Deneyim Ve Sanat

JOHN DEWEYDE DENEYM VE SANAT
Aye EROLU

DOKTORA TEZ
Prof.Dr. H. mer ZDEN
FELSEFE VE DN BLMLER ANABLM DALI

2011
Her hakk sakldr.

T.C.
ATATRK NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
FELSEFE VE DN BLMLER ANABLM DALI

Aye EROLU


DOKTORA TEZ

TEZ YNETCS
Prof.Dr. H.mer ZDEN

ERZURUM2011

I

NDEKLER

ZET.......................................................................................................................... V
ABSTRACT .............................................................................................................. VI
KISALTMALAR .................................................................................................... VII
N SZ .................................................................................................................. VIII
GR .......................................................................................................................... 1

BRNC BLM
SANATIN ONTOLOJS
1.1. DENEYM .......................................................................................................... 33
1.1.1. Deneyimin Kayna....................................................................................... 36
1.1.2. Deneyimin Gereklemesi ............................................................................. 38
1.1.3. Deneyimin Unsurlar .................................................................................... 40
1.1.3.1. Duyum ..................................................................................................... 40
1.1.3.2. Zek-Zihin .............................................................................................. 43
1.1.3.3. Uzam-Zaman .......................................................................................... 45
1.1.3.4. Bilin ....................................................................................................... 46
1.1.4. Deneyimin Balamas .................................................................................... 48
1.1.5. Deneyimin zellikleri ................................................................................... 50
1.1.6. Deneyimin Trleri......................................................................................... 57
1.2. ESTETK DENEYM ........................................................................................ 62
1.2.1. Estetik Deneyimin zellikleri ....................................................................... 64
1.2.2. Estetik Deneyimin Aamalar ....................................................................... 66
1.2.3. Estetik Deneyimin Kaynaklar ..................................................................... 71
1.3. ESTETK OBJE ................................................................................................. 73
1.3.1. Sanat rn .................................................................................................. 74
1.3.2. Sanat Eseri .................................................................................................... 75
1.3.4. Estetik Objenin Varl ................................................................................. 81
1.3.5. Estetik Objede Form..................................................................................... 88
1.3.5.1. Resimde Form ......................................................................................... 95
1.3.5.2. Mimari ve Mzikte Form ........................................................................ 97
II

1.3.5.3. Edebiyatta Form ..................................................................................... 98
1.3.6. Estetik Objede Tz........................................................................................ 99
1.3.6.1. Sanatlarda Ortak Tz ........................................................................... 100
1.3.6.2. Sanatta Farkl Tz ................................................................................. 107
1.3.6.2.1. Mimari ve Heykelde Tz ................................................................. 107
1.3.6.2.2. Resimde Tz ..................................................................................... 109
1.3.6.2.3. Edebiyatta Tz ................................................................................. 110
1.3.6.3. Estetik Form-Tz ..................................................................................... 115
1.3.7. Estetik Objede Konu................................................................................... 123
1.3.8. Estetik Objede Ara .................................................................................... 126
1.3.8.1. Sanatta Farkl Ara ............................................................................... 133
1.3.8.2. Sanatta Ortak Ara ............................................................................... 134
1.3.8.2.1. Sanatta Ara Dil .............................................................................. 135
1.3.8.2.2. Duyu Organlar ............................................................................... 138
1.3.8.2.3. Akl ve Hayal Gc ......................................................................... 140
1.3.8.3. Farkl Sanatlarda Ara ......................................................................... 140
1.3.8.3.1. Resimde Ara .................................................................................. 141
1.3.8.3.2. Edebiyatta Ara............................................................................... 146
1.3.8.3.3. Mzikte Ara ................................................................................... 152
1.3.8.3.4. Mimaride Ara ................................................................................ 152
1.3.9. Estetik Objede Ritim .................................................................................. 153
1.3.9.1. Estetik Objede Ritime Katk Salayan Unsurlar ................................. 157
1.3.9.1.1. Doa ................................................................................................. 157
1.3.9.1.2. Duyumlar ......................................................................................... 159
1.3.9.2. Sanatlarda Ritim ................................................................................... 161
1.3.9.2.1. Resimde Ritim ................................................................................. 161
1.3.9.2.2. Edebiyatta Ritim ............................................................................. 165
1.3.9.2.3. Mimaride Ritim............................................................................... 169
1.3.9.2.4. Mzikte Ritim ................................................................................. 170
1.3.9.3. Ritim ve Simetri ..................................................................................... 171

III

KNC BLM
SANATIN EPSTEMOLOJS
2.1. BLM SANAT LKS ................................................................................ 176
2.1.1. Sanat ........................................................................................................... 176
2.1.2. Bilim ........................................................................................................... 178
2.1.3. Sanat ve Bilim Arasndaki Ortak Ynler .................................................. 179
2.1.4. Sanat ve Bilim Arasndaki Farklar ........................................................... 182
2.1.5. Entelektel Deneyim-Estetik Deneyim ...................................................... 188
2.1.6. Sanat-Bilim Adam .................................................................................. 191
2.1.7. Sanat-Felsefe likisi .................................................................................. 192
2.2. SANATTA FADE EDM .............................................................................. 196
2.2.1. fade Ediminde Duygu ............................................................................... 199
2.3. ESTETK OBJENN ANLAMI....................................................................... 207

NC BLM
SANATFERTTOPLUM LKS
3.1. SANAT VE HAYAL ........................................................................................ 216
3.2. ESTETK ALGILAMA ................................................................................... 222
3.3. ESTETK SJE ............................................................................................... 229
3.3.1. Sanat......................................................................................................... 229
3.3.2. Estetik Teorisyen ........................................................................................ 237
3.3.3. Eletirmen ................................................................................................... 238
3.3.4. Eletirmen-Sanat ..................................................................................... 241
3.3.5. zleyici-Sanat ........................................................................................... 244
3.4. ESTETK DEER ........................................................................................... 246
3.4.1. Sanat ve Gzellik ........................................................................................ 248
3.4.2. Ycelik ve Gzellik ..................................................................................... 251
3.4.3. Doruluk ve Gzellik ................................................................................. 253
3.4.4. yilik ve Gzellik ........................................................................................ 254
3.4.5. Fayda ve Gzellik ....................................................................................... 255
3.4.6.Gzellik-irkinlik ....................................................................................... 258
3.5. ESTETK HAZ ................................................................................................ 258
IV

3.6. ESTETK BEEN .......................................................................................... 263
3.7. ESTETK YARGI ............................................................................................ 265
3.7.1. Eletiri Teorileri ......................................................................................... 273
3.7.1.1. Empresyonist Eletiri ........................................................................... 274
3.7.1.2. ndirgemeci Eletiri .............................................................................. 278
3.8. SANAT-TOPLUM ........................................................................................... 280
3.8.1. Sanat-Doa ................................................................................................. 281
3.8.2. Uygarlk ve Kltr ..................................................................................... 283
3.8.3. Din ............................................................................................................... 291
3.8.4. Ahlak ........................................................................................................... 296
3.8.5. Tarih ........................................................................................................... 298
3.8.6. Ekonomi-Siyaset ......................................................................................... 301
SONU .................................................................................................................... 305
KAYNAKA ........................................................................................................... 310
Z GEM ........................................................................................................... 318
V

ZET
DOKTORA TEZ
Aye EROLU
Tez Danman: Prof.Dr. H.mer ZDEN
2011, Sayfa: IX + 318
Jri: Prof.Dr. H.mer ZDEN (Danman)
Prof.Dr. Celal TRER
Prof.Dr. Mukadder ERKAN
Do.Dr. Osman ELMALI
Do.Dr. Cengiz GNDODU

John Deweyin estetik dncesi, deneyim kavram zerine bina edilir. Dewey,
tamamlayc deneyim olan estetik deneyimi, estetik sje-estetik obje arasndaki
etkileim olarak tanmlar. Dewey, bu etkileimde zellikle estetik sje zerinde durur.
Estetik haz ve ifade kavraymzda ikindir ve onu anlamla donatr. Deweyin estetik
teorisi, yaam iinde var olan duyu nitelikleri ile iliki kavramn birletiren ve duyu-
mana ile anlamlanan ifade temelli bir teoridir. Estetik objenin, hem somut hem de soyut
yn vardr ve estetik obje, form-tz, ara-konu ve ritim-simetri gibi birtakm
tabakalardan oluur. Sanatn ifade edilmesinin yolu duygularla dile getirilmesidir.
Ayrca hayal gc de ifade edimi iin nemli bir gtr. Estetik deneyimin ikinci
unsuru estetik sjedir. Estetik sje sanat, eletirmen, estetik teorisyen ve izleyici-
seyirci olarak deerlendirilir. Estetik alglama, haz, beeni, deer ve yarg estetik
sjenin estetik obje zerine yapt nitelendirmelerdir. Sanat, insann katks sonucunda
gerekletirilen bir etkinliktir. Bu nedenle, sanata insann yaad toplum, uygarlk,
kltr, dil, tarih ve ekonominin etkisi vardr.
Anahtar Kavramlar: Sanat, estetik, deneyim, estetik deneyim, estetik sje-
estetik obje, form-tz, konu-ara, ritim-simetri, eletirmen, estetik yarg, estetik deer.
VI

ABSTRACT
Ph.D. DISSERTION
EXPERIENCE AND ART IN JOHN DEWEY
Aye EROLU
Advisor: Prof.Dr. H.mer ZDEN
2011, Pages: IX + 318
Jury: Prof.Dr. H.mer ZDEN (Danman)
Prof.Dr. Celal TRER
Prof.Dr. Mukadder ERKAN
Do.Dr. Osman ELMALI
Do.Dr. Cengiz GNDODU
John Deweys thought on aesthetics in based upon the concept, experience. He
describes aesthetic experience as the interaction between aesthetic subject and aesthetic
object and focuses on the aesthetic subject in this interaction. Aesthetic pleasure and
expression are intrinsic to our perception of the world and make it meaningful.
Aesthetic experience is founded in our sensually mediated, inter-subjective relationship
with the world. Aesthetic object has both concrete and abstract aspects, and consist of
such layers as form-substance, means-subject-matter, rhythm-symmetry, etc. Art can be
expressed through feelings and imagination. Artist, critic, theorist and audience can be
considered as aesthetic subject. Aesthetic perception, pleasure, taste, value, judgement
are qualities that aesthetic subject attributes to aesthetic object. Art is the activity of
human beings. Therefore society, civilization, culture, language, history, and economy
influence art.
Key Words: Art, aesthetic, experience, aesthetic experience, aesthetic object-
aesthetic subject, form-substance, means-subject-matter, rhythm-symmetry.

VII

KISALTMALAR
ev : eviri
Haz : Hazrlayan
Ed : Editr
MEB : Milli Eitim Bakanl
ODT : Orta Dou Teknik niversitesi
YKY : Yap Kredi Yaynlar
TDVY : Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar
Sad : Sadeletiren
S : Say
C : Cilt
VIII

N SZ

Pragmatist felsefenin temsilcilerinden olan John Dewey, Trkiyede zellikle
eitim felsefesi ile ilgili dnceleriyle tannmtr, bu nedenle Dewey hakknda yaplan
almalar da byk lde onun eitim anlay zerine olmutur. Bu almada
Deweyin pek tannmayan bir yn, estetikle ilgili grleri ele alnmtr. Yaam,
deneyimlerle var olur. Sanat da yaam deneyimlerinden biri olduu iin sanat anlamak
ve yorumlamak gemiten gnmze dnrleri megul etmitir. Dewey de bu
gelenei bozmayarak sanat felsefesiyle ilgilenmitir. Deweye gre estetik deneyim,
insann beden-ruh btnl ierisinde ulat en son noktadr. alma, Deweyin
estetikle ilgili dncelerini ele almakta ve onun bir estetik teorisyen, sanatn
ontolojisiyle ilgili felsefi dnce reten bir filozof olarak deerlendirilmesi gerektiini
gstermeyi amalamaktadr.
Estetik ve sanat konusunda Dewey dncesinin anahtar kavram deneyimdir.
Dewey estetiin tamamlanm bir deneyim olduunu, yani insann yaam deneyiminin
en son aamasnn sanat olduunu dnr. Bu yzden almamzda ilk olarak estetik
deneyim zerinde durmay amaladk. Estetik deneyim, estetik obje ve estetik sje
arasndaki iliki olduu iin, almada bu iki kavram Deweyin dnceleri
balamnda aklamay uygun grdk.
alma biri giri olmak zere drt ana blm ve sonutan olumaktadr. Giri
blmnde, Deweyin genel sanat dncesi ile ilgili bilgiler verilerek, sanat ve estetik
kavramlarnn onda ne anlama geldii, tarihi seyir ierisinde estetik teoriler ile
Deweyin dnceleri ve estetik teoriye katks incelenmektedir.
Birinci Blmde, sanat ontolojisi ele alnmakta ve genel anlamda deneyim
kavram zerinde durulmaktadr. Deneyim trlerinden olan estetik deneyim kavram
incelenmekte ve varlk olarak estetik obje ve estetik objenin tabakalar estetik form
ve tz; sanatta ara, konu, ritim ve simetri Deweyci bak asndan
deerlendirilmektedir.
IX

kinci Blmde, sanatn epistemolojisi, yani sanat ve bilim kavramlar ayr ayr
incelendikten sonra, bilim-sanat ilikisi, ifade edimi, estetik objenin anlam ve ifade
ediminde duygu kavram zerinde durulmaktadr.
nc Blmde, zellikle estetik deneyimin ikinci kavram olan estetik sje ele
alnp alt blmlerde sanat-hayal gc, estetik alglama, estetik sje, estetik yarg,
estetik deer, estetik haz, estetik beeni kavramlar ele alnmakta ve sanat-fert-toplum
alt blmnde sanatn doa, tarih, kltr, uygarlk, din ve ahlak ile ilikisi
incelenmektedir.
alma srasnda varlan bulgular sonu blmnde zetlenmektedir. yle ki,
Deweyin sanat felsefesinde deneyim kavram, bireyselcilik, arasalclk nemli yer
tutmaktadr; estetik deneyimin hem duyu hem de anlam yn vardr, bu nedenle
ieriinde duyu, zihin ve sezgi bir aradadr. Bununla birlikte Deweydeki sezgi;
teemml iine alan bir sezgidir. Teemml, sadece duyu-zihin deil sanatn ieriinde
zekya da yer veren bir kavramdr. Bu balamda Deweyin estetik dncesi idealist
estetik olarak ve ayrca bireyi n plana ald iin psikolojik, sbjektif estetik olarak da
deerlendirilebilir.
almann btn safhalarnda gerek kaynak salama gerekse kymetli
fikirlerinden yararlandm danmanm Prof. Dr. H.mer zden ve ders aamasnda
katklarn grdm Do. Dr. Osman Elmalya teekkr ederim. Ayrca almann
ortaya kmasnda ve kullandm kaynaklar edinmeme yardmc olan, deerli
fikirleriyle desteini esirgemeyen Prof. Dr. Celal Trer hocama ve Prof. Dr. Mukadder
Erkan hocama teekkr bor bilirim.

Erzurum-2011 Aye EROLU

1

GR

John Dewey felsefesi, deneyimcilik, naturalizm, pragmatizm ve arasalclk
akmlarnn etkisiyle geliir. Dewey iin felsefe, birey ve toplumun pratik yarar iin
oluturulmaldr. Ona gre, felsefe sorun reten deil, insan ve toplum hayatna zm
reten bir zellik tamaldr. Dewey, felsefede yer alan ruh-beden, birey-toplum,
organizma-evre gibi dalist kavramlara kar kar. Sz gelimi ona gre, ruh-beden
kavramlar insan btnl erevesinde deerlendirilmelidir. Ayrca Dewey,
evrimciliin ve natralizmin etkisiyle insann biyolojik evrimin bir rn olduu ve
doann bir paras olduu dncesini benimser. Doann bir paras olan insan
evresine ve topluma uyum ierisinde yaar. Bu arada Dewey, insann evresine ve
topluma faydal olmas gerektiini de vurgular. Dewey, eitim felsefesinde deneyimsel
eitim anlayn benimser. Ona gre eitim, renci merkezli ve rencinin evre ile
uyum srecini gerekletirmesini salayan bir zellik tamaldr. Bu nedenle o nce
birey, daha sonra birey vastasyla tm toplumun eitilerek toplum faydas
gerekletirilmelidir. Deweye gre bilgi hem duyum hem de zihin araclyla elde
edilir. Bu nedenle Dewey, bizi bilgiye gtren her eyi ara olarak dnr. Bu da
felsefesindeki arasalcln etkisiyle gerekleir.
Dewey, sanat felsefesini de deneyimcilik, natralizm, pragmatizm, arasalclk
akmlarnn etkisiyle oluturur. Dewey, estetik teorisi olarak estetik obje-estetik sjenin
etkinliinin korunmas gerektiini dnr. Bu nedenle onun estetii hem fenomolojik
hem de sbjektif estetik olarak dnlebilir. Deweyin sanat anlaynda hem duyuma
hem de zihine yer vermesi onun idealist estetik dncesine sahip olduunu gsterir.
Ayrca ona gre sanat toplum iindir. nk sanat toplumun maddi ve tinsel ynnn
geliimini salayan bir etkinliktir. Dewey, estetik sjenin katksyla gerekleen estetik
beeni, estetik haz, estetik deer, estetik yargnn sadece duyumsal deil de kavramsal
ynlerinin de olduunu ifade eder. Bu nedenle bir sanat eseri deerlendirilirken sadece
sbjektif olarak deil objektiflik gz nnde bulundurularak yorumlama yaplmaldr.
Baka bir ifadeyle Dewey, estetik deer yarglamalarnda objektif deerlendirmeyi
nerir.
2

John Dewey sanat felsefesiyle ilgili grlerini sistematik olarak Art as
Experience (Deneyim Olarak Sanat)
1
adl eserinde vermektedir. Her eyden nce
Deweyin sanat anlay, felsefesinin sanatsal ifadesi olarak dnlebilir, nk
Dewey, sanat felsefesini genel felsefi dncesi zerine bina eder. Richard
Shustermana gre, Dewey iin sanatn gerekleri ve ilgileri yaamn derin kklerini
tanmada yatar. Baka bir ifadeyle onun sanat dncesi pragmatist estetik olarak
deerlendirilebilir ve pragmatist estetik, sanat-felsefe, sanatta yaamn pratik-bilisel
ilgileri ve sanat yaamnn felsefi ideasn yeniden canlandrmay ifade eden dalizmin
kritii zerine kurulur.
2
Bununla beraber Deweyin idealist estetiinin
3
kkleri Grek
kltrne de dayandrlabilir.
4
Bu zelliklere sahip Deweyin sanat dncesinin
sistemletirilmesi ve dzenlenmesi g olsa da Deweyin felsefi dncesinde kendine
has slubunu koruyan bir sanat ifade etme ve deerlendirme anlay vardr.
Deweyin estetik anlaynda deneyim ina edici/kurucu bir kavramdr.
Deneyim, sje ile obje arasndaki etkileim sonucunda birtakm srelerle gerekleen,
balangc ve sonu olan fiili yaanty ifade eden bir kavramdr.
5
Daha baka bir ifadeyle
deneyimi varln adeta tzn ortaya karan bir edim olarak dnmek de
mmkndr. Drtlenme ile balayan bu etkinlik birtakm unsurlara sahiptir.
6
Bu
unsurlar araclyla deneyim sresel olarak gerekleir. Deweyin deneyimin koullar
olarak grd bu unsurlar, Henri Bergsonun felsefesindeki bilin hallerine
benzetilebilir. yle ki, deneyim kavram Dewey dncesinde, duyum, zihin-zek,
uzam-zaman ve bilin unsurlarndan oluurken; Bergsonda bilin kavram, duyum,
zek, uzam-zaman gibi unsurlar ihtiva eder.
7
Elbette deneyimin kendine has zellikleri
vardr. Deneyimin en nemli zellii, saf deneyimi yaam olmaktr.
8
Deneyimin en
belirgin ilkeleri devamllk ve etkileimdir.
9
Bununla birlikte deneyimi tek bir tr olarak
deerlendirmek mmkn deildir. Deneyimin pek ok tr vardr. Dewey bu trler

1
John Dewey, Art as Experience, Penguin, New York 2005.
2
Richard Shusterman, Practicing Phlosoph Pragmatism and The Philosophical Life, Routledge, New York 1997,
s.12-13; Shusterman, Pragmatist Aesthetics Living Beauty, Rethinking Art, Second Edition, Rowman&Littlefield
Publishers, Oxford 2000 s.13-14; Shusterman, Practicing Philosoph Pragmatism and the Philosophical Life, s.6.
3
Shusterman, Pragmatist Aesthetics Living Beauty, Rethinking Art, s.6.
4
Shusterman, Practicing Philosoph Pragmatism and the Philosophical Life, s.26.
5
Dewey, Art as Experience, s.41.
6
Dewey, Art as Experience, s.61; Celal Trer, Pragmatist Estetik (John Deweyin Sanat Felsefesi), Lain Yaynlar,
Kayseri 2009, s.66.
7
Aye Erolu, Henri Bergsonda uur ve Sezgi likisi, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
(Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi ), Erzurum 2007, s.158.
8
Dewey, Art as Experience, s.47;Trer, s.57.
9
Dewey, Art as Experience, s.42; Trer, s.53-54.
3

arasnda, zellikle dorudan deneyimin olup olmadn sorgular. Bu hususla ilgili net
bir ifade kullanmasa da bu deneyimi yaayan ya da yaamak isteyen insanlarn
varlndan sz eder.
10
Bu da Deweye gre byle bir deneyimin var olduunu
gstermektedir.
Bununla birlikte Deweye gre deneyimin, somut ve soyut olmak zere iki
aamas vardr. lk aama ile somut aama, entelektel deneyimi karlarken, soyut
aama ise somut aamay iine alan estetik deneyimi ifade eder.
11
Bylece deneyim
estetik deneyim ile tamamlanr. Bylece insan, deneyim ve estetik deneyim vastasyla
hem kendisiyle hem de kinatla artk zdelemi olur.
Deneyim gibi estetik sje ve estetik objenin etkileimi olarak ifade edilen estetik
deneyim de aamal olarak meydana gelir. Onun aamalarn tanma, alg, teemml ve
sezgi gibi sreler oluturur. Deweyin estetik deneyimi bu ekilde ifade etmesi, ada
Benedetto Crocenin estetik gryle benzerlik gsterse de Dewey, kendi dncesinin
Croceci sezgiden farkl olduunu ifade eder. nk Croceye gre sadece duyu ve hayal
sezgiyi oluturur. Bu nedenle Dewey, Croceyi akl sezgiye dahil etmedii iin eletirir.
Ayrca Deweyin estetik deneyimi Bergsonla ilikilendirilebilir. Bergsonnun estetik
deneyimi metafizik zerine kuruluyken, Deweyinki daha kavramsaldr. Deweyin
estetik deneyim dncesi, idealist estetik olarak nitelendirilebilir. nk Dewey ve
Bergsonun estetik teorisi yaamsal deneyim teorileri olarak ifade edilir.
12

Bununla birlikte Deweyin estetik teorisi yalnzca metafizik deildir, ayn
zamanda sosyal fonksiyonu ne karan sresel ve somutlam deneyimi ieren
blnmemi estetikdir.
13
Bu nedenle Deweyin estetik teorisi, deerlendirici ve
fenomolojiktir.
14
Ayrca Deweyin estetik teorisi daha ok ifade temelli estetik teoriler
ierisinde deerlendirilir. nk Dewey ifade teorisinde duyu niteliklerinin ifade
zerindeki etkinliinden sz eder. Ayrca ifade temelli teoriler estetik sje zerinde
younlarlar.
15
Dewey, temsil teorisini estetik obje zerine kurulduu ve oyun teorisini
de estetik sjeyi fazlasyla zgrletirdii iin eletirir. Benzer ekilde Crocenin sezgi

10
Dewey, Art as Experience, s.5; Trer, s.29; Shusterman, Practicing Philosoph Pragmatism and the Philosophical
Life, s.163; Shusterman, Pragmatist Aesthetics Living Beauty, Rethinging Art, s.X.
11
Dewey, Art as Experience, s.56-57; Trer, s.62.
12
Shusterman, Performing Live The End of Aesthetic Alternatives for The End of Art, s.16.
13
Shusterman, Performing Live Aesthetic Alternative for the Ends of Art, s.73.
14
Shusterman, Performing Live The End of Aesthetic Alternatives for the End of Art, s.21.
15
Arnold Berleant, The Aesthetic Field: A phenomenology of Aesthetic Experience, Christchurch, New Zealand 2000,
s.5.
4

teorisini kavramsal bilgiyi iermedii iin eletirir. Ancak onun da bir ifade teorisi
olduunu belirtir. Aslnda Deweyin estetik teorilerle ilgili en byk eletirisi, estetik
sjenin hak ettii yerde olmamasdr.
Deweyin, sanat ontolojisiyle ilgili zerinde en ok durduu kavram estetik
objedir. Dewey estetik objeyi, kavramla deerlendirmeye alr. Bunlar: Sanat
rn, sanat eseri ve estetik obje dir. Sanat rn daha mekanikken, sanat eseri daha
iseldir, sanat eseri bir tze sahiptir. Bu tz tamamen metafiziksel olmayabilir, nk
sanat eseri hem reel hem irreel zellikleri kendinde barndrr,
16
bu nedenle sanat
eserinde hem somut hem de soyut aamann var olduu ne srlebilir.
Dewey sanat eserlerinin varlk tabakalarn form-tz, estetik objede ara, konu,
ritim ve simetri olarak sralar. Bu srada form ve tz kavramlar birbirlerinden ayr
dnlemez, nk her ikisi de sanat eserinin varlna katk salar. Sanat eseri esasen
her eyi kendisine konu edinir.
17
Szgelimi sanatta form ve tzn ilevselliini salayan
ritim ve simetridir. Bu kavramlar olmazsa sanatn dzen ve ahenginden sz edilemez.
Deweye gre sanat eseri ritimini doadan alr.
18
Sanat eserinde ritim kavram Deweyin
natralizm dncesinin estetik anlay zerindeki etkisini gsterir. Dewey felsefesi,
hem natralist deneyimcilik hem de natral hmanizm olarak isimlendirilebilir.
19
Sanat
eserlerini meydana getirmek iin aralara ihtiya vardr. Dewey bu aralar birka
ekilde snflandrmaktadr.
20
Bu Deweyin felsefi dncesindeki arasallk kavramnn
estetik anlay zerindeki etkisidir.
Deweye gre deneyim ile doa arasnda ayrm yaplamaz. Bu nedenle sanat ile
bilim arasnda da yaplamaz.
21
Fakat aralarnda birtakm farkllklarn olduunu ifade
etmek mmkndr. Bilim aklamalarn somut olarak ifade ederken sanat ise,
ifadelerini daha ok soyutlama eklinde gerekletirir. Sanatta ritim varken bilimde
doal kanundan sz edilir.
22
Sanat eserinde daha ok duygularn etkisi younken,
bilimsel eser mekaniktir. Deweye gre, d dnyaya ait iki nemli deneyim vardr.

16
Dewey, Art as Experience, 98-99; Trer, s.86.
17
Dewey, Art as Experience, s.198; Trer, s.130; John Dewey, Art and Education Experience, Nature and Art, The
Barnes Fountations Press, Pennsylvania 1954, s.31.
18
Dewey, Art as Experience, 15-16,153,157; Trer, s.36-37;109-110; Afar Timuin, Estetik, Bulut Yaynlar,
stanbul 2006, s.186-187.
19
Philip M. Zeltner, John Deweys Aesthetic Philosopy, B.R. Grner, Amsterdam 1975, s.7; Shusteman, Pragmatist
Aesthetics Living Beauty, Rethinking Art, s.X.
20
21
Trer, s.9.
22
Dewey, Art as Experience, s.155; Trer, s.110.
5

Bunlar, estetik deneyim ve entelektel deneyimdir. Bu ikisi arasndaki en byk fark,
estetik deneyimin entelektel deneyimi de kapsayacak ekilde tamamlanm bir
deneyim olmasdr. Dewey bu balamda sanat ve bilim adam arasndaki ayrma
vurgu yapar: Sanat, hem duyusal hem kavramsal bilgiyi kullanrken; bilim adam,
sadece kavramsal bilgiyi kullanr. Estetik deneyimde sanat eserini duygularla
biimlendirerek sunma eylemi ifade edimidir
23
ve ifade ediminde duygular byk bir
yere sahiptir.
Deweye gre sanatn oluumunda sjenin katks nemli bir yer igal etmektedir.
Dewey, estetik sje kavram ierisinde, sanat, estetik teorisyen, eletirmen ve izleyici
zerinde durur; nk estetik alglama, estetik haz, estetik deer, estetik beeni ve
estetik yarglama estetik sje tarafndan belirlenir. Dewey, bu kavramlar
deerlendirirken hem duygu hem de zihinden hareket eder, nk sanat sadece zihin ya
da duyguyla deerlendirmek insann ve sanatn btnl asndan yetersiz olacaktr.
Ayrca sanat sadece insan ile deil, insann yaad doa ve toplumun dini, kltr,
uygarl ve ahlk ile de etkileim ierisindedir.

23
Dewey, Art as Experience, s.70-71.
6

I.A. SANAT VE ESTETK KAVRAMLAR
Dewey estetik dncesini ifade ederken hem sanat hem de estetik kelimelerini
kullanr. O, ngilizcede artistic szcnn temelde retime, estetik szcnn
ise alg ve zevke gndermede bulunduunu,
24
fakat her iki sreci iine alan bir terimin
olmaynn da ansszlk olduunu ne srer. Zira aesthetic teriminin bazen retimi,
bazen de alg ve zevki tanmlamas szel bir samalktr. Oysa estetik terimi yapma ve
icra etme srelerinin tmn ierir. Bu durum, gzel sanatlar iin olduu kadar
teknolojik sanatlar iin de geerlidir. Nitekim ina etme, yap, eser gibi
szcklerin hepsinin de hem sre hem de bitmi bir rne iaret etmeleri dilbilimsel bir
rastlant deildir. Fiilin anlam olmakszn ismin anlam bo kalr. Bu yzden sanat, taa
ekil verme, renkleri yayma-silme, bina ina etme, ark syleme, enstrman alma,
sahnede rol yapma, dansta ritimini hareketler yapmay iinde barndrr.
25
Shustermana
gre, Sokrates ve Platonun sanat ahlk ve politik eylemlere benzetmesi gibi Dewey
iin de sanat, insan etkinliklerinin organizasyonudur.
26
Grlyor ki estetik kelimesi
sanata gre daha geneldir. Estetik, alg ve zevki ifade ederken; sanat retmeyi, maddi
oluumu ifade etmektedir. Ayrca sanat tm etkinliklerin birleimi olarak da
deerlendirilebilir.
Genel olarak her sanat, beden veya beden dnda mdahil ara gereleri
kullanarak ya da kullanmadan grlebilen, duyulabilen veya duyumsanabilen eylere,
yani fiziksel materyallerden oluturulan srelere iaret eder.
27
Baka bir ifadeyle sanat,
sadece sanatnn yaratc ruhunun bir ifadesi deildir, ayn zamanda zel bir teknikle
somutlatrlan bir beceri trdr.
28
Nitekim Kant da sanat insann ynelimsel ve niyetli
bir etkinlii olarak tanmlar. Kanta gre sanat, belli objelerin meydana getirilmesini
amalayan ve bir tr uzmanlam beceri gerektiren bir etkinliktir. Bu etkinliin rnleri
de sanat eserleridir.
29
Bylece sanat, insan yaamnda ikamet eden imknlarn en
mkemmel rneklerini aa karr. Bu adan sanat, benliin estetik inas ve

24
Dewey, Art as Experience, s.48; Trer, s.57; Dewey, Art and Education Experience, Nature and Art, s.23-24;
Zeltner, John Deweys Aesthetic Phlosopy, s.28.
25
Dewey, Art as Experience, s.48; Trer, s.57; Dewey, Art and EducationExperience, Nature and Art, s.23-24.
26
Richard Shusterman, Practicing Philosophy Pragmatism and The Philosophical Life, Routledge, New York 1997,
s.26.
27
Dewey, Art as Experience, s.2,48; Trer, s.58; Dewey, Art and Education Experience, Nature and Art, s.24.
28
Albert C.Barnes, Art and Education The Problem of Appreciation, s.42; Nejat Bozkurt, Sanat ve Estetik
Kuramlar, Asa Kitabevi, Bursa 2000, s.269.
29
Taylan Altu, Kant Estetii, (2.Bask), Payel Yaynlar, stanbul 2007, s.176.
7

davrann slup kazanmas meselesidir.
30
Dolaysyla sanat, tam anlamyla
betimlenemeyen bir etkinliktir.
31
Aslnda Deweye gre sanat, insann kendi doasn
takdir etme yann honut etme giriimidir.
32
Kinatta bulunan varlklarn insan iin hem
grsel hem de faydal hale getirilmesini salayan kavram sanat ya da estetiktir. Ksaca
sanat insan benliinin tamamlanma ynnn olumasn salayan bir etkinliktir.
Deweye gre deneyimsel sanat ise, ne bireysel ne de evrenseldir, ne duyusal ne de
rasyoneldir. Bu yzden deneyim olarak sanatn nemi felsefi dncenin serveni ierisinde
kyaslanabilir. Bununla ilgili olarak Dewey Goetheden alntlad u ifadeye yer verir:
Doann sahip olduu her ey estetik deneyim iin de tamamen dorudur.
33
Dolaysyla
deneyimsel sanat, realite-idealiteyi, eski-yeniyi, objektif-sbjektif materyali, bireysel-
evrenseli, yzeyseli-derini ve duyu-manay deneyimle tamamlar.
34
Ayrca sanat, sosyal
ve iletiimsel olandr.
35
Sanatla insan doann ihtiyalarn ve gdlerini ortaya karr.
Bu nedenle doa, denge, form ve anlaml ifadeye muhtatr. Sanat sadece doa zerine
temellenmez, ayn zamanda arasal olarak insan doas ve yaam zerine temellenir.
36

Deneyim olarak sanat, aslnda deneyim kavram gibi maddesel ve tinsel kavramlar
birletiren bir zellie sahiptir. Ayrca deneyimsel olarak sanat, sje ve obje arasndaki
ilikiyi btnsel olarak ilemeye alr. nk estetik sadece duygu ve hayalden ibaret
deildir, bunun yannda dnceye de yer verir.
John Stuart Mill, Sanat, uygulamada alglamadan sonra gerekleen bir aba
olarak tanmlarken; Mathew Arnold ise, saf, kusursuz ustalk olarak isimlendirir.
Estetik ise, hali hazrda deneyimin deerbilen, alglanan ve holanlan ynne dikkat
eker.
37
Bu yzden estetik, duyumu, hayali, duyguyu, cokuyu, beeniyi, yceyi,
tutkular, bellei vb. baka bir deyile, btn filozoflarn, sanatlarn ak ve seik,
genel, herkes iin geerli ve her duruma uygulanabilir bilgilere ulamadan kavramlar
yardmyla tanmlamaya altklar her eyi ierir.
38
nk sanat gayeli bir etkinliktir.
39

30
Trer, s.4.
31
Bozkurt, s.211.
32
Dewey, The Early Works, The Board of Trustees, llinois 2008, s.274; DabneyTownsend, Estetie Giri, (ev:
Sabri Bykdvenci), mge Kitabevi, (BirinciBask), stanbul 2002, s.16.
33
Dewey, Art as Experience, s.309; Shusterman, Pragmatist Aesthetics Living Beauty, Rethinging Art, s.X.
34
Phlp W. Jackson, John Dewey and the Lessons of Art, Yale University Press New Haven and London 1998, s.36.
35
Shusterman, Practicing Philosophy Pragmatism and Philosophcal Life, s.96.
36
Shusterman, Performing Live Aesthetic Reneval for the Ends of Art, s.5.
37
Dewey, Art as Experience, s. 49.
38
Marc Jmenez, Estetik Nedir?, (ev: Aytekin Karaoban), Doruk Yaymclk, stanbul 2008, s.87.
39
Victor Heyfron, The Development of Aesthetic Experience: The Aesthetic Dimension in Art Education: a
Phenomenological View, Ed: Malcolm Ross, Pergamon Press, New York 1982, s.32.
8

Mill, alglamadan sonra sanatn gerekletiini ifade ederken; Arnold, sanat
kusursuzluk kelimesiyle ifade eder. Sanatla ilgili yaplan bu iki tanmlama da kendine
gre doruluk arz eder. yle ki sanatta objelerle ilgili bir alglama olmadan uygulama
yaplamaz. nk objelerle ilgili bir birikime, bir fikre sahip olunmas gerekir. Ayn
ekilde bir objeye sanat eseri denilebilmesi iin dier varlklardan farkl zel bir yapda
olmal, yani, mkemmel olmal ve bir amaca hizmet etmelidir. Dolaysyla sanat bilinli
bir amala gerekletilen bir etkinliktir.
Deweye gre estetiin grevi, sanat eserlerindeki, deneyimin rafine edilmi ve
younlatrlm formlar ile gnlk yaam deneyimleri arasndaki devamll yeniden
ina etmektir. Bu durum, yeryzn oluturan dalar ile onlar inceleyen, yani onlar
belirgin klmaya alan corafyac ya da jeoloji uzmanlar arasndaki ilikiyi yanstr.
40

Dolaysyla estetik, insann evresinde gerekleen, pratik etkinlii iinde yaratt ve
gereklii yanstan, sanatta saptanabilen tm estetik deerlerin zenginliini aratran
bilimdir. Bu anlamda estetik, gerekliin insanlar tarafndan zmlenmesinin bilimi
olarak tanmlanabilir.
41
Baka bir ifadeyle estetiin grevi, insanlarn edindikleri
deneyimleri daha zel ve daha gzel formlarda topluma sunmaktr. Estetik, dnyann
alglanlan gzelliklerinin bu iten anlayan biri tarafndan tm insanla gsterilmesidir.
Belki de sanatlar, yaanlan evrede her gn grlen, fakat farkna varlamayan
gzellikleri fark eden zel donanml insanlardr. Orhan Veli Kankn stanbulu
Dinliyorum Gzlerim Kapal iiri aada grlecei zere, bir stanbullunun her
zaman karlat fakat ifade edemedii duygular dile getirir:
stanbulu dinliyorum, gzlerim kapal
Serin serin Kapalar
Cvl cvl Mahmutpaa
Gvercin dolu avlular,
eki sesleri geliyor doklardan
Gzelim bahar rzgrnda ter kokular

40
Dewey, Art as Experience, s. 2; Trer, s.28.
41
S.Mossej Kagan, Estetik ve Sanat Notlar, (ev: Aziz allar), Karakalem Kitabevi, zmir 2008, s.15-16.
9

stanbulu dinliyorum gzlerim kapal.
42

Anlalyor ki, Dewey, sanat dncesini ifade etmek iin hem sanat hem de
estetik kavramlarn kullanmaktadr. Bazen de o bu iki kavram birbiri yerine de
kullanmay tercih etmektedir. Ayrca ona gre, estetik sanat da iine almas nedeniyle
daha kapsaycdr. Sanat ise, sanatsal etkinliin maddi ve ina boyutunu ifade ederken;
estetik, daha ok bu etkinliin haz boyutunu ifade etmektedir. Genel olarak btn
filozoflara gre, estetik gzelliin bilimi olarak ifade edilmektedir. Sanat ise gzelliin
etkinlik alan olmakla birlikte kusursuz bir eser retme abasna girme durumudur.
nk sanatnn doa ve insana bak ve alglay her zaman iin farkldr.
I.B. ESTETK TEORLER
lk olarak estetik teorinin grevi, estetik fenomene aklama getirmektir. Bu
teorinin amac ise, estetik deneyimleri ve doann estetiksel olarak alglamasn daha
anlalr bir ekilde betimlemektir. Ayrca estetik teori, sanat trlerinin tarihini aklar.
43

Bylece estetik teori, estetik deneyimin varlna ve verilerine dayandrlr. nk
estetik deneyim, organizmay kavramsal ve bilisel olarak ifade etmektedir.
44
Baka bir
ifadeyle estetik teori insan hem sanatlar hakknda hem de estetik deneyimin gereklii
hakknda bilgilendirmektedir.
I.B.1. Hayal-rn Teorisi
Estetik teorilerden biri sanat eserini hayal-rn kabul eden teoridir. Dewey,
deneyimin gemiin, imdiye etki ederek bilinci oluturduu iin, sanatn kendisini
hayal-rn bir form olarak sunan teorinin gerek sanat olarak grlebileceini iddia
etmektedir. Bu teori, deneyim olarak sanat eseri ile gerein deneyimi arasndaki
elikiyi kendisine temel alr. Bu yzden en realistik alma bile, gerek olarak
nitelendirilen sradan objelerin taklitsel bir biimde yeniden yaplmas demek deildir.
Sanat taklit olarak tantan, onu haz olarak idrak eden ve hayal-rn olarak niteleyen
teoriler, estetiin hakiki damarna tutunamazlar.
45
Dewey, estetik teori de sanatn taklit
olarak kabul edilmesine kardr. Bu yzden sanat hayal rn olarak niteleyen estetik

42
Orhan Veli Kank iirleri, Eriim Tarihi: 30.05.2011, http://www.iirdefteri.com.
43
Berleant, s.18-19.
44
Berleant, s.25.
45
10

teoriyi kabul etmez, fakat sanat eserini tamamen realite olarak dnmedii iin sanat
ekillendirmede hayale yer verilmesi gerektiini de dnmektedir.
Sz gelimi, Henri Matissenin Joie de Vivre (Yaam Zevki) adl tablosunu
meydana getirdii estetik deneyim bir hayli imgeseldir. nk byle bir manzara hi
olmamtr. Resim yorumlanabildii kadaryla sanatn rya gibi holuuna rnektir. Bu
eserin ieriinde hayal gc ifadenin bir arac olarak renk vastasyla ifade edilir.
Resimdeki deiken imgeler bir dans hissetme, uzam ve izginin ritimlerini, k ve
renklerin dalmna dntrmek zorundadr.
46
Matisse bu tablosunu tamamen hayal
gcyle gerekletirir. Bu nedenle resimlerindeki objelerin renklerinin ve formlarnn
gerekle ilgisi yoktur. nk bu tabloda Matisse yaam zevkini kendi dnya grne
gre ve diledii renklerle ifade eder. Zira ona gre, ifadelerinde soyutluk n plandadr.
Deweyin hayal-rn teorisine dair ikinci eletirisi ise, sanat eserinin
btnln ihlal etmesidir. Bu yzden hayal rn teorisini lzumsuz bulur. nk bu
teori, sanatn z olan objektif materyal ile inai ileyiin zdeliini adeta grmezden
gelir ve hatta onu aka reddeder.
47
Dewey, sanat deerlendirmede hayal teorisini bir
teori olarak bile kabul etmez. Bu nedenle hayal teorisinin hatas, estetik deneyimi ina
eden bu unsurlarn yokluu gereinden ileri gidemez. Teorinin hatas, bir oluumdan
uzaklama gereiyle ilerler. Teori aka dier unsurlarn eit olarak temel tekil
ettiini yalanlar. Bir sanat eserinde hayali bir materyal varsa teori dzenlendiinde de
sanat eserinin ieriinde hayal ifadesine ihtiya duyulur.
48
Ama sadece sanat eserinin
bir hayal rn olarak kabul edilmesidir. Deweye gre ise, bu teori, sanat eserinin
sadece hayali olduunu ifade etmez, ayn zamanda sanat eserini oluturan unsurlarn da
hayali olduunu ifade eder. O bu teoriyi sanat realiteden uzaklatrd iin eletirir.
Dolaysyla Dewey, sanatta hayal gc kullanlmasndan yanadr, ancak sanatn
tamamen hayal rn olarak nitelendirilmemesi gerektiini de ileri srer.
Dewey, bu teoriyle estetik sjenin n planda olmasnn sanatn objektifliini yok
ettii gerekesiyle teorinin sanat tam olarak ifade etmediini dnr. Fakat yine de
Dewey btn sanat eserlerinde imgelemin etkisi olduunu ifade eder.

