Eksperimentalna fizi~ka hemija

1 1
Viskoznost je karakteristi~na osobina te~nosti koja se javlja pri la-
minarnom (slojevitom) kretanju te~nosti, kao posledica trenja izme-
|u slojeva. Mo`e se definisati i otporom kojim se te~nost suprot-
stavlja te~enju, odnosno protivi pomeranju susednih slojeva te~nosti.
[to je ve}a otpornost ve}a je i viskoznost.
Prou~avanjem viskoznosti bavi se nauka o proticanju te~nosti
reologija. Ime poti~e od gr~kih re~i rheo (proticati) i logos (nauka).
Ova nauka bavi se i svim pojavama koje nastaju kao posledica pome-
ranja unutra{njih slojeva pod dejstvom spolja{njih sila. Prema tome,
reologija je nauka koja prou~ava proticanje i deformaciju materije.
Kretanje te~nosti izme|u dve paralelne plo~e od kojih je jedna
pokretna a druga nepokretna, mo`e se slikovito prikazati {pilom
karata (slika 1). Sloj te~nosti uz pokretnu plo~u kreta}e se istom brzi-
nom kao i plo~a, a onaj uz nepokretnu osta}e nepokretan.
Ako se pokretna plo~a kre}e nekom brzinom v (koja zavisi od
primenjene sile F), obrazova}e se gradijent brzine proticanja sused-
nih slojeva na rastojanju x, (dv/dx). Usled ovoga javlja se trenje izme-
|u susednih slojeva te~nosti, tzv. unutra{nje trenje F. Ono ne zavisi
od pritiska, ve} od povr{ine slojeva i njihove relativne brzine. Te~-
nost koja se kre}e kroz cev malog pre~nika, npr. kapilaru, ima razli-
~ite brzine kretanja slojeva. Slojevi u sredini cevi imaju najve}u brzi-
nu, a ka zidovima cevi sve manju, da bi u grani~nom sloju uz sam zid
cevi brzina bila jednaka nuli (slika 2).
Njutn(Newton) je dao matemati~ki izraz za silu unutra{njeg trenja:
gde je:
konstanta srazmere, tj koeficijent viskoznosti, koji zavisi od
prirode te~nosti i temperature
A povr{ina slojeva te~nosti na koju deluje sila unutra{njeg trenja
dv/dx = V gradijent brzine.
VISKOZNOST
(latinski viscositas lepljivost, tegljivost)
Teorijski princip
Slika1.
Slika 2.
Laminarno kretanje te~nosti
kroz cev
F =
.
A
.
dv
dx
(1)
Medenica / Male{ev Eksperimentalna fizi~ka hemija
Tako se Njutnova jedna~ina (1) mo`e jednostavnije prikazati:
Ako su povr{ina A i gradijent brzine V jedini~ne vrednosti, sledi
da je:
{to zna~i da je koeficijent viskoznosti ili, kra}e, viskoznost jedna-
ka sili unutra{njeg trenja. Ova viskoznost naziva se apsolutna ili di-
nami~ka viskoznost.
Jedinice dinami~ke viskoznosti izvode se iz Njutnovog zakona:
Paskal-sekund (Pa
.
s) je izvedena jedinica, a defini{e dinami~ku
viskoznost homogenog fluida koji laminarno struji i u kome, izme-
|u dva paralelna sloja na rastojanju od 1 m i gradijentom brzine od
1 m/s, nastaje napon smicanja od 1 paskala.
Recipro~na vrednost dinami~ke viskoznosti je fluiditet . To je
merilo lako}e kojom te~nost mo`e da te~e.
U tablici 1 date su vrednosti za dinami~ku viskoznost nekih te~-
nosti na 20C.
Te~nost (Pa s)
Ricinusovo ulje 0,986
Maslinovo ulje 0,084
Sulfatna kiselina 0,025
Salicilna kiselina 2,7110
-3
Glicerol 1,4910
-3
Etanol 1,2010
-3
Voda 1,00510
-3
Ksilol 0,8110
-3
Toluol 0,5910
-3
Benzen 6,5210
-4
Hloroform 5,8010
-4
Etar 2,3310
-4
Tablica 1.
Dinami~ka viskoznost nekih
te~nosti na 20C
F =
.
A
.
V
(2)
F =
(3)
(=) (=) (=) (=) N
.
m
2
s (=) Pa
.
s
F
A
.
V m/s
m
N
m
2 .
1
s
N
m
2 .
Eksperimentalna fizi~ka hemija
3 3
Pored dinami~ke, definisana je i kinemati~ka viskoznost , koja
se ~e{}e koristi:
gde je gustina fluida.
Dinami~ka viskoznost koristi se za definisanje osobina samo ~is-
tih (jednokomponentnih) te~nosti, tzv. njutnovskih sistema koji
se pona{aju po Njutnovom zakonu, prikazanom jedna~inom (1).
Ostale te~nosti, tzv. heterogeni disperzni sistemi ne pona{aju se po
ovom zakonu i nazivaju se nenjutnovskim sistemima.
Ako se radi o binarnim sistemima, rastvorima, koriste se relativ-
na, specifi~na, redukovana i unutra{nja viskoznost.
Relativna viskoznost (
r
) predstavlja koli~nik viskoznosti rast-
vora () i rastvara~a (
0
):
To je mera promene viskoznosti rastvora u odnosu na ~ist rast-
vara~ i zato je uvek ve}a od jedinice. IUPAC* preporu~uje da se ova
veli~ina naziva viskozitetni koli~nik.
Specifi~na viskoznost (
sp
) prikazuje prira{taj viskoznosti rast-
vora iznad jedinice, prouzrokovan prisustvom rastvorene materije:
Specifi~na viskoznost zavisi od vrste rastvara~a. Kako i relativna i
specifi~na viskoznost zavise od koncentracije, uveden je pojam re-
dukovane viskoznosti (
red
) koja predstavlja koli~nik specifi~ne
viskoznosti i koncentracije:
Redukovana viskoznost predstavlja prira{taj specifi~ne visko-
znosti po jedinici koncentracije. Za slu~aj da c 0 definisan je tzv.
grani~ni broj viskoznosti ili unutra{nja viskoznost []:
*International Union of Pure and
Applied Chemistry (Internacionalna
unija za ~istu i primenjenu hemiju)
=

