Professional Documents
Culture Documents
Agriculture in Bangladesh
Agriculture in Bangladesh
Agriculture in Bangladesh
- II
.
.
.
. .
- III
-, , -
[ ]
,
()
- IV
, ,
-
, , ,
,
, , -- , , -- -
,
,
- ,
-
,
, , ,
- V
-
-
-
-
-
-
-
, , ,
:
-
- :
, , ,
, -
, ,
- -
-
, -
- -
, , , ,
, , , - ,
, ,
-
,
, ,
, , , , ,
,
:
,
- : ,
,
,
,
(AETI & VTI)
, ,
,
- ,
-
,
, , ,
,
-- ,
, , , , ,
, ,
,
, , , , ,
, , ,
,
-
, , -, , , ,
,
,
-
:
- :
: (, , , )
,
,
,
: , ,
,
,
-
IPM
,
,
, ,
:
, , , , , ,
,
:
, ,
:
(Food
And
Agricultural
Organization,
FAO)
-
.
.
- ,
- : -
, ,
,
,
-
%
(BRRI)
(HYV)
-
,
- :
,
, , ,
, ,
, , , , , , ,
-
- -
;
, ,
,
, , ,
, ,
-
%
- :
-
:
, ,
, ,
()
( )
( ),
:
,
-
,
(/)
,
. , ..............
. ...............
. ................
. ..............
. ?
. %
. %
. %
. %
i.
ii.
iii.
?
i ii
i iii
ii iii
. i,
ii iii
. ?
.
.
.
.
-
. ?
.
.
-
. ?
.
.
. -
.
,
. ?
. -
.
.
. ?
. ?
. ?
. ?
.
.
.
:
:
:
:
- :
:
:
:
:
-
:
-
-
.. X ..
-
- ..
: . , . .
.
. -
.
.
, ,
:
:
: ,
- :
-
-
.
. , -
-
:
:
) : -
) : . . x .
) - :
) : , , ,
:
, , ,
-, , ,
,
()
()
- :
-
-
-
:
:
: , , ,
- :
? -
? , ,
, - , ,
-
, -
:
?
- - , ,
,
: , ,
,
: -
: -
:
:
,
:
-
: ,
: ,
:
:
- :
:
: ,
: , , , , ,
- :
- ,
, , ,
. -
.
.
.
-
:
,
-
,
:
:
,
:
. - ,
, ,
.
: -
:
: ,
,
:
-
:
,
:
, -, -,
:
: , ,
- : ,
-, -,
-
:
:
:
:
)
) .
:
:
:
:
)
)
:
:
:
:
)
) /
)
:
:
)
)
:
:
) ..
) /
:
-
)
)
)
)
:
: , ,
- : ,
:
: ,
: ,
:
: :
;
;
-
:
: :
;
:
:
-
: :
-
:
:
-
: :
;
-
:
:
: , ,
- :
?
, ,
,
:
, , , , ,
-
: , -
,
,
:
, , ,
-
:
,
: - () ()
, , , , , ,
-
:
: , ,
:
: , , , ,
-
- :
, -, -
, ,
:
- ..
-
:
-
-
:
, - ..
-
. ;
. ;
.
. ;
. ;
.
:
:
: ,
- :
, ,
, -
-
, -, -
-
, -
:
) ;
) -, ;
) ;
) ;
)
)
- ;
;
;
- ;
;
, ;
;
;
-
- ;
;
;
- ;
;
;
-
:
:
-
: , ,
- :
, , -,
-
- -
, , , , ,
, , -, , , , ,
, - - , /, , , -, ,
, ,
- : /
- :
: ,
,
- :
- :
:
- :
- :
-
: /
- :
- :
-
:
- :
- :
:
- :
- :
: /
- :
:
: , ,
,
- :
- :
:
- : /
- :
-
: ,
,
,
- :
- :
:
-:,
- :
: /
- :
- :
:
- : ,
- :
: /
- :
- :
:
- :
- :
: ,
,
- :
- :
- -
-
: , -, -
. ................
. ................. .................
. ..............
. ..................
/
.
.
. ?
.
.
.
.
.
i.
i.
ii.
?
. i ii
. ii iii
. i iii
. i, ii iii
. i.
ii.
iii.
-
?
. i ii
. ii iii
. i iii
. i, ii iii
:
. X .
. ?
.
.
.
.
. ?
.
.
.
.
.
. ?
.
.
.
-
:
. ?
. ?
. ,
.
. ?
. ?
. ?
. ?
. -
. -
. ,
.
,
:
-
- :
- /, , , ,
- () ()
() . .. :: ;
. - .. ;
. - .. ;
. - , ;
. , , ;
. ;
.