46
Dewey, Art as Expeirence, s.288.
47
48
11

I.B.2. Oyun Teorisi
Sanatlarn oyun teorisiyle ilgili dnceleri yledir: Herbert Spencer, sanat,
gerein taklidi, oyunu ve olayn taklidi biiminde deerlendirir. Spencer, oyun
kavramyla, gzelliklerin anlatm ile ortaya kan sanat kavramn gelitirir.
49
Frederich
Von Schillere gre oyun teorisi, dier teorilere gre daha tatmin edicidir. nk sanat
ciddi yaamdan farkl bir ey olarak ifade etmek sanatn temelidir.
50
Schillere gre
oyun teorisi, estetik ekil i tepisi, mthi kuvvetler ve mukaddes kanunlar diyarnn
ortasnda hi belli ettirmeden nc bir diyar; neeli oyun ve grn diyarn kurar.
Bu diyar, zgrlk zerine kurulur.
51
George Santayana da sanatn kkenini oyunda
grr. Ona gre, etik deerlerde eylem, estetik deerlerde ise oyun idesi egemendir.
52

Baka bir ifadeyle filozoflara gre, sanat hem yapt eylemi hem de kulland
materyali adeta bir oyun ierisinde zgr olarak kullanabilir. Bu nedenle sanat bir
zorunluluk olarak deil de adeta bir oyun oynar gibi zevkini kara kara eserini
meydana getirmeye alr.
Oyun teorisi yle deerlendirilebilir; ocuklar oyun oynarken hayal dnyalarn
da vuran olaylarla urarlar; bylelikle ocuklarn oyunlarnda dnce ve eylem
tamamen i ie olur. ocuun oyunlar balangta, dzenli bir btnlk oluturmasa da
deneyimleri olgunlatka ulalan sonular neticesinde etkinlikler dzenli hale gelir.
Bylelikle oyun, bir etkinlik biimine dntrlen zincirin takip ettii bir dizi haline
gelir. Bu srete dzen oluturulduunda, oyun tam bir oyun haline gelir; artk oyunun
kurallar vardr. yle ki, oyun yalnzca bir sonuca giden etkinlikler sralamasn deil;
ayn zamanda materyal sralamasn da ierir. Yapbozlarla oynarken ocuk bir ev ya da
bir kule ina eder. Bu srete gdlerinin anlamnn bilincine varr ve objektif
materyaller ierisinde onlarn oluturduu farkllklar sayesinde davranlar sergiler. Bu
noktada gemi deneyimler yaplan eye ok daha fazla anlam verir. na edilecek kale
veya kule, sadece gerekletirilecek etkinliklerin tercihini ve sralamasn dzene
koymaz, ayn zamanda deneyimlerin deerini de ifade eder.
53
Bu oyun insan hayaller
yaratan ve kavrayan yetenek arasndaki zgr yaplan eyin ne olduu sorusuyla kar

49
Lev Nikoloyavi Tolstoy, Sanat Nedir?, (ev: Baran Dural), ule Yaynlar, (2.Bask) stanbul 1993, s.87.
50
Charles Lalo, Estetik, (ev: Burhan Toprak), Hece Yaynlar, Ankara 2004, s.55; Shusterman, Practicing
Philosophy Pragmatism and the Philosophical Life, s.142
51
Frederich Von Schller, Estetik zerine Mektuplar, (ev: Melahat zg), Kakns Yaynlar, stanbul 1999, s.108.
52
Bozkurt, s.214-215.
53
Dewey, Art as Experience, s.289-291; Trer, s.183-184.
12

karya getirir. Btn ayrntlaryla sanat taklit etmek asla sanatn z deildir. rnein
Velazquezin V. Karl adl tablosu kendisine ait slup baarlarn gerekletirir. te
orada ocukluun oyuncak atlarn anmsatan bir zellie sahip -Velazquez atlar- bu
parldayan ufuk ve gzetleyen mareal ve byk imparatorluunun Kayzerinin
imparator baklar vardr.
54
Bylelikle sanat, sanatnn zgr olarak gerekletirdii
bir oyun olarak dnlebilir. Burada Dewey, oyun ile sanat karlatrr. Sanat eseri
tpk ocuklarn oyunlar gibi yava yava geliir ve sonunda nitelikli bir eser
oluturulur.
Sanat zor koullarda kendine materyal bulur. Estetik teori asndan bu durum,
oyun ve i, doalama ve zorunlu davran, zgrlk ve kurallar arasnda var olduu
kabul edilen herhangi bir kartlktan daha nemlidir. nk sanat, bireyselliin
zgnl ve yenilii ile zorunlu koullarn birey zerindeki basksnn tek bir deneyim
ierisinde birleimidir.
55
te oyun teorisi, edindii materyal ile sanatn geliimini
salayan bir teoridir. Ayrca oyun teorisi sanatn bireyselliini ve zgnln artlara
ramen korur. Bu nedenle sanatnn kendi znelliini ifade etme ve kendi bireyselliini
aa kartma asndan oyun ierisinde eserini ifade etmesi kabul edilebilir bir
durumdur. Asl nemli olan sanatnn etkinlikleri, o toplumun kltr ve yaam
ierisinde kendine bir yer bulabiliyor ve tutunabiliyorsa ite bu durumda sanat kendine
oyunvari bir yer edinir ve bylece sanat eserini oluturabilir. Deweye gre, hem
sanatnn zgnlnden yana hem de toplumun yaps ierisinde kendi zgnln
koruyan bir sanat eseri oluuyorsa ona sanat eseri denilebilir.
Sanatn oyun olduunu syleyen teorinin hayal teorisine yaknlk gsterdii hatta
bu teorinin, estetik deneyimin edimselliine bir adm daha yakn olduunu
dnlebilir.
56
Her ne kadar hayal ve oyun teorileri arasnda yaknlk olsa da baz
ayrmlar da vardr. Fakat oyun teorisinin felsefi imalar hayal rnnn zgrlk ve
gerekliliinin aksine kendinliinden ve dzenli bulunur. Bu ztlk hayal rn teorisine
bulatrlan sje-obje arasndaki ayn dalizme geri gider. Sje-obje dalizminin temel
belirtisi, estetik deneyime zgrlk veren ve objeyi realitenin basksndan kurtaran
anlaytr. Bireysel etkinlik objektif faktrlerle kontrol edilen zgrlktr. Sanat
eserinin varl, kendiliinden, objektif kanunu ve konusu arasnda bylesi bir ztln

54
Hans Georg Gadamer, Gzelliin Gncellii, (ev: Fatih Tepebal), izgi Kitapevi, Konya 2005, s.43.
55
Dewey, Art as Experience, s.291-293; Trer, s.185-186; Gadamer, s.32,34.
56
13

var olmadna delildir. Oyun teorisine gre, gelimi bir deneyimin amacna hizmet
etmek, materyalin deiimini gerektirir.
57
Hayal rnnde sanat daha zgrken oyun
teorisinde bu zgrlk anlk gelitirilen bir durumdur. Hayal rn teorisinde sje-obje
dalizmi sz konusudur. Estetik sje-estetik objeyi tamamen iine alr. Ama oyun
kuramnda hem objenin yeri hem de kullanlan materyallerin objektiflii nemlidir.
nk bu oyun objeyle gerekletirilen bir etkinliktir. Sanata dair oyun teorisinin
hakikati, objektif olarak dzensiz niteliin st kapal anlatmnda deil; bilakis
eylemdeki estetik deneyimin zgrlk karakteri zerine yaplan vurgudadr.
58
Nasl ki
bir ocuk oyununu istedii zgrlkte kendi kendine ekillendirerek oynarsa sanat
oyun teorisine gre ekillendiren sanat da ifadesini ak bir ekilde topluma sunar.
Baka bir ifadeyle, her ey bir ocuun oyununun itenlii ve saflyla gerekleir.
Oyun teorinin hatas, estetik deneyimin objektif materyallerin yeniden inasn
ierdii yanlnda yatmaktadr. Bununla beraber oyun teorisi felsefi ierimi, zgrlk
ve zorunluluk, kendiliindenlik ve dzen ifadelerinin kartlk hallerinde bulunur. Bu
kartlk, hayal rn teorisini bozar, sje ve obje arasndaki dalizme geri dner.
Burada vurgulanan husus, estetik deneyimin gerein basksndan bir ka ve kurtulu
olduu dncesidir. Burada zgrln ancak ahsi eylemlerin objektif unsurlarn
kontrolnden kurtulduu anda bulunabilecei faraziyesi vardr.
59
Baka bir ifadeyle
teori, estetik deneyimin objektif materyallerini subjektifletirmektedir. Bu nedenle
Dewey, bu teorinin en byk hatasn dalizme geri dnmesi olarak ifade eder.
Grlyor ki, Deweye gre oyun teorisi ile hayal teorisi birbirine yakndr.
nk bir ocuk oyun oynarken oyununa hayallerini katar. Ayn durum sanat iin de
geerlidir. Oyun teorisi ile hayal rn teorisi arasnda ayrlklar vardr. Bunlardan en
nemlisi hayal-rn teorisinde sje-obje dalizmi varken; oyun teorisinde dalizmden
sz edilemez. Fakat oyun teorisi ar derecede sbjektifletirilirse sje-obje dalizminin
yeniden ilevsellik kazanmasna neden olur. Oyun teorisine gre sanat eserini zgr
biimde, itenlik ve samimiyetle sunar. Sanat eserini hibir zorunluluk hissetmeden
zevk alarak gerekletirir. Bu teori artlar ne olursa olsun sanatnn kendi zgrln
ve bireyselliini korumasn salar. Deweye gre koullarla ne zamanki ba edilemez,
insan kendisini ifade etmekte glk eker, o zaman oyun teorisinden yararlanr. Oyun

57
58
59
14

teorisi sanat sbjektif ve tamamen zgr bir ekilde ifade etmekle gerekleir. Sanatn
zgrl, gerekle ilgisi olmayan bir zgrlk deildir; zaman ve koullara gre ifade
bulan bir zgrlktr. Onun insana verdii ifade gc artlara kar bireysellii koruyan
objektif bir gtr. Fakat oyun teorisi bu objektiflii baaramaz ve hayal-rn
teorisindeki sbjektiflie geri dner.
I.B.3. Temsil Teorisi
Sanatn hayal rn ve oyun olduunu iddia eden teoriler halen tartlmaktadr.
nk onlar sje soyutlayan felsefeleri simgelemektedir. Bu teoriler zel nitelik
tayan seici materyal ile bireysel olan etkinliklere vurgu yaparlar. Bu ynyle
teorilerin nispeten modern olduu ve modern felsefede bireyselliin oka
vurgulanmasna tekabl ettii sylenebilir. Bu iki teorinin karsnda, en uzun sreli
tarihsel belirsizlie sahip ama ayn zamanda konumunu deitirmeden koruyan bir teori
vardr.
60
Bu teori, sanat taklit olarak alglayan temsil teorisidir. nk Dewey, hem
hayal hem de oyun teorisini znellii n plana kard iin eletirmektedir. Ona gre
bu teoriler, objeyi sje ierisinde eriterek estetik sjeye younlamaktadr.
Temsil teorisinin taraftarlar otorite olarak Aristotelesden destek alr.
61

Aristotelese gre yknme, estetik objelerin duyum araclyla taklidinden ibarettir,
62

nk bu teoriye gre tm estetik objeler taklittir.
63
Zira taklit, egemen estetik ilkeyi
oluturmaktadr.
64
Fakat taklit insanlarn deil, yaamn, mutluluun ve mutsuzluun
yknmesidir.
65
Dolaysyla sanat eseri, Aristotelese gre, fiziksel dnyann ve
doann btn ufku ile balantldr. Eser, gerekten sergilenen ey deil de bilakis
yalnzca taklitdir.
66
Deweye gre ise taklit kavram, teorik yorumlamadan ziyade
drama, epik ve mziin gzlemlenebilen bir tanmdr.
67
Aristoteles sanat kinattaki
varlklarn taklidi olarak grrken, Dewey iin taklit baz sanatlarn somut grmn
olarak tanmlanabilir.

60
61
Dewey, Art as Experience, s.295; Trer, s.188; France Farago, Sanat, (ev: zcan Doan), Dou-Bat Yaynlar,
(I.Basm), Ankara 2006, s.32.
62
H.mer zden, Estetik ve Tarih Felsefesi Asndan Yahya Kemal, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 2001,
s.14; Gadamer, s.54; Kazm Artut, Sanat Eitimi, An Yaynclk, Ankara 2006, s.34; Farago, s.25.
63
Townsend, Estetik Giri, s.111; Farago, s.14; Ali eriati, Sanat, (ev: Ejder Okumu-amil cal-Said Okumu),
ura Yaynlar, stanbul 1997, s.92.
64
Jmenez, s.35.
65
Ziss, s.177.
66
Gadamer, s.16-17.
67
Dewey, Experience and Nature, Allen&Ulwin, London 1929, s.89.
15

Aristoteles taklit teorisini ifade ederken zellikle iir sanat zerinde durur. nk
iir sanat genel olarak varln, insan doasnda temellenen iki ana nedene borlu gibi
grnr. Bunlardan birincisi, taklit itepisi btn insanlarda doutan vardr; ikincisi,
tm taklit rnleri karsnda duyulan holanmadr.
68
Aristoteles bu teoriyle belirli
olaylarn ve sahnelerin taklidinden tamamen farkl bir eyi kasteder. Bu teorinin ana
fikri, Aristotelesin iirin tarihten daha felsefi olduu grnden hareketle ortaya
atlmtr. Aristotelese gre tarih tekilleri; iir tmeli insana ifade eder ve dolaysyla
tmel, metafizik adan tekilden daha gerektir.
69
nk kurgu, drama ya da iirde bir
karaktere atfedilen deyiler ve eylemler, ister istemez bireyin karakterinden dklr gibi
kabul edilirken, okuyucu karakteri bizzat bireyin kendisi olarak dnr. Hlbuki
Aristoteles dncesinde karakter tmel bir doaya ya da ze iaret etmektedir.
70
Zira
Aristoteles iin temsil teorisi, insanda, yalnzca genel olarak taklide yatknlk gibi doal
bir eilimden baka dille, uyumla ve ritimle taklit etme eilimi de vardr. Taklit
eilimine yatkn kimseler derece derece yetkinleerek iirin oluumunu salamlardr.
71

nk iir, eyann ve insann doasnn bir taklididir.
72
Paul Verlainei iir sanatn,
sembolist hareketin en ak olan olarak deerlendirir.
73
Aristoteles, metafizik yn
stn olduu iin iirin tmel zellik tadn ve sanatta ifade asndan en gl
olann da iir olduunu syler. nk iirde ifadelerin temsili semboliktir. iirde
ifadeler, tasviri ve edebi sanatlar vastasyla ifade edilir. Zira ierisindeki ritimin nemi
asndan konuya ilikin en uygun szcklerin bulunmas gerekir. Bylelikle iirin,
dier sanatlara gre daha zel bir yapya sahip olmas gerekir.
Bu sebeple sanat, bahedeki aacn karsna geip benzetmek maksadyla resim
yapmaz, kendi zihnindeki aac izer. Ksacas d lemin objeleri, onun kafasnda
tmeli yanstacak ekilde klieler haline gelmitir. Bu yzden form zelden genele

68
Necla Arat, Etik Estetik Deerler, Say Yaynlar, (4.Bask), stanbul 2006, s. 48; hsan Turgut, Sanat Felsefesi,
niversite Kitabevi, zmir 1993, s.15; Abdulkadir Erkal, Divan iiri Poetikas(17.Yzyl), Birleik Yaynevi, Ankara
2009, s.15-16.
69
Dewey, Art as Experience, s.295; Trer, s.188; Turgut, s.15; Bedreddin Cmert, Estetik, De-Ki Yaynlar, Ankara
2008, s.30-31.
70
Aristoteles, Poetika, (ev: Hasan lhan), Alter Yaynclk, Ankara 2010, s. 20;Dewey, Art as Experience, s.296;
Trer, s.188-189; Arat, s.40; Ziyaeddin Fahri Fndkolu, Estetik, (Yay. Haz. :Rdvan Canm), Yazar Yaynlar,
Ankara Nisan 2009, s.15; Cmert, Estetik, s.60-61; Artut, s.35.
71
Cmert, Estetik, ,s.64 Arat, s.40; Farago, s.49; Arat, s.40
72
eriati, s.162.
73
Umberto Eco, Gzelliin Tarihi, (ev: Ali Cevad Akkoyunlu Alnt Metin ev: Ali Cevad Akkoyunlu-Said Maden-
Seyhan Levent-Kadriye Gksel-Glseren Devrim-Tankut Gke-Halil Beyta- lke zge Sevgilier), Doan
Kitaplk, stanbul 2006, s.349.
16

deierek temsili bir karakter kazanr.
74
Pascala, gereine sahip iken, neden geree
yakn bir eser yaratlr ve orijinaline sahipken neden kopyas yaplr? diye
sorulduunda, Pascal bunu yle yantlamtr, Gereklerine dnp bakldnda
objelerin benzerleri iin hayranlk yaratmaya alan resim sanat ne bo bir ey!
75

Grlyor ki insann yaam deneyimindeki bu ortaklk, onun yaad ortak dnyann
bir temsilini bir araya getirmesine etki eder. nk insan, yaad ortam eitli
ekillerde yenileme ve ekillendirme etkinliine giriir. Bunu yaparken de bulunduu
ortamdan kaamaz, yaad ortamn bir benzerini yapmaya alr. nk birey bu
etkinlie dnp baktnda ona zevk verir.
Her durumda, temsili ve temsili olmayan ayrm ile sanatlarn uzamsal-zamansal
olarak blnmesini geniletir. Aristoteles, sanatn temsili olduunu cesurca ifade
ederek, sanatlarn en temsili olannn da mzik olduunu beyan eder. nk deneyimin
anlam iinde temsil, herhangi bir mmkn estetik deneyimin niteliklerini ve
deerlerinin tmn kapsar.
76
Sanatlarn her birinin taklit yn arac ve konusuna gre
deimektedir.
77
Acaba Aristotetese gre, en ifadesel olan mzik olduu iin mi ya da
evrendeki mziksel ahengi taklidi asndan m mzii, semitir bu tartlacak bir
konudur.
Temsil teorisiyle ilgili ilk olarak, bir sanat eserinin temsili mi ifadesel mi
olduunu tartr. Bu noktada sanat eseri ifadesel ise, bu takdirde sanat eserinin temsili
olduunu sylemenin ne anlama geldiini sorar. Ona gre sanat eserinin temsili olup
olmadn sylemek anlamszdr. Zira szckler pek ok anlama gelebilir. Bu yzden
de temsili niteliin teyidi bir bakma doru, bir bakma yanl olabilir. Edebi eserin
yeniden ortaya koyulmas temsili tabiriyle ifade ediliyorsa o zaman sanat eseri o
doann eseri deildir. nk byle bir bak sahnelerin ve olaylarn getii kiisel
deneyimden tr eserin esizliini gz ard etmektedir. Temsil u anlama gelebilir;
sanat eserinin bizzat kendilerinin deneyimlendikleri dnyann doasndan zevk alan
kiilere bir eyler anlatmasdr. Bu durum, bu kiilerin dnyay yeni bir deneyim iinde
yaamasdr.
78
Baka bir ifadeyle, temsil sanatnn dnyay kendi deneyimiyle yeniden
var etmeye ve yaamaya almasdr. Bu nedenle Deweye gre doadaki bir eyi

74
Ayvazolu, Ak Estetii (slam Sanatlar zerine Bir Deneme), tken Yaynlar, stanbul 1995, s.99.
75
Farago, s.19.
76
Dewey, Art as Experience, s.229-230, Trer, s.151; Cmert, Estetik, s.71; Gadamer, s.54
77
Cmert, Estetik, s.71.
78
17

betimlemek ifadeseldir. Sanat eseri de doada var olann bir benzerini yaplmaya
alld iin temsili olur.
Yukardaki ifadelerden de anlalaca zere sanatta temsilin doas sorununa
dikkat eker. Temsil hem hayal etmeyi hem de kabul gren hatralara iaret ettii iin,
yeni izgi ve renklerin yeni balantlarda ortaya kmas gerektiini vurgular.
79
nk
temsil, insann hayal gc ve o objeden yeni bir eyler oluturma plan olduu iin,
aslnda sanat ifade edilmesi asndan gereklidir. Ayrca her sanat eseri, bir dereceye
kadar, ifade edilen objenin detayl zelliklerinden soyutlanr. Yoksa sanat, tam bir taklit
vastasyla, objelerin kendi varlklarnn bir taklidini yaratrd.
80
Deweye gre, sanat
eserinde tam olarak objenin temsili gereklemez. nk eer gereklemi olsayd, bu
sadece taklit olurdu ve estetik gzellikten bahsedilemezdi. Sadece objelerin taklidinden
sz edilmesi gerekirdi. Zira sanat eseri bir objeyi temsil etmi olsa bile o obje sanat
birikimi ierisinde kendine yer bulmu olur.
Temsil teorisinin en nemli kusuru, bir sanat eserinin konusunu yalnzca objektif
unsurla tanmlamaya almasdr. Bir sanat eserinin retiminde kullanlan fiziksel
materyal, tek bana bir ara olmadndan bu materyalin uygun kullanm iin hibir
kuraln bir ncl olarak belirlenmesi doru olmaz. Bunun anlam, estetik imknlarn
snrlarnn yalnzca deneme yoluyla ve sanatlarn uygulamada kurduklar ilikiyle
belirlenebilir olmasdr. Bir baka kant da ifade aracnn ne sbjektif ne de objektif
olmas, fakat bunlarn yeni bir objede birletii bir deney olmasdr.
81
Deweyin temsil
teorisine en nemli eletirisi, bu teorinin sanat eserini objektif olarak ifade etmesidir.
kinci olarak, sanat eseri aslnda, bir sanatnn almasysa sbjektif olmaldr ve
kullanlan aracn ya sbjektif zellie ya da objektif zellie sahip olmas gerekir. Fakat
temsil teorisi estetik obje zerinde ekillenen bir teoridir. te temsil teorisinin bu
ihmali, bir sanat eserinin maddesi iinde bireysellie zg roln inkr edilmesine iaret
eder. Bylece evrensel nitelikler ve karakterler lehinde nyarglaryla gze arpan bu
felsefe, sonsuz ve deimeyeni hakiki gerek olarak kabul eder.
82
Sanat eserinin
zerindeki bireysellik ihmal edilirse sanat etkinliinin ieriinde duygusal bir iletiimin

79
80
81
82
18

olmad seri retimden bahsetmek gerekecekti. Bu durumda estetik sjenin varlndan
sz edilemeyecekti.
Genel olarak Dewey, temsil teorisi gibi ifade temelli teorinin de estetik objenin
mevcut dier objelerin saf temsilcisi olduunda srar eder. Bu teoriler objeye yeni bir
ey katan bireysel katky gz ard ederek, daha ok objenin evrensel nitelii ve anlam
zerinde dururlar. Bu durum, ifadenin sadece bireysel duygular da vuran bir sre
olduu grnn ortaya kmasna yol aar.
83
Deweye gre sanatn aslnda, temsili
olduu dncesi vardr. nk ifade temelli teori, sanat eserinin temsil edilmesini
salar, yani objenin evrensel kayna ve anlam zerinde durur. Genel olarak ifade
teorisi, objeyi temsili olarak deerlendirebilir. Fakat temsil teorisinden fark, ifade
teorisinde estetik sjenin her zaman iin nemli olmasdr.
Bununla birlikte temsil teorisinin ar entelektelletirilen sanat anlay ile oyun
teorisinin ka safhasn birletiren nc bir teoriyi tantlabilir. Bu nc trn
tarihi kkeni Platona dayanr. Taklit kavramndan yola kar, fakat ona gre her taklitte
bir oyun ve aldatma unsuru bulunur ve dolaysyla her objedeki gzelliin gerek
fonksiyonu, doal ya da sanatsal, insan duyu ve olaylarn tesinde bir eye
gtrmektir.
84
nk Platona gre sanat objelerinin grnm taklittir.
85
Platon sanat
taklit olarak deerlendirir, fakat sanat en gzele ve en mkemmele doru bir yol altr.
Btn bu ifadeler gstermektedir ki, ilkadan gnmze kadar en eski teori, temsil
teorisidir. Bu teori estetik objelerin doann taklidi olduunu dnr. Bu kuram
benimseyen filozof Aristotelesdir. Ona gre btn sanatlar doann taklididir. Dolaysyla
sanat etkinlii de ortak olan dnyann bir taklidi olarak dnlr. Deweye gre, sanatta
temsili olan-temsili olmayan ayrm sanatlarn uzamsal-zamansal ayrm gibidir. Bu nedenle
en temsili sanat olarak zamansal olduu iin mzik dnlebilir. Ayrca Dewey, bir eser
temsili mi ifadesel mi olmal durumunu tartr. Aslnda bu ikisinin arasnda kalr. Ona gre
sanat ifadesel olmal, nk sanat taklidi deildir. Deweyin temsil teorisiyle ilgili eletirisi,
sanat estetik obje zerinde temellendirmesi ama estetik sjenin yerini belirtmemesidir,
nk bir sanat eserinin oluumunda unutulmamas gereken husus, estetik sjenin roldr.

83
Trer, s.75; Berleant, s.49.
84
Dewey, Art as Experience, s. 302-303; Trer, s.192-193.
85
Berleant, s.30.
19

I.B.4. Estetik Teori Olarak Sezgi
Estetik teorilerden biri de sezgiye dayanr. Bu dnceyi benimseyen
filozoflardan biri ise Crocedur. Croce, estetik ve sanatn bir ifade biimi olduunu
kabul eder. Crocee gre, alg, duyum ve tasavvurdan ayr manevi bir etkinlik olan
sezgi, bir ifadedir. Sezgi bilgisini en iyi ifade eden de sanat eserleridir.
86
Crocecu
estetie gre sanatsal keif, sezgisel ifade yaratc ruhlarda eksiksiz bir biimde
gerekleir.
87
Shustermana gre, Croce sezgiyi, zgr ve yaratc olarak ifade eder.
88

Deweye gre ise, Crocecu sezgi, duygular anlatr. Bu yzden, sanat eserini meydana
getiren ruh hali, bir zihin halinin tezahr olarak ifadedir ve dolaysyla o, zihnin
durumunu ifade etmek adna bilgi olarak sezgidir. Dewey, bu teoriyi reddetmek
amacyla deil; felsefenin, keyfi saptrmalar nedeniyle estetik deneyim zerine
nyargl bir teoriyi koyma arlnn gstergesi olarak bavurur.
89
Crocede sezgi
sadece duyum-hayale dayanr. Deweyde ise sezginin ieriinde duyum, hayal yannda
teemml vardr.
Sanatta sezgi teorisini benimseyenlerden biri de Arthur Schopenhauerdir.
Schopenhauera gre, doann gzellikleri sanatn gzellikleri gibidir. rade, insan ve
doada amalanan en yksek seviyeyi elde eder ve dzen isel olandan akn olana hem
doada hem de sanatta ilerler. nsanolunun gzellii yaam formunun en yksei
olmasnn nedeni insann iradeye sahip olmasdr.
90
Bu nedenle irade teorisi, her zaman
kavram nceleyen bir kavray, yani ilk ve her zaman sezgisel bilgi olmaldr. Bu daha
sonra sanat eserinin, bir iirin ve hatta esasl bir felsefi temellendirmenin gerek
malzemesini ve ekirdeini, deyi yerindeyse ruhunu oluturur.
91
Estetik obje, objelerin
gerek aynas veya daha dorusu kendini gsteren iradenin nesnellemesinin arac
olacaktr. Saf sjeyle saf objenin, sezgisel biimde kavranlan objede beliren iradenin
kusursuz tezahr ancak byle ortaya kar.
92
rade vastasyla saf obje ve sje bir araya
gelir. Bylece sanat eseri meydana getirilir.

86
Cmert, Croce Estetii, 21; zden, Estetik ve Tarih Felsefesi Asndan Yahya Kemal, s.19-21; Artut, s.4; Lalo, s.
42.
87
Eco, Gzelliin Tarihi, s.401.
88
Shusterman Richard, Pragmatist Aesthetics(Living Beauty, Rethinging Art), (Second Editon), Rowman& Lttlefeld
Publisher, Boston/ Amerika 2000, s.14.
89
90
91
Arthur Schopenhauer, Gzelin Metafizii(Sanatta ve Edebiyatta Gzelin Srlar), (ev: Ahmet Aydoan), Say
Yaynlar, (I.Bask), stanbul 2010, s.13,30.
92
Schopenhauer, s.27.
20

Ayrca Schopenhauer sanatlar iradenin etkinliine gre sralar. radenin
dayand gler mimaride en aa sradadr. Heykeltralk ise mimariden daha
nemlidir, nk o, irade-glerinin dk formlarna hl mecbur olmasna ramen
onlarla urar. Resim, ekiller ve formlarla urat iin metafizik formlara daha
fazla yaklar. Edebiyatta, zellikle iirde, benlik fikrine ulald iin radenin
sonularnn doruuna klr. Mzik sanatlarn en nemlisidir, nk o, sadece
radenin harici somutlatrlmasn deil, iradenin ileri srelerini de nmze
koyar. nk mzik melodisi somut varoluun en st seviyesi olan entelektel insan
yaamn gsterir.
93
Grlyor ki Shopenhauer, iradenin etkinliinin en gl
olmasna gre sanatlar sralar. Fakat edebiyattan ziyade mziin en st seviyeye
konulmas artcdr. Bunun nedeni belki de mziin ieriinde hem bedensel hem de
ritimsel ahengin barndrlmas olabilir.
Deweye gre estetik sezgi teorisi, sanatn teemmli dnceye nerdii meydan
okumada felsefenin kesin baarszlnn bir rneidir. Szgelimi Schopenhauerin
sanat teorisi, birok keskin gre ramen, yalnzca bilgi ile gerekliin ve olaylar ile
mutlak gerekliin ilikisine dayanan Kant problemin zmnn diyalektik
geliimidir. Ona gre iradenin somutlatrlmas evrenseldir; onlar Platonun ezeli form
ve modelleri gibidir.
94
rnein; insan bir drbnden baktnda tomurcuk, iek ve
meyvenin geliimini grr ve bu dngy tamamlamaktan asla yorulmayan itici g
karsnda arr. nsan btn bu deiime ramen nnde tek ve deimeyen bir fikri
bulunduunu bilebilseydi bu aknl azalrd. Ne var ki fikri bir tomurcuk, bir iek
ve meyve birlii olarak sezgisel olarak kavrayamaz, fakat onu zaman formu araclyla
bilmeye veya idrake zorlanr. dea ite bu zaman formu sayesinde zihinde ardk
durumlar ierisinde grnr.
95
Dewey, Schopenhauerin teorisine dair en etkin
eletirinin teorisinin geliiminde bulunduunu ileri srer. Dewey Schopenhauerun irade
dncesini sanat rnleriyle aklamaya alr. Bu teori soyut olarak ifade edildii iin
somut ifadesi yoktur. Hlbuki Deweye gre estetik teoride sezgi ieriinde hem
kavram hem de duyu bir arada bulunabilir. Bu nedenle iradenin insana verdii sezgisel
gc sadece idea olarak deerlendirmek iyi bir nitelendirme olmayabilir.

93
94
95
Schopenhauer, s.32.
21

Aktr ki, Dewey, Croceyi sezginin sadece duyu ve hayalin vastasyla
gerekletiini ifade ettii iin eletirir. Ona gre, sezginin ieriinde sadece duyu,
hayal ve alg yoktur, ayn zamanda zihin de vardr. Schopenhauer ise, sezgi kavramyla
ilgili olarak iradenin dnceyi gerekletirdiini ifade eder. Dewey, Schopenhauer
dncesini Kant dncesinin diyalektik zmlemesi olarak kabul eder. nk
Kanta gre de her eyden nce estetik sje nemlidir. Hlbuki Deweye gre, estetik
objenin yeri de gz nnde bulundurulursa daha nitelikli bir deerlendirme yaplr.
Sanatn ifadesinde hem duygusal hem de zihinsel sezgiye yer verilmelidir. Ayrca
Schopenhauerin mzii iradenin etkinlii asndan en st seviyeye koymas da gz
nnde bulundurulmas gereken bir ayrntdr.
I.C. DEWEYN ESTETK TEORS
Deweyin estetik teorisini temellendirdii birtakm ilkeler vardr. Bunlarn ilki ve en
nemlisi, sanatn yaamla birlikte olduu dncesidir. O bu sanat yaamdan ayrk
dnlemez. Dewey, estetii yaamn iinde grr ve sanat mzelere balayan ve onu
gnlk yaam deneyimlerinden ayranlar eletirir. Dolaysyla bylesi bir yaklam, ruh
ve madde arasndaki ayrm yaygnlatrr.
96
Deweye gre sanat, insan abas,
skntlar, baarlar amalayan ve materyallerle ilikilendirilerek kendine bir yer
edinmeye alan bir etkinliktir.
97
Zeltnere gre de Deweyin sanat teorisinin anahtar
yaam deneyimidir.
98
Dewey bir yandan estetiin gnlk deneyimlerden uzak,
ulalmaz bir yere konulmasna kar karken; bir yandan da sanatn tmyle insani
ilikiler iinde incelenmesi, deerlendirilmesi ve gelitirilmesi gerektiini dnr.
Dewey iin sanat, tmyle toplumu dikkate almadan oluturulursa toplumun onu
nemsemesi ve onunla ilgilenmesi gleir. Bylece sanat sadece sanat mzelerinde
aznlk kesimin ilgi oda olur ve toplumdan uzaklar. Sanat insann beden-ruh
btnl ierisinde gerekletirdii bir etkinlik olduu iin toplumu iine almaldr ki
geliebilsin.
Bunun yannda sanatn, yaamn ierisinde olmas, yaamn tm grntlerinin
estetik deneyimde anlam bulmasn salar.
99
Deweye gre estetik teorilerde asl nemli olan

96
Dewey, Art as Experience, s.4-5; Trer, s.29; Shusterman, Pragmatist Aesthetics Living Beauty Rethinking Art,
s.24.
97
98
Zeltner, s.119.
99
22

durum, n yarg olmadan estetik teoriye ynelebilmektir. nk estetik objenin varlyla
ilgili olarak objektif bak gz nnde bulundurulduunda doru anlama ve yorumlama
vardr. Bylece bu estetik teori de doru bir ilgi ve ifade etme ile gerekleir.
100
Bunu
salayan da sbjektifliin yannda objektif bak asdr. Demek ki estetik teori estetik obje
zerinde ekillenen bir teoridir.
Estetik teoride en nemli sorun, sanat eserinin nasl anlalaca sorunudur.
Dolaysyla estetik teorinin oluum amac sanat eserini anlamaktr. Her ne kadar bilinli
alglamayla sanat eserlerine yaklasak da bazen baz eyler sanat eserlerinin
anlalmasna engel olunabilir. nk sanat eserinin etrafnda estetik teoriye dair anlam
neredeyse donuklatran bir duvar ina edilir.
101
Duvar ina edenlerin sanattan gerek
anlamda anlamayan insanlar olduu dnlebilir.
Estetik teori zerine yazanlarn genel terimlerle konumak zorunda olduunu;
nk kendi ortamnda bulunan materyalle byle bir alma sunmak mmkn olmad
gibi bir eletiride bulunur.
102
Estetiin varl konusunda tartan teorisyenler, onun
deneyimden meydana geldiini, bu yzden de estetik duygunun farkl bir ey olduunu
sylerler. Estetik duygu balangtan itibaren insanda var olan duygudur. Sanatsal rn
takdir, bu duygunun grnmdr. nk her gnlk deneyim iin farkl gzel sanatlar
vardr.
103
Estetikten bahseden bir kii genel ifadelerin yannda bireysel grlerini de
ifade edebilir. nk estetik, bir noktada duyu bilimidir. Herkesin duyusal alglamas
farkl olaca iin estetik teori ifade edilirken subjektifliin yannda az da olsa
objektiflie de yer verilebilir. Dncelerini ve beenisini esere yanstacak olan kiinin
belli estetik bilgi birikimine sahip olmas gerekir. Buna ramen Deweye gre estetik
teori ile ilgilenen biri her an bir srpriz ile de karlaabilir. Sanat rnlerini anlamak
iin bir anlna iin gnlk deneyimlerin etkisi unutulmaldr. Bu teori, ani duygu
patlamas olarak adlandrlan takdirin uyarlmas olmadan anlay ve bakla ilgilidir.
Sz gelimi teorik olarak bitkilerle ilgili bilimsel bilgi bilinmeden ieklerin kokulardan
ve grntlerinden holanmak mmkndr. Fakat iekler alglanmaya kalklrsa,
durum beenme gds olmaktan kar, bitkinin byme koullar ve doa olaylaryla

100
Dewey, Art As Experience, s.268.
101
102
103
23

etkileimini kefetme abasna dnr.
104
Dolaysyla estetik rasgele deil, bilinli bir
alglama sonucunda gerekleen bilimsel bir tavrdr.
Dewey, paradoksal bir biimde gndelik deneyimden estetik teoriyi
uzaklatrrken; dier yandan, estetik teorinin zerine ina edilebilecei tek salam
temelin gndelik deneyim olduunu vurgular.
105
Bu durum u ekilde
deerlendirilebilir, bir inaatn temeli salam deilse zerine ina edilen binann salam
olmas nasl beklenilmezse, gnlk deneyimle temellenmeyen bir estetik teorinin de
ilevselliinden sz edilemez. Deneyim aamal olarak devam eder ve btnleerek
estetik teoriyi oluturur. Gnlk deneyim allm bir durumdur. Yani bir ressam iin
resim yapmak onun gnlk deneyimidir. Buna ramen sanatnn gnlk deneyimini
gerekletirirken oluturduu eser onun en zel eseri olabilir hatta aheser olarak
deerlendirilebilir. Leonardonun Mona Lisas, Michelangelonun Musas
zerlerinden yllar gemesine ramen gncelliini ve nemini hala korumaktadr.
Gnlk deneyim estetik teorinin temelini oluturur. Estetik deneyim ise, filozofu
deneyimin ne olduuna gtrmelidir. Bu nedenle, bir filozofun ne srd teoriler,
filozofun analiz ettii konunun deneyime sahip kapasitesinin tesadfen bir testidir.
Estetik deneyimler, her birinin bastrld deneyimin dorudan btnlnde tamamen
ortaya karlr. Filozoflar, estetik deneyimde rol oynayan bir faktrle ie balar. Estetik
deneyimi, duyu, alg, oyun ve hayal gibi kavramlardan tek bir kavramla ifade etmeye
almlardr. Hlbuki estetik deneyim duyu, akl, oyun ve hayal kavramlarn iine
alan bir btnlktr. nk her ne kadar farkl filozoflar tarafndan farkl teoriler
oluturulmusa da bu teoriler hem sanat eserinin oluumuna hem de sanat eserini
alglayp ifade etme hususunda insana yardm ederler.
106
Bu yzden estetik teorilerin,
sanat eserlerinin retiminde ve onlarn alglanndaki beeninin karakterini kefetmekle
ilgili olduu sylenebilir.
107
Teoriyle ilgili sorun her teorinin tek bir ynden sanat
aklamaya almasdr. phesiz her teorinin bir adan sanata katks vardr. Yine de
estetik teori estetik deneyimin btnl ierisinde deerlendirilir. Bu nedenle tek bir
kavramla aklamak estetik deneyimin btnl asndan sakncal olabilir.

104
Dewey, Art as Experience, s.2
105
Dewey, Art as Experience, s.10,48; Trer, s.32,57.
106
107
24

Estetik teoride sadece estetik nitelendirmeler yoktur. O, her tr snflandrmay
ierisinde bulundurur. Dolaysyla estetik teori, sanat rnlerine kar yaplan bireysel
estetik nitelendirmelerle yetinmez; bu nitelikleri, sabit kavram ve tzlere sfat olarak
ekler. Sonuta snflamalarn etkisiyle bu nitelikleri estetik deneyimin dnda kabul
eder.
108
Ayrca Deweyin estetik teorisinin ilkelerden biri de natralizmdir. Dewey,
estetik deneyimin doal srelerin bir sonucu olduunu iddia eder ve estetik teorisine
natralist bir noktadan balar.
109
Onun estetik teorisi, natralist dncenin vitrini
olarak dnlebilir.
110

Deweyin sanat natralizmden balatm olmas, baz filozoflarn bu fikri
benimsememesine veya eletirmesine neden olur. Her eye ramen sanatta, ruhani ve
maddi olan ayrlp, birbirine zt olarak grlse de idealin gereklemesiyle ilgili
artlar vardr. Nitekim sanatn kendisi, maddi ve ideal olann birliinin ve bu birliin
gerekletirebilirliinin en iyi kantdr. Bu tezi destekleyen pek ok kant vardr.
111

Dewey, kendi dncesine kar dmanca tavrlar sergilendiini ifade eder. kilii
reddeder. Ona gre sanat ruhun ve maddenin birlikteliinden kar. Bu nedenle estetik
teori de bu birliktelik dzleminde oluturulabilir ve deerlendirilebilir. Yani duyu-mana
birlii sanatn hem ifade edilmesinde hem de deerlendirilmesinde etkili bir faktrdr.
Bu da Dewey teorisinin idealist bir teori olarak deerlendirilebileceini gsterir.
Estetik teori yaamn sadece bir yn zerine olmamaldr. Estetik objenin
bireyselliini gz nnde bulundurarak her ynyle toplumsal deerleri iine alan
almaldr.
112
Dolaysyla Deweyin estetik teorisi, insan deneyiminin tm
grnmlerinin nemini ve birliini vurgulayarak, estetik ve sanatsal deneyimin
birbiriyle btnlemi ve tamamlanm bir yap arz ettiini iddia eder.
113
Baka bir
ifadeyle, tm deneyimleri tamamlayan estetik deneyimdir. Bu nedenle teori estetik
deneyimin btnl zerine kurulmaldr.
Estetik deneyimin btnlyle oluan estetik teoride barol oynayan psikolojik
kavramlardr. Psikolojik kavramlar, estetik deneyimi deerlendirme ve yorumlamada

108
109
110
Zeltner, s.119.
111
Dewey, Art as Experience, s.28-29; Trer, s.45; Shusterman, Pragmatist Aesthetics Living Beauty Rethinking Art,
s.18-19.
112
113
Trer, s.3.
25

lttr.
114
Baka bir ifadeyle, duyu, alglama ve bilin, deerlendirme ve yorumlamada
etkili bir yere sahiptir. te yandan estetik teorinin psikolojik unsurlar, insani olan veya
insani olmayan, sbjektif ve objektif, somut ve soyut faktrlere dair rasyonel olarak
adlandrlan eitliliklerdir.
115
yle ki Dewey teorisi ifade temelli teoriler ierisinde
deerlendirilir ve teori iki blmde ifade edilebilir. Teorinin ilk blm, organik
eylemi, olaylardan ve belli duyularn ifadesel mahiyetinin yeterli sebebinden tr
dnyann olay ve sahnelerinden ayrlm olarak ifade edilir.
116
Dolaysyla Dewey,
teorinin ilk blmn ifade ederken, bireyin ocukluk deneyimine geri dner.
Deneyimin iinde srekli ve kmlatif karakteri olan ortak zellikler, duyumlarn ortak
bir dnyada dzenlenen objeler olmasn salar. Bu yzden zellikler, sanat eserine
ilikin bir ereve oluturmak iin aba sarf ederler. Bylece estetik duyum
niteliklerinden izole edilen estetik teori doru olursa, sanat iin duyum nitelikleri
zerindeki ek ba ve dzen imknsz olur.
117
Hasl Dewey teorinin duyum nitelikleri
zerine bina edilmesi gerektiini dnr. nk ona gre bir teori duyum nitelikleri
olmadan ifade edilemez.
Bununla birlikte Dewey, ani duyum niteliklerinin herhangi bir ifadeselliinin
olduunu inkr eder. Bu teori duyumun dsal bir ara olduunu, onunla dier
anlamlarn bize tandn farz eder. Vernon Leenin gelitirdii bu teori duyum
niteliklerinin objelere yansdn varsayar. Teori, tasvirin animistik uyarlamasndan
daha baka bir ey deildir. Leeye gre sanat srasyla kaydedici, inai, mantksal ve
iletiimsel olan bir grup etkinlie iaret eder. Sanatn bizzat kendisi hakknda estetik
olandan baka bir ey yoktur. Bu sanatlarn rnleri, kendi sebeplerine, standartlarna ve
zorunluluklarna sahip, tamamyla farkl bir arzuya cevap olmasndan tr estetik olur.
Tamamyla farkl olan bu arzu, biimlere kar olan istektir ve bu arzu, insann hayal
gcnn tarzlar arasnda uygun ilikilerin tatmin ihtiyacndan dolay ortaya kmtr.
Bu nedenle renk ve ses gibi dolaysz duyusal nitelikler konu dndadr. ekillere olan
talep, hayal gcnn bir objede ierilmi balantlar yeniden harekete geirdiinde,
tatmin edilir.
118
Lee bu teoride duyum niteliklerini n plana karmaz. Dewey Vernon
Leenin aksine sanat objelerin bir kopyas olarak belirtmemi; aksine yaamn ana

114
115
116
Dewey, Art as Experience, s.108; Trer, s.93
117
118
26

kurumlaryla birlemi duygu ve dnceleri yanstmtr.
119
Alglaycnn etkinliklerini
estetik objenin nitelikleriyle birletirme eiliminde olduunda estetik deneyimin
zellikleri, Vernon Leenin empati kavram gibi estetik deneyimin ortak hesabn
ierir.
120
Deweyin teorisinde ilk gze arpan ey, sanat objelerin bir taklidi olarak
kabul etmez. Sanat, insan yaamndaki duygulanmlarn birleimi olarak deerlendirilir.
Bu nedenle Dewey gelitirilmi duyu niteliklerinden sz eder. Baka bir ifadeyle aniden
gerekleen bir duyu estetik teoriyi oluturamaz.
Dewey teorinin bu duyum niteliklerinin etkinliini ifade eden birinci blmnde,
duygusal niteliklerin estetik olmad; nk etkin ekilde canlandrlan balantlarn
tersine onlarn insan zorlad dncesine kar kar. Bu teoride estetik olarak nemli
olan ey, gemie bal kalarak, motor hayal mekanizmas tarafndan yaplan ileri geri
dikkat akm gibi balamann, yol almann, balanlan noktaya geri dnmenin zihinsel
etkinliidir. Bu etkinlikte ortaya kan ilikiler tasarm tanmlar ve bu tasarm
tamamyla sanat eserini meydana getiren ilikilerin konusudur. Aksi olmas durumunda
anlamsz olaca, duyumlarn yan yana gelmesiyle, onlarn bileenlerini oluturan
duyumlar ismen tamamyla baka ekillere girmi olsa bile anlalabilecei ve
unutulmayacak tek bir varolua dnebilecei sz konusudur. Sonu gerek anlamyla
empatidir. Empati dorudan ruhsal durum ve duyguyla deil de adlarn onlardan alan,
ruhsal durumlar ve duygularn iine giren dinamik durumlarla ilgilenir.
121
nsanolunun,
doa ile sanat zdeletirerek oluturduu hayalin, duygu ve istek trnden etkenleri,
doann ve sanatn yaantsnda da aynen varm gibi grd, psikolojik bir gerektir.
Sanatnn, doa ve sanatn katklaryla oluan bylesine bir zdelemenin oluturduu
estetik yaant yani empati, sezgi yoluyla alglay ve estetik-duyarllktr.
122
Dnyann
ne durumda olduu neyin doru neyin yanl olduuyla ilgili olarak yanlgya
dlebilir. Ancak estetik duygular insana aittir. Bu konuda yanlgya dlmeyebilir.
123

Deweye gre insandaki bu zellik adeta insann tm varlkla zdeleerek sanatsal bir
hassasiyet oluturma meselesidir.
Deweyin de belli bir noktada benimsedii Vernon Leedeki bu empati kavram,
Fransz Victor Baschn sempati kavramyla benzeir. yle ki: Dmzdaki objelere

119
120
Berleant, s.23.
121
122
Cevad Memduh Altar, Sanat Felsefesi zerine, (Yayna Haz: nci Kut), Pan Yaynclk, stanbul 2009, s.22.
123
Townsend, s.135.
27

dalmak, onlarla erimek, onlarda yansmak, bakalarnn benliini kendi benliine gre
yorumlamak () kiilikten yoksun nehirleri en basit biimsel elerden sanatn ve
tabiatn en yce grnlerine kadar canlandrmak, yaatmak, kiiletirmek() bir
bulutla kararmak, bir rmakla grl grl akmak, insann var olmayana ylesine bir
cmertlik ve coku ile vermek ki btn bu estetik durumda verdiini hi farknda
olmamak; gerekten izgi ve ritim, ses, bulut, rzgr, kaya, rmak olduunu
sanmaktr.
124
nk duyumlar kendiliinden gelen isel duyarlyla objelere
yaklam salar. Bylece adeta sanatnn kendini estetik objede bulduu bir durumla
karlam olur, o da estetik zmsemedir.
Deweye gre deneyimlenen her obje sadece entelektel olarak kavranmaz. Asl
nemli olan deneyimlenen objelerin duyumlar yoluyla ifade edilmesidir. Fakat Dewey,
rasyonalist sanat felsefeleri diye ima edilen psikolojik kavramlarn, duyum ve
muhakemenin sabit bir ayrmna sahip olduunu ileri srer.
125
Bu teoriye gre, duyum,
grnlerin arkasndaki gerek olan rasyonel tz saklar ve onun formunu bozar. Sanatn
arac olarak imgelem materyallerin kullanmnda bir dndr ama ideal doruluu
vurgulamak iin yine de kullanlr. Bu anlamda sanat, muhakemenin doyurucu pastasna
sahip olmann bir yoludur; ayn zamanda sanat o pastay yemenin duyumsal hazzn elde
etmenin de yoludur.
126
Deweye gre teoride byle bir ayrm vardr. Fakat ona gre bu
ayrm, daha sonra kaybolur ve btnleir. Dewey, estetik teorideki duyum-mana ayrmnn
basit ve z olduunu ifade eder.
127
Aslnda ona gre btn estetik teori estetik objeyi
anlamak ve anlamlandrmak iin vardr. Bu nedenle bu ayrmn ok byk olmadn
gsterir. Dewey idealist sanatn duyumsal arlkl olduunu iddia eder. Bu teoriye gre, kii
hem dnce pastasna hem de pasta yeme hazzna sahiptir. Yani onu, yaar. Dewey estetik
teorisinde hem duyumsall hem de teemml dikkate almaktadr. nk Deweye gre,
estetik teori duyum ve mana ayrm zerine temellenmesi gerekmektedir. Teori, duyum
ve mana ayrm ierisinde olmazsa estetik bir zellie sahip olmad dnlebilir. Zira
Dewey estetii, ilk nce duyumlarla balar, fakat ilerleyen zamanlarda onlara manann
katlarak estetik oluumun tamamlanma etkinliidir. Ayrca Deweyin, dalizme duyum
ve mana ayrm zerinde durmas dalizme kar olmasyla aklanabilir.