(4)

r
=

0
(5)

sp
= =
r
1

0

0
(6)

red
=

sp
c
(7)
[] = lim

sp
c
(8)
c0
Medenica / Male{ev Eksperimentalna fizi~ka hemija
Ovaj broj odre|uje se ekstrapolacijom, sa grafika
red
u funkciji
c, za vrednost c = 0 (slika 3).
Za polimere velike molarne mase (ve}e od 30 kg mol
-1
) veza iz-
me|u unutra{nje viskoznosti [] i molarne mase M, mo`e se pri-
kazati Kun-Mark-Hauvinkovom (Khun-Mark-Houwink) jedna~i-
nom:
u kojoj konstanta K zavisi od prirode supstancije i temperature na
kojoj se odre|uje [], a konstanta n od geometrije makromolekula.
Vrednosti ovih konstanti za odre|eni sistem polimerrastvara~ mo-
gu se na}i u literaturi. Na ovaj na~in, odre|ivanjem viskoznosti raz-
bla`enih rastvora polimera, mo`e se odrediti njihova molarna masa.
Viskoznost koloidnih disperzija zavisi i od oblika ~estica dis-
perzne faze. Disperzni sistemi sa sfernim ~esticama pokazuju manju
viskoznost, a sa linearnim ~esticama znatno ve}u. Ako se koloidna
~estica linearnog oblika nalazi u rastvara~u prema kome ima mali
afinitet, te`i}e da zauzme sferni oblik, {to }e uticati na smanjenje
viskoznosti takvog disperznog sistema.
Viskoznost te~nosti zavisi od temperature, tj. sa porastom tem-
perature za 1C viskoznost vodenih rastvora opada za 2 3%. Na os-
novu eksperimentalnih rezultata do{lo se do slede}e empirijske jed-
na~ine zavisnosti viskoznosti od temperature:
gde su A i B konstante za ispitivanu te~nost.
Odre|ivanjem viskoznosti neke te~nosti mo`e se izra~unati nje-
na va`na aditivna i konstitutivna veli~ina reohor. Aditivnost zna~i
da zavisi od vrste i broja atoma ili atomskih grupa u molekulu, a
konstitutivnost od na~ina vezivanja atoma. Izraz za reohor glasi:
Slika 3.
Grafi~ko odre|ivanje grani~nog broja
viskoznosti
[] = K
.
M
n (9)
log= A +