;
. ;
. - ,
;
. ;
.
;
-
() : (-)
:
?
?
?
?
- :
- :
- , ,
() :
- () ; ()
,
:
() X ; ()
- .. .. ; ()
- .. ; ()
; ()
: .+ . = ( . )
-
() : //
:
() , - ; ()
x ; ()
; ()
; () .. ; ()
.. ; ()
, , ; ()
; () ,
; () -
:
:
, ,
-
- :
()
-
-
-
-
-
-
-
-
:
() ; () ; ()
; ()
; ()
(- /); () ; () ,
- ; ()
;
:
() ? ()
? () ? ()
? () ? ()
? () ? ()
? () ?
- :
/ , -
() ; () ;
, () ; () ;
.
;
. ;
. ;
.
:
- :
,
%
:
.
;
. ( - ) / ;
. ( )
- / ;
. (LEAF COLOR CHART)
(- , )
. %
. ,
;
.
;
. , ;
.
. , ,
.
- .- .. -
;
. , ;
:
: -
?
-
:
-, -, , ,
- ; ) - ; -
-, - ) - - ,
, ,
. - . -
- -
- ,
, ,
- -
-
) :
,
) : , ,
:
. :
. :
. :
. :
. :
:
) :
-
) :
. :
,
,
, -
,
, - ,
, ,
. :
-
:
:
, , ,
, ,
-
, , ,
,
,
-
,
- .. -
(Alternate Wetting and Drying)
, , - ,
:
: - , - , , , ,
, ,
:
,
(mature fertilized ovule)
-
(true seed) (sexual seed)
,
- (selffertilized) , ,
( ) (hybridization)
(genetic) ,
(hybridization)
,
... (BADC)-
(selection
breeding) (generation)
:
-
-
( )
:
:
,
- :
(true
seed)
: (seed crop)
,
%
-
,
,
, ,
( -- )
- :
(sanitation)
,
-
,
, ,
,
-
,
, ,
. ................
. ................
. ..................
. .................
/
. ?
.
i.
ii.
iii.
?
.
i ii
i iii
ii iii
. i,
ii iii
-
. ?
.
.
.
.
.
i.
ii.
iii.
?
.
ii
i ii
i iii
.
. ?
. - ?
.
.
-
.
. ?
.
. ,
.
. ?
. ?
. ?
. ?
.
.
.
.
,
- , ,
, , , , ,
:
:
:
-
-
?
.
.
.
.
.
.
.
:
. -
.
. ,
-
-
%
% .%
-
:
: ,
:
-
. :
, - ,
- ,
- , ,
,
, , ,
. :
. :
. : , ,
. : ,
-
:
:
. :
. :
. : ,
:
: , ,
:
,
-
. :
- , , , , , ,
- , , , , , , ,
, , ,
- , , , , , ,
, ,
,
. :
. :
,
. :
. :
:
-
:
-
, . : .
. : .
. : .
. : .
, , , ,
,
, . :
. : -
,
-
- -
, ,
-
..
,
-
-
.-.
, - , ,
-
:
: , ,
:
, , -,
,
:
:
, , ,
-
:
:
, ,
, , ,
, , , -
: ,
:
, ;
,
-
-
-
, - ,
, -
,
.
- , -
.
.
- , ,
.
,
.
.
: , , ,
-
:
, , , ,
, , , ,
. :
,
. :
-,
,
- -
.. /
. :
-- , ,
-
. : -
, -, , ,
-
- , , , ,
, ,
:
:
:
, , , , ,
,
:
, ,
-
, ,
,
. ...................
. .............
. ..............
. ...........
/
.
.
.
.
. ?
.
. .
. i.
ii.
iii.
-
?
. i ii
. i iii
. ii iii
. i, ii iii
. ?
. .- .
. .- .
. .- .
. .- .
. .
.
. ?
. ?
. ?
.
.
-
. ?
. -
.
.
. ?
. ?
. ?
. ?
.
.
.
.
,
(, , ),
:
:
:
:
:
()
, , , , , , ,
, , , , , , , ,
:
, , ,
:
-
: -
.. - ..
: ,
, ,
:
: -
,
: ,
:
:
:
:
-
- ) , )
- -
:
-
-
- :
-
, ,
,
,
:
:
, , , , ,
:
: , , ,
:
, ,
: ()
, , , , , , , ,
, - ,
- , -
, - -
,
( ), ( ), , ,
,
, - , , , , , , ,
- - (
)
-
, - , , ,
,
,
-
:
, , ,
:
:
:
:
:
:
-
-% -
-
:
:
-
: % - , -
,
: -
- -
-
-
: -
- -
:
: , , ,
:
, - ,
, ,
,
-
, , , , , ,
- , ,
, , , , ,
- , , ,
, , , ,
,
, -, , ,
,
, - -
. / :
. : , - ) )
)
) , , ,
, ,
. : -
, ,
:
. :
-
. :
:
. :
,
, , ,
:
: ,
:
. :
- -
, -
-
%
,
-
. :
-
-
. :
,
-,
. : -
-
-%
,
. :
-
-
. :
,
, ,
- -
:
:
-
:
:
, ,
-
, , , ,
,
- ,
-
:
:
:
: ,
:
-
-, -
,
-
:
:
,
.. -
.