124
Ayvazolu, Ak Estetii, s.44-45.
125
Dewey, Art as Experience, s.202,269; Trer, s.175.
126
Dewey, Art as Experience, s.269-270;Trer, s.175-176.
127
28

Dewey teorinin ikinci blmn ise, motor balantlarn ilikisellii zerine
konumlandrr. nk yaama sreci daimi bir eydir; bu sre evrenin ona gre
davrand ve onun da evreye gre davrand, yaplan ve maruz kalnanlarn
arasndaki ilikiler messesesi ile birlikte hi durmadan yenilenen bir sre olduundan
daimidir.
128
Deweye gre ilikiler ve duyumlar birbiriyle koordineli bir ekilde bir
araya gelerek deneyim edilmek suretiyle sanat eserini meydana getirir.
Dolaysyla Dewey, teorisinin ikinci blmn iliki kavramyla ifade etmektedir.
yle ki likiyi aklarken, arm kelimesi yerine neri kelimesini kullanr. Zira
geleneksel psikolojiye gre, materyal olarak ani renk ve ses, birini dierinden ayran
arm yapar. Psikolojiye dayanan estetik teori, nerenin ve nerilenin birbirine
geebilecei ve arm yapan malzemenin ierik ve derinlik salayaca u anki
duyum kalitesinin gereklie canllk sunabilecei bir birliktelik oluturabileceini
kabul edemez. Bu mesele, esasen estetik felsefesi iin grndnden ok daha fazla
neme sahiptir. nceki deneyimlerden dolay dorudan duyum maddesiyle balantl bu
konu arasnda var olan iliki meselesi, bir objenin ifadeselliinin kalbine gider. Ne
olduunu grememek dsal deil; isel armdr ve asli btnleme ifadenin
doasnda iki farkl ve eit derecede yanl olan anlaylara ynelir.
129
Baka bir
ifadeyle eser bir yandan onu oluturan materyallerle iletiime geerken; dier yandan,
duyum nitelikleri de eserin materyalleri arasndaki ilikiye katkda bulunur.
Deweye gre, birinci olarak iliki kavramnn en nemli esas, ifadeyi oluturan
kiidir. nk o ifadeyi yaratt iin ifade ierisinde kiinin zelliklerini tayan bir
yn vardr. fadeyi oluturan kii kendi bireysel birikimi dorultusunda sanat oluturur.
Her zaman iin kendinden bir eyler katar. Her ne olursa olsun sanat eserinin ifadesi
sanatnn bilinli bir amacn ierir.
130
Baka bir ifadeyle Dewey teorisindeki iliki
teorisinin temsil teorisinden fark estetik sjeyi n plana almas nedeniyledir. nk
estetik obje, estetik sje olmad zaman bir ey ifade etmez. rnein her insan da
maddesel ve tinsel dnyasyla etkileime geer ve belki bir yazar kadar okur-yazardr.
Fakat bir sanat olarak edebiyatnn kelimelere can vermesi ve evresiyle etkileimde
bulunmas hibir zaman herhangi biri gibi olmaz. Sz gelimi bayrak iin btn ulus

128
129
130
Trer, s.20; Townsend, s.141.
29

deerli duygular hisseder. Ancak ona kar hislerini kelimelere dken edebiyatlar asl
bu ilikiyi gerekletirirler.
Teorinin bu blmnde ilikisellik ierisinde ifadede izgiler nemli bir unsurdur.
nk izgilerin ifadesellii, estetik deerin duyum niteliklerine baldr. Farkl izgi
trleri; kapal, den ve ykselen estetik zelliklere sahiptir. Fakat onlarn zgn
ifadeselliklerini elinde bulunduran mtalaalar altnda teori, dorudan duyum
aralarnn tesinde bir dayanak olmadan aklanabilir. Dz bir izgi katksz sertlii,
gr alan iindeki gzn ynn deitirmesine ve teet hareket etmesine neden olur,
nk bylece ileriye doru hareketi baskyla gerekleir. Dier yandan kvrml
izgiler onlar gzn kendi hareketinin doal eilimiyle rtt iin mnasiptir. Ancak
izgilerin grsel olarak deneyimli nitelikleri sadece gzlerin hareketiyle
ilikilendirilemez. Objelerin izgileri deneyimlendii gibidir; nk onlar objelerin
snrlardr. izgiler objelerin hem snrlarn izer hem de onlar tanmlar, ayn
zamanda bir araya gelirler ve balant kurarlar. Objeye dair tanmlanan izgiler ile
ilikili hareketlerin zellikleri, derinlerde yerlemitir. Bu nitelikler izgilerin bile
farknda olunamayan, objelere dair ilgileri oluan oklu deneyimlerin
tnlamalardr.
131
Dewey, teorinin ikinci blmnde materyaller arasndaki ilikilerden
bahseder. likisellikle ilk olarak sanki sadece resim sanat anlatlyor gibi grnr.
Daha sonraki ifadelerde bu izgilerin sadece somut ekillerden ibaret olmad, btn
sanat eserlerini ifade eden materyaller olarak deerlendirilebilecei anlalr. nk
sanat eserleri bir takm materyallerin bir araya gelerek bir btn oluturmasdr. Belki
de izgilerin meydana getirdii bu btnle bakldnda izgilerin varl
grlmeyebilir. Ama her zaman iin kendine yer bulur. Bu nedenle izgiler ifadesiyle
Dewey, hemen hemen her sanat daln btnletiren bir kavram kullanmaya almtr.
Sz gelimi, resmin izgi ve renklerden bir obje oluturmas. Ayn ekilde, mimaride ta,
toprak ve pek ok malzemenin kullanm sonucunda bir mimari eserin meydana
gelmesi, edebiyatta ise harflerin szckleri, szcklerin cmleleri meydana getirmesiyle
bir edebi eserin ortaya kmas ve nihayet notalarn belli bir ritim ierisinde bir araya
gelerek bir besteyi oluturmas Deweyin dncesine rnek tekil eden durumlardr.
Yani pek ok farkl eyin bir btn oluturarak sanat eserini meydana getirdii
dnlebilir.

131
30

Deweyin teorinin ikinci blmn oluturan ilikisellikle ilgili kaygs uygun
ifadelerin nasl ortaya koyulacadr. Ona gre, bir sanatnn eseri ile gerekten neyi
kastettiini sormak samadr. nk sanat farkl gnlerde ve saatlerde, geliimin
farkl aamalarnda farkl anlamlar bulabilir. Onun ifade etmek istedii, her insann
kendi yaam deneyimi vastasyla ondan karlabilecei eydir.
132
nk sanat kendi
benliine gre ifadeler kullanr. Zira yazara gre onun bir anlam vardr ve yazarn
ifadesi koula gre deiebilir. rnein, kimi insana gre stanbul kalabalk ve
sevimsizken kimine gre huzur ve mutluluk vericidir. Yahya Kemal Beyatl Bir Baka
Tepedenadl iirinde stanbulu u ekilde ifade eder:
Sana dn bir tepeden baktm aziz stanbul
Grmedim gezmediim, sevmediim hibir yer.
mrm olduka gnl tahtma keyfince kurul!
Sade bir semtini sevmek bile bir mre deer.
Beyatl, stanbulu gezdike ve tandka burann hem corafi hem de tarihi
bakmdan zenginliini daha iyi anlar.
133
nk stanbul, gezildike tekrar tekrar
gidilmek istenen; kefettike daha kefedilemeyen pek ok yerin varlnn
dnlmesini salayan bir zellie sahip ehirdir.
Bununla birlikte Dewey, teorisinin ikinci blmnde ilikisellii anlamn sanatn
retildii zel evrenin tesine nasl tadn aklar. letiimin bir formu olarak
estetik ifade, sradan diller gibi toplumun bariyerleri iinde kalmaz; onlar aar.
Szgelimi biri inceyi bilmeyebilir, ama in sanatn anlayabilir. Bu niteliklerin tespiti
nceki bilgi ve deneyimlere bal deildir. Bilgi ve deneyim bu niteliklerin alglanmas
iin hazrlklardr. Onlar birini orada ne olduunu grecei bir duruma sokar. Onlar
giri biletleridir; ieri girildii zaman onlar dorudan grlr. Bu niteliklerin
evrensellii, sanattaki bilgiye ve deneyime saygszlk deildir. Niyetin bal olduu
nitelikler bir kimsenin byk bir mzeye kabul edildii durum gibi evrenseldir. Bir
kimsenin paras varsa ieri kabul edilir ve mzeyi ziyaret edebilir.
134
Deweye gre bir
sanat eseri hangi millete ait olursa olsun sanatn evrensellii o sanat eseriyle

132
Trer, s.20.
133
zden, Estetik ve Tarih Felsefesi Asndan Yahya Kemal, s.63.
134
Trer, s.21-22.
31

ilgilenilmesine ve onunla ilgili deerlendirmelerde bulunulmasna yardm eder. Yani,
diller ayn olmasa da sanatn iletiimi gelitirdii bir yer vardr. Bunu salayan da
Deweye gre ifadenin ilikiselliidir. Ama sanat eserini anlamak olunca her durumda
insana alacak bir yol bulunur.
Thomas M. Alexandera gre Deweyin teorisini ifade eden bu iki blm, duyum
ve ilikileri, cisim ve ekli, aktif olan ve edilgin olan ve deneyimlerin aamalarn
ayrmasnn mkemmelliinden tr nemlidir. Ayn ekilde teori, bunlar birbirinden
ayrdnda ne olacan mantksal olarak ifade etmesi balamnda da nemlidir.
135
Bir
sanat eserinin ifadesinde duyum niteliklerinin ve sanat eserini oluturan cisimlerin
ilikileri ayr dnlemez. Nitekim Alexandera gre, estetik teorinin doruluuna, bu
teorinin bir blmnn dierine makine gibi eklenmesiyle ulalamaz. Sanat objelerinin
ifadesellii, maruz kalan ve i gren materyallerin tam anlamyla ve eksiksiz olarak
birbirine nfuz etmesine baldr. Sanatn kuvvetlendirdii deneyimlerin ne yalnzca
insann kendi iinde bulunduu ne de maddeden farkl ilikilerden olutuu sylenebilir.
Varln en canl, en kompoze ve en gl olduu zamanlar duygular okayan malzeme
ile ilikilerin tmyle kaynatnda evreyle giriilen en dolu ilikilerdir. Benlik, bu
ilikilerde kendini geri ekerse sanat, deneyimi artrmayacaktr. Byle bir inzivadan
doacak deneyim ifadesel olmayacaktr.
136
Duygu ve ilikiler birbirinden ayr
dnlemez, nk baka trl sanat deneyimi genileyemeyecek ve bunun sonucunda
sanat eseri ifade bulamayacaktr.
Grld gibi, Deweyin teorisini iki blmde ifade edebiliriz. lkinde o, duyum
niteliklerinin sanatsal ifadeyi gelitirdiini belirtir. Bu dnceyi de Vernon Leeden
alr. Fakat Dewey, Vernon Leeyi, duyu niteliklerini sadece tasvirde kulland iin
eletirir. Deweye gre, estetik teori duyu niteliklerinin taklidi deil bizatihi kendisi
olmaldr. Zira duyum nitelikleri, estetik deneyimin oluumunda etkin olarak alr.
Deweye gre, bu etkinlik yle istekli gerekleir ki kii adeta estetik objeyle zdeleir.
Dewey ikincisinde ise, herhangi bir sanatsal etkinlikte kullanlan materyaller arasndaki
iletiimden, yani ilikiden bahseder. likisellikte; ilk olarak estetik bir objeyi kavramak
adna bir yargya younlamak vardr. Temsil teorisinde sanatsal etkinlikte estetik

135
Dewey, Art as Experience, s.106-107; Trer, s.92-93; Thomas M. Alexander, John Deweys Theory of Art,
Experience and Nature: The Horizons of Feeling, Albany State Universty of New York Press 1987, 231.
136
Dewey, Art as Experience, s.103; Alexander, John Dewey's Theory of Art, Experience and Nature: The Horizons
of Feeling, s. 23; Trer, s.93.
32

objenin ifade edilmesi nemliyken; ilikisellikte estetik sje nemlidir. nk bir
estetik deneyimde eer sje yoksa zaten ifadeden bahsedilemez. Teorinin ikinci blm
sanatnn varl zerine kurulur. Sanat, psikolojik haliyle esere yaklar. Yani
sanatnn itenlii, samimiyeti eserinin gelimesini, zenginlemesini ve gzel bir eserin
oluumunu salar. Teorinin bu blmndeki iliki ylesine bir iliki deildir, bizatihi
bilinli bir araya gelmedir. Ama yine de Deweyin teorinin bu blmyle ilgili kaygs,
izgilerin nasl bir araya getirileceidir. rnein, pek ok insan iir yazar, ancak
onlardan birka air olur. Baka bir ifadeyle sanatnn zgn olmas gerektiini
dnr. Dewey iliki teorisini yle gelitirir ki sanatn evrensel olduunu ve millet
ayrm olamayacan ifade eder. rnein, Sultan Ahmet Caminin, her gn pek ok
milletten binlerce ziyaretisi bulunmas bunu gsterir.

33

BRNC BLM
SANATIN ONTOLOJS
Ontoloji varlk kavram zerinde temellenen bir felsefi disiplindir. Sanat ontolojisi
ise estetik sje ile estetik obje arasndaki bilgi aktn ifade eden sanat felsefesinin ana
konularndan biridir. Dolaysyla sanat ontolojisinin mahiyetini bir varlk olarak estetik
obje oluturur. Bu blmde, deneyim ve estetik deneyim kavram detayl olarak
incelendi. Ayrca zellikle Deweyin konuyu ele al tarz gz nnde bulundurularak
sanat eserinin aamalar, form-tz kavramlar, ritim-simetri, sanatta konu-ara
kavramlar zerinde durulacaktr.
1.1. DENEYM
Dewey felsefesinin anahtar kavram olan deneyim bilinmeden, onun sanat
anlayn ifade etmek mmkn deildir. O halde Deweye gre deneyim nasl bir
kavramdr? Deneyim, teorik olanla pratik olann, kurgusal olanla gerek olann, akl ile
eylemin bulutuu bir kavramdr.
137
Baka bir ifadeyle deneyim yle bir kavramdr ki
birok kavram bir araya getirip onlardan bir btn oluturma zelliine sahiptir. Zaten
yaam, bu kavramlarn bir araya gelmesinden olumaz m?
Dewey felsefesinde deneyim tamamen bireysel saylmaz, deneyimden anlalan
anlam en genel anlamdr. Yani deneyim, eitli bireylerin iinde bulunduu gn, sre
yahut etkinlik halinde ortaya kar.
138
Deneyim, tm toplumla btnleip nesnelleirse
deneyimdir. Dolaysyla Deweye gre, nemli olan sadece bireyin deneyimi deildir.
Yaanlan dnyadaki varlklarn tmmnn deneyime karmasdr. Ksaca deneyim,
btn var oluu iine alan bir kavram olup sadece bireyin varlyla gereklemez,
btn varln bu eyleme katlmyla gerekleir.
imdi deneyimin ne ifade ettiini ayrntlaryla ifade etmeye alalm. Deweye
gre deneyim, canl yaratklarla evre arasnda meydana gelen bir iliki
139
olmakla
birlikte ayn zamanda bu etkileimin katlma ve iletiime dntrld bir sonu, bir

137
Trer, s.48.
138
139
Trer, s.16.
34

iaret ve bir hediye olarak tanmlanmaktadr.
140
Dolaysyla deneyimi meydana
getirmede her iki taraf (sje ve obje) kendi bireysel nitelik ve kvamn tayarak ve
btn oluturarak, birbirlerine gre ya eyleyen ya da eylenilen olarak hareket
ederler.
141
Bu yzden yaayan canl ile onu evreleyen artlarn etkileiminin yaamn
tm srelerinde i ie gemi olmas, deneyimin srekli gerekletiini gsterir.
142

nk deneyim yaamn her annda gerekleir. Bu nedenle deneyim, yaanm eyler
anlamna gelir ve deneyimin karakteri yaamn zaruri koullaryla belirlenir.
143
Yaam
sadece bir evre iinde deil; organizmann evreyle etkileimi iinde de devam eder.
144

Organizma evre ile etkileimine kendi yaps ve doutan kazanlan gleri ile katlr.
nsann katks olmadan belirlenen herhangi bir deneyim yoktur.
145
Yaam bir
deneyimdir. Deneyim ise, mahiyeti ne olursa olsun, zaman zerinde bir ak,
sreklileme, sonsuzlukta renk renk ldayan bir eyi yaama olaydr. Deneyim, eyay
gzle grp elle tutmaktan balayarak gzle grlmez, elle tutulmaz soyut fikirleri
bulmaya ve dzenlemeye kadar gider.
146
Aslnda deneyim, hadiseleri organik bir
vcutla gerekletirmedir. Deneyim, herhangi birine ait deildir. Deneyim vcudun
doa tarafndan var edildii gibi, bir vcutta yerletirilen doadr.
147
Organizmann
evreyle etkileimi deneyimin srekli gereklemesini salar. nsan dnyada sadece
kendi varlyla var olmaz. evreyle daimi etkileim iinde insan hem kendi hem de
kinatla ilgili deneyimini gerekletirir. Bylece btn deneyimler, insan katks
sonucunda gerekleir.
Deneyimin evreyle etkileim ierisinde gereklemi olmas, onun ayn zamanda
belli zaman ierisinde gereklemesi gerektii sonucuna da gtrr. Bu nedenle
Deweyde deneyimin etkin bir sre olarak zaman ierisine yayldna ve deneyiminin
son blmnn ilk blmn tamamladna iaret eder. Deneyim, balangta farkna
varlmayan balantlar gn na karr; sonu ise, deneyimin batan sona anlamn
belirler. Deneyim bir btn olarak bu anlama sahip olan sonuca ynelen bir yetenek ya

140
141
Trer, s.16.
142
143
Dewey, Art as Experience, s.6-7,12;Trer, s.31-33.
144
Dewey, Art as Experience, s.11; Trer, s.33; Jackson, John Dewey and the Lessons of Art, s.22,124.
145
146
Edman Irwin, Sanat ve nsan, (ev: Turhan Ouzhan), M.E.B. Yaynlar, stanbul, 1991, s.11; Jackson, John
Dewey and the Lessons of Art, s.4.
147
Dewey, Experience and Nature, s. 231.
35

da yaratl tekil eder.
148
Deneyim, izole edilmi duyumlarn pasif bir biimde kabul
edilmesi olarak grlr. Bununla birlikte deneyim, insann gerekletirdii etkinlik ve
bu etkinliin sonucunda maruz kald sonular olarak alglanr. Deneyim vastasyla
etkinliklerin ynlendirilebilecei ve bu yolla bilgilerin gvenli bir biimde test
edilebilecei grlr.
149
Deneyimin balangc ve sonu vardr. Yalnz bu balang ve
son, bireyi yaplmas gereken etkinlie gtren bireye verilen kabiliyet olmaldr. Ancak
bu kabiliyeti gelitiren de yaam boyu gerekletirilen etkinlikler olabilir. rnein, bir
mzik kabiliyeti etkinlik haline getirilmezse gelitirilemez. Bylece edinilen deneyimin
bir balangc olur; ama sonu olmaz. Ksaca deneyim tamamlanamaz, deneyim sresel
olarak yenilenir, geliir ve bylece devam eder.
Dewey, deneyimin bir balangc ve sonu olduunu fakat tamamlanamadn
ifade ederken, baka bir yerde de yaanlan deneyimin bitirilebileceinden sz eder.
Szgelimi yaplan almann bir blm memnun edici bir ekilde bitirilebilir veya bir
sorun almann zmn gerekletirebilir. Yani yaplan her eylem aslnda
tamamlanm bir deneyimdir. rnein, bir yemei yeme, bir satran oyunu oynama, bir
grmeye devam etme, bir kitab yazma ya da politik kampanyann durumu, problem
zme, bir kitap okuma byle bir durumun yaknl ve arann olmad tamamlanm
bir btndr.
150
Deneyimin btnl tartlmazdr, ancak balanlan her eylem
tamamlanmayabilir, yani, okumaya balanlan kitap bitirilmeyebilir. Ksaca balanlan
her eylem tamamlanr ya da tamamlanmaz.
Deweyin yukarda deneyim olarak ifade ettii bu eylemler, insanlarn
birbirleriyle paylat lm ve yaam deneyimlerinin varl nedeniyle, deneyim ifadesi
yaam ve iletiimdir.
151
Baka bir ifadeyle deneyimin ak ifadesi, yaanlan
deneyimleri bir toplumla i ie gerekletirmektir. nk tamamlanmaya doru giden
her eylem toplumsal iletiim ve yaam olgusu tar.
yleyse deneyim, obje-sje arasnda gerekletirilen btn yaamn ierisinde
kendine yer bulan bir balangc ve sonu olan, fakat sresel devam eden etkinlii ifade
eden bir kavramdr.

148
Dewey, Demokrasi ve Eitim, (ev: Tufan Gbekin), Yeryz Yaynevi, Ankara 2004, s.97; Dewey, Art as
Experience, s.41.
149
Dewey, Demokrasi ve Eitim, s.300-301.
150
Dewey, Art as Experience, s.37; Jackson, John Dewey and the Lessons of Art, s.4.
151
36

1.1.1. Deneyimin Kayna
Deneyim, organizma ve evre arasndaki iletiim olmas nedeniyle, yaam
srecindeki ihtiyalardan kaynaklanr.
152
Bu gerek gz ard edilirse, deneyim sanki
sadece bireyin bedeninde ve zihninde devam eden bir eymi gibi alglanm olur.
Bireyin dnda da deneyime yol aan kaynaklar vardr. Deneyim srekli bu
pnarlardan beslenmektedir. Kenar mahallede yaayan bir ocuun kltrl bir evde
yaayan ocuktan; krsal kesimde yaayan bir delikanlnn ehir ocuundan farkl
deneyimlere sahip olduu gereini hi kimse sorgulamaz.
153
Deweye gre, deneyimi
ne oluturuyorsa; kayna da o olur. Dolaysyla deneyim hem bireyden hem de her
trl objektif koullardan kaynaklanr. Ona gre bazlar bu objektif koullar gz ard
etmektedir. Bu objektif koullar dikkate alnmazsa doru bir sorgulama yaplamaz.
Bu durumu Dewey u ekilde aklar: Deneyim sadece objektif koullarn,
deneyimi tecrbe eden bireylerin i dnyalarnda ortaya konulduu durumlarda
gerekten deneyimdir. rnein, bir bebein yiyecek, dinlenme ve hareket etme
ihtiyalar bir bakma kesinlikle ncelikli ve nihaidir. Beslenme ihtiyac karlanmal ve
rahat uyumas iin gerekenler yaplmaldr. Akll bir anne, hangi deneyimlerin
bebeklerin normal geliimine genel olarak yardmc olduunu renmek iin
uzmanlarn ve kendisinin gemiteki deneyimlerinden faydalanr. Bylece objektif
koullarla bebein mevcut isel koullar arasnda bir tr etkileim yaratlm olur.
154

Baka bir ifadeyle mutlaka isel koullarn dsal koullarla etkileimi sonucunda
deneyim gerekleir. Bu durum sadece bebek iin geerli deildir. Aslnda tm insanlar
bu koullar ierisinde deneyimlerini gerekletirir.
Bu isel ve dsal koullar ierisinde gerekleen her deneyim, belli bir anlamda
kiiyi daha sonra deneyim yapaca daha derin ve kapsaml nitelikteki deneyimlere
hazrlamak iin bir eyler yapm olmaldr. Bymenin, devamlln ve deneyimin
yeniden yaplandrlmas dncesinin tam anlam budur.
155
Deweye gre, deneyim ne
olursa olsun belli bir sre sonucunda geliir ve derinleir. Deneyimi gelitirip kapsaml
hale getiren bu koullardr. Yani bu koullar bir deneyimi gelitirerek baka bir
deneyimle bir araya getirip bir deneyimler ailesi oluturulmasna kaynaklk ederler.

152
Dewey, Art as Experience, s.13; Trer, A.g.e., s.34; John Dewey, Experience & Education, New York 1997, s.39;
Dewey, Deneyim ve Eitim, (ev: Sinan Akll), ODT Yaynclk, Ankara, 2007, s.48; Zelther, s.8; Jackson, s.54.
153
Dewey, Experience & Education, s.39-40; Dewey, Deneyim ve Eitim, s. 48.
154
Dewey, Experience & Education, s.41-42; Dewey, Deneyim ve Eitim, s.49-51.
155
Dewey, Experience & Education, s.47; Dewey, Deneyim ve Eitim, s.57.
37

Deneyimin bir sre ierisinde gereklemesi bireyi deneyimin devamll
prensibine gtrr. Daima yaanlan zamanda yaanlr. Kii ancak ve ancak her biri
imdide mevcut olan her bir deneyimin tam anlamn kararak ayn eyi gelecekte de
yapmaya kendini hazrlayabilir.
156
Yani deneyim, gelecee doru ancak gemite
geniledii mddete genileyebilir.
157
Bu sebeple ki deneyim, aktif ve pasif bir olaydr.
O temelde bilisel deildir. Fakat bir deneyimin ls onu bir yere ulatran
devamllkta veya ilikilerin algsnda yatar. Deneyimin deer ls, birikimsel olduu
lde bir miktar bilii ierir ya da anlama sahiptir.
158
Deneyimler gemile birlikte
bireye birikimsel bir fayda kazandrarak devam ederler. Bylece gemiteki
deneyimlerle hem yaamda yaplan yanllklar grlr hem de yaplan yanllklardan
ders alarak imdi ekillendirilir ve gelecee doru adm atlabilir. Zaten gemiteki
deneyimler bireye belli bir noktada bilinli hareketlilik salar.
Dolaysyla deneyimin devamlln salayan bir ara olmaldr. Deneyim ancak
ierisindeki enerjilerin etkin olmas ile devam edebilir. Ona gre, enerji emberinin
kapan, kontrol altna almann ve yavalamann kartdr. Bu yzden olgunlama ve
sabitlenme zt kutuplardr.
159
Bu deneyimin geliiminde, enerji deneyimlendiinde ac
verici olmalarna ramen, mcadele ve karmaa zevk verici olabilir. Bununla beraber
her deneyimde, geni anlamda ac ekmeye zorunda kalan bir unsurun varl sz
konusudur. Aksi takdirde, ilerleyen eyin anlalmas durumu sz konusu olmazd.
160

Yoksa tamamlanan deneyimden sz edilemezdi. nk insan yaamda karlat kt
deneyimlerle mcadele ederek iyiye doru yol alr. Yani, ac ekmeden veya skntyla
karlamadan en iyiye doru gitmek mmkn deildir.
Grlyor ki, gerek insann kendisi gerekse evresel koullar deneyimin
kaynan olutur. Bu koullar ayn zamanda deneyimin devamlln da salar. nk
eer isel ve dsal koullar tam olarak etkili olmasayd var olan enerjinin etkin
kullanm da gereklemezdi. Bylece deneyimin sreselliinden bahsedilemezdi.

156
Dewey, Experience& Education, s. 49-50; Dewey, Deneyim ve Eitim, s.60.
157
Dewey, Experience & Education, s.70; Dewey, Deneyim ve Eitim, s.94.
158
John R. Schook, Amerikan Pragmatizmin ncleri, (ev: Celal Trer), niversite Kitapevi, stanbul 2003, s.126;
Jackson, John Dewey and the Lessons of Art, s.4.
159
160
38

1.1.2. Deneyimin Gereklemesi
Organizma ve evre iletiiminden kaynaklanan deneyimin gereklemesi Deweye
gre, deneyimin canl varlktaki isel ahengin baz aralarla evreye uyum salamasyla
vuku bulur. Ona gre, bu isel ahenk objektif bir zeminde gereklemez. nk
deneyimler, seici eilimler tarafndan kararlatrlm yollarla gerekleir. Ac dolu
dnyada hor grlmemesi gereken zevkler, etki ve tepkiyi deitirebilir. nk
mutluluk ve holanm, varoluun derinliklerine ulaan yaptrmlar meydana getirirler.
Bunlardan ilki, varoluun artlarna varl uyarlamaktr. Yaam srecinde bir mddet
denge kazanmak evreyle yeni uyarlamalarn balamas demektir.
161
Deweye gre canl
varlktaki ruhsal uyum sadece objektif bir ortamda deil ayn zamanda sbjektif bir
durumla da gerekleir. nk deneyimler, kiisel tercihler sonucunda gerekleir. Zira
her insann, evreye kar duyarll ve tavr farkldr. te bu farkllk deneyimlerdeki
zenginlii gsterir.
Bu yzden deneyimler, enerjilerin gerekten de sonsuz eitlilii ierisindeki
srekli bir etkileimidir.
162
Baka bir ifadeyle Deweye gre, her deneyim, Canl
varln iinde yaad dnya ile bir ekilde etkileime girmesiyle gerekleir. Her
deneyimin kendine has bir yaps vardr. Bu deneyimlerle elde edilen ey, ilikilerin
kapsam ve ieriini kavramaktr. likilerin kavranmas da kiinin zeks hakknda
ipucu verir. Sz gelimi bir ocuun deneyimi youn olabilir, fakat gemi
deneyimlerinin azl yaama ve yapma arasndaki ilikiyi yzeysel olarak kavramasna
ve dolaysyla deneyimini derin ve engin bir ekilde yaamasna sebep olabilir. Bununla
birlikte, hi kimsenin btn balantlar alglayarak ve kavrayarak olgunlua
eremeyecei gereinin de vurgulanmas gerekir.
163
O zaman deneyimi btnyle
alglamak g mdr? Ya da deneyimi herkes btnyle yaayamaz m? Ya da herkes
kendi potansiyeli erevesinde mi deneyimi yaayabilir?
Bu sorular akla deneyimin kavranlp kavranlamayaca sorusunu getirir.
Deneyim, tepeden aaya doru yuvarlanan bir ta hayal ederek kavranlabilir. Bu ta,
hareketine bir yerden balar, bir dinginliin, bir tamamlamann olaca yer ya da
duruma doru artlar elverdii lde kararl bir ekilde hareket eder.
164
Nasl ki bir ta

161
162
Dewey, Demokrasi ve Eitim, s.192.
163
Dewey, Art as Experience, s.45-46;Trer, s.56.
164
39

yuvarlanrken ortamna gre hareket ediyorsa deneyim de yollarda karlat engeller
ve durumlara gre kendinin tamamlanmasn ve artlarn ayarlar. Ama her deneyimde
bu gerekletirilebilir mi? Bu, btn koullar deneyimine gre ayarlamak olur ki bu
ok kolay olmasa gerek. nk btn artlar tamamlansa da ani bir deiim deneyimin
kararl bir sonula gereklemesini engelleyebilir.
Bu dnceyle deneyimin geliimini salayan faktrlere gidilir. Deneyimin
geliimini salayan faktrlerden dil, doann renkliliiyle paralel gider. Bu manada
pratik aralar olarak kelimeler doal varoluun ifade edilemez farkllnn organlardr.
Dil insan deneyiminde dzen, ritim ve snflara indirgenir. Dil, mevcut olan bireysel
niteliklerin sonsuz eitliliini kopyalar, nk dilin esiz nitelii bizatihi deneyimde
bulunur. Dilin bilimsel ve entelektel amalara hizmet etmesi, niteliklerin deneyimde
hangi ynde ilerleyeceini sylemesi anlamna gelir. Bu manada dil ne kadar
genelleirse daha iyi ynlere gider. Kullanl olmayan detaylar arttka klavuzluk
karmaklar.
165
Dewey, deneyimin dil sayesinde gelitiini ve dilin deneyime ahenkli
ve rengrenk bir nitelik eitlilii sunduunu ifade eder. Nitekim insann kendini ifade
edebilmesini salayan yegne g dildir. Dil olmadan insan ne kendini ne de evresini
alglar ve ifade edebilir. Deneyim en ksa tanmyla insan ve evre etkileimi olduuna
gre, dil de deneyimleri nitelikli hale getiren ve bireyin kendisine gre betimlemesini
salayan bir rehber olarak kabul edilebilir.
Deneyimin gereklemesini salayan unsurlardan biri dil iken dieri de ifade
ettiimiz koullar altnda, evre etkileiminin ierimi olan benliktir. Benlik bilinli
alglamay gerekletirmek iin deneyimi duygu ve dncelerle zenginletirir. Yine de
ou zaman deneyim gelimez. Sz gelimi, eya bir deneyim oluturma tarznda
deneyimlenemez. Burada zihin dankl sz konusudur. Zira gzlemlenen, dnlen
ve arzu edilen eyler birbirleriyle eliir. Bylece maddesel olarak deneyimlenen ve
kendisini baarya gtren bir deneyim elde edilebilir. Bu deneyim dierleriyle
birletirilir ve genel deneyim ak ierisinde dier deneyimlerden kesin izgilerle
ayrlr.
166
Dewey, deneyimin gereklemesini salayan dile etki eden unsurlarn duygu
ve dnceler olduunu ifade eder. Bu halde bile deneyim gereklemeyebilir. Fakat
yine de bir deneyimdir. Her deneyim gibi dier deneyimler arasnda kendine yer bulur.

165
166
40

Bununla birlikte deneyimin gereklemesiyle ilgili olarak deneyimin tamamlanma
artlarnn ne olduunun, neyin dzenlenmesi gerektiinin ve hangi artlarn insan
ynlendirdiinin bilinmesi gerekir.
167
Dolaysyla deneyimin doas zorunlu yaam
koullar tarafndan belirlenir. Bunu Dewey, hayvan ile rneklendirir. Bu hayvan kendi
varlna gre yaam koullarn gelitirecek ve ona gre yaamn ekillendirecektir.
168

Bunlar bilinmezse doru bir deerlendirme yaplamaz ve deneyimi ynlendirmede
baarsz olunur. Nitekim Dewey, deneyimin btnlnden bahsederken onun birtakm
artlar oluturmas gerektiini dnr. Bu artlar yoksa btnlemi bir deneyimden
sz etmek imknszdr. Belki de bu artlardan biri deneyimin unsurlarnn bilinmesidir.
nk bu unsurlar deneyimleri doal yaam alanna ve zelliklerine gre ekillendirir.
Ayn durum insan deneyimleri iin de geerlidir. Birey bulunduu artlar ve durumlara
gre deneyimlerini oluturup gelitirebilir.
Bu duruma gre deneyim, organizmann evreyle uyumu neticesinde enerjilerin
sonsuz eitlilii ierisinde gerekleir. Herkesin deneyimi alglama, ifade etme ve
yaama gc farkldr. nk deneyimi her birey kendi yetenei nispetinde yaar.
Bunun nedeni ise doa koullardr. nsanlar kendi doa koullarn ama abalar
nispetince deneyimlerini zenginletirir ve gelitirir. Ayrca deneyimin gereklemesini
salayan unsurlardan biri dil, dierleri duygu ve dncelerdir. Btn unsurlar var olsa
da deneyim tam olarak gereklemeyebilir. Fakat yine de byle bir deneyim yaam
iinde bulunur.
1.1.3. Deneyimin Unsurlar
Deneyimin tamamlanmasn salayan koullardan biri de deneyimin unsurlardr.
Deweye gre, deneyimin unsurlar, duyum, zek, irade, uzam-zaman ve bunlarn
btnlemesini salayan bilintir.
1.1.3.1. Duyum
Deneyimin unsurlarndan olan duyumlarn, ruh ve beden ayrmnn bir uzam
olarak, gerekliin tesinde insana bir ey sylemeyen ve ikinci elden bilgi veren
mekanik itkiler olarak anlalr. Sz gelimi insan dokunur, fakat dokunu yzeysel kalr.
nk o grnn arkasna giden duyum nitelikleriyle birlemez. Benzer ekilde

167
168
41

tutkuyu oaltmak iin duyumlar kullanr. Ancak bu bilgiler eilimini gidermek iin
kullanl deildir. Bu durumun sebebi, asl anlamlarn daha derinlerde olduu
dncesidir. Bu yzden saygnlk, bedenin katlm olmakszn akllarn kullananlara
gitmitir. Elbette bu koullar altnda, duyum ve beden kt namn srdrr.
169
nk
insan bedeni, insan ruhunun en iyi resmidir.
170
Zira spontan ifade olarak beden, sanatsal
esizliin mkemmel tarznn bilinmemesine benzer.
171
Byle bir ayrmn nedeni
bedenin ktln yok etme abasdr. Fakat ruh ve beden ayr deil de btnlk
ierisinde deerlendirilir. Dolaysyla beden olmadan ruh, ruh olmadan beden olamaz
denilirse deneyim hususunda nitelikli bir deerlendirme yaplabilir.
Bu nedenle duyum ve bedenin aa trden bilgi edinme yollar olarak
dnlmesine kar kar. Duyum, ksmi ve snrl bir ierikten daha geni bir ierie
sahiptir. Duyum, fiziksel ve duygulanmsal ok dahil hemen her eyi ierir. Kavramlar,
yaamn duyumlar vastasyla olumas gibi, organik bir varln yaamna ait
safhalarna ve grnmlerine iaret ederken, deneyim de dorudan vcut bulan ve
kendi anlamn aklayan duyumlar, duyumlarn ilevini ifade eden tm manalara
sahiptir. Bu katlmda canl varln bu dnyaya dair eitli derecelerdeki hayranlk ve
aknl deneyimledii nitelikleri onun iin etkin hale getirir. Bylelikle, duyum
deneyimde oluan anlam vastasyla kendisini gerekletirir.
172
Duyumlar, ifade olarak
isimlendirilen bedensel deiimleri oluturur.
173
Deweye gre, duyum hem deneyimin
oluumunu salarken hem de kendinin geliimini gerekletirir. Yani, duyumlarn
varl deneyimden ayr dnlemez. Deneyim olmasayd duyumun ifade edimi
gerekleemezdi.
Dewey kendisini duyumlar n plana kard iin eletirenlere, bu durum, insan
hayvan derecesine indirmek deil; tam aksine insann muhteem ve ayrt edici
deneyimin yapsn ykseltecek zemin plann oluturmaktr, eklinde aklamada
bulunur. Bu zemin plan, duyum ile itkinin, beyin ile gzn birliini iletiim ve kastl
ifadeden elde edilen bilinli anlamlarla doyurarak, insan yeni ve eriilmez

169
170
Shusterman, Practicing Philosophy Pragmatism and The Philosophical Life, s.32.
171
Shusterman, Body Consciousness Aphlosophy of Mindfulness and SomaEsthetics, Cambridge Universty Press,
New York 2008, s.59.
172
173
Shusterman, Body Consciousness Aphlosophy of Mindfulness and SomaEsthetics, Cambridge Universty Press,
New York 2008, s.147.
42

yksekliklere karmay hedefler.
174
nk motor aygtlarla balantl olan duyumlar bu
katlmn asli aralardr ve onlarn ister pratik isterse teorik olarak herhangi bir ekilde
aalanmas dar ve skc bir mr gemesine sebep olur.
175
Btn duyumlar bir
dramann nitelikleridir ve duygular bu dramann geliimlerini deitirir. Duyumun
etkinlii duygunun doasna yakn roman okumada ve bir oyunu izlemedeki deneyimle
belirlenir. Deneyim duygusaldr. Fakat deneyimdeki duyumlar isimlendiren eylerde
ayrm yaplmaz.
176
Baka bir ifadeyle estetik deneyimde duyumlar n plandadr. Bazen
duyumlar insanlar yanl yne meylettirseler de deneyimi gerekletiren asl ara
bunlardr. Ayrca ruh-beden ikiliinde duyumlarn kmsenmesi de doru deildir.
nk insan bir btndr. Bu btnl ierisinde ifade edilir.
Bununla birlikte duyumlar, srekli deien koullar alglamay salarken,
evrensel ilke ve zn kavranabilecei yetenek de akldr. Duyumlarn, hafzada ya da
hayal gcnde muhafaza edilen ve becerilerde uygulanan sonular, deneyimi tekil
eder. nk deneyim en iyi ihtimalle eitli el becerilerinde, yani sava ve bar
sanatlarnda kendini gsterir. rnein, ayakkab tamircileri, algclar ve askerler,
becerilerini kazanmak iin deneyimin disiplinini yaarlar. Bedenin organlar ve zellikle
de duyular objelerle tekrar tekrar temas haline geer ve bylelikle ngrde ve pratikte
yetenek kazanlana kadar bu temaslarn sonular muhafaza edilir ve birletirilir.
lkelerin kavranmasn temel alan bir yetenei ya da bilgiyi deil, ok sayda denemenin
sonucu olan bir yetenei ya da bilgiyi anlatr.
177
Bu nedenle deneyimde, bir objeyi
tanmlayan duyum nitelikleri temel organn etkisi, enerji ve yeniliin manalarn
ekler.
178
Baka bir ifadeyle deneyimde duyumlar olmasa objelerin ifade edilmesi ve
tanmlanmas mmkn deildir. Zira deneyimi somutlatran bu duyum nitelikleridir.
Aslnda duyumlar, deneyimin yetenek haline gelmesinde byk bir yardmcdr. nk
duyumlarn verdii gle birey objelerle iletiim kurup deneyimlerini gelitirebilir.
O halde, ruh-beden ayr dnlemez. Duyumun aa bilgi edinme arac olarak
dnlmesi ok da doru bir deerlendirme olmayabilir, nk insanlar duyumlar
sayesinde ayrt edici grnme sahip olurlar. Zira duyumlar, deneyimlerin daha
eriilmez yksekliklere kmasna yardmc olur. Deneyimler duyumlar vastasyla