T
(10)
R =

t
+ 2
p
(11)
1
8
Eksperimentalna fizi~ka hemija
5 5
gde je:
M molarna masa
dinami~ka viskoznost

t
gustina te~nosti

p
gustina pare.
U tablici 2 date su vrednosti reohora za neke atome i atomske
grupe, pa se na osnovu aditivnosti mo`e izra~unati reohor slo`enijih
jedinjenja.
ATOM/ATOMSKA GRUPA REOHOR
C 12,8
H(u CH) 5,5
H(u COH) 10,5
O(etarski) 10,0
Cl 21,3
Br 35,8
CH
2
23,8
COO (kiseline i estri) 36,0
Za farmaciju je poznavanje viskoznosti od velikog zna~aja pri-
likom formulacije farmaceutskih preparata i njihovih oblika za ade-
kvatnu primenu (emulzije, paste, supozitorije ili filmovi za oblagan-
je tableta). Proizvodnja medicinskih i kozmeti~kih krema, pasta i
losiona zahteva dobro poznavanje i reolo{kih osobina, kako bi pre-
parat bio pogodan da se primeni na ko`u. Ta~no definisani reolo{ki
parametri od presudnog su zna~aja prilikom izrade injekcionih hi-
podermijskih rastvora, da bi prilikom primene nesmetano proticali
kroz iglu.
Istiskivanje pasta iz tuba, pakovanje granuliranih preparata i
mnogi drugi postupci u farmaceutskoj industriji zahtevaju dobro
poznavanje zakona reologije.
Prou~avanje viskoznosti, kako pravih rastvora tako i koloidnih
disperznih sistema, pored teorijskog ima i prakti~no zna~enje. Me-
renjem viskoznosti koloidnih rastvora mogu}e je odrediti molarnu
masu koloida i objasniti oblik koloidnih ~estica. Ovo je veoma zna-
~ajno u proizvodnji rastvora za zamenu krvne plazme (npr. dekstra-
Tablica 2.
Vrednosti reohora nekih atoma
i atomskih grupa
Medenica / Male{ev Eksperimentalna fizi~ka hemija
na). Pored ovoga, poznavanje viskoznosti va`no je i za predvi|anje
procesa apsorpcije leka iz gastrointestinalnog trakta.
Za odre|ivanje viskoznosti koriste se ure|aji koji su zasnovani
na:
a) Poazejevom(Poiseuille) zakonu za isticanje te~nosti kroz kapi-
larnu cev metoda kapilarne cevi.
b) Stoksovom(Stouks) zakonu za brzinu padanja kugle kroz stub
te~nosti metoda padanja tela.
Ako se koeficijent viskoznosti odre|uje merenjem brzine istica-
nja te~nosti pod dejstvom Zemljine te`e (slika 4), onda je pritisak
stuba te~nosti p jednak sili F
1
koja pod uticajem sile zemljine te`e
deluje na povr{inu popre~nog preseka stuba te~nosti S:
Kako je:
gde je:
h visina stuba te~nosti
g ubrzanje Zemljine te`e
gustina te~nosti,
to se iz jedna~ina (12) i (13) dobija izraz za silu F
1
, koja pod uti-
cajem sile Zemljine te`e vr{i smicanje slojeva:
Te~nost po~inje da isti~e kada se sila trenja F (jedna~ina 2), koja
spre~ava kretanje slojeva, izjedna~i sa silom F
1
, koja pokre}e slojeve:
Metoda kapilarne cevi
Slika 4.
Metoda kapilarne cevi
p =
F
1
S
(12)
p = h
.
g
.
(13)
F
1
= h
.
g
.

