baâi haát àoá àûúåc khùæp núi yïu mïën. So vúái thúâi gian luác àoá,
chuáng rêët múái meã, laâm cho tiïëng phaách, tiïëng àaân vaâ caách haát cöí truyïìn
cuäng trúã nïn thanh tên, tûúi maát, gêìn guäi vúái cuöåc söëng. Öng coá têm
huyïët vaâ ài nhiïìu núi. Àïën àêu cuäng say sûa vúái caãnh vúái ngûúâi. Caãnh
nhûäng ngûúâi àaáng yïu hoùåc àaáng thûúng àïìu àûúåc öng àûa vaâo thú. Öng
taã phong caãnh thêåt taâi tònh maâ bay böíng:
Möåt daäy lau cao laân gioá chaåy

Mêëy cêy thûa laá sùæc vaâng pha
Ngoaâi xa trú möåt àöëng àêët àoã
Hang höëc àuân lïn àaám coã gaâ...
Öng taã tònh thò sêu lùæng, àêìy hònh aãnh vaâ nhiïìu nhaåc tñnh, kõch
tñnh:
Möåt àöi keã Viïåt, ngûúâi Têìn
Nûãa phêìn ên aái, nûãa phêìn oaán thûúng
Vuöët ruâa chaâng àöíi moáng
Löng ngöîng thiïëp àûa àûúâng
Thïì nguyïìn phu phuå
Loâng nhi nûä
Viïåc quên vûúng
Duyïn núå tònh kia dúã dang
Nïåm gêëm voá cêu
Trùm nùm gioåt lïå
Ngaân thu khoái hûúng...
Thú kïí chuyïån cuãa öng laâm ngûúâi àoåc xuác àöång, say mï vaâ bêng
khuêng cuâng dû võ cuãa noá:
Laá àaâo rúi rùæc löëi thiïn thai
Suöëi tiïîn, oanh àûa luöëng ngêåm nguâi
Nûãa nùm tiïn caãnh
Möåt phuát trêìn ai
Uúác cuä, duyïn thûâa coá thïë thöi
Àaá moân, rïu nhaåt
Nûúác chaãy huï tröi
Caánh haåc bay lïn vuát têån trúâi

Trúâi àêët tûâ àêy caách xa maäi
Cûãa àöång
Àêìu non
Àûúâng löi cuä
Ngaân nùm thú thêín boáng giùng chúi...
Taãn Àaâ say mï con mùæt Phuá Yïn, tiïåc xoâe Vùn Baán, gioång ca xûá
Huïë, caác moán ùn àùåc saãn tûâng vuâng... öng àûa viïåc thûúãng thûác vaâ caách
chïë biïën caác moán ùn lïn mûác nghïå thuêåt, lïn mûác vùn hoáa êím thûåc.
Riïng thõt chim, öng cuäng tòm àïën: chim saâo, chim ngoáng chaã, chim hêëp
caách thuãy... öng thûúãng thûác caác moán ùndên töåc rêët saânh àaä àaânh, öng
coân nhêën maånh thûác ùn phaãi ngon luác ùn phaãi laâ luác “ngon”, ngûúâi ngöìi
ùn vúái mònh cuäng phaãi “ngon”. Öng cho biïët cûãa hiïåu naâo coá caác saãn
phêím àaáng lûu yá vïì cheâ taâu, thuöëc laá, rûúåu cuác chaáo gaâ, goãi caá... Öng
trên troång tûâng ngoån rau bñ, rau sùæng, quaã caâ xûá Nghïå...
Öng nöíi tiïëng hún caã laâ vïì thú tònh coá chêët hiïìn hoâa, ïm dõu, nheå
nhaâng mêy nûúác, bònh dên. Nhûng phong lûu vaâ trang nhaä:
Trêån gioá thu phong ruång laá vaâng
Laá bay haâng xoám, laá bay sang
Vaâng bay mêy laá nùm höì hïët
Húâ hûäng, ai xui thiïëp phuå chaâng...
Thú öng nhiïìu baâi buöìn, sêìu lùæng nhiïìu luác laåi húân döìi, traách moác.
öng hay lêëy caái ta ra laâm nhên vêåt chñnh. Nhûng, àuáng hún laâ caái chuáng
ta. Vò öng hoâa caái thên thïë quaá khöën khöí cuãa öng vaâo thên thïë cuãa moåi
ngûúâi maâ öng yïu: chöìng ngûúâi àöët than, ngûúâi yïu cuãa öng, meå öng,
nhûäng ngûúâi maåt haång, cö gaái trong kyã niïåm, cö gaái haái hoa àaâo, cö haâng
cau, Myä Thêu, cö Têy vïì giaâ, cö gaái nhaâ chaâi, cö haái dêu...
Böën ngûúâi tònh qua cuöåc àúâi cuãa Taãn Àaâ vúái 4 cuöåc tònh: Tònh yïu
thêët Voång, tònh yïu laäng maån vö voång, tònh yïu kyã niïåm thúâi thú êëu vaâ
tònh yïu nghïå sô. Têët caã àïìu coá kïët cuåc bi thaãm. Taãn Àaâ cuäng àûúåc ca
ngúåi vïì mùåt vùn xuöi boáng bêíy, sêu sùæc, tha thiïët, nhiïìu lûúång thöng tin,
thaânh thûåc, ngêy thú maâ laåi cuäng rêët thú ”
Ngoaâi ra, Taãn Àaâ coân dõch vaâo khoaãng 100 baâi thú Àûúâng Nhiïìu
baâi thú dõch cuãa öng àûúåc coi laâ phöí biïën nhêët, àûúåc nhùæc àïën nhiïìu
nhêët, àûúåc àùng ài, àùng laåi nhiïìu nhêët. Trong khoaãng hai mûúi nùm (tûâ
1915 àïën 1935) vaâ ngay caã àïën bêy giúâ, hêìu nhû chûa ai coá àûúåc nhûäng
baãn dõch vûúåt àûúåc öng. Àùåc biïåt laâ nhûäng baâi dõch nhû: Hoaâng Haåc Lêu,
Biïåt hûäu nhên Giang haânh, Daå Vuä, Thu giang töng khaách, Khuï oaán,
Thiïn Thai... Öng uyïn thêm Haán hoåc. öng thñch xï dõch, àa tònh. úã öng,
yïu, vui, buöìn àïìu cûåc àoan, gêìn nhû àïën mûác àiïn daåi, ngöng cuöìng,
thêëm chêët nghïå sô
Xeát vïì con ngûúâi vaâ taác phêím, öng laâ möåt trong nhûäng nhaâ vùn hoaá
coá baãn lônh vaâ baãn sùæc àöåc àaáo cuãa Viïåt Nam. öng àûáng sûâng sûäng trong
nïìn vùn hoåc Viïåt Nam nhû laâ möåt hiïån tûúång. öng àaáng àûúåc xïëp vaâo
ngöìi hêìu rûúåu 28 võ thaánh hiïín linh cuãa Viïåt Nam trong Viïåt àiïån u
linh. Coá ngûúâi cho rùçng taác phêím cuãa öng nhû möåt ngûúâi àaân baâ àeåp.
Tuy vêåy, ngûúâi àaân baâ àeåp nhêët trïn àúâi cuäng chó coá thïí cho ta nhûäng caái
gò maâ hoå coá nhû Thöi Oanh Oanh àaä noái trong truyïån Têy Sûúng Kyá coá
muâi son phêën maâ nöíi tiïëng. Xûa kia, Napoleon trong lêìn àêìu tiïn gùåp
Goethe, öng ta noái vúái thi haâo: “öng laâ möåt Con Ngûúâi...” Thi sô Taãn Àaâ
cuäng laâ möåt Con Ngûúâi...”
NHÛ HOA
Àïm ngaây möìng hai thaáng mûúâi möåt, nùm Giaáp Tyá, Sau khi àoáng
xong vai Thõ Mêìu lïn chuâa phuåc vuå Àaåi höåi Thöng tin quên àöåi taåi Bùæc
Giang, Nhû Hoa xïëp laåi vaâi chuåc boá hoa àûúåc tùång trong vaâ sau luác diïîn,
chõ vöåi vaâng têíy trang, ùn suêët böìi dûúäng röìi lïn xe vïì Haâ Nöåi cuâng vúái 9
diïîn viïn. Ö tö phoáng nhanh, vïì àïën cêìu Chui gêìn Gia Lêm thò tai naån
êåp àïën. Chiïëc xe bõ lêåt àöí. Möåt tai naån khuãng khiïëp àaä xaãy ra. Caác naån
nhên àûúåc àûa vïì traåm xaá àõa phûúng röìi vïì bïånh viïån Viïåt Àûác.
Saáng ngaây höm sau, tûâ bïånh viïån, tin baáo ài cho biïët nghïå sô cheâo
Nhû Hoa àaä mêët. Thû tûâ, àiïån chia buöìn khùæp núi gûãi vïì túái têëp vaâ liïn
tiïëp. Caã nûúác biïët àûúåc tin naây rêët nhanh choáng. Ngûúâi noå baão ngûúâi kia
têët caã nhûäng ngûúâi yïu haát cheâo trong caã nûúác vaâ caã úã nûúác ngoaâi, ai maâ
khöng àûúåc nghe tiïëng haát hoùåc àaä hoåc tiïëng haát cuãa Nhû Hoa. Ngûúâi
nghïå sô cêìn mêîn naây àaä tûâng haát rêët nhiïìu baâi trong caác chûúng trònh,
laåi àaãm nhiïåm luön caã nhiïåm vuå daåy haát cheâo trïn laân soáng àiïån cuãa Àaâi
Phaát thanh tiïëng noái Viïåt Nam möîi tuêìn möåt buöíi trong suöët tûâ nhûäng
nùm 1958 cho àïën cuäng khöng ai quïn nöíi nhûäng buöíi daåy haát àêåm àaâ
àoá vúái nhûäng baâi “!Lúái Lú” man maác, coá àoaån “lûu khöng” : tinh... tinh ...
tinh ... chaát... röìi ngaã sang:”Aãi xui laâ xui cêy luáa ... chñn ... ñ a ... chñn
ngêåp... àöìng” . Àïën buöíi khaác laåi haát “Sùæp qua cêìu”, “Sùæp àûúâng trûúâng”,
“Chûác cêím höìi vùn “truyïån nùm cung”?.. röìi àïën “Söíng”, “Haát vùn”...
Cuäng khöng phaãi laâ ñt ngûúâi coá thïí daåy haát cheâo trïn laân soáng Nhûng,
Nhû Hoa àûúåc choån. Gioång cuãa Nhû Hoa laâ gioång cheâo trong saáng, mûúåt
maâ, troân vaânh roä chûä, chên chêët “àöí haåt” xïnh xang, dên daä maâ kiïu sa.
Húi cheâo vaâ gioång cheâo naây àu àûa, ngên nga möåt dû võ ngoåt ngaâo.
Chuáng lêëp laánh hònh aãnh nhûäng caánh àöìng nhû luåa, doâng söng Cêìu,
nhûäng àònh chuâa, miïu maåo xûá Kinh Bùæc. Núi maâ möåt laân gioá cuäng
mang àiïåu dên ca. Tiïëng haát cuãa Nhû Hoa coá sûå say àùæm, coá chuát, buöìn
pha maâu sûúng khoái. Nhû Hoa thûúâng khöng nguöi nhùæc laåi. “Meå em
mêët ài khi baâ coân rïët treã”. Chõ luön nhúá lúâi baâ laáng giïìng noái vúái chõ:
“Khi xûa, meå cö àeåp vaâ haát hay lùæm. Tiïëng haát cuãa baâ laâm cho caã vuâng
Bùæc Ninh naây say mï”... Chñnh têët caã nhûäng àiïìu àoá àaä hoâa tan vaâo
tiïëng haát cuãa Nhû Hoa laâm cho noá coá nhûäng vêìn vñ riïng biïåt Nghïå sô
Nhû Hoa àaä ngûâng thúã, nùçm trïn chiïëc baân bïånh viïån. Caác chõ em trong
töí cheâo àûáng quêy xung quanh baân nhû haâng raâo danh dûå àïí traánh moåi
sûå öìn aâo xö àêíy, chen lêën cuãa möåt söë ngûúâi muöën àïën nhòn mùåt chõ, laâm
khoá khùn cho cöng viïåc khêm liïåm. Chõ Phûúng Nhung vúå nhaåc sô Vuä
Thanh trang àiïím, son phêën cho chõ, sûãa laåi àöi löng maây cong vaâ daâi.
Mêëy chõ em khaác mang trang phuåc cuãa vai Thõ Mêìu lïn chuâa mùåc cho
chõ. Thïë laâ Nhû Hoa àûúåc mùåc yïëm vaâng maâu múä gaâ, aáo daâi àoã maâu
höìng, thùæt lûng xanh maâu hoa lyá, khùn chñt caâi hoa... Múá toác àûúåc àïí
àuöi gaâ vùæt Veão. Chõ Phûúng Nhung chónh laåi phuåc trang, àùåt möåt caái
quaåt vaâo tay Nhû Hoa. Röìi moåi ngûúâi àùåt cö Thõ Mêìu Nhû Hoa vaâo aáo
quan nhû thïí Nhû Hoa coân söëng vêåy chõ úã tû thïë chuêín bõ diïîn vai kõch
cuãa mònh. Chó àïën mêëy tiïëng tröëng laâ Nhû Hoa seä ra chiïëm lônh sên
khêëu Nhûng, Nhû Hoa nùçm baát àöång, xung quanh chó laâ nûúác mùæt, tiïëng
khoác vaâ hoa. Thûúng quaá vaâ yïu quaá úã möåt söë nûúác phûúng Têy, ngûúâi ta
chön möåt vaâi diïîn viïn hoùåc mïånh phuå nöíi tiïëng vúái möåt vaâi cuöën söí tay
hoùåc mêëy laá thû tònh. ÚÃã ta, Nhû Hoa àûúåc chön vúái àêìy àuã phuåc trang
cuãa vai diïîn Thõ Mêìu thò thêåt laâ àöåc àaáo. Àaám ma Nhû Hoa àêìy hoa, keáo
daâi suöët daäy phöë Phuã Doaän röìi lan toaã ra nhûäng daäy phöë khaác cho àïën
têån nghôa trang Vùn Àiïín. Hai bïn àûúâng, úã núi naâo cuäng àêìy ngûúâi. Moåi
ngûúâi àûáng kñn caã nhûäng gaác hai, gaác ba, gaác böën àïí nhòn kyä xe tang vaâ
àûa mùæt chaâo vônh biïåt. Chuáng töi mang voâng hoa viïëng, ài tûâ phöë
Baão Khaánh àïí àïën núi Nhû Hoa nùçm chó coá möåt quaäng àûúâng ngùæn
maâ phaãi ài mêët 15 phuát vò àaám àöng chen lêën nhau dûä döåi quaá. Chuáng
töi cûá bõ daåt ài hïët chöî naây àïën chöî khaác nhû bõ laåc trong biïín ngûúâi.
Thêåt laâ möåt hiïån tûúång. Sau àoá, chûâng vaâi thaáng, nhûäng àiïån vùn, thû
tûâ, nhûäng baâi thú tiïëc thûúng Nhû Hoa tûâ moåi miïìn laåi túái têëp gó ri vïì
Àaâi Phaát thanh tiïëng noái Viïåt Nam, laâ núi maâ Nhû Hoa laâm viïåc vaâ gia
àònh Nhû Hoa. Anh Cêìm Phong laâ chöìng chõ coá cho töi xem haâng chöìng
nhûäng bûác thû gón àïën anh, toã loâng thûúng xoát vaâ quyá mïën Nhû Hoa. Coá
bûác thû viïët: “Nhû Hoa àaä khöng chó laâ àûáa con cuãa xaä Liïn Sún, huyïån
Tiïn Sún Bùæc Ninh nûäa maâ àaä laâ ca sô, kõch sô cuãa caã àêët nûúác röìi Nhaâ
thú Vên Trònh àaä viïët:
Tiïëng haát Nhû Hoa
Nhû nhûäng caánh hoa
Theo laân soáng àiïån bay khùæp gêìn xa
Mang niïìm vui àïën moåi nhaâ
Cho nhûäng traái tim thïm tûúi thùæm
Cho cuöåc söëng thïm haâi hoâa
Caã nhûäng têm höìn coân traân trïì nûúác mùæt
Tiïëng haát naây cuäng coá thïí lau khö...
Àuáng vêåy, tiïëng haát cuãa Nhû Hoa àaä nuöi söëng àûúåc tinh thêìn con
ngûúâi, möåt nghïå sô àñch thûåc múái laâm àûúåc àiïìu àoá.
Vïì mùåt biïíu diïîn, Nhû Hoa chó diïîn möåt söë vai maâ mònh thñch.
Chuáng húåp vúái taång cuãa chõ nhû nhûäng vai nûä chñnh trong caác vúã àûúâng
vïì trêån àõa “, “Con àûúâng haånh phuác”, sao àöíi ngöi vai Meå Àöëp trong
Quan êm Thõ Kñnh, vai Thõ Mêìu trong Kim Nham, vai Chõ Dêåu trong
Tùæt àeân... Vai naâo chõ cuäng diïîn àûúåc rêët xuác àöång. Àoá laâ taâi nùng cuãa
chõ àaä noái lïn àûúåc sûå xuác àöång cuãa mònh. Nhûäng vai diïîn cuãa chõ àïìu
ngêîu hûáng, taâi tûã, toaã saáng nhû lúâi laäo nghïå sô Nùm Nguä nhêån xeát. Nhû
Hoa laâ hoåc troâ yïu cuãa nhûäng cêy cao boáng caã laâng cheâo: Baâ Caã Tam, baâ
Dõu Hûúng, baâ Phêím, Hoa Têm, öng Nùm Nguä... Öng Àinh Khùæc Ban laâ
möåt trong nhûäng cêy àaân àaáy haâng àêìu cuãa Viïåt Nam nhêån àûúåc tin
Nhû Hoa mêët, öng àúâ àêîn möåt luác lêu röìi múái baão: “öi! Noá laâ con chim,
trûúác khi chïët noá àaä hoát hay lùæm...”
Nhûäng nùm 1963-1964, Nhû Hoa àaä sang biïíu diïîn úã Campuchia
vaâ Trung Quöëc vaâi lêìn. Vaâ lêìn naâo Nhû Hoa cuäng nhêån àûúåc sûå hoan
nghïnh àùåc biïåt hiïëm thêëy öng cuåc trûúãng Cuåc nghïå thuêåt uát Chon, baão:
Tiïëng haát cuãa Nhû Hoa àêìy thuyïët phuåc vaâ moãng manh. Ngûúâi
nghe nhû àûúåc gùåp möåt Bûå gò troång àaåi lùæm...”
Nhû Hoa coân haát àûúåc Quan hoå, Xa Maåc, Böìng Maåc. Coá àiïìu Xa
Maåc chõ àûa thêåt naäo nuâng.
Hún ba nùm sau, chiïëc tiïíu àûång nùæm xûúng cö quaånh cuãa Nhû
Hoa àûúåc mang vïì laâng quï Tiïn Sún. Caã laâng xoám chön röån hùèn lïn.
Moåi ngûúâi àïën thùm hoãi. Caã nhûäng ngûúâi laâng bïn caånh cuäng sang.
Trong laân khoái hûúng nghi nguát, moåi ngûúâi thûúng cho Nhû Hoa nhûng
cuäng tûå haâo vò hoå coá àûúåc Nhû Hoa. Chuáng ta àaä mêët Nhû Hoa. Nhûng,
nhûäng lúáp treã àaä tiïëp nhêån tiïëng haát cuãa Nhû Hoa vaâ tiïëp bûúác Nhû
Hoa. Ngaây nay, möîi khi coá tiïëng tröëng cheâo, coá àiïåu Lúái Lú hoùåc thêëy Thõ
Mêìu xuêët hiïån, chuáng ta khöng khoãi chaånh nhúá àïën Nhû Hoa. Coá àûúåc
möåt nghïå sô vûâa haát, vûâa àoáng kõch, nhan sùæc vaâ taâi hoa cuãa àêët Kinh
Bùæc nhû Nhû Hoa thêåt àaáng tûå haâo. Nhû Hoa àaä hïët loâng vò nghïå thuêåt
maâ nghïå thuêåt cuäng àaä laâm cho Nhû Hoa àûúåc söëng lêu hún trong loâng
ngûúâi ngûúäng möå.
THANH THANH HIÏÌN
Nùm 1994, caác chiïën sô trïn àaão Trûúâng Sa noái vúái nhau: “ Thanh
Thanh Hiïìn laâm naáo àöång caã àaão. Hiïìn àöí böå lïn àaão vaâ caác buöíi biïíu
diïîn liïn tuåc cuãa Hiïìn luön gêy nïn nhûäng àúåt soáng vöî tay khöng dûát” .
Chûa bao giúâ àaão Trûúâng Sa laåi söëng àöång vúái sûå coá mùåt cuãa caác àoaân
vùn cöng hoùåc àoaân ca nhaåc naâo àïën àaão nhû lêìn êëy. Laâ möåt diïîn viïn àa
nùng, taâi sùæc, nhoã nheå tha thiïët thanh xuên coá daáng dêëp möåt nûä thuyã
thêìn, Hiïìn vûúåt biïín, àïën àaão biïíu diïîn. Vaâ cuöåc biïíu diïîn naây àûúåc coi
nhû laâ möåt sûå kiïån. Sao vêåy? Vò Hiïìn àaáp ûáng àûúåc sûå khao khaát nhiïìu
mùåt: caãi lûúng, dên ca, nhaåc nheå, nhaåc rock, kõch... Riïng vïì caãi lûúng,
Hiïìn biïíu diïîn àûúåc caã àaâo chñnh, àaâo lïåch, àaâo thûúng vaâ àaâo lùèng. Maâ
têët caã àïìu úã àónh cao cuãa thaânh cöng. Phêìn nhiïìu caác chiïën sô àïìu àaä
àûúåc xem Hiïìn diïîn caãi lûúng vaâ ca nhaåc trïn vö tuyïën truyïìn hònh. Tuy
vêåy, hoå vêîn ngúä ngaâng. Hoå chûa thêëy möåt ngûúâi diïîn viïn naâo laåi coá àûúåc
möåt chên trúâi biïíu diïîn röång lúán nhû vêåy. Àaão àaä tùång Hiïìn huy chûúng
chiïën sô Trûúâng Sa vaâ Hiïìn xuác àöång saáng taác möåt söë baâi thú vïì àaão àïí toã
loâng biïët ún.
Thanh Thanh Hiïìn ca caãi lûúng tûâ khi múái bêåp beå. Lïn saáu tuöíi
hoåc àaân haát. Mûúâi ba tuöíi àaä trúã thaânh diïîn viïn Nhaâ haát Caãi lûúng
Trung ûúng. Sau àoá, Hiïìn laâ sinh viïn duy nhêët àùåc biïåt cuãa trûúâng Àaåi
hoåc Sên khêëu àaä àaåt àiïím töëi ûu úã caã ba mön: ca, diïîn, muáa. Luác 15 tuöíi,
Hiïìn àaä diïîn thaânh cöng vai xuêët sùæc möåt nhên vêåt coá söë phêån eáo le,
phûác taåp àêìy bi kõch. Nhên vêåt àoá àaä coá àûúåc möåt tuyïn ngön êm thêìm:
“Ngûúâi úi! Ta lùång nghiïåp phong trêìn”. Thïë röìi, tiïët muåc naây àêíy nhaâ
haát phaãi tùng thïm nhiïìu buöíi biïíu diïîn. Hiïìn àaä luön luön laâm moåi
ngûúâi phaãi ngaåc nhiïn vïì sûå àùçm thùæm vaâ thanh xuên trong biïíu diïîn
cuãa mònh. Nùm 1991, Thanh Thanh Hiïìn àoaåt giaãi Taâi nùng treã, röìi lêìn
lûúåt àoaåt thïm möåt giaãi khaác. Röìi Hiïìn diïîn vai chñnh trong chûâng 20 vúã
caãi lûúng àïí trúã thaânh ngöi sao caãi lûúng khöng coá àöëi thuã úã miïìn Bùæc vaâ
miïìn Trung. Möåt söë nhaåc sô múâi Hiïìn haát nhûäng ca khuác caách maång.
Hiïìn coá möåt àònh duyïn, haâm rùng xinh àïìu mùæt phûúång, löng maây queát
ngang, àaä hoaá thên vaâo cö du kñch, cö gaái Taây thûåc sûå maâ hû aão haát lïn
nhûäng baâi Bùæc Sún, Nhúá chiïn khu... Hiïìn haát vúái gioång trêìm lùæng, coá
ngoån lûãa bïn trong, vaâ thïm vaâo àöi caánh cuãa sûå ngúåi ca nhúá nhung, bi
traáng. Laåi coá thïm möåt chuát mú möång, têm linh laâm cho gioång haát vaâ
phong thaái biïíu diïîn khaác hùèn vúái moåi ca sô khaác, bûâng lïn caái khñ thïë
thuác giuåc loâng ngûúâi.
Hiïìn àoáng vai Thõ Mêìu trong vúã kõch coá tïn laâ “Khaát voång bi
thûúng”, àaä gùåt haái àûúåc hiïåu quaã cùåp dñp caã vïì sên khêëu lêîn àiïån aãnh.
Àaåo diïîn Trêìn Phûúng quaã laâ coá con mùæt tinh àúâi, àaä choån Hiïìn àoáng vai
Thõ Mêìu. Ngûúâi ta baão Trêìn Phûúng cao tay vïì viïåc choån diïîn viïn Hiïìn
vaâo vai Thõ Mêìu laâm nghiïng ngaã caã chiïëu cheâo. Thõ Mêìu cuãa Hiïìn
khöng chó lùèng lú maâ coân löåt taã àûúåc tònh yïu maänh liïåt vúái nhûäng àûúâng
neát vúân, chaâo, khao khaát, quyïën ruä àêìy chêët àúâi, maâ cuäng thiïng liïng
nûäa, vò caác thêìn thaánh cuäng yïu àûúng dûä döåi nhû n gûúâi trêìn thïë. Thuyã
Tinh coân yïu Myä Nûúng àïën têån bêy giúâ vaâ mai sau kia maâ. Nhûng àïën
luác Thõ Mêìu laä chaä nûúác mùæt thûúng con thò thêåt caãm àöång. Trûúâng àoaån
naây coá caái sùæc thaái cuãa Truyïìn kyâ maån luåc, coá pha chuát thaánh thiïån.
Caãnh Hiïìn ca caãi lûúng, sùæm vai Dûúng Quyá Phi trûúác luác uöëng thuöëc
àöåc tûå tûã laâ möåt caãnh àöåc àaáo nhêët, maâ cuäng laâ caãnh biïíu thõ àûúåc toaân
phêìn taâi toa cuãa Hiïìn. Ngûúâi ta thêëy Hiïìn àöi mùæt xa vúâi chòm vaâo
hûúng khoái. Àöång taác lùæc vai laâm cho khaán giaã laånh toaát caã ngûúâi. Àöång
taác cuái xuöëng àêìy neát hoa myä sao maâ nùång nïì thïë. Hiïìn löåt taã àïën têån
cuâng traång thaái tònh caãm cuãa ngûúâi àeåp naát àaá tan vaâng lêm vaâo bi kõch
khöng löëi thoaát: röëi búâi, yïu thûúng, nhúá nhung, buöìn tuãi, giêån húân, nuöëi
tiïëc... vúái möåt gam maâu gioång kim pha cöí, mûúåt maâ, nöìng êëm, bi
thûúng... Caãnh diïîn àöåc àaáo naây, tûâ 65 nùm trúã laåi àêy chó coá hai ngûúâi
diïîn àûúåc vaâ ca àûúåc àïën àónh hoaân thiïån laâ quaái kiïåt Phuâng Haá vaâ
Thanh Thanh Hiïìn. Noá àûång nïn möåt bêìu trúâi aãm àaåm coá thaác nûúác dûä
dùçn, coá maáu lûãa, coá tiïëng gioá thï lûúng, tiïîn möåt giai nhên sang thïë giúái
bïn kia.
Nhûäng nùm gêìn àêy, ngoaâi viïåc biïíu diïîn caãi lûúng vaâ ca nhaåc
trong nûúác, Thanh Thanh Hiïìn àûúåc múâi ài biïíu diïîn úã Thaái Lan, Laâo,
Phêìn Lan, Na Uy; Thuåy Àiïín. ÚÃ àêu Hiïìn cuäng gêy àûúåc êën tûúång sêu
àêåm laâm say àùæm loâng ngûúâi. Hiïìn àaä àûa nhûäng neát àeåp trong ca kõch
Viïåt Nam vaâo vûúân hoa nhaåc kõch cuãa thïë giúái. Hiïìn coân treã, coân ài xa.
Hiïìn phöëi húåp nhõp nhaâng daáng dêëp, con tim vaâ trñ tuïå vúái nhau àïí taåo
ra àûúåc caái veã àeåp töíng húåp àïën mûác huyïìn aão. Hiïìn diïîn vaâ haát bùçng
têm höìn, àoá laâ möåt nghïå sô giaâu coá vïì tònh caãm vaâ yá chñ, coá sûå nhaåy caãm
tinh tïë. Hiïìn coá caái muäi baán Hy Laåp, neát phuác hêåu phûúng Àöng. Hiïìn
coá neát suy tû Do Thaái, hoåc nhiïìu, àoåc nhiïìu vaâ coân saáng taác thú.
Hiïìn laâ möåt ngöi sao saáng trïn bêìu trúâi sao nghïå thuêåt cuãa sên
khêëu Viïåt Nam.
ANH LUÊN TRÛÁNG
Nhûäng nùm sau Caách maång thaáng Taám 1945, anh Luên söëng
phoáng khoaáng àoá àêy. Anh ñt hoåc nhûng hiïíu biïët vïì cuöåc söëng vò anh va
chaåm vúái àuã lúáp ngûúâi.
Anh coá thïí vaâ àaä laâ thúå cùæt toác, thúå giùåt laâ, buön beâ buön chuyïën
buön vaãi, buön trûáng... Ngûúâi ta goåi anh laâ con dao phay pha. Coá luác anh
rêët nhiïìu tiïìn, coá luác “ba àaâo” khöng möåt xu dñnh tuái. Anh coá taâi xoay
xoãa, caái “xoay xoãa” maâ cuöåc àúâi cho pheáp nïn anh bònh tônh, àaâng hoaâng
ngay caã nhûäng luác gùåp khoá khùn. Coá àiïìu anh thûúâng mï àoåc saách, baáo,
truyïån ... vaâ xem caãi lûúng, tuöìng cheâo. Bêìn cuâng, anh múái phõu xem
kõch noái. Anh thuöåc nhiïìu chûúng, höìi trong Tam Quöëc, Thuyã Hûã, Àöng
Chu Liïåt Quöëc v.v... Coá luác anh noái: “Túá thûúng Àún Huâng Tñn, túá thñch
Kinh Kha”... Anh khöng coá taâi kïí chuyïån nïn kïët baån vúái anh Böåi, laâ
cöng nhên nhaâ maáy thuöëc laá, hay kïí chuyïån ngaây xûa rêët duyïn vaâ àuã
moåi tònh tiïët lêëp laánh. Nhûäng àiïìu anh Böåi kïí ra cûá nhaãy muáa trong àêìu
oác anh, mùåc duâ àoá laâ nhûäng chuyïån maâ anh dïî àoåc. Anh thuöåc rêët nhiïìu
baâi thú. Caã thú múái, thú cuä, thú chûä Haán, mùåc duâ anh khöng biïët chûä
Haán. Anh giao du rêët röång, baån cuãa anh coá caã nhûäng öng noå öng kia, trñ
thûác, nhaâ vùn nhaâ thú, baác xñch lö, nhûäng ngûúâi ngöí ngaáo, baác Yïn baán
baánh quïë, baác Chñn baán mña tiïån mña caã hai tay cûá nhû muáa kiïëm.. .
Trong söë baån cuãa anh coá möåt àiïím giöëng nhau laâ hoå àïìu laâ nhûäng ngûúâi
phoáng khoaáng vaâ coá möåt vaâi àiïím àùåc biïåt naâo àoá, hoùåc trong àúâi hoå coá
möåt vaâi sûå tñch. Nhû kiïíu nhaâ vùn X. chuyïn viïët nhûäng chuyïån tònh
daâo daåt nhûng àûáng trûúác phaái yïëu laâ àoã mùåt vaâ tòm àûúâng laãng traánh,
baác Phöí Àêët lûâng danh caã khu an toaân Quaãng Naåp, yïn Thöng nhûäng
nùm xûa. Laåi nhû baác Chñn Khïë thöíi keân àaám ma hay àïën nöîi chinh
phuåc chñn cö vúå úã chñn laâng khaác nhau taåi vuâng Bûúãi.
Trong söë baån àöng àaão cuãa mònh, anh thên thiïët nhiïìu nhêët vúái
giúái vùn nghïå sô, àùåc biïåt laâ caác nhaâ vùn, nhaâ thú maâ taác phêím cuãa hoå àaä
laâm cho anh xiïu loâng. Anh cho rùçng nhûäng ngûúâi àoá “nhaã” ra nhûäng baâi
vùn, hay thú coá ñch cho cuöåc àúâi. Do àoá, laâ nhûäng ngûúâi chúi àûúåc. Nhûng
hoå söëng ngheâo naân. Hoå laåi cêìn phaãi coá nhûäng caái “dû” thi múái tòm àûúåc
nhûäng àiïìu hay, àiïìu múái. Hoå söëng quaá vêët vaã... Khöng no cúm êëm aáo
thêåt sûå thò coân àêu maâ coá thïí “dû” àûúåc. Caác cuå noái rêët àuáng: “Lêåp thên
töëi thõ haå vùn chûúng”. Anh haå quyïët têm giuáp àúä hoå vïì nhiïìu mùåt. Anh
luön múâi caác baån vùn, thú àïën nhaâ chúi àïí anh àûúåc hoåc hoãi vaâ taåo
àiïìu kiïån cho hoå gùåp nhau trao àöíi “yá kiïën, baân luêån vùn chûúng vaâ àuã
moåi chuyïån trïn àúâi. Nhûäng buöíi hoåp mùåt “tao dên” nhû vêåy àïìu do anh
àûáng ra böë trñ, töí chûác, àaâi thoå moåi chi phñ möåt caách haâo hiïåp kïí caã cúm
rûúåu laåi coân giuáp thïm tñ chuát àïí baån beâ coá tiïìn taâu xe ài laåi. Nhaâ anh
bao giúâ cuäng coá möåt vaâi baån vùn úã laåi laâm thûåc khaách. Coá ngûúâi úã laåi möåt
thúâi gian tûúng àöëi daâi. Ai cuäng quyá mïën anh, caãm ún anh vaâ bêìu anh
laâm Maånh Thûúâng Quên. Àïí coá tiïìn giuáp àúä moåi ngûúâi, àúä àêìn möåt söë
taác phêím ra àúâi anh phaãi ra tay buön baán trong nhiïìu hoaân caãnh khaác
nhau. Coá lêìn, ngûúâi ta gùåp anh ài buön voã doá taåi phöë eãn (Phuá Thoå) baán
cho ngûúâi laâng Bûúãi laâm giêëy àoá luåa in nhûäng têåp thú vùn àùåc biïåt coá chûä
kyá cuãa taác giaã Coá lêìn, gùåp anh buön trûáng úã bïën Phaâ Àen. Anh àaä “phêët”
möåt daåo àuã nuöi chûâng 10 ngûúâi thûåc khaách. Moåi ngûúâi àûúåc nghe anh
kïí laåi caác mêíu chuyïån vïì àúâi anh, vui coá, buöìn coá. Tïn Luên Trûáng àûúåc
àùåt trong luác naây. Trong cöng viïåc buön trûáng, anh toã ra rêët saânh. Anh
laâ ngûúâi chûa bao giúâ bõ boån laái buön ranh ma àïëm thiïëu vaâ khöng hïì
nhêån lêìm nhûäng quaã trûáng keám phêím chêët. Anh chó cêìn tröng vaâ nêng
quaã trûáng lïn laâ coá thïí biïët àûúåc laâ trûáng chûa êëp hay àang êëp dúã... Coá
daåo anh em ngaåc nhiïn thêëy anh thûúâng hay sang giuáp àúä nhaâ baâ laáng
giïìng ru nguã chuá beá Àan bùçng möåt gioång ru vúâi vúåi qua nhûäng cêu nhû:
àöìng tiïìn Vaån Lõch anh thñch böën chûä vaâng” hoùåc nhûäng cêu trong “Lúä
bûúác sang ngang”? Vò beá quen röìi, coá àûúåc nghe mêëy cêu ru cuãa anh beá
múái chõu nguã. Daåo àoá (1959-1969), nhaâ thú Nguyïîn Bñnh múái viïët xong
vúã cheâo cö Son vúái sûå àöång viïn vaâ giuáp àúä cuãa “ anh Viïåt Dung laâ phoá
giaám àöëc Súã Vùn hoáa, phuå traách nghïå thuêåt. Anh àûúåc lônh taåm ûáng 300
àöìng. Nhûng anh núå trïn 400 àöìng nïn phaãi chi tiïu deâ seãn. Anh qua
phöë Haâng Böng, Thúå Nhuöåm vaâ saâ vaâo haâng thõt choá. Àoá laâ möåt cûãa
hiïåu nhoã nhòn ra caái vûúân hoa nhoã rêët vùæng ngûúâi lui túái. Nhûäng ngûúâi
túái àêy thûúâng laâ nhûäng khaách bêìn cuâng, vò àoá laâ vûúân hoa sau nhaâ Hoãa
Loâ. Chïëch möåt chuát laâ chuâa Bñch Lûu, am thanh caãnh vùæng coá nhaâ sû
baán möåt loaåi tûúng nöíi tiïëng goåi laâ tûúng cuãa sû cuå chuâa Bñch Lûu. Trûúác
cûãa haâng coá kï möåt tuã kñnh baây úá a nhûåa mêån, möåt àôa lúán bêìy khuác thõt
choá luöåc cùæt ngang vúái mêëy khuác döìi, ñt chanh giïìng...Vaâo nhaâ haâng, anh
Nguyïîn Bñnh chó daám goåi . möåt cuát rûúåu vaâ bùn khoùn tñnh àïën goåi thïm
möåt chuát gò qua loa cho àúä cún theâm. Böîng tûâ bïn trong coá ngûúâi
noái:”Chaáu úi! Doån têët caã ra cho öng khaách mùåc aáo àaåi caán nheá!”. Laát sau
chuá beá doån àïën cho nhaâ thú hêìu nhû têët caã caác moán maâ nhaâ haâng coá, laâm
cho khaách haâng luáng tuáng, khöng hiïíu ra sao. Hay laâ coá sûå lêìm lêîn
chùng. Moåi bùn khoùn àûúåc giaãi quyïët ngay leap tûác khi anh Luên chaåy
ra öm lêëy anh Nguyïîn Bñnh vaâ reo lïn: “Cöë nhên, cöë nhên”. Anh tiïëp:
- Bùéng ài möåt thúâi gian, vêåt àöíi sao dúâi. Ta mûâng gùåp mùåt, ta mûâng
cöë nhên cheán rûúåu. Keã naây “àoái” chûä nghôa chûá khöng ngheâo têëm loâng.
Kïët giao vúái caác nhên taâi laâ möåt viïåc àeåp àeä. Xin vaâi ngaây àïí anh sûãa
soaån cho vúã cö Son thêåt hay.
- Anh àaä xem vúã cö Son röìi aâ?
- Coá anh baån àûa cho töi xem. Xem xong töi “àöí” àêëy
- Thïë aâ? Caám ún anh. Töi khöng biïët anh úã àêu maâ àûa anh xem
trûúác.
-Naây. Àoåc xong töi xuác àöång quaá. Anh nïu laåi cêu chuyïån cö Son taâi
sùæc yïu anh khoáa Höìng. Khi anh naây ài thi thò cuäng àuáng luác cö ta bõ eáp
vaâo kinh laâm cung phi cuãa Minh Maång. Mûúâi lùm nùm sau vua múái nhúá
ra vaâ vúâi naâng àïën gùåp mùåt. Nhûng trong cuöåc gùåp gúä lûáa àöi, cö Son
phaãi bõt kñn hai con mùæt. Caái lïå luêåt quaái aác naây àûúåc àùåt ra vò nghe àêu
Minh Maång khöng muöën àïí phaái àeåp phaãi thêët voång khi thêëy mònh quaá
xêëu xñ (öng bõ bïånh àêåu muâa). öng muöën cho cung phi tûúãng tûúång ra
möåt thiïn tûã àeåp nhû hoa. Cö Son àaä vi phaåm luêåt lïå àoá, giêåt tung bùng
the khi gùåp Vua. Cö thuyïët phuåc Vua bùçng nhûäng lúâi thöng minh. Vua
àaânh phaãi tha cö vaâ cho vïì quï cuä úã ven Höì Têy. Vïì àïën quï, cö coân phaãi
traãi qua nhiïìu cay àùæng röìi múái gùåp laåi ngûúâi yïu cuä. Khoáa Höìng vêîn
say mï cö, boã aán tûâ quan vïì laâm dên àen söëng ngheâo naân lam luä vúái cö
Khi cö mêët, moåi ngûúâi thûúng caãm dûång lïn miïëu “Cö Son”... Töi xin coá
hai cêu àuác kïët vúá vêín cho caã cêu chuyïån:
“Mûúâi lùm nùm múái biïët mùåt chöìng
Tïn son àoã maâ cuöåc àúâi àen töëi...”
Hay! Hay tuyïåt! Anh khöng àûúåc noái àoá laâ hai cêu kïët vúá vêín. Hoå
chuyïín caác moán ùn úã ngoaâi baân vaâo buöìng trong àïí vûâa mûâng gùåp laåi
nhau giûäa möåt thûåc khaách vúái möåt Maånh Thûúâng Quên. Chûâng nûãa giúâ
sau, anh Luên coá möåt yïu cêìu vúái anh Bñnh. Anh noái:
- Töi biïët anh baån tûâ trûúác àïën nay chó laâm thú tònh, thú laäng maån,
vñ vu...Nay töi muöën coá quaã raãi muâa úã anh. Anh haäy laâm cho töi mêëy cêu
thú quaãng caáo cho cûãa haâng cuãa töi àûúåc àöng ngûúâi àïën ùn, rêët khoá, töi
laåi chó tin anh múái laâm nöíi.
- Töi seä laâm. Anh Luên sai em beá mang ra túâ giêëy haâng maä maâu
vaâng, loå mûåc vaâ möåt chiïëc que tre, anh Bñnh nghô möåt laát röìi viïët:
“Khöng qua Böng Nhuöåm thò thöi
Hïî qua chöëc laát, xin múâi túái àêy”
Cöí truyïìn coá moán thõt cêìy
Xaâo lùn, yïën, chaã, boáng, cay khön bò...”
Anh Luên vui quaá, vöî àuâi àen àeát, múâi thïm baån mêëy cheán rûúåu vaâ
tûå thûúãng cho mònh möåt cheán vò àaä phaát hiïån ra àuáng ngûúâi laâm àûúåc
baâi thú mònh mong àúåi Anh cho daán baâi thú lïn tuã haâng. Laåi qua nhiïìu
nùm, thaáng...Anh Luên ài núi khaác sinh söëng bùçng nhiïìu nghïì. Nhûng
àïën giúâ, anh vêîn giûä kyä caái túâ giêëy haâng maä maâu vaâng àaä biïën maâu coá
böën doâng thú quaãng caáo chñnh cöëng maâ laåi rêët thú êëy. Àoá laâ buát tñch cuãa
ngûúâi baån thên, laâ taác giaã cuãa caác baâi “ Chên quï, tûúng tû” , “Cö laái àoâ”,
“ghen”,“Cö haái mú”?v.v. àoá laâ kyã niïåm cuãa tònh baån. Anh coân goåi laâ tònh
vùn chûúng. Thónh thoaãng coá dõp, anh laåi giúã baâi thú ra xem, röìi trên
troång xïëp laåi vaâ cêët ài, coi laâ cuãa “gia baão”.
BAÂ LYÁ TÏË
Baâ Lyá Tïë àaä 92 tuöíi, (nùm 1995). Mùæt baâ àaä keám Lùæm nhûng vêîn
ài laåi àûúåc àaâng hoaâng. Baâ vïì úã möåt gian nhaâ thúâ hoå úã Quöëc Oai maâ böë
baâ laâ trûúãng hoå. Tûâ nhûäng nùm 1931, baâ àaä múã raåp Tam Kyâ hñ viïån, nay
úã khu Kim Maä, gêìn chuâa Kim Sún vaâ sau àoá vaâi nùm laåi múã 10 gian haát
aã àaâo, caách raåp haát chûâng vaâi trùm meát.
Tam Kyâ hñ viïån diïîn caã tuöìng, cheâo, caãi lûúng. Raåp coá hai àoaân
diïîn möåt àoaân lêëy tïn möåt diïîn viïn chñnh laâ Anh Àïå vaâ möåt àoaân laâ Taåo
Lyá. Caác diïîn viïn böí sung cho nhau. Hoå thûúâng diïîn àûúåc caã ba loaåi vaâ
luên lûu diïîn úã khùæp caác tónh vaâ caác miïìn quï, miïìn nuái. Möîi àoaân göìm
chûâng 40 ngûúâi.
Trûúác tiïn, baâ chuã Lyá Tïë laâ möåt giai nhên, vò yïu nghïì maâ boã tiïìn
ra, chiïu hiïìn àaäi si. Baâ àûúåc nhiïìu Maånh Thûúâng Quên giuáp àúä. Caác võ
chûác sùæc tûâ cao àïën thêëp àïìu sùén saâng giuáp àúä baâ múã raåp vaâ ra mùåt
khaách thêåp phûúng, khöng coá ngûúâi àaân öng naâo maâ baâ coá caãm tònh laåi
khöng yïu baâ. Caã Haâ Nöåi, nhêët laâ khu vûåc gêìn Kim Maä àïìu biïët baâ. Vúái
sûå chó huy cuãa baâ, caác buöíi biïíu diïîn nhêët thiïët phaãi coá mùåt tûâ hai àïën
ba àaâo keáp haång nhêët goåi laâ keáp “hoa” hoùåc àaâo “hoa” laâ nhûäng ngûúâi taâi
hoa, nhan sùæc laâm cho khaán giaã mï mïåt, nhû bêy giúâ ngûúâi ta goåi laâ diïîn
viïn ngöi sao. Khi hoå ra diïîn, tiïìn tung lïn sên khêëu nhû mûa. Baâ tñnh
àïën hiïåu quaã cuãa buöíi diïîn. Coá buöíi àûúåc cö Hoa Têm hoùåc baâ aái Liïn
sang diïîn cho raåp. Chuã raåp khuyïën khñch caác diïîn viïn nöíi tiïëng tiïëp xuác
vúái moåi ngûúâi vaâ cûã nhûäng àaâo haát xinh àeåp vaâ taâi nùng ài “ngoaåi giao”
vaâ nhêån caác suêët diïîn. Hoå nhêån nhûäng suêët diïîn úã caác phuã, huyïån, xaä
hoùåc ngay caã trong caác dinh thûå, phuã àûúâng, caác höåi heâ àònh àaám. Cuäng
coá núi chó coá vaâi ngûúâi diïîn, hai ngûúâi hoùåc möåt ngûúâi. Àoá laâ nhûäng suêët
diïîn “thiïng”. Nhûäng viïåc ngoaåi giao lúán quan troång hoùåc chuyïn xoay
xoãa sao cho luön coá tiïìn nuöi nhau do chuã raåp àaãm nhiïåm. Hoa Têm vaâ
aái Liïn àïìu laâ chuã cuãa hai gaánh haát. Hoå cuäng laâ hai diïîn viïn “vaâng”.
Nhûng hoå sùén saâng diïîn giuáp Tam Kyâ hñ viïån.
Cuäng coá thïí vò yïu cêìu àùåc biïåt maâ vaâi diïîn viïn nöíi tiïëng àûúåc
“tiïëng bo” qua laåi giûäa caác gaánh haát. Hoå coá thïí nhûúâng diïîn viïn naây cho
gaánh haát naâo àoá trong möåt thúâi gian ngùæn. Àoá cuäng laâ möåt kiïíu maâ bêy
giúâ goåi laâ Makerting hoùåc laâ “chuyïín nhûúång cêìu thûã”. Coá lêìn, raåp múâi
öng Àinh Khùæc Ban, àaâo Àaâm Möång Hoaân vaâ cuå Truác Hiïìn àïí múã möåt
maân daåo chêìu vùn khöng chï vaâo àêu àûúåc trûúác khi diïîn vúã chñnh. Maâ
thïë thêåt. Tiïëng àaân àaáy cuãa öng Àinh Khùæc Ban laâ tiïëng àaân giang höì söë
möåt. Tiïëng tröëng chêìu cuãa cuå Truác Hiïìn phaãi àöíi bùçng giaá cuãa caã möåt cú
ngúi nhaâ cûãa, ruöång vûúân vaâ sûå hi sinh cuãa vúå con cuå trong suöët nhiïìu
nùm múái coá àûúåc. Coân Àaâm Möång Hoaân thò khoãi phaãi noái. Àoá laâ con chim
oanh moãng manh nhûng hoát hay maâ hai haäng àôa haát Fatheá vaâ ASIA
phaãi tranh nhau múâi moåc vaâ goåi naâng laâ viïn ngoåc cuãa laâng ca sô. Baâ Lyá
Tïë baão rùçng lúáp biïíu diïîn àùåc biïåt naây laâ àïí “chiïìu” nhûäng võ khaách
saânh vaâ laâm say loâng khaách, noái chung àïí coá àûúåc loâng tin. Chuã raåp rêët
biïët giaá trõ cuãa tûâng ngûúâi, thêåm chñ caã tûâng cêu haát, daáng muáa. Baâ biïët
roä têm lyá taác phong vaâ cuöåc söëng riïng tû cuãa tûâng ngûúâi. Baâ luön nhùæc
nhúã caác diïîn viïn laâ diïîn àeåp thïë múái coá thïí nuöi nhau àûúåc. Nhûäng Lï
Chiïm, Sô Tiïën, hïì Nùm Nguä, keáp Thi, keáp Nhaä... thûúâng coá nhûäng suêët
diïîn cho baâ.
Nghôa laâ baâ huy àöång àûúåc têët caã nhûäng àaâo, keáp haång nhêët vaâ
siïu haång cuãa Haâ Nöåi vaâ cuäng àoán àûúåc nhûäng anh taâi úã miïìn Trung vaâ
Saâi Goân ra. Do àoá, Tam Kyâ hñ viïån múái coá thïí caånh tranh àûúåc vúái
Quaãng Laåc, Hiïåp Thanh vaâ möåt vaâi raåp chúáp boáng. Thïë röìi, vi vêåt àöíi sao
dúâi.... Tam Kyâ hñ viïån chó coân möåt nhoám.Tuy vêåy, hoå vêîn àïën diïîn cho
caác àún võ böå àöåi caách maång. öng Lyá laâ chöìng baâ àaä mêët. Baâ ài bûúác nûäa
vúái möåt võ chó huy cao cêëp trong quên àöåi. Öng coá loâng vúái sên khêëu vaâ
say àùæm baâ...
Ngaây nay, úã àõa àiïím gêìn chuâa Kim Sún (Kim Maä) chó coân vïët tñch
möåt maãng tûúâng coá böën chûä Tam Kyâ hñ viïån vaâ gêìn àoá coân coá vïët cuä cuãa
mûúâi gian phoâng haát aã àaâo, àïí àaánh dêëu möåt vuâng àaä tûâng laâ núi nhöån
nhõp ngûåa xe, taâi tûã giai nhên, töëi naâo cuäng vuát lïn nhûäng gioång haát
cuâng àaân saáo xön xao. Nhûäng tñch haát nhû: Duyïn chõ tònh em, Dûå
Nhûúång àaã long baâo, Giang taã cêìu hön, Kiïìu, Nhõ àöå Mai, Toaâ aán lûúng
têm, Laä Böë hñ Àiïu Th quyïìn, Töng Trên Cuác Hoa, Phan Trêìn, Hoaâng
Trúân, Möå cö Phûúng... khöng bao giúâ vùæng khaách ... Sau Tïët êët Húåi
(1995), baâ chuã raåp Tam Kyâ hñ viïånxûa àïën thùm laåi bûác tûúâng coá böën chûä
Tam Kyâ hñ viïån. Baâ àaä 92 tuöíi, khöng coân nhòn roä nûäa. Nhûng trñ nhúá
cuãa baâ coân töët lùæm. Baâ àaä lui vïì quï tûâ lêu vúái hai baân tay trùæng, chó coân
giûä laåi laâm kyã niïåm möåt hoâm àaåo cuå bùçng göî vaâ cêy àaân cöí. Tuy vêåy,
chiïëc hoâm göî àoá coân chûáa caã nöîi niïìm hên hoan siïu tuyïåt. Suöët àúâi baâ
chó boã tiïìn ra, xoay xúã moåi caách àïí nuöi anh em diïîn troâ chûá khöng hïì xaâ
xeão cuãa anh em möåt àöìng xu Töi caãm àöång lùæm vïì àiïìu naây, àïën nöîi
chùèng noái àûúåc nïn lúâi. Baâ noái thïm:
- Mònh vò anh em, laâm caái nghïì muáa haát naây àïí mua caái vui, caái
buöìn bêët tûã...
Baâ noái sêu sùæc maâ tinh nghõch.
Hai àûáa con cuãa chöìng baâ àûúåc baâ nuöi nêëng tûâ beá nay àaä trûúãng
thaânh. Chuáng coi baâ nhû meå àeã. Nhûäng àaâo keáp khi xûa laâm viïåc vúái baâ
chùèng coân mêëy. Baãn thên baâ khöng coá con. Baâ biïët nhûäng Vuä Hoaâng
Chûúng, Àinh Huâng, Lï Vùn Trûúng, Nguyïîn Bñnh... thûúâng laâ thûåc
khaách cuãa baâ. Raåp haát cuäng laâ núi maâ caái baån vùn chûúng àoá àïën viïët
vùn vaâ hoaân thaânh nhûäng baãn thaão. Baâ laåi baão, nïëu khöng coá mùåt cuãa
caác àaâo nûúng, son phêën vaâ nhûäng sûå tröng nom chùm soác, vuöët ve chiïìu
chuöång tuyïåt vúâi cuãa caái muâi trêìn thïë nöìng naân thò laâm sao maâ coá nhaâ
vùn gioãi...
Baâ Lyá Tïë söëng trong cö àún vaâ kyã niïåm. Tuy vêåy, baâ vêîn mang theo
mònh möåt möëi khaát voång siïu phaâm vïì sên khêëu. Khaát voång naây khöng
bao giúâ rúâi baâ vò baâ cuäng khöng muöën rúâi noá.
CAÁI TÏËT CUÃA NHAÂ THÚ QUANG DUÄNG
Nùm àoá, vaâo khoaãng 1945-1960, gia àònh anh Quang Duäng Têy
Tiïën (xung quanh haâng xoám goåi anh nhû vêåy) úã möåt cùn nhaâ nhoã, heåp úã
phöë Lyá Thûúâng Kiïåt. Ngoaâi giúâ laâm viïåc úã cú quan, anh chùèng mêëy luác
coá nhaâ. Anh ài khùæp núi, hïët àïën nhaâ baån naây laåi àïën nhaâ baån khaác. Anh
rêët nhiïìu baån. Nhiïìu baån vaâ nhûäng ngûúâi quen thûúâng múâi anh àïën nhaâ
vaâ múâi anh ùn nhûäng bûäa cúm dûa muöëi. Anh dïî ùn. Coá bûäa chó vaâi cuã
khoai luöåc cuäng xong. Anh noái àuâa laâ àaä ùn mêëy cuã nhên sêm. Anh coân
ài thû viïån àoåc saách vaâ la caâ úã caác haâng quaán hoùåc bõ huát vaâo àaám xêím,
möåt trêån caäi nhau... Ài àêu vúái anh cuäng laâ laâm viïåc caã. Anh nghe nhiïìu,
nhòn nhiïìu, giûä lêëy nhûäng hònh aãnh, nhûäng êm thanh röìi töíng húåp laåi
thaânh nhûäng chêët liïåu àïí duâng dêìn trong saáng taác thú, vùn. Anh goåi laâ
ài nhiïìu àïí “naåp àiïån” röìi múái “nhaã àiïån” àûúåc. Töi ngaåc nhiïn vò anh àaä
duâng nhiïìu tûâ kyä thuêåt chñnh xaác vaâ àùæt khi noái chuyïån vúái töi. Thò ra,
anh biïët töi àang theo àuöíi cöng viïåc vïì kyä thuêåt, khoa hoåc. Vaâ töi cuäng
hiïíu rùçng anh Quang Duäng maây moâ àïën nhiïìu mùåt: khoa hoåc, kyä thuêåt,
y hoåc, cöng nghiïåp, myä nghïå thuã cöng... Caái gò cuäng toâ moâ, muöën biïët vaâ
hoåc hoãi.
Höm àoá laâ trûa 30 Tïët. Anh vïì nhaâ súám vaâ haå quyïët têm úã vúái gia
àònh suöët 3 ngaây Tïët cho troån veån (anh noái vêåy). Anh vïì nhaâ, cûãa nhaâ
coân ngöín ngang. Chõ Thaåch, vúå anh àang bêån tuái buåi. Chõ àang thöíi xöi
vaâ cuäng coân àang bûåc böåi vúái caái töåi lúán cuãa nhaâ thú laâ àaä àïí keã cùæp moác
mêët möåt söë tem, phiïëu mêëy tuêìn trûúác àoá. Chõ baão : “öng àaä chùèng giuáp
àúä gò cho vúå con, laåi coân...”. Anh cûúâi, xua tay:
Ngûúâi úi! Ta nùång nghiïåp phong trêìn
Töi nguyïån dêng àúâi hïët tuöíi xuên
Tònh baån núi tim, töi kñnh giûä
Mùåc dêìu tröi nöíi aáng phuâ vên...