174
Dewey, Art as Experience, s.22-23;Trer, s. 42-43.
175
Dewey, Art as Expereince, s.22-23; Trer, s.42.
176
177
178
43

objelerle somut iletiimde bulunur. Baka bir ifadeyle etkinliin somut deneyim haline
gelmesini salayan unsur duyumdur. Ayrca duyum, bu zellikleri nedeniyle bireyin
yeteneklerini gelitirir.
1.1.3.2. Zek-Zihin
Deneyimde duyumla birlikte baka unsurlar da yer alr. rnein zek, katlmn
duyum yoluyla verimli olmasn salayan aratr. Zek, insann yaamn srdrmesinde
ve evresini kontrol etme alkanln gelitirmesinde anlamlarn kullanlmas ve
ynlendirilmesi anlamna gelir.
179
Zek stn his duyumuna sahip olduu iin
deneyimin daha verimli bir ekilde yaama katk salamasna yardmc olur. rnein
ressam ressam yapan zeksn kendi deneyiminde kullanma baarsdr.
Zekdan ayr dnlemeyen bir unsur vardr. Bu da zihindir. Dewey, ruh-beden
ayrmn kabul etmedii gibi, zihin-beden ayrmn da kabul etmez. Bu ayrm bir kez
yapldnda zihnin, ruhun ve benliin organizmann evresiyle hibir etkileime
girmeden kendi eylemlerini yapabilecekleri ve var olabilecekleri onaylanr.
180

Shusterman Deweyi somatic filozoflar arasnda deerlendirir. Somatic insann zihin ve
bedeninin birlikteliini ifade eden bir kavramdr. Bu Shustermann kulland bir
kavramdr. O Deweyi analitik soma estetiki olarak nitelendirir. Analitik soma
estetikiler, bedenin alglamalarn ve pratiklerini temel doa zerine tanmlarlar.
181

Baka bir ifadeyle byle bir ayrmda zihin ve beden iletiime giremez. Ayrca deneyime
motor aygtlardan irade de katlm gsterir. Eer ayrm olursa byle bir btnlemeden
sz edilemez.
Deneyim zihinle kaynar. Zihin kelimesinin deneyimsel kullanm, teknik olarak
yaplandan ziyade bu durumun gncel gereklere yaklam felsefi ve bilimsel olarak
ok daha doru bir ekilde verildii grlr. Zeknn teknik olmayan bir kullanm
olduu iin, zihin ilgilendii her eidi gsterir, zihin pratik, entelektel ve duygusal
eylerle ilgilenir. Zihin, objelerin ve bireylerin dnyasndan izole edilen kendi
ieriindeki hibir eyi gstermez. Fakat zihin, gruplar, ahslar, objeler ve olaylarla
ilgili olarak daima kullanlr. Dnmek, zihnin kapsaycldr. Zihin hafzaya, dikkate

179
Shook, s.117.
180
181
Shusterman, Performing Live Aesthetic Alternatives for the Ends for Art, s.141; Shusterman, Pragmatist Aesthetics
Living Beauty Rethinking Art, s.280.
44

iaret eder. rnein bir annenin bebei zihnindedir. efkatiyle bebeine bakar. Elbette
ki hem duygusal hem de dnceli eylemler zihinle durdurulur. Ksaca zihin entelektel
olan etkinlii gsterir, herhangi bir eye iaret eder. Dikkat etmek ve holanmak gibi
efkatle ve iradi ve pratik olarak amalad bir yola doru hareket etmektir. Zihinlerin
her birinde, seme, aklda tutma ve dzenlemenin ncelikli bir tarz vardr.
182
Sz
gelimi, yazmak iin bir kalem arandnda, masada grlen kalem kullanlmaya hazr
olarak durur. Kalemin yaplan ie uygun olup-olmad merak edilse bile, kalemin ilevi
kalemden ayr dnlen hazr bir anlam haline gelir. Kalem kavram soyut bir imaj
veya baz gizemli zihni kaideler deil; aksine kda iaretler yapmaya yarad
dnlen bir objeye iaret eder.
183
Shustermana gre, zihin Deweyde, psikolojik
deneyimi meydana getiren dzenin daha yksek seviyesidir.
184
Her ne olursa olsun zihin
duyumlar harekete geiren bir zellie sahiptir. Bu nedenle deneyimin unsuru olarak
kabul edilen zihne byk i dmektedir. nk deneyimin teemml safhasn zihin
oluturmaktadr.
Bu zellikleri kendinde barndran zihin toprak gibidir, nasl yeni bir iek
douncaya kadar toprak nadasa braklyorsa; zihin de verimli olmas iin, belli zaman
dinlenmeye ihtiya duyar.
185
Baka bir ifadeyle zihnin iyi alabilmesi iin onun tm
motor aygtlarla birlikte verimli hale gelmesi, belli bir dinlikte olmal ki yeni
deneyimler ierisinde olabilsin. Bu yzden deneyim iinde duyum, irade ve dnce
birbirinden ayrlmaz niteliklerdir.
186
Btn bu unsurlarn katlm olmadan deneyimin
varlndan sz edilemez. nk insan bir btndr, btn motor aygtlar birbirine
yardm ederek deneyimi oluturur.
Grlyor ki, zihin yaam deneyimini verimli hale getirir. Zihin-beden iletiimi
olmazsa deneyimin btnselliinden sz edilemez. nk deneyim hem sjeyle hem
kendi benlii hem de evresindeki objelerle etkileimiyle gerekleir. Aslnda zihin
duyumlarla gerekletirilen deneyimlerin daha ilevsel ve dzenli olarak ifade
edilmesini salar. Bu nedenle insan bir btndr, duyum, zek ve zihin btnlnde
deneyimini oluturur.

182
Dewey, Art as Experience, s.274,276.
183
Schook, s. 117.
184
Shusterman, Body Consciousness Aphlosophy of Mindfulness and Soma Esthetics, Cambridge University Press,
New York 2008, s.186.
185
186
Trer, s.42.
45

1.1.3.3. Uzam-Zaman
Sadece bu unsurlar deneyimi oluturmaz. Deneyimi oluturan baka unsurlar da
vardr. rnein uzam ve zaman bunlardandr. Nitekim Deweye gre, deneyimin yaam
tasarmlarn gelitirmesi ve zenginlemesine imkn salayan dier unsurlar uzam ve
zaman algsdr. Ona gre uzam, tehlike ve frsatlarn dolu olduu boluk deil; yapma
ve eylemlerin bir sahnesidir. Zaman ise yaln bir ak deil; ritmik bozulmalarn
organize edildii bir vasattr. Baka bir ifadeyle zaman, gelime ve olgunlamann
dzenleniidir. Deiimdeki organizasyon olarak zaman geliir ve bu gelime deiimin
farkl serilerine iaret eder. Bu seride duraklama ve tamamlanmalar yeni geliimsel
srelerin balang noktas olur.
187
Bilindii gibi uzam ve zaman sadece niteliksel
deil; ayn zamanda sonsuz olarak eitli nitelikler iinde deneyimlenir. Bu eitlilik u
genel temalar iinde incelenebilir: Yer-Genilik, Durum-Genilik, Uzaysallk-Aralk ya
da Uzaysallk-Zaman, Deime-Sreklilik ve Tarih temas iinde ele alnabilir.
Deneyimde bu nitelikler bir dierini tek bir etki iinde niteler. Bu niteliklerden biri
dierine gre daha ar basar. Bununla beraber onlar, var oluta ayrlmazken
dncede ayrt edilebilirler.
188
Deneyim, unsurlaryla birlikte btnlk arz eder. Bu
nitelikler olmasa deneyim organizma ile evre arasndaki btnlemeyi
gerekletiremez.
Bu iki kavramn birlikte deerlendirilmesi gerektiini u ekilde ifade eder: Uzam
yerdir, yer ferahlktr, yaamak ve hareket etmek iin bir anstr. Yerin olmay,
yaamn inkrdr ve uzamn akl onun kapasitesinin tasdikidir. Kalabalk, yaam
engellemese bile, rahatsz edicidir. Uzam iin doru olan ey, zaman iin de dorudur.
nemli bir eyin baarlmas iin zamann uzamna ihtiya vardr.
189
Bu iki kavram
deneyimde birlikte kullanlmaktadr. nk hem insan hem de tm varlk uzam-zaman
btnl ierisinde yaar. Baka bir ifadeyle bu iki kavram ayr olarak dnlemez.
Bu iki kavram belli noktada birbirlerini tamamlarlar. Ksaca uzam ve zaman
kavramlarndan biri, deneyimin gerekletii uzam dieri ise, deneyimin
gerekletirildii zaman sembolize ederler.

187
188
189
46

Aslnda zaman ve uzam fiziksel snrlama ve dar blgeye ramen enerjilerin
toparlanmasyla ifade edilir. rnein, kii ocukluundaki bir sahneye geri
dndnde, o zamanki umutlarna seller gibi geri dner.
190
Baka bir ifadeyle Deweye
gre, gemile ilgili bir deneyim hatrlandnda hem zamana hem de uzama geri
dnlr. imdi, uzam ve zaman algs iinde yaanr. Ayn ekilde gelecekle ilgili
planlar ve hayaller uzam ve zaman ierisinde ifade edilmeye allr. Yani, hem zaman
hem de uzam her an iin deneyimin gereklemesini salar. nk uzam ve zaman
birbirinden ayr dnlemeyen deneyimin tamamlanmasnda rol alan nemli
unsurlardr.
1.1.3.4. Bilin
Btn unsurlarn birleimini bilinle ifade edilir. nk bilinli olmak,
deneyimde benliin ve dnyann mtemadiyen yeniden uyarlanmas demektir ve
istenilen, yeniden uyarlamalar noktasnda daha keskin ve youn olandr.
191
Zira her
deneyimin kklerinde, yaayan canlnn evresiyle etkileimi bulunurken, bu deneyim
nceki deneyimlerden karlan anlamlarn katlmasyla bir bilin ve alg halini alr. Bu
yzden hayal gc, bu anlamlarn mevcut bir etkileime yol bulabilecekleri tek geitir.
Baka ifadeyle o, yeni ve eskinin bilinli adaptasyonudur.
192
Bilinlilik, doada ve
sosyal etkinliklerde btn yaamn bir semboldr.
193
nk bilin, dnmenin
frtnasdr
194
. Yani eski deneyimler, yeni deneyimlere katk salayarak onlar oluturur.
Deneyimde bunu gerekletiren, bilintir.
Bilin her zaman deneyim iin nemli bir unsurdur. Bu nemli unsur
deneyimlerin farkndaln artrr. Dewey bilincin bu etkisini Willilam Jamesden
yapt alntyla kantlar: Bilinli bir insann duygu ve arzusu yalnzca bo ve yanl
olarak hayal edilen bir eyi amalar. Bu birey kendini organik olarak olgunlatrr. Ve
bu durum onun kendinin nceden tasarladklarnn sonucu olarak devam eder. Onun
bilinli anlatmlar yeniden dzenleme yapmasna izin verir. Btn derin glere doru
yeniden dzenleme, ho kesinliktir ve bireyin bilinli bir ekilde neyi dnd ve

190
191
192
193
Dewey John, The Middle Works 1899-1924, Volume1: 1899-1901, Ed: Jo Ann Boydston with an ntroduction by
Joe R. Burnett Carbondale, llinois Universty 2008, s.114.
194
Shusterman, Body Consciousness A Philosophy of Mindfulness and Somaesthetics, s.154.
47

belirlediinden farkldr. rnein gzyann yardmsz boanmas.
195
Baka bir i
fadeyle bilinli insan, duygularn doru ekilde kullanmasn renir. Deneyimin
ierisinde hem duyumsal hem de zihni bir yn olduuna gre bilin de seimlerin doru
bir ekilde yaplmasn salar. Ksaca, yaama kar farkndal artran deneyimin
btnselliine doru ynlendiren bilintir.
Bilincin deneyime katksn ifade ettikten sonra, zihin ile bilin arasndaki ilgiden
sz edilir. Zihin, bilincin n plannda olan arka plan deitirmesine ramen, srekli var
olduu iin, zihin bilinten daha fazladr. Zihin ilgi ve artn ortak retimiyle yavaa
deiir. Bilin konusunda u betimlemelerden sz etmektedir: Bilin, biimlendirilmi
yetenek ve anlk durumu gsteren ve iliki kurulan bu yere iaret ettii iin, bilin
daima hzl bir deiimdir. Bilin, deneyimde dnyay ve kendini srekli dzeltmedir;
istenilen yeniden ayarlamann derecesinde daha keskin ve daha youndur; anlamlar ve
gayeleri belirsiz bir ynde yeniden yaandnda youndur ve bilin, karar verici bir
anlam ortaya kard iin aktr.
196
Sz gelimi, tamamyla deneyimsel adan
dnrsek bilinen koku bilinen glden daha zihni deildir. nk koku, bilinli anlam
ve niyeti ierdiinde zihnidir. Fakat var oluu bir bilin durumu olarak kabul edersek
zihni terimi farkl bir varolu tr anlamna gelmez. Zihne ait kokunun gerek ve fiziki
olmayan bir olgu olduu ve zihni bir eylemde bulunduu anlamna gelir.
197
Yani
deneyimin yenilenmesi ve gelimesini salayan bilintir. nk bilin insan hem kendi
farkndaln hem de tm yaam alglamay salamas asndan deneyimi
gerekletirir.
Dolaysyla burada imdinin dorudan etkileimi ve imdide meydana gelen eyi
anlayan ve kavrayan bu anlamlar gemiin btn kurumsal sonucunun etkileimleriyle
oluturan arasnda bir ara vardr. Bu ara olduu iin, btn bilin alglamas bir
tehlikeyi iine alr. Bilinli alglama, imdinin gemii zmsedii ve ayrca gemiin
yeniden inasna neden olduu iin, bilinli alglama bilinmeyen bir giriimdir. Gemi
ve imdi birbirlerine tam uyduunda, yalnzca tekrar ve tam aynilik var olduunda,
deneyimin sonulanmas rutin ve mekaniktir. Bilin olmadan deneyimin imgesel
safhasnda deneyimlerin imdiyle uyumunu geersiz klar.
198
Deneyimin gemile

195
196
Dewey, Art as Experience, 277.
197
Schook, s.117-118.
198
Dewey, Art as Experience, s.284; Erolu, s.64.
48

bantsn salayan, her zaman iin bilin olmutur. nk bilin deneyimin gemi,
imdi ve gelecekle ilgili bir kpr kurmasn salar. Zamanlar arasndaki bu kpr,
deneyimin alkanlkla birlikte yenilenmesi ve gelimesini salar.
yleyse bilin, btn unsurlar bir araya getiren unsur olmakla birlikte eski ve
yeni deneyimler arasndaki ilikiyi gemi, imdi ve gelecek arasndaki balant
grevini stlenerek gerekletirir. Aslnda bilin bizim iin oto kontrol mekanizmasdr.
nk bilin duygularn tutarl bir ekilde yaam deneyimine katmakla birlikte
deneyimlerin bilinli tercih olarak gereklemesini de salar. phesiz bilin bunu tek
bana yapamaz, ona yardm eden zihindir. nk deneyimin unsurlarnn sralamasnda
duyum, zihin ve bilin nemlidir.
1.1.4. Deneyimin Balamas
Btn bu unsurlara sahip olan deneyim ne ile balar? Her deneyim byk ya da
kk olsun mutlaka bir drtlenme(tahrik) ile balar. Bu noktada drt yerine
drtlenme fiilinin kullanlmas bilinli bir tercihtir. nk drt zel ve bellidir;
igdsel olduunda bile evreye uyum salama yolunda mekanizmann yaln bir
parasdr. Oysa drtlenme, drtlerin yardmc konumda olduklar ve organizmann
byk ve ileriye dnk hareketine iaret eder. rnein, canl varln yutma eyleminde
dil ve dudaklarn tepkilerinden ayr olarak yiyecek iin ar bir arzu duyumu
mevcuttur. Bitkilerin gnee ynelmesi gibi, canl varlkta gz, zel bir takip
etmeksizin tm bedenle birlikte a doru ynelir. Zira bu ynelim, btnlk ierisinde
organizmann hareketidir. Ve dolaysyla drtlenme her tamamlanm deneyimin ilk
noktasdr.
199
Deneyimde drtlenme gl olduunda organizmann hissinde ivedilik
vardr.
200
Ayrca evrenin bize salad unsurlar vastasyla tamamlanmaya giden
drtlenmeler, organizmann evresine bamllnn dinamik kabuldr.
201

Drtlenme Bergsonda sezginin kayna olarak grlen igd gibidir.
202
Drtlenme
deneyimin balangc kabul edilebilir. Yani, deneyimleri gerekletirebilmek iin bizi
harekete geiren bir ey olmal o da drtlenmedir.

199
200
Malcolm Ross, The Development of Aesthetic Experience, Pergoman Press, New York 1982, s.V.
201
202
Erolu, s.89.
49

Organik drtler, bedenin snrlarn atnda, canl kendisini tuhaf bir dnya
iinde bulur ve geleceini bir lde dsal artlara gre ekillendirir. Bu noktada
organizma sadece isteini seemez. O, gelimeye devam ettike koucuya yardm eden
rzgr gibi artlar da kendisine yardm etmeye balar. Benzer ekilde drtlenme de
kendisine yardm eden eyler yannda, onu saptran ve ona kar koyan birok eyle
karlar. Bu srelerde canl varlk drtlenmesinde maksatl bir rtkln farkna
varr. Baarl olsun ya da olmasn kendisini sadece bir nceki duruma gre yenilemez.
Aksine amal bir ilerleme her zaman kr bir ilerleme ile yer deitirir. Benlik bu
drtlenmenin insana verdii diren olmadan evresindekilerin farkna varamaz.
Ayrca ne bir duyguya, ne bir eilime, ne bir hayal krklna, ne de bir cokunlua
sahip olur. Btn bunlarn tersine dnceyi greve aran diren, merak ve dikkat
getirir; sorun giderildiinde de coku meydana gelir.
203
Drtler deneyimin dsal
artlara gre oluturulmasn salar. rnein, bir kitap yazma eylemi ilk nce amal bir
ilerleme gsterir. Daha sonra karlat durumlar ilerlemesine engel olabilir. Fakat bu
engellere ramen, drtlenmenin verdii gle gitmek istedii yolda devam edebilir.
Yani kitap yazma eylemi bitirilebilir. nk drtlenme belli bir ihtiyala oluturulur.
Deneyimi balatan drtlemenin yapt tahrik iyi yndeyse; oluan deneyim bize fayda
salar; kt yndeyse tamamen tam tersi ynnde bir ynlendirme olur. rnein, bir
rencinin ders almas iin motivasyona ihtiyac vardr. renciyi drtlemenin
yolu, onun gelecekte daha iyi koullarda yaayaca ifade edilerek enerjisinin
toplanmas salanabilir. Ama bu drtlenmede renciye kar gsterilen tutum da
nemlidir. Tutum iyi deilse renci hibir ekilde almaya kar motive olamaz.
Belki bu tutum onun kt ynde ilerlemesine neden olabilir.
Drtlenme ile balayan deneyimlerin sra halinde birbirini takip ettiini
dnmektedir. Deneyimlerde birbirini izleyen her blm herhangi bir snr ve
doldurulamayan bir boluk olmadan bir sonraki deneyime doru zgrce, kendi z
benliklerini feda etmeden akar. rnein, bir nehir, bir gletten ayr olarak akar.
Bununla beraber nehrin ak, gletin homojen paralarnda mevcut olan daha byk
kesinlik ve ilginlik tar. yle ki her bir para bir sonrakine neden olduu iin her bir
para kendi iinde ayrcalk sahibi olur. Farkl renklerin meydana getirdii ve srekli
devam eden bu btnlk baarl safhalar ile farkl bir form kazanr. Srekli

203
50

kaynamaya devam ettiinden, deneyim kazanldnda hibir boluktan, mekanik temas
ve l merkezlerden sz edilemez.
204
Yaplan herhangi bir eylem deneyimlenerek
gelitirilebilir. Burada Dewey, resimden sz eder. Ona gre deneyimleye deneyimleye
nasl gzel bir obje oluturulduu grlr. rnein, araba kullanmak, diki dikmek,
mzik aletini almak gibi psiko-motor beceriler deneyimlenerek ilerler.
Demek ki, yaamn her an deneyimlenerek geliir. nsan harekete geiren bir g
vardr. Bu g drtlenmedir. Bu gcn itelemesiyle deneyim balar. Deneyim bu
balangla sresel olarak ilerler ve sonucunda tamamlanmam olsa da deneyim
meydana gelir. nk deneyim tamamlanmam bir btnlktr, fakat her zaman iin
balangtan sona kadar tamamlanmaya doru giden bir yol izler.
1.1.5. Deneyimin zellikleri
Yaamn her annda var olan deneyimin zellikleri var mdr? Deneyimin en temel
zellii, hibir anlam kavramaya aldrmadan, una ya da buna maruz kalmadan
yaamaktr. rnein, duygu ve hayal gcnn tutku dolu mdahalesi deneyimi
arptrr.
205
Ksaca deneyimin en nemli zellii olduu gibi yaamaktr. Deneyimin
olduu gibi yaamasna mdahil olan duygu ve hayallerdir, nk onlar deneyimi kendi
istedii gibi yaamak isteyecektir. Ancak deneyimin doas tam anlamyla buna izin
vermeyebilir.
Dewey, bu dnceyi deneyimin en nemli zellii olan devamllkla kantlar
206
.
nk deneyimin analizi organizmann organlarnn ihtiyalarnn devamllna iaret
eder. Organizmann hem kendi iinde hem de evresiyle ilikisinde kartlklar ve
dalizmler yoktur. Zihin-beden, ruh-madde, manevi-dnyevi kartlklar orijinlerini,
yaamn ne getirecei korkusunda bulurlar. Bu korkular yaamdan uzaklamann ve
vazgemenin iaretleridir.
207
Dolaysyla organizmada bu kartlklar yoktur.
Organizmann karmaktr, zellikle de evreyle etkileime girdike karmaklnn
artar ve bylece yaam tasarmlarnn zenginleir ve geniletir.
208
nsan, kendini
gelitirdike deneyiminin tasarmlar da geliir ve zenginleir. Burada yaplan eylemin
devamllnn etkisi vardr.

204
205
Dewey, Art as Experience, s.47; Trer, s57.
206
Dewey, Art as Experience, s.22-23;Trer, s.42; Berleant, s.85.
207
208
51

Deneyimin devamll ilkesi, alkanln oluturulma gereine dayandrlr. Bu
alkanln temel zellii ise, deneyimlenen her deneyimin bireyi deitirmesidir. Bu
adan bakldnda deneyimin devamll prenibinin anlam, her deneyimin daha
nceki deneyimlerden bir eyler almas ve kendinden sonra gelecek deneyimlerin
niteliini bir ekilde deitirilmesi olarak ifade edilebilir. Deweyin aktard bir iirde
olduu gibi:
Tm deneyim bir su kemeridir,
Her kprdamamla snrlar sonsuzda kaybolur
Gezilmemi bir dnyann parldayarak ierisinden akar.
209

Deneyim su gibi akar, yani devam eder. Ama bu devamllk sudan bir devamllk
deildir. nk btn deneyimler birbirine katk salayarak devam eder. Yani onu
yeniletirip gelitirmeye devam ederler. rnein saz almay yeni renen bir ocuk
zamanla bunu gelitirip saz almada usta olabilir.
yi ya da kt deneyim her ikisi de alkanlk haline getirilip gelitirilebilir.
Mesela hrszlk mesleine adm atan bir adam bu yolla byyebilir ve altrma yaparak
da son derece uzmanlk sahibi bir hrsz haline gelebilir. Bu nedenle bymenin yeterli
olmad ve bununla birlikte bymenin girdii yolu ve ulamaya alt hedefi de
belirlemenin gerektii savunulmutur.
210
Deneyimindeki devamlln geliiminin iyi
ynde de kt ynde de olabilir. Yani birey hangi ynde ilerleyeceini belirlerse, o
ynde ilerleyecek ve deneyimlerini ynelimleri dorultusunda gelitirecektir. Ama her
zaman iin insan iyi olan ynde deneyimlerini gelitirdirdii iin deneyim iyi olandr.
Fakat sadece baarl kazanmlarda deil baarszlkla sonulanan durumlarda da
deneyimin devamll sz konusudur. rnein bir renci bir snavda baarszlk
gsteriyorsa, girdii her snavda ya da ayn zellie sahip bir snavda baarszlk
gsterebilir.
Dier taraftan, bir deneyim merak uyandrrsa, kiinin teebbs gcn artrrsa ve
kiiyi gelecekte karlaaca l noktalardan kurtarabilecek istek ve amalar ortaya

209
Dewey, Experience & Education, p. 35-36; Dewey, Deneyim ve Eitim, s.42-44; John Dewey The Later Works,
1925-1953 Volume13: 1938-1939, Ed: Jo Ann Boydton Textual Editor, Barbara Levine With an ntroduction by
Steven M. Cahn
Southern Illinois Universty Press Carbondale 1992, s.13,18.
210
Dewey, Experience & Education, s. 36; Dewey, Deneyim ve Eitim, s.43; John Dewey The Later Works, 1925-
1953 Volume13: 1938-1939, s.19.
52

karrsa, devamllk tamamen farkl bir ynde alr. Her deneyim itici bir gtr.
Onun deeri sadece nereye doru ittii balamnda anlalabilir. Eitimci rolndeki
bulunmas gereken deneyim olgunluu, bu kiiyi genlerin her bir deneyimini daha az
olgunlam deneyim sahibi birinin yapamayaca tarzda deerlendirme konumuna
getirir. O halde deneyimin hangi ynde gittiini grmek eitimcinin grevidir.
211

Deweye gre eitici deneyimin gelimesini salayan bireydir. Eitimci sadece
retmen olarak dnmek yanl olur. Yaam boyunca maddi ve manevi deneyimlere
katk salayan her varlk ya da olay insan iin eiticidir. rnein, bir hastalk ya da
trafik kazas insann yaama bakn deitirmeye yetebilir ya da farkl bir yetenein
veya aa kmasna yardm edebilir.
Ancak meselenin baka bir yn daha vardr. Deneyim insann iinde
kendiliinden devam etmez. nk kiinin isteklerine ve maksatlarna kar olan
tutumlarnn olumas zerinde etkisi vardr. Aktr ki organizma iin dzen gereklidir.
Organik yaamn sreci eitliliktir. William Jamesin de her zaman alntlad her
zaman hi durma ifadesi bu duruma bir tr rnek oluturur. Organizmann deiiklik
arzusu, eilimlerin engellendii ve eylemlerin monotonlat zaman ortaya kar.
Organizma kendisini gerekletirirken kendisini yeniler; nk bu, gerek ihtiyaca
ynelmenin tatmininden baka bir ey deildir. Yaamn kendi ihtiyac insan
bilinmeyene doru iter. Bu durum, belki de gerein ekiciliini yanstr. Zira
rutinlemi bir yaam sahte romantizmi temsil eder. Oysa yaamn devam iin
eitliliin her daim karmza kmas gerekir. Bu eitlilik iindeki ritim, nitelikler
arasndaki rasyonelliklerdir.
212
Deneyim yaamla birlikte var olduu iin daima
hareketli ve retici olmaldr. nk insan daima bilinmeyeni renme ve onu
deneyimleme abas ierisindedir. Bu da yaamn devaml etkin bir halde var olduunu
gsterir.
Deneyimin devamllkla birlikte etkileim diye bir ilkesi vardr.
213
Dewey bu iki
zelliin bir arada bulunmas gerektiini dnr. Devam ve etkileim kelimelerinin
alglanlar birbirlerinden bamsz deildir. Gkyznde bir kale ina eden birey bile
kendi imgelemine kurmu olduu objelerle etkileim iindedir. Dolaysyla devamllk ve
etkileim ilkeleri birbirinden ayr deildir. Birbiriyle kesiirler ve btnleirler. Burada

211
Dewey, Experience & Education, s.38; Dewey, Deneyim ve Eitim, s.45-46; Jackson, s.146.
212
213
Dewey, The Later Works, 1925-1953 Volume13: 1938-1939, s. 26.
53

deneyim kendisini baka bir dnyada deil de ayn dnyann farkl bir yerinde bulur. Bu
durumda renmi olduu bilgi ve beceriler daha sonra gelecek durumlar anlamas ve
bunlarla etkin biimde baa kabilmesi iin bir ara olur. Yaam ve renme devam
ettii srece bu sre de devam eder. Aksi halde deneyimin takip ettii yol dzensizleir.
nk deneyimin oluunda var olan bireysel faktr blnmle urar. Dier yandan,
tamamen btnlemi bir kiilik ancak ve sadece ardk deneyimlerin birbiriyle
btnlemesiyle gerekleebilir. Btnlemi kiilik ancak birbirleriyle balantl
objelerden oluan bir dnya ina edildike oluur.
214
O halde deneyim devamllk ve
etkileim ilkesiyle oluan bir btnlk arz eder. Hatta deneyimdeki btnlk kiilere de
yansr. Deneyimleri oluturan btn bireyler de kendilerini gelitirmi olanlardr. nk
Dewey, btnlemi bireylerin topluma faydas olduunu dnr. Deneyimdeki
devamllk ilkesini deneyimin dier deneyimlerle etkileime girmesine ve bylece
tamamlanmaya giden deneyimlerin gereklemesine yardm eder. Nitekim filozoflar
btnlemi kiilie sahip bireyler olarak deerlendirilebilir. Ancak filozoflar, hem
kinat hem de kendilerini deneyimleriyle btnleyerek ifade eden insanlardr.
Dewey, deneyimin devamllk ve etkileim ilkeleriyle btnleen deneyimlerin ve
estetiin dmanlarnn ne soyut ne de somut olduunu syler. Onlar yeknesaktrlar,
amalar gevektir, pratikte ve entelektel srete uzlama boyun eerler. Bir yanda
uzak durma, zorla uyum salama, dier tarafta salma, uyumsuzluk ve amaszlk
deneyimin birliinden farkl ynlere sapmadr.
215
Deweye gre deneyim uyum ve
amal btnlkle yoluna devam eder. nk o, deneyimin tamamlanmasna muhalefet
edenlere kardr ve bunu her frsatta ifade eder. Zira deneyimler bu iki ilkeyle bir araya
getirilir.
Deweye gre deneyim ister istemez oalan bir eydir ve onun ana fikri, artan
sreklilikten dolay ifadesellik kazanr. Deneyimlenen dnya daha sonraki yaantda,
benliin ncekine gre davranan ve davranlan ayrlmaz bir paras olur. Fiziksel
oluumlarda deneyimlenmi obje ve olaylar geip gider yok olur. Fakat onlarn anlam
ve deeri, benliin ayrlmaz bir paras olarak kalr. Dnyayla iletiimde oluan
alkanlklar sayesinde insanda alkanlklar dnyasnda yaar. Oras insann evi ve o ev,

214
Dewey, Experience & Education, s. 43-44; Dewey, Deneyim ve Eitim, s.53-54.
215
Dewey, Art as Experience, s.42;Trer, s.53-54.
54

insan yaantsnn bir paras olur.
216
Bu durum sanatla aklanabilir. Herhangi biri bir
sanat etkinliini alkanlk haline getirirse, artk o sanat etkinlii o bireyin yaantsnn
bir paras olur. Bylece bu birey estetik deneyimi alkanlk haline getirerek
gerekletirir. Btn deneyimlerde olduu gibi estetik deneyimi meydana getirmek iin
bir sre gerekir. Deweyin bu konuyu ifade ederken kulland ev kavram etkileime
geilen varlklar olarak nitelenebilir. nk insan dnyaya gzn atndan itibaren
kinattaki canl cansz varlklarla kurulan maddi ve manevi iletiim, artk yaam
deneyimin bir paras olur ve insan varlklarla deneyimini srdrmeyi baarr.
Btn deneyimler belli bir alkanlk srecinde gerekleiyorsa biyolojik ve
psikolojik olarak anlk deneyim imknsz hale gelir.
217
Deneyim bir rndr ve insanlar
rnleriyle bir eyler syler. Bir eyler sylemek, dnya ile organik benliin daimi
birikimsel ilikisiyle gerekleir.
218
Yani deneyimi gerekletirebilmenin tek yolu, belli
bir aamadan gemektir. Bu aamalar sonucunda deneyimin meyvesi ortaya kar. Bir
sanat eseri byle bir birikimin sonucu olarak gerekleir. Ksaca anlk deneyim yoktur.
Deneyim belli aamalar sonucunda gerekleir. Sz gelimi, basit olduu dnlen yaz
yazmak ve okumak da sresel geliimle olur.
Dewey yukardaki ifadelerden de deneyimin btnselliinden sz ederken baka
bir yerde de konuya farkl adan bakar: Deneyim, balama ve yapma arasndaki
ilikiler ve kavramaya engel olan btn nedenler tarafndan snrlandrlr. zellikle
yapma, kavrama veya yaama cihetlerinde bulunan lszlk engellemeler oluturur.
Herhangi bir cihetteki dengesizlik, ilikileri kavramay ve deneyimi anlamay zorlatrr.
Buna ilaveten bir ey yapmaya duyulan evk, eyleme duyulan tutku pek ok kiiye
inanlmas zor bir durak yaatmaktadr. Buradan hareketle hibir deneyimin, pek ok
eyin bu deneyime hzla dahil olmas sebebiyle, kendisini tamamlama ansnn
olamayaca karlamaz. Zira deneyim diye adlandrlan ey, bu ismi hak edecek
derecede eitli ve danktr.
219
Deweyin bu gr ok artcdr. nk az nce
deneyimin btnselliinden bahsederken, burada onun tamamlanan bir ey olmadn
ifade eder. Yani deneyimin btnselliinden sz edilemez mi ya da tamamlanan
deneyim yok mu? Burada Dewey kendisiyle tezata dyor. Belki de Deweyin burada

216
217
Dewey, Art as Experience, s.229; Trer, s.151; Jackson, John Dewey and the Lessons of Art, s.4.
218
Dewey, Art as Experience, s.229; Trer, s.151; Jackson, John Dewey and the Lessons of Art, s.46.
219
55

sylemek istedii udur tamamlanan bir deneyim var. Fakat bu tamamlanma zamanla
gerekleen bir eydir. Bu nedenle bir deneyim ilk anda tamamlayc zellik
tamayabilir. Yani deneyim baz zellik ve artlar kendinde barndrrsa tamamlayc
deneyim olur.
Deneyimin tamamlanmasyla ilgili net bir ifade kullanlmamakla birlikte farkl
rklarn deneyimlerinin de farkl olduu ileri srlebilir. Nitekim sje-obje ilikisi
olmasn ifade etmekle birlikte insanlarn farkl psikolojik ayrmlara sahip olmas,
insanlarn farkl rka ve tarihi geliimlere sahip olmasna neden olduu dnlebilir.
Bu da deneyimlerinin farkl olmasna neden olur.
220
Bylece farkl rklar deneyimlerin
farkllamasn salar. Tek bir bireyin deneyimi farklyken farkl bir rklardan gelen
bireylerin yaama ve dnyaya bak as ve dolaysyla deneyimi farkl olur.
Deneyimin en nemli zellii eitici olmasdr.
221
Gerekten eitici nitelik tayan
bir deneyim, bilginin iletildii ve yetenein artrld bir deneyimdir.
222
Ama baz
deneyimler de ona gre yanl ynde eiticidir. Baka deneyimlerin gelimesini
engellemek veya sekteye uratmak gibi bir etkisi olan tm deneyimler yanl ynde
eiticidir.
223
Deneyimler biri iyi ynde dieri kt ynde eitici olabilir. Bu da
deneyimlerin tek tarafl alkanlk oluturmadklarn, yani kt ynde eitilirse de kt
alkanlklarn oluumuna kaynaklk edebileceini dndrr. Dolaysyla deneyim
eitimle var olduu srece bir anlam tar. Bir ocuk yalan sylemek gibi kt bir
eylem ile eitilirse bu eylemi alkanlk edinir. Bir de deneyimlerde oto kontrol
olmaldr. Deneyimler denetimden uzak olmamaldr. Deneyimler kontrol altna
alnmazsa kt ynde etkilenmeye gidilebilir ve kt alkanlklar edinilebilir.
Birbirlerine katk salayan deneyimler arasnda birtakm ayrmlar yaplabilir.
yle ki nsann doasnn hayal gc ve pratik safhalarnda; entelektel ve duyusal
grnmleri arasnda asli ayrmlarn olmadn vurgular. Bununla birlikte bu
ayrmlar yanstan veya gerekletiren bireyler vardr; hayalci ve realistler; vahi ve
insancllar; bencil ve fedakr insanlar gibi. Deneyimlenen dnyann ortak unsurlar

220
221
John Dewey The Later Works, 1925-1953 Volume13: 1938-1939, Ed: Jo Ann Boydton Textual Editor, Barbara
Levine, s.11.
222
Dewey, Demokrasi ve Eitim, s.96; John Dewey The Later Works, s.12-13; Dewey, Experience & Education, s.27;
Dewey, Deneyim ve Eitim, s.32.
223
Dewey, Experience & Education, s.25-26; Dewey, Deneyim ve Eitim, s.30.
56

arasndaki bu farkllklar, daha zengin bir ahsiyetin inas iin imknlardr.
224

Deweye gre bu ayrm her zaman yoktur. nk pratik sahada ayrm olmaz. Fakat yine
de bu farkllklar deneyimi zenginletirir.
Bu farkllklarla zenginleen deneyimin belli snrlar olmamaldr. Deneyim
matematik izgiler ya da sabitlikler gibi snrlara sahip deildir. nk deneyim kesin
snrlara msaade etmeyecek ekilde zengin ve karmaktr. Deneyimin varaca yer
snrlar deil; gruplardr. Bu gruplar nitelikleri karakterize ederler.
225
Deneyim srekli
deiip gelitii iin onun belli snrlar olamaz. Snrlanma onun sresel geliimini
engeller ve deneyimin alkanlk oluturmasna engel olur. Dolaysyla o, deneyimlerin
ar kabullenmilik yznden olgunlaamadn iddia eder. nk deneyimde deer
verilen ey deneyimin ynn belirler.
226
Baka bir ifadeyle deneyimler gelitirildike
olgunlarlar. Eer olgulaamazlarsa tamamlanm olmazlar. Deneyimler zgr
olmaldrlar, eer zgr deilseler hibir ekilde olgunlamazlar.
Ayrca deneyim tesinde hibir bilgi oluamaz; fakat her histe ve sezgide kendi
dnda bir varla ynelen bir unsur, bir anlam vardr. Sbjektif-objektif deneyim
iinde, birlemitir.
227
Sanatsal sezgi sadece dn sezgisi deildir, ayn zamanda
iseldir. nk sanat insann iinde barndrd sezginin da yansmasdr. Btn
bunlarn yan sra deneyimin corafi bir grn olduu gibi sanatsal, edebi, bilimsel,
tarihi zeklikleri de vardr.
228
Deweye gre deneyim bunlarn hepsini iine alan bir
btn oluturur. O zaman hem i deneyim hem de d deneyim vardr. nk insan
btnl bununla salanr. Deweyin bu ifadesi Bergsonun, estetik sezgisiyle
ilikilendirilebilir, nk Bergsonun sezgisi, d sezgiyle birlikte i sezgiye de hitap
eden bir estetik hazdr.
229
Yani deneyim ok ynldr. Pek ok yaanty ve bilimsel
ierii kendisinde bulundurmakla birlikte insann maddi manevi btnl ierisinde
tamamlanr.
Btn bunlar ifade etmektedir ki, deneyim maddi manevi yaanty ynlendirdii
iin pek ok nitelii kendinde bulundurur. Yaanm olmak deneyimin en nemli

224
225
226
227
Dewey, Okul ve toplum, (ev: H.Avni Baman), Pegem Akademi, Ankara 2008, s.7-8.
228
Dewey, Okul ve Toplum, s. 70.
229
Hseyin Aydodu, Sosyal Bilimler Enstits Der Bergsonun Hakikat Aratrmasnda Sanatn Fonksiyonu,., C
:1, Y:2006, S:1, s.190.
57

zelliidir. Baka bir ifadeyle deneyim hayal ve duygularn etkisinden syrlp, gemite
ne yaptn ya da gelecek iin ne yapacan sorgulamak deil, an olduu gibi
yaamaktr. Bu nedenle deneyimin en nemli zellii devamllktr. Devamllk ise
alkanlk vastasyla salanr. Devamll gerekletirilen deneyim alkanlk haline
getirilmezse deneyimin yaanmlndan bahsedilemez. Devamlla etki eden
ilkelerden biri de etkileimdir. Devamllk-etkileimin ksaca ifadesi, her zaman hi
durma, ileriye dorudur. Baka bir ifadeyle gemiin znt, sknt ve baarszlklar
seni etkilemesin; daima ileriye ve en iyisine doru gitmelisin; elindeki koullar
kullanarak imdiyi, imdiyle gelecei ekillendirebilirsin. Fakat bu iki ilke hem iyi
ynde hem de kt ynde etkili olabilir. Burada eitimciler devreye girmektedir. Onlar
vastasyla deneyim iyi ynde eitilebilir. Ayrca farkl toplumlarn deneyimleri
farkldr. Yani farkl zellikleri vardr. Bunun nedeni de farkl psiko-sosyal yapya sahip
olmalardr. Deneyim yaam boyunca zgrle sahiptir, snrlanamaz. nk
snrlanrsa olgunlaamaz, deneyim tamamlanamaz.
1.1.6. Deneyimin Trleri
Kendi zgrl ierisinde hareket eden deneyimler birtakm temel zelliklere
sahip olmalarna ramen deneyimler ierisinde ayrm vardr. Deweye gre, yaam
blmlere ayrlm ve kurumsallam blmler deerlerine gre yksek-baya, maddi-
manevi olarak snflandrlr. Ayn ekilde insan eilimleri, bir dieriyle kontrol
edilebilir ve dengeler sistemi vastasyla harici ve mekanik olarak balantl kabul edilir.
Bununla birlikte Dewey, meseleyi tahlil ederken, zamanndaki ekonomik ve kurumsal
koullarn da deneyimdeki bu ayrmlar tevik ettiini grr. O, eilim ve eylemlerin
blnmlnn esasen, pratie dair bilgilerin, yaplan ilere dair dncelerin,
dnce ve eylem anlayndan kaynaklandnn farkndadr. nk bu ayrmlar insan
doasndan kaynaklanabilir.
230
Dewey, aslnda byle ayrmlarn gerek olmadn
dnr ve kabul etmez, nk btnlkten yanadr ve sadece bu ayrmlarn baz
maddesel koullar sebebiyle deneyimi etkileyebileceini dnr.
Dewey bu dncesini u ekilde kantlar: Deneyimler arasnda kesin izgi
eklinde ayrmlar yoktur. nk Btn deneyimlerde sje ve obje arasndaki iletiim
ayn olduu iin, bu nedenle deneyim ne sadece fiziksel ne de zihinseldir. sel
katklarn hkim oluu itibariyle zihinsel olarak adlandrlan bir deneyim bile, etkileim