:
-
,
-
:
-
:
, , , ,
-
,
: , , , ,
:
, ,
:
-
: ,
: , , ,
. . -
-
:
:
:
: -
,
: -
- -
- , - -
-
-
: -
.. - ()
- ..
-
:
:
: ,
:
:
-
- .. -
-, -, -
- :
:
-
:
( )
( )
-.
-.
:
, , / , : : :
. : . -
- -
:
, ,
,
-
, ,
-
:
: , ,
- -. , -
:
-
.
,
.
-
: -
, - -
-.
:
:
- ,
-
: , , ,
: -
-
, , ,
- ..
-
: -
:
- , - , - .-
:
, , , ,
-
(%)
-
-
-
.
.
.
-
:
: , ,
-
,
, , ,
: ,
:
,
,
-
,
,
-
: , ,
:
,
:
, , ,
, - , , -
-
:
,
-
:
-
:
:
:
: - -
,
, -
,
: , , ,
:
,
:
,
-
:
:
-
:
:
,
:
, ,
, , ,
, -, ,
, , -
-
-
-
:
-
,
, -
:
(+) (+)
(+)
:
:
:
:
-
: - -
:
: , , ,
,
:
,
:
, - -,
, , , , ,
:
,
) - , , , , ,
-
) : , ,
,
: , , , ,
- , ,
, , ,
: ,
, -
: , ,
:
:
,
:
: -
. ( )
-
:
: , ,
-
:
: ,
-
- -
-
:
: ,
, ,
-
- (- .)
-
:
:
()
: , ,
()
-
-
-
. ............
. ..............
. ...........
. ...........
/
.
.
.
.
. ?
.
. -
. i.
ii.
ii. -
?
. i
. ii
. i ii
. ii iii
-
. ?
. , ,
. , ,
. , ,
. , ,
. - . . ?
. i.
ii.
iii.
?
. i ii
. i iii
. ii iii
. i, ii iii
. ?
.
.
:
-
. ?
.
. ,
.
.
. ?
. ,
.
.
. ?
. ?
. ?
. ?
.
.
.
.
,
,
:
-
:
:
, () , ()
() :
,
() :
,
-
() :
() :
- :
. ,
.
. , ,
. ,
.
.
- :
-
:
:
.
,
(. )
:
.. X ..
.. X ..
.. X ..
X ..
X ..
X ..
(. )
-
,
-
..
- . - .
: ()
- : ( )
-
:
-
.
.
.
.
.
.
:
: , , , , .. X .. ,
:
.
.
.
.
.
.
.
.
. -
.
. ..
-
.
:
-
:
, ,
( )
.
. ?
: ,
, , ,
-
-
.
.
.
.
. , ,
.
.
.
.
. -
.
. ,
, ,
:
, . -
.
.
-
- :
:
.
.
. - -
.
.
.
.
.
.
.
.
-
, , - -
-
? ?
:
- , ,
, ,
-
- ( )
. .. ,
. ..
-
.
.
..
.
. ..
:
X
: ( )
:
.
.-.
.
. , ,
. - -
. - ,
. ,
.
.
. ,
X
.
:
-
, , , , ,
, ,
, .
.
.
.
. :
-
.
: ,
. ,
: ,
. ,
-
: ,
.
-, , ,
:
-
:
,
, , , , ,
:
- , ,
, , , -
, , , , , , , ,
, , , ,
, , , , ,
,
.
.
.
.
.
.
.
. , ,
. , , ,
. ,
.
- :
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
-
:
,
, , , , , , , ,
,
- . ,
- .
- .
- -
/ ..
..
.-. ( )
/
/ .-.
.. X .. X .. ,
,
-
- , , , ,
, , ,
- , , , , ,
:
:
-
: /
:
, , , , ,
, , , , ,
. ............
. ........... ..............
. ...............
. ............. ..............
/
.
.
.
.
-
. .. ?
.
. .
i.
ii.
iii.
?
. i ii
. i iii
. ii iii
. i, ii iii
:
. ?
.
. ?
.
:
. ,
. ?
.
.
.
-
.
. ?
. ?
.
.
. ?
. ?
.
.
.
.
.