Chõ dõu ài vaâ trònh baây möåt loaåt vêën àïì. Naâo laâ chöìng àûúåc 13 cên
gaåo, vúå 10 cên gaåo, lûúng chùèng bao giúâ àuã caã Nùm nay, chõ laåi thöíi xöi.
Anh Quang Duäng noái: “Thïë laâ coá baánh chûng röìi. Baâ dúä xöi ra laá, cho möåt
ñt nhên vaâo giûäa, goái laåi nhû chiïëc baánh chûng vuöng thaânh sùæc caånh,
àem nêëu lïn möåt laát Thïë laâ ta cuäng coá baánh chûng nhû ai, laåi khöng
phaãi àun lêu töën cuãi”. Chõ Thaåch cûúâi: “öng thêåt kheáo baây troâ”, röìi laâm
àuáng nhû vêåy. Nùm nay, nhaâ chõ coá 12 caác baánh chûng caãi tiïën. Töëi 30
Tïët, anh múã haâng cho vúå vaâ caác con, möîi ngûúâi möåt phong bao giêëy àoã.
Chõ Thaåch caãm àöång baão caác con: “Phong bao cuãa böë àêëy”. Cuäng coá nghôa
laâ thúm thaão thöi chûá khöng coá nhiïìu. Sau àoá, moåi viïåc trong nhaâ laåi do
chõ Thaåch àaãm nhiïåm. Anh treo bûác tranh Tïët lïn tûúâng. Goåi bûác tranh
naây laâ “Tônh vêåt” hoùåc “Cuác vaâng” àïìu àûúåc caã. Trong bûác tranh naây,
anh veä mêëy quaã cam moång vaâng nùçm trong àôa. Caånh àoá laâ mêëy böng
cuác vaâng xoâe ra. Xa möåt chuát laâ öng phöîng bùçng giêëy úã caác chúå quï xûa.
Bûác tranh naây anh veä tûâ mêëy höm trûúác, khöng ai biïët. Noá gêy möåt xuác
àöång maånh. Hoåa sô Phaåm Viïët Song thñch bûác tranh lùæm, goåi noá laâ bûác
“Hûúng xûa”. Hoåa sô Vùn Àa ngùæm bûác tranh haâng nûãa tiïëng àöìng höì vaâ
goåi laâ bûác “Höìn dên töåc”. Thïë laâ xong. Anh ra hùèn möåt goác riïng. Anh
thöíi saáo. Anh thöíi möîi baâi chó möåt àoaån. Maâ laâ àoaån anh thñch nhêët.
Thöi thò àuã caã nhûäng: “Hoân voång phu”, Haâ nhêåt quên taái lai, Si na nöi u
ru, Biïåt ly nh úá nh ung, Trúã laåi Söriùngtö ...
Anh ra ngoaâi phöë möåt laát, àuáng 12 giúâ, khi phaáo giao thûâa nöí ran
múái vïì nhaâ “xöng àêët”, noái möåt vaâi lúâi chuác mûâng vúå con, hy voång nùm
múái gia àònh seä àûúåc khoeã maånh, vaâ nhêët àõnh seä nhêëm khaá hún nùm cuä.
Saáng möìng möåt Tïët, anh “xuêët haânh” ài thùm chuâa. Luác vïì nhaâ
gùåp nhaåc sô Nguyïîn Xuên Khoaát àïën chuác Tïët vaâ biïëu hai chiïëc baánh
chûng. Nhaâ viïët kõch Huyânh Chinh cuäng biïëu anh hai chiïëc baánh. Töëi
muâng möåt Tïët, anh cêìm buát viïët àoaån àêìu cuãa baâi thú “Àûúâng chiïìu thûá
baãy”. Baâi thú naây, sau àûúåc àùng trong têåp, “Mêy àêìu ö” cuãa anh. Àoá laâ
möåt baâi thú daâi mang êm hûúãng möåt trûúâng ca, göìm 195 cêu in trong 10
trang khöí 13 x 19cm. Baâi thú êëy àöìng thúâi cuäng laâ möåt baãn nhaåc, laâ bûác
tranh maâ cuäng laâ möåt khuác têm tònh. Noá kïí laåi quaäng àúâi cuãa möåt cö gaái
trong triïåu ngûúâi thúâi àaåi: Ngûúâi thiïëu nûä hay haát baâi haát ûa thñch möîi
khi lïn hoùåc xuöëng thang gaác. Cö yïu möåt anh caán böå quên àöåi àang
chiïën àêëu ngoaâi mùåt trêån. Anh àaä ngaä xuöëng trong chiïën àêëu, khöng trúã
vïì. Ngaây hoâa bònh lêåp laåi, cö beá xûa ài bïn ngûúâi chöìng múái. Cö thêëy
cuöåc àúâi to, röång vaâ àaä coá bao nhiïu ngûúâi thên yïu àaä hi sinh cho mònh,
cho Haâ Nöåi rûåc rúä. Baâi thú àaä coá tiïëng vang noá ngêåm nguâi maâ loáe lïn
nhûäng tia nùæng laåc quan. Noá laâ möåt baãn Sonate bi huâng maâ chó coá möåt
nhaâ thú lúán vaâ àêìy taâi hoa múái viïët nöíi.
Ngaây möìng böën Tïët, anh Quang Duäng laåi hùm húã ài núi naây núi noå,
chùèng mêëy luác coá nhaâ. Anh àïën vúái moåi ngûúâi, vúái ngûúâi quen, ngûúâi
chûa quen. Anh coá duyïn laâm quen vúái bêët cûá ai vaâ rêët dïî xuác àöång. Têm
höìn cûã moãng manh vaâ rung rinh. Anh têm sûå vúái töi: “Phaãi biïët laâm
quen vaâ hoåc têåp nhûäng ngûúâi gioãi hún mònh”.
LÏÅ THANH
Lïå Thanh sinh ra úã laâng Vùn, xaä Thanh Liïåt, Thanh Trò, Haâ Nöåi.
Nùm 10 tuöíi, cö beá theo gia àònh lïn úã gêìn cûãa Àöng vaâ hoåc trûúâng Haâng
Coát. Cö thûúâng xin tiïìn meå cuâng cö baån thên tïn Bñch ài xem xi-nï úã raåp
Vùn Lang, Haâng Baåc. Nùm 11 tuöíi, bêët chêëp gia àònh ngùn cêëm, cö vaâo
hoåc haát úã gaánh haát Quöëc Hoa àöìng êëu. Àïën nùm 15 tuöíi, cö àaä laâ möåt
diïîn viïn chñnh thûác, theo àoaân ài diïîn khùæp núi: Gia Lêm, Taåm
Thûúng, Khêm Thiïn, Baåch Mai, Àaâo Duy Tûâ, Laåc Thaânh Taâi, Tên
Thaânh Ban v.v.. röìi ài caác tónh. Öng chuã raåp Quöëc Hoa, Phoá Àûác Hanh laâ
möåt con ngûúâi taâi hoa, àaä súám phaát hiïån ra Lïå Thanh coá àuã 4 yïëu töë
quan troång: thanh, sùæc, taâi, duyïn. Nùm 16 tuöíi, Lïå Thanh àaä àoáng àûúåc
vai chñnh trong caác vúã Chiïu Hoaâng - Trêìn Caãnh, Myå Chêu - Troång
Thuyã, Laá gan nhi nûä, Chiïu Quên... Qua mêëy vúã diïîn naây, Lïå Thanh
àûúåc àaánh giaá cao vïì nghïå thuêåt nhaã chûä, ngûâng lùång, luyïën laáy...Àoá laâ
nhûäng àiïìu cêìn thiïët nhêët àöëái vúái nhûäng diïîn viïn caãi lûúng. Nhûng 3
nùm sau, Lïå Thanh múái “chñn” trong nhûäng vai diïîn súã trûúâng cuãa mònh
vò àaä biïíu hiïån roä neát àûúåc sùæc àöå tònh caãm vaâ cung bêåc têm höìn cuãa vai
diïîn. Do àoá vai Lyá Chiïu Hoaâng cuãa Lïå Thanh àaä laâm cho khaán giaã bêng
khuêng. Sao laåi àeåp àïën thïë nhó? Àeåp vïì moåi mùåt. ÚÃ sên khêëu caãi lûúng
bao giúâ cuäng phaãi “caâi” vaâo möåt àaâo chñnh thêåt àeåp. Veã àeåp trïn neát mùåt,
thên hònh, daáng àiïåu cuãa àaâo caãi lûúng khöng giöëng nhû úã tuöìng, cheâo,
kõch noái maâ noá phaãi laâ veã àeåp sûúng khoái, thanh tao nhû úã diïîn viïn ba
lï Lïå Thanh coá àûúåc caái neát àoá? noá nùång hùèn vïì têm höìn, têm linh, daâo
daåt möåt nöîi niïìm ...
Lïå Thanh khöng chó àeåp vïì hònh thïí maâ coân vïì caách diïîn, lúâi ca. Cö
hoåc àûúåc úã liïìn chõ Bñch Húåp, coá guåc gaác tûâ Kinh Bùæc, sûå trong saáng, êëm
aáp, vui treã vaâ úã liïìn chõ L.K caái gioång kim pha cöí mûúåt maâ, daâi röång. Cö
cùåm cuåi, chùm chó, say sûa hoåc lêëy nhûäng “miïëng” cuãa ngûúâi khaác möåt
caách tham lam, theâm thuöìng àïí biïën chûáng thaânh cuãa mònh.
Sau khi thaânh cöng vai Lyá Chiïu Hoaâng, Lïå Thanh cuâng vúái àoaân
tröi nöíi khùæp núi trïn caác neão àûúâng lûu diïîn. Cuöåc söëng lêëy ngaây laâm
àïm vúái thên phêån àaâo keáp. Cuäng coá ngaây chó ùn möåt bûäa. Nhûng Lïå
Thanh khöng vò thïë maâ khöng hiïën caã cuöåc àúâi mònh cho nghiïåp cêìm ca.
Lïå Thanh vêîn cûá diïîn àûúåc nhiïìu vai, caâng hoåc àûúåc nhiïìu àiïìu tûâ caác
diïîn viïn lúáp trûúác. Lïå Thanh choái saáng qua nhûäng vai chñnh trong caác
vúã: Àiïu Thuyïìn, Möång hoa Vûúng” Dûúng Quyá Phi, Àaát Kyã, Chiïu
Quên, Thöi Oanh Oanh, Luåc Vên Tiïn. v.v... Àïí diïîn àûúåc nhûäng vai
naây, Lïå Thanh àaä phaãi hoåc caã nhûäng baâi cön, quyïìn, àao, kiïëm. Riïng
vúái vai Àiïu Thuyïìn, cö àaä thaânh cöng rûåc rúä vò Àiïu Thuyïìn cuãa Lïå
Thanh laâ töíng hoâa phûác taåp cuãa nuå cûúâi nûúác mùæt, tònh caãm, baåo lûåc,
tònh yïu, e êëp, dõu daâng...Lïå Thanh hiïíu rùçng con ngûúâi Àiïu Thuyïìn
yïíu àiïåu maâ duäng maänh. Naâng lêëy son phêën laâm chiïën trûúâng, lêëy maây
ngaâi laâm cung noã, lêëy àöi mùæt nuäng nõu àïí giùng caåm bêîy...mang laåi
chiïën thùæng vïì cho mònh. Naâng àaä biïën thaânh thêìn nûä. Vai Àiïu Thuyïìn
chó àûúåc rúám chuát nûúác mùæt thöi. Àïí nûúác mùæt àêìm àòa laâ thêët baåi. Lïå
Thanh àaä àoáng àûúåc möåt vai Àiïu Thuyïìn hoaân haão àïën nöîi nhûäng lúáp
ngûúâi sau chûa ai vûúåt nöíi chõ. Cuäng nhû hún 70 nùm trúã laåi àêy, àoáng
Thõ Mêìu khöng ai vûúåt àûúåc Hoa Têm, àoáng Chu Du, Quan Cöng chûa
ai vûúåt àûúåc Sô Tiïën.
Àïën àoáng vai Thöi Oanh Oanh trong truyïån Têy Sûúng laåi caâng
phaãi àeåp, rêët àeåp. Laåi phaãi nhaåy caãm, trñ tuïå Trong luác quêën quñt bïn
nhau, ngûúâi yïu cuãa Thöi baão: “Tõch dûúng àeåp vö cuâng”. Thöi àaáp ngay:
“Nhûng cuäng sùæp hoaâng hön”... Nhû taác giaã Têy Sûúng taã: “Thöi
Oanh Oanh coá cùåp mùæt mú maâng cuãa con phûúång û? Nïëu noái laâ mùæt
phûúång thò coân laâ thûúâng, àöi mùæt cuãa Thöi laâ àöi mùæt cuãa con phûúång
vûâa múái tónh giêëc (Sú tónh phûúång) thò múái laâ tuyïåt trêìn.” Lïå Thanh àoåc
kyä truyïån Têy sûúng” Vaâ hoåc hoãi núi caác nhaâ vùn. Lïå Thanh vúái àöi mùæt
cuãa con phûúång vûâa tónh, lung linh, möi mïìm, mùæt ûúát. Nhûng khi àoáng
vai Myå Chêu trong vúã My Chêu - Troång Thuyã, Lïå Thanh laåi coá gam maâu
möåt têm höìn chêët phaác, ngêy thú, trong treão nhû nûúác suöëi. Nhûäng nùm
khaáng chiïën chöëng Myä, Lïå Thanh theo àoaân ài diïîn khùæp caác thaânh thõ,
nöng thön. Nhiïìu khi diïîn trïn mêm phaáo, trong bom àaån, úã ngay trïn
mùåt trêån phaáp.
Tuy Lïå Thanh àaä trúã thaânh möåt diïîn viïn nöíi tröåi trïn caác saân diïîn
caãi lûúng úã Haâ Nöåi, loâng ham hoåc hoãi vïì nghïå thuêåt caãi lûúng vêîn laâm
cho caác àöìng nghiïåp phaãi kñnh nïí. Lïå Thanh nhúá laåi möåt kyã niïåm sêu sùæc
Àoá laâ nhûäng nùm 1951-1952, coá möåt söë diïîn viïn Nam böå nöíi tiïëng nhû
Tû Chúi, Phuâng Haâ, Kim Cuác, Nùm Chêu, Kim Thoa...àïën Haâ Nöåi. Hoå
khöng nhûäng nöíi tiïëng úã khùæp nûúác maâ coân nöíi tiïëng úã caã nûúác ngoaâi nhû
Höìng Köng, Phaáp...Hoå chó úã laåi thaáng möåt tuêìn lïî maâ hoå àaä laâm cho
haânh trang caãi lung cuãa Lïå Thanh phong phuá lïn rêët nhiïìu vïì moåi mùåt.
Lïå Thanh hoåc nhûäng ngûúâi thêìy tûâ quï hûúng cuãa caãi lûúng àïën möåt
caách triïåt àïí, khöng biïët mïåt moãi. Caác nghïå sô lúán miïìn Nam thêåt tuyïåt.
Êm thanh nhûäng baâi haát cuãa hoå àeåp vaâ maånh àïën nöîi coá thïí gêy ra gioá
baäo trïn sên khêëu. Tûâ trïn sên khêëu, noá aâo xuöëng thñnh giaã, laâm tung
bay toác hoå, bùæt traái tim hoå phaãi rung àöång. Rung àöång vò niïìm tûå haâo vïì
thiïn taâi cuãa con ngûúâi. Cöång vúái nhûäng gò coá trong mònh, Lïå Thanh
cuäng mêëp meá àûúåc trònh àöå cuãa hoå. Nhû vêåy, cuäng àuã àïí chõ coá àûúåc vaâi
doâng trong nhûäng trang sûã veã vang cuãa nghïå thuêåt caãi lûúng Viïåt Nam.
Àïí diïîn àûúåc vai möåt baâ meå bïn söng Höìng, Lïå Thanh kïët thên vúái
nhiïìu baâ meå, nhiïìu baâ buã mang hoaá thên cuãa yã Lan, cö Têëm...Chuêín bõ
cho vai Trûng Trùæc, Lïå Thanh àaä àoåc sûã saách, àaä sang têån Cöí Loa, têìn
ngêìn àûáng bïn àïìn My Chêu, giïëng Ngoåc...Lïå Thanh laåi vaâo baão taâng
lõch sûã, chaåm tay vaâo mùåt tröëng àöìng...Têët caã laâ àïí xêy dûång möåt nhên
vêåt haâo huâng, choái saáng, thiïng liïng, bay böíng, rûåc lûãa...
Nùm 1972, chñnh caái ngaây bom àaån àõch phaá saáp caã ngöi nhaâ cuãa
chõ laâ luác chõ àang àoáng vai Trûng Trùæc ú ãHaâ Bùæc. Sau àoá, chõ laåi àoáng
möåt loaåt vai chñnh trong caác vúã Doâng suöëi trùæng, Y Ban vaâ naâng tiïn, Daå
khuác mònh yïu.v.v.. àùåc biïåt, vai baâ meå Cam-pu-chia trong vúã Hai
phûúng trúâi thûúng nhúá àaä àem àïën cho chõ chiïëc huy chûúng vaâng taåi
Höåi diïîn sên khêëu toaân quöëc nùm 1985.
Àïën nùm 1988, Lïå Thanh vêîn coân diïîn vaâ haát àûúåc rêët hay. Nhûng
chõ quyïët àõnh ngûâng diïîn. Chõ trao laåi nhûäng vai têm huyïët cuãa chõ nhû
Kiïìu Nguyïåt Nga, Thöi Oanh Oanh, Höìng Nûúng, Phûúng Hoa, Trûng
Trùæc..”cho caác hoåc troâ cuãa mònh. Möåt thúâi gian, chõ laâm chuã nhiïåm khoa
caãi lûúng cuãa trûúâng Cao àùèng nghïå thuêåt Sên khêëu. Caác hoåc troâ cuãa chõ
àaä khöng phuå loâng chõ, hoå àaä gêy àûúåc êën tûúång maånh trïn caác saân diïîn
khùæp nûúác vaâ caã úã nûúác ngoaâi bùçng nhûäng vai diïîn do chõ truyïìn laåi.
Lïå Thanh àaä giúái thiïåu caãi lûúng Viïåt Nam trong hai cuöåc Festival
taåi Liïn Xö cuä vaâ Trung Quöëc. Baáo chñ Trung Quöëc goåi chõ ]aâ ngöi sao
saáng hêëp dêîn. ÚÃ Liïn Xö cuä ngûúâi ta goåi chõ laâ Baâ hoaâng.
Lïå Thanh àûúåc àaánh giaá laâ àaä coá àûúåc nhiïìu vai diïîn xuêët thêìn.
Nhêët laâ nhûäng khi chõ “àöí” 6 cêu voång cöí chõ àaä laâm cho caã raåp xön xao
hùèn lïn röìi böîng lùång ài vò taâi nùng kyâ diïåu cuãa chõ. Nay, chõ àaä nhiïìu
tuöíi. Chõ dõu daâng, ñt noái, söëng thiïn vïì nöåi têm. Cûã chó, gioång noái, aánh
mùæt, nuå cûúâi vêîn àùçm thùæm, sinh àöång, tònh caãm. Nghôa laâ coân traân àêìy
caái àeåp. Nhûäng ngûúâi coá duyïn núå vúái sên khêëu vêîn thûúâng coi chõ laâ
möåt kho kinh nghiïåm àïí khai thaác, àïí nghe chõ kïí vïì nhûäng dùåm àûúâng
sên khêëu, coá thïí haát lïn àûúåc maâ cuäng coá thïí khoác lïn àûúåc.
ANH TRÊÌN HOAåT
Sau möåt vaâi chuyïën ài tham quan phong caãnh úã Booác-àö (phaáp) vïì,
töi thêëy trïn baân coá möåt laá thû maâ phong bò thuöåc vaâo loaåi duâng cho
thiïëp baáo hó hoùåc múâi dûå cûúái baán úã phöë Huïë, Búâ Höì gò àoá úã Haâ Nöåi. Chûä
viïët trïn phong bò àûúåc nùæn noát àïën cêìu kyâ: “Vaån haånh kñnh thûa öng
nhaâ baáo X... ?” . Töi boác thû xem , àûúåc biïët ngûúâi viïët laá thû naây laâ möåt
phuå nûä Viïåt Nam. Chõ àaä àïën tòm töi mêëy ngaây höm nay maâ chûa gùåp
Chõ laåi phaãi vïì Pa-ri ngay nïn khêín khoaãn xin töi cöë gùæng thu xïëp àïën
Pa-ri àïí chõ àûúåc gùåp. Nïëu töi khöng ài thò tuêìn sau chõ laåi quyïët àõnh boã
caã möåt tuêìn lïî àïën gùåp töi. Chõ súå töi tuáng thiïëu nïn gûãi laåi caã tiïìn taâu
xe cho töi. Töi laåi giúã thû àoåc tiïëp:
“ Êu cuäng laâ duyïn phêån cuãa caái kiïëp phuâ du”. Töi muöën àûúåc gùåp
öng. Töi luön luön nghô vïì Haâ Bùæc, Haâ Nöåi, Saâi Goân, vïì nhûäng xoám quï
ngheâo naân cuãa töi úã caã hai miïìn Nam Bùæc... Töi àûúåc xem baâi baáo cuãa
öng viïët trong àùåc san “Quên àöåi nhên dên” vïì anh Trêìn Hoaåt... Töi caãm
àöång quaá, töi khoác mêëy ngaây nay... Ö ng coá viïët rùçng anh Trêìn Hoaåt sinh
nùm 1917, ngûúâi Haâ Bùæc laâ àêët Kinh Bùæc xûa. Núi àoá àeåp löång lêîy trong
yá nghôa vïì àõa dû lõch sûã vaâ caã trong hoaâi niïåm. Àoá laâ vuâng àêët haâo hoa,
anh Hoaåt yïu mïën tuöìng cheâo, quan hoå tûâ rêët súám àïën nöîi ... 8 tuöíi àaä
boã nhaâ ra ài theo tiïëng goåi gùæt gao cuãa nghïå thuêåt truyïìn thöëng... Nùm
1984, öng àûúåc phong danh võ nghïå sô nhên dên...”
Töi cuäng chó coân nhúá mang maáng baâi viïët noái trïn vò töi viïët noá àaä
tûâ lêu. Nhûng qua nhûäng doâng thû, töi thêëy ngûúâi viïët coá möåt nöîi niïìm
àùåc biïåt àêy.
Töi liïìn túái àõa chó àaä ghi trong thû. Sau höìi chuöng, möåt cö gaái àïën
hoãi töi:
Öng tòm ai aå?
Töi laâ X. muöën àïën gêåp baâ L.
Vêng, múâi öng. Cö töi coá nhaâ.