230
58

sonucunda zel karakterini kaybederek salt fiziksel ya da zihinsel olarak
adlandrlabilir. Bir deneyimde fiziksel ve sosyal dnyaya ait eyler ve olaylar girdikleri
insan balam ile dntrlr. Bu esnada canl yaratk daha nceleri dsal olanla
isel bir etkilenme salayarak geliir ve deiir.
231
Deweye gre deneyim ne fiziksel
ne de zihinseldir. O ksa vadede sje-obje arasndaki ilikidir. Sje-obje arasndaki iliki
derken, bu obje toplum ya da doal evre olabilir. Bu nedenle herkesin etkileimde
bulunduu evre farkl olduu iin bir takm farkllklar olabilir. Fakat deneyimler
arasnda kesin izgi eklinde gerekleen bir ayrmdan sz edilemez.
Bununla birlikte insan deneyimlerini pek ok ekonomik ve yasal koullar altnda
yaad iin, deneyimler arasnda ayrmlarn olmas dorudur.
232
Baka bir ifadeyle
deneyimleri hem ayn koullar ve hem de farkl koullarn etkilemesi sonucunda
ayrmlar gerekleir. Yalnz bu ayrmlar hem farkl bireylerin deneyimlerinin farkl
olmasn hem de deneyimlerin eitliliini gsterir. Bir de insanlarn bu koullara gre
deneyimlerini ekillendirebildiklerini ve geliebildiklerini ifade ederken; kimine ise bu
koullar hibir fayda salamaz. Dolaysyla artlarn getirdii bu ayrmlar ok ynldr.
Ancak bu ayrmlara dikkat ekilmesi gerekir.
Dewey her ekilde deneyimlerin btnselliinden sz etmekle birlikte insan ve
hayvan deneyimlerindeki farka dikkat eker. Hayvann deneyim yaad objelere ait
duygularn tasarlamak zorunda olmadn syler. nk hayvan, duygulanmsal
niteliklere sahip bir doa ile kar karyadr. Doann bu grnmleri onu ya iter ya da
rahat ettirir.
233
Hayvan sadece igdsel hareket ederken; insan tm maddi ve manevi
varlyla hareket eder. Doal olarak insan deneyimi pek ok ynnn btnlemesiyle
oluurken; hayvan deneyimi tek ynldr.
nsan ve hayvan deneyimleri arasnda bir farkn olduunu ifade ettikten sonra
deneyimin tryle ilgili bilgilendirmeye geilebilir. Deneyimle ilgili en ok merak
edilen soru, dorudan deneyimin var olup olmaddr. Deweye gre dorudan
deneyimi hayranlkla isteyen insanlar vardr.
234
Dewey bu soruyu tam olarak
yantlamaz. Ama baz insanlarn hibir eye ihtiya duymadan deneyim elde etmek

231
Trer, s.168.
232
233
234
59

istediklerini ifade eder. Baz eyler dorudan deneyimlenebilir. rnein, dini deneyim,
mistik deneyim ve ak gibi
Dewey, varlndan net olarak bahsetmese de dorudan deneyimin doadan ve
insanlarn birbirleriyle etkileiminden ortaya ktndan sz eder. Bu etkileimde insan
enerjisi bazen toplanr, bazen serbest hale gelir, bazen engellenir ya da zafer kazanr.
Deneyimin bu srecinde istemenin ve yerine getirmenin ritmik vurular ile yapmaktan
saknmann ve yapmann titreimleri vardr.
235
Dorudan deneyimler, niteldir ve
nitelikler yaam deneyimini dorudan kymetli yapan eylerdir.
236
Ayrca sezgi
dorudan deneyimi iine alr, nk ierisinde bilinli duygulanmay barndrr.
237

Dorudan deneyimdeki her ey, baarl bir eylem iin yeterince anlamldr. Bu yzden
onlarn anlamlar sorgulanamaz. Dorudan deneyimde, anlamlar sorgulanamayan ve
sorgulanan objeler ayrm grnr.
238
Berleanta gre, estetik deneyim dorudan
deneyimdir.
239
Dorudan deneyimin birletirici ynn, fikirlerin ortaklnda
aklamak iin yeterli yntemdir.
240
Bu deneyim belli bir sre iinde gerekletirir. Bu
sre iinde yaamn bize cokunluk kazandrd veya insan baz ynlerden
engelledii grlebilir. Ve dorudan deneyimin sorgulanamadn fakat objeler
arasnda iletiimi gerekletirdiini ifade etmek gerekir. Yani dorudan deneyim
bizatihi yaanlarak anlalabilen bir durumdur.
Dorudan doruya kazanlan deneyim bilgiyi oluturan mantksal sreten sonra
eski halini deitirir. Bylelikle bilginin meydana getirdii bu deiim, gerekliin
deiiminden baka bir ey deildir. Bir kere dorudan doruya deneyim bizi gerekle
yz yze getirir. Dorudan deneyim, ierisinde sezgi olduu iin hissedilen bir
gerekliktir. Dewey, Eya insan deneyimlendiinde nasl beliriyorsa yledir,
prensibini kesin olarak kabul eder. Baka bir ifadeyle, dorudan deneyimle beliren her
ey bir gerekliktir. Dewey bu durumu Bir grlt duyuyorum, korkuyorum. Sonradan
bu grltnn rzgrn etkisiyle perdenin hareket etmesinden kaynaklandn ve bu
anlamda tehlikesiz olduunu anlyor, korktuumdan dolay utanyorum. eklinde ifade

235
Dewey, Art as Experience, s.15; Trer, s.36; Shusterman, Pragmatist Aesthetics Living Beauty Rethinking Art,
s.56.
236
Trer, s.194-195; Shusterman, Practicing Philosophy Pragmatism and the Philosophical Life, s.165.
237
Lous Arnaud Reid, The Development of Aesthetic Experience: The Consept of Aesthetic Development, Ed:
Malcolm Ross, s.17.
238
Schook, s. 122.
239
Berleant, s.101.
240
60

eder.
241
Baka bir ifadeyle dorudan deneyimlerin gereklii bilgiyle salanr.
Dorudan deneyimde ilk olarak hissedilen ey bireye farkl bir duyguyu yaatr. Fakat
daha sonra o yaanlan his bireyin doru bilgiyi edinmesini salar. Ksaca ilk hissedilen
ey korku ya da endie olunca, bilginin gerekliiyle kar karya gelinir. nk
bilmedii eyden korkan birey, onun iine girdike ve onunla ilgili bilgi edindike
mphem olan durum artk aydnlanr ve apak grnr. rnein, hi bilmedii bir
evrede bymek zorunda olan birini dnelim. Bu kii bu evreyi bilmedii iin
birtakm korku ve endieleri olacaktr. Ama zamanla ortama altka ve tandka artk
o korkusu ve endiesi yerini huzur ve sevince brakr.
Gnlk deneyim nedir ve zellikleri nedir? Gnlk deneyim, sklkla deneyime
ihmal, rehavet ve basmakalpll bulatrr. Bu nedenle gnlk deneyimde ne duyumun
keskinliini hissetmedeki yeterlilik ne de dnceyle hareket etmedeki farkndalk
vardr.
242
Gnlk deneyim, her zaman yaplan, sradan haller olduu iin deneyimin
duyusal ve teemml ynnn gelimesine engel olurlar. Bu nedenle gnlk deneyimi bu
durumdan kurtarmak iin sanatsal etkinliklere girimek yerinde bir tavr olur. Bu tr
deneyimler, tekil deneyimlerdir. Sanatsal etkisiyle gerekleen deneyimler, bize
yaamn tek tip, mdahale edilmeyen bir yry ya da ak olmadn; aksine yaamn
her bireye ait plan, kendisine ait balangc ve sonu, kendisine ait zel ritmik hareketi
ve tekrarlanmayan nitelii ile gemi eylerin toplam olduunu ifade eder.
243
Btn
bunlar gsterir ki yaam tek bir standartla deerlendirilmez. Her durum kendi iinde
deerlendirilir. Deneyimlerin bir ba ve sonu olmaldr. nk deneyimler ylesine
ortaya kmazlar, yani onlarn da sresel bir geliimi vardr. Ayn zamanda deneyimler
sradanlktan kurtulmaldr ki deneyimler btnlemeyi ve kendi oluum becerilerini
meydana getirebilsinler.
Dolaysyla bu tr deneyimler, kendiliinden olan ve gerek deneyim denilen
durumlar ve blmleri tanmlar. yle ki bu durum ve blmler onlar hatrlarken bu
bir deneyim idi denilen eylerdir. Bununla beraber bu tr deneyimler, ok nemli bir
olay ya da greceli olarak nemsiz bir olay olabilir. Sz gelimi, bir kimse Pariste
yedii bir yemek iin, bu nemli bir deneyimdi der. Bunun aksine Atlantiki geerken

241
Dewey, Okul ve Toplum, s.15-16
242
Dewey, Art as Experience, s.270-271
243
s.13.
61

yaad iddetli bir frtnay nemsiz bir deneyim olarak tanmlayabilir. Her iki olay da
kendi iinde tamdr. nk ncesi sonras ile belirli bir durumu tanmlar.
244
Bu
deneyimler balangc ve bir sonucu olan olaylardr ve her deneyim kiiye gre farkl
alglanabilir veya hepsi etkili bir deneyim olarak kabul edilebilir. Sz gelimi, bir
yaknn kaybetmek bir insann yaayaca en kt deneyimlerden biridir ve insan
kederlendirir. Bunun aksine, bir bireyin yeni dnyaya gelen ocuu onu sevindirir,
mutlu eder. rnein, Japonyada gerekleen tsunami Japonlar iin dehet verici ve
zc bir deneyim olarak dnlp nemli bulunurken; bakalarna gre ayakkabsn
kaybetmek ya da ok beendii antay alamamak can skc ve nemli bir deneyim
olabilir.
Deneyim kiiye gredir, insann pratik amalarn gerekletirmek ve
deneyimlerini somutlatrmak iin snflama yaptn dnr. Bu yzden acemi bir
kimse bir kilimi tanmlamann basit bir mesele olduunu dnr. Fakat bir fonetiki,
eyann bir snfn dierinden ayrmak maksadyla kesin bir tanmlama yapabilmek iin
etkin maddeyle iten bir ba kurar. Bu yzden pek az faydal tanma vardr. Zira
seslendirmenin daimi srecinde nemli eilimlere yneltecek dikkat, kesin tanmlar
aa karr.
245
nsandaki iki farkl tanmlama deneyimledii eyleri farkl ekilde
snflandrmay salar. Kiinin bireysel bilgisi ya da entelektel yaps farkl ise
deneyimi de farkl olacaktr. nk olaylar deerlendirmesi ve olaylara bak as
farkldr.
Nitekim sanatlarla sradan insanlarn deneyimi farkldr. yle ki: Burada
sanat, derin ve maksatl dncesiyle yapm olduu ve gelecekte yapmak durumunda
olduu eyler arasndaki balanty alglar. Sz gelimi bir ressam, her fra darbesinin
etkisine maruz kalr ve kalmaldr. Aksi takdirde ne yapyor olduunu ne de
almasnn ne yne gittiini fark edebilir. Nitekim farkl ressamlarn resimleri
arasndaki fark, icraatn ustal veya duyarllktan ok bu dnceyi tama
kapasitesindeki ayrlk nedeniyledir.
246
Bu konuda Deweye hak vermemek elde
deildir. Her ynyle tamamlanm bir deneyimi yaayan sanatnn deneyimi elbette
gnlk bir deneyimi yaayan herhangi bir insandan farkldr. Ayrca sanatnn
deneyimi, meydana getirdii eserindeki dehasyla ortaya kar.

244
245
246
62

Btn bunlardan anlalan u ki, yaamda maddi manevi yksek-alak ayrmlar
olsa da aslnda deneyimler bir btndr. Genel olarak deneyimler arasndaki ayrmlar
insann yaam deneyimini etkiler. Ancak bu ayrmlar sadece maddesel koullara
balamak deerlendirme hususunda insan yanla ynlendirmez mi? Bu ayrmlar
deneyim iin etkili midir? Belki de bu ayrmlar, deneyimlerin zenginliini ve
eitliliini belirtmek iindir. Yine de evresel koullar farkl deneyimlerin varln
kabul etmeye insan zorlar. lk olarak karmza kan, insan ve hayvan deneyimleri
arasndaki farkllklardr. Bunun nedeni hayvan deneyimi her zaman ayndr, igdsel
bir dngs vardr. nsannki ise, ilk hali gibi deildir, daima sresel olarak yenilenir
ve geliir. Her nedense Dewey dorudan deneyimin ne olduunu yantlamaktan kanr.
Fakat varln ifade eder. Ona gre dorudan deneyim sorgulanamayan ama yaanlan
bir olgudur. Bylece bir deneyim dorudan deneyimle balar, daha sonra sresellik
vastasyla geliir ve yenilenir. Bylece dorudan deneyim sadece objelerle ifade
edilebilir. Gnlk deneyim ise deneyimi spontanlatrr. Bu sradanlk, deneyimin
etkinlikleriyle gelitirilebilir. rnein sanat etkinlik gibi
1.2. ESTETK DENEYM
Deneyimin birtakm aamalar vardr. Bunlardan biri, deneyim ierisindeki
duygusal aama, paralar bir btn ierisinde birletirir; soyut aama, deneyimin bir
anlamnn olduuna iaret eder; somut aama ise, organizmann kendisini evreleyen
objeler ve olaylarla etkileim halinde olduunu belirtir. Felsefi ve bilimsel aratrmalar,
endstriyel ve politik giriimler, ierikleri birlemi bir deneyim oluturduklar zaman
estetik nitelie sahip olurlar.
247
Baka bir ifadeyle deneyimin bu aamalarn btnleyen
aama, estetik deneyimdir. Zeltner ise, bu aamalar iki aamada birletirir. Biri
deneyim, dieri ise tamamlayc deneyimdir. Deneyim safhasn deneyim, tamamlayc
safhasn da estetik deneyim oluturur.
248
nk sanatsal deneyim dnyay tamamlayc
bir deneyimdir.
249
Tamamlayc deneyimde ilgi vardr. Ve tam anlamyla btnlemi
deneyim estetik deneyimidir.
250
Ayrca estetik deneyim, her deneyimin tamamlayc
zelliklerinin younlatrlm ve snflandrlm eklidir.
251
Dewey gibi Heidegger de

247
248
Zeltner, s.17.
249
Trer, s.62; Zeltner, s.5; Berleant, s.85; Jackson, s.6.
250
Dewey, Art as Experience, s.40; Jackson, s.124.
251
Zeltner, s.30.
63

insan deneyiminde sanata en st rol vermitir.
252
nk estetik deneyim, btn
deneyimlerin en son noktasdr ve insann dnyayla etkileimini tamamlar.
Deneyim, aamalar sonucunda gerekletii iin deneyimin tanmlanmayan,
odaksal olarak farknda olunamayan, fakat yaygn kalitesi tanmlanan btn unsurlar
birbirine balar. Bu durumun en iyi kant, insana ait olan ve olmayan objelerin
hakknda srekli ve dorudan hislerdir. Duyum dorudan deilse, dnceye rehberlik
etmez. Tamamlanmay hissettiren her deneyimin ierii ruh salnn gerekliliidir.
253

Nihayet insan yaamndaki tamamlanma, ritmik mcadele srecindeki ilgi dndaki
deneyim, tasarm ve modelle gerekleecek estetik deneyimdir.
254
nk estetik
olmadan deneyim bo, ie yaramayan misafir gibidir.
255
Dolaysyla estetik deneyimler,
dier deneyimlerin daha iyi alglanmas ve deerlendirilmesi hususunda insana yardm
ederler. Gzel sanatlarn oluumunu salayan estetik deneyim, toplumun alglamasnn
genilemesine ve olgunlamasna katk salar.
Dewey, bu durumu tamamlanmaya doru giden deneyim, birlik oluturduunda
estetik nitelii olan bir deneyim gerekleir eklinde ifade eder.
256
Btn tamamlayc
deneyimler estetik deneyim deildir. Fakat btn estetik deneyimler tamamlayc deneyim
olarak dnlebilir.
257
nk Dewey, deneyimdeki doal g ve ileyilerin en
mkemmel birlikteliini sanatta bulur. Bu yzden sanat, deneyimin zirvesi olduu kadar
doal olaylarn dorua ulat bir noktay temsil eder.
258
Baka bir ifadeyle sanat bu
nedenle tamamlanm deneyimdir. Estetik deneyim, insann meylettii herhangi bir
objeye kar duyulan hayal, heyecan ve ilgi gibi duygularn dsal ve isel koullar
vastasyla engellerle mcadele ederek deneyimin tamamlanmasna doru yol izerler,
burada estetik deneyimi olutururlar. Sz gelimi bir mimar eserini meydan getirmek iin
her tr koulu deerlendirir, bu koullara gre estetik deneyimini oluturur.
Tamamlanm deneyim olan estetik deneyimi sje-obje arasndaki iliki olarak
deerlendirilebilir. Bu ynden estetik deneyimi mlakata benzetir. Biri iveren dieri de
bavurandr. Bu iki adamn bulumasnda deneyim diye bir ey yoktur. nk

252
Bozkurt, s.277.
253
Trer, s.133.
254
Dewey, Art as Experience, s.25; Dewey, Demokrasi ve Eitim, s.263; Shusterman, Pragmatist Aesthetics Living
Beauty Rethinking Art, s.53.
255
Zeltner, s.30.
256
257
Zeltner, s.24; Shusterman, Practicing Philosophy Pragmatism and the Philosophical Life, s.93.
258
Trer, s.9; Zeltner, s.30.
64

mlakatta ne olacan hi kimse bilmez. Ancak bu iki kii arasndaki iletiim yeni bir
deneyimin gelimesini salayabilir. nk bu iletiimde her iki tarafn btn
duygulanmlar yer alr. Bavurann balangtaki duygular umut ve aresizlik olabilir;
sonuta hissettii de coku veya hayal krkl olabilir. Mlakata bavuran kimsenin
duruu, hali tavr o kiiyle btnlk arz eder. Olay ierisinde geen durum estetik
olaylarn birleiminden meydana gelir

.
259
nk estetik deneyim de sje ile obje
arasndaki diyalogla gerekleir. Etkileimlerini bu durum gerekletirir. Sje-obje
arasndaki bu diyalog tamamlayc deneyim olarak nitelendirilen estetik deneyime
gtrr.
Demek ki, Dewey, deneyimin belli aamalarnn olduunu ifade eder. Bu
aamalardan biri deneyim, dieri de tamamlayc deneyim aamasdr. Estetik deneyim,
sje-obje arasndaki iletiim olmakla birlikte olgunlamaya doru giden tamamlayc
olan dorudan deneyimdir.
1.2.1. Estetik Deneyimin zellikleri
Tamamlanm bir deneyim olarak deerlendirilen estetik deneyimin de zellikleri
vardr. Deweye gre, estetik deneyim deneyimin anlam iinde, deneyimin mmkn
estetik nitelikleri ve deerlerinin tmn kapsar.
260
Baka bir ifadeyle deneyimle estetik
deneyim farkl dnlemez. Her ikisi ayn nitelikleri kendisinde barndrr. Ancak
sradanlk ile uyuturulduunda ve duygusuzlua batrldnda bu durum geerli deildir.
261

Bu nedenle Kant estetik deneyimi saf ve zgr deneyim olarak nitelendirmektedir.
262
Estetik
deneyim dahil tm deneyimler, iyi ve gzele gitme abas iinde gerekletirilir. Duygular
yok olursa deneyim sradanlar ve o robot halini alr.
Estetik deneyimin sradan olmayn, onun kavrayc ve yeniliklere ak
olmasyla ifade edilebilir. nk bu, Amerikan karakterinin en nemli grnmdr.
263

Bylece estetik deneyim, insann ve toplumun pratik yaamn btnlk iinde
gelitirmeyi ve zenginletirmeyi hedefler. Bu bakmdan estetik deneyim yaam yeniden
ekillendirme ve eksik olan yanlar giderme giriimidir. Baka bir adan o, yaamda

259
260
Dewey, Art As Experience, s.57,230; Trer, s.151-152; Berleant, s.128.
261
Trer, s.173.
262
Altu, s. 63.
263
Dewey, Art as Experience, s.55-57; Trer, s.61; Shusterman, Practicing Philosophy Pragmatism and the
Philosophical Life, s.25.
65

karlalan problemleri zmlemeye ynelik btnsel cevap araydr. Zira estetik
deneyim, dnyay tamamlayc deneyimdir. Bu adan bakldnda estetik deneyimler
yaam deneyimlerinin zirvesini temsil eder. Onlar, yaam aydnlatan, ait olduklar
uygarl yanstan temel rnlerdir.
264
Dolaysyla estetik deneyim, kiinin dnyaya
ynelimini, kendini anlama ile btnletirmektedir. Bunu baaran da sanatn dilidir;
nk bu dil, herkesin anlayna szar ve ona bir eyler fsldar.
265
nk estetik
deneyimin fiziksel zellii, dil ve entelektel etki zerine younlamasdr.
266
Baka bir
ifadeyle estetik deneyim btnlemi bir deneyimdir. Her eyden nemlisi yeniliklere
ak olmasdr. Bu nedenle yeniliklere akl, yaamn gelimesini ve zenginlemesini
salar. Ne de olsa estetik deneyim, sanatn dilini insana reten ve yaatan olmakla
birlikte ruh-beden btnlne katk salayan tamamlayc bir deneyimdir.
Bununla birlikte estetik deneyim, btnlk oluturana kadar hemen tamamlanmaz.
nk estetik deneyim, gerekleene kadar onda bir duraklama durumu vardr, bu
kuluka dnemidir. Estetik deneyim, uzun ve devam eden srecin zirvesinde gze
arpan bir hareketle yalnzca bir duyumda btnyle unutulmu bir an yararak ilerler.
rnein nefes alma gibi bir deneyimde, alc ve vericide bir ritim vardr. Sz gelimi, bir
nakka, ressam ya da yazar almasnn her aamasnda bu sreci tamamlar. Yani
sanat eserini, bir btn haline getirinceye kadar olan her eyin her bir noktasn devam
ettirir ve zetler.
267
Her ne kadar estetik deneyim, tamamlayc deneyim olarak
deerlendirilse de aslnda hemen tamamlanm bir deneyim olmaz. Onun
tamamlanmasn salayan belli sreler ihtiya vardr. Zaten bu sresel birikim
olmadan mkemmel denilen dehann eseri olan sanat eserlerine aheser denilemez. Sz
gelimi, Mimar Sinan gibi bir dehann eserleri belli birikim sonucunda gereklemi
aheserlerdir.
Estetik deneyimin en nemli zellii tamamlanmaya giden bir deneyim olmasdr.
Estetik deneyim bu btnln kaybederse, estetik niteliini kaybeder mi? Deneyim
vardr, fakat bo ve tutarsz deneyim yoktur. Ne tr deneyim olursa olsun, estetik
nitelii olmazsa btnlk arz etmez ve deneyim tamamlanmaz.
268
Ayrca estetik

264
Dewey, Art as Experience, s.42; Trer, s. 4,53.
265
Bozkurt, s.302.
266
Berleant, s.92.
267
Dewey, Art as Experience, s.57-58; Jackson, s.47-48; Shusterman, Pragmatist Aesthetics Living Beauty Rethinking
Art, s.13.
268
66

deneyim, zarafetin grld davranlar gibi, eylemde de mkemmel bir ilikiler
mant ile kontrol edilirse estetik nitelik kazanr.
269
Bu durumun tersine estetik
deneyim ar dzeyde fke, korku, kskanlk gibi duygulara kaplrsa deneyim estetik
niteliini kaybeder.
270
Grlyor ki Deweye gre estetik deneyim sadece btnln
kaybettiinde deil, ar duygulanmlara kapldnda da estetik niteliini kaybedebilir.
O halde, her eyden nce estetik deneyim, deneyimin btn zelliklerini kendinde
barndrr. Bununla birlikte estetik deneyimin en nemli zellii, canl ve daima en iyi
ve en gzele doru ilerleme abasnda olmasyla aklanabilir. Bunun kant ise, estetik
deneyimin kavrayc ve yeniliklere ak olmasdr. Yeniliklere ak olmas yaam
zenginletirme abas ierisinde bulunmasn salar. nk gemiten gnmze
bakldnda uygarlklarn geliimine estetik deneyim etki etmektedir. Zira estetik
deneyim gelitike estetik sje kendi uygarlna hatta tm dnyann yenilenip
gelimesine katk salar. Yani estetik deneyimin btn bunlar gerekletirebilmesi iin
kendini gelitirmesi gerekir. Tamamlanm bir oluum olan estetik deneyim sresel
olarak gerekleir. Estetik deneyimin tamamlanmamas ve olumsuz anlamda ar
duygusal patlamalar onun estetik niteliini kaybetmesine neden olur. Her eyden
nemlisi, sje-obje ayrm estetik deneyimin varl iin deerli bir detaydr.
1.2.2. Estetik Deneyimin Aamalar
Estetik deneyim drtlenme ile balar.
271
nk Dewey, estetik teoriyi igal eden,
drtlenmeyi doal ya da allagelmi bir durum olarak kabul eder. Mesela, bir hemire
haprmay, yaklamakta olan souk algnlnn iareti olarak grr.
272
Zira estetik
deneyimde psikolojik unsurlar etkindir.
273
Baka bir ifadeyle estetik deneyim
drtlenmeyle balayarak, daha sonra objelerle iletiime geerek estetik deneyimin
gelimesine katk salayabilir.
Drtlenme ile balayan estetik deneyim birden bire gereklemez. Belli
srelerden geerek estetik deneyim oluur. Estetik deneyimin aamalarndan ilki
tanmadr. Herhangi bir yaam deneyiminde, tanma nceden bilinen bir bilinliliin
zerine oturtulan ok daha fazla bir eydir. Deneyim, gereinde ac verebilecek bir

269
270
271
Dewey, Art as Experience, s.64; Trer, s.68; Zeltner, s.32.
272
273
Berleant, s.75.
67

inay ierir. Dorudan zel koullarla alakal bu durum, nee verici birka youn
estetik deneyimin dnda toplam estetik nitelikten farkldr. Burada unutulmamas
gereken ey, duygularn deneyimde hareket eden ve deien nitelikler olduu
gereidir. Zira tm deneyimler bir oyunun nitelikleridir ve oyun deitike kendileri de
deiir.
274
Deweye gre estetik deneyimde tanma nemli zelliklerden biridir. Bunu
salayan da duyumlardr. nk estetik deneyimler tpk oyun iinde oyun gibi
gerekleir.
Dolaysyla estetik deneyime etki eden birincil unsurlar duyumlardr. rnein insan
eliyle dokunur ve hisseder, baktnda grr, dinlediinde iitir. Estetik deneyimde el ve gz,
yaatma yaratmnn hareket ettiren, etkin almay tamamlayan unsurlardr. Bu yzden
ifadeye duygusal ve amasal olarak yol gsterirler.
275
Estetik deneyimde birincil unsurlar
duyumlardr. Duyumlar olmadan bir deneyimin yaplmas ve yaanmas mmkn deildir.
Estetik deneyim bu organlarn koordinasyonu neticesinde gerekleir. phesiz estetik
deneyimi gerekletiren sje de duyumlar koordineli bir ekilde kullanlmaldr.
Estetik deneyimler duyumlar vastasyla insan en yksek dnceye gtrr. Bu
dnceye gre, dorudan duyum deneyimi, anlam ve deerleri zmseyecek
kapasitededir. nsann bugne kadar en yksek dnme kapasitesiyle ulat bu
vukufiyet duyumun z ve kalbini oluturur. Bu haliyle doal evrenin estetik deneyimi
vecd halinde yaayan bireylerin oluturduu toplumu temsil eder.
276
Dewey, estetik
deneyimin kalitesini anlalabilir hale getirirken onu metafizik bir ryaya
dntrmenin tehlikesine iaret eder.
277
Nitekim Platona gre duyum, insan
maneviyattan uzaklatran bir ayartmadr. Ona yalnzca insan soyut ve duygusallktan
uzak tzn bir sezisine neden olabilen bir ara olarak msamaha gsterilir. Deweye
gre sanat eseri imgesel deerler ile duyusal maddenin doyurulmasdr.
278
Dewey
burada Platonun sanat deneyimiyle ilgili ne dndn ifade eder. Aslnda Dewey,
Platon gibi dnmez. nk Dewey, duyumu aa gren dnceye kardr. Ona
gre duyumlar estetik deneyimin balangcn oluturur ve bu nedenle duyular
aalanmamaldr. Deweye gre estetik deneyimin duyumlar vastasyla ifade edilen

274
275
276
Dewey, Art as Experience, s. 29-30; Trer, s.47.
277
278
68

somut bir yn olmaldr. Bu nedenle Dewey, estetik deneyimin metafizik bir
alglamaya dntrlmesine kar kar.
Deneyimin ikinci aamas ise alglama aamasdr. Alglama, objelerin ya da
olaylarn sunulma bilgisi olarak tanmlanabilir. Zihnimizde etkin olarak alglanan bu
obje, duyumlarn dnyasdr. Bu aamada bilgi, duyumlarn yorumlanmasyla ilerler. Bu
srete alglanlan dnyann ana zellikleri analiz edilir.
279
Sz gelimi, mleki,
kullanl bir kse yapmak iin kili ekillendirir. Bu eylemi gerekletirmek iin dzenli
alglamalar yapar. Yapt bu kseye, saygnlk ve cezbediciliini devam ettirerek imzasn
atar. Ayn durum bir resmi yapan, bir bst yontan kiide de vardr.
280
Yapmann ve
yaamann deiimi tamamen gereklemedii iin deneyim rnek bir yapya sahiptir. Ona
uygun tavr alnr ve onun sonucu alglamaya katlr. Bu kapsam ile ilgili ierik bir
deneyimin arka planndan bamsz olduu iin yaatma ve yapma arasndaki ilgiler hafife
kavranr. Etkiler onlarn deerini test eden ve dzenleyen gereklerle ilgili olduu iin
dnyayla ilgili etkileimi kurmada, bu kararl tavr, gereklidir.
281
Estetik deneyimin en
nemli hali yapma ve yaamadr. nk deneyimin yapma yaama durumu tanma sonunda
ikinci olarak deneyim alglanan bir ey olmu olur.
Alglama eylemi en dk dzeyde igddr. Yine de igdsel talepler dnm
sonucu bilinli talepler haline geldiinde ikili bir amaca hizmet ederler. Tam olarak farknda
olunamayan birok drt bedende bilinli bir odak noktas oluturur. Bu, o kadar nemli bir
gerektir ki ilkel ihtiya objelerle olan ban kaynadr. Sanat eserinin retimini bu temelde
kabul edersek, arzu, ihtiya ve etkilenimin eylemden ayr olduu samal aikr olur. Oysa
kendi hatrna gerekleen alg, psikolojik varln tm unsurlarnn tam farkndal
demektir.
282
Duyumu birinci sraya drty de ikinci sraya yerletiren geleneksel psikoloji,
olayn gerek durumunu tersine evirmektedir. nsan bilinli olarak renkleri deneyimler;
nk bakma drts gereklemektedir. Sesleri duyulur, nk dinleme eyleminden tatmin
olunur. Bir resim insan tatmin eder, nk etrafndaki birok eyden daha renkli ve aydnlk
grnr. Sanat krallnda bu renk ve aydnlk doluluuna alk vardr. Estetik objelerde
youn duyusal niteliklerin hkimiyeti, psikolojik olarak konuursak, bu ala kanttr.
283

279
Dewey John, The Early Works of John Dewey, 1882-1898, Volume2:1887, Pschology Designed by Andor Broun
Printed in The United States Amerika 2008, s.139.
280
281
282
283
69

Deweye gre deneyimi gerekletiren psikolojik faktrler nemlidir. Bunlar, drt, bilin,
alglamadr. Bizi birtakm eyleri yapmaya meylettiren ey aslnda algdr. Dolaysyla da
estetik deneyimi gerekletiren en nemli unsur algdr.
Estetik deneyimin nc safhas ise teemmldr. deneyim, deneyimin teemml
safhas oluturur. Dnce, duyum, his, ama, drt farkl yerlerde konumlanr ve onlar
varoluun farkl blmlerini anlatrlar. nk onlarn birlii, evre ile etkin ve edilgin
ilikilerinde oynadklar ibirliki role dayanr. te bu birlik bozulduunda estetik deneyim
tek yanl olur. Teemml ilk etapta bir resim, iir veya drama zerine detayl dnme diye
dnlr. Oysa dikkatli gzlem, estetii kapsayan gerek alglarn hepsinde tek gerekli
faktrdr. Fakat bu faktr nasl yalnzca tefekkr eylemine indirgenir?
284
Deweye gre,
estetik deneyimin gerekleebilmesi iin, ifade edilenlerin birlii gerekir. Yoksa estetik
deneyim tek yanldr. Dewey, teemml kavramnn zerinde durur. Ona gre estetik
deneyimdeki teemml kavram, tekekkr kavramna indirgenmez. Bir de isel deneyim
vardr. Bu deneyim de estetik deneyimin son safhas olan sezgidir. Sezgi bilince dair eski ve
yeni her formun yeniden uyarlanmasdr. O, bir esinti ile eski ve yeni dnceler arasnda
hzl ve umulmadk bir ahenk oluturur. Eski ve yeni bir araya geldiinde, kutuplar arasnda
bir kvlcm oluur. Bu, sezginin ta kendisidir. O, rasyonel hakikati kavramada ne saf zihinsel
eylem ne de kendi imge ve durumlarnn tayfn arayan Crocecu kavraytr.
285
Deweyin
burada ifade ettii sezgi Crocecu sezgiden farkldr. Crocede sezgi nedir? Crocenin en
nemli tezi de sezgi ile ifadeyi bir tutuudur. Gerekte Crocede sanat felsefesi, bir dil
felsefesidir. Nitekim kitabnn ad da ifade bilimi dir. Baka bir ifadeyle dilbilim
olarak estetiktir. Sanat yaratma srecindeki sezgi, ifadeye yani dile dnen sezgidir.
Ona gre her sezgi ayn zamanda ifadedir. fadeler bir dilde sz, renk, izgi, ses ve
grnt olarak kendini gsterirler. Baka bir ifadeyle ifade edebiyatnn, ressamn,
mzisyenin ve sinemacnn dili olarak kendini gsterir. Sezgi felsefede tmel bir kavram
olmasna ramen Crocede tikeldir. Sezgi, kavramsal bilgiden nce gelen, onun temelini
oluturan, bize bireysel olan verendir. Fakat o, algyla ayn ey deildir. Sezgi algsal
olan gereklii verdii gibi, onlarn stne de kar, hayali olan da verir.
286
Sezgi,
gerek hayaller gerek olmayan hayaller arasndaki ayrma dayanr. Baka deyile alg

284
Dewey, Art as Experience, 262-263; Trer, s.172.
285
286
hsan Turgut, Sanat Felsefesi, niversite Kitapevi, zmir 1993, s.44; Artut Kazm, Sanat Eitimi(kuramlar ve
yntemleri), An Yaynclk, (4.Bask), Ankara 2006, s.4; Berleant, s.32.
70

deil, sezgilerdir. Byle bir sezgide her ey hem gerektir hem de gerek deildir Sezgi
gerekliin algsyla olabilirin yaln hayalinin ayrmsz birliidir.
287
Alexandera gre,
hem Deweyin hem de Crocenin sanat ve estetik deneyim nsezili bir deneyim ve
alglama trdr. Croce, sezgiyi Deweyin gzlemiyle ilikilendirmeye almtr.
288

Grld zere Deweyde Croceden farkldr sezgi dnceyle birlikte aa kar.
Deweye gre sezgi, duygulardan hareket edip dnceyle son bulan bilinli bir alglamadr.
Bu nedenle Deweyde estetik deneyimin Teemml safhas asl estetik deneyimin
olumasn salar.
Ayn zamanda Deweyin gr Bergsonun sezgi anlayna benzemektedir.
Bergsonda da estetik deneyim belli sreler ierisinde gerekleir. Bunlar, duyum, hayal,
alg ve zekdr. Bergson, sezginin somutlam eklini sanatta grr. Yani Bergsonda da
Dewey gibi sezginin kavramsal bir aamas vardr.
289
Estetik sezgi estetik deneyimin kalbi
olarak dnlebilir.
290
Kant gre ise, estetik deneyim kavramsal mdahalenin olmad
saf deneyimdir. Estetik deneyimde aa kan ey doann kendi karakteridir. Bu
yzdendir ki estetik deneyim, doada gzelin deneyimi, grngsel dnya ierisinden
szlep kartlan numenal dnyann deneyimidir.
291
Kantdaki deneyim kavram,
sezgi ve duyusal yn Deweyin dncesiyle benzerlik gsterir. Fakat Kant
dncesinde de Crocenin gibi estetik deneyimin kavramsal yn eksik kalr. Kantda
nce bilgi sonra sezgi varken, Deweyde nce sezgi sonra bilgi vardr. Ayrca Deweye
gre estetik deneyim estetik sje zerine kurulurken, Kantda estetik deneyim estetik
obje zerine kurulur.
Zeltner, estetik deneyimin esas aamasn deneyim olarak ifade eder. Dewey ise
estetik deneyimin esas aamasn, estetik nitelie sahip gzel sanatlar dnda insann
sregelen etkinlikleri olduunu syler ve gnlk deneyimlerin estetik karaktere sahip
olduunu ifade eder. Bu nedenle estetik deneyim, tamamlayc deneyimle e anlamldr.
Deneyimin tamamlanma aamas, estetik deneyim olarak ayrlan deneyimin geliimini
ifade eder.
292

287
Cmert, Croce Estetii, s.29-30.
288
Alexander, Deweys Theory of Art, Experience, and Nature: The Horizons Feeling, s.10.
289
Erolu, s.124,158.
290
Berleant, s.103.
291
Altu, s.62.
292
Zeltner, s.6,17.
71

Demek ki, estetik deneyim drtlenmeyle balar. Deneyimin ilk aamas tanma,
duyumlar vastasyla gerekleir. rnein, sevin ve znt gibi duygularn verdii tm
duygusall ierisinde barndrr. Alglama aamasnda, drt ve bilin vardr. Bylece
estetik deneyimde, estetik obje-sje ile iletiime geer. Bu iletiim, yapma ve yaama
arasnda gerekleir. Baka bir ifadeyle sanat eserini, hem yapar hem de adeta onunla
btnleir, bylece estetik deneyim gereklemi olur. Estetik deneyim kendi srecini
tanma, alglama, teemml ve sezgi gibi tabakalarla gerekletirir. nk onun sezgisinin
iinde hem duyumlar hem hayal hem de zihin vardr. Bu ynyle dier estetik sezgi
anlaylarndan ayrlr.
1.2.3. Estetik Deneyimin Kaynaklar
Estetik deneyimin ortaya kmas iin nyarglar krlmas gerekir.
293
Estetik
deneyimin kaynaklarn tabiat ve insan olmak zere iki ekilde deerlendirir. Bu
nedenle estetik deneyimin kaynaklarn anlayabilmek iin insan trnn altndaki
hayvan yaamna bavurmak gerektiini vurgular.
294
Hayvanlarn hareketleri, deneyim
birliinin sembolleri ve hatrlatclardr. Onlarn tm duyusal eylemleri imdidedir.
rnein, tedbirli baklaryla, kokuya duyarllklaryla, en kk seslere kulak
kabartmalaryla imdiyi btnyle yaarlar. nsan kendi benliiyle dnyay
zdeletirirse bu estetik deneyimin balangc olur.
295
Dewey, naturalizmin etkisiyle
doadaki her canlnn deneyime etki ettiini ileri srer. nk doa olmasayd, iletiim
kurulan bir yer olmayacakt. Doa, estetik deneyimi gelitiren uzamlardan ilkidir. Baka
bir ifadeyle deneyim yaanrken o an iinde yaanr. nk deneyimsel edim
imdidedir.
Ayrca insanlarn doadaki estetik grnmleri ilerine ektiklerinde sanat
btnyle yaayacaklar dnlebilir. Doadaki estetiin kavranmas, yaamn
zenginliklerinin farkna varlarak ve memnun ekilde yaamakla mmkndr.
296
Estetik
deneyim sjeyi gelitirmesi asndan nemlidir. Ancak dikkat ekilmesi gereken bir
durum vardr. Baz sanatlar eserlerini, yaamdan honut olarak meydana getirirken;
bazlar ise, honut olmadklar yaamlarn deitirme amacyla gerekletirir. Bu da

293
294
Dewey, Art as Experience, s.19; Trer, s.38; Reid, The Development of Aesthetic ExperienceThe Consept of
Aesthetic Development, s.2; Shusterman, Pragmatist Aesthetics Living Beauty Rethinking Art, s.6.
295
Dewey, Art as Experience, s.19; Trer, s.38-39; Shusterman, Pragmatist Aesthetics Living Beauty Rethinking Art,
s.6.
296
72

estetik deneyimin kiiye gre deitiinin bir gstergesidir. Ama yine de Deweyin
ifade ettii ey, tam da insana, insan anlamnda sanatya yakan eydir. Yani deneyim,
yaamn zenginliklerinden lezzet almaktr.
Estetik deneyimi oluturan asl unsur sje-obje kavramlardr. Bu nedenle, sje-
obje arasndaki ayrm meru olmasa bile zorunludur.
297
Estetik deneyimde sje-obje
ayrm yaplmas doru deildir. Fakat estetik deneyim iin bunun zaruri olduunu ifade
eder. Aslnda estetik deneyim sje-obje gibi farkl iki varlk tabakasnn btnlk
oluturma durumudur. Bu nedenle sje-obje ayrm olmaz. Ancak her ikisi farkl olsa da
ama estetik deneyimi oluturmaktr. Baka bir ifadeyle sje-obje kavramlar ayr ayr
kendi btnlkleri iinde birbirine katk salayarak estetik deneyimi oluturduklar iin
ayrmn zaruri olmas kanlmazdr.
Nitekim bu hususta estetik deneyimde, filozoflarn sje-obje kavramlaryla yapm
olduu ayrmlar, estetik anlayn lmcl ynelimidir. Oysa estetik deneyimin ayrt edici
grnm, sje-obje arasnda bir ayrm olmad ve organizma ile evrenin her birinin tek
bir vcut haline geldii anda oluan bir deneyim olmasdr.
298
Dewey bir manzarann
renklerine, ba aa bakldnda daha canl grnmesinin sebebinin benzer bir gerekten
kaynaklandn ileri srer. nk fiziksel pozisyon deiimi yeni bir fiziksel unsur ortaya
karmaz; aksine organizmann farkl bir ekilde hareket ettiine iaret eder ve sebepteki
deiim etkide deiim yapar. Dokunma ile ilgili deneyimlere sahip olmas beklenen bir kii
gzdekine yakn uzam alglarna sahip olmaldr.
299
Deweye gre estetik deneyimin asl
kayna bireyin kendi duyumlaryla evreye ynelmesidir. Zaten birey kendi duygusal
birikimiyle objeyle ilikiye girmese estetik deneyim ortaya kmaz. Dolaysyla
deneyimin yegne kayna onu meydana getiren estetik sjedir. phesiz bunu estetik
sje tek bana yapmaz. Ona bu hissi yaatan evreyle olan etkileimidir.
Sje-obje arasnda ayrm olsa da uyum her zaman daha nemlidir. Dolaysyla
felsefenin sje ve obje olarak ayrd eyin kusursuz birleiminin sanat eserinde
bulunan bir zelliktir. Birleimin taml, estetik durumum ls olduu iin bir
eserdeki kusur, konu ve form btnlne zarar veren geilerde kolayca izlenebilir.
300

Estetik deneyimde sje-obje arasndaki iletiimdeki olumsuz durumlar, bir deneyimi

297
298
299
300
73

meydana getiren evre koullarnn gz ard edilmesidir. Ayn baarszlk, benliin
deneyimin bir faktr yerine yklenicisi ya da tahamml edicisi olarak grldnde de
ortaya kar. A. Richards yle der: Birey resim gzeldir demeye alkndr; yoksa o resmin
bireyde farkl yollarda deerli bir deneyime sebep olmas demek deil. Burada kmsenen
ey resmin bireyde meydana getirdii deneyimdir. Resim aslnda dsal ve organik deerlerin
bir araya getirdii total bir etkidir. Dsal faktr, tuval zerinde pigmentlerden gelen n
titreimidir. Resim, esasen bu dsal faktrlerle zihninin etkileimi sonucu oluturduu
eydir.
301
Baka bir ifadeyle deneyim elde edilip o sanat eseriyle ilgili bir deerlendirmede
bulunulur. Sadece dsal olarak grnen deerlendirilebilir. Buna da estetik deneyim
denilmez. nk sadece dsal deil, isel de hissedilebilen bir durumda olmaldr. Meydana
getirilen objeyle benlik adeta bir btn olup zdelemeli ki, istenilen dzeyde bir eser
meydana gelsin. Yani sje-obje arasnda empatik bir btnlk gereklemelidir.
yleyse, estetik deneyimin birincil kayna hayvan, ikincisi ise doadr. nk
hayvanlar imdiyi yaarlar, biz de imdiyi yaayarak deneyimi elde ederiz. kinci
kaynak ise doadr. Doa kendinde pek ok gzellii bulundurur. Doada bulunan bu
canllk ve renk cmb estetik deneyime kaynaklk eder. rnein, gnein douu ve
batndaki renklendirme, hibir yerde bulunmayan estetik grnm, seyreden herkese
farkl anlamlar verebilir. Yine ilkbaharda kinatn yeniden dirilii ve renk renk lalelerin
ve menekelerin a bize byk bir zevk verir. Deweyin estetik deneyimin
kaynaklarn hayvan yaamnda ve doada bulmas felsefesinin Naturalizme dayanmas
nedeniyledir. Tm filozoflara ve Deweye gre estetik deneyime kaynaklk edip
oluumunu salayan iki unsur vardr. Bunlar, estetik sje-estetik objedir. Ama
Deweyin dier filozoflardan ayrld nokta ayrm ne kadar gerekli ise de bu iki unsur
arasnda uyum kesinlikle olmaldr. Yine dier filozoflardan farkl olarak estetik objeyi
meydana getiren estetik sje zerinde durur.
1.3. ESTETK OBJE
Dewey estetik obje kavramn birka balk altnda inceler. Bunlar; sanat rn,
sanat eseri ve sanat objesidir. Dewey bu kavramlar estetik felsefesinin genel kabul
erevesinde farkl olarak deerlendirir. Fakat ama ne olursa olsun bu kavramlar