.
S
(14)
F = F
1
(15)
Eksperimentalna fizi~ka hemija
7 7
Iz jedna~ina (2), (14) i (15) dobija se izraz za koeficijent
viskoznosti:
Po{to su veli~ine h, S i A konstante koje zavise od karakteristika
viskozimetra, a g konstanta Zemljine te`e, to se ova jedna~ina mo-
`e napisati u slede}em obliku:
Kako gradijent brzine (V = dv/dx) ima dimenzije (1/s), to se mo-
`e zameniti sa 1/t (gde je t vreme isticanja te~nosti iz viskozimet-
ra), pa jedna~ina (17) dobija slede}i oblik:
Za odre|ivanje viskoznosti iz brzine isticanja te~nosti koristi se
Ostvaldov (Ostwald) viskozimetar (slika 5).
To je relativna metoda, jer se upore|uje brzina isticanja odre|ene
zapremine te~nosti poznate viskoznosti, standarda (npr. vode) sa
brzinom isticanja iste zapremine te~nosti nepoznate viskoznosti na
istoj temperaturi.
Prema jedna~ini (18), koeficijent viskoznosti vode izra~unava se
iz:
a koeficijent viskoznosti te~nosti nepoznate viskoznosti:
Ako se vremena isticanja analizirane te~nosti i vode mere istim
viskozimetrom, tada su konstante K iste.
Slika 5.
Kapilarni viskozimetar po Ostvaldu
A gornja oznaka
B donja oznaka
=
h
.
g
.

.
S
A
.
V
(16)
= K

V
(17)
= K
.

.
t (18)

H
2
O
= K
.

H
2
O
.
t
H
2
O
(19)

x
= K
.

x
.
t
x
(20)
Medenica / Male{ev Eksperimentalna fizi~ka hemija
Deljenjem jedna~ina (19) i (20) i re{avanjem po
x
dobija se iz-
raz iz koga se izra~unava koeficijent viskoznosti:
gde je:

x
koeficijent viskoznosti analizirane te~nosti

H
2
O
koeficijent viskoznosti vode
t
x
vreme isticanja analizirane te~nosti
t
H
2
O
vreme isticanja vode

x
gustina analizirane te~nosti

H
2
O
gustina vode.
Primenjena je kod viskozimetra s kuglom, a zasniva se na Stokso-
vom zakonu:
gde je:
koeficijent viskoznosti te~nosti
F sila trenja pri kretanju kugle kroz stub te~nosti
r polupre~nik kugle
v brzina kretanja kugle (v = l/t, gde je l du`ina stuba te~nosti,
a t vreme padanja kugle).
Kugla pada pod dejstvom Zemljine te`e, a sila koja deluje na
kuglu jednaka je:
gde je:
g ubrzanje Zemljine te`e
gustina kugle

t
gustina te~nosti.
Metoda padanja tela

x
=
H
2
O

x
.
t
x

H
2
O
.
t
H
2
O
(21)
F
1
= r
3

.
g(
t
)
4
3
(23)
F = 6
.