Àûúåc dêîn qua hai phoâng sang troång röìi àïën möåt phoâng nhoã bònh
dên. Àoá laâ phoâng cuãa chõ L. Sau vaâi lúâi giúái thiïåu, chuã nhaâ tiïëp töi niïìm
núã quaá mûác, nhû kiïíu ngûúâi ta gùåp àûúåc ên nhên vêåy. Baâ chuã mùåc böå
quêìn aáo baâ ba kïëp mõn àaä àûúåc êu hoáa vaâ gia cöng kheáo àuã àïí ngang
haâng vúái nhûäng möët quêìn aáo úã quï hûúng thúâi trang naây. Chõ L. àaä hún
50 tuöíi nhûng treã hún nhiïìu so vúái tuöíi. Nhòn chõ, ngûúâi ta coá thïí biïët
àûúåc chõ àaä tûâng laâ trang nhan sùæc möåt thúâi. Chõ múâi töi uöëng nûúác nuå
vöëi vaâ ùn cheâ baâ cöët. Chõ noái: “Xin anh cho töi àûúåc coi anh nhû ngûúâi
ruöåt thõt. Anh coá viïët rùçng trûúác khi trúã nïn möåt àaåo diïîn kõch, anh Trêìn
Hoaåt àaä giang höì khùæp chöën vaâ àaä qua haâng chuåc nghïì, cho nïn trong
anh traân ngêåp nhûäng maãnh àúâi vaâ: mêîu ngûúâi xanh tûúi. Vúái caái vöën
“àúâi” phong phuá, anh àaä goáp nhiïìu daáng veã rûåc rúä cho nïìn sên khêëu úã
nûúác ta... Nay töi xin àûúåc böí sung vaâi neát nûäa vïì nghïì nghiïåp khi xûa
cuãa anh ...”
* *
*
Anh Trêìn Hoaåt laâm àuã moåi nghïì. Thoaåt àêìu, anh ài baán tú Vuä Taåo,
àaánh giaây, chaâo haâng, thêìy kyá... Coá daåo, anh cuâng töi ài baán tranh Tïët
cho möåt nhaâ buön àïí lêëy tiïìn hoa höìng. Anh coá thuêåt múâi khaách mua
tranh. Anh giúái thiïåu tranh bùçng kïí chuyïån, bùçng nhûäng neát tuöìng,
cheâo, ca truâ... Vúái böå tranh Ngûu Lang Chûác Nûä, anh giaãi thñch àöi àiïìu
röìi ngêm lïn: Cêìu Ö Thûúác Ngûu Lang sêìu Chûác Nûä,anh giaãi thñch àöi
àiïìu röìi ngêm lïn:
Cêìu Ö Thûúác Ngûu Lang sêìu Chûác Nûä
Hai bïn cêìu öm mùåt khoác thaânh mûa...
Nhiïìu khi anh laâm cho khaách mua tranh caãm àöång hoùåc phêën khúãi
hùèn lïn. Töi khöng kõp thu tiïìn. Coá daåo, qua töi anh Hoaåt quen möåt söë
chõ em ca kyä phûúâng Daå Laåc. Anh an uãi chõ em vaâ laâm thêìy daåy tiïëng
Phaáp cho chõ em àïí hoå kiïëm söëng àûúåc hún cho àúä khöí. Möåt söë chõ em bõ
bùæt boã boáp, anh thûúng haåi chaåy hïët boáp noå àïën boáp kia xin cho chõ em
ra bùçng caách àûáng ra baão àaãm nhêån laâ chöìng. Anh noái rêët kheáo laâm muãi
loâng caã nhûäng keã àöåc aác. Àöi khi xen vaâo chêët pha troâ, àuâa vui hoùåc kïí
chuyïån bõa. Anh goåi àuâa caái cöng viïåc noái trïn laâ nghïì laâm chöìng thuï.
Maâ naâo coá ai phaãi thuï cöng anh àêu. Anh vúái tay caã vaâo nhûäng caãnh àúâi
rêët “buåi” maâ laåi trong saáng, cao thûúång. Coá khi chõ em muöën tùång anh
chuát quaâ nhoã, anh khöng hïì nhêån, mùåc duâ cuöåc söëng cuãa anh rêët tuáng
bêën. Chñnh anh àaä daåy cho L. àaánh àaân dêy vaâ haát aã àaâo. Anh daåy cho
L. biïët caái àeåp cuãa nghïå thuêåt siïu viïåt naây vaâ thêëy cuöåc àúâi coân coá yá
nghôa. Anh daåy àïí L. vaâ caác baån cuãa L. biïët rùçng quï hûúng ta àeåp lùæm
nhûng cuäng ngheâo lùæm.
Daåo êëy, thuá thûåc, töi yïu anh êëy lùæm. Nhûng anh coân maãi bûúác
giang höì. Anh söëng coá têm höìn, nhiïìu giêëc möång vaâ cuäng söëng caái löëi
“khöng biïët àïën ngaây mai” nïn anh khöng àaáp laåi. Cuäng khöng phaãi laâ
anh khinh töi Anh thûúng töi thò àuáng hún. Chñnh anh cuäng àaáng
thûúng. Thúâi gian tröi qua, möåt anh cai khöë àoã ngûúâi úã moã Hoân Gai àaä
lêëy töi, röìi cuâng töi phiïu baåt sang Phaáp. Cuöåc àúâi xö àêíy maâ... öng nhaâ
töi vûâa múái mêët nùm ngoaái. Duâ luön àûúåc àöång viïn nhêåp quöëc tõch
Phaáp, nhûng chuáng töi cûúng quyïët giûä quöëc tõch Viïåt Nam. Viïåc laâm
naây cuäng gêy cho chuáng töi nhiïìu khoá khùn. Nhûng chuáng töi àûúåc yïn
öín vïì têm höìn. Khi àûúåc àoåc baâi baáo cuãa anh, töi àaä khoác nhiïìu. Khoác
möåt con ngûúâi cao thûúång maâ taâi hoa nhiïìu mùåt, giaâu loâng ûu aái àöëi vúái
con ngûúâi. Ngaây naâo töi cuäng thùæp hûúng vaâ thónh thoaãng múâi hai öng
baån Kyâ, Ngoåc cuâng möåt söë baån beâ cuâng nhau töí chûác möåt àïm haát ca truâ.
Àaâo nûúng laâ töi. Bao giúâ töi cuäng traã baâi thêìy töi bùçng baâi “Höìng höìng
tuyïåt tuyïåt, múái ngaây naâo khöng biïët caái chi chi...”? Nay töi àaä giaâ, thónh
thoaãng gom goáp chuát ñt biïëu vaâo quyä kiïìu baâo yïu nûúác xêy dûång töí quöëc
vaâ thûúâng giuáp vui nhûäng buöíi hoåp mùåt hoùåc biïíu diïîn vùn nghïå. Coi àoá
laâ têëm loâng àïí xûáng àaáng”vúái quï hûúng xûá súã, vúái maái chuâa, giïëng
nûúác... Quaã thêåt töi khöng bao giúâ nguöi nhúá caái laâng Àònh Baãng tûúi
àeåp, nam thanh nûä tuá cuãa töi. Àêëy anh xem gia baão nhaâ töi treo úã trïn
tûúâng chó laâ möåt chiïëc àaân àaáy vaâ möåt chiïëc àaân nguyïåt...
Chõ L. noái möåt maåch, chùèng cêìn àïí yá àïën ai, tûúãng chûâng nhû chõ
phaãi noái cho bùçng hïët maâ nïëu ngûâng laåi seä bõ mêët doâng caãm hûáng maâ
quïn mêët phêìn naâo nhûäng yá àõnh cêìn böåc löå ra cho thoãa loâng. Chõ noái
nhiïìu luác nhû bõ öëp àöìng röìi chõ khoác. Trong tiïëng khoác cuãa chõ vûâa coá võ
cay àùæng, vûâa coá caã nhûäng àiïìu mûâng mûâng tuãi tuãi, laåi xen caã nöîi niïìm
sung sûúáng thêåt khoá taã vaâ chõ sûåc nhúá ra laâ chõ àang tiïëp töi, chõ xin löîi
töi lê àaä noái hïët caã phêìn cuãa töi. Chõ laåi tiïëp : “Anh coá têëm loâng thêåt quyá
hoaá vúái öng anh cuãa töi, öng thêìy cuãa töi, ngûúâi maâ töi yïu. Anh êëy cuäng
àûúåc moåi ngûúâi yïu quñ chùèng coá thïë laåi àûúåc laâ nghïå sô nhên dên...”
- Thïë chõ coá coân nhiïìu baâ con bïn nhaâ khöng aå? Töi hoãi.
- Chùèng coân ruöåt thõt gò nûäa. Nhûng trong hoå ngoaâi laâng, töi nhúá tïn
tûâng ngûúâi. Töi nhúá tûâng buái tre gai nhaâ öng Ba Boâ, búâ àï thaã trêu, àaám
rûúác ngaây höåi, cöíng tam quan , gaác chuöng...
- Caãm ún chõ àaä cho töi thïm möåt söë chi tiïët rêët quyá àïí viïët möåt baâi
baáo. Nïëu chõ cho pheáp töi lêëy tïn baâi baáo laâ “Ngûúâi tònh cuãa anh Trêìn
Hoaåt”... Nhû vêåy laâ quaá vinh dûå cho töi. Àoá laâ àiïìu töi mú tûúãng. Nhûng
tònh yïu laâ phaãi caã hai bïn. Anh êëy cao caã vaâ trong saáng quaá. Maâ töi
cuäng khöng muöën buöåc anh vaâo cuöåc àúâi töi, vò töi súå anh seä khöí. Töi yïu
anh vaâ mong cho anh àaåt àûúåc moåi giêëc möång cuãa anh. Àuáng ra, anh
cuäng yïu töi. Khöng yïu töi laâm sao àûúåc: “Anh Hai khöng yïu, töi lêëy
àaåo buâa qua lúâi anh û phaãi yïu”: Àoá laâ baâi haát maâ cuäng laâ thûåc àêëy anh
aå.
- Töi nghô àoá cuäng laâ tònh yïu chõ aå. Tònh yïu cao hún möåt chuát vaâ
múã röång...
Chõ L. caám ún lúâi nhêån xeát cuãa töi. Vúái àöång taác bai tay chùæp laåi,
chõ vaái. Töi hiïíu ngay, chõ vaái anh Trêìn Hoaåt, vaái quï hûúng, laâng Àònh
Baãng cuãa chõ... Trïn àûúâng trúã vïì núi laâm viïåc, loâng töi nao nao möåt caãm
giaác dïî chõu, yïn têm vaâ coá chuát tûå haâo.
HAI CON NGÛÚÂI TAÂI HOA
Trêìn Hoaåt laâ möåt söë ñt trong nhûäng ngûúâi múã àêìu cho viïåc hònh
thaânh nghïì àaåo diïîn kõch noái úã Viïåt Nam. öng àaä àûúåc phong tùång nghïå
sô nhên dên ngay tûâ àúåt àêìu. Àoá laâ möåt con ngûúâi cuãa Kinh Bùæc. Luác múái
6 tuöíi, öng àaä boã nhaâ ra ài theo möåt gaánh tuöìng röìi phiïu baåt khùæp
Trung, Nam, Bùæc. Laâ con ngûúâi laâm nghïì taâi hoa, têån tuåy, öng coá cöng
phaát hiïån ra nhiïìu taâi nùng sên khêëu, giuáp àúä vaâ hûúáng dêîn nhiïìu diïîn
viïn thaânh taâi. Trong cöng viïåc àaåo diïîn sên khêëu, öng rêët hiïíu nghiïåp
àúâi Khi öng hoåc têåp úã nûúác ngoaâi, möåt söë tiïíu phêím cuãa öng àûúåc caác
àoaân kõch Trung Quöëc sûã duång. Caác àoaân kõch nhû: Kõch noái, tuöìng,
cheâo, caãi lûúng àïìu àïën treâo keáo öng. Ngay caã mêëy àoaân úã caác tónh xa vaâ
nghiïåp dû cuäng luön mai phuåc” àïí àoán öng vïì àoaân mònh. Coá àiïìu laâ
phaãi luön luön coá rûúåu cho öng. Khi àaåo diïîn, caånh öng bao giúâ cuäng coá
thïm möåt chiïëc ghïë àïí chai rûúåu vaâ chiïëc cheán. öng baão: “Khöng coá rûúåu
thò khöng laâm àûúåc gò hïët” . Nùm àoá, öng laâ àaåo diïîn cuãa vúã “Hûúng Múái”
cho nhaâ maáy thuöëc laá Thùng Long. Laåi àuáng vaâo luác luön coá baáo àöång
maáy bay àõch nïn khöng mua àûúåc rûúåu vïì cho öng. Möåt kyä sû cuãa nhaâ
maáy phaãi lêëy cöìn ra pha rûúåu cho öng. Möåt lêìn, töi múâi öng vaâ öng Vùn
Cao àïën nhaâ uöëng rûúåu. Öng Vùn Cao nhêån trang trñ phöng, caãnh cho vúã
kõch. Àêy laâ hai öng baån rûúåu húåp yá nhau vò caã hai àïìu laâ àïå tûã trung
thaânh cuãa thêìn rûúåu. Hai öng cûá uöëng lai rai suöët tûâ 2 giúâ chiïìu àïën 12
giúâ àïm. Hoå vûâa uöëng, vûâa noái àuã chuyïån trïn àúâi. Hoå bêåp bïình, say laåi
tónh, tónh laåi say. Luác noái to, luác noái nhoã. Coá luác ha haã, luác laåi àùm chiïu
nhû muöën khoác, tranh caäi baân luêån. Tûâ cheán thûá hai trúã ài, öng Vùn Cao
thûúâng khöng duâng àöì nhùæm hoùåc duâng ñt.
- Túá cho hai caái vúã kõch êëy chó àaáng cho vaâo soåt raác.
- Cuäng coá möåt chuát mï ni (àaáng khen) àêëy...
- Khöng. Taác giaã chûa vivre la vie maâ múái chó laâ freáquenter la vie -
(chûa söëng cuöåc àúâi maâ múái chó ài thùm cuöåc àúâi).
- Thïë maâ túá nhêån laâm àï-co (trang trñ) cho hoå àêëy.
- Tuyâ cêåu. Vúái túá, khöng sûúáng lùæm. Vúã kõch viïët thêåt thaâ quaá nhû
caái kiïíu baâi thú rau muöëng:
Trong vûúân coá àaám rau xanh
Àoá laâ rau muöëng àïí nêëu canh àêëy chûá...
Thïë maâ laâ thú aâ ? Túá thêëy taác giaã khöng coá chêët “ngoåc”, maâ chó toaân
laâ gaåch. Maâ àaä laâ gaåch thò coá nung maäi cuäng chó laâ gaåch... Nghïå thuêåt,
noá khoá tñnh lùæm chûá ? ... Phaãi coá caái thûúng caãm nhên thïë. Phaãi coá têëm
loâng... Töi baão: “Hai anh laâ caã möåt thû viïån söëng”. Öng Vùn Cao khöng
àöìng yá vaâ noái: “Túá chó laâ möåt voâ rûúåu quöëc luãi” Thïë röìi, töi cûá ngöìi hêìu
rûúåu, chaåy ài chaåy laåi, tiïëp tïë rûúåu vaâ àöì nhùæm.
Nhûng chuã yïëu laâ lùæng tai nghe caác öng. Nhûng caác öng cuäng àoâi töi
phaãi kïí laåi nhûäng chuyïån vïì rûúåu vaâ chuyïån tiïëu lêm bïn trúâi Têy cho
caác öng nghe.
- Phaãi bònh àùèng chûá. Chuáng túá noái cho cêåu nghe vïì chuyïån cuãa
chuáng túá thò cêåu cuäng phaãi “cung” ra cho chuáng túá nghe vúái...
- Thu nùng lûúång cuãa nhau nhû caái kiïíu ngûúâi Trung Quöëc phaát vaâ
thu “cöng lûåc” êëy. Caác öng böîng àuâng àuâng àïì nghõ phaãi coá thõt choá cho
noá thïm hûúng võ. Thõt choá àûúåc mua vïì ngay. Töi khöng thñch nïn
khöng ùn. Ú ? Sao cêåu khöng ùn möåc töìn ?
- Taåi sao ?
- Töi khöng khoaái lùæm. Noá höi haám.
- Chùæc laåi laâ con cêìu tûå. Ùn thõt choá vaâo, “cêåu” giêån cêåu vïì chuâa chûá
gò?
- Cêåu noái laåi ài naâo. Cêåu baão thõt choá höi haám aâ? Möåt ngûúâi àaân baâ
àeåp úã tuöíi 40 cuäng coá muâi höi haám àêëy chûá. Nhûng, ngûúâi ta mï caái höi
haám tuyïåt vúâi àoá hún caã caác cö gaái 16, 17 tuöíi... Cêåu chùèng hiïíu caái gò caã
aâ, maâ coá àiïìu thõt choá maâ khöng coá chêët “cöìn”! vaâo laâ “vûát”
Àuáng àêëy.
Trong bûäa rûúåu, töi àaä biïët àûúåc nhiïìu àiïìu úã hai öng. Nïëu caác öng
khöng say khûúát, thò töi khöng thïí naâo “thoá” àûúåc nhûäng cêu chuyïån
thêåt hay, thêåt laå ma â chùèng bao giúâ caác öng chõu noái ra cho bêët cûá ai. Àoá
laâ nhûäng cêu chuyïån doåc ngang chêët “söëng”, tûúi nhêy nhêíy. Caác öng laâ
nhûäng ngûúâi luön thñch thuá vaâ ngúä ngaâng vúái nhûäng àiïìu múái meã, sinh
àöång. Nhòn nhiïìu, nghe nhiïìu, ài nhiïìu, suy ngêîm nhiïìu ... laâ nhûäng
àiïìu giuáp caác öng trúã thaânh Trêìn Hoaåt vaâ Vùn Cao... Trûúác kia, trong
thúâi Phaáp thuöåc, öng Trêìn Hoaåt àaä tûâng laâm qua nhiïìu nghïì: chaåy cúâ,
baán Vuä Taåo, àaánh giêìy, baán tranh, thêìy kyá, thêìy daåy àaân àaáy vaâ haát ca
truâ, àoáng kõch... Töi tñnh coá chûâng 30 nghïì. Coá daåo, öng quen möåt söë ca
kyä phûúâng Daå Laåc. Möåt söë chõ em bõ bùæt boã boáp (böët caãnh saát ngaây xûa)
öng thûúng haåi hoå, chaåy hïët boáp noå àïën boáp kia xin cho hoå àûúåc ra bùçng
caách baão laänh, nhêån laâm chöìng. Öng goåi àoá laâ nghïì “laâm chöìng thuï” -
Kyâ thûåc, coá ai thuï öng cuäng khöng nhêån möåt xu naâo. Trong chûâng 10
tiïëng àöìng höì, hai öng àaä àaánh àöí chûâng 3 lñt rûúåu. Àïën 12 giúâ khuya,
chõ Bùng ài xñch lö àïën àoán Vùn Cao vïì. Chõ traách töi àaä àïí öng uöëng
say. Nhûng, coá trúâi maâ ngùn àûúåc. Öng baão trong khi say, trong öng naãy
ra nhûäng tûá hay cho thú, nhaåc, hoaå, öng coá àuã cêìm, kyâ, thi, hoaå, tûãu. Töi
cuäng phaãi thuï xñch lö, àûa öng Trêìn Hoaåt vïì nhaâ úã phöë Loâ Suä. Öng àaä
quaá say. Nhûng saáng höm sau, chûâng 8 giúâ, öng àaä ngöìi dûång vúã Bûác
Tranh muâa gùåt cuãa Trêìn Vûúång. Vaâ bïn caånh öng, vêîn laâ chai rûúåu
NÛÄ THÊÌN AÁI TÒNH VAÂ NÛÄ THÊÌN SÙÆC ÀEÅP CUÃA
VIÏÅT NAM
Trung Quöëc suy tön Nûä Oa laâ nûä thêìn aái tònh cuãa hoå. Cuâng úã möåt
khu vûåc vaâ coá nhiïìu truyïìn thuyïët giöëng nhau, thêìn aái tònh cuãa Viïåt
Nam cuäng laâ Nûä Oa. Nûä Oa Trung Quöëc vaâ Nûä Oa Viïåt Nam coá nhiïìu
àiïìu giöëng nhau vïì cú baãn: rêët nùång vïì chêët huyïìn thoaåi, Nûä Oa coá
nhiïìu pheáp thêìn thöng àaä nùån ra con ngûúâi bùçng àêët seát vuä truå röìi phaã
vaâo àoá möåt linh höìn, Nûä Oa àöåi àaá vaá trúâi v.v...
Nûä Oa laâ tûúång trûng cho sûå sinh thûåc vaâ phöìn thõnh. Do úã caái thúâi
höîn mang chi sú, söë ngûúâi chïët nhiïìu hún ngûúâi söëng gêëp böåi nïn viïåc
phaát triïín noâi giöëng laâ vö cuâng quan troång, vò thïë ngûúâi ta thúâ caái “cuãa
quyá” cuãa Nûä Oa. ÚÃã Viïåt Nam, chêët phong tònh vaâ sinh thûåc àûúåc àêíy lïn
mûác quaá cao. Chuyïån kïí rùçng: Caái “böå phêån” cuãa öng Tûá Tûúång bùæc qua
möåt caái ao lúán ba saâo àêët laâm cêìu cho moåi thaânh viïn cuãa àaám cûúái
nguyïn thuyã ài tûâ búâ ao bïn naây sang búâ ao bïn kia. Vò öng cêìm hûúng
vö yá, taân nhang rúi xuöëng laâm cho chiïëc cêìu vûäng chùæc êëy böîng nhiïn
“ruåt” laåi, hêët hïët moåi ngûúâi xuöëng ao. Nûä Oa biïët àûúåc, àaä nhanh nheån
àûa caái “cuãa quyá” cuãa mònh ra hûáng lêëy caã àaám ngûúâi, thïë laâ moåi ngûúâi
ngoi ngoáp trong caái tuái caân khön cuãa Nûä Oa vaâ àûúåc cûáu söëng. Truyïìn
thuyïët naây coân soát laåi àïën ngaây nay qua sûå biïën daång trong sûå tñch “Öng
Àuâng baâ Àaâ” vaâ trong troâ chúi “Caái noã lûúâng...”
Coân nûä thêìn sùæc àeåp cuãa ta thò eo leä khöng ai xûáng àaáng hún laâ cöng
chuáa My Nûúng, con gaái vua Huâng thûá 18.
Toác xanh viïìn maá hêy hêy àoã
Miïång naâng heá thùæm nhû san hö
Tay ngaâ trùng noän hai chên nhoã
Mï naâng bao nhiïu ngûúâi laâm thú.
Xûáng vúái sùæc àeåp naát àaá tan vaâng cuãa naâng chó coá nhûäng ai saánh
ngang àûúåc vúái caác bêåc thaánh thêìn. Söë ngûúâi àïën cêìu hön àûúåc choån loåc
kyä àïën nöîi chó coân hai chaâng ûu tuá nhêët laâ Sún Tinh vaâ Thuyã Tinh, laâ
tûúång trûng cho hai con ngûúâi tinh hoa, àeåp àeä vaâ taâi hoa tuyïåt vúâi cuãa
hai vuä truå bao la vaâ thú möång: nuái rûâng vaâ biïín caã. Trong cuöåc àua taâi,
Sún Tinh àaä giaânh chiïën thùæng. Vò ngûúâi àeåp My Nûúng maâ Sún Tinh vaâ
Thuyã Tinh àaánh nhau suöët bao nhiïu àúâi vaâ cho àïën têån bêy giúâ.
Sùæc àeåp My Nûúng àaä gêy ra sûå tranh giaânh thêìn thaánh, khöng
tiïìn khoaáng hêåu vaâ sûå tñch naây àûúåc àúâi àúâi nhùæc nhúã, biïën thaânh thú, ca
vaâ lúâi vêìn vñ khöng nguöi:
Vua Thuyã Tïì dêng nûúác àaánh Sún Tinh
Nuái vaâ söng - tranh nhau möåt chuyïån tònh...
CHÕ TÊM HAÁT “SUÖNG HÚÂI”
Chõ Têm laâ möåt liïìn chõ quan hoå àaä nöíi tiïëng tûâ lêu chõ thûúâng
àûúåc múâi trong caác cuöåc thi, àûúåc múâi haát nhûäng baâi haát hay maâ khoá haát,
haát “sûãa” khi ngûúâi khaác haát hoãng. Gioång haát cuãa chõ laâ möåt thûá gioång
hiïëm. Ngoaâi súã trûúâng vïì haát quan hoå, chõ coân haát àûúåc caã tuöìng, cheâo vaâ
caác laân àiïåu dên ca. Nhûäng chêët liïåu naây húåp nhau laåi thaânh nhûäng vi
lûúång laâm cho nhûäng baâi haát quan hoå do chõ haát thïm phêìn hoa myä,
àêåm àaâ, laåi xen chuát huyïìn bñ liïu trai. Daáng chõ maãnh khaãnh caái kiïíu
moãng maây hay haåt, thoaáng muâi thúm quï muâa. Chõ coá thïí haát hïët àïm
naây àïën àïm khaác laâm cho ngûúâi nghe khöng thïí quïn àûúåc. Vò tiïëng haát
cuãa chõ coá thïí laâ kïí vïì möåt cuöåc tònh, möåt têm traång àêìy kõch tñnh, möåt
con söng xanh, möåt têm höìn ngêín ngú say àùæm, möåt niïìm vui nheå vûúng
vêën êu sêìu v v... Chuáng gieo vaâo loâng ngûúâi möåt nguöìn thú ca, möåt nöîi
niïìm thêëm vaâo têån xûúng. Töi coá caái sung sûúáng àûúåc goåi chõ bùçng chõ
trong khi moåi ngûúâi àïìu goåi chõ bùçng baâ vò chõ àaá àïën caái tuöíi 70 röìi. Töi
vêîn nghô laâ chõ chûa giaâ. Töi àïën Vùn Tûúng qua mêëy xoám ngoä khuác
khuyãu. Àêy röìi, caái bïí caån coá hoân non böå. Bûúác mêëy bêåc laâ lïn àïën nhaâ.
Àoá laâ möåt ngöi nhaâ ba gian hai chaái tûâ àúâi xûa àïí laåi vúái hai maãng tûúâng
rïu phong. Dûúái caái cuöën thúâ coá daán möåt túâ giêëy àoã viïët chûä “Têm”, kiïíu
chûä Haán do chñnh tay chõ viïët bùçng mûåc nho. Cö chaáu beá nhoã múâi töi
ngöìi àúåi vaâ ài tòm chõ. Töi húi noáng ruöåt vò phaãi ngöìi àúåi khaá lêu Töi àûúåc
biïët, gêìn àêy chõ luön ài thùm caác baån beâ laâng trïn xoám dûúái. Chõ
thûúâng khöng coá úã nhaâ ban ngaây. Chõ àûúåc múâi ài chöî naây, chöî khaác hoùåc
múâi ài daåy haát quan hoå. Cuöåc söëng cuãa chõ hiïån nay chó coân chûä “Du” vaâ
“Ca”, nghôa laâ ài chúi vaâ haát, chùèng phaãi lo nghô gò vïì cúm aáo. Àaä coá
nhûäng ngûúâi trûúác àêy mï tiïëng haát cuãa chõ úã khùæp núi gûãi tiïìn vïì nuöi
chõ. Kïí caã nhûäng ngûúâi hiïån söëng úã nûúác ngoaâi. Cuäng coá thïí goåi hoå laâ
nhûäng “nhên tònh” cuãa chõ. Cho pheáp töi duâng tûâ naây vaâ noái thïm: tònh
nhên cuãa chõ quaá nhiïìu. Coân nhû yïu boáng yïu gioá hoùåc phaãi loâng tiïëng
haát cuãa chõ thò khöng kïí hïët. Thêåt buöìn cûúâi, coá nhiïìu ngûúâi chùèng ùn
thua gò maâ vêîn cûá yïu chõ. Do vêåy, chõ thûúâng àöëi àaäi haâo phoáng vúái caác
baån hoùåc hoå haâng, thûúâng biïëu tiïìn, quaâ baánh hoùåc lïî vêåt cho caác àònh,
chuâa...”
Gùåp töi, chõ baão ngay: “Nhaâ baáo laåi coá àiïìu gò daåy baão?”
- Em àêu daám- Töi noái.
- Chùæc laåi gaå chõ haát chûá gò? Chõ àaä qua muâa laá ruång röìi.
Súå töi khöng hiïíu, chõ liïìn giaãi thñch möåt maåch:
“Ngûúâi quan hoå coá 4 muâa. Luác tûâ 13 àïën 15 tuöíi laâ luác haát àûúåc röìi
maâ coân run, coân xêëu höí, laâ luác úã vaâo muâa xuên. Tûâ 18-19 tuöíi, tiïëng haát
àaä “mêíy”, soáng saánh laâ àang vaâo haå. Tûâ 20 àïën 30 tuöíi, tiïëng haát àaä coá
“thuêåt” àaánh àöí àûúåc ngûúâi nghe. Àoá laâ muâa thu. Tûâ trïn 30 tuöíi, àaä
thêëy ngaåi nguâng àïí vaâo àöng, cuäng laâ muâa “laá ruång”. Coân chõ àaä 70 tuöíi
laâ àaä qua muâa laá ruång röìi”.
- Khöng phaãi. Nghïå thuêåt haát quan hoå cuãa chõ vêîn laâ 20 tuöíi. Mùæt
chõ coân luáng liïëng, daáng ài vêîn nhanh nheån vaâ sang lùæm.
- Thöi naâo. Noái kheáo lùæm. Höm nay chõ khöng haát quan hoå maâ haát
baâi “Suöng húâi” Chõ baây ra mêëy thanh baánh àêåu xanh röìng vaâng. Tûå tay
chõ pha traâ múâi töi cuâng uöëng. Chõ pha traâ àiïåu nghïå: Cho nûúác cöët, nûúác
hai vaâ ba vaâo cheán töëng röìi múái roác cheán quên. Sau ñt phuát, chõ nhêën
gioång röìi àûáng dêåy haát:
“Àoâ ai ài... Ú àêå u bïën khöng vïì ... Àúåi nhau thûúng nhúá ú...ú...
suöng húâi maâ phêën son. Suöng húâi, tònh suöng a ... maâ vêîn goåi... con àoâ
tònh lïnh àïnh ... Ba mûúi phuát nïn böíng suöëng trêìm... suöng húâi...i ...ú”.
Daáng chõ maãnh mai, siïu siïu thanh nhaä vaâ bay böíng... êëy, chñnh
caái hònh haát àoá cöång vúái tònh yïu nghïå thuêåt àaân haát quyïån vaâo vúái nhau
taåo nïn chõ Têm. Töi nhêëp cheán traâ. Trong töi, cûá túi taã möåt nöîi buöìn da
diïët. Töi khen chõ hïët lúâi. Chõ baão: “ Phaãi coá duyïn phêån vúái baâi haát múái
haát hay àûúåc...”
Luác chia tay, chõ vöî vai töi:
- Thöi coi nhû sùæp hïët nùm cuä röìi. Sang nùm múái, chõ chuác em chó
nghe baâi haát cuãa ngûúâi xûa cho noá coá caái hûúng võ thöi. Coân vúái cuöåc
söëng, em haäy traánh khuác “Suöng húâi” ...
- Chõ Têm aå, khöng traánh àûúåc àêu. Coá khuác suöng húâi thò múái
thaânh con ngûúâi dêën thên cho vùn hoåc nghïå thuêåt àûúåc. Chõ núã nuå cûúâi
raång rúä. Caái nuå cûúâi cuãa con ngûúâi taâi hoa rêët mûåc thêåt nöìng êëm vaâ ên
cêìn...
ÖNG TRUÂM THÕNH
Keáp Thõnh quï úã Kim Àöång - Hûng Yïn, laâ möåt trong nhûäng àêët
cheâo cöí nöíi tiïëng. Mûúâi saáu tuöíi, öng àaä laâ keáp haát. Öng theo phûúâng ài
khùæp núi lang baåt kyâ höì. Nhûng, cûá ài, cûá haát maâ cuöåc söëng vêîn vêët vaã
nhoåc nhùçn. Nhiïìu khi tûúãng chûâng nhû khöng coân caách naâo söëng àûúåc
nûäa. Tuy vêåy, vêîn coá nhiïìu ngûúâi yïu mïën tiïëng haát cuãa öng àaä laâm cho
öng khùæc phuåc àûúåc nhûäng khoá khùn chöìng chêët àïí haânh nghïì vúái quyïët
têm “sinh û nghïå, tûã û nghïå”.
Ngheâo àoái chùèng nghôa lyá gò. Caái quan troång laâ àûúåc goáp phêìn vaâo
caái caãnh naáo nhiïåt, tûng bûâng cuãa nhûäng buöíi diïîn, nhûäng giêy phuát
gùåp mùåt nhau, àaâo àaâo, keáp keáp àûa àûúåc tiïëng àaân, tiïëng haát àïën vúái baâ
con. Caác diïîn viïn cuäng rêët phêën khúãi, àûúåc àöìng baâo mïën möå, traã cöng
cho hoå qua nhûäng nuå cûúâi, nhûäng böå mùåt raång rúä, phúi phúái. Thïë laâ àuã
àïí vui röìi. Phûúâng phaãi ài xin haát úã nhiïìu xoám laâng, úã caác àaám höåi.
Riïng keáp Thõnh vaâ möåt, hai àaâo keáp chñnh coân phaãi ài haát cho caác nhaâ
giaâu múã tiïåc chuác thoå hoùåc ùn khao. Cuäng coá nhûäng lêìn àïën diïîn hêìu
trong phuã àûúâng, huyïån àûúâng Keáp Thõnh laâ möåt keáp àa taâi, haát hay
àûúåc nhiïìu laân àiïåu. Öng diïîn àûúåc àuã loaåi keáp. Keáp chñnh nhû Tûâ Thûác,
Têët Chaánh, Lûu Bònh, Thuác Sinh... Keáp lïåch nhû Tuêìn Ty, Súã Khanh.
Àoáng laäo nhû Huyïån Tïí, öng Maäng, àöì Àiïëc. Àoáng hïì nhû thêìy àöì,
hûúng Cêm... Caác vai diïn cuãa öng àïìu hay, àaåt hiïåu quaã cao, mêîu mûåc,
coá goác caånh. Nhên vêåt cûá nöíi lïn nhû möåt bûác tûúång söëng. Àiïìu àoá nhúâ úã
chöî keáp Thõnh gaån loåc nhûäng chi tiïët, giûä lêëy nhûäng chi tiïët chên thûåc,
coá böí sung thïm nhûäng neát hoa myä àêìy ngêîu hûáng, saáng taåo öng coân giûä
trong böå nhúá cuãa mònh nhiïìu laân àiïåu “àöåc” ñt ngûúâi biïët àïën hoùåc gêìn
nhû bõ thêët truyïìn. Vñ duå nhû laân haát vaän goåi laâ Vaän Non Mai say àùæm
thò àïën giúâ úã ta chó coân möåt, hai ngûúâi biïët àïën. Phong caách diïîn cuãa öng
rêët thanh tên. Khi thò phoáng khoaáng kiïíu haâng hoa, luác laåi giûä chùåt
khuön khöí. Ngûúâi ta khöng thïí hoãi öng àïí biïët öng coá súã trûúâng vïì
nhûäng laân àiïåu naâo. Vò hêìu nhû têët caã nhûäng laân àiïåu chñnh öng àïìu
hay haát caã. Luác haát, têm höìn öng dêëy lïn nhûäng ngoån soáng luác phai, luác
thùæm, luác laåi vúi àêìy... Baâi naâo öng haát cuäng ra “maâu”, long lanh sùæc neát.
Àaåt àïën trònh àöå naây laâ rêët khoá. Ngûúâi saáng daå cuäng phaãi cêìn cuâ, luyïån
têåp 4,5 nùm. Nhûng vúái öng, öng nhaãy phöëc möåt caái laâ àaåt àûúåc túái àiïím
cao àïën khoá hiïíu.
Öng coân miïång haát, tay àaân chêìu vùn vúái gioång cao bi traáng. Khi
àoá, öng say nhû bõ öëp àöìng. Àoá cuäng laâ taâi nùng cuãa öng. Chùèng thïë maâ
trong möåt cuöåc thi haát vúái nhûäng bêåc anh taâi úã traåi Ngoåc Haâ, öng àaä àaåt
àiïím cao nhêët. Nhiïìu ngûúâi àaä phaát ghen lïn maâ baão: “ Thêåt xêëu höí,
chuáng ta àaä phaãi thua möåt tïn haát rong quï muâa, mùåt buáng ra sûäa”. Vúái
ngûúâi coá nghïå, chñnh caái chêët chên quï chên chêët vaâ giang höì tûá haãi àoá
cöång laåi laâ rêët hiïëm, laâ vö àõch. Noá mang chêët dên ca nguyïn thuãy.
Öng laâ tay àaánh tröëng cheâo mêîu mûåc, thûúâng khuyïn caác hoåc troâ:
“Coá thïí vuång cheâo möåt chuát. Nhûng phaãi khe áo tröëng”. Nhûng taâi nghïå
cao nhêët vïì sûã duång nhaåc cuå cuãa öng laåi laâ keáo nhõ. Anh em goåi tiïëng nhõ
cuãa öng laâ tiïëng nhõ siïu phaâm. Daåo êëy, öng Lï vùn Ly muöën àïën xin vaâo
keáo nhõ cho phûúâng haát. Nhûng khi túái, nghe thêëy tiïëng nhõ cuãa öng, àaä
boã ra vïì ngay vaâ lêím bêím: “nghe tiïëng nhõ cuãa truâm Thõnh múái biïët
tiïëng nhõ cuãa mònh chó laâ tiïëng keáo cûa lûâa xeã “? Vaâo nhûäng nùm 1958-
1959, öng Ly laâ möåt trong vaâi cêy nhõ hay nhêët nûúác. Tiïëng nhõ cuãa öng
Thõnh laâ sûå phöëi húåp haâi hoaâ giûäa nhiïìu yïëu töë. Trong àoá coá mêy nûúác
bêåp bïình, coá hûúng hoa gioá buåi, tûã, biïåt, sinh, ly, yïu àûúng moân moãi...
Cuäng chñnh tiïëng nhõ cuãa öng àaä khiïën möåt nûä diïîn viïn cheâo mï öng vaâ
trúã thaânh vúå öng.
Àaä thaânh möåt caái lïå tònh tûá, êm thêìm vaâ maänh liïåt, cûá möîi lêìn
chuêín bõ ra sên khêëu, vúå öng laåi ngoáng nhòn núi hai bïn caánh gaâ, nhòn
vaâo mùæt öng, say sûa. YÁ noái: “Mònh úi, em thïë naây àaä àûúåc chûa? Öng
cuäng nhòn vúå, vûâa tròu mïën vûâa coá veã kiïím tra laåi vai diïn, gêåt àêìu nheâ
nheå. Coá nghôa laâ: “!Àûúåc àêëy em aå... Xinh lùæm”.
Nhûng röìi möåt buöíi, vúå öng bõ öëm trong caãnh ngheâo xú xaác Baâ öëm
dai dùèng, khöng coá tiïìn thuöëc thang, chûäa chaåy. Ngûúâi nûä diïîn viïn naây
rêët mûåc yïu chöìng. Baâ baão: “Coá tiïëng nhõ cuãa anh laâ söëng àûúåc röìi... cho
em nghe suöng vêåy...”. Thïë laâ öng laåi mang nhõ ra keáo àïí cho baâ vui. Öng
baão laâ àïí quïn àúâi, quïn bïånh têåt. Coá àiïìu trong nhûäng giêy phuát naây,
tiïëng nhõ cuãa öng caâng hay, caâng thiïët tha möåt maâu sùæc têm linh. Röìi
möåt höm, baâ thêëy khoá chõu laå thûúâng. Baâ laåi muöën nghe tiïëng nhõ cuãa
öng. Öng liïìn keáo “...öi...thò àöi ta... chuát nghôa... maâ...a... àeâo boâng...”.
öng keáo baâi “Duyïn núå phaãi chiïìu”... Àïën nûãa chûâng thò baâ laã ài nhû möåt
taâu laá uáa röìi tùæt thúã... öng buöng nhõ, öm lêëy baâ vaâ khoác: “Möång hïët ta
ngûúâi phaãi biïåt nhau...”! Thïë laâ tûâ àoá öng khöng keáo nhõ nûäa. öng giêån
duyïn, tuãi phêån vaâ neá traánh caái tiïëng nhõ oan nghiïåt vêån vaâo mïånh cuãa
öng. Chûâng 30 nùm sau, maäi àïën nùm 1959, möåt öng baån tri kyã khuyïn
öng haäy giaãi lúâi nguyïìn xûa, nùçn nò öng keáo cho nghe möåt àoaån. Öng nïí
quaá, keáo möåt àoaån thêåt say. öng baån vaái: “Thûa, xin thïë laâ àuã chó cêìn
trêìn ai möåt khuác ...” . Öng Thõnh rúám nûúác mùæt.
Öng Thõnh súám àaä phaãi boã quï, ra diïîn cho raåp Saán Nhiïn Àaâi
(sau laâ raåp Kim Lan) úã ngoä Sêìm Cöng. Caái ngoä naây nöíi tiïëng laâ coá nhiïìu
chuyïån úã Haâ Nöåi. Nhû vêåy cuäng khöng phaãi chó diïîn úã Haâ Nöåi maâ vêîn
phaãi ài lûu diïîn úã nhiïìu núi. Àaä nhiïìu baâi haát cuãa öng àûúåc thu vaâo àôa
haát cuãa haäng Pa theá vaâ ASIA. Ngûúâi ta ài luâng mua kyâ àûúåc nhûäng àôa
cheâo cuãa keáp Thõnh vaâ àaâo Tiïm. Öng àaä soaån nhiïìu vúã cheâo vaâ laâm thêìy
cheâo (nhû bêy giúâ goåi laâ àaåo diïîn). Öng àûúåc caã gaánh haát vaâ nhiïìu ngûúâi
trong nghïì kñnh nïí goåi öng laâ sû phuå, laâ öng truâm Thõnh. Tuy vêåy, cuöåc
söëng vêîn cûá thanh bêìn cho àïën khi öng qua àúâi. Caã cuöåc àúâi vò nghïì, öng
àaä daåy döî àûúåc nhiïìu lúáp diïîn viïn cheâo cho caã nûúác. Öng àaä giuáp àúä
nhiïìu cho Ban nghiïn cûáu nghïå thuêåt sên khêëu cuãa Böå Vùn hoáa trong
viïåc nghiïn cûáu, giûä gòn vaâ phaát triïín nghïå thuêåt cheâo truyïìn thöëng.
Tïn tuöíi öng àaä àûúåc ghi trong Baách khoa tûâ àiïín sên khêëu Liïn Xö (cuä)
xuêët baãn nùm 1959 trong muåc sên khêëu Viïåt Nam.
Riïng vïì nghïå thuêåt cheâo maâ noái, öng truâm Thõnh laâ möåt “Con
ngûúâi”! Viïët hoa. Sên khêëu Viïåt Nam vaâ nghïå thuêåt cheâo cuãa ta tûå haâo
coá möåt nghïå nhên nhû öng truâm Thõnh.
CHÕ HOA TÊM
Daåo êëy chûâng nhûäng nùm 1942-1943, caã mêëy laâng ,Bûúãi, ngûúâi ta
thûúâng hay kïí chuyïån vïì möåt nhên vêåt àùåc biïåt laâ “Mñt súâ” Hoa Têm. Söë
laâ úã ngay giûäa chúå Bûúãi, dûång lïn möåt raåp haát coá tïn “Quaãng Têm San”
Chuã cuãa raåp haát luác naâo cuâng huyïn naáo àoá laâ baâ Hoa Têm. Goåi noá laâ
raåp caãi lûúng cuäng àûúåc maâ goåi laâ tuöìng caãi lûúng cuäng àûúåc. Vò hoå diïîn
caã nhûäng tñch xûa vúái muä aáo, cên àai sùåc súä, maâ cuäng diïîn caã nhûäng tñch
múái vúái nhên vêåt ùn mùåc Têy, àeo ca vaát. Raåp haát töëi naâo cuäng kñn chöî.
Chuã nhêåt coá thïm möåt xuêët diïîn ban ngaây, chuã raåp thûúâng ài bïn caånh
ngûúâi chöìng cuãa mònh laâ möåt anh Têy lai tïn laâ Louis Aubourg. Anh
chaâng vûâa giaâu vûâa àeåp trai naây rêët kiïu haänh laâ àaä lêëy àûúåc cö àaâo haát
coá taâi nùng vaâ sùæc àeåp xuêët chuáng. Anh ta àaä haå àûúåc haâng loaåt nhûäng
àöëi thuã laâ nhûäng keã giaâu sang, caác quan huyïån, quan phuã treã tuöíi àïí
giaânh àûúåc Hoa Têm. Viïåc quaãn lyá raåp haát, Hoa Têm giao cho öng thêìy
tuöìng Nùm Nguä vaâ keáp Sinh. Haâng àïm, Hoa Têm coá vai diïîn. Àiïìu naây
khöng coá khöng àûúåc. Ban ngaây, thónh thoaãng Hoa Têm vaâo laâng Yïn
Thaái, àïën chúi kïët baån vúái keáp Thuyïn laâ keáp nöíi tiïëng vïì haát tuöìng.
Chuã raåp Quaãng Laåc phaãi àûa ö tö vïì, àûa keáp Thuyïn ài diïîn röìi laåi traã
keáp Thuyïn vïì têån nhaâ. Hoa Têm cuäng laâm quen vúái keáp Tûúác haát tuöìng
úã xoám Ao Ngang vaâ öng Ninh laâ hoåa sô veä truyïìn thêìn... Hoa Têm nhêån
mêëy baâ giaâ trong xoám laâ meå nuöi vaâ thûúâng coá quaâ, baánh, vaãi, nhaän biïëu
caác baâ. Hoa Têm theâm tònh meå, yïu laâng Bûúãi, hay xuác àöång vaâ coá loâng
thûúng ngûúâi. Nhûng khi gùåp mùåt, dên trong mêëy xoám rêët niïìm núã chaâo
Hoa Têm vaâ chõ cuäng nhanh möìm nhanh miïång chaâo hoãi lïî pheáp, lõch sûå
vúái moåi ngûúâi. Dên laâng Bûúãi rêët thñch xem nhûäng tñch diïîn cuãa raåp
nhû: Trûúng Viïn, Quan êm Thõ Kñnh, Giang Taã cêìu hön, Tra aán Baâng
Quyá Phi, Phûúng Hoa, Huyïån Trûúâng vaâ cö Cuác, Möå cö Phûúång, öng giaâ
mêåt nïët, Hoa rúi cûãa Phêåt, Kiïìu... Nhûäng tñch naây hêìu nhû ai cuäng
thuöåc, hoå xem ài xem laåi nhiïìu lêìn, khöng biïët chaán. Moåi ngûúâi rêët coá
caãm tònh vúái raåp Quaãng Têm ban vaâ cuäng rêët coá caãm tònh vúái chuã raåp.
Hoa Têm ùn mùåc cûåc kyâ sang troång rêët “a la möët” (aâ la mo de). Nhûng
moåi ngûúâi cho rùçng goåi Hoa Têm bùçng baâ thò húi giaâ. Baâ ta cûá tûng tûng,
rêët treã, nhû laâ cö hoåc troâ mùæt saáng, möi tûúi vêåy. Goåi bùçng baâ khöng
húåp. Anh Vuä Troång Haânh laâ em ruöåt nhaâ vùn Vuä Troång Can baão nïn goåi
Hoa Têm laâ “mñt súâ” Hoa Têm. Tiïëng Anh “mñt súâ” laâ cö gaái maâ. Vaâ tûâ
àoá ai cuäng goåi Hoa Têm laâ “mñt súâ” Hoa Têm. Nhû vêåy, noá coá veã hay hún,
laå hún, Têy hún, tònh hún... Quaãng Têm ban àaä àûa sên khêëu àïën chúå
Bûúãi, laâm naáo nhiïåt caã mêëy laâng Bûúãi. Noá ài àêìu cho sûå thaânh hònh möåt
vaâi nhoám caãi lûúng vaâ kõch noái nghiïåp dû cuãa caã möåt khu vûåc sêìm uêët,
àöng dên. Höìi êëy, Laåi Phuá Cûúng coân treã lùæm. öng khöng boã möåt àïm
diïîn naâo cuãa raåp Quaãng Têm ban. Sau naây, öng laâ möåt nghïå Bi kõch noái
vaâ diïîn viïn àiïån aãnh khaá nöíi tiïëng.
Trong nhaâ chõ Hoa Têm, trïn caác mùåt tûúâng treo la liïåt nhûäng bûác
tranh thuãy maåc, tranh Taâu, chõ yïu nhûäng bûác tranh naây lùæm vaâ luön
ngùæm nghña chuáng.
Hoa Têm laâ con gaái möåt gia àònh cöë nöng úã Kim Àöång, Hûng Yïn.
Tûâ nhoã, cö beá àaä haát hay vaâ haát àûúåc nhiïìu laân àiïåu cheâo, tuöìng, caãi
lûúng, quan hoå, haát ru... Nùm 13 tuöíi, coá gaánh haát xin cho cö àûúåc thoaát
ly gia àònh, ài theo gaánh. Cö àûúåc nuöi cúm, coá nhiïåm vuå tröng treã, giùåt
giuä röìi àûúåc hoåc haát, hoåc muáa. Qua vaâi nùm trúâi gioá buåi, gioång haát cuãa cö
àûúåc coi laâ möåt chêët gioång quyá hiïëm. Sùæc àeåp laåi trúã nïn löång lêîy. Ai
cuäng muöën laâm thên vúái cö. Cö khöng bao giúâ phaãi traã tiïìn cho nhûäng
bûäa quaâ nhû kiïíu baánh cuöën, buán öëc, buán chaã... Vò bao giúâ vaâ úã àêu cuäng
coá ngûúâi tranh traã tiïìn cho cö. Cö quyïët têm hoåc nghïì haát cheâo. Hoåc bêët
cûá nhûäng gò cêìn cho möåt vai diïîn tûâ bêët cûá ai. Hoåc nhûäng diïîn viïn cao
tuöíi. Hoåc caác baån treã. Luác naâo cö cuäng nhiïìu baån. Caã baån trai lêîn baån
gaái. Nhûng baån trai nhiïìu hún. Trong àoá coá nhiïìu nhaâ vùn, nhaâ baáo, hoåa
sô, thi sô... Sûác hêëp dêîn cuãa cö rêët cao. Nhûng chñnh caái taâi vaâ caái sùæc cuãa
cö cuäng mang laåi cho àúâi cö nhiïìu lao àao, cay àùæng. Àúâi cö bao giúâ cuäng
laâ möåt maãnh trùng khuyïët. Cö noái vêåy.
Nùm 21 tuöíi, cö àaä trúã thaânh möåt ngöi sao khöng coá àöëi thuã, ñt
nhêët laâ vúái Haãi Dûúng, Hûng Yïn, Haâ Nöåi, Haâ Têy, Haâ Àöng, Bùæc
Ninh... Chõ nöíi lïn, rûåc rúä, cuöën huát trong Tuêìn Ty - Àaâo Huïë xuyá Vên
giaã daåi, Thõ Mêìu lïn chuâa... Ba vai chñnh: Àaâo Huïë, Xuyá Vên, Thõ Mêìu
trong kho baáu cheâo laâ àïí cho Hoa Têm diïîn. Coân coá nhûäng vai diïîn naây
ra sên khêëu thò ngûúâi ta coân nhùæc àïën caái tïn Hoa Têm. Chõ noái sûã:
Kim Nham chaâng úi!
Àûúâng cöng danh àaä àaânh mï maãi
Nhûng tuöíi xuên coá trúã laåi bao giúã
Hay tònh riïng chaâng àaä phöi pha
Àïí cho thiïëp thaáng nùm moân moãi...
Ngûúâi ta khöng bao giúâ quïn àûúåc khi Hoa Têm noái lïåch röìi vùæt
sang bònh thaãn:
Cau non tiïån chuäm loâng àaâo
Trêìu tïm caánh phûúång, thiïëp trao cho chaâng.
Tiïëng haát cuãa chõ keâm theo daáng ài túi taã, lïåch chïnh, nhûäng bûúác
ài laá ruång hoa rúi. Nhûäng bûúác ài cuãa Hoa Têm trïn sên khêëu àïìu laâ
muáa caã. Nhûng úã vaâi vai diïîn khaác, nhûäng bûúác ài cuãa chõ laåi thanh
thoaát maâ coá caái daáng dêëp àônh àaåc cuãa möåt caânh cêy nùång trôu quaã ngoåt.
Àïën luác chõ haát àuám: “ Ta vïì xeã têëm vaán daây” Bùæc cêìu söng Caái..cho meå
thêìy sang chúi.”...
Thò soáng gioá nöíi lïn aâo aâo, loâng chõ xaáo àöång vaâ traân àêìy khaát voång.
Röìi laåi ngêín ngú, bêng khuêng:
Ngûúâi àêu àïën úã chuâa naây...
Cöí kiïu ba ngêën, löng maây neát ngang...
Hoa Têm ngêín ngú, nöìng naân, sêìu muöån, cö àún, nhûng phêën
khñch, lêng lêng.
Nhûäng maãng diïîn cuãa chõ àïìu àaä thaânh mêîu mûåc cho caác vai diïîn
kïë tiïëp sau chõ. Caác trûúâng hoåc, caác lúáp huêën luyïån àïìu phaãi trñch ra
nhûäng daáng neát, àöång taác phong caách haát, noái, cûúâi, cuãa chõ maâ daåy cho
caác hoåc sinh. Vúái chõ, khi nhaåc nöíi lïn, tiïëng haát cuãa chõ cêët lïn theo àaä
laâm cho ngûúâi ta sung sûúáng, vui, buöìn, haáo hûác. Trong loâng ngûúâi nghe
thêëy traân àêìy nûúác mùæt, tònh yïu vaâ sûå dùçn vùåt. Chñnh vò chõ haát àûúåc caã
tuöìng, caãi lûúng, quan hoå, aã àaâo...nïn tiïëng haát cuãa chõ múái coá nhiïìu
maâu sùæc, nhiïìu cung bêåc, àa daång vaâ thanh tên. Caác vai diïîn cuãa chõ
thûúâng böìng bïình möåt haâo quang laäng maån laâm say loâng ngûúâi. Röìi vïì
sau naây, àaä coá nhiïìu lúáp diïîn viïn kïë tiïëp chõ cuäng àïìu bùæt chûúác chõ, hoåc
chõ maâ trònh diïîn. Nhûng cho àïën bêy giúâ (1998), vêîn chûa coá ai àaåt
àûúåc àïën 8/10 cuãa chõ.
Cung àaân tònh duyïn cuãa chõ luön naáo nhiïåt, tûng bûâng àêìy ngêîu
hûáng suöët tûâ thúâi treã cho àïën khi vïì giaâ chõ rêët yïu àaåi thi sô Höì Xuên
Hûúng.
Coân möåt chi tiïët. Àoá laâ khi Thuã àö àûúåc giaãi phoáng, trong nhûäng
ngaây àêìu, àoaân cheâo Laåc Viïåt gùåp khoá khùn vïì taâi chñnh, chõ àaä khöng
ngêìn ngaåi baán ài têët caã nhûäng tû trang cuãa mònh coân laåi àïí giuáp àúä àoaân
töìn taåi. Chõ àaä goáp vaâo viïåc àaâo taåo, böìi dûúäng vaâ truyïìn nghïì cho möåt
loaåt diïîn viïn saáng giaá nhû Thanh Trêìm, Bñch Nhuêìn, Tuyïët Nga,
Nguyïåt Nga... Hoa Têm daåy hoå tûâ viïåc vêën khùn àïën àöång taác xoâe quaåt
àûa mùæt. Chõ vui loâng truyïìn laåi cho lúáp treã nhûäng ngoán nghïì bñ mêåt maâ
àaáng leä ra phaãi söëng àïí buång, chïët mang theo.
Luác chõ giaâ yïëu trïn giûúâng bïånh, chõ baão: töi nùång khuác ên tònh
vúái cuöåc àúâãi. Mùåc duâ cuöåc àúâi àaä laâm töi àau khöí chõ noái vêåy àûúåc vaâi
tuêìn röìi ra ài vônh viïîn.
ÖNG HAI CHÊU
Khöng khñ tûng bûâng cuãa ngaây Tïët Nguyïn àaán coân Ngêìn nhû
nguyïn veån. Laâng Triïìu Khuác vaâo höåi súám hún hùèn nhûäng nùm trûúác.
Nùm nay, dên laâng laâm ùn coá chiïìu hûúáng khaá hún. Àïm ngaây möìng 5
thaáng giïng, hêìu nhû chùèng nhaâ naâo nguã. Hoå têët bêåt laâm cöî baân, baánh
traái àïí àem ra cuáng úã ngoaâi àònh. Nhûäng àöì cuáng àoá laåi àûúåc àem têët caã
vïì nhaâ sau möåt höìi hûúng thùæp vaâ chia cho caác chaáu goåi laâ löåc. Gia chuã
chó laâm duyïn vúái öng Tûâ möåt àôa xöi nhoã hoùåc phêím oaãn quaã chuöëi. Viïåc
cuáng baái naây khöng töën keám gò mêëy, cuäng laâ baây veä ra maâ ùn. Khoaãng 9
giúâ saáng ngaây möìng 6 thaáng giïng laâ ngaây tïë Thaânh Hoaâng. ÚÃ Triïìu
Khuác, Thaânh Hoaâng cuäng laâ Vua (Phuâng Hûng - Böë Caái Àaåi Vûúng).
Nhên dên rêët tûå haâo vúái nhûäng dêëu vïët vïì baäi luyïån binh cuãa Phuâng
Hûng khi xûa coân lûu laåi vúái nhûäng mö, nhûäng goâ àöëng nhêëp nhö thûåc
maâ múâ aão úã phña sau ngöi àònh cöí kñnh.
Sau möåt traâng phaáo nöí gioân, moåi ngûúâi trang nghiïm laâm lïî tïë
Thaânh Hoaâng. Hoå mùåc nhûäng böå quêìn aáo lïî ngaây xûa nhiïìu maâu sùæc
rûåc rúä, àöåi muä, ài hia, nhûäng nhên vêåt chñnh biïíu diïîn nhûäng àöång taác
àûúåc khoe trûúng vúái nhûäng neát muáa chêåm chaåp vaâ keáo daâi. Ban haânh
baát êm xuáng xñnh aáo “thuång maâu lam, cûá nhûäng laân àiïåu luác huâng höìn,
bi ai tha thiïët luác laåi laâ doâng àúâi chaãy xuöi duyïn ngùæn núå daâi. Khoái
hûúng nghi nguát, trong laân aánh saáng múâ múâ, moåi hònh aãnh vaâ maâu sùæc
cuãa caác hoaânh phi cêu àöëi sún son thïëp vaâng, mêm nguä quaã, àöì tïë,
nhûäng ngoån lûãa nïën v v... pha tröån laåi vúái nhau húåp thaânh möåt veã àeåp
kñn àaáo huyïìn bñ, sûúng khoái... thêåt khoá taã.
Ngoaâi sên àònh, dûúái chên chiïëc cöåt cao treo laá cúâ nguä sùæc vúái
nhûäng miïëng lûúäi höí maâu trùæng baåch phêët phú. Àoá laâ möåt cöng baáo vïì
ngaây lïî höåi. Cuäng chñnh dûúái caái cöåt cúâ sún àoã êëy coá möåt àöi nam nûä nùæm
lêëy tay nhau thêåt chùåt, tûúãng chûâng nhû khöng thïí naâo rúâi nhau ra
àûúåc. Hoå laåi húi ngaã thên vaâo nhau. Hoå nhòn nhau nhû muöën quïn caã
àêët trúâi. Caái trûúâng àoaån naây diïîn ra quaá lêu àaä laâm cho nhûäng ngûúâi úã
phña ngoaâi boã caã xem gaâ choåi vaâ àêëu vêåt maâ àïí mùæt nhòn vïì phña hoå. Àöi
nam nûä àaä trúã thaânh hai nhên vêåt nöíi bêåt, hiïëm coá. Böën thanh niïn nam
nûä cûúâi röån lïn, xön xao baân taán vúái nhau, chó troã. Àaám àöng trúã nïn
nhöån nhõp. Hoå vêîn cûá nùæm chùåt lêëy cöí tay nhau nhû súå möåt trong hai
ngûúâi seä bay ài àêu mêët, mùåc nhûäng tiïëng xò xaâo nhûäng aánh mùæt chêm
choåe tûâ böën phña àûa túái. Hoå chùèng biïët trúâi àêët laâ gò nûäa. Maâ laåi coá veã
möîi luác caâng say sûa hún.
Ngûúâi àaân öng chûâng 70 tuöíi, mùåc aáo the, khùn nhiïîu. Öng söëng
bùçng nghïì khaãm trai vaâ nghïì laâm thao, may vaâ laâm caã kiïíu aáo baâo röìng
phûúång, muä maäng, hia duâng cho diïîn viïn cheâo, tuöìng. Thónh thoaãng, coá
möåt àúåt gioá nhúá nhung quaá khûá naâo àoá àem laåi öng laåi gêëy mêëy cung àaân
nguyïåt hoùåc haát mêëy baâi quan hoå. Gioång haát cuãa öng trong treão, tûúi
maát vaâ maånh meä nhû caái höìi coân treã. Tïn öng laâ Hai Chêu úã xoám Cêìu.
Ngûúâi àaân baâ khoaãng trïn saáu mûúi tuöíi, mùåc aáo daâi, quêìn àen, chñt
khùn nhung. Baâ tïn laâ Nùm Diïåu úã xoám Haå Long Giang vuâng Lim.
Ngûúâi àaân baâ naây thuöåc loaåi maâ moåi ngûúâi cho rùçng hoå coá àïën caái tuöíi 60
chùng nûäa vêîn coân xuên sùæc.
Hoå quen nhau tûâ caái thuãa mûúâi taám àöi mûúi khi caã hai cuâng söëng
úã vuâng Lim vaâ ruã nhau ài haát quan hoå hïët laâng naây àïën laâng khaác trong
suöët thaáng giïng.
Hoå laâ nhûäng võ liïìn anh liïìn chõ àûúåc kñnh nïí. Hoå yïu nhau trong
suöët thúâi gian daâi nhûng khöng lêëy àûúåc nhau. Thïë röìi, cuöåc àúâi xö àêíy,
keã Bùæc ngûúâi Nam, naâng úã laåi Laång Giang vúái chöìng con, chaâng phiïu
baåt sang Triïìu Khuác. Vaâ tûâ mêëy nùm nay, hoå àaä àùåt ra caái lïå àûúåc chêëp
haânh möåt caách nghiïm chónh vaâ trang troång. Cûá haâng nùm, ngaây 6, 7
thaáng giïng, baâ Nùm Diïåu sang Triïìu Khuác dûå höåi àònh, laâ thûúång
khaách cuãa öng Hai Chêu. Ngaây 13, 14 thaáng giïng, öng Hai Chêu laåi túái
höåi Lim thùm baâ Diïåu vaâ möåt söë liïìn anh liïìn chõ, baån höìi trai treã.
Nùm nay, cuäng nhû moåi nùm, öng Hai Chêu àaä chuêín bõ àoán baån
tûâ mêëy höm trûúác. öng àaä daânh riïng möåt chiïëc nhêîn vaâng möåt àöìng cên
àïí àeo vaâo ngoán tay run rêíy cuãa baâ Nùm Diïåu laâm quaâ. Àêy laâ thaânh
quaã cuãa sûå cöë gùæng laâm luång vaâ sûå tiïët kiïåm cuãa öng. Öng cho rùçng nhêët
àõnh öng phaãi tùång baâ moán quaâ àoá. Nïëu khöng, öng seä vö cuâng xêëu höí vïì
caái sûå ,”Tu mi nam tûã” cuãa öng - öng noái thïë.
Hoå vêîn àûáng vúái nhau möåt laát nûäa nhû hai pho tûúång röìi dùæt nhau
rúâi khoãi àaám àöng, ài qua möåt löëi nhoã loanh quanh eo àiïím nhûäng rùång
cuác têìn. Hoå vêîn nùæm tay nhau bûúác cao bûúác thêëp vïì xoám Cêìu. Hoå chó
biïët coá nhau vaâ khöng àïí yá àïën bêët cûá caái gò hoùåc ngûúâi naâo úã quanh hoå.
Bûúác vaâo nhaâ, hoå rúâi tay nhau. Vêîn nhûäng cùåp mùæt nhòn nhau khöng rúâi.
öng Hai Chêu chó cho baâ Nùm Diïåu xem hoân non böå, mêëy chêåu lan,
nhûäng cêy caãnh àûúåc tóa, uöën theo nhûäng thïë rêët cêìu kyâ vaâ nïn thú,
chiïëc löìng chim lïn nûúác coá hai con baåch yïën nhaãy nhoát... Têët caã àïìu laâ
nhûäng taác phêím taâi hoa cuãa öng Chêu, öng luön hoãi:
- Baâ coá thñch khöng?
- Thñch.
Öng laåi dùæt baâ Nùm àïën gêìn hai cêy si, möåt cao möåt thêëp àûáng
caånh nhau maâ ngaã nghiïng nhû àang trong cún gioá maånh. öng baão:
- Baâ naây, àêy laâ cêy coá caái daáng “Ngûúâi úi ngûúâi úã àûâng vï”ì. Töi àaä
àûa nhûäng tiïëng haát cuãa chuáng mònh vaâo hai caái cêy naây àêëy. Baâ coá
thñch khöng?
- Cûá phaãi hoãi maäi!
Öng Hai Chêu hiïån giúâ àang úã àêy. Gian nhaâ beá nhoã nhûng goån
gaâng, coá vûúân, coá caãnh, öng söëng möåt mònh. Vúå öng àaä mêët tûâ lêu. Hai
àûáa con trai àaä ú ã riïng vaâ ài àêy ài àoá luön. Nghe àêu hoå laâm ùn cuäng
khêëm khaá. Öng pha traâ coá cho thïm mêëy nhaánh ngêu mûa thu vaâo röìi
múâi baâ Diïåu:
-Baâ uöëng ài. Möåt nùm múái laåi gùåp nhau. Quyá quaá. Thêåt vö giaá. Thïë
naâo, coá vêët vaã khöng? Trúâi úi Mêëy trùng cuäng khuyïët mêëy hoa cuäng
taân... Nhûng thöi, gùåp nhau laâ bao nhiïu ûu phiïìn tan biïën hïët – öng noái
nhaát gûâng vaâ nhû thïí àang khoác.
Öng Hai Chêu vaâ baâ Nùm Diïåu nùæm tay nhau. Thêåt laâ tònh yïu
khöng coá tuöíi, say àùæm, cuöìng si vaâ múâ aão. Àoá laâ tònh yïu àñch thûåc. Caã
hai ngûúâi, hoå khöng noái nhiïìu vïì tònh yïu, cuäng khöng kïí lïí daâi doâng,
phuâ phiïëm. Hoå chó biïët coá nhau.
Thêåt laâ may mùæn cho töi laâ möåt nhaâ baáo luön sùn àuöíi nhûäng
chuyïån vui buöìn êm thêìm maâ maänh liïåt xaãy ra úã khùæp núi àïí dûå trûä cho
caái niïìm vui quaá ngheâo naân cuãa töi. Töi àaä tòm moåi caách laâm quen vúái
öng Hai Chêu. Sau nhiïìu lêìn qua laåi vúái nhau, öng coi töi nhû laâ ngûúâi
baån thên àïí thöí löå nöîi niïìm. Öng kïí chuyïån böì cuäng chùèng rêìy la töi
àiïìu gò möîi khi töi toâ moâ vùån veåo moåi chi tiïët. Coá höm töi vaâo àïì:
“Haát quan hoå laâ haát vïì tònh yïu. Caác taác giaã phûúng Têy cho rùçng
haát quan hoå laâ möåt loaåi ca haát dên gian, àêìy chêët phong tònh, àêìy caái
àeåp. Noá ùn nhêåp vúái tiïëng haát cuãa nhên loaåi. Hoå khöng mêëy àaã àöång àïën
cuöåc söëng cuãa caác liïìn anh liïìn chõ. Nhûng möåt söë nhaâ nghiïn cûáu cuãa
ta, hoå cûá bùæt chûúác nhau maâ viïët quanh ài quêín laåi möåt vaâi chi tiïët. Naâo
laâ caác liïìn anh liïìn chõ quan hoå khöng lêëy nhau. Haát àïí vui xuên, tònh
baån cuãa hoå thêåt trong saáng, àûáng àùæn, khöng bao giúâ xaãy ra caái goåi laâ
trai gaái. Hoå kñnh troång nhau, quyá mïën nhau, chó giûä úã mûác tònh baån
v.v... Töi thêåt suy nghô vïì caái khoaãn naây lùæm”.
Öng liïìn noái ngay: “Chuáng töi quyá nhau, tònh yïu cuãa chuáng töi
trong saáng. Vêng” Öng böîng nhoãm dêåy, noái to lïn nhû trong möåt cuöåc
tranh caäi vaâ coá caái veã cûãa quyïìn:
- Coân thò vûát, vûát hïët nhûäng lúâi noái àoá ài cho töi. Chuáng töi laâm ùn
vêët vaã àïí àuã cúm ùn aáo mùåc. Chuáng töi haát laâ chuáng töi yïu àêëy. Coá yïu
múái haát. Haát cho mònh, cho ngûúâi mònh yïu, cho ngûúâi mònh àang khaát
khao. Haát àïí toã tònh àêëy.
Vêng, öng noái coá lyá.
- Noá phong tònh àêëy! Naây nheá:
“Cöí tay em vûâa trùæng laåi vûâa troân
Àaä cho ai göëi nïn moân möåt bïn...”
Chuáng töi haát vaâ haâng ngaây chuáng töi laâm nöng nghiïåp vaâ nghïì
thuã cöng, trao àöíi buön baán. Chuáng töi haát àûúåc moåi ngûúâi yïu quyá vaâ
cung phuång ùn uöëng, phñ töín. Nghôa laâ tiïëng haát cuãa chuáng töi phaãi hay
àïí coá ngûúâi nghe, coá khaách haâng, coá löåc... Chuáng töi haát baâi “Luáng liïëng”,
röìi àïën baâi “Vaâo chuâa chaãi chiïëu ra”, coá cêu “Muöën kïët a phuá lúåi tònh laâ
nhên ... duyïn...” thïë khöng phaãi laâ roä raâng thanh thiïn baåch nhêåt têët caã
röìi aâ. Giúâi sinh ra thïë maâ...
- Vêng! Vêng!
- Chuáng töi tònh tang àêëy. Anh tònh tang, aã tònh tang. Coá àiïìu laâ xaä
höåi coân phong kiïën, xaä höåi muöën kñn àaáo, chuáng töi nïn kñn àaáo. Chuáng
töi tònh tang rêët mûåc. Laåi coân caái cêu “Yïu nhau cúãi aáo cho nhau” û ?
Chuáng töi haát nhû sau: “Yïu nhau...” nghó möåt laát, àïën hai tûâ “cúãi aáo” laåi
nghó möåt laát, röìi múái àïën : “cho nhau”? Nhû thïë laâ coá nghôa lùæm àêëy. Anh
cúãi aáo cho aã, aã laåi cúãi aáo cho anh. Vïì àïën nhaâ, caã hai bïn àïìu noái döëi caã
àêëy ” Àoá laâ lúâi noái döëi cho pheáp...
Öng yïn lùång möåt phuát, túåp möåt húáp rûúåu. Trong loâng öng chan
chûáa nhûäng àiïìu muöën noái ra. Chuáng cûá tranh nhau àïí àûúåc thöí löå àïën
nöîi laâm cho öng luáng tuáng. Öng nhû bõ öëp àöìng. Öng liïìn haát lïn baâi: “
Ngöìi tûåa maån thuyïìn” vaâ ,Coân duyïn “ vúái lúâi ca cuãa caái thuúã xa xûa...
Töi cuäng caãm àöång àïën ngaåc nhiïn vaâ khöng ngúát lúâi khen öng. Quaã
thûåc, öng haát quaá hay. Töi chûa bao giúâ àûúåc nghe ai haát quan hoå hay
àïën nhû vêåy, mùåc dêìu töi àaä àûúåc nghe haát hai baâi àoá khöng biïët bao
nhiïu lêìn röìi. Töi hoaân toaân coá thïí caãm nhêån àûúåc thïë naâo laâ möåt baâi
quan hoå hay Töi laåi caám ún öng nhiïåt liïåt. Öng hïën gaåt ngay ài vaâ caâng
haâo hûáng hún.
- Trong mêëy chuåc nùm nay, töi chûa thêëy gioång haát naâo àõch àûúåc
vúái gioång Nùm Diïåu cuãa töi. Kïí cuäng coá àöi ba tay khaá àêëy. Nhûng hoå
haát vêîn coân chûa “ngon”. aâ, maâ noái àïën caái “ngon” cuãa àúâi ngûúâi thò phaãi
kïí àïën nhûäng yá kiïën maâ caác võ àaân anh cuãa chuáng töi cho laâ: “Cau phúi
taái, gaái àoaån tang, chim ra raâng, gaâ nhaãy öí” vaâ cúm chñn túái, caái göìng
non, gaái möåtcon, gaâ maái gheå ” ... Àêëy ! ... Haát quan hoå cuäng phaãi haát sao
“ngon” nhû vêåy.
Töi coân coá nhiïìu lêìn tiïëp chuyïån vúái öng Hai Chêu vïì nhûäng
chuyïën ài haát quan hoå lûu àöång cuãa öng vúái caác hïën anh hïën chõ, vïì cuöåc
àúâi coá phêìn phùèng lùång maâ söi nöíi cuãa öng, nhûäng cêu chuyïån vïì böën
mûúi chñn laâng quan hoå, vaâ nhêët laâ nhûäng cêu chuyïån gêìn nhû huyïìn
thoaåi vïì baâ Nùm Diïåu cuãa öng ... Têët caã àuã àïí viïët thaânh möåt têåp saách
daây lûu truyïìn cho thïë hïå sau, gúåi nhúá vïì möåt con ngûúâi, möåt cuöåc àúâi
gùæn liïn vúái tiïëng haát quan hoå.
TRUÁC QUYÂâNH
Truác Quyânh ngûúâi nhoã nheå, cên àöëi, mùæt sêu, long maây laá liïîu,
muäi doåc dûâa. Chõ laâ nhan sùæc möåt thúâi. Cuöëi nùm 1946, Truác Quyânh
àoáng vai Phöìn Y trong Löi Vuä, coá hai buöíi thöi nhûng cuäng àuã cho ngûúâi
xem trêìm tröì khen ngúåi àïën têån bêy giúâ. Luác êëy, Truác Quyânh múái coá 20
tuöíi. Ngûúâi ta caám ún trúâi àêët vaâ cuöåc àúâi àaä cho sên khêëu Viïåt Nam coá
àûúåc Truác Quyânh.
Vai Phöìn Y laâ möåt vai rêët khoá àoáng. Noá nùçm goån trong viïåc thaânh
cöng hay thêët baåi cuãa möåt vúã kõch lúán Nhûng Truác Quyânh àaä thaânh cöng
rûåc rúä. Nhûäng ngûúâi coá may mùæn àûúåc xem vai Phöìn Y do caác diïîn viïn
Bùæc Kinh, Thûúång Haãi àoáng cuäng phaãi cöng nhêån Phöìn Y núi Truác
Quyânh khöng thua keám chuát naâo, maâ coân húåp lyá, duyïn daáng hún laâ
khaác. Vúái Truác Quyânh, vai Phöìn Y àaä trúã nïn quyá phaái, sùæc saão, daâo daåt
soáng bïn trong, kiïu sa, theâm khaát, vûâa cao caã vûâa nhuåc duåc, chên tònh
maänh liïåt, giaâ dùån maâ non tú. Ngûúâi ta goåi ngay chõ laâ ngöi sao, laâ diïîn
viïn phi phaâm. Sau buöíi diïîn, caã sên khêëu àêìy hoa cho Truác Quyânh.
Sao maâ nhiïìu hoa thïë. Cho àïën ngay höm nay, töi chûa thêëy bêët cûá möåt
buöíi biïíu diïîn naâo maâ möåt diïn viïn àûúåc tùång nhiïìu hoa àïën nhû vêåy.
Ngûúâi ta mï Truác Quyânh vaâ söë ngûúâi àoá àïëm khöng xuïí. Taâi nùng cuãa
Truác Quyânh khöng phaãi tûå nhiïn maâ coá. Noá chùèng xuêët hiïån tûâ söë 0 maâ
núã ra laâ sung maän, veån toaân hêëp dêîn, àêìy ma lûåc. Noá huát nhûåa vaâ àûúåc
tûúái tùæm tûâ cuöåc söëng àêìy thùng trêìm, àöåt biïën, nhiïìu mêu thuêîn, vûâa
àúâi vûâa àaåo... maâ rêët nghïå sô cuãa baâ meå taâ; sùæc. Truác Quyânh ham mï
nhiïìu thïí loaåi nghïå thuêåt vaâ àoáng kõch tûâ beá.
Trong khaáng chiïën, chõ ài biïíu diïîn úã nhiïìu vuâng. Tñnh ra, chõ biïíu
diïîn úã ngoaâi tiïìn tuyïën nhiïìu hún úã nhaâ haát. Àöi khi diïîn ngay bïn mêm
phaáo. Chõ sùæm àûúåc nhiïìu loaåi vai. Têm traång caâng phûác taåp caâng diïîn
àûúåc “lïn maâu laâm nïn nhûäng hònh tûúång khöng thïí quïn àûúåc. Nhûäng
vai nöng dên, ngûúâi meå... cuãa chõ àûáng lïn roä neát, coá hònh haâi, têm
traång, coá tuyïn ngön cuãa ngûúâi phuå nûä Viïåt Nam kiïn cûúâng vaâ nhên
hêåu. Àoá laâ nhûäng vai chñnh cuãa chõ trong “Meå Lïånh giûä luáa”, “Caái voäng”,
“Dûúái chên thaánh giaá”, traã con töi àêy ? Nöîi àau tinh thêìn cuãa ngûúâi meå
mêët con trong vúã “Traã con töi àêy” àaä àûúåc vêåt chêët hoáa, nhû coá thïí súâ
moá àûúåc. Nöîi àau trúã nïn hiïån diïån, maänh liïåt vaâ khuãng khiïëp. Khaán giaã
vöî tay laåi kïu lïn “Phöìn Y Phöìn Y..:”
Vò yïu cêìu cuãa caác mêm phaáo, àöi khi chõ àaãm àûúng cöng viïåc
biïíu diïîn cuãa caác diïîn viïn muáa vaâ diïîn viïn haát. Chõ biïíu diïîn àùçm
thùæm, àam mï, vûâa thûåc vûâa aão vaâ cuäng àûúåc liïåt vaâo nhûäng diïîn viïn
muáa, haát haâng àêìu.
Hoâa bònh trúã laåi , trong vúã “Nhûäng ngûúâi úã laåi” , chõ àoáng vai Ngoåc
Cêìm vúái têm traång röëi búâi, phûác taåp. Chó coá chõ àoáng vai chñnh naây.
Khöng coá diïîn viïn “Àuáp” Sau àoá, chõ coá möåt loaåt vai thaânh cöng nhû
“chõ Hoâa” trong vúã Chõ Hoâa Panova trong “Liuba “ (khöng tòm àûúåc vai
àuáp). ÚÃ vúã kõch àöì söå naây, vai chñnh cuãa chõ thïí hiïån möåt têm höìn Nga,
rêët Nga maâ àaåo diïîn Vasiliep phaãi thûâa nhêån: thuêìn khiïët, sêu lùæng,
tinh tïë möîi cûã chó, daáng àiïåu cuãa chõ àïìu nöìng naân chêët taåo hònh. Àaåo
diïîn Vasiliep laåi noái: “Thaânh cöng cuãa Truác Quyânh trong “Liuba” khöng
chó àaánh dêëu taâi nùng vaã sûå trûúãng thaânh cuãa Truác Quyânh maâ coân àaánh
dêëu sûå raång rúä cuãa sên khêëu Viïåt Nam. Sau àoá, chõ laåi àoáng tiïëp
Lêm Nhô Nhaân trong “Àûáng gaác dûúái aánh àeân nï-öng”, vúå giaáo sû Hoaâng
trong vúã “ Giaáo sû Hoaâng”, Lia trong “Platon” , baâ meå trong “Tay suáng
dên quên”, baâ giaáo trong , “Meå vaâ nhûäng ngûúâi con” Ma ria Jlitrina
trong “Khuác thûá ba bi traáng”, baâ Pio trong “Sang söng”.
Chõ coân thaânh cöng khi vaâo vai meå Nuái trong böå phim , “Àûúâng vïì
quï me å”? Chõ chùèng nhûäng chûáng toã khaã nùng cuãa mònh maâ coân coá loâng
quaã caãm, hy sinh cho nghïå thuêåt. úã nhûäng pha diïîn nguy hiïím, àaåo diïîn
àïì nghõ cho ngûúâi khaác àoáng thay, nhûng chõ khöng chõu vaâ àïì nghõ
chñnh mònh àûúåc àoáng àïí thïí hiïån töët hún. Chõ àaä phaãi vêåt löån vúái möåt
con baåc giï to lúán, hung dûä, chõu àûång nhûäng miïëng ngoaåm thûåc sûå cuãa
noá. Chõ àaä vûúåt qua nhûäng pha nhû vêåy vúái loâng duäng caãm cuãa möåt
chiïën sô àïí àaåt àûúåc caái àeåp thùng hoa cho nhûäng thûúác phim.
Truác Quyânh rêët dïî xuác àöång. Nhûng cuäng rêët biïët truyïìn nhûäng
xuác àöång àoá túái ngûúâi xem. Möîi lêìn chõ nhêån möåt vai diïîn hoùåc möåt kõch
baãn phim naâo chõ àïìu cho àoá laâ möåt lêìn “sú tuyïín” àöëi vúái möåt möëi tònh
möëi tònh sên khêëu.
Trong saáng taåo nghïå thuêåt, Truác Quyânh luön muöën àaåt àïën muåc
àñch cuãa sûå cao caã. Chõ coá tinh thêìn traách nhiïåm vaâ möåt sûå say mï
khöng nguöi. Chõ hoåc têåp úã saách, úã baån beâ xung quanh àïí àaåt àïën sûå
hoaân thiïån cuãa gioång noái, daáng ài, caách àûáng laâm sao cho tiïëng cûúâi
tiïëng khoác coá àûúåc caã kyâ hoa dõ thaão àïí dinh dûúäng tinh thêìn cho con
ngûúâi. Laâm àûúåc nhû vêåy, Truác Quyânh àaä laâ möåt nghïå sô thûåc sûå caã vïì
nghôa àen lêîn nghôa boáng.
Cho àïën giúâ, Truác Quyânh àûúåc kïí nhû laâ möåt trong nhûäng nûä nghïå
sô kõch noái haång nhêët. Maâ nhûäng nghïå sô haång nhêët chó coá thïí àïëm trïn
àêìu ngoán tay.
Sên khêëu Viïåt Nam laâ möåt phêìn quan troång trong nïìn vùn hoáa -
nghïå thuêåt Viïåt Nam àöåc àaáo vaâ àa daång. Thêåt thiïëu soát khi noái àïën sên
khêëu Viïåt Nam maâ khöng nhùæc àïën Truác Quyânh. Àoá laâ hiïån thên cuãa
möåt nghïå sô cao caã, àeåp àeä, xa xöi, mong manh, àún cöi vaâ bñ êín. Trong
àúâi thûúâng, Truác Quyânh khiïm töën, yïu quyá moåi ngûúâi, giaãn dõ, khöng
öìn aâo, khöng àoâi hoãi nhiïìu, khöng bon chen, cêìu caånh, möåt têm höìn
nhiïìu ûúác voång. Chõ ra ài thanh thaãn nhû möåt chiïëc laá diïîn viïn lòa caânh
sên khêëu. Caã caái cêy sên khêëu rung lïn thûúng tiïëc vaâ nhêån chuát phêìn
àoáng goáp cuãa chõ àïí laåi.
Chõ thñch cêu noái cuãa Cúrian Chandra, nhaâ vùn kiïåt xuêët cuãa ên
Àöå: “Töi hûúáng vïì möåt böng höìng vaâ möåt ngoån lûãa maâ khöng bao giúâ töi
vúái túái ”...
CON GAÁI HAÂ NÖÅI.
Cuäng khöng hiïíu sao Haân laåi yïu Oanh vaâ àûúåc O anh chêëp nhêån.
Sau khi hoå cûúái nhau, cuöåc söëng gùåp nhiïìu khoá khùn. Meå Haân mêët súám,
luác Haân 18 tuöíi anh ài böå àöåi 8 nùm , röìi xuêët nguä vïì vúái gia àònh, Oanh
chùm soác Haân moåi rùåt àïën mûác Haân khöng chï vaâo àêu àûúåc. Vúå anh coá
taâi nùng, caác baån beâ khen Oanh nûác núã. Thïë röìi, hoå coá nhiïìu aão tûúãng
trong cuöåc söëng. Caã hai àïìu coá trònh àöå àaåi hoåc. Nhûng vúái thûåc tïë cuöåc
söëng trong gia àònh cuâng vúái chöìng, àöi luác Oanh trúã nïn mïåt nhoåc vö
cuâng. Naâng tiïìu tuåy ài àöi phêìn. Àûáa con trai ra àúâi laåi hay öëm yïëu àaä
vaåch ra möåt sûå ngùn caách giûäa hai vúå chöìng. Naâo nhiïåm vuå vúái cú quan
naâo nhûäng cöng viïåc coá tïn vaâ khöng tïn vêy lêëy Oanh àïën ngaåt thúã laâm
cho töí êëm gia àònh trúã nïn giaá laånh. Oanh khöng hiïíu àûúåc rùçng chöìng
naâng rêët yïëu àuöëi trûúác nhûäng khoá khùn. Traái tim vaâ têëm loâng cuãa anh
khöng chõu nöíi sûå thûã thaách phuä phaâng cuãa cuöåc söëng.
Àûáa con trai lúán lïn, Oanh múái raãnh tay, têåp trung moåi cöë gùæng
chùm soác, giuáp àúä chöìng. Chõ mang àïën cho chöìng sûå nöìng êëm, ïm àïìm,
dõu daâng vaâ vúái têët caã nhûäng gò cêìn coá úã möåt ngûúâi vúå. Nhûng hònh nhû
àaä húi muöån. Anh ta àaä thay àöíi. Anh ta khöng coân quyïën luyïën Oanh
nhû trûúác. Anh àaä nhòn Oanh vaâ gia àònh vúái con mùæt laånh luâng. Do vêåy,
moåi cöë gùæng cuãa Oanh àaä bõ loaäng ài. Anh ta cuäng rêët lyá trñ vaâ cûå tuyïåt
möåt vaâi trûúâng húåp bõ caám dö búãi nhûäng cö gaái treã, àeåp. Anh trúã nïn
noáng naãy vaâ hay caáu gùæt. Vúå chöìng anh luön caäi nhau. Caã hai bïn àïìu
khöng chõu ngöìi xuöëng noái chuyïån chên thaânh. Tònh traång naây dêîn àïën
viïåc anh “dñnh” vaâo voâng tay cö vúå àeåp cuãa möåt anh cöng chûác haång
thêëp. Biïët àûúåc chuyïån naây, Oanh vûâa tûác giêån vûâa àau buöìn. Sûå àau
àúán cûåc àöå naây laâm cho Oanh bûâng tónh, nhêån ra chên tûúáng cuãa sûå viïåc.
Oanh khöng khoác nûäa, khöng ra khoãi nhaâ mêëy ngaây liïìn, naâng kinh
ngaåc vaâ thêëy baãn thên mònh cuäng chõu traách nhiïåm vïì viïåc thay loâng àöíi
daå cuãa Haân. Nhòn laåi mêëy nùm trúâi chöìng úã nhaâ thò àau àêìu, chöìng ài xa
thò àau loâng. Hoå àaä , “kiïu” vúái nhau, duâng thaái àöå “laånh” àöëi xûã vúái caái
laånh. Hoå khöng biïët tònh yïu laâ gò.
Trûúác hïët, Oanh lêëy têëm loâng ngûúâi vúå, quan têm àïën chöìng vúái
mûác töëi àa. Oanh ngêíng cao àêìu, quyïët têm keáo chöìng trúã laåi vúái gia
àònh. Oanh phaát hiïån ra chñnh mònh. Naâng thïí hiïån caái àeåp bïn trong
lêîn bïn ngoaâi cuãa mònh, sùén saâng lùæng nghe yá kiïën cuãa chöìng. Àoá laâ caã
möåt giai àoaån cöë gùæng gian khöí. Oanh tin vaâo möåt vaâi súåi thuêìn khiïët
vöën coá cuãa chöìng seä khöng laâm cho mònh thêët voång.
Quaã nhiïn, trong böëi röëi, mï loaån, Haân trúã laåi vúái Oanh. Naâng tön
troång sûå tûå tin cuãa chöìng, khöng noái thùèng maâ viïët cho chöìng mêëy laá thû
daâi. Trong thû, naâng phên tñch nheå thaái àöå laånh nhaåt cuãa chöìng vaâ thûâa
nhêån sûå thiïëu traách nhiïåm cuãa mònh. Naâng cuäng nhùæc laåi nhûäng kyã
niïåm tûúi àeåp trong thúâi gian àaä qua. Xem xong thû, chöìng Oanh thöët
lïn “!laânh laâm gaáo, vúä laâm möi” Vaâ Coá yá àõnh ly hön. Anh ta khöng ngúâ
Oanh noái coá tònh coá lyá, laåi röång lûúång khoan dung àïën vêåy. Anh ta baão:
“trong chiïën tranh laånh, caã hai ngûúâi cuâng khöí”. Höm àoá, hoå nùçm bïn
àûáa con trai hai baân tay hoå gùåp nhau, nùæm lêëy nhau. Hoå cuâng khoác vúái
nhau. Thïë laâ gûúng vúä laåi laânh.
Mêëy nùm sau, chùèng biïët cuöåc àúâi xö àêíy thïë naâo, gûúng laânh laåi
vúä. Töi gùåp Oanh úã möåt quaán caâ phï. Oanh àaä 60 tuöíi. Naâng nhanh
nheån, sang troång vaâ àeåp Tröng Oanh chó nhû ngûúâi trïn 40 tuöíi thöi.
Ngûúâi chöìng cuä cuãa cö , anh ta ên hêån cö àún àïën baåc trùæng caã àêìu Con
trai cuäng àïën thùm Oanh sau nhûäng chuyïën ài cöng taác daâi ngaây àïí
àûúåc öm chêìm lêëy meå. Oanh khaá nöíi tiïëng, daåy tiïëng Anh vaâ tiïëng Phaáp.
Naâng coân laâm caã viïåc nghiïn cûáu vùn hoaá dên gian. Coá nhiïìu ngûúâi àïën
xin àûúåc lêëy Oanh, trong àoá coá caã nhûäng ngûúâi traåc 40 tuöíi cuäng àïën cêìu
hön. Oanh khöng nhêån lúâi ai caã. Töi mûâng cho Oanh vaâ khen: “Em thêåt
àêìy nghõ ]ûåc”. Mùæt Oanh aánh lïn möåt niïìm vui sùæc saão vaâ baão: “Em laâ
con gaái Haâ Nöåi maâ”...
NHUNG
Höm êëy trúâi mûa phuân. Sau khi phaãi vêët vaã hêìu haå mêëy ngaây trúâi
liïìn trong cöng viïåc böëc möå ngûúâi baâ nuöi, Nhung àûúåc thû thaã möåt chuát.
Caác cö, baác hoå haâng vïì dûå lïî chuêín bõ trúã vïì Haâ Nöåi. Nhung chúåt nghô
mònh cêìn phaãi ra Haâ Nöåi. Caái laâng quï beá nhoã naây khöng giuáp gò cho
cuöåc söëng sau naây cuãa mònh. Nïëu ra Haâ Nöåi coá bõ khöí súã gò chùng nûäa
thò cuäng khöng sao caã, Nhung quen röìi. Cuäng chùèng coá gò maâ mêët. ÚÃ
àêy, Nhung chó laâ àûáa con nuöi cuãa öng Caã. Meå Nhung laâ ngûúâi ngheâo
khöí, hêìu haå gia àònh hoå Nguyïîn. Meå Nhung ài laåi kñn àaáo vúái öng Caã maâ
sinh
ra Nhung. Têët caã êm mûu laâ do öng Caã xïëp àùåt, sao cho coá àûúåc möåt
àûáa con trai. Ngúâ àêu laåi laâ gaái. Öng khöng cöng nhêån Nhung laâ con öng
maâ chó nhêån laâm
con nuöi. Ñt lêu sau, öng Caã vaâ meå Nhung àïìu chïët Nhung laâm con
nuöi cuãa em trai öng Caã.
Trong àaám ngûúâi vïì Haâ Nöåi, coá möåt öng chuá hoå xa, ùn mùåc baãnh
bao, chaãi chuöët. Hùæn goáa vúå vaâ coá veã lùèng lú ra mùåt. Nhung àïì nghõ àûúåc
ra Haâ Nöåi vúái hùæn.
Hùæn mûâng quyánh lïn nhû bùæt àûúåc cuãa, hûáa seä cho Nhung úã gian
dûúái cuâng vúái con gaái hùæn. Nhung seä àûúåc hùæn cho ài hoåc thïm vò Nhung
rêët thöng minh. Tiïìn nong thò hùæn nhiïìu. Hùæn noái vúái em öng Caã möåt vaâi
cêu trõch thûúång vaâ löi àûúåc Nhung ra Haâ Nöåi. Àïën nùm Nhung lïn
mûúâi baãy tuöíi. Nhung yïu möåt chaâng trai úã phöë H. gêìn nhaâ, tïn laâ Vùn.
Gia àònh naây kïnh kiïåu, coá chuöng àiïån vaâ nuöi choá Têy. Öng chuá nuöi
cuãa Nhung rêët gheát Vùn? khöng muöën cho Vùn ài laåi vúái cö chaáu. Öng
coi Nhung nhû möåt gioâ lan Baåch Ngoåc cuãa riïng mònh. Chó mêëy tuêìn
sau, Vùn lêëy möåt cö gaái xêëu xñ nhûng laâ con cûng cuãa möåt öng caán böå cao
cêëp. Vùn cêìn ài nhiïìu nûúác vaâ thùng quan tiïën chûác nhanh. Nhung rêët
cay àùæng nhûng coá àöëi saách ngay. Nhung liïìn xûng hö chuá chaáu vúái möåt
öng baån múái cuãa öng chuá nuöi. öng naây àêìy àuã sûác maånh vaâ tñch cûåc xin
cho Nhung ài hoåc têåp taåi Àûác, bêët chêëp sûå êëm ûác cuãa öng baån thên. Thò
ra, loâng töët cuãa hoå àïìu vuå lúåi caã nhûng laåi nguåy trang bùçng nhiïìu caách.
Nhung àaä thêëy àûúåc giaá trõ cuãa mònh. Ngûúâi meå khöën khöí cuãa Nhung àaä
kiïën taåo ra àûúåc möåt àûáa con xinh àeåp bùçng nhûäng maãnh vuån naát cuãa
àúâi mònh. Sang nûúác ngoaâi, ngoaâi nhûäng chûúng trònh bùæt buöåc ra,
Nhung say sûa hoåc thïm vïì hoaá trang, trang àiïím, laái ötö vaâ hoåc vö
thuêåt. Hoåc àûúåc gêìn hai nùm, Nhung xin vïì nûúác. Thïë laâ Nhung vïì Haâ
Nöåi, tûá cöë vö thên. Caác võ cha chuá, anh em húâ àïìu toã ra thên tònh, sùn
soác Nhung. Hoå àïìu coá möåt yïu cêìu giöëng nhau. Hoå àïìu muöën “xúi taái”,
“xaâo khö”, “xaâo ûúát” Nhung. Chùèng ai laâ khöng coá caái êm mûu àen töëi êëy.
Kïí ra, nïëu trong söë hoå coá àûúåc möåt ngûúâi taâi ba, thöng minh, lõch thiïåp
vaâ thöng kim baác cöí thò Nhung cuäng “cho xong ngay”. Nhûng may quaá
hoå chó laâ nhûäng phûúâng giaá aáo tuái cúm khöng hún khöng keám. Nhung tûâ
giaä têët caã röìi mua möåt cùn nhaâ nhoã heão laánh úã ngoaåi thaânh. Cö lao vaâo
viïåc giao du röång raäi vúái àuã têìng lúáp, caã vúái nhûäng ngûúâi nûúác ngoaâi ham
cuãa góa. Sûå thiïëu thöën àaä àïën vúái cö. Nhiïìu luác cö cêìn tiïìn. Cö haå quyïët
têm trong möåt tuêìn lïî phaãi coá àûúåc möåt söë tiïìn nhêët àõnh, àuã àïí coá möåt
böå quêìn aáo sang troång nhêët, möåt àöi deáp laâm loáe mùæt moåi ngûúâi, möåt tuái
xaách tay rêët möët vaâ möåt söë tiïìn cho noá “lïn hûúng”... Cö àaä thûåc hiïån
àûúåc caái quyïët têm àoá àuáng luác cêìn cho viïåc ài dûå vuä höåi, gùåp gúä caác baån
trai. Cö “chaâi” möåt söë baån trai vaâ ngûúâi nûúác ngoaâi. Cö laâm cho hoå caãm
thêëy àûúåc laâm baån vaâ biïëu tùång möåt vaâi thûá cho cö laâ möåt àiïìu haånh
phuác lúán. Cö khöng cho ai hön möi cö. Nhiïìu nhêët cuäng chó thúm toác
thöi, toác khöng biïët noái. Cö coá nhûäng àöång taác tïë nhõ maâ coá hiïåu quaã laâm
cho caác baån trai khöng thïí naâo tiïëp xuác àûúåc möi cö. Möi laâ trêån àõa cuöëi
cuâng àïí ài àïën chiïën thùæng cuãa möåt ngûúâi àaân baâ. Ngûúâi àaân öng naâo
cuäng hiïëu thùæng. Cö cho hoå khao khaát maâ ngêìm hiïíu rùçng khöng thïí
chiïën thùæng cö möåt caách dïî daâng. Hoå laåi caâng cay cuá vaâ quyïët têm thûåc
hiïån yá àöì cuãa hoå. Cö “,boác” cuãa boån thanh niïn con cha chaáu öng. Cha
öng, chuá baác nhaâ chuáng ài nûúác ngoaâi nhû ài chúå, coá nhiïìu böíng löåc,
nhiïìu may mùæn. Maâ trong söë hoå, möåt söë chùèng coá khaã nùng, àaåo àûác gò.
Hoå àûúåc hûúãng nhûäng cuãa maâ hoå chùèng àaáng àûúåc hûúãng.
Cö “bùæt rïî” vaâo Thùæng. Anh chaâng naây laâ con cuãa möåt gia àònh vûâa
coá thïë lûåc vûâa coá tiïìn. Cö cöë moåi caách laâm cho chaâng cöng tûã naây chïët mï
chïët mïåt vò cö cho cö laâ ngûúâi kiïëp trûúác cuãa chaâng. Nhûäng cö gaái khaác
mön àùng höå àöëi vúái gia àònh chaâng, so vúái cö trúã nïn khöng coá möåt chuát
nhan sùæc.
Trong thêm têm, Nhung khöng yïu Thùæng. Nhûng cö ài laåi thên
mêåt vúái têët caã caác thaânh viïn trong gia àònh Thùæng, nhêët laâ vúái u Thùæng,
laâ ngûúâi giuáp viïåc tin cêåy, tröng nom nhaâ cûãa cho gia àònh. Baâ cuäng laâ
ngûúâi hoå haâng. Baâ khöng chöìng khöng con vò trûúác àêy baâ úã vaâo caái thïë
cao khöng àïën thêëp khöng thöng, nïn lúä thúâi. Thùæng chuêín bõ mua sùæm
nhiïìu thûá vaâ àïí hùèn vaâo möåt gian buöìng gaác hai. Têët caã nhûäng xe maáy,
xe àaåp ti vi caát xeát, maáy aãnh haão haång, vaâng baåc, tiïìn nong cuãa böë meå
àïìu àûúåc àûa sang gian buöìng daânh riïng cho Thùæng chuêín bõ cûúái
Nhung. Möåt buöíi trûa Nhung ra gêìn bïën xe Kim Maä, thêëy möåt chiïëc xe
taãi nhoã àöî ngang pheâ pheâ, chaåm loâng àûúâng. Anh laái xe nguã say ngay
bïn caånh sau möåt chuyïën ài xa mïåt moãi. Nhung àïën gêìn, ài ài laåi laåi,
laâm cho anh laái xe thûác dêåy. Anh ta liïìn tónh nhû saáo sêåu vaâ laâm quen
ngay vúái Nhung, múâi Nhung ài ùn uöëng. Anh laái xe coân treã coá neát baåch
diïån thû sinh, say mï cö beá ngay lêåp tûác.Hoå noái chuyïån vúái nhau rêët têm
àêìu yá húåp Anh ta àaä , “àöí” . Àuáng nhû Nhung thûúâng noái, rùçng cö khöng
“cûa” thò thöi, cö àaä “cûa” thò ai cuäng phaãi àöí. Àïën nhaâ Thùæng, caã nhaâ vïì
quï, chó coân laåi baâ giuáp viïåc. Vò höm trûúác Nhung vaâ Thùæng àaä ngöìi vúái
nhau úã dûúái nhaâ maäi. U Thùæng àaä biïët vaâ cho rùçng àöi naây àang chuêín
bõ cûúái nïn khöng maãy may ngaåc nhiïn vïì viïåc Nhung àïën àûúâng àöåt luác
Thùæng khöng coá nhaâ. Nhung vui veã: “U úi! con gaái cuãa u àïën biïëu u caái
naây àêy”. Nhung trao cho u Thùæng möåt goái baánh cöëm coá ]aåt àoã vaâ möåt
boåc sûúân, röìi baão: “Anh Thùæng cuäng sùæp vïì, u laâm cho moán sûúân chua
ngoåt ài röìi mêëy u con ta ùn cúm vúái nhau. Noái àoaån, Nhung ài thùèng vaâo
trong nhaâ, lïn gaác hai thùm thuá thêåt nhanh röìi laåi xuöëng vúái u Thùæng.
- Con àúåi Thùæng vïì nheá. Thùèng cuäng seä coá quaâ biïëu u àêëy - Nhung
nuäng nõu.
- AÂ, thïë naây nheá. Cö àúåi Thùæng ngoaâi naây, àïí töi ra àùçng bïëp laâm
moán sûúân. AÂâ maâ laåi coân möåt lö quêìn aáo cêìn phaãi giùåt nûäa chûá - U Thùæng
noái röìi ài vïì phña
nhaâ bïëp úã mùåt sau.
Nhung goåi anh laái xe àaánh xe vaâo. Àuöi xe vûâa àuáng vaâo têìng hai.
Múã chiïëc khoaá cûãa phoâng to tûúáng, Nhung chó cêìn möåt caái àinh vaâ
möåt que tùm laâ xong. Anh laái xe trúã thaânh möåt phu khuên vaác chuyïn
nghiïåp, àûa têët caã bao nhiïu cuãa caãi àùåt trong phoâng xuöëng xe, Nhung
nheát têët caã moåi thûá quyá giaá nhêët vaâo va li. Sûác maånh cuãa tònh yïu laâ vö
àõch, hoå laâm àûúåc têët caã moåi viïåc.
Chó trong möåt thúâi gian ngùæn, viïåc chuyïín caã caái kho lïn xe ö tö àaä
xong. Xe röì maáy phoáng ài thêåt nhanh, voâng veâo, àiïn daåi. Anh laái xe sùén
maáu giang höì laäng tûã, mú maâng tñnh àïën viïîn caãnh mai sau. Xe ài àûúåc
möåt àoaån, àïën quaäng àï gêìn phña ài lïn cêìu Chûúng Dûúng. Nhung àïì
nghõ dûâng xe laåi möåt chuát àïí nghó ngúi va lêëy laåi tinh thêìn. Möîi ngûúâi
möåt chai nûúác ngoåt, hoå vûâa uöëng vûâa nhòn nhau khöng chúáp mùæt. Nhûäng
tñn hiïåu hoå phaát ra cöång hûúãng vúái nhau. Röìi, Nhung vúái caái muä lûúái trai
kiïíu Myä trïn àêìu anh laái xe vaâ chuåp lïn àêìu mònh, gaåt anh laái xe sang
bïn phaãi vaâ ngöìi lïn laái xe. Àïën chöî àï quai gêìn baäi Phuác Xaá, Nhung
vêîn cho xe nöí maáy. Cö keáo anh laái xe xuöëng cuâng laâm vaâi àöång taác thû
giaän. Hoå nùæm tay nhau. Anh laái xe ngûãi húi toác êëm cuãa ngûúâi àeåp. Trong
nhaáy mùæt, Nhung duâng voä thuêåt neám anh laái xe ngaä duái ra möåt quaäng
xa. Cö nhaãy phuåc lïn xe, phoáng thùèng. Àïën möåt ngoä phöë, Nhung àaä tiïu
thuå àûúåc têët caã nhûäng àöì àaåc coá trïn xe nhanh nhû laâm aão thuêåt. Nhung
döìn tiïìn vaâ vaâng baåc vaâo möåt chiïëc va li nhoã hún cho goån. Vûát boã khöng
thûúng tiïëc Chiïëc va li cöìng kïình. Àïën mûúâi möåt giúâ àïm, trïn xe khöng
coân haâng nûäa. Nhung laái xe lïn àoaån àûúâng gêìn àïìn Voi Phuåc, àïí nùçm
laåi àoá, haå chiïëc xe Púgiö múái toanh xuöëng. Chiïëc xe laâ quaâ chuyïën ài pa
ri cuãa böë Thùæng cho. Nhaãy lïn xe Nhung phoáng vun vuát nhû möåt boáng
ma qua Ö Cêìu Giêëy Àoaâi Mön röìi vïì Bûúãi.
Thúâi gian tröi ài chûâng saáu, baãy thaáng. Chùèng ai coá thïí tòm thêëy
tung tñch cuãa Nhung tuy cö vêîn tung têíy nay àêy mai àoá. Coá àiïìu,
Nhung aáp duång nhiïìu kiïíu hoaá trang vaâ luön luön thay àöíi phuåc trang.
Dô nhiïn, cö coá rêët nhiïìu tiïìn. Luác laâ Lan luác laåi laâ Huïå. Nhung söëng rêët
röång raäi thoaãi maái, tiïu tiïìn bùçng thñch vaâ coá quan hïå baån beâ vúái möåt söë
nhaâ vùn, nhaâ thú treã. Àaám naây cuäng hay hay. Song hoå chó hiïíu biïët möåt
söë kiïën thûác vïì vùn hoaá nghïå thuêåt maâ rêët n gúâ nghïåch vïì mùåt xaä höåi. Hoå
kñnh troång vaâ tön suâng Nhung, caám ún têëm loâng nûä Maånh Thûúâng Quên
cuãa Nhung.
Àïën thaáng thûá taám, trong möåt quaán giaãi khaát, Nhung ngöìi möåt
mònh, daáng húi mïåt moãi. Cö nghô trúã laåi cöåi nguöìn, thñch caái luác mònh laâ
cö beá tùæm truöìng trong ao laâng. Phña goác quaán coá anh cöng an àeo kñnh
rêm àang nhêëp caâ phï. Anh tònh cúâ nhúá mang maáng ra nhûäng àùåc àiïím
cuãa Nhung. Anh cuäng khöng tin vaâo trñ nhúá cuãa mònh nûäa. Nhûng cuäng
muöën laâm quen vúái Nhung. Cûá bùæt chuyïån caái àaä, chïët ai maâ ngaåi.
Khöng ngúâ caái cêu hoãi khöng chuã àñch cuãa anh laåi xaãy ra möåt sûå viïåc
khöng lûúâng túái. Anh cöng an àïën bïn baân, mònh húi cuái xuöëng:
- Thûa chõ. chõ coá phaãi laâ chõ Nhung khöng aå?
- Vêng coá leä la söë phêån. Töi traã giaá cho sai lêìm cuãa töi Töi la
Nhung...
Nhung söëng úã trong traåi caãi taåo chûâng hún möåt nùm. ÚÃ àêy cö söëng
khaác hùèn vúái nhûäng ngûúâi cuâng bõ giam giûä. Bùçng nhan sùæc, nghõ lûåc vaâ
bùçng mêëy miïëng voä bi truyïìn cuãa ngûúâi xaå phang, boån àêìu gêëu haång
nhêët cuäng phaãi kiïng nïí cö. Boån chuáng daânh têët caã moåi sûå ûu aái cho cö.
Hún nûäa, cö luön luön nhêån cho riïng mònh möåt chuát coân chia hïët chûá
moåi ngûúâi. Laåi coá möåt chuyïån xaãy ra Nhung thûúâng kñn àaáo àïën gêìn
phña daäy caác tu nhên nam. Núi àoá, coá möåt chaâng trai tïn ]aâ Nam, coá möåt
trònh àöå uyïn baác coá leä chó coá chaâng múái hiïíu àûúåc Nhung, chaâng múái
húåp vúái tònh diïåu muön veã cuãa Nhung, chaâng khöng àeåp röån raâng nhûng
coá àöi mùæt vûúng vêët möåt nöîi buöìn muön thuúã. Hai ngûúâi àaä coá vúái nhau
nhiïìu cuöåc gùåp gúä bïn mêëy göëc cêy to. Xung quanh laâ cêy cöëi rêåm raåp,
saáng, chiïìu àïìu lúâ múâ möåt thûá aánh saáng u uêët. Hoå ca tuång nhau vaâ cuâng
khoác vúái nhau Nhung nöîi àau trêìn thïë. Nhung àöång viïn Nam cöë gùæng
caãi taåo vaâ heån lêëy nhau khi chaâng ra traåi. Hoå nhùæc nhau söëng àïí gùåp
nhau vaâ vò nhau. Chó cêìn hoå bïn nhau laâ coá àuã sûác àïí ài àïën cuâng trúâi
cuöëi àêët.
Moåi ngûúâi luön yïu cêìu Nhung kïí cho nghe chuyïån, naâo laâ chuyïån
Têy, chuyïån Taâu, chuyïån phûu lûu, tònh aái... Hoå mï mêín vïì taâi kïí
chuyïån cuãa Nhung, nhêët ]aâ nhûäng chuyïån bõa hoùåc chuyïån vïì ngûúâi meå
cuãa cö àaä phaãi ài tu àïën nùm ba mûúi chñn tuöíi. Àïën nùm böën mûúi tuöíi
baâ múái boã chuâa vaâ leán luát coá con vúái möåt ngûúâi àaân öng baãy mûúi
tuöíi...Nhûäng chuyïån naây àûúåc kïí rêët xuác àöång vúái nhûäng chi tiïët “ coá
caánh”... Nhung coân giuáp àúä möåt söë viïåc cho traåi vaâ cho caã têåp thïí traåi nûä.
Cho nïn caác giaám thõ, quaãn giaáo thûúâng boã qua cho Nhung nhûäng àiïìu
coá thïí bùæt beã hoaác xûã phaåt.
Hïët haån caãi taåo, Nhung laåi vïì Bûúãi. Núi àêy khöng coá àêët laâm ùn,
àöìng tiïìn khoá kiïëm lùæm. Vúái hai baân tay trùæng, Nhung vay mûúån chuát ñt,
chung vöën vúái möåt chõ baån, buön baán quêìn aáo may sùén úã chúå Giúâi. Mêëy
thaáng sau, Nhung buön baán möåt mònh. Àúåi maäi khöng thêëy tin tûác gò vïì
Nam. Cö nhúá àïën möëi tònh vuång tröåm vúái Nam trong rûâng nhûäng nùm
trûúác. Cö cho laâ cuöåc àúâi tònh duyïn cuãa mònh àaä hïët. Cö lao vaâo buön
baán vaâ phêët lïn nhanh choáng. Hay laâ söë phêån àaä àûa Nhung àïën chúå
Giúâi chùng? Nhung nghô thêìm Nhû vêåy.
Àêët chúå Giúâi thêåt dïî laâm giaâu. Cö àaä q ua möåt vaâi cuöåc tònh, lêëy vaâi
ngûúâi chöìng röìi laåi boã. Cö àaä coá trong tay ba saåp haâng vaâ trúã nïn nöíi
tiïëng vúái caái tïn “Con Phûúång hoaâng cuãa chúå Giúâi”. Cuäng coá nhiïìu tai
tiïëng vïì cö. Nhung khöng àïí yá mêëy àïën dû luêån xung quanh. Nhung cûá
töìn taåi möåt caách tñch cûåc. Khöng bao giúâ coá têm traång buöìn naãn. Nhung
hiïíu rùçng mònh cö gùæng laâm cho cuöåc söëng cuãa mònh ài lïn thò bao giúâ
cuäng coá nhûäng keã ghen gheát. Àoá laâ leä thûúâng. Nïëu nhû Nhung vêîn coân laâ
Nhung úã caái àêët Phuá Xuyïn xú xaác, ngheâo naân thò Nhung seä phaãi chuöëc
lêëy sûå khinh reã, nhûäng sûå lo lùæng keáo daâi vaâ Nhung khöng coân àûúåc biïët
möåt chuát gò ngoaâi caái luäy tre laâng buân lêìy nûúác àoång. Bêy giúâ khaác,
Nhung àaä coá àuã khaã nùng àïí hoaâ nhêåp vaâ àöëi phoá vúái cuöåc söëng, àaä hiïíu
àûúåc bao nhiïu àiïìu múái meã, hêëp dêîn cuãa cuöåc àúâi. Nhung coân àûúåc tiïëp
xuác gùåp gúä vúái bao nhiïu con ngûúâi tuyïåt vúâi maâ Nhung yïu mïën. Nhung
hoåc hoãi àûúåc úã hoå moåi ( caách ùn, noái, goái múã vaâ thûåc sûå laâm chuã cuöåc àúâi
mònh. Nhung caãm ún cuöåc söëng, caãm ún caái quï hûúng ngheâo naân vaâ
ngûúâi meå àau khöí cuãa mònh).
Hún thïë nûäa, viïåc kinh doanh cuãa Nhung àaä àûa Nhung lïn möåt võ
trñ àaáng nïí, Nhung àûúåc nhiïìu ngûúâi quyá troång, laåi coá chên trong höåi tûâ
thiïån têëm loâng vaâng giuáp àúä caác traåi möì cöi, höåi ngûúâi muâ vaâ giuáp àúä tu
sûãa nhûäng di tñch lõch sûã vùn hoáa. Chõ phoáng viïn nhaâ baáo thên thiïët vúái
Nhung rêët quyá Nhung vaâ àaä àöång viïn Nhung nhiïìu, chõ àaánh giaá:
“Nhung laâ möåt phuå nûä àêìy trñ tiïën thuã, thñch húåp vúái cuöåc söëng múái coá
töëc àöå vuä baäo. Nhung giaâu linh höìn, nhiïìu giêëc möång, Nhung coân ài xa.”
RÙÅM TRÛÚÂâNG
Tïn cö laâ Thanh, ngûúâi Laån Dûúng, söëng taåi möåt Xoám nhoã vuâng àöìi
thuöåc Vuä Yïën - Phuá Thoå. Thanh 18 tuöíi. Cö ài trïn xe lûãa suöët caã àïm.
Cö àaä phaãi ài böå tûâ luác nhaá nhem töëi, vöåi vaâng, lêåt àêåt àïí túái àûúåc ga. Cö
súå anh caã vaâ chõ dêu biïët röìi löi cö vïì thò cuöåc chaåy tröën khoãi laâng cuãa cö
seä khöng thaânh. Cö bõ ngûúâi anh caã eáp gaã cho möåt anh chaâng laâm cheâ úã
Thaái - Ninh, tïn laâ Laåc vaâ àaä nhêån cuãa Laåc möåt söë tiïìn hai triïåu àöìng
Hai nùm trûúác àêy, meå àeã cuãa Thanh qua àúâi Cö phaãi úã vúái ngûúâi anh caã.
úã àêy, ngûúâi ta vêîn hay nhùæc àïën cêu: “Quyïìn huynh thïë phûåt”, cö
khöng nhêån lúâi lêëy Laåc. Cö xin vúái anh caã haäy traã laåi söë tiïìn cuãa Laåc.
Nhûng ngûúâi anh caã noái laâ àaä tiïu gêìn hïët cho bao nhiïu chuyïån trong
gia àònh. Anh ta döî daânh vaâ duâng àuã moåi aáp lûåc eáp Thanh lêëy Laåc. Hai
höm nûäa laâ ngaây chaåm ngoä vaâ böën höm sau Thanh seä vïì nhaâ chöìng. Thïë
laâ moåi viïåc seä àêu vaâo àêëy.
- Em khöng lêëy.
- Em phaãi nghe lúâi anh chõ.
Thanh buöìn lùæm, cö ngöìi xuöëng bêåc cûãa, cuái mùåt. Nhûäng gioåt nûúác
mùæt chaãy xuöëng.
- Khoác caái gò chûác Con gaái lúán, phaãi ài lêëy chöìng.
Mêëy ngûúâi baâ con bïn caånh biïët chuyïån. Nhûng hoå cho laâ ngûúâi
anh caã lo viïåc dûång vúå gaã chöìng cho em laâ möåt chuyïån húåp vúái thiïn kinh
àõa nghôa. Nhêët laâ khi caã hai cha meå àïìu khöng coân. Söë phêån caã thöi!
thanh ài böå möåt quaäng röìi lïn ö tö ài àïën ga, vïì thùèng Haâ Nöåi.
Xuöëng ga Haâ Nöåi, Thanh ài vïì phña Voång. Cö vaâo nghó trong möåt quaán
nûúác. Baâ chuã quaán daáng ngûúâi àön hêåu, biïët ngay Thanh laâ ngûúâi úã xa
túái Baâ roác nûúác cho cö gaái vaâ nhòn kyä cö gaái tûâ àêìu àïën chên. Baâ hoãi:
- Cö úã àêu túái?
- Chaáu úã Phuá Thoå túái.