301
74

estetik objeyi tamamlar. Estetik obje bir bilgi objesi olarak ele alnmak suretiyle varlk
bakmndan tabakalara blnerek analiz edilir.
1.3.1. Sanat rn
Sanat rn, insanlarda ortak dnyann anlamna ilikin yeni anlaylar
uyandrr.
302
Bu nedenle bir sanat rn, klasik bir stat elde ettii zaman, onu meydana
getiren insana zg artlardan bir ekilde syrlr ve insana zg sonulardan gnlk
yaam deneyimine doru yol alr.
303
Dolaysyla sanat rn, biimlenmi tzdr. Form
olarak yansyan ise, eilimin yeni bir ynde gelitii maddedir. Bu zel ilgilerin dnda,
her sanat rn maddeden baka bir ey deildir.
304
Bir rn estetik deilse, bu
durumun kabiliyetlerinden ok pazar artlaryla ilgili olduu iddia edilebilir. Benzer
ekilde halk sanatlarnn estetik nedenlerle gnlk holanmlarn ortaya kard
dncelerle ilgili olduu sylenebilir. Ancak sinemann, cazn, mizahn, gazete
hikyelerinin yaamda az olarak gereklemesi sanat deildir.
305
Dewey sanat rn
olarak sadece pazar artlar iinde bulunan, ok retilen, iinde estetik unsurlar
barndrmayan sanat etkinliklerini ifade eder. Baka bir ifadeyle Dewey, bir tr ticari
meta olarak seri retimi olan sanat rnlerini kastetmi olabilir. Bu nedenle bunlarn
estetik zelliklerinin olmadn ifade eder.
Bununla birlikte sanat rn, belli bir aamada gerekleir. Her aamada onu
meydana getirmeye alan objelerin katlm vardr. Bu katlm, sanat rnn yeniden
yapma ve duyum iin rnn sonucu arasndaki balantdadr. Bu yzden yaplan obje,
birbiriyle srekli karlkl iletiimi vardr. Bu sanatsal rn yapma eylemi, enerjik
olabilir; sanatsal rn yaatma ise, iddetli ve youn olmaldr. Fakat sanat rnn
oluumunu salayan yapma ve yaatma eylemi, bir btnn biimlendirmek iin
birbiriyle alakaldr. Yaplan bu ey tamamen estetik deildir. Bir sanat rnn
yapmak, bir duyumun ya da bir cokunun yaanmas teknik ustalk isteyebilir.
306

Bylece sanat rn insan vcudundaki enerjilerin dalmasyla deil, dier motor

302
303
304
305
Dewey, Art as Experience, s.4; Trer, s. 28.
306
75

organlarn birleimi vastasyla gerekleir.
307
Yani sanat rn, ksa admlar
neticesinde ve bir ara vastasyla gerekleir.
yleyse, sanat rnleri seri retim eklinde oluturulan objeler olduu iin
onlarda estetik nitelik bulunmaz ve sanat rnleri aralar vastasyla, ekonomik artlarn
etkisiyle meydana gelebilir.
1.3.2. Sanat Eseri
Sanat eseri, duyumsal olmakla birlikte ve bir o kadar da anlam zenginlii ieren
oluum ve kinatn mantksal yapsnn cisimlemesi eklinde tanmlanabilir.
308
Sanat
eseri, bilinli bir ekilde oluturulur.
309
Sanat eseri, tinsellik ve form kazanm maddi bir
varlk olarak yaratlmtr.
310
Dabney Townsende gre sanat eseri, zevk verme ve
gsteri amacyla yaplm bir taklit olarak tanmlanabilir.
311
Her eyden nce sanat eseri,
bir kltr rndr. Ancak kendine zg zelliklerinden dolay, dier kltr
rnlerinden ayrlr
312
ve estetik deneyim oluturan bir obje olarak da tanmlanr.
313

Yani sanat eseri, ierisinde pek ok zenginlii ve eitlilii bulunduran tamamlanm bir
deneyimdir.
Dorudan deneyimle ortaya kan retme eyleminin kendiliinden veya
kontrolsz bir etkinliin sahip olmad niteliklere sahip olduunu dnlebilir. Bu
nedenle estetik hem deerlendirici hem de algsal deneyime iaret eder. rnein, yaps
ve oranlar alglama asndan hayli beeni verici bir objenin birka ilkel insann rn
olduuna inanld dnlebilir. Hemen sonra bunun kazara gerekletii grlr.
Harici bir obje olarak bu rn, nce naslsa imdi de yledir. Ancak obje, alglandktan
sonra sanat eseri olmaktan kar ve doal bir merak olur. Obje artk sanat tarihi
mzesine deil, doa tarihi mzesine ait olur. Burada olaanst olan ey, hibir
entelektel snflama ile bu farkn ortaya karlamaydr.
314
Dolaysyla estetik obje,
onu icra eden insan abalarndan, ileyi artlarndan, aralar ve amalar birlikteliinden

307
308
Dewey, Art as Experience, s.269; Trer, s.175; Turgut, s.49.
309
Heyfron, The Development of Aesthetic Experience The Aesthetic Dimension in Art Education: a
Phenomenological View, s.4.
310
smailTunal, Tasarm Felsefesi(Tasarm Modelleri ve Endstri Tasarm), YEM Yayn, (3.Bask), stanbul 2009,
s.62.
311
Townsend, s.73.
312
Turgut, s.141-142.
313
Peter de Bolla, Sanat ve Estetik, (ev: Kubilay Ko), Ayrnt Yaynlar, stanbul 2006, s.20.
314
Dewey, Art as Experience, s.50;Trer, s.58-59.
76

ayrldnda ayr bir alana havale edilir.
315
Estetik obje, yaratc sanatnn yetenekli
etkinliinin rndr.
316
Deweye gre sanat eserinin orijinalliini sanatnn mizac ve
alkanl belirler. Aslnda bir sanat rnn sanat eseri yapan ey onu meydana getiren
kiide sakldr. Sanat rn bu konuyla hi ilgisi olmayan birisi tarafndan ortaya karlrsa
sradanlar ve onun estetik yn ortaya kmaz. Yani rn meydana getiren kiide yetenek
ve sanatsal birikim olmaldr. Yoksa ona sanat eseri denilmez.
Demek ki, sanat eseri ierisinde duyum ve zevk unsurunu ierisinde bulunduran, ayn
zamanda toplumun sosyo-kltrel yapsndan etkilenilerek bir araya getirilen, insann maddi-
tinsel ynn bir araya getiren tamamlanmaya doru giden dorudan deneyim olarak
tanmlanabilir.
Buradan Deweyin sanat eseri ile sanat rn arasndaki ilgiye geilebilir.
Deweye gre sanat eseriyle sanat rn arasnda nasl farkllklar vardr? Dewey e
gre sanat rn, fizikseldir ve aa kmaz; sanat eseri ise, etkindir ve deneyimlenir.
Dewey, estetik teorisinde, sanat rn (heykel, resim ve benzeri eyler) ile sanat eseri
arasnda farkllk olduunu ileri srer.
317
Tunalya gre, sanat eseri, salt estetik
varlktr. Oysa sanat rn, ilevsellie dayal bir rndr. Bir kahve fincann gzel
bulabilirim, nk ilevsellii benim iin nemlidir.
318
Townsende gre, bir sanat eseri,
sanat dnyasn oluturanlarn sanat olarak dikkate alarak setii eserdir. Bu sebeple
setii rn iyi ya da kt olmak durumunda deildir; hatta bakalarnn bu konuda
dikkatlerini ekmede baarsz kalabilir. Ama byle olsa da bir rnn sanat eseri
olabilmesi, sanat dnyasndaki yelerin, onu sanat olarak onaylamasna baldr.
Bylece bir sanat eserinin sradan bir yapt gibi grlmesinin nne geilir.
319
Baka bir
ifadeyle sanat rnnde, fiziksel bir grnm ve ilevsellik n plandayken; sanat eseri
onun tamamen etkin ve btnlemi deneyimidir.
Ayrca btn sanat rnlerini eitlerine snflandrlrsa ve her birine bir alan
tayin etmek iin yeterli uzunlukta zihinde tutulursa, o kii benzer konudan bahseden
sanat eserinin varln kesinlikle eitlendirdiini fark edilecektir. Konusu iekler ya
da gl olan ka tane iir vardr. Sanatsal rnler, bu dnyadaki yaygn eyler olarak

315
316
Berleant, s.52.
317
Dewey, Art as Experience, s.168; Trer, s.111; Zeltner, s.67; Shusterman, Pragmatist Aesthetisc Living Beauty
Rethinking Art, s.25.
318
Tunal, Tasarm Felsefesi, s.62.
319
Townsend, Estetie Giri, s.82
77

kanlmaz olan farkl kltrler ve farkl insan dncesi kalplarnda deneyimlenir.
320

Deweye gre, konusu iek olan pek ok iir vardr. Ama onlardan orijinal olan,
kendini dierleri arasnda ne karan sanat eseri zelliini tamaktadr. Sz gelimi,
Trk slam Edebiyatnda Tekke airlerinden mm Sinan bir ilahisinde tepeden trnaa
glden kurulmu bir ehirden sz eder. Bahsedilen ehir, tasavvufi anlamlar hesaba
katlmazsa, stanbuldur:
Seyrimde bir ehre vardm
Grdm saray gldr gl
Sultann tac taht
Ba duvar gldr gl
Gl alrlar gl satarlar
Glden terazi tutarlar
Gl gl ile tartarlar
ar pazar gldr gl.
321

ki kiinin estetik deneyimi birbirine benzemez. Sanat, bir esere farkl bir ey
getirdii iin, deneyim farkl zamanlarda ayn kiiyle deiir.
322
Baka bir ifadeyle
sadece sanatlarn deneyiminin farkll sz konusu deildir, bir sanatnn o anlk
fiziksel ve psikolojik artlar da sanatnn daha nce bir eser meydana getirdii objeye
kar hissediini deitirebilir. Bu da sanatnn farkl zelliklere ya da farkl
duygulanmlara sahip biri olduunu ifade eder. Sanatnn gnlk oluturduu sanat
rn olurken ani deneyim karsnda gerekletirdii sanat eseri niteliini
kazanmaktadr. Sz gelimi Monetnin Krda Kahvalt resminin yaratt tepkinin
nedeni, resimden yansyan dnyann gncelliidir. Resimde betimlenen figrlerin birer
edebi ya da mitolojik kahraman olmamas, stelik burjuva ahlaknn gereklerine pek
duyarsz grnmeleri, dpedz bir bakaldrdr. Resimde desen temeli fazla sert,
fazla i, renkleri fazla ham diye niteleyen ve daha pek ok kusur bulan eletirmenler,
hep bir azdan getirdikleri olumsuz eletirilerle Monetyi hi istemedii trden bir ne

320
321
Beir Ayvazolu, Gller Kitab: Trk iek Kltr zerine Bir Deneme, Kap Yaynlar, (9. Bask), stanbul
2007, s.33.
322
78

kavuturdular.
323
Grlyor ki, Monetnin yapt bu resim dnemin zelliklerini
tamamasna ramen farkll nedeniyle bir sanat eseri zelliini gsterir.
Yine de Dewey, sanatn sadece objeler zerine gelitirilmemesi gerektiini
dnr. yle ki, sanat sadece objelere iaret etseydi; sanat objeleri farkl tanmlanan
isimler olurdu. Bylece sanat cinslere blnr ve kendi iinde blnerek alt birimleri
olutururdu. Sz gelimi snflamalar genetik adan oluturulmu; onlar yaamn devam
iinde zel formlar, kendine mahsus yerler bulmulardr. Oysa sanat eylemin asli bir
niteliidir; onu blnmez ve alt birimlere ayrlmaz. Yapabilen yegne ey, tpk farkl
aralarn ilemesi ve farkl materyallerin ilemesi gibi eylemin farklln takip
etmektir.
324
nk Deweye gre, gncel sanat eseri, deneyim ile retilen ve bu
deneyimde ortaya kan bir rn ve anlalmas tercih edilmeyen bir sonutur.
325
Sanat
rn ile sanat eseri arasndaki asl farklln farkl aralar kullanmaktan
kaynakland grlr. Farkl materyallerle ilenen oluumla retilen deneyim ayn eyi
karlamaz. nk sanat rnnde seri oluum varken; sanat eseri zel olarak ilenen
bir tek oluumdur.
Sanat, icra edileni ve sanat olarak alglanan eylemleri tevik eder. Bu manada
mabet, resim, heykel, iir gibi sanat rnleri sanat eseri deildir. Eser, deneyimin
sonucu olarak insan ile rnn karlkl ibirliini yanstr.
326
Bir airin pek ok iiri
vardr, ancak zellikle ilerinden biri sanat eseri olarak kabul edilir. rnein, Mimar
Sinann pek ok sanat rn vardr. Ancak onlardan bazlar zellikle aheser olarak kabul
edilmitir. ehzadeba Cami, Sleymaniye ve Selimiye Camileri
327

Sanat rn ile sanat eseri arasnda eyleminin pratiklii ile estetik deneyimin bilinli
canlln ifade eden bir ztlk vardr. Bir sanat eserinin youn ve gl bilinlilii varken,
sanat rn otomatik ve mekanik olarak vardr.
328
Sz gelimi grp beenilen bir masa ya
da iskemle yalnz estetik olduu iin deil, ayn zamanda ilevsel olduu iin satn
alnr. nk endstri rnlerinde arl olan deer, ilevselliktir.
329
Estetik ilevsellik

323
AhuAntmen, 20.Yzyl Bat Sanatnda Akmlar, (3.Bask), Sel Yaynclk, stanbul 2010, s.14
324
325
326
327
ehzadeba Cami, Sleymaniye ve Selimiye Camileri, Eriim Tarihi: 14.06.2011
http://3dmekanlar.com.
328
329
79

rnn hoa gitmesi olaydr. Hoa gitmek ise duyarllkla ilgilidir.
330
Estetik adan
ekici, ama pratik ilevsellikten yoksun bir rnn kullanm deeri yoktur. rnein
grn hoa giden bir lamba, aydnlanma grevini yerine getirmiyorsa endstri rn
deildir. Estetik ilevsellik dorudan alglanabilir. rnn byle bir bilinle
tasarlanmas alcnn dikkatini harekete geirir ve rnn sat ansn artrr.
331
Yapan
kiinin farkll ve birikimi asndan da sanat eseri ve sanat rn arasnda farkllklar
vardr. nk sanat rnnde sk tekrarlanan bir eylem vardr, artk yaplan etkinlik spontan
hale gelir. Sanat rn adeta seri retim eklinde kendisinden pek ok vardr. Sanat eseri
bilinli bir alglama ve younlama sonucunda ortaya kan sresel bir oluumdur.
Kimi sanatlar kendilerinden ncekilerden etkilenip onlar tarznda sanat rn
verirken kimileri de kendi tarzn yaratp asrlarnn orijinalliini ifade eden sanat
eserlerini icra ederler.
332
rnein, Milli Edebiyat airlerinden Mehmet Akif Ersoy, dier
edebiyatlarn aksine eski dneme bal kalarak aruz vezninde yazm ve o
dnemdekilere gre daha dikkat ekmitir. Onun iirlerinden, stiklal Marn ve
anakkaleyi bilmeyen yoktur. Yani asl nemli olan kendi znelliini koruyarak eser
vermektir.
Estetik, deneyimini gelitirmek ve zenginletirebilmek iin sanat rnlerini
oluturur, daha sonra estetik hazzn doyumu iin ise sanat eserini gerekletirir.
333

nk bir resme estetik adan yaklalr. Resmin estetik deeri n plana kar. Sanat
eserindeki bu deerlendirmeye gzellik denilir.
334
Sanat eseri tamamlanncaya kadar
ardk bir yol izler. Mekanik rn, kullanm ve alglama arasnda zorunlu engeller
kurar. Mekanik rn ve kullanmnda en son amaca ulalncaya kadar sonlar yoktur.
335

Deweye gre sanat eserinde tamamlanmaya doru giden bir yol varken mekanik
rnde ama gerekletiriliyorsa baka bir eye gerek yoktur. Yani gelitirildii amac
tayorsa mekanik rn olur.
Dolaysyla sanat rn, konu nitelikleri, mkemmellik lt nedeniyle onun
retimi tarzna ve kaynana baldr. Dier yandan alglanan eyin farkl tarzdaki

330
331
332
333
334
335
80

etkinliindeki ilgiyle nitelendiinde grme, iitme ve duyma estetik olur.
336
Bylece
sanat eseri olumu olur. Deweye gre, kurumsallam bir teknii en iyi ekilde
kullanma yetenei bile, sanatsal bir rn dourmaz; nk sanatsal eserler canl fikirlere
dayanr.
337
Dewey sanat rnlerinin seri retim iinde var olduklarn ama sanat
eserlerinin zel bir yetenek ve canl bir fikir sonucunda gerekletiini ifade eder. Sanat
rn, btnyle farkl unsurlardan oluur ve bu nedenle ou zaman beklenildii gibi
olmaz. Her para kendi bana alr ve dier paralarla ilikisiyle btn oluturur. Bu
yzden sanat rnleri komu kimlikler oluturur. Paralar balayan komular kendi
yerlerinde bulunmazsa, kt bir hizmet ve kt bir iliki gerekleir. Bu kimlikler sanat
eserinin tznde bireysel btnlklerin paralardr.
338
Deweye gre sanat rn
ierisindeki paralar bireysel btnlklerini oluturduklarnda sanat eseri oluur.
Dewey, bunu aklamak iin ky rnek verir. Ky sanat rn olarak
deerlendirirsek, sanat eserini ise btn kylerin bir araya geldii ehir olarak
deerlendirebiliriz. nk ehirde btn kylerin kimliklerinden bir zellik vardr.
rnein, Amerikada dnyann her yerinden gelen insanlarn oluturduu ortak bir
kltr vardr.
yleyse, sanat rn fiziksel ve ilevsel zellie sahipken, sanat eseri ise
dorudan deneyimdir. Herhangi bir konuyla ilgili sanat rnleri oktur, ama bunlarn
ilerinden biri sanat eseri olur. Yani kendinin dierlerinden zel ve yegne olduunu
ifade eder. Sanat rn her zaman var olan zellii tarken, o zellie bir farkllk
getirmek var olan sanat rnne sanat eseri unvan verilmesini salar. Bu ikisi
arasndaki asl farkllk kullanlan aralarla ilgilidir. Sanat rnnde mekanik aralar
onun seri retimini gerekletirirken, sanat eserinde durum byle deildir. Ayrca bir
sanatnn yapt btn etkinlikler de sanat eseri olarak deerlendirilemez. Onlardan
bazlar sanat eseri zelliini tar. Sanat rnn spontan olarak gerekletirme varken,
sanat eserinde ar younlama ve odaklanma vardr. Dewey, sanat eserini meydana
getirenin zgn olmas gerektiini savunur. nk bir sanat yaptlarnda zgn
deilse, oluturduklar sanat rndr. Aslnda Deweye gre, sanat eserini oluturmaya
doru giderken ilk olarak sanatsal etkinlie sanat rnleriyle balanr. Daha sonra

336
337
338
81

duygu younluu ve zevk tutkusu sanat eserinin oluturulmasn salar. Sanat eserinde
tamamlanma yoksa bu, eser deil, mekanik rndr.
1.3.4. Estetik Objenin Varl
Sanat eseri iin z teriminin olduka belirsiz olduunu; onun gnlk
konumada bir eyin ana fikrini belirttii dnlebilir. Btn hakiki ifadeler ze
ynelir. Bir sanat eseri artrlm ve younlatrlm deneyimlerin konusu olduundan,
estetik olarak tz olann ne olduunu belirleyen ama, kesinlikle bir deneyim olarak
estetik deneyimin oluturulmasdr. Burada deneyimden metafizik leme kamak yerine,
yeni bir deneyimin maddesini sahiplenmek gerekir. stelik sjelerin-objelerin asli
karakterleri namna sahip olduklar anlam, byk oranda sanatn bir sonucudur.
Sanatn zaten var olan tzlere dayand ve atf yapt teorisi, aslnda etkin srecin
tersine evrilmesidir. u anda asli manalarn farknda isek, bunun ana sebebi tm
sanatlardaki sanatlarnn, algnn canl ve gze arpan konusu iinde onlar seip
almalar ve ifade etmeleridir.
339
Deweye gre bu tz aslnda sanatn esas gayesini
estetik deneyimin oluumuyla gerekletiren varlk tabakasdr. Sanat eseri her eyden
younlatrlm deneyimlerin konusudur. Ama her eyden nce metafiziksel ifade
edilen deil maddesel olarak ifade edilen yaamsal deneyim olmaldr. Sanatn
metafiziksel ynn estetik deneyimin dnda tutmak ok doru bir ifade olmayabilir.
nk sanat eserinin bir reel yn bir de irreel yn vardr. Nitekim estetik objede,
varlk tarz bakmndan zorunlu olarak iki ayr varlk tabakas ayrmak gerekir. Birincisi
duyulur algda insana verilen reel sfer; ikincisi de kavrama ile bize verilen arka-yap
yani irreel sfer. Varlk yaps bakmndan ise estetik obje, varlk tabalarndan oluur.
Sanat eseri, varlk tabakalarn bir btndr.
340
Yani sanat eserini tek bir yapyla ifade
etmek gtr.
Deweye gre sanat eseri reel mi yoksa irreel midir? Dewey bu hususu aklamak
iin cansz doa ressamlnn masa rtleri, elmalar, ieler vs. ana fikrinin olduka
realist olduunu syler. Fakat cansz bir doa resmi, alglamann doasnda var olan
izgiler, yzeyler ve renklerin birbirleriyle ilikisine bal olarak bu materyalleri
sergiler. Bu yeniden dzenleme fiziksel varlktan bir lde soyutlama yaplmakszn
gerekletirilemez. Gerekte iki boyutlu bir yzey zerinde boyutlu objeleri

339
340
82

sergilemeye kalkmak objelerin var olduklar normal koullardan bir soyutlama
yaplmasn gerektirir.
341
rnein Matissein, Madam Matissein Portresi resmi,
biim bozmac bir tavr olarak bir kiinin portresinden ok kendi renk duygusunu ve
davurumunu ortaya koyar.
342
Matisse, tablolarndan birindeki bir kadn figrnn daha
nce grd kadnlardan hibirine benzemediinden ikyet eden bir kadna u cevab
vermitir: Madam, bu bir resim; kadn deil.
343
nk resim o kiinin grntsdr
kendisi deil. Baka bir ifadeyle sanatlar var olan durumu kendi birikimiyle
ekillendirip topluma sunarlar. Sanatlar var olan bir objenin gerekliini ifade etmek
istemezler. Sanat sanat eserini ne ekilde oluturursa olutursun, objelerin ayns
olmaz. nk sanat eseri realitelerin irrealite eklinde belirlenmesiyle gerekletirilir.
Objelerin ifadesinde soyutlama kanlmazdr. Buradan da sanat eseri iinde hem reel
hem de irreel yapnn olmas gerektii dnlebilir.
O halde Dewey varlk olarak sanat eserini nasl tanmlar? Deweye gre sanat
eseri, enerjilerin dzenlenmesidir.
344
Bylece enerjiler vastasyla objede berraklama,
younlama ve toplanma ad verilen zel bir ritmik dzenleme gerekleir.
345
Yaln bir
ekilde ve esiz olarak deneyime hibir ey giremez; herhangi bir eyin girii, karmak
etkileimin balangcdr. Bu etkileimin doas, deneyimlenen objenin karakterine
baldr. Deneyim iindeki enerjiler artan bir ekilde ve gelien bir materyal ortaya
karmak iin beraber hareket ettikleri zaman sanat eseri oluur. nk sanat eserleri
doadaki ritimlerin varlna dayanr.
346
Bu nedenle sanat eseri biimlendirilen eydir.
Sanat, hisleri gz nne getiren bir yolu gsterir.
347
Bu da demektir ki estetik obje
derindir. nk lnn dndadr. Objenin derinliini len ey onu aran varolu
nedenidir.
348
Baka bir ifadeyle deneyim sje-obje etkileimi olduu iin bir sanat
eserinin oluumunda da uygun materyallerle objelerdeki enerjilerin bir araya gelmesiyle
sanat eserini meydana getirmi olur. Yalnz bu oluumda insana kaynaklk salayan,
doadaki hareketli dzendir. Zira sanat eseri, bir manada doann bir yansmas deil
midir?

341
342
Ahu Antmen 20. Yzyl Bat Sanatnda Akmlar, Sel Yaynclk, (3.Bask), stanbul 2010, s.35-37.
343
Dewey, Art as Experience, s.117-118; Trer, s.98; Alexsander, s.240; Zeltner, s.55.
344
345
Dewey, Art as Experience, s,183-184; Trer, s.119.
346
Dewey, Art as Experience, s. 168-169; Trer, s.111.
347
348
Timuin, Estetik, s.205.
83

Bir sanat eserinin meydana getirilmesi bir ama dorultusunda gerekleir. Ama,
eseri meydana getirenin kiiliini sergiler. Sadece bireyin bireyselliini deil, ayn
zamanda ama iin eilimleri ve materyalleri kontrol eder. Btn bunlar sanat
eserindeki amacn yaps ve niteliklerin ortaya karlmasdr.
349
Nitekim Dewey de
sanat eserinin iinde yaanlan kinatn btnln meydana karttn syler. nk
ona gre gerek, estetik younlukla deneyimlenmi bir objenin varlnda sahip olunan
hassas anlalabilirlik hissinin aklanmasdr.
350
Her sanat eseri insana kainatn
anlamamn ve srlarn aan varlk btndr. Ksaca sanat eseri adeta kinatn
somutlam eklidir. Deweye gre, btn deneyimlerin birbirleriyle koordineli bir ekilde
almas sonucunda sanat eseri tamamlanmaktadr.
Bu durumda Deweye gre sanat eserinin aamalar var mdr? nk sanat eseri,
objektif tamamlamay toplayan yantlayc edimlerin dizilerinden oluan bir sretir.
Sanat eserinin ilk aamas tanmadr. Tanma anlk bir belirlenim deildir. Bu tanmadan
kaynaklanan olgunlama uzun ve yava srelerin doruk noktasdr. Evde rastgele
tannan biri tuhaf bir buluma, heyecanla ok ar honutluk canlandrabilir. rnein
bir kpek bile tanndnda daha bilinli canl olur. Fakat sezmek ve alglamak
tanmadan daha fazla bir eydir.
351

kinci olarak alglama safhas gelir. Alglama, yaln tanmann yerini alr. Yeniden
inay gerekletirme edimi vardr; bilinlilik, taze ve canl olur. Alglama edimi btn
organizmann tamamna seri halinde uzanan dalgalar tarafndan devam eder. Bu yzden
alglamada grme ya da iitme duyumuna art bir ey yoktur. Bu alglanan obje ya da
olay, duygusal olarak yaygnlatrlr. Byle bir duygu alglanlan bu materyali
gemediinde bu duyum ne ilktir ne de patolojiktir. Bu estetik ya da deneyimin yaanan
safhas algsaldr, estetik boyun emeye katlr.
352
nk estetik objenin hangi yolla
olursa olsun, yakalamak durumunda olduklar ey, duygunun ta kendisidir.
353

Bu nedenle alglama enerjiyi darya karma edimidir. Enerjiyle birlikte hemen
konunun iine girilir.
354
Bu nedenle sanatta berrakln niteliini abartmak mmkndr.

349
Dewey, Art as Experience, s.289;Trer, s.182-183
350
351
Dewey, Art as Experience, s.24-25,54-55; Trer, s.60-61.
352
353
Townsend, Estetie Giri, s.40.
354
84

Bir objede plan ve kompozisyona karlk gelen denge olmadan sanat olmaz.
355
Sz
gelimi denizde frtnadan holanan kii, hzla akan deniz, kkreyen frtna ve batan
geminin dramasnn etkilerini birletirir. Bir sahnede aktr, egemen olan etkileri, onun
sahnede gncel olarak yansttr.
356
nk alglama, tamamlanm estetik deneyim bir
rnn deimez n belirlenmesidir. Bir sanat tarafndan ya da seyirci tarafndan,
mekanik ya da akademik rnn bir araya gelmesine neden olur. Ama alglama
tamamlanm deneyim iin bir ara olarak dnlmez. te oluturulan bu obje
zihnindeki kalptan oluan bir kopyaya ramen doann bir ablonundan daha fazla bir
eydir. Sanat her zaman iin eserini yapt plana gre tamamlamaya alr.
Bylece sanatnn biraraya getirdii deneyimin tamamlanma safhas, daima yeni
bir eyle sunulur. Fakat sanat eserini takdir etmede son terim yoktur. Bu yzden sanat
eseri srekli bir ara ile son bulur. Santayanaya gre bu ifade, sanat eserinin doada
tasarlanmasn salar. Sanat doaya gre sanata bavurur. Bu ifade sanat eseri
tarafndan altrma yaplan arasal fonksiyonu gsterir. Estetik objenin
oluturulmasnda alglama eylemi durdurulmazsa sanat eseri tamamlanamaz. Eser
dolayl kanallarla almaya devam eder.
357
Deweye gre, sanat eserinin tamamnda,
paralarn iinde paralarn bireysellemesini gerekletirmede snrlama yoktur. Ama
sanatsal baar ls olarak sanat eserinin her parasnn potansiyel olarak ina edildii
dorudur. nk sanat eseri sonsuz kavray farkllamasna hastr. Paralarn ifadesi
btne katk yaptka eser daha nemli olur. Bu yzden bir sanat eserinde kurallara ve
ilkelere ne oranda uyulduuna bakmak alglama gl dourur. Bununla beraber
paralarn bireysellik problemini zmesi estetik alglamay sivriltir ve ieriini
zenginletirir. Her sanat, iini kendi yntemiyle baarr ve bu yntem bir daha kiide
tam olarak tekrar etmez. Sz gelimi bir ressam bireysellii baka bir sanatnn
yaptndan daha fazla akc izgilerle, kaynamalarla verebilir. Birisi k ve glge
sanatyla urarken dieri ilgin olaylar ileri sunabilir. Rembrandt izimleri, Leo
Steinin ifadeleri ztlklar zarif bir ekilde nasl birletirdiklerinin arpc
rnekleridir.
358
Baka bir ifadeyle sanat eseri, paralarn kendi iinde anlaml bir
btnle sahiptir. Bu btnln sanat eserine katk salamas ile zengin ierie sahip

355
356
357
358
85

sanat eserinin oluumuna neden olmutur. rnein, biyolojik olarak insandaki btn
organlar, kendi ilerinde salam alyor olmallar ki insann vcudunun btnln
oluturabilsinler. Bu organlardan birinde bir bozukluk olursa vcudu etkilemektedir.
Dolaysyla onun dzen ve gzelliini bozmaktadr. Bu nedenle sanat eserini de bir
organizma olarak dnrsek onu gelitiren ierisinde bulunan dier unsurlardr.
Aslnda sanat eserini oluturan ey uyumdur. ekilsel olarak ifade edersek, sanat
eserini karakterize eden btnlkl ilikiyi oluturan ey, paralarn karlkl
uyumudur. rnein, alet ve makinenin her hizmeti, zel ve snrl bir gayeyi yerine
getirir. Oysa estetik obje, pek ok gayeyi gerekletirir, o tanmlanm ve snrl bir
tarzdaki yaamdan ok yaamn btnne hizmet eder. Bu hizmet, estetik objede ayrt
edici biimde paralar biraraya getiremez. Bu yzden sanat eserinde her blm dinamik
bir paradr ve dolaysyla etkili bir ksm olarak hareket eder.
359
Bu yzden sanat eseri,
bunu yaayan kii tarafndan imgesel olarak arm yapma ve organize etme eylemine
yaplan bir meydan okumadr.
360
Deweye gre sanat eserini karakterize eden iliki,
btn ina etmede paralarn karlkl uyumunu tesis etmedir. Bu durum, bir ehrin
estetik deneyimi iin de dorudur. Szgelimi New Yorku bir gemiden estetik olarak
alglayan bir ahs, renkli tonlar iindeki yksek binalarn (Metropolitan Tower, the
Chrysler Building, the Empire State Building vs.) her birini gkyz ile nehir arasndaki
ilikisi iinde grr. Ayn ekilde New Yorku karadan gren bir kii de, ayn binalar
farkl manzara iinde alglar. Aktr ki manzara, binalarn birbirleriyle ve nehir ile
gkyz arasndakilerin ilikileriyle biimlenir. Bu noktada algsal btn zerinde
odaklanmak ilgili paralar oluturur; her parann deeri dierlerinin deerleri
tarafndan yeniden ekillenir.
361
Sanat eseri, sje-objenin en uygun birleiminde ortaya
kar Bu nedenle, sanat eserine adeta paralar bir araya getiren yapboz gzyle
baklabilir. Nasl ki bu paralar herhangi bir btn oluturuyorsa sanat da kendi
duygu dnce dnyas erevesinde kinattan ald paralardan ahenkli bir btnlk
oluturmaya alr.
Paralarn ahenkli bir btnlk ierisinde bir araya geldii sanat eserinin
tamamlanma aamasna sezgi damgasn vurur. Sezginin ieriinde de sanat eserinin
oluumuna katkda bulunan bir hayalin bulunur. Ama gtmeksizin birdenbire aklda

359
360
Dewey, Art as Experience, s.285; Trer, s.180; AfarTimuin, Estetik Bak, Bulut Yaynlar, stanbul 2005, s.124.
361
86

beliren fikirler ve imgeler, ancak akl megul eden eyler boald anda insan harekete
geirirler.
362
Bu nedenle Deweye gre sezgi, canlandrd ve neelendirdii iin sanat
eserinin ruhudur. Aslnda eser, bireyselliin damgasnn vurulduu; oluturulan ve ifade
edilen yapttr. nk deneyimde duyum, his ve snrsz ierik younlanca gizemli
hale gelir. Bu sezginin baa kamad bir sorundur.
363
Deweye gre, herkesin sanat
eserinde var olan deneyimini fark edebilme iini sezgi gerekletirir. Her ne kadar sezgi,
baz filozoflar tarafndan pheli bir ekilde kullanlsa da sanat eserinin her tarafna
nfuz eden ve onlar tek bir topluluk olarak birletiren kalitenin sadece sezgi
olabileceini dnlr. Sezgi sanat eserinin farkl unsurlar ile zel niteliklerini yle
bir ekilde harmanlar ve kaynatrr ki fiziksel eyler onunla yaramaz. Bu birleme,
hepsindeki ayn niteleyici birliin hissedilmi varldr; burada paralar ayrlr
sezilmez. Fakat sezilmi kalite olmakszn, paralar birbirlerine yabancdr. Ve mekanik
olarak ilikilidir. Btnln sonulanan duygusu, hatrlatc, umut verici, ima edici ve
uyarcdr.
364
Sanat eserinin tamamlanmasnda sezgi eserin btnln bir araya getirendir.
Bu nedenle sezginin ierisinde teemml olmadan belirlenen btn objeler, duyum
niteliinin birleimini, yani bir btnnn tek bir sabit yapdaki anlamn sergiler. nsan
gzle deil denize bal olarak denizin yeilliini tanmlar. Bir yaprak yeilinden farkl
nitelikte olduu gibi, bir tan grilii tan zerinden byyen yosundan farkl
niteliktedir.
365
Bir sanat eserinde dnsel yanla estetik yan birbirinin tmleyeni olarak
belirir. Dnsellikten-duygusallktan ayr bir estetik, estetikten ayr bir dnsellik-
duygusallktan elbette sz edilemez. Estetik formlardan dlanan ey dnceler,
duygulardr; her estetik bu dnsel-duygusal z dlatrabildii lde estetiktir.
366

Dewey bu dncenin bir yansmasn Charlyde, bulur. yle ki, sonsuzluk sonluyla
harmanlanarak yaplr. Bu, sanat eserinin tam gerekliidir. Bunda ustaln svasndan
eserin gerekliini bilirsek eser Tanr gibi grnr. Bylece eseri bu duruma getiren zaman
inceleyerek sonsuzluk anlalr.
367
Sanat eseri, duygu, alglama, hayal, sezgi ve teemmln
bir araya gelmesinden oluur. Dolaysyla Deweye gre sanat eserinin oluumunda hem
duyusal hem de dnsel yan vardr.

362
363
364
365
366
Timuin, Estetik Bak, s.16.
367
87

Sanat eseri bu aamalarn hemen gerekletiremeyebilir. yle ki, deneyimde
mevcut duraksamalar ve dinlenme yerleri, esasen geliimin niteliini belirler. Tpk bu
durum gibi sanat eserinde, farkl oyunlar, blmler ve olaylar ayn potada erir ve kendi
zelliklerini kaybetmeden bir birlik oluturur.
368
Bazen sanat eserinin geliimine etki
eden durumlar olabilir; bu durumlar belli bir noktada sanat eserinin duraklamasna
neden olabilir, ama yine de sanat eseri bu engelleri de ap yoluna devam eder. Yani
sanat eserinde sadece bir ilerleme ruhu bulunsun ve ruh sanat eserine yaam, sanata da
derinlik ve zenginlik versin.
369
Baka bir ifadeyle, sanat daima en iyi ve en gzele doru yol
almaldr ki geliebilsin ve zenginlesin. nk sanat eserinde ilerleme ruhu vardr.
Sanat eserinin tamamlanmasn sadece birtakm duraklamalar deil, ayn zamanda
objelerin sabit olmas da etkiler. Dewey objelerin sabit ve deitirilemez deerler
olduu anlaynn, tamamen insan zgrle kavuturan sanattan kaynaklanan bir n
yarg olduunu ileri srer. Zira objelerin asli nitelikleri geleneksel armlar
kaldrldnda, dinlik ve yenilikle kmaya balar.
370
Sanat eseri, sanatnn bir defaya
zg olarak yaratt zgn eserdir.
371
Bu zgrlk, olarak ifade edilebilir. nk
zgrlk sanat eserinin varlk ilkesidir.
372
Baka bir ifadeyle objeler, hem anlam olarak
hem de ekil olarak deitirilemezler. Dolaysyla sanat eserleri deitirilemez ve
sabittir. Yoksa sanatta malzeme olarak kullanlan materyaller mi sabittir? Sanat
eserlerinin, deitirilemez olduklarn belirttik. Deien, sanat eserinde kullanlan
objelerdir. Onlar sanatla harmanlanp farkllarlar, sabit deildirler, deiirler.
Dewey, yapay sanatsal ve sanatsal olan arasndaki farkn yzeysel olduunu ileri
srer. lkinde aka yaplan ile kastedilen arasnda bir atlak vardr. Her ne zaman
yaplan ile kastedilen arasndaki atlak gn yzne karsa samimiyetsizlik ortaya kar.
Buna karn samimiyet ikliminde gelien sosyal ilikiler, sanat eserleridir. Samimi
dostluun ve eylemlerin samimi drtlemesi, sonraki amalarn ihlali olmakszn bu
kiilerin birbiriyle uyumasn salayabilir.
373
Bu farkn yzeysel olduunu ifade
etmekle birlikte, sanat eserinin varlnda daima samimi bir hissedi vardr. Zaten ona
sanat eseri denilmesinin nedeni de bu olsa gerektir.

368
369
Dewey, Okul ve Toplum, s.68.
370
371
372
373
88

Ayrca sanat eserlerinin yapsnda yer alan kiisel sreler, bilimsel aratrma
srecinde kullanlan bilgiler kadar deerli ve nemlidir. Dewey, tarihsel yaklamlarda
uygulanan ve geerli olan baz metotlarn dier alanlar iin de geerli olabileceini ileri
srer. Sz gelimi mimarinin olduu kadar heykeltralk ve resmin de matematiksel
ynleri vardr. Amerikal sanat Jay Hambidge Yunan vazolarnn aritmetik ve
geometrik tasarmlarna ilikin bir bilimsel aratrma ortaya koymutur. Ayn ekilde
iirin matematiksel boyutu zerine ustaca bir eser verilmitir.
374
Dolaysyla her
sanatnn sanat eserini meydana getirmesi ve oluumu farkldr. nk Deweye gre
sanatlar, bilimsel metotlar kullanarak sanat eserlerini oluturur. rnein empresyonist
ressamlar, resimlerinde detaya girmezler. Renkleri ve ekilleri lekeler halinde braktlar.
Resmi bir rpda yaparak duygularn bir rpda tuvale dklmesini saladlar. Mesela,
bir aa resmi yaparken kk ksmn belirlediler, yapraklarn yerlerine koca bir yeil
leke koyarak braktlar. Bylece resim ksaca bitmi oldu hem de bakann gzlerine pay
brakm oldu.
375

Btn bunlar gstermektedir ki, Dewey estetik objenin bir varla yani ze sahip
olduunu ifade eder. Fakat o her eyden nce sanatn, dolaysyla da sanat eserinin
tamamyla metafizik bir yap iermesine kardr. nk ona gre sanat eseri
deneyimsel yaamn tamamlanm objesidir. Fakat yine de sanat eserinin ieriinde reel
olduu kadar irreel bir ynn olmas gerektiini dnr. nk sanat eserindeki
objeler, o objelerin realiteleri deildir, onlar soyutlama sonucunda orada yer alrlar.
abas ierisinde olmaldr.
1.3.5. Estetik Objede Form
Dewey dncesinde form, malzemeyi sanatla dntren olarak kabul edilir.
Buna gre form, bir sanat eserinde oluturulan ya da kazanlm bir ey olarak nitelenir.
Ancak bu tanm, formun retilmesindeki koul ve ileyilerin nasl olduunu tam olarak
ifade etmez. Bu yzden form, ilikilere ve ilikilerin btnlne dayanan estetik forma
gre tanmlanr. Fakat estetik formda ifade edilen iliki, belirsiz bir kavramdr. Felsefi
sylemde form ise, dnceler arasnda oluturulan balantya iaret eder. Bu balant
dolayl, saf entelektel ve mantksal olan bir ey olarak ifade edilebilir. Bununla beraber
deneyim olarak iliki, dorudan etkin, dinamik ve enerjik bir eye gndermede bulunur.

374
375
Vedat Erkul, Sanat ve nsan, Tima Yaynlar, stanbul 1996, s.149-150.
89

Bu iliki, eyann bir dierine hangi tarzda, szgelimi birleme ya da atma,
engelleme, salverme, ykseltme vs. ilgili olduunu tespit eder.
376
Yani form,
materyalleri biimlendirerek estetik objeye dntrme abas olarak ifade edilebilir.
Ayrca form, bilinli deneyimin tamamlanmas sayesinde, tasarm ve eklin
yklenen karakteri kaybolmasyla oluur. Artk formlar, zellemi amalara deil;
deneyimin sahip olduu isel amalara hizmet ederler. Bu manada form, birleme ya da
sentez olarak ifade edilir. Snrl anlamnda form, plan ya da tasarm birlii oluturan
iskelettir. Bu nedenle formun oluumunda tm aralar biri dierini tamamlayacak
ekilde birletirilir. Bu birleme, estetik objenin maddesinin arm ve neriler sunan
anlam iin de gereklidir.
377
nk formlar sanatlarn bireysel bak asyla oluur,
yani sanat, form sayesinde varlnn btnln somut biimde sunabilir.
378
Form,
sanatsal malzemelerin belirli bir form dahilinde planlanp bir tasarm objesi oluturma
etkinliidir.
Bu nedenle her eyden nce nemli olan formlar oluturabilmektir. Dnyadaki
obje ve olaylar oluturan ve bundan dolay da deneyimi belirleyen enerjiler evrenseldir.
Bu noktada uzlama, tamamlanm olan deneyimlerdeki insan ve dnyann uyumsal
ibirliindeki dnemlerin tartmaya ak olmayan formlarn elde edilmesidir.
379
Form
tamamlanm deneyimin ieriini oluturmaktadr. Baka bir ifadeyle her ekilde
deneyim, insann dnyayla uyumu olduu iin form ise, bu malzemeyi tasarm ve plan
erevesinde belli bir dzene koymaktr.
Dolaysyla formun doasn kefetmek, deneyimi tamamlayan aralarn
tanmlanmasyla zdetir. nsan, bu aralar kefettiinde formun ne olduu fark
edebilir. Bununla beraber her maddenin kendine has forma ya da bireysellie sahip
olduu dorudur. Bu durum, tamamlanmaya doru ynelen maddenin geliiminde genel
koullarn bulunduu gereini iptal etmez. Bu koullar, ancak btnlkl bir alg ile
yerine getirilirler.
380
Formu en iyi ekilde fark edebilmek, deneyimin tamamlanmasn
salayan aralarn tanmlandnda gerekleebilir.