.
r
.
v
(22)
Eksperimentalna fizi~ka hemija
9 9
Kada se ove dve sile izjedna~e, kugla se kre}e uniformno kroz
te~nost brzinom v. Tada iz jedna~ina (22) i (23) sledi:
Kako su veli~ine u razlomku konstantne, to sledi izraz:
Za odre|ivanje viskoznosti po ovoj metodi koristi se Heplerov
(Hppler) viskozimetar (slika 6).
Cev je napunjena te~no{}u poznate gustine. Kuglica, poznate gu-
stine, pada kroz cev ~iji je pre~nik neznatno ve}i od pre~nika kugli-
ce. Meri se vreme padanja kuglice izme|u ozna~enih linija A i B. Ceo
postupak izvodi se uz termostatiranje. Prethodno je potrebno (u
uputstvu za ure|aj) na}i vrednost konstante K za kuglice poznatih
gustina i pre~nika.
Slika 6.
Heplerov viskozimetar
=
(
t
)t
2r
2
g
9l
(24)
= K(
t
)t (25)
Medenica / Male{ev Eksperimentalna fizi~ka hemija
Aparatura i hemikalije

Kapilarni viskozimetar po Ostvaldu (slika 5)

Termostat sa me{alicom

Hronometar

Analizirana te~nost

Destilovana voda (standard)

Kalibracija viskozimetra
Kalibracija viskozimetra podrazumeva odre|ivanje konstante K, ko-
ja zavisi od karakteristika viskozimetra. Konstanta K odre|uje se
merenjem vremena isticanja vode i izra~unava iz izraza:
Vrednosti za
H
2
O
i
H
2
O
na temperaturi merenja nalaze se u
tablici 1 u Prilogu.
Viskozimetar postaviti u termostat u vertikalni polo`aj i uklju~iti
me{alicu. Pipetom odmeriti odre|enu zapreminu vode, sipati je u
viskozimetar i desetak minuta termostatirati na temperaturi od
20C ili 25C. Zapremina vode zavisi od zapremine ve}e kugle
viskozimetra i mora biti tolika da menisk vode bude ni`i od donje
oznake B, ali da omogu}ava podizanje nivoa vode iznad gornje oz-
nake A.
Odre|ivanje viskoznosti
metodom po Ostvaldu
Zadatak eksperimenta
Odrediti vreme isticanja odre|ene zapremine standarda (vode)
i analizirane te~nosti.
Iz srednjih vrednosti vremena isticanja, tabli~nih podataka za
gustinu i viskoznost vode i gustine analizirane te~nosti na radnoj
temperaturi izra~unati koeficijent viskoznosti (
x
) ove te~nosti sa
ta~no{}u datom za viskoznost vode.

H
2
O
= K
.

H
2
O
.
t
H
2
O
(26)
Eksperimentalna fizi~ka hemija
11 11
Preko gumenog nastavka vodu povu}i iznad gornje oznake na
viskozimetru i pustiti da slobodno proti~e kroz kapilaru. Hrono-
metar uklju~iti kada se menisk poklopi sa oznakom A, a isklju~iti ka-
da se menisk poklopi sa oznakom B na viskozimetru. Vreme isticanja,
izra`eno u sekundama, zapisati sa ta~no{}u hronometra. Merenje
vremena isticanja vode (t
H
2
O
) ponoviti deset puta. Viskozimetar za-
tim isprati sa malo etanola i osu{iti na vakuumu.
Postupak
Kao i kod kalibracije viskozimetra, suvom pipetom odmeriti istu za-
preminu analizirane te~nosti i izvr{iti deset merenja vremena isti-
canja analizirane te~nosti (t
x
) na istoj temperaturi.
Iz eksperimentalno dobijenih srednjih vrednosti vremena istica-
nja i datih vrednosti za gustinu i viskoznost vode (tablica 1 u Pri-
logu) izra~unati koeficijent viskoznosti (
x
).
Rezultate prikazati tabelarno.
t = ..... C
V = ..... mL (odmerena zapremina te~nosti u viskozimetru)
t = .......C

H
2
O
= ....... kg m
-3
(tabli~na vrednost)

H
2
O
= ....... Pa s (tabli~na vrednost)
Medenica / Male{ev
12