- Cö vïì àêu bêy giúâ ?
- Chaáu...chaáu coân... .
Chïët! Cö ài möåt mònh aâ? Khöng coá ai quen chûá?
- Vêng
- Cö liïìu thêåt, töi phaãi giuáp àúä cö keão khöën àêëy...
- Thûa baâ, chaáu tröën gia àònh. Anh caã chaáu ïëp chaáu ]êëy möåt ngûúâi
maâ chaáu khöng thñch... Töi hiïíu röìi, töi úã àêy coá möåt mònh. Tröng cö nheå
nhoäm, töi mïën cö àêëy Thïë hoåc àïën lúáp mêëy röìi?
- Daå, àïën lúáp 10 aå...
- ÛÂ,â chùæc muöën tòm viïåc laâm...
- Vêng aå .
- Thïë àõnh laâm viïåc gò?
- Viïåc gò chaáu cuäng laâm àûúåc.
- Thïë coá taåm giûä treã àûúåc khöng ?
- Àûúåc aå
Baâ Dûúng goåi möåt cêåu thanh niïn úã bïn nhaâ àöëi diïån sang baão: Naây
cêåu Tï úi! Töi coá möåt cö chaáu coá thïí giuáp viïåc tröng con cho chõ Hùçng
nhaâ cêåu àêëy. Cêåu àûa chaáu noá lïn cho chõ ta xem mùåt. Chõ êëy àang cêìn.
Cêåu Tï ï vïì nhaâ lêëy xe maáy àeâo Thanh àïën nhaâ chõ Hùçng. Àoá laâ möåt
ngöi nhaâ múái laâm. Chöìng chõ Hùçng ra múã cûãa, àoán hai ngûúâi vaâo, baão:
“Vaâo ài”. Àûáng trûúác cûãa phoâng chñnh, Thanh ruåt reâ. Luác naây coá tiïëng
àaân baâ úã bïn trong voång ra: “Vaâo àêy”. Hai caánh cûãa múã. Thanh bûúác
vaâo.
Chaâng thanh niïn baão vúái cö gaái: “Töi laâ em anh chõ töi úã àêy. Cö
chaâo chõ Hùçng vaâ anh Tön ài!”. Thanh cuái chaâo. Tï noái möåt vaâi cêu vúái
anh chõ röìi xin pheáp vïì ngay vò bêån viïåc. Anh Tön múã cûãa buöìng bïn
caånh ra baão Thanh cuâng vaâo. Bïn trong coá möåt giûúâng, möåt haânh mêëy
chiïëc ghïë. Chõ Hùçng vaâo theo. Chõ bêåt caác àöng tùæc àiïån cho cö gaái biïët
röìi chó vaâo chiïëc giûúâng: “ Töëi cö nguã úã àêy”... Tûâ höm àoá, cö gaái giuáp viïåc
cho chõ Hùçng. Chuã yïëu laâ tröng con cho chõ. Ngoaâi ra coân phaãi giùåt giuä
cho caã nhaâ vaâ laâm têët caã moåi viïåc lùåt vùåt Lûúng thaáng laâ 200 ngaân àöìng.
Anh Tön laâm viïåc úã cú quan böå. Chõ Hùçng laâm viïåc taåi möåt cöng ty liïn
doanh vúái nûúác ngoaâi. Nghe àêu, lûúng cao lùæm. Thaáng lônh tiïìn cöng
àêìu tiïn, Thanh mua möåt chiïëc buát bi vaâ möåt cuöën söí con àïí ghi nhêåt kyá
möîi khi coá àûúåc chuát thò giúâ tranh thuã.
Thúâi gian àêìu, chõ Hùçng khöng biïët laâ Thanh thûúâng ghi nhêåt kyá
maâ chó tûúãng laâ Thanh àoåc caác saách, baáo cuä àùåt lung tung trïn baân.
Trong nhaâ luön coá ngûúâi mang àïën naâo thõt, naâo caá, trûáng, hoa quaã.
Thanh hoãi chõ Hùçng xem nhûäng thûá àoá coá phaãi traã tiïìn khöng? Chõ Hùçng
baão: “Coá caái gò maâ ùn khöng àûúåc àêu” Nhûng Thanh cûá thêëy caác nhên
viïn mang àïën cho chõ Hùçng nhiïìu thûá maâ chùèng thêëy phaãi traã tiïìn bao
giúâ.
Àïm khuya, Thanh vêîn àïí àeân saáng, cö ghi nhêåt kyá vaâ giúã caác
trang saách, baáo gêy nïn nhûäng tiïëng söåt soaåt Chõ Hùçng àùång hùæng mêëy
tiïëng röìi laåi mêëy tiïëng nûäa. Thanh biïët laâ chõ Hùçng giuåc mònh tùæt àeân.
Trong mêëy túâ nhêåt kyá cuãa Thanh coá nhûäng doâng ghi rêët thûúng têm,
laâm rúi nûúác mùæt. Cö phaãi lau ài ngay, khöng daám khoác. Tûâ sau khi cha
meå cö qua àúâi, cö àaä hiïíu roä laâ khöng nïn khoác. Khoáe seä laâm cho ngûúâi
khaác gheát. Chõ Hùçng coá rêët nhiïìu quêìn aáo àeåp. Chõ cuäng cho Thanh möåt
vaâi thûá cuä maâ chõ khöng duâng túái. Nhûng vúái Thanh, chuáng àaä laâ àeåp,
töët vaâ múái lùæm röìi. Thanh caãm àöång quaá, noái lúâi caám ún cûá lñu rñu. Chõ
Hùçng baão: “Khöng phaãi caám ún. Sau naây cûá laâm viïåc töët laâ àûúåc röìi...”.
öi! Chùèng hoáa ra nhû vêåy laâ mêëy : thaáng trûúác àêy , Thanh laâm viïåc
khöng töët hay sao nhiïìu luác, Thanh nhúá nhaâ quaá. Nhúá nhûäng ngoån nuái
nhûäng quaã àöìi tröìng cêy àoá, cêy coå. Nhúá nhûäng con suöëi maát laånh. Nhúá
muâi cheâ uã thúm muâi mêåt ong. Chõ Hùçng bùæt àêìu àïí yá àïën nhûäng doâng
nhêåt kyá Cuãa thanh. Tuy rùçng, chuáng khöng àöång chaåm gò àïën gia àònh
chõ Hùçng, nhûng chuáng cûá nhû trong tiïíu thuyïët chõ chúåt nhúá ra nhiïìu
àiïìu. Chõ thêëy chó trong coá mêëy thaáng maâ Thanh àaä àeåp ra nhiïìu.
Thanh nhanh nheån, khoãe maånh, laåi coá duyïn thêìm. Thónh thoaãng, chöìng
chõ Hùçng laåi khen Thanh: “ ÛÂ, maâ maá noá laåi cûá àoã lïn nhû maâu mêån
chñn”. Thöi, chïët röìi, hònh nhû cêåu em anh Tön cuäng lûu yá àïën noá. Nghô
liïn miïn möåt luác, Hùçng vaâo trong phoâng, voâ naát mêëy túâ giêëy röìi laâu baâu:
!”Kiïìu naây, noá seä khöng chõu laâm viïåc giûä treã úã àêy! Noá seä àúåi thúâi àïí
laâm nïn möåt viïåc gò to taát?... AÂ maâ baâ thêìy boái àaä chùèng baão röìi àêëy û?
Baâ baão àöi mùæt cuãa noá laâ àöi mùæt “nhúän trung hûäu thuyã” laâm cho boån
àaân öng chïët mïåt...Con beá seä trúã nïn nguy hiïím cho chñnh caái gia àònh
naây. Maâ chñnh caái möëi tònh giûäa Hùçng vaâ Tï cuäng khöng phaãi khöng “coá
vêën àïì...”. Cö tûå khuyïn nhuã mònh, cûúng quyïët khöng àïí Thanh giuáp
viïåc cho mònh nûäa. Viïåc naây chûa noái ra vúái ai maâ cêåu em chöìng chõ
Hùçng àaä àïën hoãi thùm, doâ xeát. Cêåu Tï khuyïn chõ Hùçng khöng nïn buöåc
Thanh thöi viïåc vò chõ Hùçng sùæp hïët thúâi gian nghó pheáp röìi, sùæp phaãi ài
laâm, cêìn sûå giuáp àúä cuãa Thanh. Àïí nhêën maånh lyá do cêìn cho Thanh thöi
viïåc, Hùçng kïí ra möåt loaåt nhûäng khuyïët àiïím lùåt vùåt cuãa Thanh nhû: Coá
lêìn tùæm, Thanh àaä duâng caác àöì hoaá trang cuãa Hùçng, Thanh duâng quaá
nhiïìu giêëy vïå sinh v.v... Têët caã moåi yá kiïën cuãa Hùçng àïìu bõ cêåu em chöìng
gaåt ài hïët. Laåi coân chuyïån maâ Hùçng chûa xem laåi kyä, hònh nhû höm
trûúác, Hùçng bõ mêët möåt túâ 50 ngaân àöìng thò phaãi.
Chõ mêët úã àêu?
- Trong nhaâ.
Öi! Chùæc chõ cho ai vay hoùåc tiïu möåt khoaãn naâo àoá
- Khöng. Nhêët quyïët töi cho con beá ra...
- Bao giúâ?
- Ngay saáng mai . Khöng nïn. Chõ sùæp ài laâm röìi
- Sao laåi khöng nïn. Di laâm thi töi xin nghó cuäng àûúåc. Àïí em tòm
cho ngûúâi thay thïë àaä röìi haäy cho cö ta thöi viïåc...
- Khöng...
Saáng ngaây höm sau. Hùçng baão Thanh thöi viïåc. Nhû con chim xûá laå,
rúi tûâ trïn khöng xuöëng vaâ bõ gaäy caánh, Thanh ngaåc nhiïn quaá, nûúác
mùæt traâo ra. Cö hoãi: “Sao chõ laåi tûâ boã em?”
- Cö biïët röìi àêëy.
- khöng. Em chùèng biïët gò caã.

- Cö khöng biïët gò, töi vêîn cûá khöng mûúán cö.
- Thïë coân em beá? Thanh àõnh nhaâo vaâo vúái àûáa nhoã úã buöìng trong.
Hùçng giûä laåi baão:
- Khöng cêìn.
- Em rêët thñch noá maâ...
- Thñch cuäng khöng cêìn cö tröng nom nûäa.
“Thanh thu xïëp àöì àaåc, boã vaâo tuái xaách. Möåt hai böå quêìn aáo,têåp
nhêåt kyá, caái buát bi v.v... Cö nhòn laåi trang phuåc trïn mònh. Toaân laâ caác
thûá cuãa chõ Hùçng cho caã. Cö cúãi chiïëc aáo búâ lu zöng maâu ra, traã laåi cho
chõ Hùçng.
Em traã laåi chõ ...
Töi cho cö àêëy. Naâo coân viïåc gò nûäa khöng?
Khöng aå.
- Thöi...Cö ài...
Thanh bûúác ra khoãi cûãa, rúm rúám nûúác mùæt, khoác khöng nïn tiïëng.
Sau lûng cö coá tiïëng àoáng cûãa. Thanh trúã vïì quaán baâ Dûúng. Cö buöìn baä
mêëy höm vò nhúá thùçng beá con maâ cö àaä chùm bùém noá, noá múái àaáng yïu
laâm sao? Maâ noá cuäng yïu Thanh laâm sao? Baâ Dûúng kïí hïët caã cuöåc àúâi
cuãa baâ cho Thanh nghe. Bêy giúâ, baâ söëng coá möåt mònh trong caái quaán
nhoã baán nûúác vaâ quaâ vùåt töëi laåi vïì nhaâ taåi khu têåp thïí nhaâ maáy úã gêìn àoá
Baâ nhêån Thanh laâm con nuöi Maâ Thanh cuäng theâm coá möåt ngûúâi meå.
Thïë laâ hai con ngûúâi töåi nghiïåp àoá gùæn boá lêëy nhau. Baâ Dûúng coá möåt
cùn höå trong khu têåp thïí nhaâ maáy do chöìng àïí laåi. Chñnh núi àêy, Thanh
àaä múã lúáp daåy thïm cho caác em beá hoåc lúáp 1, 2 vaâ 3. Söë hoåc sinh àïën rêët
àöng. Thïë laâ Thanh trúã thaânh cö giaáo cêëp I. Möîi ngaây cö daåy hai buöíi. Coá
khi àïën ba buöíi. Thêåt khöng ngúâ, tiïìn thu àûúåc haâng thaáng túái trïn hai
triïåu àöìng. Hún caã söë tiïìn maâ trûúác àêy anh caã cuãa Thanh nhêån cuãa Laåc.
Cö àûúåc caác hoåc sinh, caác võ phuå huynh yïn mïën. Cö coá nhiïìu saáng taåo
trong viïåc daåy hoåc. Moåi viïåc trong nhaâ, baâ Dûúng giao caã cho Thanh. Vúái
baâ, Thanh laâ con gaái cuãa baâ. Àöi luác coá giúâ röîi, cö ra giuáp viïåc cho baác
Vûúång, laâm àuã viïåc trong cûãa haâng Photocopy, àoáng saách àeåp, daán ny
löng v.v... Cö nghô phaãi hoåc thïm nhiïìu nghïì, phoâng khi khöng laâm nghïì
naây thò laâm nghïì khaác. Cö giuáp cho baác Vûúång nhiïìu saáng kiïën hay. Ban
àïm cö theo hoåc lúáp tiïëng Anh.
Tònh yïu àaä àïën vúái Thanh. Cö tûâ biïåt ngay ngûúâi baån tònh àêìu
tiïn. Anh ta tónh taáo quaá, khöng húã ra möåt chuát gò khúâ daåi trong khi yïu
nhau. Anh chaâng thûá hai khöng tùång hoa cho Thanh trong ngaây sinh
nhêåt cuãa cö. Cö cuäng àúåi möåt tuêìn àïí xem anh ta coá yá àõnh nghiïm
chónh, tùång cö chuát àöì vêåt nhoã naâo àêëy àïí toã loâng höëi löîi khöng? Anh ta
khöng àïën. Thanh laåi yïu Thaái. Hoå say àùæm nhau, thïì thöët àuã àiïìu.
Nhûng àaä 3, 4 thaáng trúâi maâ Thaái khöng hïì àaã àöång àïën viïåc àûa Thanh
vïì thaâm quï vaâ cha meå cuãa Thaái. Thïë laâ Thanh chuã àöång nhaåt tònh vúái
Thaái. Cö laåi lao vaâo cöng viïåc vaâ tûå hoåc. Bêy giúâ, Thanh àaä laâ cö gaái khaác
hùèn trûúác. Cö àaä hoåc àûúåc nhiïìu àiïìu. Sau hún hai nùm úã Haâ Nöåi, cö xin
pheáp baâ Dûúng vïì thùm quï. Cö laåi vïì vúái nhûäng con àûúâng nhoã lûúån lúâ
nhû nhûäng con rùæn, leo lïn nhûäng quaã àöìi àoã rúåp boáng cêy. Mêëy àaám àöìi
xanh nhûäng cêy coå xoeâ ö, nhûäng ngûúâi baâ con, dên laâng ruã nhau ài haái
cheâ... Têët caã àïìu rêët quen thuöåc maâ cuäng rêët búä ngúä, bõn rõn. Boån treã con
tröë mùæt, nhòn cö. Chuáng khöng biïët rùçng cö laâ ngûúâi cuâng laâng vúái
chuáng. Vïì àïën nhaâ ngûúâi anh caã, nöîi àau buöìn xûa traân ngêåp. Cö khoáe
cha, khoác meå, khoác cho baãn thên cuöåc àúâi cuãa mònh. Baâ con laâng xoám
sang thùm cö, vui nhû ngaây Tïët. Cö mang nhiïìu baánh keåo ra múâi moåi
ngûúâi vaâ phên phaát cho boån treã con. Cö ài thùm hïët nhaâ naây àïën nhaâ
khaác. Àïën àêu cö cung biïëu möåt chuát quaâ baánh, thiïëc aáo, caái khùn hoùåc
thûúác vaãi... Töëi àïën, cö àûa cho anh caã söë” tiïìn maâ trûúác àêy anh àaä
nhêån cuãa Laåc. Cö cuäng àûa thïm cho anh chõ möåt söë tiïìn laâm vöën.
Sau nùm ngêy vïì thùm quï, cö trúã vïì Haâ Nöåi àïí laâm ùn sinh söëng
vaâ hoåc têåp. Vaâ bêy giúâ cö coá yá choån trong söë mêëy ngûúâi baån trai cuãa
mònh, möåt ngûúâi coá thïí laâm baån trùm nùm vúái cö. Àiïìu naây, cö seä laâm
àûúåc Tûúng lai úã trong tay cö.
ÀÖI NEÁT VÏÌ ÀAÂN ÖNG HAÂ NÖÅI NHÛÄNG NÙM XÛA
Nhûäng nùm tûâ 1920 - 1930, úã nûúác ta, ngûúâi àaân öng khöng buái toá
nûäa, maâ àaä cùæt toác ngùæn, àïí àûúâng ngöi lïåch sang möåt bïn. úã nöng thön
coá caác baác phoá caåo xaách àöì nghïì ài khùæp núi laâm viïåc cùæt toác vaâ lêëy daáy
tai eho khaách haâng. Nhûäng ngûúâi lêëy daáy tai àûúåc ûa chuöång vaâ hoå
mang laåi khoaái caãm cho khaách. Àaä xuêët hiïån caác kiïíu àêìu huái “cua”,
kiïíu “phi lö döëp”, Kiïíu hai bïn toác vùæt qua tai goåi laâ kiïíu toác “goång kñnh”.
ÚÃã caác thaânh phöë, àaä coá nhûäng hiïåu cùæt toác hoùåc nhûäng àiïím cùæt toác úã goác
phöë hoùåc gêìn chúå. Moåi ngûúâi thûúâng mùåc quêìn “laá toåa”, öëng röång, àuäng
thêëp, caåp quêìn coá chûâng 20cm. Khi mùåc, hoå vï hai àêìu caåp quêìn laåi röìi
thùæt vaâo vúái nhau. Coá ngûúâi laåi duâng thùæt lûng vaãi thùæt ra ngoaâi caåp
quêìn. Khi cêën thiïët laâm viïåc gò àoá, hoå ruát caåp quêìn ra ngoaâi thùæt lûng
toãa caåp ra ngoaâi. Nhû vêåy, tû thïë laãm viïåc seä àûúåc goån gheä hún. Coá khi
laåi cuöën àêìu öëng quêìn lïn, goåi laâ “xùæn moáng lúån”. Cuäng coá khi hoå mùåc
quêìn cuát, chiïëc quêìn röång coá “chên queâ” naây rêët lúåi haåi. Noá khöng súå mêët
nïëp, röång raäi, giûä cho caác böå phêån thên thïí bïn trong àûúåc thoaáng, maát,
khöng bõ goâ boá. Vaâ àoá laâ àiïìu kiïån töët laânh nhêët àïí caái “nhaâ maáy chïë taåo
ra tinh truâng” tiïën haânh cöng viïåc àûúåc thuêån lúåi nhêët. Thöng thûúâng
thò aáo vaâ quêìn àïìu nhuöåm nêu hoùåc nhuöåm nêu nhuöëm thïm buân àïí coá
maâu sùæc sêìm hún vaâ mùåc bïìn hún.
Khi ài ra ngoaâi, ra àònh hoùåc ài chúi àêu àoá, hoå mùåc quêìn truác bêu
trùæng vaâ chiïëc aáo daâi quaá àêìu göëi hoaåt chiïëc aáo the thêm. Trïn àêëu quêën
khùn chñt hoùåc àöåi khùn àoáng do caác cûãa hiïåu laâm sùén. Chó cêìn àöåi lïn
àêìu laâ xong, khöng cêìn phaãi chñt tûâng nïëp. Nhûäng ngûúâi coá hoåc haânh,
giaâu coá hoùåc chûác sùæc thò mùåc chiïëc aáo daâi trùæng bïn trong. Ngoaâi laâ
chiïëc aáo xa coá hònh nhuáng “chûä thoå”. Trong nhûäng ngaây Tïët, ngaây lïî
hoùåc ngaây quan troång naâo àoá, möåt söë ñt ngûúi mùæc aáo gêëm maâu, coá thïu
nhûäng chûä “phuá, quyá, thoå, khang, minh. Àïí traánh cho chiïëc aáo gêëm quaá
sùåc súä, choaáng ngúåp, ngûúâi ta mùåc ra ngoaâi möåt chiïëc aáo xa rêët moãng.
Nhû , vêåy lai gêy àûúåc hiïåu quaã thêìm myä cao...
Nhûäng nùm 1935-1936, úã Haâ Nöåi, nhaâ thú Vuä Hoaâng Chûúng àö
tuá taâi toaán laåi daåy vùn úã trûúâng Bûúãi. öng mùåc aáo gêëm phuã aáo xa, chñt
khùn àoáng, ài haâi cao, àaä taåo nïn möåt nöi niïìm dên töåc, hoaâi cöì vaâ têm
linh. Sûå thûåc ra, cha öng ta, nhûäng anh huâng haâo kiïåt, nhûäng vñ coá chûác
sùæc cao laåi coân mùåc ra ngoaâi möåt chiïëc aáo phuång daâi, röång maâu lam.
Kiïíu mùåc naây rêët àeåp maâu sùæc hoâa húåp vúái nhau möåt caách haâi hoaâ, vûâa
nghiïm trang, uy voång laåi coá tñnh nghïå thuêåt cao Muâa reát, ngûúâi bònh
dên mùåc aáo böng daâi hoùåc ngaân. Hoå àöåi nhiïìu kiïíu noán, ài guöëc, ài giêìy
Gia Àõnh, thêåm chñ laâ ài chên khöng. .Tûâ nùm 1935 trúã ài, úã caác thaânh
thõ, nhiïìu ngûúâi àaä mùåc êu phuåc: Nhêët laâ tûâ nhûäng nùm 1975 àïën giúâ,
caác chaâng trai vaâ caác võ àûáng tuöíi cuãa ta úã hêìu hïët caác thaânh thõ vaâ ngay
caã úã nöng thön cuäng àïìu ùn mùåc kiïíu êu. Hoå tiïëp thu caách ùn mùåc cuãa
caác nûúác phûúng Têy rêët cêìu kyâ.
Qua thùm doâ yá kiïën cuãa möåt söë nhaâ vùn hoaá nûúác ngoaâi vïì chuyïån
may mùåc cuãa giúái àaân öng nûúác ta, chõ Bar Bang Ghen, ngûúâi Myä, noái:
“Thanh niïn Haâ Nöåi ùn mùåc rêët àeåp maâ coân kyä lûúäng hún caã ngûúâi Myä
chuáng töi, hoå mùåc “phaáp” hún chuáng töi”. Chõ Vande Viele ngûúâi Bó, noái:
“Töi àaä ài nhiïìu nûúác trïn thïë giúái, thanh niïn Haâ Nöåi mùåc Complet
khöng thua bêët cûá möåt nûúác naâo. Hoå mùåc àeåp lùæm”. Chõ Catherine
Diamond coân noái: “Hoå mùåc miïîn chï”.
Àaân öng nöng thön cuãa ta söëng rêët phoáng khoaáng. Cûúâng àöå lao
àöång chûa cao. Thúâi kyâ nöng nhaân coân nhiïìu, ngay caã khi hoå laâm thïm
chuát nghïì phuå. Hoå hay lên la nhaâ noå nhaâ kia àïí baân chuyïån laâm ùn vaâ
troâ chuyïån. Thónh thoaãng laâm àöi cheán “rûúåu ngang” cho lïn hûúng cuöåc
àúâi. Bûäa ùn cuãa hoå giaãn àún. Toaân laâ nhûäng thûác ùn tûúi, coá sùén ngay
trong nhaâ, trong vûúân ao. Hoå kiïëm àûúåc con caá, töm, cua, ïëch, lûún,
traåch v.v... laâ möí ùn liïìn. Ra vûúân lêëy nùæm rau böì ngoát, möìng túi, rau
àay laâ xong. Ngûúâi ta thûúâng noái: “,Cua àöìng canh rau àay, muöëi vûâng
hûúng thúm ngay”. Nhaâ naâo cuäng coá chum tûúng, ao rau muöëng, vaåi caâ
hoùåc dûa... Ngûúâi ta chuá yá àïën lûún böí dûúng vaâ ïëch böí êm. Ca dao coá
cêu: “Coá ao rau muöëng, coá caâ dêìm tûúng”? Khi ùn phaãi tröng nöìi; ngöìi
tröng hûúáng, phaãi múâi nhau cho lïî pheáp vaâ lõch sûå. Trong bûäa thêëy ngûúâi
thên quen phaãi múâi chaâo thaânh thûåc: “Lúâi chaâo cao hún mêm cöî”! Thónh
thoaãng hoå ài ùn giöî, ùn àaám, thò tha höì maâ say sûa. Hoå chúi cúâ, chúi àu,
chúi cêy caãnh, choåi gaâ, xem haát tuöìng, haát cheâo, caãi lûúng v.v... Ngûúâi
àûáng tuöíi coân àaánh nhùæn, àaánh töí töm: “Laâm trai biïåt àaánh töí töm, uöëng
traâ maån haão, ngêm thú nöm truyïån Kiïìu”? ...
Xûa kia, ngûúâi ta nghó ngúi taåm trïn chiïëc choäng tre hoùåc chiïëc
voäng àu àûa. Hoå nguã trïn phaãn göî, phaãn göìm böën hoùåc nùm têëm göî daây
gheáp laåi vúái nhau, kï trïn àöi mïî göî rêët vûäng chùæc, nhûäng têëm göî naây
cao khoaãng chûâng 40 - 50cm. Nhûäng têëm vaán gheáp thaânh phaãn naây xuêët
hiïån trong cêu haát cuãa Thõ Mêìu trong vúã “Quan êm Thõ Kñnh”. Khi Thõ
Mêìu vaâ anh Nö say àùæm nhau rêët mûåc, hoå cuâng nhau haát: “Ta vïì xeã têëm
vaán daây”. Röìi vïì baáo vúái meå, thêìy biïët tin “ Nhûäng têëm vaán naây cuäng
nhuöëm maâu phong tònh”.
Coá nhiïìu nhaâ, vúå chöìng treã khöng nguã chung vúái nhau möåt giûúâng,
nhêët laâ caác gia àònh cúän àuã cha meå, anh em. Vúå chöìng hoå heån hoâ vúái
nhau àaánh “du kñch” vaâo möåt luác thñch húåp naâo àoá. Do vêåy, hoå thêëy tònh
duyïn cuãa hoå múái meã hún, húi coá chuát vuång tröåm vaâ cuäng vò vêåy maâ caãm
thêëy “ngon laânh hún”.
Hoå cû xûã vúái nhau thêåt thaâ, chêët phaác, quyá troång tònh baån, kñnh
troång ngûúâi nhiïìu tuöíi hún. Ra àûúâng gùåp nhau àïìu chaâo hoãi thên mêåt
vaâ vui veã. Thanh niïn vaâ caác võ àûáng tuöíi úã thaânh thõ coá àúâi söëng vêåt
chêët khaá hún úã nöng thön. Do viïåc tiïëp xuác vúái nhûäng nïìn vùn hoáa nûúác
ngoaâi nïn phuåc trang ngaã hùèn sang êu phuåc. Muâa reát mùåc aáo khoaác
ngoaâi bú âluröng, varúi, aáo len, quêën phula. Hoå àöåi muä caát keát, muä caát,
muä phúát. Muä phúát cuãa ngûúâi ngheâo hoùåc taân taä, meáo moá àûúåc goåi laâ muä
“phúã”. Ài giaây da àen hoùåc giêìy trùæng vaâ àen goåi laâ giaây àúâ mi cu lú...
Ngoaâi nhûäng bûäa ùn chñnh thûác ra, hoå coân coá nhiïìu loaåi quaâ àïí ùn nheå
nhû: phúã, miïën, sûåc tùæc, suãi caão, caác loaåi baánh cheâ v v... úã caác thaânh thõ
thûúâng coá caác tiïåm ùn hoùåc hiïåu cao lêu, vuä trûúâng, nhaâ haát, nhaâ cö àêìu
v. v...
Nhûäng ngûúâi úã thaânh thõ rêët nùång loâng vúái quï cha àêët töí, khöng
nguöi nhúá àïën tònh laâng nghôa xoám. Nhûäng ngaây Tïët, giöî, viïåc hoå, böëc
möå, xêy phêìn möå v v hoå thûúâng vïì laâng thùm quï vaâ hoå haâng àïí biïëu
quaâ baánh, tiïìn nong cho nhûäng ngûúâi thên hoùåc nhûäng ngûúâi ngheâo khoá.
Mêëy chuåt nùm gêìn àêy, mûác söëng cuãa nhên dên thaânh thõ cuäng
nhû nöng thön àûúåc nêng cao vúái nhûäng bûúác tiïën khaá nhanh. yá thûác vaâ
trònh àöå vùn hoáa cuãa hoå cuäng àûúåc nêng cao nïn tiïëp thu àûúåc nhiïìu
àiïìu múái meã, vùn mmh vaâ tûâ boã àûúåc nhiïìu tuåc lïå vaâ nïëp söëng tiïu cûåc.
Hoå ra sûác baão vïå vaâ phaát triïín nïìn vùn hoáa tiïën böå, àêåm àaâ maâu sùæc dên
töåc.
Noái chung, ngûúâi àaân öng Viïåt Nam nhûäng nùm xûa coá tinh thêìn
hoåc hoãi, chùm chó, cúãi múã, hiïëu khaách, laåc quan. Nhûäng chaâng trai dong
doãng, khoeã maånh, nhanh nheån, saãn xuêët gioãi, lõch sûå, mùåt vuöng chûä
àiïìn thûúâng àûúåc caác chõ em sùn àoán. Chõ em quan hoå thêëy caác chaâng
trai cuãa mònh àeåp quaá, àaä thöët lïn: “Thêëy anh nhû thêëy mùåt trúâi, choái
chang khoá ngoá, trao lúâi khoá trao” ... .
Muåc luåc
CHÛÚNGI: PHUåC TRANG ......................................................................................................3
CHIÏËC AÁO DAÂI VIÏÅT NAM .................................................................................................4
ÀÖI ÀIÏÌU VÏÌ CHIÏËC VAÁY..................................................................................................7
CAÁI YÏËM ........................................................................................................................... 10
TOÁC BOÃ ÀUÖI GAÂ ............................................................................................................. 14
NOÁN .................................................................................................................................. 16
CHÛÚNGII: VUI CHÚI.......................................................................................................... 20
HÖÅI CÚÂ NGÛÚÂI ÚÃ CHUÂA VUA HAÂ NÖÅI ............................................................................ 21
XUÊN XÛA QUAÃNG LAÅC .................................................................................................. 24
THUÁ CHÚI CÊY CAÃNH ..................................................................................................... 28
TROÂ CHÚI LÖËI XOÁM ......................................................................................................... 31
CAÁ VAÂNG HAÂ NÖÅI ............................................................................................................. 33
CHÛÚNG III: NGHÏÅ THUÊåT ................................................................................................ 36
NGHÏå THUÊåT MUÁA RÖËI NÛÚÁC....................................................................................... 37
MUÁA CHEÂO ....................................................................................................................... 41
HAÁT GIAO DUYÏN ........................................................................................................... 43
DIÏÎN XÛÚÁáNG TROÂâ MUÅC LIÏN - THANH TRÒ................................................................. 47
NEÁT TUÖNG ..................................................................................................................... 51
TRANH SÚN MAÂI.............................................................................................................. 54
LYÁ KHÙÆC CUNG 2
TRUYÏÅN VÏÌ BÛÁC TRANH “HÛÁNG DÛÂA” ......................................................................... 57
MÊËY BÖNG HOA NGHÏÅ THUÊÅT ...................................................................................... 59
VEÄ MÙÅT TAÂO THAÁO .......................................................................................................... 63
CA TRUÂâ DOÂNG NHAÅC DÊN CA HAÂ NÖÅI ........................................................................... 65
GIOÅNG HAÁT XÊÍM BÊNG KHUÊNG.................................................................................. 69
CHUYÏÅN VÏÌ NHAÅC HIÏËU XÛA ....................................................................................... 72
CHÊÌU AÃ ÀAÂO CUÖËI NÙM................................................................................................. 76
NGHÏÅ THUÊÅT HAÁT AÃ ÀAÂO .............................................................................................. 79
SÖËNG CHÏËT VÚÁI NGHÏÌ DIÏÎN ......................................................................................... 84
CHÛÚNGI: PHUåC TRANG
LYÁ KHÙÆC CUNG 4
CHIÏËC AÁO DAÂI VIÏÅT NAM
Coá ngûúâi baão em tûâ kiïíu aáo ngûúâi Taây, ngûúâi Mûúâng maâ ra. Coá
ngûúâi baão úã em coá vaâi chi tiïët núi aáo cuãa caác chõ em Huïë, Chùm.Laåi coá
ngûúâi cho rùçng em thaânh hònh tûâ böå aáo múá ba múá bêíy cuãa àêët Kinh Bùæc
huyïìn thoaåi... Nhûäng yá kiïën àoá àïìu coá nhûäng tyã lïå chñnh xaëc nhêët àõnh
naâo àoá. Nhûng, àuáng ra, em tiïëp nhêån hònh aãnh vaâ húi hûúáng cuãa nhiïìu
miïìn trong caã nûúác gom goáp laåi, böí sung cho nhau maâ thaânh. Em àaä coá
mùåt úã Phaáp vaâ úã Anh tûâ nhûäng nùm 1913. Höìi àoá vaâ sau àoá ñt nùm, em
vêîn coân àún sú vaâ àûúåc cùæt, may toaân bùçng tay caã. Cuãa haâng hoa maâ.
Thoaåt àêìu laâ caái aáo daâi, cöí troân, maâu nêu. tam giang, múä gaâ, höì
thuyã. Vaåt aáo thùèng, tay boá, xeã möåt àoaån úã cöí tay, caâi cuác bïn sûúân.
Nhûäng nùm 1936-1938, tûâ cú súã sùén coá, chiïëc aáo daâi àaä àûúåc hoåa sô Caát
Tûúâng thiïët kïë vaâ böë trñ laåi àaä ra àúâi. Phaãi noái möåt chuát vïì öng Caát
Tûúâng. öng àaä êëp uã nhiïìu yá àöì caãi caách y phuåc Viïåt Nam, nhêët laâ chiïëc
aáo daâi. Öng say sûa vúái caã nhûäng bûác thïu röìng. phûúång, nhûäng bûác
tranh Haâng Tröëng. Nhûng öng thúâ phuång chiïëc aáo daâi. Öáng laâ sinh viïn
trûúâng Cao àùèng Myä thuêåt Àöng Dûúng, hoåc hïët 5 nùm vaâ àaä töët nghiïåp.
Öng cuäng coá möåt söë tranh. Nhûng moåi ngûúâi biïët àïën öng chuã yïëu qua
chiïëc aáo daâi vúái cöng trònh caãi tiïën cuãa öng. öng laâ ngûúâi àêìu tiïn duâng
maáy khêu àïí may chiïëc aáo daâi. Àöång taác naây ruát ngùæn àûúåc rêët nhiïìu
thúâi gian so vúái khêu tay. Leä dô nhiïn coân möåt vaâi võ trñ quan troång, hoa
myä àïí quyïët àõnh chêët lûúång chiïëc aáo phaãi duâng àïën baân tay kheáo leáo
cuãa ngûúâi thúå. öng caãi tiïën caái cöí aáo, àûa noá lïn thaânh cöí àûáng cao 2
centimeát. Öng coân “lùng xï” kiïíu cöí cûáng, cöí bùæt cheáo vaâ cöí caánh hoa.
öng quy àõnh võ trñ nhûäng chiïëc khuy bêëm vaâ àûa ra nhiïìu kiïíu khuy,
khuyïët, boã ài taâ aáo phuå, ngùæn àïåm trong. Taâ aáo daâi buöng xuöëng caách
mùåt àêët 20cm. öng chuá yá laâm cho àöå daâi cuãa hai mùåt trûúác sau coá àöå “àöí”
chuêín xaác àïí cho khi mùåc vaâo àûúåc cùng, lûúån saát, boá khñt lêëy nhûäng
àûúâng neát cuãa cú thïí, tön cao böå ngûåc, laâm cho eo thon thaã, thùæt àaáy
lûng ong...
Chñnh vò vêåy, aáo daâi Caát Tûúâng Lú muya (Ie mûr theo tiïëng Phaáp
laâ Caát Tûúâng) àûúåc nhiïìu ngûúâi ûa chuöång. Trong söë naây, àa söë laâ nhûäng
nûä sinh, nhûäng chõ em thñnh ùn mùåc àeåp. AÁo daâi laâ thúâi trang tuyïåt àöëi
cho nhûäng nhên vêåt tiïíu thuyïët nhû cö Liïn trong “Gaánh haâng hoa”, cö
Loan trong “Àoaån tuyïåt cö Mai trong “Nûãa chûâng xuên vaâ ñt lêu sau cö
“thiïëu nûä bïn hoa huïå” cuãa Tö Ngoåc Vên, cho cö gaái trong bûác “ Hiïån veã
hoa “ cuãa hoåa sô Nguyïîn Tûúâng Lên. Höìi àoá, öng Caát Tûúâng coân treã, öng
gêìy gêìy têìm thûúác. Muâa haå hay mùåc böå tuöåt so soa, àeo caâ vaåt.
Khuön mùåt thanh tao, tûå lûå, húi xanh xao. Öng nhanh nheån, luön
lui túái nhûäng cûãa haâng thïu úã phöë Haâng Tröëng, Haâng Gai. ÚÃ àêy, öng
kïët thên vúái öng Thûác laâ möåt nghïå nhên thïu, coá cûãa haâng. Öng Thûác
rêët yïu quyá chaâng hoåa sô Têy hoåc cao àùèng maâ laåi nùång tònh vúái nghïì
nghiïåp töí tiïn, àïí yá àïën nhûäng caái cuãa ngaây xûa”. Öng keáo hoåa sô Caát
Tûúâng vïì quï phöë Ninh Xaá, Bùæc Ninh, gaã ngay cö chaáu gaái tïn laâ Nöåi cho
hoåa sô. Cö Nöåi laâ möåt tay thïu gioãi, laâ con gaái öng chuã möåt cûãa haâng thïu
nöíi tiïëng. Sau àoá, hoåa sô àûa vúå vïì phöë Loâ Àuác. Vaâi thaáng sau, hoå múã
möåt cûáa hang may aáo daâi úã gêìn ngaä nùm Baâ Triïåu. Cûãa haâng coá biïín àïì :
Coupe Caát Tûúâng. Noá nöíi tiïëng khùæp núi. Khaách àïën nûúâm nûúåp. Em gaái
cö Nöåi chuyïn mùåc nhûäng chiïëc aáo do öng anh rïí thiïët kïë vaâ may. Vö
tònh, cö àaä laâm caái viïåc “lùng xï” möët cho cûãa haâng Caát Tûúâng. Cö àûúåc
moåi ngûúâi goåi laâ Nga Caát Tûúâng, cuäng lûâng lêîy möåt thúâi.
Tûâ sau 1945 vaâ nhêët laâ tûâ sau 1975, chiïëc aáo daâi àûúåc lïn ngöi. Noá
chiïëm võ trñ àöåc tön trong caác dõp lïî höåi, giao dõch quöëc tïë. Noá xuêët hiïån
trïn caác diïn àaân, caác sên vêån àöång trong vaâ ngoaâi nûúác. Trong caác buöíi
biïíu diïîn nghïå thuêåt, thúâi trang, thi hoa hêåu. Chiïëc aáo daâi àaä nhû cêu ca
quan hoå, bay ài khùæp thïë giúái, úã àêu noá cuäng coá möåt võ trñ xûáng àaáng. Noá
àûúåc caãi tiïën thïm vaâ mang sùæc thaái riïng tûâng miïìn trong nhûäng chi
tiïët nhoã àïí àaáp ûáng àûúåc súã thñch vaâ yïu cêìu thêím myä cuãa thúâi àaåi.
Nhùæc laåi, nhûäng nùm 1930, 1936, 1937, trong caác cuöåc thò hoa hêåu
úã Haâ Nöåi, Haâ Àöng vaâ trong caác chúå phiïn (kermesse), eaáe cö gaái àeåp
nhû aái Liïn, cö Àiïåp, cö Hoaân, cö Siu àïìu àùng quang vúái chiïëc aáo daâi.
Cö Slu laâ con gaái nhaâ tiïíu thuyïët kiïëm hiïåp Lyá ngoåc Hûng.
LYÁ KHÙÆC CUNG 6
Caác nghïå sô nûúác ngoaâi nhû Kirienko, Francine Vande,