376
377
Dewey, Art as Experience, s.122-123; Trer, s.102; Zeltner, s.57.
378
Heyfron, The Development of Aesthetic Experience The Aesthetic Dimension in Art Education: a
Phenomenological View, s.41.
379
Dewey, Art as Experience, s.45,s.193;Trer, s.126; Zeltner, s.59-60.
380
90

Aralar vastasyla gerekleen estetik deneyimde form vardr. nk estetik
formun olduu yerde dinamik bir dzen sz konusudur. Dzenin dinamik olmas
formun iinde giri, gelime, sonu srelerini bulunmasdr. Bu manada tamamlanma,
yani vukufa erme yalnzca bir yerde konaklanan salt sona erme deil; aksine sre giden
ilevlere iaret eder. Bir oymac, bir ressam veya bir yazar eserinin her blmnde
tamamlama sreci iine girer. Bu nedenle sanat, her noktada imdiye dek tam olarak
ne yaptn ve en sondaki noktaya nazaran ne durumda olduunu hatrlamal ve
zetlemelidir. Aksi takdirde eserde uyum ve gvenlik sz konusu olmaz.
381
Bu nedenle
sanat eserinde form, sanatnn bireysellii ve bir ara olarak toprak, boya, mziksel
formlar ya da kelimeler kullanarak dsal uyarclarn etkisiyle zgrce ifade edilir.
382

Estetik deneyim de bir bileik deneyim olduu iin onda da form vardr. Yani sanat
eseri, giri, gelime ve sonu blmlerinden oluur. Bu sreler, kendi tasarmlar
ierisinde estetik deneyime katkda bulunur.
Felsefi dnce tarihinde form, kinatn metafizik yaps sebebiyle bir eyin asli
z olarak kabul edilir. Estetik obje, asli olarak belli formlara sahip olmasyla
vukubulur.
383
nk estetik objeler belli bir formla dnyada var olurlar. Bu, metafizik
anlamda sanki sanat ierisindeki varlkla ayn gibi gzkmektedir. Estetik obje, form
zerinde ekillenir. nk estetik formun kayna, tinsel varlktr. Baka bir ifadeyle
form kazanan madde kendi kategorilerinin dna kar ve sanat varl olur. Bu varla
sanat eseri denir.
384
Bu nedenle forma sahip olmayan estetik objeden sz etmek
mmkn deildir. nl ressam Henri Delacroixin, dncesi de bunu teyit eder
yndedir, Sanatda estetik form zorunluluktur.
385
nk deneyimin anlamn aa
karmas asndan estetik formlasyon nemlidir. Estetik formlasyon, deneyimlerin
sahip olduu anlam aa karr ve onlar zenginletirir.
386
Estetik form, estetik
deneyimin geliip zenginlemesini salar. Estetik formla ilgili belirli bir tanm yoktur.
Fakat estetik form, sanat eserindeki unsurlar arasndaki balantya gndermede bulunur.

381
382
Albert C.Barnes-Volette De Maza, Art and Education Expression of Form, s.163.
383
384
385
386
91

Estetik formun eleri ekil, madde ve renktir.
387
Sanat eserinde form bulunmas
gereken zelliktir, nk sanat eserini formla ifade edilir.
Sanatta formu belirleyen unsurlar var mdr? Estetik objede formu belirleyen
unsurlardan biri, entelektel ilikilerdir. Bu ilikiler bir nermenin dieriyle balantsn
belirtir. Sanatta ilikiler tpk doa ve yaamda olduu gibi, etkileim tarzlarn ifade
eder. Arkadalk, kar ve koca, ebeveyn ve ocuk, vatanda ve millet ilikileri kavramlar
ya da terimler ile sembolize edilebilirler. Bu semboller de nermeler iinde belirtilebilir.
Fakat bu ilikiler eyann biimlendii etki ve tepkilerde mevcuttur. Sanat, terimlerde
sembolize edilen anlaylarla deil; alglanan nitelikler ile ilgilenir. Bir sosyal iliki,
sevgi ve ykmllk, balant ve retme, etki ve karlkl deiim meselesidir. Bu
anlamda iliki, sanatta formu belirleyen olarak kullanlr.
388
Sanattaki formu yaamdaki
her obje belirleyebilir. nk sanat yaamn sembollere dntrlm eklidir, yani
form, yaamdaki her ilikiyi birtakm ekillere dntrerek ifade eder.
Formu sadece yaamdaki objeler deil, ayn zamanda zaman ve uzama gre
belirlenir. Nitekim sanatta form, gelien yaam deneyiminin her aamasndaki uzam-
zaman dzenlenmesinde ierilen eyi aa karr.
389
Baka bir ifadeyle form, estetik
deneyimi her ynyle btnleyendir. rnein, yemek iin kullanlan kan belli ekli
olmaldr. ekil bir sanat eserinin somut grnmyken, form ise sanat eserinin ieriini
ihtiva eden tasarm ve dzeni ihtiva eder.
Sanatta uzamsal-zamansal ayrm sanatlardaki formun deiimi nedeniyledir. Bu
nedenle sanatlar arasnda byle bir ayrma gidilir. Grsel sanatlarn hem zaman hem
uzam faktrleri asndan snflandrlmas gerekirken mzik sanatnn ayn ilkeye
uyularak snflandrlmas mmkn olmakla birlikte, daha ok zaman faktr asndan
deerlendirilip snflandrlmas gerekecei kans ar basmaktadr. Lessing, resim
sanatnn oluumunda, eserde yer alan objelerin uzam iinde ve uzamla birlikte ayn
zamanda ilenip meydana getirildiine, buna karlk iirde ise esere egemen olan salt
zihinsel dnce ya da dnsel olaylarn zaman iinde birbirini izleyerek
biimlendirdiklerine deinmektedir.
390
Estetik form, sanat eseri ierisindeki zaman ve
uzam kavramna gre belirlenir. Estetik obje ve zamann-uzamn belirledii estetik

387
388
389
Dewey, Art as Experience, s. 24;Trer, s.43.
390
Altar, s.62.
92

formun biimsel karakteristiini ifade edebilmek iin, birikim, heyecan, koruma,
sezinleme ve ifann konuulmasnda hali hazrda formun artlarndan bahsedilmesi
gerektiini ifade eder.
391
Dolaysyla bir estetik deneyim olan sanat eserinin biimsel
zelliklerini ifade etmek, formun artlaryla mmkndr.
Estetik formun biimsel artlar, daimilik, birikimsellik, muhafaza, gerilim ve
beklentidir. Estetik formun biimsel artlar ierisinde isel gerilim olmadan gelime ve
tamamlanma olmaz. Diren unsuru, bu noktada dikkat edilecek deerli bir arttr.
Direncin mevcudiyeti gzel sanat objesinin retiminde zeknn yerini belirler.
Karlalan diren esere, dorudan bir form olarak girer. Bu noktada sanat kadar
alglayc da sorunlarla karlar, fakat bu sorularn stesinden gelir.
392
artlardan isel
gerilim, estetik formu meydana getirmede hibir zaman geride braklamayacak olan her
an iin formun yannda bulundurulmas gereken arttr. Bu, dier artlar harekete
geiren ve onlarn daimiliini ve sreselliini gerekletirerek estetik formu sonuca
gtrr.
Estetik formun genel artlar ise, bu dnyann fiziksel materyalleri ve enerjileridir.
Bir estetik deneyim iin enerjilerin yeterlilii nemlidir. Bu enerjiler estetik deneyimin
varlnda olmazsa olmazlardr. Bu ifadenin doruluunu ifade eden sanatsal delil, her
sanatnn gzlemledii dnyaya kar ilgisini hi aklndan karmaz ve sanatnn,
dnyaya kar ilgisini alt fiziksel aralara kar ynlendirir.
393
nk organizma ile
evrenin etkileimi, dorudan ya da dolayl btn deneyimin kaynadr ve kontrol,
diren, yardm, denge evreden gelir. Uygun yollar ile organizmann enerjileri
bulutuunda form oluur. Sanatsal formun varl ritimdir. Ritim iir, resim, mimari ve
mzikte var olmadan nce doada vardr.
394
Baka bir ifadeyle form doada kkleir.
Bylece formun artlar objektif maddeler olur, sbjektif maddeler olmaz. Form bir
objenin yansmasdr. nk sanat, bu enerjileri ve fiziksel materyalleri dnyadan alr.
Endstriyel sanatlarn objeleri, zel kullanmlarna uyarlanm formlara sahiptir.
Kilim, vazo ya da sepet gibi endstriyel objeler, dorudan deneyimin zenginlemesine
hizmet ederler. Dorusu hibir madde gayeye tmyle uyarlanamaz; onlar ancak

391
392
Dewey, Art as Experience, s. 143; Trer, s.106; Jackson, s.54-55; Shusterman, Pragmatist Aesthetics Living
Beauty Rethinking Art, s.56.
393
Dewey, Art as Experience, s.153; Shusterman, Pragmatist Aesthetics Living Beauty Rethinking Art, s.7.
394
Dewey, Art as Experience, s.153; Berleant, s.70; Jackson, s.45.
93

btnn amalar dorultusunda biimlenen maddeler olurlar. Bu yzden obje belli bir
anlamda forma sahiptir. Bu form, zel bir gayeye hasredilmezse ve dorudan yaamsal
deneyimlerin amalarna hizmet ederse, form sadece kullanl deil, ayn zamanda
estetik olur.
395
Bylece form, zel bir ama iin deil de dorudan deneyimlere hizmet
etmeyi gaye edinirse estetik olur, yani form, hem dorudan deneyimi ortaya karr hem
de faydaya hizmet ederse estetik olur.
Bununla birlikte bir sanat eserinde reticinin kendisine deil, retimi zengin bir
ifadeyle ssleyenin kabiliyetine hayran olunur. Sanaty n plana karan teknik objeyi
tketime tamada engelleyicidir. Dorusu teknik, formu oluturmada yeteneklidir.
396

Aslnda insanlar, sanatya deil, sanatnn ifade yeteneine hayran olurlar. Bu ekilde
bir eser oluturmada sanatya fayda salayan, sanatnn tekniidir. Bu teknik sanatya
zel olduu iin, eserin bir meta olmasna engel oluturur. Sanat, teknikle estetik
formu gerekletirir. Yani teknik, var olan malzemeyi uygun bir formda sunma
becerisidir.
Estetik formda sadece tekniin deil, tasarmn da etkisi vardr, hatta bazlar
tasarm form olarak ifade eder. Estetik formla birlikte tasarm kavramndan bahsetmek
gereklidir. Forma ile ilgili olarak ilk nce tasarm kelimesinin ne anlama geldii
sorgulanabilir. Tasarm szc iki anlama sahiptir. lkin, amalara, ikinci olarak da
kompozisyonun tarz olarak dzenlemeye iaret eder. Bir evin tasarm, iinde
yaayacak kimselerin amalarna hizmet edecek ekilde yaplan plandr. Resmin ve
romann tasarm, dorudan algda birlik ifade edecek ekilde ieriin dzenlemesidir.
Her iki durumda ierilen unsurlarn dzenlenmi ilikisi vardr. Sanatsal tasarmn
zellii, paralar bir araya getiren ilikilerin itenliidir. Bir evde odalar, birinin
dierine sayg gsterdii dzen iindedir. Bu tasarm, malzemenin gerekte
paylamad nitelikleri sanat eserine ykler. Bununla beraber tasarm anlamak onu
oluturan gayeleri anlamaktr.
397
Tasarm, plan, dzen, arasndaki ama fikri, bylece
formu ilikili olduu maddeden ayrr. Ayn ekilde sanat kullanan insan anlay,
insan doann geri kalanndan, yani onu doaya balayan balardan ayrr.
398
Tasarm,
ncelikle zihinde var olan fikirdir; ama bu fikir bir biim verme dinamiini ierir. Ve bu

395
396
Dewey, Art as Experience, s.146; Trer, s.107-108; Zeltner, s.61-62.
397
398
94

oluum sreci iinde biim kazanm obje olarak dlar, somutlar. Her tasarm
etkinliinde tasarmlayan bir sje ve tasarmlanan bir obje vardr. Tasarmlayan objeyi
duyum, alg, dnme, duygu ve hayal gc gibi zihinsel yetileriyle, kendisine verilmi
olan bir eyi boyutlu doal dzen iinden karp tasarmsal bir dnya iine
yerletirir. Bu bakmdan, duyumlarla alglanan bir eyin bilgi objesi haline getirilmesi
olarak en yaln bilme etkinlii bile bir tasarm ifade eder. Tasarm temelde insann
varlkla kurduu bir iletiim tarzdr. Dolaysyla her sanat eseri bir tasarmdr.
399

Nitekim Kant dncesinde, tasarmda sjenin rol nemlidir. Kant bir objenin
tasarmnn tamamen sbjektif olduunu ve tasarmn niteliinin de obje ile deil de
sje ile ilikilendirilen ey olduunu ileri srer. Bu sbjektif yn, tasarmda objenin
bilgisi iin kullanlabilir olan eyle tasarmn mantksal geerlii ile bir aradadr. Yani
bir duyum objesinin bilgisinde, bu her iki bilgi tarz; sjeye-objeye gnderim, birlikte
sunulur. te Kanta gre, bir bilgi esi haline gelemeyen tasarmn bu sbjektif yan,
tasarmla bantl holanma veya holanmama duygusudur.
400
Bu nedenle sanatn
ierisindeki tasarm, ieriindeki unsurlara yararl etkide bulunur. Bu da insanda, her
trl sanata tasarm ilkelerini uygulamak ve genelde sanatn temel zelliklerini onda
bulmak hevesini dourur.
401
Renk ve izgi oluturulur, bunun sonucu tasarmdr. Bu
ikisinin birleimi estetik etki verir. Tasarm, renk ve izgi bir kompozisyon halinde
olduunda, bamsz bir ekilde varlk yerine tasarlandnda, biri dierini karlkl
olarak etkiler ve yeni bir oluumu biimlendirir. Bu unsurlarn herhangi birini
deitirmek, varln balantlarn ve zellikle btnl bozar. Bir tasarm, kitlelerin
kendine zg dzenleme, renklendirme, ekillendirme tarznda objelerin lmlerinin
ayn aralar vastasyla birinin dierine daha iyi uyumlu hale getirildiinde estetik
olarak honut edicidir.
402
Sanatnn becerisini sanat objesine teknik olarak
uygulayabilmesi nemlidir.
403
Tasarm, sanat eserini meydana getiren materyallerin bir
araya gelerek sanatnn tekniiyle buluup form haline getirme yeteneidir.
Demek ki, kinatta var olan materyaller uygun bir ekilde bir araya getirilerek
sanat eserine form kazandrlr ve bylece eser oluur. Sanat eserinde formlar

399
smail Tunal, Tasarm Felsefesi(Tasarm Modelleri ve Endstri Tasarm), YEM Yayn, (3.Bask), stanbul 2009,
s.18-19.
400
Altu, s.33.
401
Ziss, s.21.
402
Barnes, Art and Education, Plastic Form, s.107.
403
Berleant, s.77.
95

oluturulurken uyum nemlidir. Bununla birlikte estetik deneyimi gerekletiren aralar
doru bir ekilde ifade edilirse formun ne olduu daha iyi alglanabilir. Sanat eserindeki
form, sresel olarak giri, gelime ve sonu eklinde ifade edilir. Formu belirleyen
unsurlar, objeler, uzam ve zamana gre belirlenir. Formun birtakm artlar vardr.
Biimsel artlar, sreklilik, birikimsellik, koruma, gerilim ve beklentidir. Formun genel
artlar ise, fiziksel materyaller ve enerjilerdir. Bunlar doadaki formdur. nk
doadaki form sanata ritim ve zenginlik verir. Doadaki form, dorudan deneyimi
ortaya kararak etkinlik ierisinde olursa estetik olarak ifade edilen obje meydana
gelmi olur. Bununla birlikte formda tekniin yeri nemlidir. te ifade edilen bu
materyallerin bir objeyi biimlendirme becerisi sanatnn tekniiyle ortaya kar.
Tekniin ritmik dzen ierisinde sunulmasn salayan da sanatnn tasarm gcdr.
Sz gelimi herhangi bir eserin gzelliini ifade etmek iin tasarm harikas
nitelendirilmesi kullanlr.
1.3.5.1. Resimde Form
Form, esere gre belirlenir. zellikle resimde ve ssleyici sanatlarda gzellii
ortaya karan formun uzamla yakndan ilgisi vardr.
404
Resimde form, izginin, rengin,
grntnn ve yzeyin dzenlenmesini ierir.
405
Duyum nitelikleri estetik nitelie sahip
olduklar iin kendi aralarnda balantya sahiptir; etkileen nitelikler olarak
birbirlerinden tecrit edilemezler. Resimde form olarak renk sadece renkle, ses sadece
ses ile ilikili deildir. I renkten, rengi ktan uzak dnmek mmkn deildir.
Kullanlan renkler tuval zerine uygulanan bo ve saf hayali renkler deil; bilakis ona
form veren renk moleklleridir. Bu niteliklerin ahenkli birleimi algy tamamlar. Bu
algda tasarm ve renk ayr deildir. Renkler birbirleriyle ne kadar ok ahenkli olursa,
tasarm o derece belirli olur. Zira duyum nitelikleri, anlam tpk bir annenin karnnda
bebeini tamas gibi tarlar, nk sanat eserleri, tpk kelimeler gibi anlamlara gebe
yaptlardr.
406

Matisse, resimlerindeki bu sreci yle aktarr: Bir tuval zerine eitli renkler
srlr. Her fra darbesinde bir nceki boyann nemi azalr. Renk paralarnn
oluturduu boyama srecinde, farkl renklerin bileimi resmi oluturur. Benzer ekilde

404
Altar, s.63.
405
Townsend, s. 97.
406
Dewey, Art as Experience, s.105, Trer, s.102.
96

bir kimse evini, algsndaki paralarn ilikisiyle dekore eder. Sanat eserinde alg
kesilene ya da bozulana kadar form oluturulmaz. Genel olarak alg, eylemin sonucunda
ihtiva edilir ve o eklin birliini oluturulur.
407
nk Matisse eserleri ok baarl renk
ztlna rnektir.
408

Ayrca bir resmi biimlendirirken uyum nemlidir. rnein Monetnin
eserlerinden birinin ad, Gnein Douundan Alnan zlenimdir. Acaba Monet bu
tablosunda neyi gstermek ister. Resim gnein douu srasnda bir liman gsterir.
Burada Monetnin, sanatn kullanarak yakalamak istedii ey, bir tan vakti gne
nlarnn su yzndeki harelenmelerini ve bu belli an iinde gk ve deniz yzeylerinde
meydana gelen k dalgalarn tespit etmektir. Monet, bu resminde kontrden kaar ve
grn belirlemek ve kavramak zere, baka unsurlar temel motif olarak alr.
Resimde sadece duyumlarn paralelinde k, renk tonlamalarndan baka hibir gerekle
karlalmaz. O halde tek gerek, renk, k ve duyumlardr. Monetnin resminde
yapmak istedii, bu grn analiz edip sonunda ann belirledii ve snrlad tek tek
duyumlara varmaktadr.
409
Grlyor ki Monet, k ve renkleri kendi dncesine gre
retmeye alr, yani resmin formunu kendi izlenimlerine gre oluturur.
Resmin ierisindeki formun nitelii blnmez. Sz gelimi tatl ya da ekinin
ikincil eidine isim vermek mmkn deildir. Bylesi bir giriim dnya iindeki her
eyi eitlendirmekle sonulanr. Oysa nitelik somut ve varolusaldr. O, esizliiyle
fikir oluturduu iin bireylere gre deiir. Sz gelimi krmzdan konuulduunda ya
gln ya da gnbatmnn krmzsndan sz edilir. Ancak ayn krmzlkta iki
gnbatm yoktur; bir kimse kesinlikle detaylar iinde tekrar eden bir gnbatmna
sahip deildir. Bu noktada mantklar, krmz, tatl, gzel gibi nitelikleri belli amalar
gderek evrensel kabul ederler. Mantklara gre bu nitelikler sanatnn gz nne
ald varolusal maddeler deildir. Oysa bir ressam, bir resimde birinin dierine
benzedii iki krmznn olmayacan bilir. Bylece krmz, krmzla iaret etmek
iin kullanlan bir yaklam tarz ve eylemin snrlamas yapan bir nitelik olur.
410

Nitelikler blnemez, fakat her sanat ayn nitelii farkl ekilde ifade edebilir. Yani bu
farkll ortaya karan, sanatlardr. Fakat sadece form somut olarak ifade edilen

407
Dewey, Art as Experience, s.141-142; Trer, s.106; Shusterman, Pragmatist Aesthetics Living Beauty Rethinking
Art, s.55-56.
408
Barnes, Art And Education Plastic form, s.110.
409
Turgut, s.114.
410
Dewey, Art as experience, s.223-224; Trer, s.145.
97

midir, yoksa bu ifade edilende soyutlama da var mdr? nk resimde form sadece
somut deildir, ayn zamanda soyuttur. Zira resimde var olan formlar, objelerin realitesi
deildir; yani bunlar, ressamn gzyle ifade bulan bir nevi soyut grnmlerdir.
1.3.5.2. Mimari ve Mzikte Form
Mimari, doal formlarn yeniden retimi ise, temsili olarak dnlemez, nk
mimari doal formlarn kullanmndan daha fazlasn yapar. O, izleyici zerinde
kendisine ait nitelikleri ifade eder. Bir bina insan yaamndaki kolektif deerleri,
hatralar, umutlar, korkular, amalar, kutsal deerleri ifade eder. Sz gelimi binalar,
ataklara kar bir korunma yeri olarak dnlr. Bu yzden binalara tam olarak kale,
saray, ev, ehir duvarlar ad verilir. Bu adn verilmesi bir gizem deildir, nk mimari
eser, insan eilim ve deerlerinin mkemmel bir ifadesidir. Mimarinin resim ve heykel
gibi sanatlardan form olarak ayrlmas sanatlarn tarihsel geliiminde bir karklk
ortaya karr. Heykeller yzyllarca mimarinin organik bir paras olarak kabul edilir;
Parthenonun duvar ssleri, Lincoln ve Chartes katedrallerinin oymalar bu duruma
ahittir. Mimarinin gelimesi heykel sanatnn da gelimesini salar
411
. Bununla birlikte
mimari eser, form verilmi uzamdr. Mimari eserin zellikleri, kalclk-salamlk,
kullanllk-rahatlk, gzellik-ilevselliktir. levsellik, mimarinin evrensel dilidir.
Mimar hayal gcn kullanarak her unsuru bir araya getirip mimari dilde zgn bir
uzam meydana getirir.
412
Bir mimari eserde btnlk zgn bir uzam-form ilgisine
dayanyorsa meydana gelen eser mimari eserdir.
413
Sz gelimi, mimarinin formlar hem
uzamsal hem de zamansal olarak gerekletirilir. nk herhangi bir mimari eser o
toplumun btn deerlerini ierisinde bulundurma zelliine sahip olabilir. Bu nedenle
mimari eser, her eyden nce hem ama hem ilevsellii gz nnde bulundurularak
oluturulur.
Sanat tm objeleri alglamann malzemeleridir ve alglama ani deildir.
Deneyimin birlemesi ya da algnn sreklilii kendisini dier sanatlardan ok mzikte
gsterir. Mzikte alg bir yapdr ve bu alg iin mzik uzamsal bir dil bulmak
zorundadr. Mzikteki her bir nota, her bir ton algya iaret eder. Bir melodi tonik bir
nota ile kurulur ve geri dn beklentisi dikkatin gerilimi olarak kurulur. Mzikteki

411
412
Tunal, Tasarm Felsefesi, s.34-35.
413
98

form dinleme kariyerindeki form olur.
414
Mzikte form, mzikte seslerin ardk bir
dzenlemeyle sunulmasdr.
415
Mzik, kendine zg yapsal zellii bakmndan
yalnzca zamanla ilgili olmayp, zaman da kck paracklar halinde gzelletiren bir
sanat tr olma durumundadr. Bu zel durumu zaman gzellii olarak nitelemek de
yerinde olur.
416
Sz gelimi mzikal formlarn tarihi, alg aletlerinin keif tarihi ile
onlarn icra edilmesinin tarihidir. Mzik aletleri burada yaln aralar deildir; aksine
vasta olan ve genel anlamda sabit bir gsterge izelgesinde ileyen ak formlar temsil
eder.
417
Mzikte formlar, mantkl, grsel ya da hissedilir fikirleri aan deerler
tarafndan belirlenir.
418
Her eyden nce formun ak olarak ifade edildii sanat
mziktir, nk formlar belli bir ahenk ve uyum ierisinde gerekleir.
Grlyor ki, mimari formda uzamsal ve zamansal unsurlar bir aradadr. Mzikte
ise form ritmik unsurlarn uyumu ierisinde gerekleir. Hem mimaride hem de mzikte
formlarn varl sanat eserinin biimsel ieriini olutururlar.
1.3.5.3. Edebiyatta Form
Deweye gre, edebi eserde zarafet ve ssleme nemlidir. Bu nedenle form bir
sanat eserini gsterdii iin zarafet formun bir parasdr.
419
Bir edebi tr olarak iirsel
form, bir ses, bir ritim dzeni ve iirin anlamna katkda bulunur
420
ve iirin formu
zgrdr.
421
Her sanatta olduu gibi iir sanatnda da vukuf doutan olmaz, zamanla
elde edilir. Ya bir ak veya bir ideal bir airin inkiaf etmesine, hissini ifade etmek iin
dilinde bir kudret aramasna vesile olabilir.
422
rnein canl renkler her zaman iirde var
olmutur. imenler yeil, kan krmz ve beyazdr. Her rengin zel stnlk dereceleri
olduu gibi, tek bir rengin eitli tonlar da vardr, buna karlk hibir renk karanlk bir
blgeye girip kaybolmaz. Dantenin lahi Komedyasnda, Araf u ekilde ifade edilir:
Duru havada ilk daireye bile yaylan dou kkenli gzelim yakut rengi,
gzlerimle yreimi karartan l havadan knca, yeniden yaama sevinci doldurdu.

414
Trer, s.184.
415
416
Altar, s.63.
417
418
Dorothy Taylor, The Development of Aesthetic Experience Aesthetic Development Music, Ed: Malcolm Ross,
Pergamon Press, New York, 1982, s.96.
419
420
Townsend, s.99.
421
Dewey, The Early Works, s.276.
422
99

Baklarma sevday krkleyen gzel gezegen glmsetiyordu douyu bir batan bir
baa, kendine elik eden balklar gizlerken, sa yana dnp de br kutba baknca drt
yldz grdm, kimse grmemiti bunlar ilk insanlar dnda.
423
.
yleyse, edebiyatta form, sanatnn dnya ile izlenimini sembolik dille sunar ve
adeta resmin kelimelerle dile getirilmesidir.
1.3.6. Estetik Objede Tz
Tz kavram sanatn varlnn zn ifade etmesi anlamnda nemlidir. Dewey
bu konuyu sanatta farkl tz, sanatta ortak tz balklar altnda inceler. Aslnda ona
gre sanatlar arasnda bu gibi ayrmlara gitmenin doru olmadn dnr. Fakat tz
kavramn var olan durumu deerlendirmek ve kendi dncelerini ifade etmek
amacyla kullanr.
Tz tanmnn yanll, sabit snflamann yanllnn dier bir yandr. Yine
tanm adna yaplan soyutlama, deneyim akna bir arac olmak yerine gaye klnr. Bu
manada tanm, insana bir alann isel zorunluluklarn retir. Bir eyin nasl olutuuna
dair bir tahminde bulunabilmek ve onun varln test etmek, esasen insann kendi
varln test etmesidir. Bir tanm doruysa, sonsuza dein sabit olan trlerin
yelerinden biri olarak o ey, isel gereklii ortaya koyar. Bylece trlerin bireylerden
daha gerek olduu ya da gerek bir bireyden daha zgr olduu ifade edilmi olur.
424

Yaplan herhangi bir rn tanmlamak, yani herhangi bir kavramla ilgili yaplan
tanmlama doruysa, gemiten gnmze ifade edilerek o tanm erevesinde
deerlendirme yaplabilir.
Dewey ne kadar eski ya da klasik olursa olsun bir sanat eserinin ancak
iselletirildii zaman sanat eseri halini alacan ve dolaysyla sanat eserinin estetik
adan her deerlendirildiinde yeniden canlanm olacan ifade eder. Bir parmen
kd, bir mermer paras ya da bir tuval yzyllar boyu kendisiyle zde olarak kalr.
Fakat sanat eseri, estetik olarak deneyimlendii her zaman yeniden yaratlr. Bu durum
tpk bir mzik eserinin her dinlendiinde yeniden icra edilmesine benzer. Fakat bu,
anlamalarn farkl zaman ve uzamda deiecei olgusunu iptal etmez. Bu manada tzn
esas amac, dierlerinin deneyimlerine girecek tanmlamalar salamaktr. nk sanat

423
Eco, Gzelliin Tarihi, s.114.
424
100

eseri tzn biimlendii maddedir.
425
Bir sanat eserine asl anlamn veren ey tz
olduu iin, sanat eserinin farkl anlamlar tamasna yardmc olur. Bylece insanlarn
sanat eserlerinden ilham alarak evrensel nitelikte farkl eserlerin meydana getirilmesine
kaynaklk eder. Sz gelimi Ayasofya hem Hristiyanl, hem de slamiyeti iine aln
farkl deerleri iinde barndrr.
Bununla birlikte doa deneyimindeki deiim, deneyimin estetik nitelik tayan
eyleri retmesini belirler. Byle bir deiim, ciddi ekilde deneyimin ieriini
deitirir. Bu nemli sorun, dsal basknn gcn azaltrken ve rn zerine
almann bireysel ilgisini ve zgr bir duyumunu artran bir deiimdir.
426
Dewey,
estetik objenin tamamen sbjektif oluu grn benimsemedii iin ieriin
oluumunda d etkenleri gz ard etmenin iyi sonular dourmayacan dnr.
Dolaysyla sanatlar ierikleri asndan birbirleriyle ilikilidir. Sz gelimi resmin ierik
kapsamnn bymesi dier sanatlar da iine alr. Ama bu gelime srekli deildir.
427

Sanatlar ierikleri asndan birbirlerine katkda bulunurlar. Ancak bu her zaman
gereklemez.
Tz nasl meydana getirilir? Genel olarak tz kavram, sanat reten iin doru
ise, sanat alglayan iinde dorudur. Fakat bir kimse bir eseri estetik olarak alglarsa,
tz yeni olan bir deneyim yaratr. Sz gelimi bir iir, ham maddesi ayn olsa da onu
iirsel olarak okuyanlarca yeniden meydana getirilir. Eski malzemenin bireyselliklerle
etkileimi, deneyimde daha nce mevcut olmayan yeniyi vcuda getirir.
428
Sanat eserini
farkllatran ey, her sanatnn malzemeyi farkl bir ekilde deerlendirmesidir.
Aslnda tz, var olan malzemenin sanat eseri ierisinde ekillenmesini gsterir.
O halde, tz sanat eserinin biimlendii maddedir. Bu nedenle estetik objede tz
sanat eserinin kendisi olarak ifade edilebilir.
1.3.6.1. Sanatlarda Ortak Tz
Her sanat eseri, obje-sje iin uzam-zaman btnl ierisinde ifade edilir.
Dufrennenin deyiiyle uzam-zaman diyalektiinde objenin-sjenin diyalektii kurulur.
Dolaysyla burada sz konusu olan, eserin yayla ya da sergilendii yerle bulunduu

425
426
427
428
Dewey, Art as Experience, s. 112; Trer, s.96-97.
101

objektif dnyann uzam-zaman deildir. Sanat eserinin kendisine ait bir uzam-zaman
vardr.
429
Sanatta nemli olan bir sanat eserinin bir uzam olmaldr. Uzamda yer igal
etme, her hangi bir yerdeki varln genel artdr.
430
nk uzay bir gerekliktir,
uzamsa bir tasarmdr. Uzam, uzayn emasdr. Uzamsallk, zamansalln da kendisi
olan bende grnmektedir. Uzamsallk, zamansallkla sourulur. Bylece genilii,
ykseklii, derinlii olan eylerin dnyas, gemii, imdisi, gelecei olan isellikte
grnr. Buna gre, insan gerekliin ortasna kendini ve her eyi boyutta sezen bir
varlk olarak yerleir. nsan iin dolaysyla sanat iin salt uzamsallk, salt zamansallk
yoktur. Sz gelimi, soyut bir mzik paras bile insan zamansalla ulatrr.
431

Her sanat eseri, zaman iinde somutlaan bir form varln gsterir. Bu form
olgusu ise, insan ve varlk arasndaki epistemolojik ilgide ortaya kar. Ne var ki bu
zamansallk, mimari eserle dier sanat eserleri arasnda belirli bir farklln olduunu
gsterir. Dier sanatlarda daha ok slup deiimleri biiminde ortaya kan tarihsellik
mimari eserlerde slup deiiklii dnda baka bir nitelie sahiptir. rnein duvarda
asl duran bir resim, sahip olduu slup iinde belli bir varlk yorumunu ifade eder. Bu
anlamda onu, kltr varl olarak tarihsel kategorisi belirler. Bu eser, kltr varl
olarak meydana geldikten sonra varln srdrr. Onun fiziksel varlnda meydana
gelen deiimler, onun kltr varl olmasn etkilemez. Sz gelimi Leonardonun
Madonnas mze duvarlarnda yzlerce yl asl dursa da yine Madonna olarak kalr.
432

Baka bir ifadeyle bir sanat eseri balangta uzam-zaman olarak neyi ifade ediyorsa o
deimez. Her zaman iin ayndr. Bu da sanat eserlerinde uzam-zaman kavramlarnn
ayrlmaz bir btn olduklarn gsterir.
Aslnda btn sanatlarda ortak olan tzn grnmlerini ortaya koyulabilir. Bu
hususu aklamak iin sanatlar arasnda yaplan ayrmlarn tarihsel kkenlerine
gidilebilir. rnein, Ortaalarda sanatlar dnemin dini ve siyasi dncesine gre
ekillendii grlr.
433
Nitekim sanatn bu tarihsel hareketi, konunun snrlanmasn
ortadan kaldrm, tm sanatlarn maddesinde ortak bir ey olduunu kantlamtr.
434

Sanatn var oluunda ortaklk vardr. Bunu kantlayan da tarihtir. nk sanatlarn

429
430
431
432
433
434
102

birlii kendi genel formlarnda bulunur. Sanatta varln ortakl onu biimlendirmede
gerekleir. Bu da sanatn konusunun dnemin dnce sistemini etkiledii sonucunu
ortaya karr. ounlukla sanatn konusu din olmutur. Yani sanat, dnemin tarihi ve
kltrel yapsndan etkilenerek oluturulur.
Bu da insana sanat eserini oluturan malzemenin kiisel deil, ortak bir dnyaya
ait olduunu hatrlatr. Bununla beraber yine de kendini ifade etme eserde varln
srdrr, nk sanat ortak olan bu malzemeyi kendine has bir slupla ekillendirip,
topluma sunar. O halde, sanatta benliin ifadesi vardr. Bu noktada ortaya kan eser
kendisini alglayanlara hitap edecek unsurlar barndrr ve zaman ierisinde evrensel bir
nitelik tar. Burada kiisel olan objenin kendisi deil, tz ve formudur.
435
rnein,
davurumculuk akmnda Nordik aa oymaclnda Dou sanatnn ok byk bir
nemi vardr. Kilim desenleri ve dorusal ssleme de genel olarak davurumcularn bir
dier unsurunu oluturur.
436
Sanatlarn ierii evrenseldir. Dewey, burada da sanatn
aslnda objektif eler tayp toplum iinde ortakl meydana getirir ve sanat kendi
bireyselliini de korur.
Sanatn tznde ortak olan maddeler nelerdir? Sanatn varlnda uzam-zaman
kavramlar, Deweye gre btn sanat eserlerinin tznde ortak olan maddelerdir.
Uzam, zaman ya da daha ok uzay-zaman ikilisi her sanat rnnn maddesinde
bulunur. Onlar tzseldir, sanatsal ifadede ve estetii gerekletirmede kullanlan her
eit malzemenin nitelikleridir. Bu nitelikleri anlamak iin Macbethi okurken cadlar
allklardan ayrmak iin yaplan giriimi ya da Keatsin Ode on the Grecian Urn
adl eserinde ruh denilen eyin gen kzlardan, dourmam ineklerden, papazlarn
bedensel figrlerinden ayrmnn hayal edilmesini nerir. Ayn ekilde resimde uzam
kesinlikle nemlidir ve ekli oluturmak iin gereklidir. Uzam, dorudan hissedilir,
duyumsanr. Byle olmasayd, resim algsal deneyimi bozan deliklerle dolu olurdu.
William James, mzii oluturan seslerin bile uzamsal hacme sahip olduunu
gstermitir.
437
Baka bir ifadeyle sanat eserleri incelendiinde uzamsal-zamansal
iletiim bir aradadr.

435
436
Ernst Bloch, Estetik ve Politika Davurumculuun Tartlmas, (ev: nsal Oskay), Alkm Yaynevi, stanbul
2006, s.46.
437
103

Bununla birlikte plastik sanatn vurgusunun deiimi uzamsal grnmlerine
ynelik olurken, mzik ve edebi sanatlarn vurgusunun geici olana yneldiini ifade
eder. Fark, ortak tzn snrlar iindekilerden birine vurgudur. nk her biri dierinin
aktif olarak baard eye sahiptir. Bu durumu anlamak iin Beethovenin beinci
senfonisindeki ilk ller ile Cezannenin Card Players da uygunsuz renklerin dizi
sras karlatrlabilir. Hem senfoni hem de resim gce, genilie ve iyi ina edilmi bir
ta kpr gibi muazzam salamla sahiptir. Bu durum u geree iaret eder: ki
sanat farkl aralarla bir kayann asli niteliklerini, bir resim ve karmak sesler dizisine
benzemeyen eylere dntrebilir. Biri iini renk ve uzam ile yaparken; dieri ses ve
zaman ile yapar.
438
Her iki sanatta da uzay-zaman kullanm vardr. Fakat sanatlar bu
kavramlar farkl ekilde deerlendirirler.
Bu nedenle uzam, objelerin niteliklerinde bir deiimdir. nk objeler sabit
noktalarda bulunmazlar. Hareket halindeki objeler, deerin niteliksel deiimleridir.
Sanatlar, aa-yukar, arka-n, ileri-geri, bu taraf-o taraf ya da sa-sol, buras-oras
deiimini deere bal olarak farkl hisseder. Ayn ekilde matematiksel olarak hzl ve
yava gibi eyler yoktur. Basit anlamda onlar, birok l zerinde daha ok ve daha
aza iaret ederler. Bilindii gibi onlar, niteliksel grlt ve sessizlik, scak-souk, siyah-
beyazn olduu kadar benzersizdirler. Bir olayn gereklemesi iin uzun bir sre
beklemeye zorlanmak, bir saatin tik tak hareketleri tarafndan llenden ok farkl bir
boyuttadr. Oysa sanat uzam-zaman tm eylerin tzne dair nemli deerler olarak
kalr. Bu yzden onlar, sanat eserinden ayrlmaz ve tanmlanamazlar, sadece ifade
edilirler. nk sanat nemli olann seilmesi, ilikisiz olann reddedilmesiyle anlamn
sktrlmas ve younlatrlmasdr.
439

Ayrca deneyimde uzam-zaman igal ve doluluu temsil eder. Uzamsallk,
ktlesel ve hacimsel iken; zamansallk, sreseldir. Bu noktada renkler gibi sesler de
klr ve byr. Bu durumun tersi de dorudur; sesler gibi renkler de ykselir ve
alalr. Sadece flt gibi alg aletlerinin sesi deil; doal kabul edilen mrldanmalar,
derelerin ak, fsldamalar, sayfalarn evrilmesi, dalgalarn arpmas, gn grlemesi
ve dalgalarn sesi de bu nitelikleri, tonlar gsterir. Ayn ekilde bir varlk, zaman da var
deildir. Var olan ey, hareket eden ve deiendir. Davrann sabit nitelii ise,

438
439
104

zamansalldr. Bu anlamda romanlar, iirler, tiyatrolar, heykeller, binalar, karakterler,
sosyal hareketler, tartmalar, resimler ve sanatlar gibi dayankllk, ktlesellik ve
dnm temsil eder. Bu eserler, insandaki enerjilerin farkl kompozisyonlarn ortaya
koyar. Bir btn iinde unsurlarn farkll, yelerin tutarll zeky belirleyen
ilevdir; bir sanat eserinin makull paralarnn bireyselliini ortaya koyan anlama
dayanr. Bylece form, ritim ve dengenin bak asndan, denge ve dzenlemesinden
olan bu zellikleri incelerken, dnceyi fikirler olarak alglayan balantlar
alglamadaki nitelikler gibi hazrdr ve onlar tam sanatn tzne bal olur.
440

Bunun iin sanatlarla ilgili keskin snflamalar yapmak anlamszdr. Bu
snflamalar ciddiye alnrsa, insanlar yanl yola bavurabilir.
441
Baz sanatlar
sanatlardaki ayrm resim sanat, mzik ve resmi ortak bir dilde btnletirerek bu
sorunu zmek isterler. Byle bir hareket, mzikal dilin resme aktarlmas olarak
dnlr. rnein Claude Monet, yapt katedral resmine pembe ahenk, Venedik
resmine ise mavi ahenk adn verir. Bylelikle mziin ses ahengi plastie duyum
ahengi olarak aktarlr. Odilon Redon ise kendisini senfoni ressam olarak
nitelendirir. Yeni empresyonistlerden Georges Seurat da mzisyenlerin yedi ana sesin
desteiyle oluturduklar ahengi ressamlarn gkkuann yedi rengiyle
uygulayabileceklerini syler. Van Gogh da resmin ereinin daha fazla mzik ve daha az
plastik olduunu ne srer. Gauguin de resmin ahenkli renk tonlaryla mziin tnsal
ahengini yakalayabileceini savunarak resmin artk mzikal bir dneme girdiini ilan
eder.
442

Schopenhauvera gre ise, Gzel sanat daima insanlarn evresiyle etkileimini
salamada gze arpan rnek mimaridir. Materyallerinin formlar insann savunma,
oturma ve ibadet amalarnn arac olarak deitirilir. Mimari almalarla gelen
deneyimin yeniden ekillendirilmesi daha dorudan ve daha youndur. Mimari eserler,
sadece gelecek iin deil, ayn zamanda gemii kaydeder ve nakleder. rnein,
kuleler, okullar, saraylar ve evler de insanlarn umudunu, abasn, baarsn ve
aclarn anlatr. nsann yaptklaryla yaamn srdrme arzusu, piramitlerin yaplma
amac, her mimari eserdeki yntemlerden biridir. Mimaride insan, ihtiyac nedeniyle
doayla geni lde ahenkli uyum gsterir. nk mimari eser, estetik olmak iin pek

440
441
442
105

ok deeri ierisinde barndrr. Eserin devaml zaman ve insan deerleri vastasyla
destek, takviye ve bymeyle kullanlmas zorunludur. rnein, baz binalara bal
sarman varl, evrelerine doal olarak uyum gsterdiklerini gsterir. Bu da byk
lde, mimari etkinin btnln doayla resmeder. nk mimari eserler
bulunduklar dnemin ihtiya ve arzusuna binaen yaplr.
443
Baka bir ifadeyle bir
mimari eserde, doann yaps gznnde bulundurulur, eserde dnemin tarihi ve
kltrel yapsnn ve pek ok insani deerin etkisi grlr.
William James da sanatlardaki snflandrmalara kardr. James insan
duygulanmlarnda ortaya kan ve eitlenen eyalara ynelik bir snflamay ortaya
koymaya alr. Gzel sanatlara ynelik kesin ve sistematik snflama giriimi,
bktrcl temsil eder. Fakat sanatlarla ilgili farkl amalara gre snflamalar
yaplabilir. Resim, heykel, iir, drama, dans, bahecilik, mimari, mzik aletleri gibi
eyleri kataloglamak onlarn asli mahiyetlerine dair bir k ortaya koymaz. Bu
snflama ya da kataloglamalar, onlarn nereden geldiine dair klar saar.
444
Baka bir
ifadeyle sanatlar arasndaki snflandrmalar sadece onlarn tarihsel gemiiyle ilgilidir.
Aslnda sanatlar arasnda byle bir ayrm yoktur.
Bu snflandrmann olmadnn kant, niteliksel olarak bir sanat rnn deneyimin
esiz ve btnsel karakterini bu tr snflandrmalarn yok etmesidir. Bu durum, estetik
teoriyle ilgilenen bir renci iin de yanltcdr.
445
Dewey, sanatlardaki snflandrmalarn
doru olmadn dnr. nk ona gre, sanatlar aslnda ortak tzden nemalanrlar, ancak
onlarn farkllamasn salayan unsur, belli bir noktada bir sanat dalnn younlat duyum
ve ieriin farkl olmasdr. Bu durum da sanat eserindeki tzn farkl olmasn salar. Sz
gelimi resim ile edebiyattaki ortak tz u ekilde ifade edilir: Dzyaz ve dramada
sklkla resmetmeye deer konulara rastlanr. iir, objelerin grsel sahneleriyle iletiimi
olduundan resimseldir. Fakat bu sanatlarda, grsel sahne bask altnda tutulur ve ikinci
derecededir. Bu gerekte gze arpan ey, resimlerin grnt ya da manzarann tesine
gittiinde bir hikyeyi anlatma gereidir ve o da edebiyatla olur.
446
Resim sessiz bir
iir, iir konuan bir resimdir.
447
Deweye gre sadece iirde deil resimde de

443
Dewey, Art as Experience, s. 240-241.
444
445
446
447
Artut, s.36.
106

resmedilecek konular vardr. Ama edebiyatta bu daha ok simgeseldir. Ancak her
ikisinin de birbirine etkisi vardr.
Ayrca sanat uzam m zaman m snrlamasn iyi kullanr. nk snrlamalar
gce kar belli bir oran tar; ibirlii yapan tercihi ierir. Sanat eserleri uzam, hareket
ve eylem iin bir frsat olarak deerlendirir. Sanat eserinden uzam, niteliksel olarak
hissedilen oranlar meselesine tekabl eder. Sz gelimi genilik zerine vurgu in
resimlerinin bir zelliidir. Bunlar, resim iin gerekli ereveleri merkezletirmek
yerine dar doru aarlar, yani panoramik resim, dnyann olaan snrlarn sanki
ileriye tar.
448
Sanat, uzam-zaman ayrmn iyi kullanr, nk snr iyi bilir. Baka
bir ifadeyle panoramik resim, uzam-zaman kavramlarnn i ie getii resimlerdir.
rnein, Picassonun, nl keman tablosu, zihinde bakadr, gzle grdnde
bakadr.
449
nk bu resimde keman bilinen kemandan farkl bir biimlendirmeyi
ierir.
Uzam-zaman ayrmnn birlikte kullanmnda bazen sanatn alan kstlanabilir.
Maddenin snrlar daraldka, hem sanatnn samimiyeti hem de sanatnn bu
malzemeyi kullanmas belirginleir. Sanatn kayna ne olursa olsun maddenin
snrlanmas onun evrenselliine iaret eder.
450
nk sanat o malzemeye kendini
ynlendirir ve o malzemeye ynelmesi onu daha iyi kullanmasn salar. Bylece zihin
dalmam olur, daha orijinal bir eser ortaya kabilir.
Ortak tz olarak ifade edilen resim, bir yanda uzamda yer kaplayan bir obje, dier
yanda ise bu maddi varlk tarafndan tanan gerekd bir grn vardr. Bylece
resim, kendine zg bir tasarmsal varlk olarak ortaya karlr.
451
Bu tasarmsal varlk,
renk, k ve uzam katmanlarna uzanan geni bir varlk tayf oluturur. Byle bir tayf
iinde katmanlar arasndaki ahenk, resmin sanat deerinin saptanmasnda belirleyici
olur. Ancak bu varlk tayf daha ok tasvire dayal figratif resimler iin geerlidir.
452

Yani resim ierisinde hem uzamsal zellikler hem de zamansal zellikler bir arada
bulunarak resmin dzenini olutururlar.