Catherine.v.v... àïìu mùåc aáo daâi. Dûå höåi nghõ Parls, chõ Nguyïîn Thõ Bònh
huâng biïån vúái chiïëc aáo daâi.
Nhaâ sûã hoåe Myä laâ J.S.Ten son, viïët: “Xin pheáp cho töi àûúåc mùåc
chiïëc aáo daâi Viïåt Nam, chiïëc aáo daâi cuãa ngûúâi meå Viïåt Nam. Nhûäng
ngûúâi meå àaä sinh ra nhûäng anh huâng cuãa nhiïìu thúâi àaåi àaä mùåc chiïëc aáo
daâi. Meå cuãa Chuã tõch Höì Chñ Minh cuäng mùåc chiïëc aáo daâi”.
Chiïëc aáo daâi Viïåt Nam laâ möåt doâng söng, möåt cún gioá, möåt nïëp mêy
bay. Noá tûúång trûng cho sûå maâu múä, höìi sinh, têíy trêën vaâ phöìn thûåc.
Coá khi trïn thên aáo àûúåc in hoùåc thïu lïn hònh aãnh nhûäng röìng,
phûúång, hoa, laá... àïí thïm phêìn hêëp dêîn. Nhûng, noá khöng coá nhûäng
maãng maâu sùåc súä. Nhûäng hònh veä trïn aáo daâi phaãi xinh, goån àïí ùn yá vúái
veã àeåp maâ chuáng gûãi mònh vaâo àoá. Coá ngûúâi laåi in lïn chiïëc aáo quaá nhiïìu
hònh aãnh, nhûäng vaåch ngang doåc chi chñt hoùåc quaá nhiïìu maâu sùæc, chiïëm
caã bïì mùåt chiïëc aáo daâi. Nhû vêåy khöng ùn nhõp, laâm cho ngûúâi mùåc aáo
phaãi mang caã möåt bûác tranh trïn mònh. Noái chung, viïåc pha hoùåc choån
maâu aáo, in hoùåc thïu hònh trïn aáo laâ möåt cöng viïåc rêët phûác taåp. Phaãi coá
con mùæt myä thuêåt, vùn hoåc nghïå thuêåt, laåi phaãi coá con mùæt têm linh...
Trong möåt cuöåc trao àöíi giûäa caác nghïå sô kõch noái Trung Quöëc vúái
Viïåt Nam, möåt nûä diïîn viïn kõch noái Trung Quöëc noái vúái chõ Diïåp Bñch:
“aáo daâi” cuãa chõ àeåp hún aáo “Sûúâng saám” Thûúång Haãi cuãa em”. Chiïëc aáo
daâi laâ möåt neát àeåp vùn hoaá rêët riïng cuãa Viïåt Nam.
ÀÖI ÀIÏÌU VÏÌ CHIÏËC VAÁY
Nguöìn göëc xa xûa vaâ thên thiïët nhêët cuãa chiïëc vaáy laâ caái núm uáp
caá. ÚÃ caác nûúác aã Rêåp, noá àûúåc goåi laâ Djoubba, coá nghôa laâ linh thiïng.
Ngûúâi Trung Quöëc duâng chiïët tûå goåi laâ xuêín chûâ, göìm hai böå phêån gheáp
laåi vúái nhau: chûä y “raách” gheáp vúái chûä “quên”. Cuäng laâ chûä tûå, gheáp vúái
chûä quên. Coá nghôa laâ sûå trang trñ vaâ sûå súã hûäu cuãa “quên”. Tûâ quên chó
caác bêåc nam nhi vúái yá nghôa tön vinh.
Thuúã Àöng Sún, ngûúâi Laåc Viïåt duâng vaáy laá cêy hoùåc löng vuä, xoeâ
ra. Sau àoá laâ vaáy múã ngùæn, laâ möåt maãnh vaãi quêën vaâo thên. Röìi àïën vaáy
kñn göìm hai meáp dñu laåi vúái nhau thaânh hònh núm.
Vaáy àaåi diïån cho nûä giúái. Ngaây 23-1-1911, trûúác cûãa Viïån Haân lêm
khoa hoåc Phaáp coá cuöåc tranh caäi lúán vïì viïåc kïët naåp hay khöng kïët naåp
nûä giúái vaâo Viïån Haân lêm vaâ Manh Curie bõ thua taåm thúâi. Ngûúâi ta goåi
cuöåc tranh caäi lúán naây laâ cuöåc tranh caäi giûäa caái vaáy vaâ böå rêu.
Nùm 1960, úã Anh bùæt àêìu coá phong traâo mùåc vaáy ngùæn. phaãn àöëi
maånh meä nhêët loaåi vaáy naây laâ caác võ giaáo sû Hoå noái rùçng caác nûä sinh
viïn mùåc vaáy ngùæn laâm cho hoå khöng giaãng baâi àûúåc.
Xa xûa, ngûúâi Trung Quöëc àïìu mùåc vaáy. Sau àoá, nhûäng ngûúâi Höì
(Möng Cöí) laâ dên du muåc àaä traân sang Trung Quöëc. Ngûúâi Höì mùåc quêìn
cho goån gheä àïí cûúäi ngûåa àûúåc tiïån lúåi. Caái quêìn, do àoá, coá mùåt úã khùæp
Trung Quöëc, möåt böå phêån úã Viïåt Nam vaâ úã möåt söë nûúác laáng giïìng.
Trûúác àêy, vaâ nhêët laâ vaâo khoaãng nùm 1990, nhiïìu nhaâ myä hoåc vaâ
taåo möët phaát biïíu rùçng hoå àaä hoåc nhiïìu àiïìu úã caái vaáy Viïåt Nam. Coá
nghôa laâ möåt vaâi daáng dêëp vaâ àûúâng neát cuãa caái vaáy Viïåt Nam àaä àûúåc
truyïìn sang caác nûúác êu Myä.
Möåt thúâi gian rêët daâi, ngûúâi ta duâng têëm vaáy lûúái trai baãy bûác bùçng
lônh hay söìi daâi chêëm goát, caåp vaáy thûúâng röång baãn, khoaãng tûâ 5 àïën 10
LYÁ KHÙÆC CUNG 8
cai vúái caác maâu sùæc xanh, vaâng, höìng. Àïí tö àiïím thïm cho caái vaáy laâ daãi
thùæt lûng maâu múä gaâ, hoa lyá, höìng àaâo... thùæt so le, buöåc muái, ruã xuöëng
vûâa dõu daâng, vûâa coá maâu sùæc. Vaáy thûúâng mùåc nhûäng luác khöng laâm
viïåc lam luä, vò vaáy keáo daâi xuöëng têån mùæt caá chên. Khi phaãi lao àöång
thêåt sûå, ngûúâi ta mùåc chiïëc vaáy ngùæn àïën trïn àêìu göëi, thïët liïåu vaãi thö
kïåch maâ bïìn, goåi laâ caái “söëng”. Meå Àöëp trong troâ Meå Àöëp - lyá trûúãng (vúã
Quan êm Thõ Kñnh) mùåc caái “söëng”, ài rao moä. Trong bûác tranh “Hûáng
dûâa” (Àöng Höì), cö gaái hûáng dûâa mùåc caái “söëng ra veã vûâa ài lao àöång vïì.
Thõ Mêìu lùèng lú mùåc chiïëc vaáy xöåc xïåch. Caác thõ nûä trong cung àònh mùåc
vaáy röång, coá nhiïìu nïëp vúái chêët lûúång vaãi luåa haång sang vaâ quyá, nïn
khöng goåi laâ vaáy maâ goåi laâ “xiïm” cho coá phêìn cao sang, cung àiïån...
Ngûúâi àaân baâ gioãi giang, cheâo chöëng, biïët lo toan cho gia àònh, àûúåc
moåi ngûúâi khen laâ: “veán vaáy phêët cúâ ”. Khi cuöåc söëng khoá khùn, ngûúâi
àaân baâ coá quyïët têm vaâ yá chñ maånh meä noái: “Ta phaãi veán vaáy phêët cúâ múái
àûúåc”. Ngûúâi àaân öng vuång daåi, chó ru ruá trong nhaâ bõ coi laâ “Àöì chó biïët
coá cúm nhaâ, vaáy vúå”. Maâ vaáy vúå cuäng laâ núå àúâi. Laåi coá cêu: “Cö kia cùæt coã
ven söng, caái vaáy thò ngùæn, caái löng thò daâi,” Cö cùæt coã mùåc mi-ni juyáp tûâ
ngaây xa xûa êëy röìi. Möåt viïåc laâm àiïn daåi, thiïëu suy nghô àûúåc goåi laâ
“veán vaáy giûäa chúå”. Trûúác àêy trong höåi xuên, caãnh àaánh àu tûng bûâng
lïn búãi nhûäng têëm vaáy bay lïn böìng bïình, chöng chïnh cuãa caác cö gaái
uöën lûng ong. Thûã nghô, nïëu khöng coá caái àoá thò coân gò laâ hûúng võ muâa
xuên nûäa. Ngûúâi ta, nhêët laâ tuöíi thú, ai cuäng coá caái haånh phuác tuyïåt
àónh laâ àûúåc baám vaáy meå. Nhûng ngûúâi àaân öng súå vúå vaâ vuång vïì cuäng bõ
coi thûúâng laâ anh chaâng baám vaáy vúå.
Chiïëc vaáy Viïåt Nam àoáng khung, laâm nöíi bêåt caái voâng thûá ba kyâ
diïåu cuãa thên thïí ngûúâi phuå nûä. Àoá laâ voâng möng. Maâ chñnh noá cuäng
laâm cho voâng ngûåc vaâ voâng eo àûúåc nöíi àònh nöíi àaám hún. “Vaáy Àònh
Baãng buöng truâng cûãa voäng”? cêu thú thêåt laâ thên tònh. Ngaây xûa,
nhûäng caái vaáy àeåp nhêët, thûúát tha nhêët laâ nhûäng chiïëc vaáy cuãa chõ em úã
vuâng àöìng bùçng söng Höìng, àùåc biïåt laâ vuâng Àònh Baãng, Haâ Bùæc. Vêåy,
caái vaáy cuäng laâ möåt hònh aãnh thiïng liïng trong têm linh vaâ trong con
mùæt cuãa moåi ngûúâi. Sau naây, Tuá Xûúng múái “haå” àûúåc cêu: “vaáy lônh cö
kia queát saåch heâ ”. Khuyïn nhau àûâng laâm viïåc gò quaá sûác, ngûúâi ta noái
chua ngoa: “Àûâng cùng vaáy hûáng dûâa maâ khöng vaáy”...
Ngûúâi phuå nûä mùåc vaáy, thùæt daãi ruát röìi phuã ngoaâi bùçng chiïëc thùæt
lûng maâu. Daãi ruát àûúåc tïët, bïån kiïn cö.ë Mùåc vaáy phaãi luön coá yá tûá.
Nhiïìu khi phaãi kheáp neáp, giûä gòn trong luác ài àûúâng gioá to, luác ài chúå,
luác ngöìi tûåa maån thuyïìn v.v...
ÚÃ nûúác ta, nhûäng nùm 1954-1959 coá caái kiïíu vaáy daâi quaá àêìu göëi,
may phöìng vaâ húi khum phêìn dûúái (vaáy chuöng). Àïën nùm 1960, vaáy
àûúåc may thùèng, xeã chuát ñt úã giûäa thên sau, xïëp thaânh ly hoùåc may boá.
Nùm 1968, vaáy mi ni ra àúâi, ngùæn àïën àêìu göëi. Nùm 1980 xuêët hiïån vaáy
daâi àïën chên, coá caâi khuya bêëm. Thöi thò àuã kiïíu: vaáy xïëp, vaáy löìng, vaáy
núm, vaáy kiïíu Paris, vaáy kiïíu Thûúång Haãi, vaáy kiïíu Àöng êu, vaáy ngùæn,
vaáy daâi, vaáy kïëp... v.v. vaâ v.v... Nhûäng nùm 1990 àïën 1993, vaáy lïn ngöi.
Vaáy phaát triïín theo xu hûúáng cuãa nïìn kinh tïë thúâi múã cûãa. ÚÃã àêu ta
cuäng thêëy phuå nûä àua nhau mùåc vaáy. Hoå àua nhau nhuán nhûäng bûúác
chên trïn àûúâng phöë, tiïën vaâo cöng súã, cú quan, vaâo tûâng gia àònh vaâ àöí
böå vïì nhûäng maãnh àêët sau luäy tre xanh. ÚÃã àêu ta cuäng thêëy phuå nûä mùåc
vaáy. Caác chõ em úã thaânh phöë Höì Chñ Minh vaâ Haâ Nöåi mùåc vaáy àeåp lùæm.
Hoå rêët gioãi vaâ rêët saânh trong viïåc lûåa choån mêîu,
maâu, kiïíu daáng. Hoå sûãa chûäa, gia cöng, caãi tiïën nhûäng böå vaáy tûâ
Têy, Têìu mang àïën theo caách nhòn vaâ gu thêím myä cuãa hoå. Caác haâng
may mùåc cuäng dûåa theo caác ca-ta-lö cuãa nhiïìu nûúác trïn thïë giúái maâ saãn
xuêët ra nhûäng chiïëc vaáy sao cho vûâa loâng caác chõ em. Nhûäng chiïëc vaáy
thaânh phêím phaãi ûa nhòn, rêët êu maâ vêîn coá caái gam maâu truyïìn thöëng,
dên töåc. Nhaâ vùn Phaáp A. Fournier noái: “Caác cö gaái Haâ Nöåi mùåc vaáy àeåp
lùæm. Khöng chï vaâo àêu àûúåc. Nhòn maäi cuäng khöng chaán mùæt”...
Chiïëc vaáy vêîn töìn taåi trong cuöåc söëng möåt caách oanh liïåt. Noá luön
luön àûúåc caãi tiïën vaâ nêng cao.
CAÁI YÏËM
Chuyïån cuä kïí:

Ba cö àöåi gaåo lïn chuâa
Möåt cö yïëm thùæm boã buâa cho sû...
Möåt trong ba cö laâm cho sû say mï vaâ chñnh caái yïëm thùæm àaä goáp
phêìn tñch cûåc laâm cho sû ngêy ngêët. Coá cö gaái mong moãi:
Ûúác gò söng heåp taây gang
Bùæc cêìu daãi yïëm cho chaâng sang chúi
Cö gaái ài chuâa Hûúng cuãa Nguyïîn Nhûúåc Phaáp xuáng xñnh:
Nho thoã àuöi gaâ cao
Em àeo daãi yïm àaâo.
Trong Truyïån Kiïìu, khi Hoaån Thû biïët toãng Thuác Sinh mï Kiïìu
maâ coân chöëi quanh, àaä noái toaåc ra “Dïî loaâ yïëm thùæm trön kim” nghôa laâ
viïåc àaä roä raâng, súâ súâ ra àoá nhû chiïëc yïëm thùæm chûá khöng phaãi nhû caái
trön kim àêu maâ loâe em àûúåc...
ÚÃã laâng quan hoå, cö gaái coá mûúâi àiïìu àaáng yïu thò àiïìu thûá nùm laâ?
Nùm thûúng daãi yïëm àeo buâa. ÚÃ nhûäng bûác chaåm khùæc thïë kyã 17, 18 nöíi
tiïëng cuãa àònh Liïn Hiïåp vaâ Kim Hoaâng àïìu coá nhûäng vuä nûä mang yïëm
laá söìi hoùåc laá sen böìng bïình trïn nhûäng böå ngûåc ngöìn ngöån, nhêëp nhö
nhûäng àöi nhuä hoa baánh giêìy, chuäm cau, bònh vöi, quaã mûúáp... Ngaây
xûa, chuyïån trai gaái yïu nhau àïën mûác chaâng trai cêìm lêëy cöí tay cö gaái
laâ àaä xong möåt nûãa cuãa cao traâo. Nhûng àïën caái mûác cêìm àïën daãi yïëm laâ
àaä “xong hùèn”. Thõ Mêìu coân múã mang trñ tuïå cho anh Nö: “Gioá xuên töëc
daãi yïëm àaâo anh tröng thêëy oaãn, sao khöng vaâo thùæp hûúng ”?
Höì Xuên Hûúng gúåi yá vïì trònh tûå cuãa tònh yïu: Quên tûã coá yïu thò
boác yïëm ...
Laåi coá cêu:

Trúâi mûa lêëy yïëm maâ che
Coá anh àûáng gaác coân e nöîi gò?
Anh chaâng noå laåi saâm súä vúái cö gaái:
Yïëm trùæng anh ngúä laâ coâ
Anh quyâ göëi xuöëng, anh thoâ hoãa mai
Ngaây sau em àeã con trai
Noá lúán noá giöëng öng cai bùæn coâ
Ngûúâi ta àaä noái rêët nhiïìu vïì caái yïëm. Noá laâ möåt baâi thú nöìng chaáy.
Noá laâ chiïëc bònh phong söëng vaâ húâ hûäng ghe böå ngûåc. Maâ böå ngûåc laâ tiïën
haânh khuác cuãa ngûúâi àaân baâ. Noá vûâa laâ vêåt cêìn duâng, vûâa laâ vêåt trang
àiïím khöng keám gò hoa tai, son phêën, nhêîn, xuyïën... Khöng coá noá thò
cuöåc àúâi keám phêìn hûúng sùæc.
ÚÃã nûúác ta, caái yïëm xuêët hiïån tûâ xa xûa. Vaâ cöë nhiïn noá cuäng luön
luön àûúåc caãi tiïën. Caái yïëm àûúåc àõnh hònh tûâ àúâi Lyá. Àïën nùm 1696,
àaân baâ lao àöång thûúâng mùåc yïëm cöí xêy. Vúái nûä giúái quyá töåc thò trûúác
yïëm coá thïm möåt vaâi àûúâng dêy tïët laåi vúái nhau thaânh hònh lûúái quaã
traám. Tûâ nùm 1802 trúã ài, yïëm laâ möåt miïëng vaãi vuöng àùåt cheáo lïn
ngûåc ngûúâi mùåc. ÚÃ goác (trïn) coá khoeát hònh troân laâ cöí yïëm. Àoá laâ yïëm cöí
xêy. Nïëu khoeát hònh chûä V thò goåi laâ yïëm cöí xeã. Nïëu xeã xuöëng sêu nûäa
goåi laâ yïëm caánh nhaån. Àïën nùm 1920, ngûúâi ta phên chia ra nhiïìu loaåi
yïëm: yïëm cuãa ngûúâi lao àöång maâu nêu non, nêu giaâ, yïëm cho caác cö gaái
coá nhiïìu maâu khaác nhau. Caác cö gaái ùn chúi khoeát cöí yïëm xuöëng thêåt
sêu àïën gêìn núi böå ngûåc chia ra àöi ngaã, maâu sùåc súä. Treã thò duâng maâu
maát nhû maâu hoa lyá, höì thuãy, àaâo phai. Àûáng tuöíi thò duâng maâu sêîm
hún. ÚÃã goác nhoån cöí yïëm coá thïm ba àûúâng chó hoùåc vaãi nhoã taách ra hai
bïn laâm cho cöí yïëm àûúåc bïìn hún, nhûng cuäng laâ àïí trang trñ. Sau naây
laåi coá ngûúâi thïu hoa vaâo chöî naây.
Hai àêìu cöí yïëm coá hai daãi nhoã àïí buöåc ra sau gaáy, phêët phú. Hai
daãi nhoã naây àûúåc trang trñ maâu nöíi bêåt ùn khúáp vúái maâu yïëm. Coá ngûúâi
cêìu kyâ coân khêu möåt tuái nhoã vaâ daâi àûång hûúng thúm, xaã vaâo n gay trong
daãi yïëm àïí luác naâo cuäng coá muâi thúm ngêy ngêët. Daãi yïëm boã buâa laâ úã chöî
naây àêy. Coá ngûúâi laåi quêën vaâo daãi yïëm möåt miïëng trêìu daânh cho ngûúâi
tònh. Goåi laâ khêíu trêìu daãi yïëm.
Hai daãi goác hai bïn caånh sûúân goåi laâ “daãi caái” hoùåc àai yïëm vò noá
àûúåc thùæt laåi àïí boåc lêëy caã böå phêån ngûåc, röìi buöåc ra sau lûng vaâ thùæt daãi
ngûåc laåi. Viïåc thùæt “,daãi caái” naây cuäng laâ möåt àöång taác hïå troång. Àïí lao
àöång thò thùæt chùåt vaâo laâ xong, goåi laâ goái gheám. Nhûäng luác ài chúi hoùåc
khöng phaãi laâm viïåc nùång thò thùæt loãng hoùåc thaáo khoaán. Coá khi laåi àïí
quaá loãng àïën mûác hûäng húâ. Caác chõ em Khêm Thiïn hoùåc ùn chúi thò vûâa
thùæt hûäng húâ vûâa thùæt lïånh daãi cöí yïëm lêîn daãi àai. Nhû vêåy laâ caái yïëm
chó laâm caái viïåc che böå ngûåc möåt caách khöng nghiïm khùæc lùæm. Nhòn vaâo
caái yïëm thoaáng thêëy böå ngûåc phêåp phöìng nhûäng bïën búâ. Àöi nhuä hoa
kheä tung tùng vaâ chuyïín àöång. Trong möåt phuát chöëc naâo àoá, tinh yá coá
thïí qua caái yïëm maâ chúáp àûúåc nhûäng thöng tin vö cuâng quan troång vïì
chó söë hêëp dêîn cuãa ngûúâi mang yïëm. Àöi luác caái yïëm cuäng taåo möåt vaâi
trûúâng àoaån húã hang maâ khöng ai núä traách. Caái yïëm coá mùåt yïëu laâ
khöng àúä àûúåc ngûåc, luön coá xu hûúáng xïå xuöëng vaâ khöng nêng àûúåc
chuáng lïn. Nhûng àiïìu àoá khöng cêìn vò ngûúâi ta cûá àïí khöng tûå nhiïn
nhû noá vêîn töìn taåi kiïíu nhû hoa quaã trïn caânh vêåy.
Nhûäng cö gaái kyä tñnh mua yïëm úã chúå vïì, röìi gia cöng, sûãa sang laåi
cho húåp vúái yá mònh. Viïåc naây àoâi hoãi sûå kheáo tay vaâ tó mó.
Sau khi mùåc yïëm, caác cö gaái mùåc ra ngoaâi chiïëc aáo caánh trùæng
khöng caâi cuác cöí laâm tön maâu yïëm hoa hiïn hoùåc àoã thùæm. Khi ài ra
ngoaâi, mùåc thïm chiïëc aáo daâi. Bïn dûúái mùåc vaáy lûúäi trai bùçng lônh hay
söìi àen daâi chêëm goát. Lûng coá daãi thùæt maâu múä gaâ, höìng àaâo hoùåc hoa lyá
dõu daâng. Phña caånh sûúân àeo xaâ tñch baåc coá chuâm öëng vöi vaâ con dao con
böí cau. Chên ài deáp. Àêìu vêën khùn nhiïîu hoùåc nhung vúái àûúâng ngöi úã
giûäa hoùåc bïn caånh. Truâm ngoaâi laâ chiïëc khùn moã quaå coá ngûúâi àïí toác boã
àuöi gaâ hoùåc vêën àêìu trêìn, coá caâi chiïëc lûúåc. Nïëu ài xa hoùåc ài xem höåi,
cö gaái àöåi chiïëc noán quai thao. Caái noán nùång vïì laâm duyïn... Têët caã
nhûäng caái àoá phöëi húåp vúái caái yïëm laâm nïn daáng neát cuãa ngûúâi con gaái
mïìm maåi, duyïn daáng, gêìn vúái thiïn nhiïn maâ kñn àaáo, hiïån hûäu trong
cuöåc àúâi vaâ thoaáng hiïån trong nhûäng giêëc mú cuâng vúái nhûäng con coâ con
vaåc Viïåt Nam.
Caái yïëm ùn úã vúái ngûúâi phuå “nûä Viïåt Nam suöët caã chiïìu daâi lõch sûã.
Noá àaä töìn taåi möåt caách àeåp àeä vaâ huâng biïån. Nay noá bõ caái aáo nõt chiïëm
mêët ûu thïë úã nhiïìu núi. Tuy vêåy, noá vêîn coân töìn taåi. Noá coân àûúåc nghiïn
cûáu àïí hoaá thên, biïën daång vaâ hoaân thiïån. Àiïìu àoá coân àang chúâ sûác
saáng taåo cuãa caác nhaâ taåo möët, caác nhaâ y phuåc hoåc, xaä höåi hoåc, myä hoåc
v.v...
Nhiïìu khaách vaâ caác nhaâ nghiïn cûáu nûúác ngoaâi rêët ngûúäng möå vaâ
hoåc têåp àûúåc nhiïìu àiïìu úã caái yïëm. Noá àaä sang chêu êu vaâ hònh thûác thùæt
daãi hai bïn sûúân cuãa noá àaä àûúåc thay vaâo hai haâng khuy bêëm kiïíu Têy.
Caái yïëm àaä vûúåt biïn giúái Viïåt Nam àïën vúái thïë Giúái.
TOÁC BOÃ ÀUÖI GAÂ
Maái toác tûúång trûng cho sûå súã hûäu, laâ gia taâi cuãa cha meå àïí laåi cho.
Coá nhûäng dên töåc thúâ maái toác.
Nhiïìu ngûúâi giûä laåi möåt maái toác, chiïëc rùng sûäa laâm kyã vêåt. Hoå
muöën laâm söëng laåi têm höìn cuãa ngûúâi mang noá. Toác àaåi diïån cho möåt vaâi
àùåc tñnh, khaã nùng, nùng lûåc sinh thûåc nhû úã chuyïån cöí tñch Sam son. ÚÃ
Viïåt Nam, toác cùæt ài hoùåc chaãi ra khoãi lûúåc àûúåc giûä laåi vò noá coá sûå gùæn boá
huyïìn bñ vúái chuã cuãa noá. Sûå cùæt toác àûúåc coi nhû laâ möåt sûå hy sinh, quy
thuêån hoùåc hoâa nhêåp.
Maái toác àûúåc coi nhû laâ baãn doanh cuãa linh höìn, söë phêån ûúác mong
vaâ tònh yïu. Toác coân gùæn vúái coã laâ toác cuãa àêët bao la. Toác laâ vuä khñ cuãa
ngûúâi phuå nûä. Chaãi toác cho möåt ngûúâi laâ möåt cûã chó thên mêåt lùæm, laâ mï
say nhau lùæm. Ngûúâi Seáe vaâ Xlövakia liïåt toác vaâo cuâng hoå haâng vúái löng
vaâ rêu. Hoå baão: “Àêu coá rêu, àêëy ngon”. Theo taåp chñ Chêu aá, cö Sinh
Chong Min àaä chûáng Minh maái toác thiïëu nûä daây vaâ àeåp àeä mang laåi
vûúng miïån sùæc àeåp cho cö taåi cuöåc thi hoa hêåu Nam Triïìu Tiïn höìi
thaáng 5 nùm 1990. Kyã luåc vïì toác daâi trïn thïë giúái hiïån nay laâ 2 meát 95.
Nhûäng ngön tûâ cuãa Viïåt Nam vïì maái toác rêët phong phuá, àaä noái lïn nhiïìu
àiïìu: Toác mêy, toác suöëi, caái rùng caái toác laâ goác con ngûúâi, laân suöëi toác, toác
em daâi àïën thêìn thoaåi, mùæt quêìng toác röëi tú vûúng, toác thïì, toác xoäa
ngang vai, toác chõ Hoaâi (cuãa Nguyïîn Tuên), lúâi toác tú, toác em vûâa kñn
traán, toác rïî tre, mêy nuái buöìn nghiïng nuái toác xanh, cuâng chaâng kïët toác
xe tú nhûäng ngaây, toác àuöi sam, toác àuöi gaâ, ngaåt ngaâo hûúng toác phêën,
coã toác tiïn, toác röëi àöíi keåo, toác àïí traái àaâo, cùæt toác àaánh ghen, cùæt toác ài
tu, goåt gaáy böi vöi...
Tûâ trûúác àïën nay, àaä xuêët hiïån nhiïìu kiïíu toác khaác nhau nhû: Toác
buái toá, reä àûúâng ngöi giûäa, reä àûúâng ngöi caånh, toác boã àuöi gaâ (tha thûúát
duyïn daáng, àoá laâ möåt trong 10 tiïu chuêín àaáng yïu cuãa cö gaái Viïåt
Nam), vêën khùn, toác vêën trêìn coá àñnh caái lûúåc (àeåp tûå nhiïn coá veã phong
tònh, thõnh haânh khoaãng nhûäng nùm 1930-1940). Nhûäng nhên vêåt nûä
cuãa Tûå Lûåc Vùn Àoaân nhû Lan, Loan, Liïn, Nhung... àïìu rêët quyïën ruä
vïì kiïíu vêën àêìu trêìn. Cö haâng xeán rùng àen cuãa Hoaâng Cêìm cuäng vêën
àêìu trêìn. Maái toác uöën quùn hoùåc lûúån theo kiïíu phûúng Têy (kiïíu
Àeátàïmöna, kiïíu Marillin Monroe), maái toác Hó Nhi (möåt haâng toác buöng
àïìu xuöëng traán theo nhên vêåt nûä trong phim Baåch mao nûä).Laåi coân coá
nhûäng maái toác giaã böìng bïình, àúåi chúâ, ngêåp ngûâng, nöìng naân v.v... .
Möîi möåt thúâi kyâ thõnh haânh möåt hoùåc vaâi kiïíu toác riïng rêët àùåc
trûng. Coá kiïíu töìn taåi lêu daâi, coá kiïíu xuêët hiïån trong thúâi gian ngùæn
nguãi röìi bõ laäng quïn. Ai cuäng muöën coá maái toác àeåp, möåt kiïíu toác naâo àoá
phuâ húåp cho mònh, tön àûúåc veã àeåp cuãa mònh lïn. Sûå trang àiïím àùåc biïåt
seä laâm cho khuön mùåt thïm duyïn, trang nhaä, sang troång. Noá coân che
giêëu àûúåc nhûäng nhûúåc àiïím trïn khuön mùåt cuãa ngûúâi phuå nûä. Ngûúåc
laåi, nïëu khöng coá kiïíu toác phuâ húåp seä laâm giaãm veã àeåp cuãa khuön mùåt.
“Caái rùng caái toác laâ goác con ngûúâi Àuáng vêåy. Chuyïån vïì caái toác
cuäng nhû chuyïån vïì tònh yïu, noá vûâa laâ hiïån thûåc cuäng vûâa laâ huyïìn
thoaåi.
NOÁN
Ngaây Xûa, Chaâng traách naâng rùçng:

Xûa kia gùæn boá möåt hai
Giúâ àêy gheá noán ngang hai chùèng chaâo!
Böå trang phuåc tûúng àöëi àêìy àuã cuãa cö gaái Kinh Bùæc àûúåc taã nhû
sau:
Àöåi noán ba têm
Quai thao möåt nhuám, aáo trêìm möåt àöi
Caái thùæt lûng em, baãy taám vuöng söìi...
Caái noán àïí che mûa che nùæng, àïí phuåc trang, àúä ngûúång, che giêëu
tònh caãm, thïm duyïn, laâm àeåp... Laåi coá cêu:
Choâng chaânh nhû noán khöng quai,
Nhû thuyïìn khöng laái, nhû ai khöng chöìng
Hoùåc nhû cêu àöëi laåi:
Noán khöng quai noán nghiïng noán nghaã,
Laâm caã chaâng phaãi ngaã phaãi nghiïng.
Ngaây noáng nûåc quaá, cö gaái khaát nûúác xin ruöåt gêìu nûúác giïëng maát
àöí ngay vaâo chiïëc noán, uöëng cho àúä khaát röìi rûãa mùåt, rûãa tay. Hai anh
chõ ài bïn nhau, àïën möåt quaäng naâo àoá muöën nghó ngúi, hoå khöng cêìn
chiïëu, khöng cêìn gò caã maâ traãi noán ra, ngöìi ngay lïn noán: “Àaä yïu nhau
ta traãi noán ra ngöìi”. Thónh thoaãng cö gaái soi chiïëc gûúng trong noán, cûúâi
möåt mònh, tin vaâo mònh, nghô buång: nhan sùæc nhûúâng naây, ta chùèng súå coá
luác caái noán duâng àïí phe phêíy cho maát. Luác àoá, caái noán thay cho caái quaåt.
Caái noán trong tay ngûúâi sûã duång sinh ra nhiïìu àöång taác vaâ yá nghô:
Qua àònh ngaã noán tröng àònh,
Àònh bao nhiïu ngoái thûúng mònh bêëy nhiïu...

Khöí , “Giaä baån” trong caãnh quan hoå, caác liïìn anh, liïìn chõ haát rêët
buöìn: “Khùn, noán i... öi... àïí laåi àêy”?.. Laâ luác caác cö gaái tùång cho caác baån
trai caái noán quai thao thên thiïët cuãa mònh. Caái noán laâ têëm loâng cuãa cö
gaái, laâ vêåt nùång tònh: “Yïu nhau, cúãi noán cho nhau”.
Chaâng trai Bùæc Ninh khöng muöën cho cö baån gaái cuãa mònh phaãi ra
chúå mua noán. Anh ta tûå cheã tre àan lêëy noán. Cho naâng àöåi àïí ài xem höåi
àïm rùçm. Anh ta muöën caái noán àoá phaãi mang húi thúã vaâ nöîi loâng cuãa
mònh.
Trong tiïíu thuyïët Tùæt àeân, chõ Dêåu vaâo nhaâ Nghõ Quïë, che nghiïng
caái noán raách. Àoá laâ möåt kiïíu chaâo. Ngaây xûa, Lyá trûúãng hoùåc Chaánh töíng
àöåi caái noán dûáa coá choãm. Noá tûúång trûng cho uy quyïìn vaâ cao sang.
Cö gaái muöën tûâ giaä ra vïì, chaâng trai liïìn giûä laåi:
Mònh vïì ta chùèng cho vïì
Ta giûä caái noán, ta àïì cêu thú.
Cö gaái àöåi noán quai thao àûúåc coi laâ “quai thao dõu daâng”. Baác xêím
chòa caái noán nhêìu nhônh ra àïí nhêån tiïìn thûúãng cuãa ngûúâi nghe sau khi
àaä haát baâi “Anh khoáa” bêng khuêng.
Caái noán duâng àïí thïì böìi:
Tònh em trao noán nùång thïì,
Anh vïì bêím meå liïåu bïì sang xin.
Cö gaái coá lúâi àïì nghõ vúái baån trai:
Chaâng úi boã noán em ra
Àïí em ài chúå keão maâ chúå trûa...
Viïåt Nam laâ quï hûúng cuãa ba loaåi noán: noán ba têìm, noán quai
thao, noán baâi thú. Vaâ cuäng coá nhiïìu loaåi noán khaác nûäa nhû: noán laá göìi,
noán laá coå, noán sún, noán Nghïå, noán loâng chaão, noán thuáng, noán giang, noán
mïånh phuå, noán xêím, noán quaã bûáa, noán tiïën vua, noán dûáa, noán dêëu, noán
thúâ, noán löng, noán ài biïín, noán tu cúâ (nhaâ sû) noán choáp v.v... Phöí biïën
hún caã laâ noán laá coå, noán baâi thú, noán Huïë, noán laâng Chuöng, noán Hûäu
Bùçng, noán Vên Àònh... Caái noán Huïë trùæng àïën loáe mùæt. Noán baâi thú coân
àûúåc goåi laâ noán “ngûúâi tònh”. Cö gaái àaä dêåy thi goåi laâ cö gaái sùæp àïën tuöíi
cùæp noán theo chöìng...
Chiïëc noán quai thao thêåt àùåc biïåt. Noán coá àûúâng kñnh chûâng 70cm.
Thaânh noán cao trïn 7cm. Mùåt dûúái coá gùæn möåt öëng hònh troân bùçng nan
tre àïí àöåi vaâo àêìu cho cên goåi laâ chuäm noán. Quanh chuäm noán laâ nhûäng
voâng tre chuöët nhoã, khêu bùçng chó maâu, àan cheáo súåi rêët cöng phu. Noán
coân àûúåc trang trñ bùçng nhûäng böng hoa, caánh bûúám. Quai noán laâm bùçng
dêy thao àen göìm tûâ möåt àïën ba dêy chêåp laåi, buöng voäng daâi xuöëng...
Nguyïn liïåu cuãa noán laá göìm: laá göìi, nan tre vaâ chó khêu bùçng súåi
moác. Ngûúâi ta laâm khuön troân bùçng nan tre röìi lúåp lïn hai lúáp göìi moãng
chuöët pheân. Tûâ àaáy noán lïn àïën choãm coá 15 voâng nan tre vaâ chó khêu
bùçng súåi moác.
Ngûúâi ta laâm khuön troân bùçng nan tre röìi lúåp lïn hai lúáp göìi moãng
chuöët pheân. Tûâ àaáy noán lïn àïën choãm coá 15 voâng nan tre, tûác laâ coá 15
àûúâng khêu voâng troân.
Caác baån nûúác ngoaâi àïën Viïåt Nam thûúâng phaãi mua bùçng àûúåc möåt
vaâi chiïëc noán àïí laâm kyã niïåm. Caác diïîn viïn, nghïå sô ngöi sao nûúác ngoaâi
àïën Viïåt Nam luön tranh thuã cú höåi àöåi caái noán Viïåt Nam röìi chuåp aãnh,
àaánh dêëu sûå coá mùåt cuãa mònh úã quï hûúng cuãa noán.
Suöët caã chiïìu daâi lõch sûã dên töåc, qua mêëy cuöåc trûúâng kyâ, caái noán
laâ hònh aãnh, biïíu trûng cuãa ngûúâi phuå nûä Viïåt Nam. Chuáng ta khöng
thïí naâo quïn àûúåc hònh aãnh nhûäng chiïëc noán mï, noán taã túi trong cuöåc
söëng lam luä möåt thúâi, cuäng nhû nhûäng chiïëc noán cuãa nöng dên cûúáp kho
thoác Nhêåt, ài dên cöng phuåc vuå caác chiïën dõch lõch sûã. Nhûäng chiïëc noán
giaãn dõ maâ kiïn cûúâng! Laåi coân nhûäng chiïëc noán nhêëp nhö trong caác
phiïn chúå laâng. Möåt maái toác, möåt vaânh noán... laâ caã möåt êën tûúång sêu sùæc,
àêåm àaâ, laâ nhúá, laâ mong. Caái noán laâ hònh aãnh vaâ êm hûúãng cuãa quï
hûúng.
Thiïët tûúãng trong caác baão taâng vùn hoáa, lõch sûã, nghïå thuêåt, chuáng
ta nïn coá hùèn möåt phoâng trang troång giûä laåi hònh aãnh cuãa nhûäng chiïëc
noán Viïåt Nam têìn taão, nhêîn naåi, bi huâng vaâ trûä tònh... Chuáng goáp möåt
neát àêåm àaâ khoá quïn trong nïìn vùn hoáa truyïìn thöëng...
CHÛÚNGII: VUI CHÚI
HÖÅI CÚÂ NGÛÚÂI ÚÃ CHUÂA VUA HAÂ NÖÅI
- Höåi múã trong 4 ngaây

- “Phi chuâa Vua bêët thaânh danh thuã”
- Trêån taâi tûã giûäa hai àêëu thuã kiïåt xuêët
- Tuyïín choån quên cúâ ngûúâi laâ möåt cuöåc thi hoa hêåu.
Haâng nùm, cûá vaâo nhûäng ngaây 6, 7, 8, 9 thaáng giïng êm lõch, chuâa
Vua úã laâng Thõnh Yïn (chúå Giúâi) múã höåi. Chuâa Vua laâ möåt quêìn thïí di
tñch coá tiïëng, vûâa laâ núi cuãa Phêåt, cuãa Àaåo giaáo vaâ cuãa Nho giaáo. Chuâa
Vua àûúåc xêy dûång tûâ àúâi Lï, laâ möåt böå phêån cuãa cung Thûâa Lûúng. Àoá
laâ núi àïí Vua vaâ caác àaåi thêìn nghó ngúi vaâi ngaây trong nùm, chuêín bõ ra
tïë trúâi àêët úã àaân Nam Giao (nay laâ àõa àiïím nhaâ maáy cú khñ Trêìn Hûng
Àaåo) Chuâa daânh riïng möåt gian thúâ thêìn cúâ Àïë Thñch. Ngûúâi ta khen
nhau “Cúâ cao nhû Àïë Thñch” Höåi chuâa Vua, ngoaâi phêìn lïî ngùæn goån, chuã
yïëu laâ nhûäng trêån àêëu cúâ ngûúâi truyïìn thöëng suöët mêëy ngaây àïm. Tûâ
xûa àïën nay, hêìu nhû têët caã nhûäng cuöåc thi àêëu cúâ tûúáng lúán àïìu diïîn ra
úã chuâa Vua. Caác àêëu thuã qua àûúåc “Nhõ thùæng”! laâ quaán quên, àûúåc ghi
tïn vaâo bia àaá. Tûâ nhûäng nùm 1930-1940, bia àaá chuâa Àïë Thñch ghi tïn
nhûäng danh thuã: Du, Yïën, Lõch, Luåc (vö àõch Bùæc Kyâ), Chu Vùn Böåt, Àöî
Têm (vö àõch Nam Àõnh), Laåi (vö àõch Haãi Phoâng), höí tûúáng Nguyïîn
Thaânh Höåi, Nguyïîn Vùn Haãi v.v... Caác àêëu thuã siïu haång úã caác tónh maâ
chûa àûúåc tó thñ úã chuâa Vua laâ möåt àiïìu ên hêån: “Phi chuâa Vua bêët
thaânh danh thu ã”. Treã, giaâ, trai, gaái laâng Thõnh Yïn àïìu gioãi cúâ. Nïëu hoå
khöng laâ àêëu thuã thò cuäng laâ nhûäng ngûúâi bònh luêån, cöí vuä, àöång viïn
nhiïåt tònh. Chuâa Vua cuäng laâ núi ài laåi têëp nêåp cuãa caác “súãi” cúâ trong
toaân quöëc.
Höåi Chuâa Vua nùm 1995 coá 64 àêëu thuã chuyïn nghiïåp, nghiïåp dû
vaâ taâi tûã cuãa caác cêu laåc böå cúâ: Chuâa Vua, Quên àöåi, Àöëng Àa, Haâ Bùæc,
Haâ Têy, Quaãng Ninh, Nöng nghiïåp... tham gia. Thaânh tñch nöíi bêåt àaä
thuöåc vïì lúáp treã. Hoå döìi daâo sûác khoãe (àiïìu naây quan troång lùæm), kiïn trò,
hùng haái, nùång vïì têën cöng, coá tû duy khoa hoåc, giaâu trñ tûúãng tûúång,
trònh àöå vùn hoáa cao... Voâng àêëu loaåi diïn ra tûâ ngaây 6 àïën ngaây 8 àïí coân
laåi 4 àêëu thuã tranh ngöi ba, tû vaâ nhêët, nhò... Trong voâng àêëu loaåi, nhiïìu
ngûúâi “ maáu” cúâ, tiïëc cho mêëy danh thuã khöng hïì keám ai, nhûng chó vò
möåt chuát sú húã maâ khöng vaâo àûúåc voâng trong. Thi àêëu laâ nhû vêåy? Coá
nhûäng vaán keáo daâi mêëy tiïëng àöìng höì, àêëu thuã ài vïå sinh cuäng phaãi coá
ngûúâi ài theo, phoâng àêëu thuã vö danh chúi cúâ bïn ngoaâi.
Troång taâi coân phaãi caãnh giaác vúái nhûäng aám hiïåu maách nûúác cho caác
àêëu thuã nhû: Giú tay traái laâ thoaái, giú tay phaãi laâ tiïën, àïí tay ngang
buång laâ cêìm cûå. Nhûäng àöång taác cuãa caác ngoán tay, viïåc múâi àêëu thuã àiïëu
thuöëc laá chêm lûãa sùén hoùåc chûa chêm, àöång taác vuöët muäi, nhûäng lúâi
bònh luêån v.v... àïìu coá thïí laâ nhûäng aám hiïåu.
Ngaây möìng 8 coá möåt trêån àêëu cúâ giûäa hai àêëu thuã loaåi kiïåt xuêët
nhûng khöng dûå giaãi. Hai àêëu thuã phaãi xöng pha trïn sên cúâ gêìn suöët
buöíi àïí ài nhûäng nûúác cúâ haâo hoa. Trêån naây goåi laâ trêån taâi tûã, coá nhiïìu
nûúác ài taâi hoa, bay bûúám laâm cho ngûúâi xem luön xuyát xoa, khen ngúåi.
Saáng ngaây möìng 9, àoaân quên cúâ cuãa xaä Àöìng Cöí, laâng Dûúng Xaá
(Nhöín) àïën chiïëm lônh sên cúâ. Àoaân göìm 16 quên nûä mùåc quêìn aáo xanh,
mûúâi saáu quên nam mùåc quêìn aáo àoã, hai töíng cúâ nam vaâ nûä. Hoå ùn mùåc
giöëng nhû caác hònh aãnh trong cöî baâi tam cuác. Hai töíng cúâ ra lïånh cho hai
àêëu thuã àaåi diïån ra lïî vua cúâ trûúác khi cho trêån àêëu bùæt àêìu. Hai àêëu
thuã laâm lïî kiïíu con nhaâ voä vúái mêëy àöång taác nhanh, goån, keâm theo mêëy
àöång taác vo thuêåt hoa myä truyïìn laåi tûâ ngaây xûa. Sau àoá, tûúáng sô hai
bïn xanh vaâ àoã ài kiïím tra lûåc lûúång, quan saát biïn giúái bùçng nhûäng
bûúác ài caách àiïåu coá chêët vuä àaåo röìi vïì võ trñ. Hai töíng cúâ phêët cúâ, ra
lïånh bùæt àêìu trêån àêëu. Chó huy bïn xanh laâ danh thuã Nguyïîn Têën
Cûúâng, 27 tuöíi, thuöåc súãi cúâ Quên àöåi Anh àaä xöng pha “trêån maåc” tûâ
nhûäng nùm coân úã tuöíi thiïëu niïn, laåi laâ con nhaâ noâi. Chó huy bïn àoã laâ
Buâi Dûúng Trên, 31 tuöíi, thuöåc súãi cúâ Nöng nghiïåp. Anh nöíi tiïëng vïì
nhûäng “trêån àaánh” chuyïín baåi thaânh thùæng. Trêån àêëu naây laâ trêån tranh
ngöi nhêët nhò vúái giaãi thûúãng khaá lúán. Bïn ngoaâi, tröëng liïn höìi, möîi võ
chó huy àïìu bõ möåt tiïíu àöìng ài saát caånh, àaánh lïn nhûäng tiïëng tröëng
con giuåc giaä. Hoå àêëu rêët thêån troång. Luác thùm doâ, luác cêìm cûå, luác tiïën
nhûã möìi... Hoå phaãi úã tû thïë àûáng vaâ ài laåi àïí àiïìu binh khiïín tûúáng suöët
5 giúâ liïìn. Cuöëi cuâng, trêån àêëu hoâa, phaãi àêëu vaán thûá hai, keáo daâi thïm
hún 3 tiïëng àöìng höì nûäa Nguyïîn Têën Cûúâng múái haå àûúåc Buâi Dûúng
Trên. Nûúác cúâ àêìy nhûäng yïëu töë bêët ngúâ. Moåi ngûúâi vöî tay raâo raâo, hoâ
reo êìm yâ röìi ngûâng laåi xem lïî thu quên. Luác naây, àoaân quên cúâ laâng
Dûúng Xaá trònh diïîn àiïåu muáa thu quên, chaåy cúâ, quêën cúâ, baái töí... Hoå
àûáng thaânh hai haâng.
Àuáng laâ möåt böå tam cuác söëng. Möåt bïn àen, möåt bïn àoã, trang
nghiïm maâ thên thuöåc. Nhúá laåi ngaây xûa, caác cuå coân chu àaáo hún. Àöåi
quên cúâ göìm toaân nhûäng trai chûa vúå, gaái chûa chöìng mùåt hoa da phêën.
Hoå àïìu laâ nhûäng ngûúâi coá thanh sùæc àûúåc lûåa choån. Thïë laâ tûå nhiïn hònh
thaânh möåt cuöåc thi hoa hêåu nhoã trong höåi cúâ xuên.
Höåi cúâ chuâa Vua kheáp laåi qua vaán cúâ quyïët liïåt. Ngûúâi ta laåi chúâ
àoán nhûäng ngaây naây nùm sau.
XUÊN XÛA QUAÃNG LAÅC
Daåo êëy, cuöëi nhûäng nùm 30, Haâ Nöåi chó coân hai raåp tuöìng vaâ caãi
lûúng nöíi tiïëng. Àoá laâ raåp Hiïåp Thaânh toåa laåc úã cuöëi phöë Taå Hiïìn vaâ raåp
Quaãng Laåc, nay úã vaâo nhaâ söë 50 Àaâo Duy Tûâ. Raåp Quaãng Laåc phêìn naâo
coá tiïëng hún. Muöën chêm biïëm möåt ai àoá laâm ra veã “ta àêy”, hoùåc noái
nùng haách dõch, khoe khoang, ngûúâi ta noái vúái anh rùçng: “Gúám, cûá laâm
nhû öng tûúáng Quaãng Laåc êëy”.
Raåp naây thûúâng diïîn möåt àïm tuöìng vaâ hai àïm caãi lûúng. Coá höm
laåi goåi laâ tuöìng caãi lûúng. Luác naây caãi lûúng húi lïn giaá möåt chuát. Àaâng
sau sên khêëu (raåp haát) laâ caã möåt caái buöìng daâi vaâ röång, húi töëi. Núi àêy
àûúåc coi nhû nhaâ têåp thïí cuãa nhûäng nam, nûä diïîn viïn khöng coá núi cû
truá úã ngoaâi phöë. Möîi ngûúâi hoùåc möîi cùåp vúå chöìng chiïëm lêëy möåt khoaãng
nhoã. Cuãa caãi chùèng coá gò mêëy, sang lùæm laâ chiïëc baân, vaâi chiïëc va li göî
hoùåc bùçng da cuä. Cuäng coá vaâi caái tuã göî con. Cûá traãi caái chiïëu ra laâ “Vua”
vaâ “aái khanh” coá thïí nùçm xuöëng nghó àûúåc röìi. Vïì mùåt xaä höåi, nïëu “Vua”
vaâ “aái khanh” khöng coá thûåc taâi laâm cho khaách mïën möå thò cuäng dïî ra
khoãi nhaâ haát maâ ài baán phúã hoùåc baán nûúác úã àêìu phöë. Xen keä coá vaâi
khoaãng cho caác diïîn viïn àöåc thên.
Phña trïn nhuâng nhùçng nhûäng súåi dêy àïí mùæc maân vaâ treo quêìn
aáo. Chùn, göëi cûá viïåc xïëp lïn phña àêìu chiïëu. Ngûúâi àêu giang sún àoá.
Giaãn àún thöi, “söëng gûãi thaác vïì”... Ban ngaây thò thïë maâ töëi àïën hoå àïìu
laâ quan to, nhû laâ thû sinh, cöng chuáa... caã àêëy. Chó cêìn coá tiïëng haát vúái
cuöåc àúâi laâ àûúåc. Coá vaâi ngûúâi nghó ngay taåi raåp bùçng caách gheáp mêëy
chiïëc ghïë laåi, coi nhû giûúâng ùn uöëng thò gùåp àêu ùn àêëy. Chùèng ra bûäa
gò caã cuäng coá khi nêëu nûúáng tñ chuát hoùåc goáp gaåo thöíi cúm chung. Viïåc gò
cuäng hònh nhû hûáng lïn thò laâm.
Tuy vêåy, ngaây Tïët laåi khaác hùèn. Nhaâ naâo nhaâ nêëy xaâo xaâo nêëu nêëu,
chuêín bõ möåt vaâi moán ùn keáo daâi àûúåc vaâi ngaây nhû thõt boâ om gûâng
hoùåc thõt àöng. Hoå goáp nhau laåi goái baánh chûng. Vaâi gia àònh àùåt baát
hûúng úã àêìu chiïëu cuáng cha meå, öng baâ. Nhaâ naâo coá con nhoã thò daán túâ
tranh tïët coá con lúån , “êm dûúng” hoùåc “Hûáng dûâa”. Coá anh hay chûä, viïët
àöi cêu àöëi chûä Haán lïn àêìu giûúâng:
Nhên tònh tûå chó, chûúng chûúng baåc
Thïë suå nhû kyâ, cuåc cuåc tên...
Caác àaâo keáp àöåc thên vaâ úã daång Àöìng êëu àûúåc caác gia àònh anh chõ
múâi ùn Tïët cuâng trong vaâi ngaây. Caác àaân em cuäng sùæm Tïët mûâng anh
chõ, vaâi thûác goáp vaâo.
Ngaây 28 Tïët laâ ngaây ùn uöëng tûng bûâng, vò tûâ ngaây naây trúã ài cho
àïën ngaây 7 thaáng giïng laâ nhûäng ngaây vaâo Xuên. Nhûäng ngaây 29, 30,
möìng möåt, möìng hai Tïët àïìu diïîn tuöìng súám àïí moåi ngûúâi coân chúi
Xuên, chúi phöë, thùm baån beâ. Hoå chúi chùæn, töí töm. Nûä chúi tam cuác,
chúi baâi, lêåt baâi, ài àïm, töët àoã àeâ töët àen v.v... Nhûäng buöíi chúi naây àïìu
coá mûát vaâ rûúåu. Caã nûä cuäng uöënng rûúåu... Trong nhûäng ngaây naây xuêët
diïîn ruát ngùæn chó coân chûâng 1 giúâ àöìng höì àïí àoán nhûäng khaách àïën boái
tuöìng, loaåi khaách naây nhiïìu vaâ thêåt “söåp”. Hoå mua veá, vaâo möåt laát röìi ra
ngay. Àïën ngûúâi khaác cuäng thï.ë Nhû vêåy laâ baán àûúåc rêët nhiïìu veá. Möîi
chöî coá thïí baán àûúåc mêëy lêìn veá. Àïí thûúãng caác àaâo keáp yïu mïën, nhiïìu
ngûúâi tung tiïìn lïn sên khêëu raâo raâo. Nhiïìu diïîn viïn àûúåc khaán giaã
“phong bao”. Tuây theo tònh hònh, coá thïí diïîn thïm buöíi.
Trûúác cûãa raåp, daán möåt àöi cêu àöëi giêëy àoã chûä àen thêåt nöíi:
Àaâo Àaâo Keáp Keáp, ra ra, àaâo àaâo, vûâa diïîn, vûâa haát, say sûa vúã.
Nam nam, nûä nûä, nhòn nhòn, nghe nghe, chùèng cûúâi chùèng noái, nghô
suy àúâi.
... Chiïìu 30 Tïët, ai muöën laâm gò thò laâm. Nhûng diïîn tûâ 7 giúâ àïën 8
giúâ töëi. Àoá laâ buöíi diïîn tiïîn nùm cuä àoán nùm múái. Àïën 10 giúâ àïm thò taát
caã àaâo keáp, nhên viïn trong raåp têåp trung laåi. Baân thúâ töí àaä àûúåc trang
trñ vaâ baây biïån chu àaáo. Coá àöi cêu àöëi mûâng töí:
Bûác tranh vên cêíu treo röìi cuöën
Thïë sûå tang thûúng phaá laåi baây...

Coá àôa nguä quaã, baánh chûng, mûát, hûúng, hoa, nïën. Öng chuã
Nguyïîn Vùn Long àïën thùæp hûúng, chuác tïët têët caã moåi ngûúâi. Moåi ngûúâi
chuác laåi, öng chuã múã haâng àöìng loaåt, möîi ngûúâi hai haâo. Ai cuäng nhû ai.
Sau àoá, öng ài ötö vïì Bûúãi. Moåi viïåc giao cho öng Nhaä tröng nom. Öng
Nhaä bûng rûúåu vaâ mûát ra àïí moåi ngûúâi cuâng thûúãng thûác. Möîi diïîn viïn
haát lïn möåt baâi hoùåc àoaån ngùæn maâ mònh têm àùæc nhêët àïí nhúá àïën töí vaâ
mûâng xuên. Nhûäng luác naây laâ luác hoå haát àûúåc hay hoùåc cöë tònh lïåch laåc
ài möåt chuát theo ngêîu hûáng. Hoå rêët nïí nhau vïì tay nghïì. Vñ duå nhû keáp
Ba Thên “ba mûúi hai àöìng” maâ haát àoaån Tö Vuä muåc dûúng thò moåi
ngûúâi phaãi nñn thúã. Cö Maäo “hai mûúi taám àöìng” haát caái chöî:
Yïën Phi Long tiïîn chöìng ra trêån thò àïën àaâo keáp nhaâ nghïì cuäng
phaãi “chïët lõm” chûá chùèng noái gò àïën khaán giaã. Goåi quen laâ keáp Ba Thên
“ba mûúi hai àöìng”, laâ vò anh laâ keáp nhêët, àûúåc lônh 32 àöìng möåt thaáng.
Luác naây giaá möåt taå gaåo coá möåt àöìng baåc. Anh Syä Tiïën, öng Mêîn àûúåc 28
àöìng. Anh Àaâo Möång Long laâ cêy nhõ phuå, àûúåc 6 àöìng. Vang boáng möåt
thúâi nhûäng keáp nhû Ba Thên, Tû Liïn, Tû An, Tam Huyânh Kyâ, Baãn
Vên,... nhûäng àaâo nhû Kim Chi, Thuáy Maäo, Khaánh Húåi... laâ nhûäng taâi
nùng àûúåc cöng chuáng mïën möå. Coá mùåt hoå, bao giúâ cuäng àöng khaách hún.
Hoå àûúåc böën chûä: diïån, böå, thanh, phêìn, tûác laâ àûúåc vïì böå mùåt, daáng
àiïåu, tiïëng haát vaâ thêìn thaái. Ài xem Quaãng Laåc maâ coá möåt trong “nguä
nam quaái” (5 keáp gioãi) hoùåc “tam nûä kiïåt” (ba àaâo kiïåt xuêët) thò moåi
ngûúâi múái yïn têm. Nhêët laâ vaâo dõp Tïët hoùåc àêìu xuên. Ban nhaåc ngöìi
xung quanh àïåm cho caác khuác haát àoán xuên söi nöíi, phoáng tuáng. Thaãng
hoùåc coá möåt, hai àaâo keáp naâo àoá nhúá quï, khoác lïn rûng rûác. Moåi ngûúâi
àêu vïì àêëy, àúåi tiïëng phaáo giao thûâa.
Trong mêëy ngaây Tïët, öng Nhaä tröng nom sùn soác têët caã moåi ngûúâi.
Traách nhiïåm cuãa öng chó toám goån trong möåt cêu: Laâm sao cho buöíi diïîn
coá khaách. Tuy vêåy öng phaãi laâm thïë naâo cho thêëy tuöìng vaâ caác àaâo keáp
laâm viïåc ùn khúáp vúái nhau. Phaãi biïët khai thaác mùåt maånh cuãa tûâng
ngûúâi. Phaãi gêìn moåi ngûúâi. Trong nhûäng ngaây Tïët, öng giaãng hoaâ nhûäng
mêu thuêîn, hiïìm khñch. Baãn thên öng cuäng xin moåi ngûúâi boã qua nïëu
öng coá nhûäng àiïìu gò khöng phaãi vúái anh em trong nùm cuä. Öng phaãi lo
khoaãn trúå cêëp hoùåc cho vay tiïìn möåt söë anh em quaá ngheâo vò troát àaánh
baåc, huát xaách hoùåc ùn chúi laäng phñ. Àïí laâm quaãn lyá nhû öng Nhaä, trûúác
hïët phaãi töët buång, quñ mïën moåi ngûúâi. Phaãi giûä yá cêín thêån. Chùèng haån
nhû tûâ mua baán caác thûá nhû rûúåu, mûác hoa quaã, thuöëc laá v.v... öng àïìu
nhúâ caác àaâo ài mua röìi vïì tñnh toaán chûá khöng bao giúâ àïí vúå con öng ài
mua. Ngaây thûúâng, trong raåp coá thïí xaãy ra xñch mñch, caäi coå gò àoá laâ viïåc
thûúâng. Nhûng trong mêëy ngaây Tïët, ñt nhêët laâ àïën ngaây möìng baãy,
nhûäng àiïìu àoá khöng xaãy ra hoùåc nïëu coá xaãy ra thò cuäng àûúåc can ngùn
vaâ daân xïëp vui veã ngay. Àuáng giúâ tyá, öng quaãn lyá àaä treo sùén möåt traâng
phaáo àùåt trûúác cöíng raåp. Ngûúâi chêm lûãa àöët laâ möåt keáp àûúåc moåi ngûúâi
yïu mïën vaâ kñnh nïí vïì taâi nùng.
Tiïëng phaáo giao thûâa cuãa raåp Quaãng Laåc vûâa dûát, caác diïîn viïn,
tûâng àöi tûâng àöi ài xuêët haânh, haái löåc.
THUÁ CHÚI CÊY CAÃNH
Tröìng cêy caãnh laâ möåt nghïì àùåc biïåt cuãa Viïåt Nam noái chung vaâ
Haâ Nöåi, Nam Haâ, Thaái bònh v.v... noái riïng. Àêy laâ möåt nghïì taâi tûã, coá tûâ
àúâi Lyá, Trêìn àûúåc cha truyïìn con nöëi vúái nhûäng “miïëng” kyä thuêåt bñ
truyïìn. Nhûäng laâng tröìng cêy caãnh lêu àúâi vaâ nöíi tiïëng laâ Quaãng Baá,
Nghi Taâm, Hûäu Tiïåp, Ngoåc Haâ, Võ Khï, Tên Mai, Tûúng Mai, Hoaâng
Mai, Vônh Tuy... Caác gia àònh tröìng cêy caãnh thûúâng phöëi húåp vúái nghïì
tröìng hoa vaâ nuöi chim, caá caãnh... úã nhûäng núi àoá traân ngêåp muâi hûúng
cuãa hoa vaâ nuöi chim, hoa ngêu, hoa höìng... Xung quanh vûúân cêy caãnh
laâ nhûäng haâng raâo dûúái, ö rö, dêm buåt... àûúåc xeán tóa cöng phu, goåi laâ
nhûäng “búâ hoa”.
Àïí coá cêy caãnh, ngûúâi laâm vûúân, ngoaâi viïåc vun tûúái, xúái, chùm boán,
coân phaãi nùæn noát, cùæt, tóa cêy rêët tó mó, cêìu kyâ. Muöën coá möåt cêy tuâng
nhoã, möåt con röìng bay, phaãi mêët 5, 6 nùm. Nhûäng hoân non böå coá rï si
baám vaâo cuäng cêìn coá möåt lúáp rïu phong cöí kñnh phña dûúái. Àïí taåo àûúåc
möåt lúáp rïu àeåp “ngaây thaáng” nhû yá muöën cuäng Phaãi mêët 3, 4 nùm.
Ngûúâi ta chia cêy caãnh thaânh ba nhoám: Nhoám tröìng ûúm chuêín bñ
cho cöng viïåc gheáp, neán, uöën. Nhoám cêy caãnh phöëi húåp vúái non böå. Cuöëi
cuâng laâ nhoám cêy thïë coá daáng àûáng, àiïåu vûún, hònh haâi... toaát lïn möåt
chuã àïì möåt yá niïåm tû tûúãng, möåt nöîi niïìm. Möåt chêåu cêy thïë coá thïí gheáp
vúái möåt hoùåc hai loaåi cêy khaác nhau àïí coá nhûäng caânh, ]aá khaác nhau hoâa
vaâo möåt töíng thïí, nhùçm thïí hiïån möåt têm traång.
Nhûäng loaåi cêy nhû sanh, si , àaåi, voång caách, tuâng, baách, phi lao,
thöng, duöîi, cúm nguöåi v.v. àïìu coá thïí chiïët vaâ lêëy xuöëng tröìng úã vûúân
hoùåc chêåu. Chuáng àïìu coá thïí “vaâo thïë”. Cêy thïë phaãi thêåt giaâ múái coá giaá.
Caâng “cöí thuå” caâng quyá. Ngûúâi ta choån nhûäng cêy non coá daáng àûáng
thùèng, goån, khoeã hoùåc coá daáng xiïu veåo, daáng ngang, daáng trûúân qua
meáp chêåu, ruã xuöëng röìi laåi vûún lïn v.v... àïí taåo nïn nhiïìu thïë cêy khaác
nhau nhû thïë “nguä phuác”, thïë “phûúång bay”, thïë “huynh àïå”, “röìng sa”,
“röìng vûún”, “soáng àöi”, thïë “àúåi gioá” thïë “ngûúâi úi” thïë “nhaâ hiïìn triïët”,
thïë “tiïn öng”, thïë “chúâ àúåi”, “meå con”, “böì taát tuång kinh”. v.v...
Àïí nhoám cêy coá thïë “mêîu tûã” phaãi tröìng gheáp hai cêy laåi vúái nhau
cuâng möåt göëc. Hai cêy saát nhau. Coá cao, coá thêëp, coá lúán coá beá baám vaâo
nhau. Cêy to coá daáng maånh hún nhûng mïìm maåi. Cêy nhoã nuäng nõu,
quêën quñt ngaã vaâo cêy lúán. Caânh cêy àan vaâo nhau coá hònh tûúång khùng
khñt, nêng niu, êu yïëm.
Àïí taåo àûúåc hònh tûúång trïn cho nghïå thuêåt, phaãi sûã duång cêy,
thên cêy, caânh, laá, rïî, ngoån, rïu v.v... laâm vêåt liïåu giöëng nhû nhaâ àiïu
khùæc sûã duång àêët seát, gaåch, thaåch cao... àïí nùån tûúång vêåy.
Ngûúâi laâm vûúân coá àûúåc nhûäng cêy caãnh taåo thïë, nhûäng hoân non böå
kyâ vô àïí gûãi gùæm têm höìn, tònh caãm, yá niïåm thêím myä, àaä laâ möåt nghïå
nhên. Hoå phaãi choån lûåa, sûu têìm nhûäng loaâi cêy, loaâi hoa quyá hiïëm röìi
tröìng xuöëng àêët hoùåc trong chêåu caãnh vaâ quanh nùm suöët thaáng chùm
chuát, xeán, tóa, uöën hònh, taåo thïë àïí cêy coá hònh con höí, con voi, phûúång,
haåc... Hoå coân sûã duång caác khöëi àaá boåt, àaá xanh coá daáng dêëp tûå nhiïn,
àem vïì àeäo àuåc, gia cöng thaânh caác hònh khöëi àa daång laâm thaânh hoân
non böå àïí gheáp cêy vaâo. Vûúân cêy thïë nhû nuái, rûâng thu nhoã laåi, coá cêy,
coá laá, coá hang àöång, chuâa chiïìn, cêìu cöëng, röìi coá caã baân cúâ tiïn, tiïìu phu
gaánh cuãi v.v... Hún thïë nûäa, caác nghïå nhên coân taåo caác thïë cêy theo tûá
cuãa möåt vaâi baâi thú hay, gúåi lïn mú höì möåt cö gaái taâi sùæc, möåt quaán vùæng
bïn àûúâng... laâm nïn vûúng vêën, bêng khuêng... Naâo caãnh ngûúâi àeåp
hoùåc thi nhên, khi thêëp thoaáng bïn boáng truác, rùång tre, trïn bïën àoâ coá
doâng söng tûúãng tûúång xanh rúân maâ lau laách.
Cêy caãnh Viïåt Nam laâ möåt maãng têm höìn nghïå thuêåt Viïåt Nam.
Chuáng saánh ngang vúái nghïå thuêåt cuãa veä tranh Àöng Höì, vúái dên ca
quan hoå Bùæc Ninh, vúái göëm Baát Traâng. Nhûäng laâng coá cêy caãnh laâ nhûäng
cöng viïn àöåc àaáo, luön coá nhiïìu khaách trong vaâ ngoaâi nûúác àïën chiïm
ngûúäng, haânh hûúng. Cûá vaâo dõp cuöëi nùm ngêìn Tïët êm lõch, khaách nûúác
ngoaâi nûúâm nûúåp keáo àïën caác laâng cêy caãnh. Hoå hïët lúâi ca ngúåi, kyá hoåp
àöìng... Cêy caãnh Viïåt Nam àaä tûâng àoaåt nhiïìu giaãi, huy chûúng cao quyá
trong nûúác vaâ trong caác höåi chúå Quöëc tïë.
TROÂ CHÚI LÖËI XOÁM
Àïm nay trùng saáng. Mêëy nhoám treã trong caác xoám hoåp laåi vúái
nhau. Chuáng àïën tûâ xoám Luäy dêåp dïình nhûäng buái hoa dêm buåt, tûâ xoám
Ao coá rùång cuác têìn hoùåc tûâ xoám Cheä. Chuáng haát êìm lïn: “aánh trùng
trùæng ngaâ”... Chuáng chia nhau ra tûâng nhoám nhoã, chúi àuã troâ, naâo ö ùn
quan, oùèn tuâ tò, bõt mùæt bùæt dï, àaáo àêìm uá tim, nhaãy ngûåa, tröìng hoa
tröìng nuå, àaánh chuyïìn, rùæn xin thuöën v.v... Coá nhûäng troâ chúi daânh
riïng cho caác em trai hoùåc riïng cho caác em gaái. Cuäng coá nhûäng troâ maâ
caã trai lêîn gaái cuâng chúi chung chuáng chúi möåt laát úã troâ naây röìi tham gia
ngay troâ khaác àïí chúi àûúåc nhiïìu troâ. Chuáng vui caái vui cuãa treã lïn 10,
mùæt saáng, möi tûúi. Chuáng chó coá möåt niïìm vui bêët têån. Haäy chuá yá xem
chuáng chúi troâ uá tim. Keã ài tröën vaâ keã ài bùæt àïìu ngúá ngêín nhû nhau.
Tuy vêåy, hai nhên vêåt naây gùåp toaân nhûäng àiïìu bêët ngúâ, ngöå nghônh laâm
cho moåi ngûúâi cûúâi múâ caã mùæt.
Troâ “tröìng hoa tröìng nu å” khaá àùåc sùæc. Möåt àöi em trai hoùåc em gaái
ngöìi duöîi hai chên. Baân chên em naây chöìng lïn baân chên em kia àïí cho
hai, ba em khùæc nhaãy qua. Sau àoá, laåi chöìng lïn mêëy baân tay núã xoâe hoa
lïn. Cûá möîi lêìn chiïìu cao àûúåc nêng lïn laâ hai em phaãi nhaãy qua thanh
thoaát caái ngoån nuái do nhûäng baân tay chöìng lïn nhau, laâm thaânh ngoån
nuái hoa, quaã. Nïëu nhaãy khöng cao, chaåm vaâo chên, tay, hoa quaã chêët cao
laâ thua, phaãi ngöìi xuöëng, tröìng hoa, tröìng nuå cho ngûúâi khaác nhaãy qua.
Troâ chúi naây luyïån sûå nhanh nheån nhûng laåi laâ chuyïån cuãa cuöåc àúâi.
Troâ chúi “àaánh chuyïìn” chuã yïëu daânh cho caác beá gaái. Nhûng coá khi
caác beá trai cuäng tham gia. Böën, nùm em beá cuâng biïíu diïîn möåt cöî chuyïìn
göìm 10 que nhoã daâi chûâng 20 centimeát. Ngûúâi chúi phaãi tung hûáng hoân
caái (hoân soãi hoùåc quaã boáng), phaãi xïëp sùæp vaâ choån tûâng que chuyïìn vaâ àúä
hoân caái tûâ trïn cao rúi xuöëng. Trong luác phöëi húåp moåi àöång taác chúi,
miïång coân phaãi haát lïn. Suöët caã quaá trònh khöng bõ möåt sai phaåm naâo laâ
thùæng. Baâi haát trong luác àaánh chuyïìn göìm nhûäng cêu haát thêåt hay ngêîu
hûáng, nhiïìu hònh aãnh vaâ nhõp àiïåu. Nhûng chuáng mang nhiïìu àiïìu
huyïìn bñ vaâ triïët hoåc:
“Gôa gioâ, coâ bay...
Sang söng, giöìng cêy caãi
Vaäi haåt vûâng...
Xin cö naâng...
Mûúâi caái leã ... ”
Ngûúâi chúi chuyïìn cûá laáy ài laáy laåi nhûäng cêu haát coá tûâ xa xûa àoá
vúái caái veã say sûa vaâ buöìn buöìn tûåa nhû nhûäng lúâi haát ru. Ngûúâi xûa
nhùæc laåi rùçng nöåi dung baâi haát noái vïì cuöåc söëng cuãa möåt ngûúâi àaân baâ tûâ
luác coân beá cho àïën luác vïì chiïìu. Caã tuöíi thú cuãa cö beá chó coân nhúá coá möåt
lêìn vui lùæm, laâ luác gia àònh chuêín bõ ùn Tïët nguyïn àaán, moåi ngûúâi quêy
quêìn xem giaä gioâ. Ngay sau àoá laâ luác thên coâ phaãi bay sang söng ài lêëy
chöìng xa, phaãi tay trùæng cêëy luáa, tröìng vûúân, nghïnh chiïën vúái muön
vaân nhûäng khoá khùn chùén vaâ khoá khùn leã seä xaãy ra... Àoá laâ nhûäng lúâi
gûãi gùæm muöën gûãi laåi cho thïë hïå sau maâ khöng tiïån noái thùèng ra... Sûå
thûåc, baâi haát noái vïì cuöåc söëng hoâa vúái thiïn nhiïn, lao àöång yá nghôa vïì
vùn hoaá cuãa noá rêët lúán, laâm rung àöång loâng ngûúâi maäi maäi...
Troâ “rùæn ài xin thuöëc” göìm möåt beá laâm öng lang giaâ vaâ vaâi em Dùçm
chùåt lêëy àuöi aáo nhau àïí hònh thaânh thên hònh möåt con rùæn daâi. Möåt em
laâm àêìu rùæn. Möåt em laâ àuöi rùæn. Caác em khaác laâm thên rùæn... Thêìy
lang xin khuác àêìu vaâ khuác giûäa, rùæn khöng cho. Àïën khi xin khuác àuöi
thò rùæn thaách öng thêìy àuöíi: “Thêìy cûá àuöíi xem, àuöíi àûúåc thò cho”...
Àuöíi sao nöíi, vò rùæn laâ vêåt trûúâng sinh, luác naâo cuäng coá sûác treã vaâ nhanh
nheån. Coân thêìy lang thò giaâ röìi...
Cûá nhû thïë... nhûäng troâ chúi löëi xoám tiïëp diïîn àúâi naây sang àúâi
khaác. Lúáp treã naây qua ài, lúáp treã múái laåi kïë tiïëp... Chuáng chúi, chuáng haát,
say mï vúái nhûäng nuå cûúâi muön thuãa, vúái trùng, vúái gioá, vúái nhûäng êm
thanh thên yïu cuãa xoám laâng...
CAÁ VAÂNG HAÂ NÖÅI
Chúi Caá Vaâng laâ thuá chúi truyïìn thöëng coá tûâ lêu àúâi úã ta. Ngaây
xûa, úã caác núi nhû phoâng khaách, nhaâ, vûúân cuãa caác gia àònh quyïìn quyá,
nhûäng tao nhên mùåc khaách, caác nghïå nhên vaâ ngay caã nhûäng loáp ngûúâi
bònh dên àïìu coá àöi chöî cho bïí nuöi caá vaâng. Coá nhûäng caái bïí coân coá caã
hoân non böå raãi raác vaâ gêåp ghïình nhûäng chiïëc cêìu nhoã, taán cêy, ngöi
àònh, chuâa cöí kñnh, nhûäng öng laä voång, ngûúâi àöën cuãi, con höí, con nai...
bùçng àêët nung veä maâu. Nhûäng con caá vaâng vúái hònh daáng khaác nhau àïën
kyâ laå búi löåi tung tùng. Möîi con àeåp möåt veã, chuáng búi xuyïn qua caác
àaám rong xanh nhû búi vaâo trong mêy, röìi laåi búi ài búi laåi qua chiïëc cêìu
àöåc möåc. Chuáng tung ra nhûäng taâ aáo àoã thùæm, àoã nhaåt, àoã vaâng rûåc,
vaâng thau... àïí laâm nïn möåt bònh minh rûåc saáng hoùåc möåt buöíi chiïìu taâ
àoã öëi oáng aánh nhûäng tia aánh saáng baåc. Chuáng búi saát vaâo nhau nhû vúå
chöìng, àuâa rúän, nêng taâ aáo cho nhau, êu yïëm nhau, vuöët ve nhau thêåt
tònh tûá. Coá con ra veã kiïu haänh, coá con laâm daáng e lïå, cuäng coá con laåi raåo
rûåc tuöíi thanh xuên...
Cuäng coá luác nhû phong ba nöíi dêåy, nhûäng chuá caá àûåc choåi nhau
trûúác mùåt caác cö naâng. Nhûng röìi, cuäng chñnh caác cö naâng êëy keáo caác chuá
ra khoãi cuöåc àêëu. Chuáng laåi ài daåo vúái nhau vui veã vaâ cuöìng nhiïåt. Thò
ra, khöng phaãi laâ chiïën tranh maâ chó laâ àuâa rúän, têåp voä vúái nhau vui veã
vaâ cuöìng nhiïåt maâ thöi. Chuáng tung tùng bïn nhau trong baãn nhaåc ïm
àïìm. Cuäng coá núi nuöi caá vaâng trong chiïëc ang cöí, coá mêëy chûä “Dûúng
liïîu xanh”, hoùåc ang thuyã tinh. Noái chung, nhûäng àaân caá vaâng àaä taåo
nïn möåt thïë giúái thêìn thoaåi dûúái thuyã cung, taåo nïn nhûäng bûác hoåa di
àöång, nhûäng baâi thú cho moåi ngûúâi, ñt nhêët cuäng laâ trong nhûäng giúâ phuát
thû giaän, nghó ngúi, nhûäng giêy phuát suy tû, trêìm ngêm. ÚÃ bïí caá vaâng,
ta thêëy soáng nûúác, xa khúi, thêëy nhûäng kyã niïåm, nhúá nhung.
ÚÃã nûúác ta, àêu àêu cuäng coá nuöi caá vaâng. Riïng úã Haâ Nöåi, têåp
trung nhêët vaâo mêëy laâng Hûäu Tiïåp, Ngoåc Haâ, Quaãng Baá, Nghi Taâm,
Hoaâng Mai, Yïn Phuå... Nhêët laâ Yïn Phuå, caã laâng àïìu chúi, mua vaâ baán
caá vaâng. Coá thïí goåi laâ quï hûúng cuãa caá vaâng, vò nghïì naây coá tûâ lêu àúâi
Trûúác àêy, nhûäng ngaây giaáp Tïët trung thu vaâ Tïët nguyïn àaán, moåi nhaâ
ngoaâi phöë àïìu baây nhûäng bïí vaâ ang caá vaâng ra ngoaâi cûãa àïí baán. Nhûäng
nùm chiïën tranh, thuá chúi caá vaâng khöng àûúåc chuá yá àïën. Ngaây nay, noá
laåi àûúåc khöi phuåc vaâ phaát triïín röång raäi. Caác chúå lúán trong thaânh phöë
àïìu coá baán caá vaâng Caá vaâng àaä trúã thaânh möåt mùåt haâng xuêët vaâ nhêåp àïí
thu àûúåc nhûäng moán tiïìn lúán. Thaáng 8 -1994, möåt con caá Thanh Long lúán
coá têët caã caác gam maâu cuãa nhiïìu loaåi caá vaâng têåp trung laåi bùçng giaá gêìn
möåt cêy vaâng 9999.Möåt con caá Höìng Long súám chiïìu thay maâu sùæc nhû
àoáa phuâ dung nûúác cuäng àïën xêëp xó 3 chó vaâng.
Caá vaâng bao giúâ cuäng àûúåc nêng niu. Coá àiïìu, caác giöëng caá, loaåi caá
àûúåc àöíi múái qua nhiïìu biïën daång, di truyïìn, lai giöëng, kyä thuêåt nuöi v.
v... Giaá trõ nhan sùæc vaâ sûå ûa chuöång caá vaâng cuäng thay àöíi tûâng thúâi kyâ
vúái thúâi trang, quan niïåm thêìm myä. Nhûäng nùm 1954-1955, dên chuáng
ûa chuöång caác loaåi: Nguä Hoa Chên Chêu, Voång Thiïn, Àan Phûúång,
Kiïëm, Choåi, Maä, Giaáp, Thêìn Tiïn, Mûa Chiïìu, Hùæc Höìng, Ngoåc ên...
Nhûäng nùm 70, du nhêåp tûâ Höìng Öng, Àaâi Loan, caác loaåi Khöíng Tûúác,
Giaáng Mêy, Ngên Long, Haãi Thanh, Traâ Hoa Nûä... Nhûäng nùm 1989,
Malaixia, Braxin nhêåp vaâo ta caác loaåi Thanh Long, Höìng Long. Nhûäng
cao thuã chúi hoùåc nuöi caá vaâng, nhûäng ngûúâi coá nhûäng bïí caá siïu haång
cuäng àûúåc moåi ngûúâi tön troång vaâ àûúåc àaánh giaá cao chùèng keám gò nhûäng
vùn nghïå sô nöíi tiïëng. Àaä tûâ lêu, ngûúâi dên Haâ Nöåi vaâ caã nûúác vêîn coân
nhúá bïí caá vaâng, hoân non böå nhaâ cö Ba Tyá phöë Haâng Baåc, nhaâ cuå Töíng
Trinh phöë Haâng Chiïëu, nhaâ öng Tiïìm (Quaãng Baá), öng Hai (Yïn Phuå)
hoùåc bïí caá vaâng trong thûãa vûúân xanh biïëc vaâ yïn tônh nhaâ öng Caã Baãn,
úã Bûúãi, àaä dûång laåi caã möåt bêìu khöng khñ trong liïu trai chñ dõ. Chuáng
cuäng àaä gúåi yá cho nhûäng vêìn thú cuãa Vuä Hoaâng Chûúng, Àinh Huâng.
Thuá chúi caá vaâng thanh nhaä àïí cöë àûúåc sûå nghó ngúi tñch cûåc, coá
àûúåc nhûäng giúâ phuát lú lûãng thoaáng qua, chûáa àûång nhiïìu àiïìu kyâ diïåu
bêët chúåt àïën, goåi laâ nhûäng giêy phuát “lú lûãng con caá vaâng”. ÚÃã núi coá nuái
non böå vaâ bïí caá vaâng, caãnh vêåt àêìy thú, ca, nhaåc, hoaå. Vaã laåi bêy giúâ viïåc
nuöi caá vaâng àaä laâ möåt haång muåc kinh doanh cuãa thûúng nghiïåp. Caác treã
em rêët thñch chúi caá vaâng. Bïí caá àûa laåi cho caác em nhûäng baâi hoåc vúä
loâng vïì thêím myä. Noá àûa caác em vaâo thïë giúái thêìn thoaåi vaâ hiïíu rùçng
trïn àúâi coân coá nhiïìu àiïìu thuá võ, möîi con caá nhû möåt böng hoa núã dûúái
nûúác. Caác con caá búi múái gioãi vaâ nheå nhaâng laâm sao. Coá con nhû mùåc aáo
giaáp àöåi muä truå, xöng xaáo nhû möåt chaâng duäng sô. Noá chiïën àêëu vúái keã
àõch. Coá con khoác sûng caã hai mùæt. Noá khoác thûúng ngûúâi baån bõ tûã trêån.
Coá con laåi nhû chñt lïn àêìu möåt vaânh khùn nguä sùæc nhû thïí laâ möåt võ
anh huâng vûâa múái chiïën thùæng trúã vïì...
Cuâng vúái thuá chúi cêy caãnh, nuöi chim caãnh... thuá chúi caá vaâng
cuäng laâ möåt neát àeåp vùn hoáa vûâa mang tñnh truyïìn thöëng vûâa mang tñnh
hiïån àaåi. Thuá chúi caá vaâng cuäng laâ möåt nghïå thuêåt... .
CHÛÚNG III: NGHÏÅ THUÊåT
NGHÏå THUÊåT MUÁA RÖËI NÛÚÁC
Öng Viïån trûúãng Viïån Nhûäng nïìn vùn hoaá thï ëgiúá, Sïrñp
Khagiúnaàa, viïët:
Sao laåi coá thïí tûúãng tûúång àûúåc rùçng möåt hònh thûác ngön ngûä sên
khêëu têìm cúä àaä töìn taåi hún 1.000 nùm bõ laäng quïn? Maâ sûå thêåt àaä vûúåt
qua tûúãng tûúång. Muáa röëi nûúác cuãa Viïåt Nam khöng bao giúâ xa rúâi laâng
quï cöåi nguöìn cuãa hoå. Cuäng coá nhiïìu ngûúâi Viïåt Nam chûa àûúåc xem vaâ
khöng biïët àïën sûå töìn taåi cuãa noá. Dêîu vêåy nghïå thuêåt nghòn nùm nay àaä
vûúåt ranh giúái ” lúåi ñch, chêët lûúång maâ saáng taåo ra nhûäng diïîn taã vaâ
khaám phaá àïí coá thïí àûáng vaâo haâng nhûäng hònh thûác quan troång nhêët vïì
sên khêëu muáa röëi. Nhûäng nghïå si Viïåt Nam laâ nhûäng khaán giaã cuãa möåt
hònh thûác diïîn taã coá möåt khöng hai trïn thïë giúái. Muáa röëi nûúác àaä laâm
giaâu cho di saãn vùn hoaá nhên loaåi ngùn chùån nguy cú bõ àêíy vaâo traång
thaái “úã êín” vaâ “laäng quïn” , möåt söë diïîn àaåt ûu tuá cuãa taâi hoa nhên loaåi .
Bia àaá Suâng Thiïån Diïn Linh úã laâng Àaåi, huyïån Duy Tiïn, Nam
Haâ ghi cheáp vúái 4.036 tûâ taã buöíi biïíu diïîn muáa röëi nûúác àïí mûâng thoå
vua Lyá Nhên Töng (1121) vúái sûå coá mùåt cuãa caác quan trong chiïìu ngaây 3,
tuêìn trùng thûá 8, coá ghi laåi nhû sau: “Doâng söng gúån soáng. Möåt con ruâa
vaâng mang trïn mònh ba haâng àaá. Noá búi thû thaã trïn mùåt nûúác röìi
phun nûúác nhû mûa. Trong trùæng nhaåc ïm àïìm, nhûäng caánh cûãa caác
hang àöång úã ra. Thïë laâ caác naâng tiïn xuêët hiïån, muáa àiïåu muáa “Höìi
phong”. Hoå giú nhûäng caánh tay mïìm maåi, nhñu cùåp maây duyïn daáng,
nhõp vúái lúâi ca. Nhûäng con chim laå bay àïën, àêåu tûâng àaân, röìi thi taâi
nhaãy nhoát. Nhûäng chuá lûún non tung tùng... Ruâa vaâng nhòn vïì phña nhaâ
vua, cuái àêìu kñnh baái. Nhûng baác tiïìu phu giûúng cung bùæn thuá v.v. ..”
Ngaây nay, trong caác tiïët muåc muáa röëi nûúác cöí truyïìn, ngûúâi ta laåi
thêëy con ruâa vaâng phun nûúác, nhûäng naâng tiïn vúái caánh tay mïìm maåi
muáa “thêìn khuác caãnh sùn bùæn maänh höí v.v...
Thaáng 3 nùng 1984, àoaân muáa röëi nûúác Viïåt Nam göìm 15 nghïå sô
thûåc hiïån chuyïën ài biïíu diïîn taåi CHDC Àûác, Phaáp, yá vaâ Haâ Lan. Àïën
àêu, àoaân cung àûúåc hoan nghïnh nhiïåt liïåt vaâ àûúåc ca ngúåi hïët lúâi vúái
nhiïìu lúâi bònh luêån trïn 20 túâ baáo. Nhiïìu baáo nhêån àõnh: “Muáa röëi nûúác
Viïåt Nam àaä traã laåi cho nhên ]oaåi möåt di saãn vùn hoaá vinh quang maâ
trûúác àêy noá bõ nùçm trong laäng quïn” Àïm ngaây 4 -3-1985, taåi höåi trûúâng
Ba Àònh, àoaân muáa röëi nûúác Viïåt Nam biïíu diïîn trûúác 400 khaán giaã.
Nhiïìu nhaâ baáo nûúác ngoaâi àaä àïën dûå vaâ chuåp aãnh.
Bïn búâ bïí nûúác coá àöët phaáo böng. Nhûäng chuâm hoa caâ hoa caãi àuã
maâu sùæc bay lïn cao vuát röìi toaã ra. Bïn caånh cöåt àöët phaáo böng laâ möåt
chiïëc cöåt cao treo möåt chiïëc cúâ lûúâi höí àuã maâu sùæc coá chûä “Höåi” úã giûäa.
Tiïëng tröëng, tiïëng thanh la, tuâ vaâ, moä vaâ àaân saáo nöíi lïn tûng bûâng hoaâ
húåp vúái nhau laâm cho caái khöng khñ “ höåi heâ Viïåt Nam muön thuúã traân
ngêåp loâng ngûúâi. Sau àoá, qua caác tiïët muåc, chuáng ta gùåp nhûäng lúâi thoaåi
xen vaâo nhûäng laân àiïåu cheâo, dên ca, thön ca tuyâ theo caãnh theo tònh
xaãy ra trïn sên khêëu mùåt nûúác.
Laách bûác maânh tre giûäa nhaâ thuyã àònh taám maái vuát cong vúái maâu
sùæc rûåc rúä coá nhûäng bûác reâm thïu hoa laá, röìng phûúång cêìu kyâ vaâ trang
nghiïm ruã xuöëng, chuá Tïëu bùæt àêìu ra troâ... Chuá vûâa cûúâi vûâa hoãi:
- Baâ con úi!
- Úi... - Tiïëng àïë àaáp laåi vaâ caác khaán giaã treã thñch àûúåc goáp thïm
tiïëng “úi” àïí traã lúâi chuá Tïëu.
- Töi coá phaãi xûng danh khöng nhó?
- Coá chûá. Khöng thò ai biïët laâ ai?
- Töi vöën laâ ngûúâi trïn trúâi. Töi xuöëng àêy tûâ caái thuúã nûúác vaâ lûãa
hoaâ húåp vúái nhau. Tïn töi laâ Tïëu.
Chuá Tïëu coân khoe àöi àiïìu nûäa. Coá caã cö gaái khùn luåa yïëm àaâo àïí yá
chuá ta. Chuá laâ nhên vêåt chñnh cuãa muáa röëi nûúác. Chuá rêët treã, khoeã
maånh, nhanh nheån.
Chuá laâ ngûúâi giaáo troâ - vûâa laâ hïì, laâ ngûúâi kïí chuyïån coá duyïn vaâ
cuäng laâ ngûúâi bònh luêån sùæc saão. Chuá söëng àaä hún 1.000 nùm maâ vêîn treã.
Chuá kïí chuyïån xoám laâng, Phï caái dúã, khen àiïìu hay. Chuá keáo cúâ, àöët
phaáo giúái thiïåu tiïët muåc, haát, ngêm thú, muáa. Chuá kïu goåi sûå laåc quan,
sûå àoaân kïët giuáp àúä lêîn nhau vaâ khuyïn moåi ngûúâi nïn ca haát vaâ saáng
taåo caái àeåp, caái hay cho cuöåc söëng: “Nïìn vùn tûã sao núä àïí hoang vu?”...
Ngûúâi ta neám xuöëng mùåt nûúác möåt quaã phaáo võt. Phaáo võt chaåy
ngoùçn ngoeâo dûúái nûúác toaã ra khoái, hoa xanh àoã gêy ra tiïëng chñp chñp
röìi nöí toang. Trong luác röån raâng vaâ rûåc rúä naây, chuá Tïëu ruát lui vaâo trong
maânh khöng quïn giúái thiïåu caác troâ bùçng mêëy cêu thú. Laåi möåt lêìn nûäa
phaáo nöí, tröëng tuâ vaâ, moä nöíi lïn. Long, ly, quy, phûúång lung linh lao ra,
nhaãy muáa, àuâa giúän. Chuáng phun khoái, phun lûãa. Chuáng laâ nhûäng con
vêåt thiïng liïng àûúåc sún son thïëp vaâng vaâ àûúåc trang àiïím bùçng sún
maâi àöåc àaáo cuãa Viïåt Nam. Ngûúâi xûa cho rùçng, nhûäng long, ly, quy,
phûúång kïí trïn theâm khaát möåt cuöåc söëng trêìn gian úã ngay caái ao laâng
bao nhiïu chuyïån lyá thuá nhoã nhoi maâ lêëp laánh. Röìi àïën caánh àöìng chiïm
têëp nêåp, núi coá nhûäng con coâ bay laã bay la àïën moãi caánh, coá nhûäng ngûúâi
lao àöång cêìn cuâ àaáng yïu:
Chöìng caây, vúå cêëy, con cêu
Chaâng rïí taát nûúác, con dêu ài moâ.
Caãnh choåi trêu coá anh hïì àaánh tröëng thuác giuåc trêu choåi cho hùng
vaâ möåt ngûúâi troång taâi vui tñnh àaä diïîn taã caái caãnh höåi heâ, caái thuá vui
chúi haâo hûáng maâ khoeã khoùæn trïn àöìng truäng.
Tiïët muåc “Muáa tiïn” thêåt lung linh, huyïìn aão. Taám cö tiïn xïëp
haâng muáa vúái nhiïìu àöång taác mïìm deão. Caác cö tiïn àûúåc taåo hònh rûåc rúä,
oáng aánh xiïm y, nhõp vúái nhûäng khuác dên ca mûúåt maâ, àùçm thùæm.
Muáa röëi nûúác cuãa ta hiïån giúâ coá chûâng 30 tiïët muåc cöí truyïìn, 20
tiïët muåc múái coá giaá trõ.
Thûúãng thûác muáa röëi nûúác, chuáng ta àûúåc söëng laåi vúái nhûäng lúâi ca
àiïåu muáa àaä coá trong maáu cuãa cha öng chuáng ta vaâ ngay caã cuãa chuáng
ta. Ta àûúåc thûúãng thûác taâi nghïå cuãa caác nghïå sô dên gian trong xoám
laâng gêìn guäi, àûúåc àùçm mònh trong caái khöng khñ cöåi nguöìn röån raâng
nhûäng êm thanh va maâu sùæc thên thuöåc.
Muáa röëi nûúác laâ möåt trong nhûäng hònh thûác nghïå thuêåt sên khêëu
àöåc àaáo, laâ loaåi röëi àiïìu khiïín ngêìm dûúái mùåt nûúác tûâ xa, coá úã Haâ Nöåi,
Haâ Têy, Vônh Phuá, Haâ Bùæc. Haã Hûng, Haãi Phoâng, Nam Haâ, Thaái Bònh,
Thanh Hoaá, Nghïå Tônh...
Hiïåu quaã nhiïìu mùåt, liïn tuåc gêy bêët ngúâ vaâ sûå traân àêìy ngêîu
hûáng cuãa noá àaä daânh cho muáa röëi nûúác möåt chöî àûáng trong kho taâng di
saãn vùn hoaá Viïåt Nam cuäng nhû trong nïìn vùn hoaá cuãa nhên loaåi.
MUÁA CHEÂO
Àïí tòm hiïíu muáa truyïìn thöëng Viïåt Nam, khöng thïí boã qua muáa
cheâo. Muáa cheâo öm vaâo mònh möåt caách tham lam têët caã caác khöí muáa úã
nhûäng àõa baân quï hûúng cuãa noá cuäng nhû úã bêët cûá àêu maâ noá coâ thïí thu
thêåp àûúåc röìi nhaâo nùån, thïm búát, laâm cho mònh trúã nïn giaâu coá. Do àoá,
ta thêëy muáa cheâo coân coá nhûäng dêëu êën rêët àêåm àaâ cuãa nhûäng troâ chúi löëi
xoám, muáa thiïng, chaåy àaân, laâm chay, àaánh böìng, baâi böng, muáa àeân,
muáa nïën, muáa gêåy, muáa khùn, muáa sïnh tiïìn, muáa tùæm tiïn, muáa chaåy
cúâ v.v... Nhiïìu àöång taác muáa kïí trïn tûâ nhûäng thuúã xa xña àaä lûu laåi trïn
caác vaách àaá, hang àöång úã Viïåt Nam. ÚÃ cheâo, coá nhiïìu àöång taác tûúãng
chûâng nhû khöng phaãi laâ muáa nhû ài, àûáng, àöíi võ trñ, giao tiïëp v.v... maâ
laåi laâ muáa. Coá cêu têm niïåm:
“Nhêët cûã nhêët àöång giai àiïím vuä” (möîi cûã àöång àïìu coá muáa). Nhiïìu
àöång taác nhoã thöi, tñ chuát thöi maâ thûåc khoá thïí hiïån. Vai Àaâo Huïë trong
vúã “Chu Maäi Thêìn” àaä muáa ngay caã luác gêìn nhû àûáng yïn maâ trong loâng
àêìy gioá baäo.
Muáa cheâo chuã yïëu dûåa vaâo àöi baân tay, caánh vaâ cöí tay. Nhúâ àoá cheâo
biïíu hiïån nhûäng traång thaái khaác nhau cuãa tònh caãm. Loâng baân tay trong
tûúång nghòn mùæt nghòn tay cuãa Viïåt Nam coá veä con mùæt úã giûäa. ÚÃ saách
cöí Ai Cêåp cuäng veä traái tim vaâ cùåp möi trong loâng baân tay. Ngûúâi ta coi
baân tay nhû caái nhuåy cuãa têm höìn. Vúái muáa cheáo, baân tay coân laâ mùæt, laâ
möi, laâ traái tim. Muáa cheâo coá nhûäng àùåc àiïím:
1/ Caách àiïåu cao. Möåt vaâi cûã chó phöëi húåp cuãa nhûäng ngoán tay, mùæt
nhòn laâ taåo àûúåc caãnh trùng lïn hoùåc trùng taân. Chó vaâi bûúác ài röìi
chuyïín sang àöång taác khaác laâ àuã noái lïn nhên vêåt tûâ boã núi naây maâ ài
àïën möåt núi naâo xa xa lùæm.
2/ Mïìm deão, uyïín chuyïín. Muáa cheâo gêìn guäi vúái tranh luåa úã chêët trûä
tònh, thú möång.
3/ Nhûäng àöång taác àûúåc thïí hiïån nhiïìu nhêët úã phêìn thên trïn, caánh
tay, baân tay, ngoán tay.
4/ Phoáng khoaáng, höìn nhiïn. Nhûäng àöång taác cheâo khöng tóa toát,
khöng quaá trau chuöët maâ gêìn guäi vúái thiïn nhiïn.
5/ Muáa kïët húåp vúái haát. Diïîn viïn vûâa muáa, vûâa haát. Hai àiïìu naây
ùn yá vúái nhau, böí sung cho nhau. Muáa cheâo coá 5 nhoám àöång taác chñnh:
a) Nhoám chaåy àaân. Göìm nhûäng bûúác ài luác chêåm luác nhanh, coá neát
buöìn sêu lùæng, thûúng nhúá, buöìi mïnh möng.
b) Nhoám dêng hoa. Taã nhûng caãnh böìng bïình mêy nûúác; taã têm höìn
raång rúä, gùæn boá, mêåt ûúác, duyïn tònh...
c) Nhoám dêng rûúåu: àöång taác chêåm, thiïng liïng trang troång, kñnh
cêín, tin tûúãng.
d) Nhoám cûúáp böng. Vui nghõch, tûå do ngêîu hûáng sú luyïën.
e) Nhoám têëu nhaåc. Göìm nhûäng tiïët têëu nhùæc ài nhùæc laåi, nhêën
maånh, nguyïån cêìu, trêìm ngêm...
Nùm nhoám àöång taác cú baãn naây laâm cú súã, àûúåc cöång vúái nhûäng
àöång taác phöëi húåp hoa myä maâ biïën hoaá ra nhiïìu hònh nhiïìu veã, löåt taã
nhûäng traång thaái vaâ khña caånh cuãa tònh caãm khùæc hoaå nïn nhûäng nhên
vêåt àêìy caá tñnh. Tuy coá baâi baãn, ]uêët lïå ghiïm khùæc nhûng muáa cheâo
cuäng nhû loaåi nghïå thuêåt biïíu diïîn khaác, lïå thuöåc nhiïìu vaâo tònh cam,
taâi nùng tñnh nùng àöång, kñnh ngêu hûáng say sûa cuãa diïîn Viïn biïíu
hiïån. Diïîn viïn taåo ra caái “thêìn” coá nhûäng dû êm thêím myä trong tûâng
àöång taác muáa.
Muáa cheâo coá veã àeåp àa daång, phong phuá, nhòn khöng chaán mùæt,
xûáng àaáng chiïëm möåt vñ trñ quan troång trong kho taâng muáa truyïìn
thöëng Viïåt Nam.
HAÁT GIAO DUYÏN
ÚÃ nûúác ta, möîi àöå xuên vïì hoùåc xuên thu nhõ kyâ. Moåi núi thûúâng töí
chûác lïî Tïët, ùn mûâng, vui chúi, chaâo àoán ngaây muâa böåi thu, lïî rûúác
Thaânh Hoaâng v.v...
Trong nhûäng cuöåc vui nhû vêåy luön coá mùåt nhûäng buöíi giao duyïn,
àua àoâ, tröëng quên, haát xoan, haát gheåo, sli hoâ, quan hoå, haát àuám v.v...Àïì
taâi cuãa nhûäng cuöåc haát rêët röång raäi vaâ ngêîu hûáng nhû: ca ngúåi quï
hûúng, xoám laâng, nhûäng caãnh àeåp thiïn nhiïn, tònh yïu trai gaái v.v...
Chêët trûä tònh, tûå sûå, huï tònh luön luön àûúåc nhêën maånh. Àöng àaão dên
laâng vaâ eaác núi lên cêån keáo àïën dûå rêët nhiïåt tònh. Nhûäng ngûúâi tham gia
hoaåt àöång vùn hoaá naây thûúâng chia ra möåt bïn nam, möåt bïn nûä. Àêìu
tiïn, hoå haát chaâo nhau, chaâo têët caã moåi ngûúâi àïën thûúãng thûác vúái nhûäng
lúâi ca hay, tûúi àeåp. Hoå àoaái vúái nhau, thi gioång haát vaâ sûå àöëi àaáp thöng
minh. Nhûng caâng vïì sau caâng “gùng” vaâ nùång vïì chêët phong tònh trai
gaái. Bïn nûä coá thïí maånh daån hún nhiïìu, chanh chua ngoa ngoùæt vaâ bïn
nam thò löå ra caái chêët taán tónh vaâ theâm thuöìng, àuâa giúän vúái bïn nûä. Àöëi
phûúng cuäng chùèng chõu keám, cuäng úäm úâ, búâm xúâm, choâng gheåo. Riïng
kiïíu haát àuám laâ dûä döåi hún caã. Hoå noái luác tan laâ luác àöi naâo vaâo àöi êëy,
dùæt nhau vaâo möåt chöî kñn naâo àoá.
Haát àuám coá nhûäng àoaån àöëi àaáp nhû sau:
Àöi ta gùåp gúä nhau àêy
Nhû àöi boâ gêìy gùåp baäi coã non
- Anh coân son, em cuäng coân son
Ûúác gò ta àûúåc laâm con möåt nhaâ
Ra vaâo àuång chaåm àïí maâ nhúá thûúng.
ÚÃ àêy, sûå àuång chaåm laâ sûå nhúá thûúng tñch cûåc, thïí hiïån maänh liïåt
qua haânh àöång.
Hoùåc nhû:
- Cöng em veán vaáy phêët cúâ
Àeã ra möåt luä lúâ àúâ ngaáo ngú
- Coá cêy röëi múái coá hoa
Coá cöng anh ài laåi múái toâi ra cö naâng
- Laâm hoa cho ngûúâi ta haái
Laâm gaái cho ngûúâi ta trïu
- Àöi ta nhû àaá lûúái dao
Nùng liïëc thò sùæc, nùng ra vaâo thò coá tñ nhau
- Cö kia tûúi töët rûúm raâ
Tuy rùçng töët àeåp nhûng maâ cong chên.
Cö gaái liïìn àaáp laåi:
- Em tûâ trong àoá em ra
Cúá sao em biïët rùçng hoa chõ taân
Hoa taân nhûng nhuåy chûãa taân
Muöën xem, chõ gúä têëm maân cho xem
Hoùåc nhû:
- Thên em vñ xeã laâm àöi dûúåc
Thò möîi anh huâng möåt miïëng ngon
Thû hûúng gia giaáo nïëp nhaâ
Sao anh saâm súä ra tuöìng taâ ma
- Khöng bùçng àöi maá em höìng
Em trún löng àoã da quaá mûác
Anh laâ ma, anh bùæt em maá höìng.
Anh con trai cöë tòm nhûäng pheáp maâu àïí bùæt cö gaái. Maâ do sûå cêìn
thiïët, àaä àeã ra pheáp maâu thêåt vò anh thêëy cö gaái saåch bong, tûúi maát,
àêìy nhuåc caãm.
- Ba böën núi túái hoãi, em chùèng maâng
Chúâ anh chïët vúå, em sùén saâng nhaãy sang.
Vaâ... cûá nhû thïë, hai bïn nam thanh nûä tuá... hoå haát vúái nhau àïën
thêu àïm, suöët saáng. Haát tûâ àúâi naây sang àúâi noå, khöng dûát.
Loaåi haát giao duyïn naây coá nhiïìu cêu haát thuöåc ca dao, tuåc ngûä maâ
àêåm àaâ neát phong tònh.
Nûä
Trêìu êëy em töi vöi taâu
Duâ mùån, duâ nhaåt, duâ cay, duâ nöìng
Dêîu chùèng lïn vúå nïn chöìng
Xúi dùm ba miïëng vúåi loâng nhúá thûúng
Nam:
Cêìm lûúåc thò nhúá àïën gûâng
Cêìm khùn nhúá tuái, ài àûúâng nhúá nhau
Cêìm trêìu laåi nhúá àïën cau
Cêìm bêëc nhúá àeân, cêìm chó nhúá kim
Nûä:
Cúåt vêåy maâ thöi
Giúän vêåy maâ thöi
Chöìng em nhû neán vaâng àöi... àúåi em úã nhaâ...
Nam:
Ta vïì ta beã caânh laá cùæm àêy
Àïën mai ta cûá chöën naây ta chúi
Bïn kia goâ, bïn naây cuäng goâ

Coá phaãi nhên ngaäi thò doâ sang àêy
Bïn kia nûúng, bïn naây nûúng
Coá phaãi nhên ngaäi thò thûúng nhau cuâng...
Haát giao duyïn haäy coân söëng maäi trong cuöåc söëng cuãa chuáng ta,
trong ca dao, trong caác cêu chuyïån kïí têm tònh cuãa dên gian, trong
nhûäng cuöåc höåi heâ àònh àaám, noá goáp êm thanh vaâ hònh aãnh, laâm duyïn
cho nhûäng sûå gùåp gúã. Noá truyïìn tûâ àúâi noå àïën àúâi kia àïí nhûäng cêu haát
àûúåc möîi ngaây möåt múái meã. Quaã thûåc, nhiïìu nhûäng cêu haát múái ngaây
nay laâ möåt phêìn naâo hoaá thên cuãa nhûäng cêu haát maâ nhûäng thïë hïå trûúác
chuáng ta àaä haát. Hònh thûác vaâ thanh êm cuãa chuáng àaä khaác ài, nhûng
tinh thêìn, höìn phaách cuãa noá chó laâ möåt. Noá ca ngúåi cuöåc söëng, ca ngúåi
xoám laâng, ca ngúåi tònh yïu trai gaái mùån nöìng khön nguöi cuãa nhûäng
ngûúâi con trai con gaái sùæp sûãa vaâ àang bûúác vaâo tònhtrûúâng. Haát giao
duyïn seä coân maäi...
DIÏÎN XÛÚÁáNG TROÂâ MUÅC LIÏN - THANH TRÒ
Bïn nhaâ öng caã Biïín àang coá chuyïån buöìn. Meå öng múái mêët úã tuöíi
94. Cuå chùèng öëm àau gò maâ nùçm xuöëng nhû möåt giêëc nguã. Hoå haâng, laâng
xoám àïën phuáng viïëng àöng nghõt. Phûúâng keân, thónh thoaãng laåi cûã lïn
nhûäng khuác bi ai, naäo nuöåt, trêìm böíng. Nöíi bêåt lïn laâ nhûäng khuác “Àiïëu
quên”, “Lêm khöëc”, “Con nhaån laåc àaân”. Caác con, chaáu, chùæt cuãa ngûúâi
chïët àïìu àûáng, ngöìi quanh cöî quan taâi sún àoã coá chûä “Thoå”, “Söëng dêìu
àeân, chïët keân tröëng”. Ngûúâi ta cho rùçng nhûäng neát nhaåc sêìu nöíi lïn àïí
an uãi gia àònh ngûúâi chïët. Nhûng cuäng laâ àïí tiïîn ngûúâi ra ài. Chuáng àaãm
nhiïåm viïåc giao caãm giûäa caái chïët vaâ sûå söëng. Do àoá, chuáng kïí laåi nhiïìu
chuyïån lùæm. Trong tiïëng nhaåc töíng húåp maâ chuã àaåo laâ tiïëng keân pha coá
caã àïm mûa phuân, ngaây gioá bêëc, nhûäng àêån bi thûúng v.v... Naâng dêu
trûúãng àaä trïn 70 tuöíi khoác lïn tiïëng khoác àêìu tiïn vúái gioång kïí lïí, “Meå
úi , a ... cuäng möåt kiïëp... ngûúâi” .
Liïìn bïn caånh laâ nhaâ öng Hai-y. Öng laâ con thûá hai cuãa ngûúâi chïët.
Taåi àêy, moåi ngûúâi thên thuöåc töí chûác diïîn troâ Muåc Liïn - Thanh Àïì àïí
phöëi húåp vúái tang lïî vaâ àïí cêìu nguyïån cho meå giaâ.. Àoá laâ tuåc lïå àaä coá tûâ
lêu àúâi úã caái laâng Yïn Sún nùçm saát chuâa Thêìy, caách Haâ Nöåi chûâng hún
30 keám.
Ngûúâi ta àöëát mêëy ngoån nïën bêåp buâng. Àiïìu naây gêy nïn möåt khöng
khñ bñ êín, têm linh trong laân khoái hûúng nghi nguát. Caác diïîn viïn nam,
nûä nghiïåp dû vaâ tûå nguyïån laâ nhûäng ngûúâi nöng dên trong laâng xoám.
Nhûäng tröëng, phaách, àaân, nhõ àún sú vaâ cuä kyä àûúåc nöíi lïn. Trang
phuåc thò chó cêìn sûãa sang chuát ñt caác trang phuåc lao àöång thûúâng ngaây.
Coá thïm hoùåc mûúån cuãa nhau mêëy têëm khùn maâu, chiïëc khùn tai choá,
mêëy chiïëc thùæt lûng xanh, àoã... öng laái àoâ àûúåc veä thïm böå rêu, coá thïm
chiïëc búi cheâo. Nhên vêåt chñnh laâ AÁ Phêåt, àaåi muåc Kiïìn Liïn tûác Muåc
Liïn coá àûúåc chiïëc muä “thêët Phêåt” göìm 7 caánh hoa sen. Möåt maãng cuãa
chiïëc aáo caâ sa. Muåc Liïn cêìm gêåy “têìm xñch!”. Mêëy vai àoáng chuáng sinh
thò tha höì, ai coá gò mùåc nêëy, coá àaánh chuát maá höìng. Sên khêëu laâ hai
manh chiïëu. Möåt söë caác baâ caác chõ àûáng xung quanh cuäng tham gia vaâo
cuöåc biïíu diïîn. Àuã caã, cao, thêëp, beáo, gêìy, giaâ treã, rùng àen, toác vêën, ài
chên àêët... Hoå coá taác duång laâ giaân “àïë” vaâ kïí ,”kïå” vaâ hûúãng ûáng nhûäng
àiïåp khuác: “Nam mö A di àaâ Phêåt”.
Baác Maåc coá gioång töët, ngêm lïn:
Con úi! Àêët röång trúâi cao
Cöng ún cha meå so sao cho bùçng.
Sau àoá, têët caã moåi ngûúâi àïìu kï “thêåp ên” noái vïì 10 ên àûác chinh
cuãa cha meå àöëi vúái caác con. Àêy laâ möåt baâi tuång ca buöìn rêìu, thûúng caãm
maâ huâng höìn. Baác Hai laåi àoáng vai Muåc Liïn laâ möåt vai maâ khöng ai
tranh àûúåc vúái Baác. AÁ Phêåt Muåc Liïn àêìy haånh àûác vaâ trñ tuïå, rêët coá loâng
hiïëu vúái meå. Ngaâi xin vúái àûác Phêåt àûúåc xuöëng êm ty thùm meå bõ hònh
phaåt. Nguyïn nhên phaãi chõu hònh phaåt cuãa baâ Thanh Àïì (meå Muåc viïn)
laâ vò luác coân söëng, baâ àaä laâm nhiïìu àiïìu aác vúái cöång àöìng. Muåc Liïn
giaãng giaãi cho meå vaâ möåt söë phaåm nhên trong lao tuâ àïí hoå nhêån ra sai
lêìm vaâ chõu saám höëi. Khi hoå àaä hiïíu roä àiïìu töët, xêëu, hoå àûúåc ra khoãi lao
tuâ. ài thuyïìn sang “búâ bïn kia” àïí chuêín bõ àêìu thai vaâo kiïëp sau vaâ trúã
nïn nhûäng con ngûúâi töët. Nhûäng àöång taác thùæp hai tay trûúác ngûåc, mùæt
nhòn xa xöi vaâ nhûäng daáng ài àêìy suy tû... àûúåc diïîn viïn trònh diïîn rêët
àeåp. Nhûng coá luác, Muåc Liïn laåi coá daáng ài nhanh nhû gioá, luác gêåp
ghïình, luác ài quanh mêëy voâng trong tiïëng nhaåc vaâ tiïëng cêìu kinh laâm
cho moåi ngûúâi nhû nñn thúã. Àoá laâ nhûäng bûúác ài vaån dùåm cuãa àúâi möåt
con ngûúâi trêìn gian. öng ài maâ laâ muáa. Muáa thêåt sûå laâ khaác. Àïën luác
Muåc Liïn vûâa haát kinh vûâa muáa gêåy têìm xñch thò bêåt ra nhûäng àiïåu
muáa cöí xûa àaä nguã quïn lêu röìi, àöåt nhiïn àûúåc àaánh thûác dêåy. Caãnh
muáa thêåt dûng bûâng böëc lïn cuâng vúái tiïëng thanh la döìn dêåp, tiïëng tröëng
thuác luác nheå nhû gioá, luác nhû mûa... nhû khùæc khoaãi... nhû thên phêån
con ngûúâi.
Ngûúâi dêîn chuyïån haát lïn nhûäng khuác haát möåc maåc Khöng hay
lùæm! Gioång baác laâ thûá gioång nguyïn chêët chûa tûâng bõ pha chïë. Möåt
gioång haát nhaâ nghïì uöën eáo naâo àoá vaâo àêy seä bõ àaánh bêåt ra ngay.
Nhûng gioång haát möåc maåc cuãa baáu coá caái húi nguyïn thuyã, coá caái duyïn
kiïëp.
Buöíi biïíu diïîn coá àêìy àuã chêët sên khêëu, göìm caã kïí chuyïån, giaáo
àêìu, ngêm ngúåi, àoåc kinh, haát kinh, muáa, àöåc thoaåi, haâi hûúác v.v... Têët caã
àûúåc töíng húåp laåi laâm cho àïm diïîn vûâa aão maâ vûâa thûåc. Chuáng liïn kïët
cuöåc àúâi cuãa nhûäng con ngûúâi laåi vúái nhau qua nhûäng neát huyïìn thoaåi,
kyá ûác, hònh aãnh... tûâ nhûäng àúâi cha öng xa xûa truyïìn laåi, laâm cho hoå
gùæn boá laåi vúái nhau trong caái caãm giaco choâng chaânh. Têët caã löi cuöën hoå
vaâo möåt möëi tònh thiïng liïng maâ cao caã laâ tònh meå con. Ngûúâi ta thêëy
cêìn phaãi hy sinh cho möëi tònh àoá.
Caã vúã toaát lïn tònh meå con, tònh yïu thûúng cöång àöìng. Vúã kõch
cuäng rùn àe àiïìu aác vaâ luön nhùæc nhúã moåi ngûúâi rùçng caái thiïån vaâ caái myä
seä têët thùæng. Vúã diïîn mang tñnh nhên vùn cao. Chñnh vò vêåy, noá töìn taåi
trong loâng nhên dên tûâ rêët lêu vaâ trúã nïn phöí biïën úã khùæp caác laâng quï
cuãa chuáng ta. Noá thûúâng coá mùåt trong nhûäng ngaây àònh àaám, lïî tïët,
ngaây 15 thaáng baãy xaá töåi vong nhên, lêåp xuên hoùåc úã nhûäng àaám tang
maâ ngûúâi chïët coá tuöíi thoå gêìn 100 tuöíi. Nhûäng nùm gêìn àêy “muáa röëi
nûúác”, “ba giaá àöìng”, “haån haán vaâ cún mûa cuãa Viïåt Nam àaä laâm nghiïng
ngaã caác sên khêëu trong vaâ ngoaâi nûúác. Vúã “Muåc Liïn - Thanh Àïì” cuäng
seä nhû vêåy. Noá cuäng laâ möåt vêåt baáu cuãa kho taâng vùn hoaá Viïåt Nam. Coá
àiïìu, noá chûa àûúåc nhûäng con mùæt cuãa caác nhaâ nghiïn cûáu chuá yá àêìy àuã
àïí àûúåc Khaám phaá vaâ nêng cao. Tuy vêåy, noá àûúåc giûä gòn vaâ kñnh troång
trong têm khaãm ngûúâi dên. Noá laâ cuã êëu gai, haäy coân thö möåc, suâ sò.
Nhûng bïn trong thò ngoåt buâi, àùçm thùæm, quyïën ruä, nuöi söëng àûúåc con
ngûúâi.
ÚÃ Trung Quöëc cuäng coá chuyïån Muåc Liïn cûáu meå. Nöåi dung cuäng
gêìn guäi vúái troâ Muåc Liïn - Thanh Àïì cuãa ta. Muåc Liïn cûáu meå cuãa hoå
xuêët hiïån taåi möåt söë tónh miïìn Nam. Sên khêëu Trung Quöëc àaä sûu têìm
àûúåc hún 10 baãn Muåc Liïn cûáu meå àïí quy naåp, khaái quaát vaâ nêng cao.
Caác hoåc giaã Trung Quöëc, Nhêåt Baãn, Àaâi Loan, Myä, Anh... àaä coá nhûäng
cöng trònh nghiïn cûáu vïì “Muåc Liïn cûáu meå”. Hoå coân àang tiïëp tuåc
nghiïn cûáu sêu hún nûäa. Diïîn xûúáng troâ Muåc Liïn - Thanh Àïì cuãa ta
vêîn àang laâ möåt maãnh àêët chûa àûúåc khai phaá.
NEÁT TUÖNG
Sên khêëu tuöìng laâ sên khêëu töíng húåp cuãa nhên vêåt àûúåc hoaá
trang, coá phuåc trang ûúác lïå, tûúång trûng vúái muáa haát, nhaåc àïåm, phûúng
phaáp thïí hiïån, do àoá cuäng phaãi dûåa vaâo caác nguyïn tùæc caách àiïåu, ûúác lïå,
tûúång trûng.
ÚÃ tuöìng, caác nhên vêåt àûúåc àuác laåi thaânh nhûäng khaái niïåm cuå thïí
tûâng mö-tñp riïng. Naâo laâ keáp vùn, keáp voä, keáp rûâng, keáp àoã, keáp xanh,
keáp phong tònh, keáp àen, keáp rùçn... Vïì vai laäo coá: Laäo vùn, laäo voä, muå
laânh, muå aác. Àaâo coá àaâo chiïën, àaâo thûúng, àaâo àiïn, àaâo yïu, àaâo lùèng...
Möîi nhên vêåt coá kiïíu veä mùåt vaâ qui caách trang phuåc riïng. Nhûäng
àiïìu naây àûúåc coi nhû chûáng chó cuãa nhên vêåt theo phûúng chêm: “Nhan
y giai ngûä”, nghôa laâ sùæc mùåt vaâ aáo xiïm àïìu lïn tiïëng. Nhû vua bao giúâ
cuäng àöåi muä cûãu long, mùåc hoaâng baâo. Hoaâng hêåu àöåi muä cûãu phuång,
mùåc aáo vaâng, ài haâi phûúång xa hoa vaâ sùåc súä.Keáp rûâng mùåt xanh coá
troâng xeáo, mang xiïm aáo cheän, quêìn xaâ caåp. Thaái sû thò àöåi muä bònh
thiïn, mùåt möëc àeo maäng, ài hia...
Vïì kyä thuêåt hoaá trang mùåt, nghïå thuêåt tuöìng chuá troång vaâo àöi
mùæt taã thêìn. Diïîn viïn múã röång àöå múã cuãa hai con mùåt, löng maây rêåm, to
vaâ xïëch tuyâ theo nhên vêåt, coá khi rêët daâi. Mùåt àûúåc xoa lúáp nïìn trùæng
rêët dêìy. Coá ba nguyïn maâu chñnh laâ àen, àoã, trùæng vaâ dêîn xuêët cuãa
chuáng. Vúái böå mùåt cuãa laän tûúáng, höí tûúáng, tûúãng àöëng (lúán) thò giûä biïíu
tûúång con höí àïí tùng veã dûä döåi. Löng maây to, xïëch, nhoån. Trïn mùåt coá
nhûäng neát gúån gêìn guäi vúái nhûäng vùn höî, goåi laâ nhûäng neát vúân maân àen
vaâ nhûäng neát vúân nhaåt hún maâu àen möåt töng àiïím xuyïët lûúån quanh
hoùåc chêëm phaá dûåa theo àöå rung cuãa cú mùåt vaâ maá. Cuäng goåi laâ nhûäng
àûúâng “nan” phaãn aánh àêëy àuã trong vai voä tûúáng Taå ön Àònh, coân böå mùåt
Thûúng Linh Taá laåi mang biïíu tûúång con chim ûng, biïíu thõ sûå thöng
minh nhanh nheån. Muäi àûúåc böi quêìng hai bïn caånh àïí nêng söëng muäi
lïn, caánh muäi röång ra. Nhûäng ngûúâi trung thò thûúâng mùåt àoã, rêu daâi.
Ngûúâi nõnh thò mùåt rùçn. rêu ngùæn. Tuy nhiïn, ngoaåi lïå coá nhûäng trung
thêìn, nhûng veä mùåt rùçn , àeo rêu ngùæn vò hònh daáng bïn ngoaâi àúâi cuãa
hai nhên vêåt naây xêëu xi, tñnh tònh noáng naãy, gan goác. Khûúng Linh Taá,
Thuãy Àõnh Minh cuäng laâ nhûäng anh huâng chñnh nghôa, nhûng mùåt
khöng àoã laåi àûúåc veä thïm nhûäng khuyïn àen trùæng àïí thïí hiïån tñnh
noáng naãy cûúng trûåc, duäng maänh.
Vúái keáp Phong tònh thò maâu höìng laâ chuã àaåo, long maây daâi. Àaâo
thûúng coá böå mùåt höìng nhaåt. Àaâo lùèng coá con mùæt laá rùm, àuöi mùæt daâi.
Àaâo voä coá böå mùåt àoã rûåc rúä, löng maây cong xïëch. Àaâo voä tiïu biïíu laâ Àaâo
Tam Xuên thò coá böå mùåt bïn xanh, bïn àoã, noái lïn võ nûä tûúáng xuêët hiïån
tûâ núi rûâng xanh, nuái àoã xa vúâi. Hún nûäa, àoá laâ möåt con ngûúâi ky dõ tûâ xa
xûa trúã laåi. Àaâo ram Xuên quaá löång lêîy vaâ hêëp dêîn àaä trúã thaânh ngûúâi
cuãa cuöåc àúâi maâ khöng phaãi vúå riïng cuãa öng truâm tûâ möåt thuúã xûa naâo
àoá nûäa. Öng truâm nöíi maáu ghen bõa ra caái chuyïån hoaá trang bïn xanh,
bïn àoã àïí haån chïë sûå hêëp dêîn cuãa naâng, laâm cho naâng xêëu ài àïí dïî phêìn
baão vïå. Sûå kiïån naây àûúåc ghi trong ngoaåi sûã laâng tuöìng. Tûúáng vùn vaâ
keáp vùn coá böå mùåt höìng nhaåt. Laäo tûúáng voä àen rêu saâm (liïn tu). Laäo
tûúáng vùn àeo rêu àen ba choâm daâi. Tûúáng nõnh vúái böå mùåt chó coá hai
mêìu àen, trùæng. Löng maây hònh con caá rö coá khña.
Böå aáo giaáp chia ra böën vïë vaâ àïìu àûúåc thïu nhûäng hoa vùn rûåc rúä
maâ hoang daä. Coá vïë àùçng trûúác, àùçng sau vaâ hai bïn. Quan troång nhêët laâ
vïë àùçng trûúác vò noá àûúåc trònh baây àuã nhêët. Naâo röìng chêìu mùåt trúâi, naâo
hònh höí baáo caách àiïåu keâm theo hoa vùn bùçng chó vaâng, chó baåc. Phña
bïn ngûåc coá böå têm kñnh tûúång trûng cho mùåt trúâi, giûäa coá giaãi thùæt lûng
boá goån, coá maâu sùæc haâi hoaâ vúái toaân cuåc. Phña dûúái laâ nhûäng vïåt maâu,
hoa vùn nhiïìu maâu sùæc mö taã soáng gêìm mêy cuöån. Coá nhûäng loaåi aáo giaáp
vúái nhûäng nïìn xanh, àoã, àen? tñm. Giaáp trùæng daânh cho nhûäng nhên vêåt
voä maâ siïu phaâm. Vua mùåc hoaâng baâo thïu röìng khùæp núi. Vúái caác quan
to cuäng àûúåc thïu möåt hai neát röìng. Vúái caác loaåi quan cuäng to nhûng
khöng ghï gúám lùæm thò àûúåc thïu mùåt höí, baáo... Keáp vùn mùåc long chêìu.
Muä maäng coá maâu vaâng (daânh cho vua), àoã, xanh, tñm, àen. Muä maâu
àen khöng bao giúâ duâng cho tûúáng trung vaâ àiïìm àaåm. Tûúáng lúán àöåi muä
bònh thiïn. Phña bïn ngoaâi muä cuäng àûúåc taåo hònh nhûäng röìng phûúång
vaâng hoùåc baåe, mùåt trúâi vaâ caác àûúâng triïån sùåc súä. Muä cuäng coá kiïíu daâi,
röång, cao. Coá loaåi gùæn thïm nhûäng tua hoùåc quaã boáng maâu rung rinh
theo àöång taác vaâ cûá chó cuãa diïîn viïn.
Têët caã caác nhên vêåt àïìu ài hia maâu coá thïu kim tuyïën. Hia coá thïí
nêng chiïìu cao cuãa diïîn viïn lïn tûâ 7 - 15 cm. Caác tûúáng phaãi coá daáng
cao vaâ àeåp. Rêët kyå ngûúâi luân giûä nhûäng vai quan troång goåi laâ vai “cúâ”.
Thû sinh thò ài haâi vúái nhûäng bûúác ài lûäng thûäng. Möåt vaâi nhên vêåt àeåp
nhû Triïåu Tûã Long (nam) hoùåc Àaâo Tam Xuên (nûä) coá àeo thïm 8 laá cúâ
sau lûng vaâ böå löng trô sùåc súä, daâi maâ cong. ÚÃ tuöìng, böå rêu, tay aáo löng
trô vûâa àïí trang trñ, vûâa laâ àaåo cuå àöåc àaáo. Möåt söë quan vùn hoùåc vùn
pha voä àöåi muä coá daãi.
Àiïìu khaác biïåt vïì hoaá trang mùåt cuãa caác diïîn viïn tuöìng Viïåt Nam
vúái Kinh kõch Trung Quöëc laâ: Trïn mùæt diïîn viïn Kinh kõch Trung Quöëc
sûã duång nhiïìu maâu sùæc hún vaâ maâu naâo cuäng àûúåc àaánh boáng. Hoå chia
ra nhûäng maãng maâu cêìu kyâ, chaãi chuöët Coân úã tuöìng Viïåt Nam thò tñnh
caách àiïåu cao àïën taáo baåo, maâu sùæc ñt hún, giaãn dõ maâ thi têåp trung chuá yá
vaâo xung quanh àöi mùæt. ÚÃ tuöìng Viïåt Nam, nhûäng àûúâng neát roä raâng,
thö kïåch möåt chuát nhûng laâ ngêîu hûáng. Vúái tuöìng, böå mùåt àûúåc hoaá
trang, trang phuåc laâ nhûäng taác phêím myä thuêåt hoaân chónh. Àûáng riïng,
chuáng laâ nhûäng cöng trònh vïì taåo daáng vaâ sùæc maâu coân àoång laåi àûúåc cho
àïën ngaây nay qua sûå thûã thaách cuãa nhiïìu àúâi. Vò vêåy, chuáng laâm nao
nuáng caã giúái trang trñ sên khêëu thïë giúái qua hai lêìn múã triïín laäm vïì myä
thuêåt sên khêëu truyïìn thöëng Viïåt Nam taåi nûúác ngoaâi (1985 vaâ 1987) vaâ
àaä gêy êën tûúång maånh meä àöëi vúái caác nhaâ nghiïn cûáu nûúác ngoaâi àïën
Viïåt Nam nghiïn cûáu vïì myä thuêåt vaâ vïì sên khêëu...
TRANH SÚN MAÂI
Vïì nghïå thuêåt taåo hònh, sún maâi àoáng vai troâ haâng àêìu vïì chêët
liïåu truyïìn thöëng vaâ tranh sún maâi giûä möåt võ trñ quan troång trong nïìn
höåi hoåa Viïåt Nam.
Àöëi vúái thïë giúái, tranh sún maâi Viïåt Nam cuäng àûúåc àùåc biïåt chuá yá vò
noá coá sùæc thaái riïng biïåt vaâ biïíu hiïån roä tñnh dên töåc àêåm neát.
Sún maâi coân goåi laâ sún ta, àaä coá truyïìn thöëng lêu àúâi úã nhûäng thïë
kyã trûúác, nhûäng tûúång göî taåi caác àònh, chuâa, miïëu, àûúåc sún son thïëp
vaâng. Nhûäng baân thúâ, cêu àöëi, hoaânh phi, àöì thúâ v.v... cuäng àûúåc xûã lyá
bùçng sún maâi vúái nhûäng maâu sùæc löång lêîy vaâ bïìn chùæc. Caác àöì myä nghïå
thuã cöng cuäng àaä laâ nhûäng mùåt hang xuêët khêíu coá tiïëng vang. Thïë kyã
thûá 16, phöë Nam Ngû (Haâ Nöåi) laâ phöë cuãa nhûäng ngûúâi laâm sún maâi.
Thïë kyã 17, möåt nhaâ kinh doanh ngûúâi Anh àaä cûã möåt kyä thuêåt viïn sang
Thùng Long (Haâ Nöåi) boåc kyä nghïå sún maâi cuãa Viïåt Nam.
Tûâ gêìn möåt thïë kyã nay, sún maâi àaä àûúåc giúái hoåa sô Viïåt Nam tòm
toâi nghiïn cûáu vaâ nêng sún maâi lïn möåt võ trñ cao. Hoå laâm tranh sún maâi,
do àoá, sún maâi àûúåc thïm vaâo nhûäng chêët liïåu phong phuá vúái nhiïìu loaåi
böåt maâu, böåt vaâng, böåt baåc, vaâng laá, baåc laá, boat maâu thûåc vêåt, voã trai, voã
trûáng v.v...
Chêët sún lêëy tûâ cêy sún. Nhûåa cêy hûáng vïì, àöí vaâo caác “saãi”, bùçng
tre àan, àêåy lïn möåt lúáp giêëy baãn. Nhûåa naây goåi laâ sún söëng, giûä caâng lêu
caâng töët. Qua nhiïìu ngaây, nhûåa bõ mêët nûúác, lïn men vaâ lùæng àoång, taåo
ra nhiïìu lúáp sún khaác nhau, maâu sùæc khaác nhau, goåi laâ nhûäng “tuöíi sún”.
Lúáp trïn cuâng maâu sêîm laâ loaåi töët nhêët. Sún chêët lûúång cao àöí vaâo thuâng
göî vaâ duâng chaây khuêëy trong ba ngaây liïìn. Sún seä trúã nïn trong hún coá
maâu giöëng caánh con giaán nïn goåi laâ sún caánh giaán.
Noá seä trúã nïn boáng hún khi àûúåc tröån thïm ñt nhûåa thöng. Laåi àöí
nhûåa vaâo chêåu saânh vaâ khuêëy bùçng chaây sùæt, sún seä ngaã maâu àen huyïìn.
Caác loaåi böåt maâu- bònh thûúâng khi tröån vúái sún, bõ sún laâm “àen
hoaá” hoùåc laâm xaám xón laåi nïn phaãi duâng nhûäng böåt maâu àûúåc xûã lyá àùåc
biïåt. Ngûúâi ta duâng vaâng vaâ baåc thêåt úã daång laá daát thêåt moãng hoùåc úã
daång böåt mõn tröån vaâo sún. Möåt söë maâu: xanh laá cêy, xanh lam, vaâng,
tñm, trùæng úã daång böåt khöng hoaâ tan. Möåt vaâi maâu phêím cuäng duâng
àûúåc. Ngûúâi ta coân duâng haåt daânh daânh àïí taåo maâu vaâng, duâng voã trûáng
võt, trûáng gaâ khaãm vaâo tranh sún maâi àïí taåo nïn maâu trùæng. Coân voã trai,
öëc thò taåo nïn nhûäng maâu xanh, tñm, höìng oáng aánh huyïìn aão.
Laâm möåt bûác tranh sún maâi, hoåa sô choån têëm göî khö, nhùén goåi laâ
“voác”. Voác àûúåc queát möåt lúáp sún söëng ]ïn caã hai mùåt röìi duâng vaãi hoùåc
luåa quêën quanh têëm göî. Khi khö, àûúåc sún lïn nhiïìu lúáp sún khaác nhau.
Àúåi khi caác lúáp sún vaâng khö, ngûúâi ta queát lïn möåt lúáp sún nûäa vaâ “boá”
möåt lúáp maát tñt göìm sún söëng, muân cûa rêy nhoã vaâ àêët seát. Khi lúáp “boá”
khö, seä àûúåc phuã lïn hai lúáp sún söëng nûäa. Bïì mùåt têëm voác àûúåc maâi
nhùén bùçng àaá böåt vúái nûúác. Sau àoá, sún “thi” lïn têëm göî tûâ ba àïën böën
lúáp then chñn maâu àen. Tiïëp sau laâ nhiïìu lúáp sún nûäa. Hoaå sô duâng phêën
hoùåc buát chò veä phaác röìi veä sún coá tröån maâu lïn. Lúáp möåt khö seä veä lúáp
thûá hai, sau khi veä xong, toaân böå bïì mùåt coân phaãi phuã lïn möåt hoùåc hai
lúáp sún son vúái lúáp maâu thñch húåp, tûác laâ dûång caác maâu chöìng lïn nhau.
Nïëu taác giaã muöën duâng voã trûáng hoùåc voã trai, öëc thò duâng dao tröí, caâi
vaâo lúáp sún ûúát úã maãng thñch húåp. Sau àoá, laåi phaãi phuã lïn möåt hoaác hai
lúáp vaâ àúåi cho khö. Bûác tranh khö cuäng àûúåc maâi bùçng àaá maâu vúái nûúác
laâm cho nhûäng nûúác sún “hiïåu quaã” cuäng nhû nhûäng voã trûáng, voã trai,
baåc, vaâng hiïån dêìn ra vúái nhûäng maãng maâu mong àúåi. Muöën sûã duång
vaâng laá, baåc laá thò àùåt laá vaâng hoùåc laá baåc lïn tranh, phuã lïn trïn möåt
hoùåc hai lúáp sún moãng. Böåt vaâng, böåt baåc, böåt maâu thò tröån vaâo sún maâ
veä. Cuöëi cuâng, vêîn laâ àöång taác maâi cho àïën luác nhûäng àûúâng neát vaâ
maãng maâu nöíi lïn laâ àûúåc. Chuáng nöíi lïn vûâa àuáng yá àöì cuãa hoåa sô, vûâa
baát. ngúâ...
Lûu yá àïën baãng maâu sún maâi, ta seä thêëy khaã nùng vaâ tñnh ûu viïåt
cuãa nhûäng loaåi sún. Sún then àen boáng, sêu thùèm àïën vö cuâng. Sún caánh
giaán trong veo, oáng aã Phuã lïn caác maâu vaâ vaâng baåc seä laâm cho maâu sùæc
biïën àöíi taåo thaânh nhûäng maâu sùæc dêîn xuêët vaâ taåo nïn nhûäng êm vang
maâu sùæc àêìy kõch tñnh. Qua sûå kïët húåp giûäa sún úã tuöíi khaác nhau, caác
böåt maâu cuäng trúã nïn múâ aão, rûåc rúä vaâ coá nhûäng àöå nöíi chòm trong bûác
tranh. Thûåc ra, möîi möåt maâu sún àûáng àöåc lêåp cuäng àaä taåo nïn nhûäng
veã àeåp cuãa riïng noá. Ngoaâi nhûäng bûác tranh sún maâi ra, laåi coá nhûäng taác
phêím khùæc chòm vaâ àùæp nöíi.
Nhûäng nùm 30 cuãa thïë kyã naây, tranh sún maâi vaâ caác taác phêím thuã
cöng myä nghïå àaä traãi qua möåt cuöåc phuåc hûng. Noá khùèng àõnh rùçng khaã
nùng biïíu hiïån cuãa sún maâi trong höåi hoåa laâ khöng haån chïë. Noá coá thïí
diïîn taã àûúåc àuã loaåi nöåi dung àïì taâi. Nhûng tûâ sau Caách maång thaáng
Taám (1945), cuöåc phuåc hûng thûá hai cuãa sún maâu múái thûåc sûå röång khùæp
vaâ söi nöíi. Nhiïìu bûác tranh sún maâi vaâ caác àöì myä nghïå thuã cöng sún maâi
Viïåt Nam àûúåc àûa ra nûúác ngoaâi haâng loaåt. Chuáng àûúåc àaánh giaá cao úã
nûúác ngoaâi cuäng nhû úã thõ trûúâng trong nûúác. Nhûäng hoåa sô gùæn boá vúái
sún maâi vaâ coá nhûäng bûác tranh sún maâi coá tiïëng vang phaãi kïí àïën caác
hoåa sô nhû: Tö Ngoåc Vên, Nguyïîn Gia Trñ, Hoaâng Tñch Chu, Nguyïîn Àöî
Cung, Phan Kïë An, Nguyïîn Saáng, Nguyïîn Tû Nghiïm, Nguyïîn Vùn Ty,
Trêìn Vùn Cêín v.v...
Tranh sún maâi thûúâng àûúåc veä ñt nhiïìu theo ûúác lïå, ngêîu hûáng. Noá
cuäng nhû tònh yïu vêåy, xuêët phaát tûâ têëm loâng chûá khöng nhêët thiïët theo
nhûäng quy luêåt laånh luâng cuãa höåi hoåa noái chung vaâ cuäng khöng theo
nhûäng baãng maâu àûúåc cöng böë möåt caách maáy moác nùång vïì kyä thuêåt.
Rung àöång trong loâng thïë naâo, hoåa sô thïí hiïån ra tranh nhû thïë. Coá khi
noá phúát lúâ caã tyã lïå hoùåc luêåt viïîn cêån. Noá khöng lyá sûå daâi doâng. Nhûng
chñnh vò thïë maâ nhûäng bûác tranh sún maâi Viïåt Nam trúã nïn thêìm kñn,
sêu lùæng, êëm aáp, mú maâng vaâ xön xao. Vïì phêìn myä nghïå thuã cöng,
nhûäng chiïëc loå sún maâi, nhûäng chiïëc höåp, àôa trang trñ, ghïë, guöëc, tûúång,
àöì thúâ vaâ caác àöì trang sûác v.v... laâm bùçng sún maâi hoùåc trang àiïím bùçng
sún maâi àûúåc liïåt vaâo nhûäng mùåt haâng hiïëm maâ khaách nûúác ngoaâi sùn
tòm.
Tûúng lai cuãa sún maâi rêët saáng laån. Noá àaä vaâ seä goáp vaâo vûúân hoa
nghïå thuêåt Viïåt Nam vaâ thïë giúái möåt böng hoa khiïm töën vaâ àöåc àaáo.
TRUYÏÅN VÏÌ BÛÁC TRANH “HÛÁNG DÛÂA”
Töi vïì thùm laâng Höì, túái nhaâ cuå Quyánh thò cuå cuäng vûâa ra khoãi
gian nhaâ cöí. Cuå baão: “ Öi, nhaâ baáo laåi coá àiïìu gò daåy baão àêy...”
- Daå, laâ haâng con chaáu, xin àïën thùm cuå.
- Caám ún öng.
Cuå Quyánh àûa töi vaâo nhaâ, múâi uöëng nûúác cheâ xanh vaâ huát thuöëc
laâo Tiïn Laäng. Cuå vûâa múái úã Haâ Nöåi vïì. Cuå khöng chõu àûúåc caái khöng
khñ Haâ Nöåi. ÚÃ Haâ Nöåi khöng biïët trùng saáng toã hoùåc trùng suöng laâ gò.
Thïë thò biïët laâm sao àûúåc caái cêu: “Saáng trùng saáng caã vûúân àaâo”? Biïët
àûúåc laâm sao caái àiïåu “Suöng húâi” thaãng thöët... ? Nïí loâng ngûúâi chaáu hoå
múâi ra Haâ Nöåi, cuå chó naán laåi ba ngaây röìi nùçng nùåc àoâi vïì laâng Höì. Vïì
nhaâ, cuå coân goáp yá cho boån treã khùæc laåi nhûäng vaán tranh Àöng Höì cöí, coân
ài hïët nhaâ naây àïën nhaâ noå, coân nghe boån treã haát nhûäng baâi quan hoå maâ
cuå cho laâ quan hoå rúãm v.v... Cuå àaä 95 tuöíi maâ vêîn tinh nhanh, quùæc
thûúác, rêu toác nhû böng, noái àïën chuyïån caác bûác tranh Àöng Höì, cuå noái
möåt maåch nhû thïí chó súå töi xen vaâo seä cùæt àûát maåch suy nghô cuãa mònh.
Baân àïën bûác tranh “ Hûáng dûâa “ cuå beân kïí laåi theo lúâi cuãa cha, öng cuå àaä
noái vúái cuå. Töi chó coân biïët nghe vaâ nhúá laåi tûâng chi tiïët Vaâ àoá cuäng laâ
ûúác mú cuãa töi.
Ngaây xûa, cûá gêìn hïët ngaây Tïët laâ coá nhûäng àaám thanh niïn nam
nûä ruã nhau ài chúi xuên... hoå thaách nhau lïn treâo dûâa. Khöng kïí dûâa
nhaâ ai, cûá cêy naâo dïî treâo laâ treâo trêíy vaâi ba quaã lêëy may. Chuã nhên
vûúân dûâa rêët àöîi röång raäi, cúãi múã, khöng lêëy tiïìn. Chaâng thanh niïn
nhanh nhêíu, hoaåt baát treâo thoùæt lïn cêy dûâa, giûäa tiïëng hoan hö êìm ô vaâ
tiïëng taán thûúãng cuãa moåi ngûúâi.
Chaâng thanh niïn mùåc quêìn àuâi öëng röång, khöng mùåc quêìn si lñp
nhû bêy giúâ. Ngûúâi ta goåi caác cö gaái ra hûáng dûâa. Leä dô nhiïn, coá möåt cö
nhaãy ra laâm viïåc àoá cö gaái ra khoãi àaám àöng, àïën göëc dûâa. Luác naây
tiïëng öìn aâo, cûúâi àuâa hoâ heát vang lïn nhû sêëm. Chaâng thanh niïn súâ tay
vaâo nhûäng quaã dûâa röìi heát lïn:
- Ai úi, xong chûa?
- Xong röìi... Cö gaái vaâ têët caã moåi ngûúâi reo lïn... .
Möåt quaã dûâa nhoã àûúåc tung xuöëng. Cö gaái vui quaá, nêng vaáy lïn àúä.
Moåi ngûúâi aâo túái, vöî tay khen cö gaái vaâ khen caã nhûäng àöång taác húá hïnh
cuãa cö. Cö gaái àïí mònh trêìn, mùåc chiïëc yïëm àiïìu húâ hûäng. Giaãi thùæt lung
xanh giûä caåp vaáy trang àiïím rêët nhiïìu cho thên thïí ngoåc ngaâ cuãa cö.
Àêy múái laâ maân möåt. Àïën maân diïîn thûá hai coá phêìn àùåc sùæc hún. Möåt cö
gaái thûá hai ra hûáng tiïëp. Lêìn naây, chaâng trai mûu meåo hún (con trai laâ
thïë àoá)” Anh ta thaã xuöëng möåt luác hai quaã dûâa to vaâ naâng thêåt nhanh.
Vaâ thïë laâ hai quaã dûâa quaá taãi naây àuã àïí laâm tuåt vaáy cö gaái ra trûúác
thanh thiïn baåch nhêåt. Cö gaái baâng hoaâng xêëu höí, vûát caã dûâa, vöåi vaâng
vú vaáy lïn, mùåc laåi vaáy röìi chaåy möåt maåch vïì phña àònh laâng. Boån treã
xuám laåi, tranh nhau hai quaã dûâa maâ cö gaái khöng nhêån naây. mang vïì
nhaâ. Àoá laâ àiïìm may lúán.
- Chuáng töi àûúåc trêån cûúâi vui veã. Öng cuå Quyánh noái cûúâi rung caã
choâm rêu baåc.
- Thûa cuå. Coá thïí vò vêåy maâ caác cuå söëng lêu àêëy aå.
- Töi khöng biïët. Nhûng khöng hiïíu sao, nùm naâo cuäng nhû nùm
naâo maâ boån con gaái khöng biïët ruát kinh nghiïåm, cûá àïí bõ tuåt vaáy nhó?
Phuå nûä hoå nheå daå, caã tin chùng? Cûá vui lïn laâ quïn khöng coi trúâi àêët laâ
gò. Laå thêåt chuá nhó? Daå. Coá thïí laâ nhû vêåy.
- Maâ thïë múái sûúáng chûá ?
Vêng...
MÊËY BÖNG HOA NGHÏÅ THUÊÅT
Nhûäng nùm 1976-1977, töi ài cuâng vúái mêëy nhaâ nghiïn cûáu êm
nhaåc ngûúâi Bun-ga-ró àïën dûå möåt buöíi ca truâ vaâ biïíu diïîn nhaåc cöí taåi
möåt cùn gaác nhoã trïn phöë Trêìn Hûng Àaåo. Àaâo nûúng laâ baâ Quaách Thõ
Höì, öng Truác Hiïìn àaánh tröëng chêìu. öng Chu Vùn Du àaánh àaân àaáy.
Öng Àinh Khùæc Ban thónh thoaãng hoaâ vaâo mêëy tiïëng àaân nguyïåt àêìy
kõch tñch. Tiïëng phaách daåo lïn gioân giaä tung tùng nhû coá gioá,
coá mûa, coá tiïëng loâng tha thiïët. Baâ Höì haát lïn:
Laá thu rúi ruång àêìu ghïìng
Söng thu àûa laá bao ngaây biïåt ly
Nhaån vïìeán laåi bay ài
Àïm thò vûúån hoát, ngaây thò ve ngêm
Laá sen taân taå trong àêìm
Nùång mang gioåt lïå, êm thêìm khoác hoa
Sùæc àêu nhuöåm Ö quan baâ
Coã vaâng, cêy àöí, boáng taâ taâ dûúng
Naâo ngûúâi cöë lyá tha hûúng
Nhûäng gioåt àaân àaáy rung lïn : tûâng... tûng... tûng... tûng... Nghe
nhû tiïëng àaân tûâ ngaân xûa voång vïì. Chaát... chaát... chaát.. tom, mêëy tiïëng
tröëng chêìu cuãa öng Truác Hiïìn vang lïn. Öng lim dim àöi mùæt say sûa,
ngêy ngêët vïì baâi thú cuãa Taãn Àaâ vaâ gioång haát àöí höåt maâ rêët “haâng hoa”
cuãa àaâo nûúng. Nghe yïu quaá. Chñnh trong caái traång thaái têm höìn chaång
vaång êëy maâ öng Truác Hiïìn múái goáp àûúåc vaâo nhûäng tiïëng tröëng haâo hoa,
xuêët thêìn.
Mêëy ngûúâi baån nûúác ngoaâi cuäng nhû mêëy chuyïn gia êm nhaåc Viïåt
Nam ngöìi nghe chïët lùång. Caác baån caãm ún, vaái öng Truác Hiïìn. Töi cuäng
khen öng: “Tiïëng tröëng cuãa öng hay quaá”. Öng Truác Hiïìn noái ngay:
“Nùm nay töi 70 tuöíi. Trong tiïëng tröëng cuãa töi coá caã nhûäng tiïëng khoác
vaâ nhûäng àiïìu ên hêån cuãa töi. Töi àaä mêët mêëy chuåc nùm phiïu baåt, ùn
chúi. Àúâi töi àaä mêët caã vûúân ruöång. Àaä laâm khöí vúå con vò nhûäng tiïëng
tröëng naây àoá. Töi àaä mêët ài têët caã. Chó coân laåi coá vaâi tiïëng tröëng...”
... Qua ài chûâng vaâi nùm , töi àaä hoåc àûúåc nhiïìu àiïìu múái thêëy lúâi
khen öng Truác Hiïìn cuãa töi nùm xûa laâ döët naát. Àöëi vúái nhûäng tiïëng
tröëng nghïå sô àem laåi caái àeåp cho cuöåc àúâi, laâm cho ngûúâi ta trúã nïn
trong saáng nhû buöíi múái sinh ra cuãa möåt laäo nghïå nhên vaâo cúä taâi hoa
bêåc nhêët Haâ thaânh maâ khen möåt cêu nhû vêåy laâ vuång vïì.
Vúái öng Chu Vùn Du, töi chùæp tay vaái öng. Öng cho biïët Öng hoåc
àaân àaáy tûâ nùm 13 tuöíi. Àaân àaáy laâ cêy àaân thiïng, cêìn daâi lm2, coá dêy
goåi laâ ba dêy tònh tang àuåc. Öng thûúâng theo cha vaác àaân ài xin haát cûãa
àònh, haát tïë thêìn, haát giöî töí... Àïën nùm 16 tuöíi, öng àaä daám àïën vúái caác
giaáo phûúâng Thuá Khöëi, Baát Traâng dûå thi àaánh àaân àaáy vúái nhûäng bêåc
cao thuã. Giúái cêìm ca Thùng Long hïët sûác ngaåc nhiïn, öng àaä chiïëm ngay
ngöi vûúng cêìm, àaáng àûúåc ghi vaâo baãng “Phong thêìn” nïëu öng laâ möåt
keáp giaâ. Möåt nhaâ haát aã àaâo nöíi tiïëng úã Khêm Thiïn cûá ngûúâi ài sùn caác
danh cêìm, àaä 10 lêìn àïën têån nhaâ öng àïí múâi öng vïì àaân cho nhaâ haát.
Thûåc tònh, öng khöng muöën dûâng goát phiïu lûu. Nhûng buöíi êëy, öng àaä
gùåp möåt con ngûúâi phi phaâm. Con ngûúâi naây, úã nhaâ haát ài ra tiïëp öng. Àoá
laâ aã àaâo Àaâm Möång Hoaân. Möåt àaâo nûúng ca truâ söë möåt cuãa Haâ Nöåi maâ
laåi haát àûúåc cuãa nhûäng laân àiïåu tuöìng, cheâo, caãi lûúng. Coân vïì ngêm thú
thò öng Du, nhaâ baáo Phuâng Baão Thaåch, nhaâ vùn Vuä Troång Can... baão
rùçng chûa tûâng thêëy ai ngêm thú hay bùçng Àaâm Möång Hoaân. Thïë laâ,
khöng chuát do dûå, öng úã laåi nhaâ haát, àaân cho Àaâm Möång Hoaân haát vaâ
ngêm thú. Öng àaä mêëy lêìn àûúåc múâi cuâng vúái caác öng Ngö Thïë Tuêën,
Àinh Khùæc Ban, Chu Thõ Böën, Chu Thõ Nùm, Àaâm Möång Hoaân sang
Höìng Öng àaân, haát ca truâ vaâ ngêm thú àïí thu vaâo àôa cho mêëy haâng Pa
theá, Asia, Colum-bia. Sau àoá, riïng Àaâm Möång Hoaân vaâ öng coân àûúåc
liïn tuåc trònh baây nhiïìu baâi haát, baâi thú àïí ghi vaâo nhûäng àôa nhûåa, baán
trong caã nûúác vaâ cho nûúác ngoaâi (Höìng Köng, Phaáp, Thûúång Haãi). Trong
laâng cêìm ca tñnh tûâ hún 60 nùm trúã laåi àêy, chûa coá gioång ca truâ naâo
vûúåt àûúåc Àaâm Möång Hoaân. Chõ àaä laâm “lïn hûúng” àûúåc nhûäng àiïìu
chñnh trong ca truâ nhû: Bùæc phaãn, mûúát, haát noái, gûãi thû, ngêm voång,
nhõp ba, cung bùæc, tyâ baâ haânh, àoåc thú, àoåc phuá, haát ru, haäm, kïí chuyïån,
xêìm nhaâ troâ, 36 thûá gioång... . cuäng chûa hïì coá gioång ngêm thú naâo vûúåt
àûúåc Hoaân. Hún nûäa, Àaâm laâ nhan sùæc cuãa laâng hoa khöi Khêm Thiïn
(ngûúâi ta quen goåi nhû thïë): Möåt sùæc àeåp húi lùèng lú, gúåi caãm... öng Du
baão: “Tiïëng àaân cuãa töi chó thûåc sûå laâ tiïëng àaân khi töi àaánh cho riïng
töi nghe hoùåc khi àïåm cho Àaâm Möång Hoaân. Ngoaâi ra, laâ tiïëng àaân àïí vuå
sinh nhai...”
Öng Buâi Troång Àang ngêm lïn mêëy cêu söíng taã nöîi thêët voång cuãa
Lûu Bònh khi vûâa múái thi àöî, vïì àïën nhaâ thò khöng thêëy boáng ngûúâi àeåp:
Naâng boã ài àêu ? Laånh ngùæt phoâng loan
Tröng lïn bûác gêëåm... nhúá túái tay ngaâ
Cêy kia ai xúái... cho thùæm gioâ hoa..
Gioång öng êëm aáp, êm vûåc röång, luác böíng luác trêìm, nhû phun chêu
nhaã ngoåc. Öng Ban phúi àaân àaáy, àaân nguyïåt, àaánh tröëng chêìu, haát
cheâo... Caã mêëy mön àoá, öng àïìu àûúåc xïëp vaâo loaåi siïu viïåt. Nhaâ baáo
Phuâng Baão Thaåch rêët mï öng, biïët öng tûâ caái daåo öng lïn 13 tuöíi, àeo
cêy àaân theo öng chuá ài àïën caác àïìn laâm cung vùn. Möåt höm, öng chuá
àang chêìu vùn thò lùn ra öëm. Khöng tòm àûúåc ngûúâi thay thïë, moåi ngûúâi
àaânh phaãi àïí chuá beá 16 tuöíi vûâa àaân, vûâa haát. Kïët quaã, öng haát vaâ àaân
coân hay hún caã öng chuá. Haát rêët nöíi “maâu”. Moåi ngûúâi rêët àöîi mûâng rúä,
goåi öng laâ cung vùn “Kim Àöìng, Ngoåc Nûä” cuãa Mêîu.
Cho àïën têån bêy giúâ, öng àaä daåy trûåc tiïëp vaâ giaán tiïëp cho haâng
ngaân hoåc troâ vïì àaân, tröëng, haát trong mêëy chuåc nùm. Trong söë nhûäng
hoåc troâ cuãa öng, nhiïìu ngûúâi àaä trúã thaânh nhûäng nghïå sô, nhûäng diïîn
viïn taâi ba. Hoå coá mùåt trïn khùæp miïìn àêët nûúác. Hoå lêëp laánh nhû nhûäng
vò sao trïn bêìu trúâi ca nhaåc truyïìn thöëng Viïåt Nam. Öng söëng trong
ngheâo naân, thanh baåch caã cuöåc àúâi. Nhûäng nùm coân laåi, öng söëng thanh
bêìn vúái tiïëng àaân tiïëng tröëng vaâ vúái nhûäng ngûúâi aái möå öng. Öng söëng coá
phêìn êín dêåt, ñt noái, tònh caãm , chùèng mêëy khi cûúâi.
Caác baån àïì nghõ baâ Quaánh Thõ Höì trònh baây cho nghe thïm möåt
àoaån “Doâng phaách”. Tiïët têëu tiïëng phaách thêåt kò diïåu Löëi doâng phaách
cuãa baâ khöng giaãn àún laâ cêìm hai caái thanh tre, goä lïn möåt maãnh tre.
Phaãi goä laâm sao cho möåt bïn deåt, möåt bïn troân. Möåt bïn phaát ra tiïëng
nùång, möåt bïn tiïëng nheå, möåt bïn trong, möåt bïn àuåc, möåt bïn cao, möåt
bïn thêëp, luác khoan, luác döìn. Hún nûäa, baâ laâ ngûúi vûâa doâng phaách vûâa
haát.
Tiïëng haát thanh tao laâ baâ ngên lïn, quyïån vúái tiïëng phaách nao nao
vúái tiïëng àaân trêìm êëm, ngoåt ngaâo. Trong khi àoá, nhûäng tiïëng tröëng chêìu
huâng biïån àïåm vaâo. Chuáng taán thûúãng, khen ngúåi vaâ ra tuyïn ngön:
“Keã naây àaä gùåp tri kyã. Keã naây yïu tiïëng haát vaâ tiïëng phaách cuãa àaâo
nûúng lùæm lùæm”!. Àuáng nhû trong quan hoå baão: “Ta yïu ngûúâi lùæm lùæm
ngûúâi úi!”...
Chó coá 3-4 ngûúâi ngöìi trïn möåt chiïëc chiïëu hoa, cuâng vúái mêëy nhaåc
cuå: phaách, tröëng, àaân... àaä laâm cho nhûäng ngûúâi Phaãi nghe say mï: say
thú, say nhaåc, say tiïëng haát, say tònh baån, say àúâi ...
Nghïå thuêåt ca truâ cuãa ta coá sûác söëng trûúâng töìn. Khöng chó riïng
Viïåt Nam ta yïu thñch maâ noá coân laâm cho nhiïìu nhaâ nghiïn cûáu “êm
nhaåc trïn thïë giúái say mï àïën nöîi àûáng ngöìi khöng yïn.
VEÄ MÙÅT TAÂO THAÁO
Nghïå thuêåt hoaá trang laâ möåt phêìn khöng thïí thiïëu, àûúåc cuãa àiïån
aãnh vaâ sên khêëu. Cûá thûã hònh dung maâ xem, 25 têåp phim Têy Du Kyá
laâm say mï haâng triïåu khaán giaã maân aãnh nhoã maâ khöng coá hoaá trang
thò Àiïån aãnh Viïåt Nam cuäng àaä nhiïìu lêìn giúái thiïåu vúái caác baån nhûäng
thaânh cöng cuãa nghïå thuêåt hoaá trang trong phim truyïån. Dûúái àêy
chuáng töi xin giúái thiïåu vúái caác baån caách veä mùåt Taâo Thaáo, nhên vêåt nöíi
tiïëng trong böå tiïíu thuyïët trûúâng thiïn Tam Quöëc Diïîn Nghôa cuãa
Trung Quöëc. Nhên vêåt naây cuäng àaä tûâng nhiïìu lêìn tûâ vùn hoåc bûúác lïn
saân diïîn sên khêëu vaâ àiïån aãnh...
Keáp haát tuöìng nöíi tiïëng suöët vuâng Bûúãi vaâ Haâ Nöåi nhûäng nùm
1935-1946 laâ Keáp Thuyïn. Öng laâ nghïå sô tuöìng toaân diïån, àûúåc caác cuå
trong nghïì khen laâ “toaân thên giai nghïå ”, nghôa laâ nghïå thuêåt àêìy
mònh. Caác àoaân tuöìng phaãi múâi öng àïën diïîn múái mong baán àûúåc nhiïìu
veá, nhêët laâ vai Taâo Thaáo laåi caâng cêìn àïën öng.
Töi vöën laâ ngûúâi yïu thñch tuöìng tûâ thuãa beá vaâ thûúâng àûúåc úã trong
buöìng troâ nhûäng khi Keáp Thuyïn sùæm vai. Töi say mï caác àöång taác diïîn
xuêët, haát vaâ nhaåc.
Nhûng töi say mï hún caã laâ nghïå thuêåt veä mùåt caác nhên vêåt tuöìng.
Cho àïën bêy giúâ, sau nhiïìu nam àûúåc trang bõ möåt söë kiïën thûác vïì höåi
hoaå, töi laåi caâng say mï nghïå thuêåt naây, nhêët laâ nghïå thuêåt veä mùåt Taâo
Thaáo cuãa Keáp Thuyïn. Töi cho rùçng nûãa thïë kyã nay, chó coá hai ngûúâi
àoáng thaânh cöng vai Taâo Thaáo laâ Keáp Thuyïn vaâ nghïå sô nhên dên
Nguyïîn Quang Töën. Nhûäng ngûúâi veä mùåt Taâo Thaáo möåt caách nghïå thuêåt
cuäng chó coá Keáp Thuyïn röìi àïën öng Töën. Caái kheáo cuãa viïåc veä mùåt
khöng chó laâ veä àeåp neát mùåt vïì phûúng diïån taåo hònh maâ phaãi veä sao cho
löåt taã àûúåc tñnh caách cuãa nhên vêåt Taâo Thaáo. Ngûúâi ta goåi laâ mùåt trùæng
Taâo Thaáo. Thêåt laâ khoá khi böå mùåt nhên vêåt tuöìng khöng coá neát àoã, neát
àen, khöng coá dùçn di, löëm àöëm. Mùåt Quan Cöng àoã, mùåt Bao Cöng àen,
mùåt Trûúng Phi rùçn ri v.v... àïìu dïî veä.
Mùåt Taâo Thaáo rêët khoá veä, laåi laâ caái maâu trùæng àöåc àaáo. Noá khöng
phaãi laâ caái trùæng nhïî nhaåi cuãa caác cö gaái trong phoâng the, khöng phaãi laâ
caái trùæng kiïíu baåch diïån thû sinh; khöng phaãi laâ caái trùæng tang toác maâ
phaãi laâ maâu trùæng cuãa buång con caá. Thûúâng thûúâng, maâu trùæng tûúång
trûng cho sûå trong saåch, cao àeåp, nhûng ngoaâi caái maâu trùæng úã buång con
caá laå luâng naây, khöng möåt maâu sùæc naâo löåt taã àûúåc caái thêìn cuãa Taâo
Thaáo. Trong vùn hoåc, Taâo Thaáo àûúåc miïu taã: huâng taâi àaåi lûúåc tuác trñ,
àa mûu, vùn voä kiïm toaân, vuä phi phaâm, anh huâng àuã mùåt, àa nghi,
ghen ty, khêíu phêåt têm taâ, gian traá, hung aác, ñch kyã haåi ngûúâi, gian
ngoan cuâng cûåc v. v...
Möåt nhên vêåt nhû vêåy thò phaãi duâng maâu gò àïí veä mùåt cho thêåt
khúáp vúái caái chêët cuãa con ngûúâi öng ta thêåt laâ khoá. Bêët kyâ maâu sùæc naâo
veä lïn mùåt öng ta àïìu múâ nhaåt vaâ vö duyïn khöng taâi naâo löåt taã àûúåc caái
, “thêìn” cuãa öng. Caái khoan dung hún ngûúâi cuäng truâm lïn caái loâng ghen
ty vö kïí, caái khñ khaái khaác thûúâng che àêåy caái loâng riïng quaá quùæt. Caái
mûu lûúåc thiïn taâi ài liïìn vúái caái gian taâ khön xiïët taã. Caái chñ khñ àaåi
baâng laåi chûáa àûång chuát nhoã nhen, khön ngoan giaão hoaåt, thõnh tònh vaâ
giaã döëi, khùèng khaái vaâ heân maåt, haâo hoa vaâ cay àöåc... Têët caã nhûäng thûá
traái ngûúåc vúái nhau àïìu khoá coá ranh giúái roä rïåt trong con ngûúâi, Taâo
Thaáo. Têët caã quyïån laåi rêët haâi hoaâ trong möåt thïí thöëng nhêët. Maâu sùæc
cuãa tñnh caách Taâo Thaáo phûác taåp nhiïìu maâu veã khön lûúâng. Do vêåy, chó
coá böå mùåt trùæng múái coá thïí bao quaát àûúåc. Maâu trùæng laâ khöng maâu maâ
cuäng laâ têët caã moåi maâu cöång laåi. Ve mùåt Taâo Thaáo vò thïë phaãi duâng àïën
maâu trùæng cuãa buång con caá. Cuå thïí àoá laâ neát àöåc àaáo trong nghïå thuêåt
hoaá trang maâ nhiïìu ngûúâi chûa biïët.
CA TRUÂâ DOÂNG NHAÅC DÊN CA HAÂ NÖÅI
Nguyïn lyá cuãa ca, nhaåc cöí kim laâ nhùçm khai thaác nhûäng nhên töë
tûúng phaãn vïì êm sùæc, êm chêët àïí ài túái sûå haâi hoaâ qua nhûäng phûác àiïåu
àan kïët laåi vúái nhau. Ca nhaåc ca truâ phuâ húåp vúái nguyïn lyá àoá. Tiïëng
àaân àaáy vûâa cûáng vûâa mïìm, àuåc, khaân (gioång khaân laâ gioång àûúåc giaãi
phoáng). Cêy àaân àaáy daâi lm2, coá ba dêy chuâng. êm thanh cuãa noá phaát ra
laâ sûå chùæt loåc cuãa àaân nguyïåt, àaân tûá, àaân thêåp luåc, àaân tyâ baâ húåp laåi.
Möåt mònh chiïëc àaân àaáy thay thïë àûúåc cho nhiïìu nhaåc cuå. Thuâng àaân
khöng coá mùåt hêåu. Tiïëng phaách khö gioân, tung tùng, êëm, nùång tònh.
Tiïëng haát cuãa àaâo nûúng deão, mïìm, mûúåt... Tiïëng tröëng chêìu thaãng thöët,
bêng khuêng, xa vúâi... Têët caã quyïån laåi vúái nhau taåo nïn caái thao thûác
ngaân nùm maâ ngûúâi Trung Quöëc goåi laâ “Thiïn cöí chi mï”? Giaãn àún hún
goåi laâ sûå hêëp dêîn lúán. - Ba loaåi nhaåc cuå: Phaách, àaân àaáy vaâ tröëng chêìu laâ
nhûäng nhaåc cuå 100% Viïåt Nam.
Nùm 1980, chuyïn gia vùn hoaá cuãa töí chûác A.C.C.T laâ öng Zakpa
àaä phaát biïíu sau khi dûå möåt buöíi ca truâ Vùn Miïëu: “Buöíi biïíu diïîn ca
truâ àaä cho töi hûúãng möåt loaåt nhûäng: nûúác mùæt, tònh caãm, dûä döåi, tònh
yïu, sûå vuöët ve êu yïëm vaâ têm linh..
Ca truâ coá àuã caác thïí loaåi: trûä tònh, laäng maån, sûã thi anh huâng ca,
giaáo huêën... Caác baâi haát ca truâ giaâu chêët thú, ca. Chuáng thoaáng coá neát
thú Àûúâng, tranh thuyã laåc, laåi thêëm chêët dên gian, nhiïìu nhaåc tñnh vaâ
kõch tñnh. Ca truâ coá chuát buöìn. Nhûng chêët buöìn naây khöng phaãi laâ caái
buöìn bònh thûúâng maâ laâ caái buöìn to lúán: trêìm ngêm, sêu lùæng, suy nghô,
caãm xuác noá laâm cho nhûäng cöng viïåc bïì böån cuãa traái tim àûúåc haâi hoaâ.
Nhaåc sô Nguyïîn Xuên Khoaát àaä boã ra nhiïìu nùm thaáng àïí nghiïn cûáu
vaâ hoåc ca truâ. Nùm 1940, öng viïët trïn baáo Ngaây Nay. “Àûáng vïì phûúng
diïån hoaâ êm maâ xeát, löëi haát aã àaâo laâ khöng thïí chó trñch vaâo àêu àûúåc.
Ta chó nïn lùæng tai maâ nghe sûå húåp nhêët, àöëi chiïëu, thùng bùçng hoaân
toaân cuãa mêëy loaåi nhaåc khñ goáp vaâo vúái lúâi ca. Nùm 1944, öng laåi viïët
trïn baáo Thanh Nghõ: Chuáng ta coá thïí tûå haâo rùçng, khöng möåt tiïëng haát
naâo trïn thïë giúái coá thïí àeåp nhû tiïëng haát cuãa àaâo nûúng ca truâ! öng laåi
thïm : “Àaâo nûúng laâ con chim hoaå mi cuãa thú ca Viïåt Nam” Suöët caã
chùång àûúâng gêìn 1000 nùm trúã laåi àêy, ngûúâi Haâ Nöåi khöng bao giúâ sao
laäng nghïå thuêåt ca truâ kïí tûâ khi doâng nhaåc naây coân laâ haát úã cûãa àònh,
haát úã thaânh thõ röìi vaâo kinh àö. Vaâ röìi noá laåi tûâ kinh àö maâ trúã vïì vúái
thaânh thõ, vúái caác xoám laâng. Noá khöng ngûâng àûúåc caãi tiïën, hoaân thiïån
caã vïì hònh thûác lêîn nöåi dung àïí trúã nïn löëi haát ca truâ ngaây nay. Noá àûúåc
lan toaã ài moåi núi vaâ cuäng ài nhiïìu nûúác trïn thïë giúái. ÚÃ àêy, thanh vaâ
sùæc cuãa noá cuäng àûúåc nêng niu, kñnh nïí. Tûâ nhûäng nùm 1980 - 1940, úã
Haâ Nöåi luön töí chûác nhûäng cuöåc thi haát ca truâ vaâ àaánh àaân àaáy vúái sûå
tham gia cuãa nhiïìu àaâo keáp quaái kiïåt, haång nhêët úã Haâ Nöåi vaâ tûâ caác tónh
Bùæc Ninh, Thaái Bònh, Nam Àõnh, Sún Têy, Thanh Hoaá, Haâ T nh v.v...
Caác cuöåc thi àûúåc töí chûác long troång taåi àïìn giaáo, phûúâng Löî Khï, Àïìn
Haâng Quaåt, àïìn Phöë Huïë, àïìn Ngoåc Haâ, Haâng Giêëy, Thuã Khöëi, Gia Lêm,
Baát Traâng... Ngûúâi àoaåt giaãi nhêët àûúåc phong laâm thuã khoa. Ngûúâi àoaåt
giaãi nhò àûúåc goåi laâ aá khöi. Phaãi laâ ngûúâi àûúåc giaãi trong caác cuöåc thi naây
úã Haâ Nöåi múái laâ tuyïåt myä, laâ àaáng mùåt. Hoå baão nhau: “Phi Haâ thaânh bêët
xûáng cêìm ca”. Coá möåt lêìn, cuå thên sinh ra baâ Quaách Thõ Höì laâ ngûúâi
Kinh Bùæc, coá taâi ca nhêët Kinh Bùæc, laåi coá nhan sùæc löång lêîy, àaä chùæc
mêím àûúåc thuã khoa. Nhûng khöng may, baâ chó àûúåc aá khöi, baâ ùn nùn
maäi vaâ quyïët têm reân luyïån cho con gaái cöë àoaåt danh hiïåu thuã khoa thay
baâ. Àoá laâ caã möåt sûå ên hêån truyïìn kiïëp.
Tûâ nhûäng nùm 1930, thaânh phêìn nhoám trònh diïîn ca truâ luön àûúåc
caác nhaâ nho, nhaâ thú, hoåe giaã cuâng vúái caác taâi nùng dên gian hoaân thiïån
àïí nhoám àûúåc ruát thêåt goån nheå àïën nöîi khöng phaãi thïm möåt thaânh viïn
naâo maâ cuäng khöng thïí ruát ài àûúåc möåt thaânh viïn naâo.
Nhûäng nùm 1930 - 1935, caác danh ca Àaâm Möång Hoaân, Quaách Thõ
Höì, Nguyïîn Thõ Phuác, Chu Thõ Böën, Chu Thõ Nùm vaâ caác danh cêìm
Àinh Khùæc Ban, Ngö Thïë Tuêët, Phñ Vùn Thoå.. thûúâng àïën Höìng Öng àïí
ghi nhûäng àôa haát vïì ca truâ. Danh cêìm Phñ Vùn Thoå laâ thêìy daåy cuãa
Nhaåc sô Nguyïîn Xuên Khoaát.
Tñnh àïën nùm 1942, úã Haâ Nöåi coá nhiïìu xoám ca truâ nöíi tiïëng, nhû
caác xoám Haâng Giêëy, Hai mûúi böën quan, Vaån Thaái, Khêm Thiïn, Thaái
Haâ êëp, Ngaä Tû Súã, Phuâng, v.v... Xa möåt chuát coá caác xoám Gia Lêm, Thuã
Khöëi, Baát Traâng, Bùæc Ninh, Quöëc Oai, Tûâ Liïm... Nùm 1977, úã Haâ Nöåi coá
nhoám cêu laåc böå ca truâ úã àïìn Bñch Cêu Chuã tõch cêu laåi böå laâ ngûúâi Löî
Khï. Nhiïìu khaách nûúác ngoaâi cuäng àïën tham gia cêu laåc böå.
Nùm 1979, taåi Liïn hoan nghïå thuêåt caác dên töåc aá Phi töí chûác taåi
Ran, baâ Quaách Thõ Höì àaä àûúåc bùçng danh dûå vúái baâi ca truâ: “Xuên röìng
chùæp caánh röìng bay”? Lúâi baâi haát cuãa Chu Haâ.
Nùm 1983, taåi Möng Cöí, trong cuöåc thi nghïå thuêåt cuãa 29 nûúác, baâ
Quaách Thõ Höì laåi àoaåt bùçng danh dûå vaâ àùåc biïåt vïì “baâi ca truâ “Tyâ Baâ
Haânh,” Möåt thaânh viïn trong ban giaám khaão quöëc tïë àaä bònh: “Tiïëng
phaách cuãa baâ Höì laâ möåt tiïën haânh khuác cuãa têm höìn”. Nhaåc sô Trêìn Vùn
Khï rêët say mï ca truâ, öng ài khùæp thïë giúái. Àïën àêu, öng cuäng giúái thiïåu
ca truâ. Höìi töi gùåp öng úã Pa ri, öng nhúâ töi nhùæn laåi vúái caác baån treã: “,Giúâ
àêy, chuáng ta khöng àûúåc nghi ngúâ vïì giaá trõ cao siïu cuãa ca trûâ”...
ÚÃ laâng Löî Khï, coân coá àïìn giaáo, phûúâng ca truâ. Núi àêy thúâ töí sû ca
cöng vaâ töí giaáo phûúâng. Trong àïìn coân giûä laåi àûúåc caác baãn ghi cheáp vïì
sûå tñch caác võ thêìn do Nguyïîn Bñnh laâ tiïën sô àúâi Lï Höìng Phuác soaån.
Trong àïìn coân bûác hoaânh phi, bûác cûãa voäng chaåm tröí tinh vi, coá khaám
thúâ hai pho tûúång göî sún son thïëp vaâng ngöìi uy nghi. Àoá laâ tûúång öng
Àinh Dûå vaâ baâ Àûúâng Hoa laâ töí sû nghïì àaân, phaách, ca, muáa vaâ lêåp giaáo
phûúâng. Nay úã Löî Khï coân hún möåt chuåc “hoå” ca truâ. Caác ca nûúng vaâ caác
danh cêìm cuãa Löî Khï vêîn ài khùæp núi trònh diïîn. Cuäng nhû xûa, hoå àïìu
coá mùåt trong caác cung àònh vua chuáa. Núi àêy coân nhiïìu gia àònh giûä
àûúåc nhiïìu böå phaách vaâ nhiïìu cêy àaân àaáy gia truyïìn. Hoå thûúâng töí chûác
haát ca truâ trong ngaây lïî töí sû, trong caác dõp lïî, Tïët cuãa hai muâa xuên
thu. Khaách úã caác núi àïën thùm hoå trong nhûäng ngaây naây rêët àöng nhû
thïí ngûúâi ta ruã nhau vïì thùm laâng quan hoå vêåy.
ÚÃã Tûâ Liïm cuäng coân àïìn thúâ töí ca truâ. ÚÃ phöë Haâng Tröëng coá àïìn
thúâ möåt àaâo nûúng tûâ àúâi Lï. Naâng tïn laâ Huïå. ÚÃ ngay gêìn chúå Höm
cuäng coân àïìn thúâ töí sû giaáo phûúâng ca truâ.
Chuáng ta àïìu biïët, doâng nhaåc ca truâ cuãa Haâ Nöåi àaä coá rêët nhiïìu àïå
tûã. Trong àoá coá nhûäng võ lûâng lêîy nhû: Chu Maånh Trinh, Cao Baá Quaát,
Nguyïîn Cöng Trûá, Nguyïîn Khuyïën, Dûúng Khuï, Phan Böåi Chêu, Phan
Chu Trinh, Taãn Àaâ, Hoaâng Tñch Chu, Xuên Thuyã, Huyânh Thuác Khaáng,
Nguyïîn Xuên Khoaát, Phuâng Baão Thaåch, Nguyïîn Khùæc Viïån, Ngö Linh
Ngoåc, Höì Tuâng Mêåu, Trêìn Huy Liïåu, Trêìn Huyïìn Trên, Höì Duyïëch, Lï
Höìng Phong, Tön Quang Phiïåt, Trêìn Vùn Khï, Vùn Cao, Nguyïîn Tuên
v.v... vaâ v.v... Hoå laâ nhûäng nhaâ nho, nhaâ trñ thûác, nhaâ vùn hoáa. Hoå yïu
mïën ca truâ vaâ saáng taác ra nhûäng baâi haát cho àaâo nûúng. Mêëy thêåp kyã
nay, àaä coá möåt söë nhaåc sô vúát àûúåc möåt chuát hûúng hoa ca truâ vaâ kïët naåp
hoå vaâo laâng ca truâ. Hoå laâ: Nguyïîn Cûúâng, phoá Àûác Phûúng, Vùn Thaânh
Nho, Huy Thuåc, Àoaân Böíng, Nguyïîn Ngoåc Ninh. v.v... Ngûúâi xûa àaä cho
hoå ùn “löåc”.
Ca truâ laâ doâng nhaåc truyïìn thöëng, dên gian àûúåc nêng lïn mûác baác
hoåc cuãa Haâ Nöåi. Noá cuäng nhû dên ca quan hoå cuãa Kinh Bùæc, vñ dùåm cuãa
Nghïå Tônh, ca Huïë cuãa Huïë, ca taâi tûã cuãa Nam Böå v.v... Ca truâ laâ cuãa Haâ
Nöåi.
GIOÅNG HAÁT XÊÍM BÊNG KHUÊNG...
Xêím laâ loaåi hònh haát noái dên gian úã Viïåt Nam do nhûäng ngûúâi muâ
taâi nùng, coá nhiïìu têm tû, mang tiïëng àaân, gioång haát goáp vaâo vúái cuöåc
àúâi. Àoá cuäng laâ caách kiïëm ùn duy nhêët cuãa hoå. Ngûúâi haát xêím thûúâng
vûâa haát vûâa àaân (àaân bêìu öëng bú). Cuäng coá khi anh ta keáo nhõ, keáo höì
hoùåc sûã duång nhiïìu loaåi nhaåc cuå. Baån hoùåc vúå xêím àaánh tröëng möåt mùåt
vaâ àaánh cùåp keâ. Caác baâi haát xêím thûúâng mang tñnh chêët tûå sûå, kïí vïì
nhûäng nöåi dung phaãn aánh hiïån thûåc xaä höåi. Coá baâi lïn aán nhûäng hiïån
tûúång khöng hay. Coá baâi lïn aán, phï phaán, than vaän, khuyïn rùn...
Theo lúâi vùn, giai àiïåu àûúåc biïën hoaá trïn nhûäng êm hònh, tiïët têëu
chuã àaåo tûâng àoaån hoùåc keáo daâi, sêu lùæng, luác söi nöíi, röån raâng, luác buöìn
thaãm. Thónh thoaãng laåi coá nhûäng àoaån “Lûu khöng”: Xêím khöng haát maâ
chùm chuá, say sûa biïíu diïîn nhaåc cuå. Anh döìn caã têm lûåc, tröí hïët taâi hoa
röìi taåo àaâ àïí haát àoaån sau. Àïën nhûäng àoaån trûä tònh, huï tònh, bi huâng...
anh xêím rûúån mònh, ngêíng cao àêìu. Àöi mùæt khöng nhòn thêëy gò cûá
hûúáng vaâo xa lùæng mïnh möng. Tay gêëy àaân hoùåc keáo nhõ nhêën nhaá,
vuöët ve vaâ ca lïn nöìng naân, söi nöíi, àêìy kõch tñnh. Nhûäng luác naây laâ
nhûäng giúâ phuát xuêët thêìn cuãa xêím, gêy àûúåc möåt sûå vûúng vêën lêu daâi
trong loâng ngûúâi nghe. Do vêåy, nhûäng ngûúâi thûúãng thûác thi nhau vûát
tiïìn vaâo chiïëc chêåu thau beåp àïí thûúãng cho xêím.
Caác laân àiïåu cuãa xêím thûúâng toaát lïn tñnh caách tiïu biïíu cuãa têm
höìn Viïåt Nam: Quyá troång nghôa tònh, chung thuyã, yïu leä phaãi vaâ àaåo
àûác, laåc quan, tin tûúãng vaâo tûúng lai. Mùåc duâ, xêím luön luön úã vaâo möåt
cuöåc söëng àêìy vêët vaã, gieo neo. Nhûäng baâi haát cuãa xêím dïî hiïíu, dïî
thuöåc, thuöåc röìi caâng muöën nghe. Caái hay cuãa xêím laâ “àaân ngoåt, haát
chñn”, löåt àûúåc tònh caãm, coá keâm cûã chó, daáng àiïåu söëng àöång, giaâu chêët
biïíu diïîn. Coá nhûäng àïm khuya thanh vùæng, xêím ca, kïí chuyïån chöìng
con àaä laâm cho nhiïìu ngûúâi chaãy nûúác mùæt. Àïí nhúá àïën chiïën cöng cuãa
caác chiïën sô trong Trung àoaân Thuã àö ngaây naâo àaä vûúåt söng, anh duäng
chiïën àêëu àïí röìi trúã vïì giaãi phoáng Thuã àö, anh xêím thay mùåt möåt ngûúâi
dên, heát lïn khuác traáng ca:
Khùn goái trïn vai, keã giang höì chêåm bûúác
Nghe haát baâi: “Anh khoaá bêng khuêng”
Höìn nûúác mang theo goát vaån truâng
Ngûúâi ài, khöng mêëy ngûúâi trúã laåi...
Non nûúác ta, ngaây nay tûng bûâng vô àaåi.
Ún ngûúâi möåt buöíi... àaä qua söng...
Baâi xêím “Thêåp ên” laâ möåt laân àiïåu trong nhûäng laân àiïåu chñnh cuãa
xêím. Noá ngang thûng vúái nhûäng laân àiïåu àùåc trûng cuãa xêím nhû: xêím
chúå, xêím xoan, chïnh bong, riïìm huï, phêìn huï, haát ai... Noá mang möåt
sùæc thaái riïng. Noá dên daä, àûúåc quêìn chuáng nhên dên bao giúâ cuäng taán
thûúãng möåt caách say sûa, xuác àöång. Bao giúâ noá cuäng cöång hûúãng vúái têm
tû, tònh caãm cuãa con ngûúâi úã nhiïìu cung bêåc. Noá noái vïì tònh meå con
muön àúâi. Ngûúâi ta àoán nghe “Thêåp ên” röìi múã röång chên trúâi suy ngêîm.
Noá buöìn rêìu, thûåc caãm, huâng höìn, khïu gúåi, hao hao caái chêët “oaán thêåp
àiïìu” trong cheâo. Noá laåi coá hoå haâng vúái nhaåc vaâ Phêåt, kïí laåi cöng lao cuãa
cha meå. Nhûng nhêët laâ meå àöëi vúái àûáa con tûâ luác àûáa con ra àúâi cho àïën
khi àûúåc nuöi daåy lúán khön. Àûáa con laâ traái tim, laâ linh höìn, maâ cuäng laâ
giêëc mú cuãa meå. Baâi haát cuäng nhùæc nhúã möåt caách kheáo leáo àïën nhiïåm vuå
laâm con àöëi vúái cöng lao trúâi biïín cuãa meå.
Laåi coân coá yá nghôa nûäa gaâi vaâo laâ àöëi vúái ngûúâi con xûáng àaáng thò meå
àeã cuäng laâ quï hûúng, laâ àêët nûúác. Coá thïí lêìm laåc àöëi vúái cha meå seä dêîn
àïën lêm laåc vúái quï hûúng. Con ngûúâi haäy coi chûâng!
Meå àeã vaâ meå Töí quöëc bao giúâ cuäng thûúng yïu vaâ röång lûúång vúái
nhûäng àûáa con. Chñnh vò nhûäng yá naây gùæn boá vúái nhiïìu êín yá sêu xa laâm
cho baâi haát xêím “Thêåp ên” àaä coá tûâ rêët lêu àúâi maâ vêîn coân tûúi maäi àeåp
àeä vaâ êëm aáp àïën têån bêy giúâ vaâ mai sau.
Khi chuyïín tûâ àoaån naây sang àoaån khaác, xêím taâi nùng duâng thuã
thuêåt haát vaâ nhaåc luác tûúi maâu, oaán maâu, luác laåi thùæm maâu... Söë lúâi haát
cuãa xêím thûúâng theo lúâi saáu, taám, coá sên si àöi chuát. Xêím hay àûa böën
chûä cuãa cêu sau lïn àêìu àïí nhêën maånh vaâ phaát triïín:
Meå múái coá thai
Kïí tûâ meå múái coá thai
êm dûúng, trai gaái, truác mai àïìu... (laâ) tònh.
Nhûäng nhoám xêím phiïu lûu, xï dõch hïët núi naây àïën núi khaác. Hoå
söëng rêët kham khöí maâ yïu àúâi, mang tiïëng àaân, cêu haát ài lang thang
nhên thïë, nhêån tiïìn thûúãng vaâ sûå cûu mang cuãa ngûúâi àúâi. Xêím thûúâng
hoaåt àöång úã nhûäng núi coá àöng ngûúâi tuå hoåp, bïn caånh möåt caái quaán
haâng, maái chúå, bïën taâu, bïën xe, bïën àoâ, ven söng hoùåc nhûäng núi coá höåi
heâ, àònh àaám... Coá khi, vaâi nhoám xêím hoåp laåi vúái nhau. Trûúâng húåp naây
xêím coá thïm nghïå sô, thïm nhaåc cuå: tiïu, saáo, thanh la, höì v.v... Coá khi
thïm caã àaân thêåp luåc. Hoå diïîn taã hùèn caã möåt tñch chuyïån lúán vaâ têåp
trung vaâo nhiïìu àoaån lêm ly, laâm xuác àöång loâng ngûúâi. Coá khi hoå haát
thêu àïm suöët saáng.
Haát xêím laâ möåt loaåi hònh nghïå thuêåt dên gian, phaãn aánh àûúåc húi
thúã cuãa cöång àöìng lao àöång, nhûäng biïën cöë lõch sûã bi huâng, têm tû
nguyïån voång cuãa quêìn chuáng. Noá goáp phêìn àûa thïm vaâo nïìn vùn hoaá
dên gian Viïåt Nam möåt chuát hûúng sùæc cuãa hoa ngêu, hoa möåc.
CHUYÏÅN VÏÌ NHAÅC HIÏËU XÛA
Xûa kia (vaâ caã bêy giúâ), nhûäng àaám tang thûúâng múâi phûúâng hiïëu
àïën giuáp àúä. Phûúâng hiïëu coân goåi laâ phûúâng keân haát, phûúâng baát êm.
Moåi ngûúâi rêët coi troång àiïìu naây, baão: “Söëng dêìu àeân, chïët keân tröëng”.
Nhaâ ngheâo thò múâi phûúâng nhoã, chó coá keân, nhõ vaâ tröëng cúm. Phûúâng
baát êm göìm àuã taám nhaåc cuå: höì, nhõ, höì gaáo, saáo, àaân tûá, tröëng cúm, tiu
caãnh, keân; keân laåi coá keân àaåi, keân pha. Möîi nhaåc cöng àiïìu khiïín möåt
nhaåc cuå. Coá ngûúâi àiïìu khiïín 2,3 nhaåc cuå. Ngûúâi chó huy töëi cao laâ öng
truâm phûúâng, öng truâm phûúâng àaãm nhiïåm keân. Vò keân giûä võ trñ “soaái
êm”. Nhaåc hiïëu truyïìn thöëng cuãa ta coá 10 laân àiïåu chñnh laâ: Lêm khöëc,
Nam Ai, Nam Xuên, Nam Thûúng, Nguä Àöëi, Lûu Thuyã, Con nhaån laåc
àaân, Àiïëu Quên, Xuên Nûä, Maä àaáo vö nhên. Nhûng möîi laân àiïåu laåi coá
nhiïìu biïën têëu vaâ nhûäng àoaån àïåm, àoaån chuyïín maâu cuãa noá. Do vêåy
maâ trúã nïn coá rêët nhiïìu laân àiïåu vö cuâng phong phuá, mang sùæc thaái
truyïìn thöëng sêu sùæc vaâ coá giaá trõ cao. Chñnh nhûäng neát nhaåc Xuên Nûä
àaä gúåi yá àïí chuáng ta coá àûúåc nhûäng “Lúä bûúác sang ngang” cuãa nhaâ thú
Nguyïîn Bñnh, nhûäng “ Cö gaái Viïåt Nam” cuãa Höì Duyïëch. Nhûäng nùm
1975 - 1980, ngûúâi viïët nhûäng doâng naây àaä àûa nhûäng nhaâ nghiïn cûáu
êm nhaåc cuãa Hunggari, Bulgarie, Nga, Phaáp àïën thùm möåt vaâi phûúâng úã
Bûúãi, Saâi Sún Haâ Bùæc. Hoå àïìu àaánh giaá rêët cao nhaåc hiïëu Viïåt Nam. Hoå
rêët caãm àöång khi àûúåc tiïëp xuác vúái nhûäng öng truâm phûúâng nhû öng
Kha, öng Sinh, öng Cön. Hoå àaä vaái caác öng.
Laân àiïåu Lêm Khöëc coân goåi laâ Lêm Khöëc, Lêëm laâ tûâ cöí, coá nghôa laâ
cuäng khoác. Àiïåu Nam Ai buöìn, bi thöëng. Nam Xuên àúä buöìn hún. Nguä
Àöëi vaâ Lûu Thuyã nheå nhaâng, lùn tùn, vöì vêåp. Con nhaån laåc àaân miïu taã
sûå cö àún, tan taác. Àiïåu Quên taã caái chïët bi huâng cuãa möåt tûúáng quên
chïët trêån. Xuên Nûä buöìn cho tuöíi xuên cuãa möåt thiïëu nûä. Noá nhùæc àïën
nhûäng giêëc möång ban àêìu rêët xa. laân àiïåu naây rêët hay vaâ rêët àeåp. Maä
àaáo vö nhên mö taã sûå bi thûúng, huâng traáng khi con ngûåa chiïën trúã vïì
maâ trïn mònh noá khöng coá ngûúâi...
Xûa kia, úã nhiïìu núi coá nhûäng phûúâng hiïëu do möåt söë ngûúâi têåp
húåp laåi. Hoå múâi thêìy vïì, luyïån têåp vúái nhau trong nhûäng luác nhaân röîi.
Möîi phûúâng thûúâng coá möåt, hai chaâng treã hoåc nghïì. Hoå phaãi hêìu haå
rûúåu, thuöëc, nûúác cho nhûäng ngûúâi àûúåc goåi laâ quan viïn cuãa phûúâng.
Nhaåc cuå do phûúâng tûå mua sùæm. Nhaâ coá àaám àïën múâi phûúâng. Möåt
nhoám ngûúâi ài theo nhaâ àaám, goåi laâ ài nhêån àaám.
Ngûúâi chïët nùçm xuöëng àûúåc liïåm àùåt vaâo aáo quan. Caã gia àònh, caác
con, chaáu, hoå haâng tuác trûåc sùén quanh aáo quan. Luác naây, phûúâng keân cûã
lïn àoaån Lêm Khöëc vúái sûå hoaâ têëu naáo nhiïåt cuãa têët caã caác nhaåc cuå.
Nhûng tiïëng keân vêîn laâ chuã àaåo. Chñnh vaâo luác naây, nhaâ àaám tiïën haânh
phaát tang... Tiïëp theo, phûúâng keân têëu nhûäng àiïåu Nam Ai, Nam Xuên,
Lûu Thuyã, Nguä Àöëiv.v...
Phûúâng keân ngöìi têåp trung vaâo möåt hai chiïëc chiïëu bïn caånh baân
thúâ. Phña trong baân thúâ laâ aáo quan ngûúâi chïët. Khi coá àoaân naâo hoùåc
ngûúâi naâo àïën phuáng viïëng, ban nhaåc goä mêëy tiïëng tröëng baáo tin khaách
àïën röìi caã ban nhaåc cûá nhûäng laân àiïåu: Con nhaån laåc àaân, Àiïëu quên,
Maä àaáo vö nhên hoùåc Xuên Nûä sao cho phuâ húåp phêìn naâo vúái thên phêån
vaâ sûå nghiïåp lúán hay nhoã cuãa ngûúâi chïët.
Trïn àûúâng àûa linh cûäu ngûúâi chïët ra möå, àaám ma phaãi qua caái
cöíng laâng. Luác naây linh cûäu phaãi khiïng haå xuöëng thêëp, vaâ ban nhaåc cûã
baâi “con nhaån laåc àaân” àïí ngûúâi chïët coá lúâi caáo biïåt. Ra àïën mùåt trûúác
cöíng laâng, linh cûäu phaãi quay laåi 180o àïí mùåt ngûúâi chïët àûúåc nhòn caái
cöíng laâng lêìn cuöëi. Luác naây, ban nhaåc ruác lïn baâi Àiïëu Quên hoùåc Maä
àaáo vö nhên. Tiïëng keân nöíi lïn rêët huâng traáng, bi thûúng maâ cuäng tiïu
dao, sûúng khoái. Sau àoá, trïn àûúâng ra àöìng, ban nhaåc cûã nhûäng neát
nhaåc böìng bïình, thanh thaãn khöng b uöìn lùæm maâ tung tùng, hao hao caái
võ “Àûúâng trûúâng tiïîn àûa” cuãa cheâo.. Luác haå huyïåt, phûúâng keân biïíu
diïîn hêìu hïët caã mêëy laân àiïåu chñnh coá biïën têëu vaâ xen keä vaâo nhau. Luác
thêåt buöìn, luác laåi nheå nhaâng nhû gioá thoaãng, mêy bay vúái nhûäng Kim
Tiïìn, Lûu Thuyã...
Àïën chiïìu töëi, nhaâ àaám cuáng vong, khaách àïën phuáng viïëng àaä vaän,
phûúng keân daåo ài, daåo laåi möåt söë laân àiïåu àïí chuêín bõ caáo tûâ nhaâ àaám.
Nhûng, luác naây laåi laâ luác söi nöíi. Möåt söë n gûúâi thên thñch cuãa ngûúâi chïët
mûúån möåt ngûúâi trong phûúâng coá gioång hay, khoác höå mònh. Nhûäng tiïëng
khoác àoá àûúåc caã phûúng àïåm nhaåc, nghe thêåt thêëm thña, naäo ruöåt.
Nhûng laåi laâ tiïëng loâng.
Cö em gaái ngûúâi chïët laâm ùn úã núi xa, lêån àêån vïì chõu tang ngûúâi
anh. Cö ta nhúâ baác trong phûúâng khoác höå mònh, baác Giaáp cuãa phûúâng kïí
lïí trong tiïëng nhaåc:
“Em coá ngúâ àêu, em àõnh buång vïì thùm laâng... laåi àûúåc tin nhùæn. ..
anh laåc àûúâng mïånh chung... tûúãng àêu nhúá hoå haâng... Laåi thaânh ra
chuyïån... em vïì chõu tang...”. Tiïëng nhõ ngêín ngú vuöët theo: “Coâ coâ... cû...
cû û” Ngûúâi nhúâ khoác höå biïëu phûúâng möåt söë tiïìn nhoã, àùåt vaâo chiïëc àôa
giûäa chiïëu. Viïåc laâm naây goåi laâ “Thûúãng”.
Röìi cûá thïë, tiïëp tuåc vúái nhûäng àoaån khoác höå nhû:
Cha úi! caác anh caác chõ vuöng troân
Àúâi con raách naát, moãi moân cha khöng hay
Hoùåc:
Bêy giúâ höìn thaác khöng coân
Thò thñm tröng cêåy vaâo ai bêy giúâ... ?
Laåi nhû:
Cêy rêìu rêìu, coã rêìu rêìu
Chuá ài àï nhúá, àïí sêìu cho ai?
Hoùåc:
Ai laâm cho phêën xa hûúng
Cho duyïn lòa phêën, cho töi mêët chöìng v.v...
Trúâi àaä vïì khuya, phûúâng keân ruác lïn höìi keân “Tïë vong” röìi xin ra
vïì. Nhaâ àaám àûa chên phûúâng ra ngoaâi ngoä, biïëu phûúâng möåt söë tiïìn loát
tay, noái lúâi caãm ún, biïëu phûúâng 1 chên gioâ, möåt àôa xöi vaâ möåt naãi chuöëi.
Têët caã nhûäng thûá naây àûúåc cêåu beá ài theo hoåc nghïì cho vaâo tay naãi.
Àïën àêy, töi phaãi kïí vïì möåt öng truâm phûúâng keân. Tïn öng laâ Kha,
laâ con ngûúâi phiïu baåt, ài theo phûúâng keân cuãa cha tûâ nùm coân 8 tuöíi.
Àïën nùm 20 tuöíi, öng àaä laâ möåt cêy keân nöíi tiïëng. Öng coá mùåt trong hêìu
hïët caác àaám tang cuãa caã vuâng Bûúãi, vuâng Tûâ Liïm. Öng laâ ngûúâi rêët hiïíu
àúâi, thöng caãm vúái nhûäng caãnh àúâi khaác nhau vaâ rêët lõch laäm. Sau àoá ñt
lêu, ngûúâi caác tónh khaác phaãi múâi öng vïì, daåy cho möåt vaâi miïëng àöåc vïì
nhaåc hiïëu. Goåi laâ nhûäng “miïëng” àïí àúâi. Tiïëng keân cuãa öng àaä trúã nïn vö
àõch. Àaám naâo múâi àûúåc öng àïën laâ möåt àiïìu vinh haånh. Luác naây, ngûúâi
ta goåi öng laâ öng chên Kha. Taåi sao vêåy? Taåi öng coá 9 vúå, öng ài àïën àêu
cuäng coá ngûúâi xin tònh nguyïån laâm vúå öng. Öng móm cûúâi: “Thò... duyïn
phêån phaãi chiïìu öng àïën thöíi keân úã laâng naâo thò úã laåi vúái baâ vúå úã laâng àoá
vaâi ngaây. Sau àoá, laåi phiïu lûu àïën laâng khaác. Cûá thïë... àïën luác öng
chûâng 60 tuöíi, öng thûúâng sai caác hoåc troâ cuãa öng ài nhêån àaám. Coân öng,
öng úã nhaâ àïí daåy nhûäng ngûúâi àïën xin hoåc keân úã mûác àöå cao. Nhûäng
nùm 1957 - 1960, töi àûúåc biïët möåt söë nhaåc cöng trong mêëy àoaân nghïå
thuêåt vaâ ca nhaåc Trung ûúng cuäng nhû àõa phûúng àïën hoåc öng. Àïën
nùm 1994, öng àaä 80 tuöíi. Nhûng öng coân tónh taáo vaâ nhanh nheån. Höìi
àoá) baâ dò töi mêët. Baâ laâ ngûúâi àaân baâ khöí, têån tònh giuáp àúä têët caã moåi
ngûúâi trong hoå vaâ coi àoá laâ haånh phuác cuãa mònh. Baâ khöng coá chöìng. Töi
coá àùåc ên múâi àûúåc chñnh öng dêîn phûúâng àïën “thöíi”cho àaám ma cuãa dò
töi. Suöët hai àïm liïìn, phûúâng baát êm coá tiïëng keân cuãa öng chñn Kha àaä
laâm cho caã khu xoám Ao Ngang cuãa chuáng töi khöng möåt ai nguã caã. Hoå
thñch nghe tiïëng keân cuãa öng chñn Kha... Giúâ àêy, öng àaä laâ ngûúâi thiïn
cöí. Öng àïí laåi cho cuöåc àúâi 11 ngûúâi con vaâ chaáu laâ nhûäng nhaåc cöng taâi
hoa vaâ nöíi tiïëng. Coân hoåc troâ cuãa öng thò àïëm khöng xuïí.
Thiïët nghô, nhaåc hiïëu cuãa ta cuäng laâ möåt maãng quan troång trong
kho taâng êm nhaåc Viïåt Nam. Chuáng töi àaä tûâng nghe vaâ àïí yá àïën nhûäng
nhaåc àaám, nhûäng musique, funeábre, nhûäng funerailles cuãa phûúng Têy
vaâ nhaåc hiïëu cuãa Trung Quöëc. Thiïët nghô, giúái êm nhaåc cuãa nûúác ta cêìn
phaãi chuá yá hún nûäa àïën maãng nhaåc hiïëu. Noá cuäng rêët xûáng àaáng nïëu
khöng muöën noái noá coá thïí laâm lung lay giúái êm nhaåc quöëc tïë...
CHÊÌU AÃ ÀAÂO CUÖËI NÙM
Àoá laâ chuyïån cuãa Haâ Nöåi nhûäng nùm trûúác kia. Sau ngaây tiïîn öng
Taáo lïn chêìu giúâi, nhiïìu nhaâ haát úã phöë Khêm Thiïn röån raâng, nhöån nhõp
hùèn lïn. Caác nhaâ haát àûúåc goåi theo tiïëng loáng laâ: Nhaâ sang, nhaâ phöë,
nhaâ phûúâng. Loaåi “Nhaâ sang” laâ mêëy nhaâ haát sang troång nhêët, khaách laâ
nhûäng ngûúâi coá “phûúng diïån”, caác quan chûác sùæc, quan tham, quan
phaán, nhaâ baáo, keã syä, keã giang höì cao cêëp hoùåc lûä thûá, khaách coá chûä
nghôa nhiïìu. Khaách cuãa “nhaâ phöë” laâ khaách hang trung lûu. Coân “nhaâ
phûúâng” laâ nhaâ haát bònh dên goåi laâ khaách tûá xûá, thêåp thaânh. ÚÃ nhûäng
nhaâ haát loaåi sang, caác naâng ai nêëy àïìu ùn diïån sang hún hùèn moåi ngaây.
Nhûäng kiïíu quêìn aáo múái àûúåc àûa ra. Trang àiïím cuäng rêët kyä. Coá caã
nhûäng cö em thuöåc lúáp “ca-valie” àùng xinh (gaái nhaãy àêìm) vïì giuáp thïm
viïåc trang àiïím. Caác naâng àoán caác öng anh, caác baån ra vaâo rêìm rêåp suöët
ngaây àïí haát möåt chêìu têët niïn. Bùçng nhiïìu hònh thûác khaác nhau. Caác võ
khaách àaä tùång cho caác cö em maâ mònh “say” hoùåc coá caãm tònh nhûäng
tùng vêåt àùæt tiïìn hoùåc möåt söë tiïìn àuã àïí caác em “chu toaân” cho caã muâa
xuên. úã goác naây, ngûúâi ta haát:
Ai cêìu phong, maâ gioá tûå àêu sang
Hay maãi khaách vùn chûúng tòm kïët baån...
Tom tom tom - chaát ...
ÚÃ möåt goác khaác, möåt khaách möåt naâng ngöìi bïn nhau trïn ghïë
ngûåa. Chaâng laâ thi sô, nùæm lêëy tay naâng, nhòn naâng àùæm àuöëi vaâ ngêm
lïn:
Öi mùæt xa xöi, mùæt ly kyâ
Ta tröng thêëy caã trúâi ta mú ûúác
Thêëy boáng caã vêìng àöng thuúã trûúác
Caã con àûúâng sao saáng luác ta ài
Caã àûúâng mêy bao phuã löëi ta vïì...

Ngûúâi ta haát úã trïn gaác mêëy cêu trong baâi “Töëng biïåt” sao maâ buöìn
thïë:
Laá àaâo rùæc löëi Thiïn Thai
Suöëi tiïîn oanh àûa luöëng ngêåm nguâi
Nûãa nùm tiïn caãnh
Möåt phuát trên ai
Àaá moân rïu nhaåt
Cûãa àöång
Àêìu non
Àûúâng löi cuä...
Ngaân nùm ngú ngên boáng trùng chúi!
Cö gaái ngöìi vúái chaâng thi sô laâ möåt ngûúâi àeåp àaä lïn bòa cuãa mêëy söë
baáo Tïët úã Haâ Nöåi. Coá tiïëng ngûúâi khoác vúái nhau. Moåi ngûúâi khaáo nhau vïì
viïåc öng tham Traác àûa cho nhaâ haát möåt söë tiïìn lúán àïí chuöåc àaâo Uyïín
vïì laâm vúå. Nghe àêu öng ta àaä têåu hùèn möåt ngöi nhaâ cho cö. Vaâi cö àaâo
chuêín bõ vïì quï, khaách yïu caác cö theo kiïíu yïu lùæm, yïu vûâa hoùåc yïu
lang thang cuãa hoå cuäng nhùæn àiïìu chaâo gûãi túái nhûäng ngûúâi thên úã laâng
quï vaâ gûãi cho hoå chuát quaâ.
Bûäa haát têët niïn göìm têët caã chûâng 6,7 võ khaách thên quen hay lui
túái nhaâ haát nhêët goåi laâ khaách Maånh Thûúâng Quên vaâ têët caã caác cö em
cuâng dûå chung. Trûúác hïët ,bùçng möåt bûäa ùn thêåt sang maâ caác cö àïìu tröí
hïët taâi ba ra àïí töí chûác bûäa tiïåc, cö Tuyïn chuyïn mön laâm moán yïën, cö
Lan moán long tu, cö Àaâo moán vêy caá.
Àoá laâ nhûäng moán chñnh. Coân vaâi moán phuå do caác cö em khaác phuå
traách. Nghïå thuêåt laâm caác moán ùn cuãa hoå thêåt tuyïåt vúâi, kiïíu caách, cêìu
kyâ, àuáng võ. Hoå nêëu ngon vaâo bêåc nhêët Haâ Nöåi, chùèng keám àêìu bïëp cuãa
nhûäng nhaâ haâng nöíi tiïëng nhû Àöng Hûng Viïn, Myä Kinh. Nhûäng moán
ùn thêåt ngon miïång vaâ baây biïån thêåt ngon mùæt àûúåc baây àêìy baân. Tuy
vêåy, moåi ngûúâi àïìu chó nïëm tñ chuát, nghôa laâ ùn chúi búâi. Hoå chuá yá nhiïìu
àïën viïåc têm sûå vúái nhau, nhòn nhau vaâ hay nhau. Caác moán traáng miïång
cuäng àùåc biïåt. Hoå böí cam taách muái cuäng nghïå thuêåt. Caách múâi ùn cuäng
lõch sûå, trên troång, yïu quñ vaâ thên tònh Möåt vaâi öng baån töi cho rùçng caác
tiïëp viïn vaâ caác àêìu bïëp nûä úã caác khaách saån ngaây nay coân thua xa chõ em
Khêm Thiïn ngaây xûa.
Sau bûäa tiïåc, ùn traáng miïång, röìi uöëng traâ ûúáp hûúng nhaâi xong
vaâo chêìu haát têët niïn.. Chêìu haát naây rêët àùåc biïåt, hai ba cö em vaâo loaåi
coá thïí laâm cho ai khoá tñnh nhêët cuäng phaãi “nhaâo” vaâ ngûúâi àûáng àùæn
nhêët cuäng phaãi laåc àûúâng, cúä nhû Àaâm Möång Hoaân trûúác àêy vaâ cuå
Quaách Thõ Höì bêy giúâ, thay nhau lïn haát vaâi khöí têm àùæc nhêët. Keáp àaân
phaãi àuã ngoán, vûâa bay böíng, vûâa haâo hoa. Ngûúâi cêìm chêìu laâ ngûúâi àûúåc
phong laâ “Tû maä” múái àûúåc múâi ra cêìm roi chêìu têët niïn.
Àïën ngaây möìng möåt Tïët, nhaâ haát coá cùæm caânh àaâo do chñnh möåt cö
em coá con mùæt tinh àúâi lïn têån Nhêåt Tên mua vïì. Chuã nhaâ vaâ caác cö em
ùn mùåc löång lêîy, ra têån cûãa àoán võ khaách quyá àïën “xöng nhaâ” lêëy may.
Khi àïën xöng nhaâ, khaách mang theo vaâi anh em, chuã nhaâ vaâ caác em múâi
khaách ngöìi uöëng traâ thiïët quan êm. Hoå chuác nhau nhûäng lúâi töët àeåp. Cö
em àùåt lïn trïn baân möåt chiïëc saáp sún son thïëp vaâng coá nhûäng ö nhoã
àûång caác loaåi mûát nguä võ. Khaách àûáng dêåy àùåt lïn giûäa chiïëc traáp möåt
phong bò höìng àiïìu àûång söë tiïìn haâo phoáng chûâng caã thaáng lûúng cuãa
möåt cöng chûác loaåi trung bònh. Khaách coân phong bao cho caác cö em möîi
ngûúâi möåt söë tiïìn coá thïí duy trò sinh hoaåt trong thaáng. Nhûäng ngûúâi
giuáp viïåc, phu xe, baâ bïëp cuäng àûúåc khaách múã haâng. Khi khaách àïën xöng
nhaâ ra vïì laâ luác nhaâ haát múã cûãa àoán caác quan khaách vaâo xuên. Khi àoá
tiïëng phaáo múái nöí.
NGHÏÅ THUÊÅT HAÁT AÃ ÀAÂO
Chûâng nhûäng nùm 1940 - 1941, úã Khêm Thiïn coá nhiïìu nhaâ haát aã
àaâo. Coá haång sang, thêåt sang, haång giûäa vaâ bònh dên... Luác naây, úã caác
núi khaác nhû Vùån Thaái, Hai mûúi böën gian hoùåc Ngaä Tû Súã cuäng coá àuã
mêëy haång nhû vêåy, nhûng thûa thúát hún nhiïìu maâ cuäng khöng coá haång
thêåt sang daânh cho caác quan lúán tûâ tri phuã trúã lïn, caác quan chûác cao
cêëp vaâo laâng Têy hoùåc nhûäng tay giaâu coá thñch chúi ngöng. Loaåi sang
thûúâng daânh cho nhûäng quan nhoãm caác öng tham, öng phaán, möåt söë vùn
nghïå sô coá gia àònh buön baán hoùåc àûúåc nhúâ cêåy vaâo cha meå, anh em...
Loaåi sang úã Khêm Thiïn phaãi kïí àïën nhaâ haát cuãa baâ àöëc Sao vaâ cuãa
danh ca Àaâm Möång Hoaân. (Nûä ca sô naây àûúåc caác haäng thu àôa haát Pa
theá, Asia, Columbia tranh nhau múâi thu úá a haát nïn rêët nöíi tiïëng vïì
ngêm thú, ca truâ... Nhûäng úá a haát cuãa cö àaä àûúåc phaát haânh khùæp Viïåt
Nam , taåi Höìng Köng vaâ taåi Phaáp). Loaåi bònh dên göìm àuã moåi thaânh
phêìn khaách thöng tuåc hún, nhûng cuäng àêåm neát cuöåc àúâi hún ... Caác nhaâ
haát thûúâng theo yïu cêìu cuãa khaách maâ töí chûác nhûäng chêìu haát vaâ chêìu
rûúåu. Coá khi chêìu haát keáo theo chêìu rûúåu hoùåc ngûúåc laåi. Nhaâ haát
thûúâng coá hai têìng. Têìng dûúái daânh cho haång khaách trung vaâ bònh dên.
Têìng trïn daânh cho khaách sang, àûúåc böë trñ nhû úã nhûäng gia àònh quan
sang, quyïìn quyá. Thûúâng coá möåt hai bûác bònh phong ngùn caách tûâng
khoaãnh. ÚÃ chñnh giûäa laâ möåt giaá löå böå saáng quùæc. Sêåp guå, tuã cheâ àïìu
khaãm nhûäng chûä: phuá, quyá, thoå, khang ninh; nhûäng hònh tûúång con dúi
vaâ àöìng tiïìn. Möåt baân thúâ coá chiïëc àónh àöìng lúán, möåt loå àöåc bònh cöí vaâ
möåt baát hûúng luác naâo cuäng coá khoái bay lïn laâm mêy gioá àïí giûä caái maâu
dô vaäng, toaã muâi thúm ngaâo ngaåt vaâ laâm nïn möåt bêìu khöng khñ mú
maâng sûúng phuã. Trïn tûúâng cuäng treo möåt vaâi bûác tranh cöí vaâ möåt buát
thú phaáp vúái nhûäng neát chûä bay böíng àïí gêy caãm hûáng maånh vúái nhûäng
ai coá chuát lûu luyïën àïën chûä nghôa vaâ nghïå thuêåt.
Höm êëy, nhaâ haát nhêån àûúåc phong thû baáo seä coá 4 võ khaách quyá
àïën múã chêìu rûúåu vui vaâo luác 8 giúâ töëi... Khaách àïën trûúác giúâ chûâng 15
phuát. Cêåu Phaán Ngön ùn mùåc sang troång nhêët. Cö Xuyïën ra àúä muä, aáo
ngoaâi cho khaách vaâ vùæt lïn mùæc aáo. Caác võ khaách ngöìi xuöëng mêëy chiïëc
ghïë guå coá mùåt àaá. Gian phoâng vang lïn:
Tom tom tom, chaát . . Tûng tûng, tûng... Tiïëng phaách chaãy tung
tùng nhû nûúác suöëi. Cö Huïå haát lïn:
Ai cêìu Phong, maâ gioá tûå àêu sang!
Hay maãi khaách vùn chûúng... tòm kïët baån
Gioá húäi gioá, phong trêìn ta àaä chaán
Caánh chim bùçng, chñn vaån nhûäng chúâ mong
Nïn chùng gioá cuäng chiïìu loâng...
Chó laâ vaâi cêu thöi, nhûng ca nhi, thêìy àaân vaâ ngûúâi àaánh tröëng
chêìu àïìu laâ nhûäng tay cûå phaách nïn hay lùæm. Noá ngên nga, trêìm böíng,
da diïët. Noá mang theo chêët thú Àûúâng, nhûäng àaám mêy lang thang xa
xöi, aão aãnh...
Cêåu Ngön laâm duyïn vúái öng Baân möåt bao thuöëc Craven A. Öng àaä
khûúác tûâ canh haát úã nhaâ àêìu phöë àïí àïën àaánh àaân cho ngûúâi tri kyã. Àaâo
Huïå àûúåc biïëu chiïëc khùn san Bom bay. Mêëy cö àaâo khaác àûúåc möîi ngûúâi
möåt taá khùn mùåt muâi soa. Caác cö coân coá thïí àûúåc nhêån möåt chuát tiïìn
biïëu. Nhûng nhêån vaâo luác khöng ai biïët àïën.
Moåi ngûúâi vaâo cuöåc rûúåu àêìy hên hoan, phêën khúãi. Öng tham Traác
ngêm mêëy cêu thú say cuãa Vuä Hoaâng Chûúng röìi nêng cheán chuác mûâng
sûå gùåp mùåt, chuác mûâng nhaâ haát. Caác chõ em àaä thuöåc tñnh tûâng ngûúâi.
Cêåu Ngön vaâ öng Phaán toaâ sûá àûúåc múâi hai ly rûúåu Têy. Coân hai võ khaác
duâng hai ly rûúåu Mai Quïë Löå... Caác naâng haát ngöìi bïn caånh caác quan
khaách, roát rûúåu rêët kheáo röìi vúái hai baân tay ngaâ, nheå nhaâng àûa lïn
miïång khaách: “Em dêng chaâng... rûúåu trûúâng sinh...” . Uöëng xong, hoå
thûúãng thûác möåt vaâi miïëng ngon trong baát boáng nhû miïëng boáng thuã,
thõt, töm, rêëm vaâ chuát nûúác duâng. Vaâ cûá thïë, vûâa uöëng traân vûâa nïëm
naåp. Nhûäng moán nhêëm nhaáp naây do caác cö em lêëy tûâ chiïëc phaång sûá
Giang Têy ra röìi àïí vaâo baát con, àûa àïën cho khaách. Caác cö gaái múâi, giuåc
khaách ùn keão nguöåi. Hoå phe phêíy caái quaåt, quaåt cho khaách. Hoå giúái thiïåu
kheáo cho khaách àïí cho khaách biïët nhûäng moán mònh àang ùn àûúåc chïë
taåo búãi nhûäng baân tay thên yïu. Nhûäng baân tay êëy cuäng nhùæc nhúã àïën
nhûäng baân tay cuãa ngûúâi em gaái, chõ gaái hoùåc chñnh ngûúâi meå thûúng
yïu cuãa khaách.
- Naâo ... têët caã ... ta caån cheán . Uöëng cho kyâ say...
Hoå àûáng lïn, cuång ly röìi ngöìi xuöëng cuäng cuång ly. Hoå baân vúái nhau
vïì nhûäng chuyïån vùn, thú. Khen ngûúâi naây, chï ngûúâi kia. Têm àùæc vúái
nhûäng aáng vùn, thú hay. Hoå noái vïì Lyá Thaái Baåch, Taãn Àaâ, Àöî Phuã v.v..
Hoå noái àïën nhûäng nùm 1937 - 1938 laâ nhûäng nùm àûúåc goåi laâ Haâ Nöåi
vaâng son. Hoå baân lêy caã sang hiïåu may Têy Chu Mêåu úã Haâng Tröëng,
hiïåu may aáo daâi Caát Tûúâng úã ngaä nùm Baâ Triïåu vaâ khöng quïn nhùæc àïën
cö em vúå cuãa hoaå sô Caát Tûúâng laâ cö Nga - Caát Tûúâng. Rûúåu vaâo thïm,
hoå laåi baân sang sùæc àeåp cuãa cö Sñu, cö Sñu laâ em gaái nhaâ tiïíu thuyïët kiïëm
hiïåp Lyá Ngoåc Hûng. Cö Sñu àaä laâ hoa khöi Haâ Thaânh vaâ nöíi danh trong
nhûäng chúå phiïn Ki meát (Kermesse)...
Öng Phaán toaâ sûá àoåc möåt àoaån thú cuãa Huyïìn Kiïu viïët vïì mêëy
vêìn thú say cuãa nhaâ thú ngûúâi Phaáp laâ Paul Verlaine. Moåi ngûúâi taán
thûúãng öng bùçng caách möîi ngûúâi uöëng möåt ly rûúåu.
Trong 4 ngûúâi khaách töëi nay, coá möåt ngûúâi tïn laâ Quy Anh cao
dong doãng, lõch thiïåp, àeåp trai, laâ con nhaâ giaâu, moåi ngûúâi thuác giuåc maäi
maâ anh chûa lêëy vúå Anh àaä àöî tuá taâi phêìn möåt röìi boã hoåc, laâm cöng viïåc
kinh doanh. Anh rêët röång raäi vaâ thñch laâm baån vúái möåt söë caác nhaâ vùn,
nghïå sô. Anh rêët say mï haát aã àaâo. Höm nay, anh rêët ñt noái. Ngûúâi ngöìi
saát caånh anh laâ àaâo Ngên. Cö cuäng khöng noái gò maâ chó tröng nom, sùn
soác cho anh. Hai ngûúâi luön nhòn vaâo mùæt nhau. Thónh thoaãng hoå laåi
cûúâi vúái anh àùæm àuöëi: “Àùæm say röìi, Ngûúâi úi” nhû ngûúâi quan hoå baão
vêåy.
Àaâo Ngên höìn hêåu vaâ nghiïm trang, tûúi tùæn maâ mú maâng. Naâng
haát àûúåc rêët nhiïìu loaåi: haát ru, haát haäm, haát ngêm ngöìi. Qua baâi “ 36
thûá gioång” cö haát caã Böìng Maåc, Xa Maåc v.v.. Löëi naâo cö cuäng haát àûúåc rêët
hay, bay böíng, haâng huï, àêìy caãm hûáng... Àïm höm nay, naâng khöng
phaãi haát.
Baâ chuã ùn mùåc sang troång vaâ cêìu kyâ, ra vúái moåi ngûúâi. Baâ chùæp
tay, noái: “Chuáng ta coá chêìu rûúåu sau naây mûâng cho gùåp nhau, mûâng cho
em Ngên vïì vúái cêåu Quyâ. Moåi viïåc àaä àûúåc daân xïëp tinh tûúm. Àïí em
Ngên ài ... töi thûåc tònh àûát caã ruöåt. Con ngûúâi naây àûúåc caã moåi mùåt.
Nhûng thöi. Phaãi gaåt nûúác mùæt maâ chia tay. Coá gùåp mùåt, coá chia tay...
Töi nïí cêåu Quyâ. Cêåu àöëi vúái töi rêët àeåp... Vaã laåi, cuäng la duyïn phêån phuâ
sinh...”. Cêåu Quyâ àeo vaâo cöí àaâo Ngên möåt thiïëc kiïìng vaâng röìi ngùæm
nghña. Luác naây nhûäng gioång haát cêët lïn, tiïëng àaân phaách, tiïëng tröëng
chêìu vang lïn. Bêìu khöng khñ trúã nïn xön xao. Giai nhên naãn trñ àùæc
Choát yïu hoa... i...i nïn dan dñu vúái tònh...”
Moåi ngûúâi laåi uöëng rûúåu, múâi nhau... Qua tiïëng haát, qua nhûäng
cheán rûúåu, nhûäng lúâi trao àöíi nhoã nheå vúái nhau, vûâa coá chuát vui veã tiïîn
àaâo Ngên ài theo chöìng, vûâa coá võ ngêåm nguâi keã úã ngûúâi laåi ài, vûâa coá sûå
suy nghô vïì nhûäng söë phêån. Biïët àêu àaâo Ngên laåi seä bûúác vaâo quaäng àúâi
“mûa gioá” naâo àoá... Xûa nay, söë phêån moãng manh cuãa caác ca nhi coá mêëy
khi àûúåc vuöng troân?
Mêëy võ quan khaách say rûúåu, nùçm caã ra sêåp vaâ ài vùng cuâng caác cö
àaâo ngöìi caånh chùm soác. Cêåu Quyâ dùæt tay àaâo Ngên, gêåt àêìu cuái chaâo
moåi ngûúâi ra khoãi cûãa, àûa naâng vïì möåt goác phoâng riïng úã möåt laâng vuâng
Bûúãi.
Luác àêìu, ngûúâi ta vêîn nghi ngúâ vïì möëi tònh cuãa cêåu Quyâ vúái àaâo
Ngên. Ai laåi, möåt trai tên àeåp noän, taâi hoa nhû thïë laåi ài lêëy vúå aã àaâo bao
giúâ. Nhûng khaác hùèn vúái moåi lúâi dõ nghõ, xò xaâo, hoå ùn úã vúái nhau thêåt
àùçm thùæm vaâ coá vúái nhau 4 mùåt con. Àïën luác mêëy ngûúâi con cuãa hoå àaä
thaânh gia thêët röìi maâ luác naâo hoå cuäng quêën quñt bïn nhau. Ài àêu cuäng
ài hai ngûúâi. Mêëy ngûúâi trong laâng tröng thêëy , hoå liïìn nhaáy nhau:
“Hoå Têy quaá àêëy...”
* *
Nùm 1997, vaâo möåt buöíi saáng muâa thu, do möåt sûå giúái thiïåu naâo
àoá, cö ca sô L.A àïën nhúâ töi giaãi thñch cho möåt söë àiïìu vïì haát quan hoå vaâ
haát ca truâ..;Cö L.A cuäng trïn 40 tuöíi röìi nhûng vêîn coân sùæc saão lùæm. Vaâ
cö giöëng hïåt nhû àaâo Ngên ngaây xûa maâ töi biïët. Trong khi giaãi thñch
cho cö, töi nhùæc nhiïìu àïën laâng Y.T úã Bûúãi, cö liïìn hoãi:
- Baác biïët roä laâng Y.T thïë?
- Vò àoá laâ laâng töi maâ.
- Thïë thò chaáu hên haånh àûúåc laâ àöìng hûúng vúái baác... Nhaâ chaáu úã
cuöëi laâng. Nhûng àoá laâ ngaây xûa. Bêy giúâ, chûâng möåt thaáng chaáu múái vïì
laâng möåt lêìn. Chaáu coá ngûúâi anh chúi àaân dên töåc cho àoaân X, hai chaáu
gaái laâ ca sô trong hai àoaân nghïå thuêåt. Chaáu laâ em uát, haát àuã loaåi naâo ca
truâ, naâo quan hoå vaâ caã nhaåc múái.
- Chaáu laâ...
Chaáu laâ con cuãa böë Quyâ vaâ meå Ngên chaáu. Böë meå chaáu àaä mêët caã
röìi...
- AÂ töi biïët... Töi biïët... öng Quyâ... baâ Ngên.
Trûúác àêy, töi khöng thïí naâo taã hïët àûúåc caái àeåp trong nhûäng tiïëng
haát xuêët thêìn cuãa àaâo Ngên. Töi cûá tiïëc maäi súå chuáng mêët ài. Nhûng
khöng, chuáng àûúåc
nhûäng ngûúâi con lúáp sau àoán nhêån. Chùèng haån nhû L.A vaâ rêët nhiïìu
ngûúâi yïu mïën chuáng, laâm tûúi treã laåi nhûäng tinh hoa tûúi àeåp cuãa
chuáng. Nhûäng tiïëng haát hay truyïìn tûâ àúâi xûa, àaä àûúåc gieo vaâo cuöåc
àúâi, vaâo nhûäng thïë hïå thñnh giaã, diïîn viïn nöëi tiïëp àïí hoå nhêån lêëy vaâ tiïëp
nöëi mong moãi giûä laåi neát nghïå thuêåt
àöåc àaáo vaâ àùåc sùæc cuãa vùn hoaá Viïåt Nam.
SÖËNG CHÏËT VÚÁI NGHÏÌ DIÏÎN
Öng Syä Tiïën laâ möåt diïîn viïn kiïm thêìy tuöìng àaä coá nhiïìu vai diïîn
laâm cho moåi ngûúâi coân nhúá maäi. Vúái nhûäng vai nhû Quan Cöng, Chu Du,
An Löåc Sún thò cho àïën bêy giúâ, chûa ai saánh àûúåc vúái öng. Laâ möåt nhaâ
soaån vúã, nghiïn cûáu sên khêëu, öng àaä soaån chûâng hún 40 vúã caãi lûúng
cho diïîn khùæp trong nûúác vaâ nûúác ngoaâi. Trong àoá coá chûâng 10 vúã rêët nöíi
tiïëng vaâ coá sûác söëng lêu daâi. Öng dêng hiïën cho sûå nghiïåp sên khêëu tûâ
nùm lïn 9 tuöíi cho àïën khi nhùæm mùæt. Öng àaä ài diïîn úã nhiïìu núi, khùæp
Trung, Nam, Bùæc. Trong laâng caãi lûúng, öng àaä coá möåt võ trñ khöng gò
thay thïë àûúåc trong loâng khaán giaã vaâ àöìng nghiïåp. Ngûúâi ta goåi öng laâ
con chim àêìu àaân hoùåc hoaâng tûã cuãa caãi lûúng.
Daåo àoá, öng nùçm trïn giûúâng bïånh àaä gêìn möåt nùm trúâi. Öng àaä
yïëu röìi. Ài àêu cuäng phaãi coá ngûúâi dòu, ùn phaãi coá ngûúâi boán. Trñ nhúá
giaãm suát nhiïìu. Chõ Kim Chung vûâa múái ài diïîn úã Phaáp vïì, àïën chaâo öng
vaâ chuyïín lúâi caám ún cuãa anh em kiïìu baâo bïn Phaáp túái öng. Hoå àaä diïîn
hai vúã caãi lûúng do öng viïët laâ Maåc Tuyïët Lan vaâ Huyïìn Trên cöng
chuáa. Ngûúâi xem chen nhau àïën quaá àöng. Caã hai vúã àïìu àûúåc hoan
nghïnh nhiïåt hïåt ... öng àûáng dêåy, cöë huy àöång têët caã moåi khaã nùng coân
laåi, cêët tiïëng haát. Öng haát liïìn mêëy àoaån hay nhêët trong vúã Maåc Tuyïët
Lan laâm cho moåi ngûúâi hïët sûác ngaåc nhiïn vaâ bêët ngúâ. Vò sao öng coá thïí
nhúá vaâ haát hay àïën nhû thïë Trïn goâ maá con ngûúâi phiïu baåt êëy giaân
giuåa nûúác mùæt. Trong öng run rêíy möåt tònh yïu àùçm thùæm vaâ nöîi khao
khaát khöng nguöi. Moåi ngûúâi trong gia àònh khuyïn öng nghó ngúi cho àúä
mïåt. Öng coân àoåc thïm möåt vaâi lúâi àöëi thoaåi giûäa Phan Têët Chaánh vaâ
“Trêìn Diïåu Thûúâng (vúã Phan Trêìn) röìi múái chõu ngöìi xuöëng. Ngaây höm
sau, öng phaãi ài bïånh viïån. Öng bõ hön mï liïìn trong mêëy ngaây röìi qua
àúâi ngaây 17 - 1 - 1982. Coân phaãi noái thïm: Àúâi öng àaä no àuã muâi àoái
raách.
Nghïå nhên Tû Liïn laâ öng truâm möåt gaánh cheâo cuãa chiïëu cheâo
Hûng Yïn. öng àaä tung hoaânh nhiïìu nùm khùæp moåi chiïëu cheâo quanh
vuâng chêu thöí söng Höìng. Bêët cûá möåt gaánh cheâo naâo cuäng nùn ai öng
àïën tham gia, giuáp àúä. Nhûäng ngûúâi trong laâng cheâo khöng ai laâ khöng
biïët öng. Àïën luác tuöíi àaä cao, öng vêîn diïîn vaâ coân truyïìn nghïì cho caác
lúáp treã khöng biïët mïåt moãi. Àïën khi khöng thïí diïîn àûúåc nûäa, öng cuäng
khöng chõu vùæng mùåt trong caác àïm diïîn. Nhûäng luác naây, öng ngöìi sau
caánh gaâ àïí àûúåc àùæm mònh vaâo caái khöng khñ tûng bûâng cuãa sên khêëu,
àïí nghe haát, xem diïîn. Nhûäng caái àoá laâ thûác ùn cuãa öng. Khi vúã cheâo kïët
thuác, öng múái lûäng thûäng, chöëng gêåy vïì nhaâ. Möåt lêìn, sau möåt àïm diïîn
hay, moåi ngûúâi ra vïì àûúåc möåt luác khaá lêu. Sên khêëu chùèng coân möåt ai,
gia àònh khöng thêëy öng trúã vïì Moåi ngûúâi nhúán nhaác ài tòm thò thêëy öng
nùçm trïn saân, sau caánh gaâ. Öng tûâ giaä coäi àúâi nheå nhaâng nhû nguã trong
êm vang vaâ maâu sùæc cuãa àïm cheâo.
Hoaâng Anh laâ nghïå sô caãi lûúng, chuã soaái cuãa àoaân caãi lûúng
Phûúng Àöng (Haãi Phoâng). Öng àaä mang laåi vinh quang cho àoaân tûâ
nhûäng nùm 1956 - 1983.
Nhên dên Haãi Phoâng vaâ caác vuâng lên cêån àïìu mïën möå öng, thñch
nghe chuyïån vïì ngûúâi diïîn viïn rêët coá duyïn naây. Coá nhûäng ngûúâi chó
cêìn vaâo raåp nghe öng àöí möåt vaâi cêu voång cöí laâ maän nguyïån röìi. Hoaâng
Anh àaä àoáng goáp nhiïìu vai coá têm traång khaác nhau maâ àïìu thaânh cöng
caã, àïìu àïí laåi dêëu êën trong ngûúâi xem vúái tònh caãm haâm suác, sinh àöång,
trûä tònh. Öng àaä rêët thaânh cöng trong nhên vêåt cuå Höìng (Loâ lûãa diïåt
Têìn), Àïì Thaám (Hoaâng Hoa Thaám), öng giaâ hoå Trêìn (Höåi soáng Baåch
Àùçng), öng Nhên (Tiïìn vaâ Nghôa)... Danh saách naây coân keáo daâi. Öng laâ
möåt trong nhûäng nghïå sô hoaân haão vïì ca cuäng nhû vïì diïîn xuêët. Ngûúâi
ta goåi öng laâ Huyânh Thaái cuãa Haãi Phoâng. Öng mêët vaâo thaáng 3 nùm
1983. Nùçm trong linh cûäu, öng àûúåc hoaá trang, mang trang phuåc nguyïn
nhû trong vai öng Nhên trong vúã “ Tiïìn vaâ Nghôa” laâ nhên vêåt öng
thûúâng àoáng vaâ àûúåc hoan nghïnh nhiïìu vúái haâng trùm xuêët diïîn liïn
tuåc. Tang lïî cuãa öng àûúåc töí chûác ngay trong raåp. Ngûúâi àïën àöng, kñn
chùåt. Phña ngoaâi coân coá chûâng 800 – 900 ngûúâi. Quêìn chuáng, khaán giaã tûâ
caác núi àöí vïì tiïîn öng àïìu rûng rûng nûúác mùæt, mang àïën viïëng öng laâ caã
möåt rûâng hoa. Caác võ chûác sùæc cuãa thaânh phöë cuäng àïën tiïîn öng. Möåt söë
laänh àaåo cao cêëp gheá vai khiïng linh cûäu cuãa öng ra xe tang. Nhûng,
möåt söë quêìn chuáng nhiïåt tònh aâo àïën, xö vaâo, yïu cêìu àïí hoå cuäng àûúåc
tham gia vaâo viïåc khiïng linh cûäu cuãa ngûúâi diïîn viïn maâ hoå yïu mïën.
Linh cûäu àûúåc ài thïm möåt àoaån àûúâng gêìn 200 meát nûäa röìi múái ra xe
tang. Doâng ngûúâi tiïîn àûa öng daâi hïët phöë Phan Böåi Chêu.
Nghïå nhên Mêìm laâ truâm gaánh haát cheâo Nguyïn Xaá (Thaái Bònh).
Öng laâ diïîn viïn cheâo nöíi tiïëng khùæp caác tónh, kïí caã Haâ Nöåi. öng diïîn
cheâo vaâ chúi aác loaåi nhaåc cuå tû khi coân rêët nhoã tuöíi. Àïën khi coá tuöíi, öng
vên cöë gùæng coá mùåt trong caái àïm diïîn. Öng söëng trong khöng khñ cheâo
cûá nhû caá trong nûúác.
Möåt höm, öng thêëy trong ngûúâi khaác lùæm. Öng trõnh troång lêëy hoâm
quêìn aáo ra, àùåt giûäa nhaâ. Öng mùåc quêìn trùæng, aáo àoã, thùæt lûng xanh,
soi gûúng, veä rêu röìi chñt khùn lïn àêìu... öng noái lúán: “Naây baâ, àaánh
tröëng àïì töi ra vai öng Maäng”... Baâ vúå ngaåc nhiïn àïën höët hoaãng. Öng laåi
baão: “Thò töi baão cûá gioáng tröëng lïn maâ”...
Thïë laâ : tú... rung... tung... tung... tung tung... tung a ... öng Mêìm
chöëng gêåy ra , ngêm :
Nhaâ nhiïìu khaách àïën thûúâng àem laåi.:.
Löåc trúâi luön vêåt àïën tay ta...
Mêëy coäi kiïìu giaâ ...
Öng ngûâng möåt laát röìi haát “! Laäo say”:
Mêëy coäi... i... kiïìu giaâ
Cuöën sún laâm mêëy coäi i a ... kiïìu giaâ
Àiïìn xiïn, sún daä ...t a laâ chuã nhên...
Kyä thuêåt haát cuãa öng thêåt troån veån: ngûâng ngùæt, lïn, xuöëng,
ngêm... àïìu tuyïåt caã. Traång thaái say rûúåu trong cuöåc söëng khöng phaãi laâ
àeåp àeä gò. Nhûng nghïå nhên Mêìm biïíu diïîn àaä myä hoaá. Nghïå thuêåt vûâa
sêu sùæc vûâa múã ra cho loâng ngûúâi möåt traång thaái say sûa, vêîy goåi myä
caãm trong khaán giaã. Vai laäo say àaä trònh baây àûúåc caái tinh keâm theo möåt
chuát thö, caái àeåp keâm theo möåt chuát khöng àeåp lùæm cuãa cuöåc àúâi...
Àaä thêëm mïåt, öng laåi noái àïën:
Vaâ cha àêy coá mònh con laâ gaái
Maâ meå cha thò möi tuöíi möi giaâ
Mong cho con coá nuå, coá hoa...
Nhûng àïën àêy, öng böîng thúã gêëp, khuyå xuöëng, nùçm ra chiïëu. Ö ng
ra ài maäi maäi. Caã gaánh cheâo haát lïn mêëy laân àiïåu cheâo êm nhaåc nöíi lïn
söi nöíi vaâ rêìu rô röìi múái chuêín bõ viïåc tang ma theo di chuác cuãa öng.

HaNoi Van Hoa Va Phong Tuc

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

HaNoi Van Hoa Va Phong Tuc

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 1) 1

CHÛÚNG I: DÊËU TÑCH .......................................................................................................5

ÀÒNH ÀAÅI .......................................................................................................................8

LÏÎ HÖÅI CHUÂA TRÙM GIAN ......................................................................................... 11

CHUYÏÅN NGÖI ÀÒNH.................................................................................................. 15

CHUYÏÅN CAÁI AO LAÂNG .............................................................................................. 19

BA NGÖI MÖÅ “HÖÌNG NHAN” ...................................................................................... 23

CHUYÏÅN CON TRÊU ................................................................................................... 27

CHUYÏÅN CAÁI CHÚÅ ...................................................................................................... 33

CHUYÏÅN CAÁI CÖÍNG LAÂNG ......................................................................................... 37

NHÛÄNG PHO TÛÚÅNG QUYÁ HIÏËM ............................................................................... 41

CÊY GAÅO ...................................................................................................................... 44

CON NGHÏ ÀAÁ ............................................................................................................. 47

MIÏËU ÀÖÌNG CÖÍ ........................................................................................................... 49

CHÚÅ GIÚÂI HAÂ NÖÅI ....................................................................................................... 52

CAÁI CÊÌU MAÁI NGOÁI ..................................................................................................... 55

NINH HIÏÅP .................................................................................................................. 59

CHÛÚNG II PHONG TUÅC ................................................................................................. 62

TÏËT NHÛÄNG NÙM XÛA............................................................................................... 63

MÊM NGUÄ QUAÃã ........................................................................................................... 67

TRANH TÏËT ................................................................................................................. 69

CAÁNH ÀU MUÂA XUÊN ................................................................................................. 73

NGAÂY RÙÇM THAÁNG GIÏNG ........................................................................................ 76

MUÂA CÖËM, MUÂA HÖÌNG............................................................................................... 79

CUÁNG CHAÁO ÚÃ XOÁM AO NGANG................................................................................ 81

TÏËT TRUNG THU ÚÃ HAÂ NÖÅI ....................................................................................... 85

ÀEÂN ÀÏM TRUNG THU............................................................................................... 88

ÖNG GIÙÈNG ÖNG GIÙNG............................................................................................ 90

ÀAÁM CÛÚÁI NGAÂY XÛA ................................................................................................ 92

NGHI THÛÁC TANG LÏÎ TRUYÏÌN THÖËNG ................................................................... 94

CHUYÏÅN ÀÖËT VAÂNG MAÄ............................................................................................. 97

BOÁI TUÖÌNG ............................................................................................................... 102

HÖÅI LAÂNG XÛA.......................................................................................................... 104

PHAÁO TRONG VÙN HOAÁ TRUYÏÌN THÖËNG ............................................................. 107

CHÛÚNGIII:NGHÏÅTHUÊÅT ÊÍM THÛÅC ........................................................................... 110

CÖÎÎ VAÂ MÊM CÖÎ HAÂ NÖÅI XÛA................................................................................... 111

NHÛÄNG BÛÚÁC THÙNG TRÊÌM CUÃA PHÚÃ ................................................................. 115

BUÁN CHAÃ ................................................................................................................... 118

BUÁN THANG .............................................................................................................. 121

THÕT CÊÌÌY, QUAÁN THÕT CÊÌY LAÁI CHOÁ ..................................................................... 124

CHAÃ CAÁ ...................................................................................................................... 129

BAÂN VÏÌ GIA VÕ .......................................................................................................... 131

NÛÚÁC LOÅ CÚM NIÏU ................................................................................................ 134

RÛÚÅU! ........................................................................................................................ 137

NGÛÚÂI HAÂ NÖÅI UÖËNG RÛÚÅU ................................................................................... 140

BAÁNH BEÂO ................................................................................................................. 143

BAÁNH TRUNG THU ................................................................................................... 146

TRAÂ ÀAÅO .................................................................................................................... 149

CHUYÏÅN BÏËP NUÁC .................................................................................................... 152

BUÁN ÖËC HAÂ NÖÅI ........................................................................................................ 156

CHÛÚNG I: DÊËU TÑCH

LÏÎ HÖÅI CHUÂA TRÙM GIAN

CHUYÏÅN NGÖI ÀÒNH

Em xinh em àûáng möåt mònh cuäng xinh”

CHUYÏÅN CAÁI AO LAÂNG

Bïn göëc mai, búâ ao

BA NGÖI MÖÅ “HÖÌNG NHAN”

CHUYÏÅN CON TRÊU

CHUYÏÅN CAÁI CHÚÅ

“Trai thûúng vúå, àang àöng buöíi chúå

CHUYÏÅN CAÁI CÖÍNG LAÂNG

“Khúãi têm tiïìn nhên lêåp

NHÛÄNG PHO TÛÚÅNG QUYÁ HIÏËM

TÛÚÅNG BAÂ CHUÁA TAÅI CHUÂA MÑA