448
449
Erkul, s.212.
450
451
452
Tunal, Tasarm Felsefesi, s.47
107

yleyse, Dewey sanatta ortak tz kavramn uzam-zaman birlikteliinde grr.
Bu birliktelik ierisinde bir takm ortak maddeler vardr. rnein, din, kltr ve gelenek
bunlardandr. Ressam veya edebiyat bu iki kavram kendi sanat erevesinde ifade
eder. Ayn zamanda uzam-zaman algs sanat eserinin anlamn zenginletirip
gelimesini salar. Bu nedenle sanatlar arasnda keskin ayrmlar yaplamaz.
1.3.6.2. Sanatta Farkl Tz
1.3.6.2.1. Mimari ve Heykelde Tz
Sanatn uzamsal-zamansal blmlemesini bir heykel ya da mimari eser zerinden
konuacak olursak, tek bir alg iinde bunlar birletirmenin mmkn olmad
grlr.
453
Bazen sanatlar arasnda farkllklarn olabilir. nk sanatlar tek bir biimde
nitelendirmek doru deildir.
Bu nedenle Deweye gre, mimari yaplar uzay ve zamann ayrmna dair
mkemmel bir indirgeme ortaya koyar. Bir ey uzam kipinde ise, o bir binadr. Kk
bir kmes bile estetik algnn zamansal maddesi olamaz. Bir katedral ne kadar byk
olursa olsun, anlk bir izlenim retir. Bu toplam niteliksel izlenim, grsel aygtlarn
organizmayla ilikisinden ortaya kar. O, unsurlar zenginletiren ve tanmlayan
etkileimlerin daimi srecine bir ereve oluturur. Szgelimi Ayasofyann estetik
grnm, Rouen katedralinden daha ndedir, nk Ayasofya ok uzaktan kolayca
grlebilir. Yine de uzam zorunlu bir nitelik deildir.
454
Bir yap grsel olarak fark
edilen bir ey olmaldr. Bir mimari yap varlksal olarak iki yapdan oluur. Bunlardan
biri salamlk ve ilevsellik kategorileri iinde ortaya kan gerek n yap, dieri de
gzellik kategorisi iinde somutlaan gerek d arka yapdr. Yapnn uzamda yer
kaplayan, beton, elik ve ahap malzemelerden oluan gerek n yaps, duyumlarla
kavranlan bir yapdr; o ancak duyum ve dnceyle kavranabilir. Yetkin bir mimari
yap, bu iki varl kendi bnyesinde btnleyebilen tasarmdr.
455
Bu nedenle bu iki
eser tarihsel dnem asndan farkllk gsterir. nk katedral tek bir milletin kltrel
ve dini zelliini tarken, Ayasofya hem Hristiyan hem de slami motifleri ierisinde
barndrr. Mimaride uzam ynne dikkat eken eserlerden biri de Selimiye Camisidir.

453
454
Dewey, Art as Experience, s.228-229; Trer, s.150-151; Doan Kuban, stanbul Bir Kent Tarihi (Bizantion-
Kostantinopolis-stanbul), (ev: Zeynep Rona), Numune Yaynclk, stanbul 1996, s.101-108; Semavi Eyice,
Dnden Bugne stanbul Ansiklobedisi, C:1, Kltr Bakanl ve Trk Vakf, stanbul 1993, s.446-457.
455
Tunal, Tasarm Felsefesi,

s.41.

108

Avusturalyal ran ve slam Sanat Tarihi uzman Prof Dr. Ernst Diezin Selimiyedeki
uzamsal byklk; ykseklik, topluluk ve k etkisi bakmndan yeryzndeki btn
yaplardan stndr. fadesi ilgi ekicidir.
456
Grlyor ki Ayasofya uzam
grnmyle ok dikkat ekmesine ramen Selimiye bu durumda ondan daha ileridir.
Heykel ise mimariye sk skya birleiktir. Heykel ve mimari de Yunan
modellerinin k ve glge unsuru, nemli bir faktrdr. Yunanllarda heykeli
renklendirme, belki de bir bedeldir.
457
Heykeller mimari eserler gibidirler. Fakat
uzamsal-zamansal olarak daha az yer kaplarlar. Ayrca heykel, fevkalade gzel enerjiye
sahip duyum hareketiyle iletiim iindedir. Bunun ahidi Yunan dans figrleri ve
Winged Victory ikinci yzylda mermer heykel ve Yunan tanras, dnyann en nl
heykelidir. Heykelin oluumunu salayan duyumlar, nem, skn, denge, bartr.
rnein Yunan heykelinin insan formunu idealize eden bir etkisi vardr. Avrupa
heykelleri Yunan heykelleri gibi iyi koullarda ve statlarn ellerinde ekillenirse
idealize olmu ifade eyleminde olurlar. nsan formunu, tanrlar formunda ve yar tanr
kahramanlar olarak betimlemek, kolaylkla stlenilen bir deneyim deildir.
458
Baka bir
ifadeyle heykellerin yapmnda zamansallk n plandadr.
Bununla birlikte heykeltraln mimariden ayrlmakla sanatn doruklarna
kacan zannetmesi yanltr. Parklarda ya da kamusal alanlarda tek ve ayr heykelden
farkl bir duygu hissedilmesi zordur. Heykeller youn abidevi olduklarnda baarldr.
Mimari balama ne kadar yaklarlarsa baarlar artar. Heykeltralk tek bir eylemi
fiziksel olarak bir dierinden ayrlm eylemi temsil eder. Bu manada heykeltralk,
mimarinin kaydedici ve abidevi ynlerinden bazlarn seer. Sz gelimi bir heykel
anlara, kahramanlklara, aclara ya da sevinlere vurgu yapar. Granit talar, piramitler
gemie tanklk ederler. Onlar, lmszln tezahrleri olan sreleri temsil eder.
Hem heykeltralk hem de mimari birlie sahip olmal ve bu birlii ifade etmelidir.
Heykeltraln birlii tek ve belirlenmitir. Mimarinin birlii ise farkl unsurlarn bir
araya getirilmesidir. Szgelimi binalar yaam biimlendirmeye ve ynlendirmeye
yardm eder. Mimari ise insann kolektif yaamn ifade eder. Heykeltra bireysellemi
formdaki yaam ifade eder. Mimari donmu mzik olsa da, duygulanmsal olarak

456
Trk-slam Tarihinin En htiaml Yaps Selimiye Cami, Eriim Tarihi: 07/06/2011, htpp//www.edirneden.com.
457
458
109

dinamik bir yapy temsil eder.
459
Dewey, yaam deneyiminin mimariyle yaandn
ifade etmektedir. Her ikisi arasndaki farkll ifade eder. Ama benzeen ynleri de
belirtir. Aslnda mimari ile heykel arasnda ok da farkllk yoktur. Her ikisi de
toplumun duygu dnce ufkunu zaman ve uzama gre ifade eder, fakat heykel bunu
birey baznda yapar.
Ayrca ina edilen eserler demiryolu istasyonlar, banka binalar, posta ofisleri ve
hatta kiliseler, Yunan tapnaklar ve Ortaaa zg katedrallerin taklidi olarak ina
edilmemitir. Btn sanatlar gibi mimari de kendi znelliini ifade ederek kurumlam
dzenlerin sanat, imento ve elikteki teknolojik gelimeyle sosyal snflardaki
sabitlie kar isyan temsil etmitir.
460
New Yorkda Bush Building bunun bir
rneidir.
461

Bu duruma gre, sanatta farkl tz kavram uzam ve zaman kavramlarnn yerini
belirlemek iindir. Aslnda bu iki kavram bir arada yer alr. Fakat baz sanatlarda biri
daha fazla n plandadr. rnein, mimaride uzam, mzikte ise zaman kavram vardr.
1.3.6.2.2. Resimde Tz
Resimde tz, ifade edilirken ocuk kavramyla rneklendirilir. yle ki, bir ocuk
dnyay grd kla renir. In gc kavrandnda, resim arac olarak rengin
etkisi daha ok ortaya kar. Resim, bir grnt olarak doa ve insan sahnesini ifade
eder. Grntler varlk etkileimi, gzlerle merkezlendii iin yanstlan kla ve
saflkla renkler krld iin vardrlar. Resim, ounlukla gzlerle ifade edilir.
462

Resmin tz belirlenirken gzn yeri nemlidir. nk gz, n ve rengin doa ve
canllar zerindeki etkisini en iyi ekilde ifade eden aygttr.
Bu durumu aklamak iin modern resmin karakteristik grnmlerini
yorumlayan Roger Fryn grlerinden aktarmalarda bulunulabilir. Sanatsal algda
dnyann srekli deien manzaras sanatda farkl bir estetik bak as yaratr ve o,
belirli bir sahay dikkatle seyrederken estetik adan formlarn ve renklerin dzensiz ve
rastlantsal tasarm bir armoni ierisinde belirginlemeye balar. Bu armonik dzen
sanatda netlemeye doru gider. Bylece sanatya gre izginin belli kesimeleri tam

459
460
461
462
110

anlamn kazanmaya balar; onlar artk merakla deil tutkuyla kavrar; bu izgiler daha
baskn hale gelir ve resmin btnnden daha aikrca gze arpar. yle ki sanat, artk
onlar ilk balang anndan daha farkl grr. Resimdeki renkler, baka renklerle
zorunlu ilikilerinden dolay ona ok ak ve kesin gelir. Byle yaratc bir bak as
erevesinde benzer objeler yok olmaya, znel btnlklerini kaybetmeye ve hayal
gcnn mozaik btnnde yer alan birok para gibi yerini almaya balar.
463
nk
Rogera gre sanat doann bir taklidi deildir. Etkin ve imgesel yaam arasndaki
ayrm izilirse sanatn gerek doas anlalabilir. Yaam imgesinde, pratik gereklilik
yoktur. Birey estetik objeleri somut objelerle tasarlamakta zgrdr.
464
Yani artk
renkler sanatnn izlenimi ve hayaliyle bir araya getirilir.
Ayn ekilde resimde uzam kesinlikle nemlidir ve ekli oluturmak iin
gereklidir. Uzam, dorudan hissedilir, duyumsanr. Byle olmasayd, resim algsal
deneyimi bozan deliklerle dolu olurdu.
465
Resmin tznde en nemli unsurlardan biri de
uzamdr.
1.3.6.2.3. Edebiyatta Tz
Dewey edebiyatta tz kavramyla ilgili olarak zellikle iir tr zerinde durur.
nk iir gz ve kulaa hitap eder. iirler bir zamanlar ozanlarn eserleriydi. iirlerin,
bilindii zere kulaa gelen seslerin dnda herhangi bir varl yoktur. iir ezberden
okunan ve bir ekilde tekrarlanp duran bir eydir. Yazm ve basm aletlerinin kefinden
sonra iirin byk bir ksmn arklar oluturur. Edebiyatn bir tr olarak iir u anda
da dnk ve duyusal olarak grseldir. Bu durumda iir, iitsel snftan grsel snfa iki
bin yl nce g etmitir.
466
Bylesi bir blnme iirde de vardr. Bylesi bir blnme
sanatlarda hangi duyumun etkili olduu zerinedir.
Estetik madde olarak iirin tz, iirin kendisidir. Sje iirin dnda olabilir, ama
tz onun iindedir dahas o, iirdir. Sanat, konuyla balar, eserin maddesi ya da
tzyle devam eder ve nihayet temann belirlenmesiyle bitirir. Bu srete nceki madde
sanatnn zihnindeki sanat eserinin maddesine aniden dnmez. Sanat nce nereye
gideceini dnr, orijinal heyecanlar ve dnyayla ilikileri karmaya balar. Asl

463
Dewey, Art as Experience, s.90; Trer, s.80; Zeltner, s.42-43; Berleant, s.29,129.
464
Laurence Buermeyer, Art and Education The Esthetics of Roger Fry, s.231-232.
465
466
111

maddenin sanat eserinin tzne dnmesi sanatnn giderilmesi gereken gayeleriyle
gerekleir.
467
Yani tz bizatihi iirin kendisidir. Bununla birlikte dizelerin iire kar
oluu, onun tzdr ve bu durum hibir ey sylenmeyecek kadar aktr. Bu gerek,
maddesiz var olmaz; nce iirsel olarak hissedilir ve sonra kendi geliimini belirleyecek
birlik gelir. drak yeteneine sahip bir kii, sanat eserindeki balant yerlerinin farknda
ise, tzn yaylan kalite ile kontrol edilemediini anlar. nk bu kalite sadece btn
paralarda deil; dorudan deneyimde de hissedilir.
468
Sanat eserindeki kaliteyi tz
belirler.
Sz gelimi hibir iir Keatsin iirlerinden daha ok dorudan duygusal deildir.
Hi kimse, duyumsal nitelikleri, objektif olaylar ve sahneler tarafndan daha
derinlemesine kapl olan iir yazmamtr.
469
rnein Keatsin hibir eyi ak seik
sylemedii, her eyi bir giz havasna brd La Belle Dame Sans Mercii doast
edebiyatn en gzel iirlerinden biridir:
Peri maarasna gtrd beni
Orada alad ac ac iini ekti.
470

Yine Milton, iirlerinde dinden ilham alr. Fakat Miltonun tz, muhteem
lde oluturulan dorudan dramadr.
471
Sz gelimi Miltonun Paradise Lostu
Tanrya bakaldran meleklerle ona bal kalan melekler arasndaki arpmay
anlatr.
472
Ayn ekilde, Trk slam Edebiyatnda dini ve tasavvufi temal iirler yazan
Hace Muhammed Ltfi Efendinin bir iiri,
Hurileri raksa salar
Gzlerinden srme talar
ahlarn tacn alar
Dr dken dillerin senin

467
468
469
470
Urgan, s.666.
471
472
Mina Urgan, ngiliz Edebiyat Tarihi, YKY, stanbul 2004, s.672.
112

Ey sevgili, senin azndan inci gibi dklen kelimelerin yaratt melodiyle
huriler dansa balar ve ylesine kendilerinden geerler ki gzlerindeki srmeyi almak
istesen alabilirsin.
473

Bununla birlikte Deweyin yapt tespite gre edebiyattn konusunda hkim
gelenek kahramanlk ve kutsal kitaplarda da var olan olaylardr. Aristoteles en yksek
edebi form kabul edilen trajedinin alann snrlam, trajedinin malzemesinin komedi
iinde uygun olacan iddia etmitir.
474
Diderot, teoride tarihi bir devrim yaparak,
sadece kral ve prensleri sahneye koymann yerine zel kiilerin merhamet ve dehet
telkin eden korkun dnmlerini ileri srer.
475
19.yyln balangcnda Alfred Edward
Housman, Coleridgenin devrimine kar Wordssworthun lirik iirsel yklerini ve
sahte ya da taklit iiri nerdi.
476
Housman iin iir bir isdiridye iindeki inci gibidir.
Bazen Housman iirin kompozisyonunu, bilinli olmadan sunar. Bazen iir tatllkla
kandrmayken, bazen ise iir yazmak uzun ve zahmetli bir idir, hemen bitirilmek
istenir.
477

Ayrca roman, nesir edebiyatnda etkin deiimin en muazzam arac olur. Roman,
dikkati burjuva snfndan yoksula sonra iiye ve nihayet hesaba katlmayan
sradan insana yneltmitir. Rousseau, edebiyat alanndaki etkisini hayal rn le
peuplea borludur.
478
Rousseu gibi, Jose Saramago, Krlk
479
romannda, krlk
kavramn kullanarak liberal demokrasinin insanlarn etik deerlerini nasl yok ettiini
ve onlar insanlktan nasl kardn ifade eder.
Bununla birlikte bir kimse edebiyata dair bir pasaj seebilir ve tereddt etmeksizin
onun iirsel deil nesirsel olduunu syleyebilir. Ancak niteliklerin bu tayini orada bir
iir ya da nesir var olduunu ima etmez. Bu yzden nitelik pek ok derecede ve pek ok
formda mevcut olur. Onlarn en aa dereceleri kendilerini umulmadk mevki ve
uzamlarda ortaya kar. Sz gelimi Helen Parkhurst bir hava durumu raporunu nakleder.
Hi kimse bu pasajn iir olduunu syleyemez. Bu manada farkl sonulara doru

473
Aye Farsakolu Erolu, Hace Muhammed Ltfi Efendinin iirlerinde Din ve Tasavvuf Kltr, Ik Akademi
Yaynlar, stanbul 2010, s.192.
474
Dewey, Art as Experience, s.195; Trer, s.127; Aristoteles, Poetika, (ev: Hasan lhan), Alter Yaynclk, Ankara
2010, s.25-26.
475
476
477
Housman,15.06.2011,http://wikipedia.org/viki A.E
478
479
Jose Saramago, Krlk, (ev: Aykut Derman), Can Yaynlar, stanbul, 2009.
113

ilerleyen deiik materyaller ve farkl hareket deneyimleri, nesirsel ve iirsel aygtlar
olarak deiik kutuplara sahip olurlar. Baz durumlarda bu eilim deneyimin
tamamlanmas ynndedir. Baz durumlarda ise eilim baka bir deneyimin kullanaca
bir emanet olarak sonulanr.
480
Sanatta farkl tzle bir iirde her iki zelliin var olmas
ya da var olmamas, bu edebiyat eseriyle ilgili kesin bir ayrmn olduunu bireye
gstermez. nsan deneyimi ne ynde tamamlanyorsa o ekilde gerekleir. Mehmet
Akif Ersoyun Mahalle Kahvesi bunu ok gzel rneklendirir:
"Hayt- ile" isminde bir ma'et var;
Sa'det ancak odur... Dense hangimiz anlar?
Hayt- ile dnyda en safl hayat,
Fakat o lemi bizler tanr myz?
Heyhat! Sabahleyin dolap bir kazanca hizmetle;
Evinde akam otursan keml-i izzetle;
Karn, ocuklarn, annen, baban, kimin varsa,
Dolasalar; seni kat kat bu hleler sarsa,
Sary- cenneti yurdunda grsen olmaz m?
inde his tayan kalb iin bu zevk az m?
Karn nedme-i rhun; ocuklarn rhun
Anan, baban birer g-i iltic-y masn.
481

Deneyimin meyline gre de, sanatlar snflandrlabilir. Sz gelimi mizahi
edebiyatta insanlar gldrrken dndrmek amalanr. Fakat okuyucu kendi
eilimine gre byle bir edebi trle ilgilenir. nsan kendisini gln bir yne
ynlendirirse komik olan ey, glnen ey olur.
482
rnein, Molierein Cimri
483
si bu
ekilde ifade bulan bir eserdir. Edebiyatta farkl trlerin tzn tanmlayacak ve insan
tatmin edecek ilkelerin olmas gerektiini dnr. Yoksa sanatn ait olduu doa ihlal

480
481
Mehmet Akif Ersoy, Safahat, C:1, (Haz: mer Faruk Huyugzel- Rza Bac- Fazl Gkek), Zaman Gazetesi
Yaynlar, 1994, s.226.
482
483
Moliere, Cimri, (ev: Leman Ylmaz), Remzi Kitabevi, stanbul 2006.
114

edilmi olur ve dolaysyla kt sanat oluur. Sz gelimi sabit snflamalara dair felsefe,
yol gsterici ilkeyi korumak amacyla tm sanatlar tevik eder.
484
Edebiyatta farkl
trler vardr. Fakat Dewey, sanatlarda yaplan snflandrmalar kabul etmez. nk bu
ayrmlar insanlarn zgr dnmesine engel olur.
Bu nedenle eski edebiyatta uzam, toplumun gelenei, ekonomisi ve politik snfla
uyum iindedir. Daha eski trajedi de uzamn gc deimeyen sosyal stat asndan
pozisyondur Aralk hali hazrda drama dnda belirlenir. Modern dramada gze arpc
rnek olan Henrik bsende, kar-koca ilikileri, ekonomik ve demokratik uyrukluk,
yallk dnemi ve arsz genlik; dsal gelenein kartl ve kiisel etki ve enerjinin
pozisyonunun etkili ifadesi, modern yaamn acelelii ve telan sanatlarn
baarmak iin en g zellii incelikli yerletirmeyi canlandrr. Tempo olduka hzlve
olaylar kalabalktr.
485
rnein Thomas Mannnn Magc Mountainn (Byl Da)
kurguda bsenin dramalar gibidir.
486
Byl Da sanatoryumdaki hastalarn
anlatld alegorik olarak sava ncesi Avrupasnn rmln yanstan bir
romandr. Sadece bireylerin deil o dnemde tm toplumun hastaland sretir.
Kapitalist burjuva toplumundaki k hastaln kendisidir. Mann eserinde, Zaman
nedir bir gizdir elle tutulamayan fakat her eye kadir olan D dnyann n koulu
uzamda var olan hareket eden cisimlerle kaynam btnlemi bir hareket Ama
hareket olmasayd, zaman olur muydu? Sor bakalm? Zaman, uzamn ilevi mi? Ya da
tam tersi mi? Yoksa ikisi zde mi? Bir soralm dedik?
487

Trk Edebiyatnda ise Yahya Kemal edebiyatta zaman ve uzam kavramlarn bir
arada ifade eder ve onun bir ifadesinde ilgili zaman ve uzama gidilir:
k tay zaman et alr her perde
Bir devr geir istediin her yerde
Ben hicret edip zamanmzdan yaadm
stanbulu fethettiimiz gnlerde
fadesi Diltheyin ifade ettii yaama halinden baka bir ey deildir. Yahya
Kemal, gemite yaanm olaylara nfuz edebilmekte, o zaman ve uzam diliminde

484
485
486
487
Roman/BylDa, Eriim Tarihi, 15.06.2011, http://dibnotkitap.net.
115

yaayanlarn ruh hallerini onlar anlama gayretiyle olaylar ve ruhi yaantlarn yeniden
kendi ruhunda ve bilincinde hissetmekte, anlamakta ve tarihi yenden yaamaktadr.
488

Anlalyor ki, edebiyatta tz eserin kendisidir. iirin tz iirin kendisidir. Tzn
oluumunda duyumlar etkilidir. Keats, tzn duyumlarla olutururken, Miltonun tz
ise dini ieriklidir. Bazen dnemin sosyal, kltrel ve ekonomik yapsna gre tz
oluturulabilir. Bazen de edebiyatta iirsel ve nesirsel zellikler bir araya getirilerek
sanat eserleri oluturulur. Yani tz estetik deneyimin meyline gre oluturulur.
1.3.6.3. Estetik Form-Tz
Form ve tz kavramlarn ayr ayr ifade etmek gtr. Bu iki kavram belli bir
noktada sanat eserini tamamlamaktadr. Sanat eserinin tam anlamyla ifadesi, bu iki
kavramn btnlnde kendini gsterir. Dorudan ana problem, tz ve form arasndaki
ilgidir. Bunu ieren ok yn vardr. Onlardan biri genileyen objelerin kendi hareketi
iin forma benzeyen duyumun doal eylemidir. Her duyumun nitelikleri, duyumun
organik ba olduu iin yaylma ve birleme eylemi vardr.
489
Her eser, ierikli bir
formdan baka bir ey deildir. nemli olan sanatta ieriksel yapnn zelliklerini
gstermek ve buna gre biimsel oluumlarn koullarn ortaya koyabilmektir. Form,
ieriin kendisidir. nemli olan tzle formun ayn ey olduunu bilmek deil, rnein
bir sonatn giri blmnde kar karya gelinen bir zlem duygusunun nasl
dlatrlm olduunu grebilmektir. Ressam gn bir blmn olmayacak bir
krmzya boyadysa anlam daha iyi dlatrabilmek adna yapmtr.
490
Baka bir
ifadeyle tz ve form sanat eserinin ierisinde birbirine etki eden ayrlmaz paralardr.
Formdaki deiiklikler ierii daha fazla zenginletirmek iin vardr.
Deweye gre tz ve form birbirinden ayrlmaz btnlk olarak deerlendirilen
Aziz Thomasa gre, daima birbirleriyle orantl olmaldr ki zgn form zgn tzn
iinde doal olarak uyum olsun.
491
Grlyor ki St.Thomas, form-tz arasnda uyum
olmas gerektiini ifade eder. Bu nedenle form ve tz klasik sanattaki plastik eserlerde,
isel ve tinsel unsur olarak dsal unsura ylesine baldr ki dsal unsur ayn zamanda

488
489
Dewey, Art as Experience, s.129; Gadamer, s.14; Zeltner, s.50; Timuin, Estetik, s.212.
490
Timuin, Estetik, s.212; Artut, s.10-11; Ziss, s.124; Gadamer, s.79.
491
Eco, s.88.
116

iselliin formunu oluturur ve bamsz ekilde isellikten ayrlmaz. Form ierie
uygun net bir ifadedir.
492

Gennadiy N. Pospelov ise, form-tz ile ilgili iki farkl grn olduunu ifade
eder. lkinde malzemelerin forma indirgenmesi sz konusudur. rnein kilden veya
aldan bir yontu biimlendiinde, burada yontucu o yontuyla neyi dile getirmise tz
olarak da ancak o grlebilir; kil veya al ise, buna hizmet eden maddi gere
durumundadr. te sanat eserlerini sadece maddi gere ve formdan ibaret olduklarn
savunmak, bu eserleri tulalarla ayn grmek demektir. kincisinde ise, tz-form
karlkl olarak birbirinin koulu olan kavramlardr. rnein anne-baba olmadan
ocuklar, nedenler olmadan sonular olmazsa tz olmadan form da var olamaz.
493

Grlyor ki bu konuda dnrler, hemen hemen ayn gr paylarlar. Sanat eseri
iin form-tz nemli iki unsurdur. Aslnda bu ikisi ayn ey deillerdir. Birbirini
tamamlayarak bir btnlk arz ederler. Form, sanat eserinin maddi ynn ifade
ederken; tz ise, tinsel ynn oluturmaktadr.
Bununla birlikte ara ne olursa olsun tz-form, yani neyin nasl sylenecei ortak
ieriktir. Burada ortaya kan sorun tzn m yoksa formun mu ncelik taddr. Bu
soruya verilecek cevap estetik eletiride birbirleriyle ilikili pek ok noktay aydnla
kavuturacaktr. Sanat eseri, kendini ifade olarak deerlendirir; benlik, yaltlm bir
btn olarak grlrse tz-form ayr grlr. Bununla beraber sanat eserinin kendini
ifadesine izin verilmez ve kiisellie imkn verilmezse, sanat eseri kiisellie zg
coku ve doall yitirir; yaln bir form olarak kalr. Bu nokta tz-form ilikisinin farkl
yaklamlarla aklanabileceine iaret eder.
494
Tz ve formun ncelik, sonralk, her
ikisi birlikte mi yoksa ayr m gibi hususlar tartlmaktadr. Aslnda tz, sanat eserinin
ne ifade ettiidir, yani tz eserin varldr. Form ise biimdir neyi nasl anlatacadr ya
da neyi nasl ifade edecei ya da sunaca anlamndadr.
Tz ve form birlikteliini gerekletiren ara ise dildir.
495
Sadece dil deil kltr
de sanattaki form ve tz birlikteliini gerekletiren aralardan biridir. Bugn, sanatta
var olan danklk ve uyumsuzluk, inanlarn anlamasnn, karmaann bir

492
Farago, s.149-150; Artut, s.10-11;Pospelov, s.252.
493
Gennady N. Pospelov, Edebiyat Bilimi II, (ev: Ylmaz Onay), Bilim ve Sanat Yaynlar, (I. Bask), Ankara 1985,
s.248.
494
495
117

gstergesidir. nk sanatlardaki form-tzdeki etkileimin bykl kltrdeki genel
deiime baldr.
496
Sanata, form-tz etkileimi kazandran dil ve kltrdr. Her
ekilde kltr sanatta form-tzn deiim ve geliimine etki eder.
Bununla birlikte Dewey form ve tz birlikteliini savunur. Fakat bir sanat
eserinde form-tzn ilikili olmas onlarn zde olduu anlamna gelmez. Bu durum,
sanat eserinde form-tzn kendilerini iki farkl ey olarak takdim etmediklerine iaret
eder. Bununla beraber eletiri ve teoride onlarn ayrt edilmesi merudur. Eserin
biimsel yaps aratrldnda, formun asli olduuna dair bir anlaya sahip olunur. Bu
durumu zellikle resme uyguladnda, form lineer hatlar tarafndan belirlenen
kalplarla tanmlanr. ekil, estetik formun sadece bir unsurudur; onun yapsn
oluturmaz. Gnlk algda insan eyalar ekilleriyle tanr ve tanmlar; szler ve
kelimeler dahi duyulduunda ve grldnde ekilleri ile tannr. Bu noktada yanl
vurgunun yanl telaffuzdan daha ok soruna yol at hatrlanabilir.
497
Form tzle
srekli bir uyum ierisinde olmaldr; ama tm yapsyla birden, ierikle ayn anda
tmyle uygunluk gstermelidir. Form-tz arasnda bu uygunluk olmad zaman form
ve tzn aa kmas olanaklarn snrlam olur. Ama bu uygunluk olduu zaman
form, tzn gelime potansiyelinin ortaya kabilmesi iin ona yardm etmi olur.
498

Aslnda bu iki kavram arasnda farkllk vardr. Ancak bir arada bulunmas
gerekmektedir. nk duyumlar birbirleriyle koordineli alr. rnein, bir resim hem
grlebilir hem de ona dokunulabilir. Ayn ekilde bir sanat eserinin oluumu iin form
ve tz birlikte alr.
Tzn gereklii, bir balamda formun ne olduuyla ilgilidir ve karlk da
tzdedir. Baz niteliklerin ve deerlerin ifadeselliini yanstan tzdr. Sanat eserini
renk, gsterili, parlak, ince ifade etmeye alkn olanda formdur. Bu ifade baz
renklerin bir fonksiyona sahip olduunu dier renklerin baka bir fonksiyona sahip
olduunu iaretlemez. rnein Velasguezin Maria Theresann ocukluu tablosu,
onun sandaki ieklerin vazosuna sahip birini ele alalm. Resmin zarafeti ve incelii
esizdir. Bu incelik her yn ve ksmda iine iler. Elbise, mcevher, yz, sa, eller ve
iekler Fakat tamamyla ayn renkler sadece kuman zn ifade etmez ayn
zamanda daima Velazquez, gerek nemli bir ahsn z ahsiyetini kendi ifadesiyle

496
497
498
Kagan, s.390.
118

sunar. Renoire gre bunlar, resimlerindeki ortak yaamn tzdr.
499
Velazquezin
tznde, klasik sahnelerin asaleti kilisenin byklne ait konulardan alnan dini
duygularn sahneleridir.
500
Baka bir ifadeyle resimde tz belirleyen sanatdr.
Sanat kastl algyla yaplr. Bu adan form, bir olay, obje, manzara ve durumun
deneyimini tayan kuvvetlerin ileyii olarak tanmlanabilir. Form-tz ilikisi; dayatlan
deil; doal bir ilikidir. Bu iliki tamamlanmaya ynelen deneyimin tzn oluturur.
Tz ziyadesiyle hosa, formun ie yaramaz tze uyumu mmkn deildir. Buradan
hareketle form ile tzn uygunluk iinde olmas gerektii varsaylabilir.
501
Form ve
tzn birbirine uyumu vardr. Bu, zorla dayatlan bir iliki deildir. Uyumda yle bir
ahenk vardr ki hibir ekilde bir bozukluk ve kaos hali grlmez. rnein
Shakespearin sonesinde bu uyumu grmek mmkndr:
Ayrlk, ateini yattrr gibi olduu zaman
Deme: Onun gnlne zaten gven olmaz.
kmadka bedenden bu can,
Senin gsnden asla ruhum kmaz.
Bir ak iiri tad aydnlatc gerekle birden bire onlara kendi aklarnn ne
olduunu retebilir.
502
Shakespear, ak kiinin sevdiinden ayrlsa da sevdii insann
ruhunu kendinde tadn dile getirerek ifade eder.
Form-tz birlikteliinde form tzn biimlendirme grevini nasl gerekletirir?
Sanatn tz, somutlatrlan ara vastasyla sanat eserinin yeni bir obje yaplmasdr.
Sz konusu obje, sanatnn ruhunu birletiren btn yarata hizmet ederse, bu aracn
btn zellikleri kartrlr. Bu yzden, formu btn sanatlardaki formun doas
belirler. Bir sandalye, ona konfor verilen uygun bir tasarma sahiptir. Dieri salk
bilgisi, ncs ahane grkem olmaldr. Duyum nitelikleri ne iyi ara olarak anlam
tarlar ne de bir annenin bebeini tamas gibi formu tarlar.
503
Form, sanatn tzn
biimlendirme grevini duyum nitelikleri vastasyla gerekletirir. Yine duyum

499
Dewey, Art as Experience, 133.
500
Buermeyer, Art and Education Art as Creative, s.62
501
Trer, s.106.
502
Edman, s.77-78.
503
119

nitelikleri yannda baka aralara da ihtiya vardr. Bu ara, insann akli yetenekleri
olabilir.
Tz-form birliktelii mzik sanatyla rneklendirilebilir. nk her sanat ideal bir
noktaya doru geliir. Mzik tzn-formun mkemmel birlikteliine dair sanatsal bir
ideali gerekletirmeye ynelir. Ancak mzik tz ve formun birleimini mkemmel
olarak gerekletirmez. Zira her sanat bir durumdan dier bir duruma geii temsil eder.
Sz gelimi mzik kvrmlar, geometrik formlar ve dalgalar resmeder.
504
Baka bir
ifadeyle aslnda mzikte form ve tz birliktelii yoktur. Fakat bu ideal her sanat gibi
mzik iin de gerekletirilmeye allr.
Mimaride ise, tzde ortak anlam vardr. Kalntlar canldr. Baka bir ifadeyle
mimaride annda desen ve rengini kaplayan sarmak bir duyuma bavurarak ssleme
yaplr. Duyusal dncelerden ziyade rasyonellerin katld Yunan binasnn i
yznn etkisi bir alglamann oranyla ilgilidir. Gerekte ilk gr, duyuma tz stn
tutmada ve dnceye de formu vasta klmada daha doal gzkr. Bu gerek, her
ikisinin bir ynden eit ekilde keyfi olmas farklldr. Dahas form-tz insann ilgi ve
dikkatini ayn sanat eserindeki yerini deitirmesine neden olur.
505
Form ve tz bir
mimari yapda duyuma akln galip geldiini ifade eder. nk estetik deneyimin
ieriinde hem duyum hem de dnce var olduu iin elbetteki dnce duyumdan
stndr. Nitekim sanatsal yaratmda en yce yetenek olarak deha kavram kullanlr.
nk deha kavramnn ieriinde zeky kullanp en st dzeyde yetenei
somutlatrma, yani biimlendirme abas vardr.
Edebiyatta tz-form birliktelii William Wordsworthnin Lucy Gray iirindeki
drtlkten yle anlalabilir: Estetik olarak bu iirden herkes ayn eyi hissedebilir mi?
Bu duygu ve dncenin bilinli farkllna ramen, tz ve form arasndaki farkllktr.
Bununla birlikte, biri bu iirden estetik zevk aldnda iirin kelimelerinin, lsnn,
ritiminin seimini, cmle paracklarnn hareketinin nasl olduunu dnebilir ve
estetik etkiye katkda bulunur. Sadece, bu deil formun daha kesin bir algsna ilikin
gerekletirilmi bylesi bir analiz, daha ileride dorudan deneyimi zenginletirebilir.
Bir baka duruma gre, Wordsworthin deneyimi formdan ziyade tzle ele alnabilir.

504
505
120

Wordsworth kendi kiisel deneyiminin materyalini somutlatran bir forma hizmet eder
O zaman bu lme inanan bir ocuun hikyesi
506
olan iirin bir drtl yledir;
Yosunlu bir tan yannda bir meneke,
Yar gizli gzlerden
Bir yldz kadar gzel ancak bir tek yldz
Gkyznde parlarken
Kimseler tanmazd onu; pek az kii bilebilirdi
Artk yaamadn
Ama o artk mezarnda ve her ey
yle bir deiti ki!
507

Miltona gre de tz ve form aynileir. Adeta eserin kendisi olur. Miltonun eseri,
Paradise Lostun geleneksel Hristiyanlktaki hali hazrdaki tema zerinde dner, ou
insann meleklere isyanyla ilgilidir. Burada iirin tz olan estetik madde iirin
kendisidir.
508
Ancinent Marinerde anlatlan yk, Yal bir gemici, bir dne giden
dekikanldan birinin yolunu kesip bandan geenleri anlatmaya koyulur. Delikanl
bu ihtiyar dinleyecei yerde akrabasnn dnne gitmeyi ister. Yal gemici onu ilkin
eliyle sonra da ldayan gzleriyle tutar. Bu gzlerdeki gizemli gce kar koyamayan
delikanl bylenmicesine onu dinlemek zorunda kalr. Ve yola karlar yolda frtnaya
yaklanrlar
509
Coleridge konuyu iirle anlatma gerei duymutur. nk iir
sembollerle bir anlatm olduu iin olayn yaanmasn salar. yle ki,
Ve imdi hem sis geldi
alas bir souk oldu;
Ve direkler boyunda buzlar yzerek geldi,
Zmrtler kadar yeil
Buz buradayd buz oradayd

506
Dewey, Art as Experience, 137
507
Urgan, s.569.
508
Dewey, Art as Experience, s.114; Malcolm Ross, The Develoment of Aesthetic Experience, Pergamon Press, New
York, s.79; Zeltner, s.52.
509
Urgan, s.605.
121

Buz her bir yandayd;
atrdyor, hrlyor, grlyor, uluyordu,
Baygnken duyulan sesler gibi
510

Keatse gre de durum farkl deildir: iirsel karaktere gre, estetik obje kendi
kendine hibir eydir. iir her eydir ve hibir eydir.
511
Bununla birlikte deneyimde
form-tz birliinin temel sebebi, doa ve insan dnyasndaki canl varlkla etkileimi
yaama ve yapma ile ilgili yaknlk olmas nedeniyledir. Form-tz ayrmn dnenler
ise, kendi snrlarnda ilerler. nk tz formla ekillenir ya da form tzle anlamlanr
bir btn oluturur.
512
Dolaysyla tz-form ayrm dnlemez. Tz ve formun ayr
olduunu dnenler yaam deneyiminin verdii heyecandan zevk almamaktr.
Tz-form arasndaki birliktelii ifade ettikten sonra ayrma geilebilir. Eya
formlarla bilindii iin, formun dnyann olay ve objeleri iinde rasyonel ve makul bir
unsur olduu sonucu hkimdir. Bu durum, tzn form tarafndan bask altna alnan
irrasyonel, karmak ve ak halinde bir ey olduu dncesini ortaya karr. Tz ve
forma dair bu metafiziksel ayrm, yzyllardr Avrupa dncesine hkim olan felsefede
vcut bulmutur. Bu gerek, estetik felsefeyi hala etkilemektedir. Formun tzde
olmayan eref ve sabitlie sahip olmas bu ayrmn neticesidir.
513
Bu ayrm Dewey de
kabul eder ve fakat formun stnln belirtir.
Tz ve formun ayrld eser var mdr? Deweye gre tz ve formun ayrld her
eser, canl varlk evresinden ayrlr. dealist okulda bu ayrm, anlam ve ilikilerin
ayrmnda zeminlenirken, duyumsalc-deneycide ayrm duyum niteliklerinin nceliine
gre yaplr. Estetik deneyim sanatn yorumlanmasnda kendi kavramlarn retebilir.
Bu durum, hazrc ve sanata atf olmayan sistemleri kstlar.
514
Estetik form ve tz
ayrm dildeki yap ve anlam arasndaki ayrmla tam olarak rtmez. Sz gelimi,
Gustave Caillebotteun Avrupa Kprs zerinde adl resmini ele alalm: Resmin
yzeyi, kpr parmakl ile yatay olarak blnr. Bylece uzam, sert bir biimde yatay
ve dikey blmlere ayrlm ve bu blmler de eit oranda apraz izgilerle krlm. Bu
dz izgileri, kpr parmaklndaki kpr yaylarnn yumuak kvrmlar tamamlar. Bu

510
Urgan, s.606.
511
512
513
514
122

biimsel unsurlar, arka planda belli belirsiz grlen formlarda ve apkalarn
kvrmlarnda nemsiz motifler olarak da grlebilir. Bu geometrik formlar, mekanik,
endstriyel bir grnt sunar. Renkler benzer formda zayflatlm ve insanlatrlm.
Resim, siyah, gri tonlardan olumaktadr, yanlzca solda bir paras grnen paltoda az
bir mavi renk ve yzleri dnk insan figr vardr. Bu resmin formu, ll renkleri
ve basit sunumuyla arpc ve geometriktir. Bu resmin ierii ise, forma ilikin yaplan
betimlemelerde kendini gsterir. Demir kprnn somutlatrd endstri dnyasndaki
ilikiyi ortaya koyarak, insanszlatrlm bir endstri imgesi yaratr.
515
Ressam insan
endstrilemi dnyann bir meta olarak dnd iin form ve tzn ayrm eklinde
ifade eder.
Bir resmin iziminde, tz ve form arasnda bir fark olmaz. Fakat bu fark,
yansmada korunur. Sanat eseri, kendi kendine estetik tz biimlendiren maddedir.
Buna karn, bu kritik, sanat rnn yanstc bir rencisi olduu iin, sadece tz ve
form arasndaki bir ayrm yapar deil, ayn zamanda ayrm izmelidir. Fakat form ve
tz arasnda mkemmel iliki vardr.
516
Tz ve form arasnda ayrm yoktur. Sadece
Dewey, dalizme kar olduu iin bu iki kavram birbirine indirgenmeyen kavramlar
olarak deil de bu iki kavram ayr ayr kendi btnlkleri ierisinde var olan kavramlar
olarak ifade edilir. Fakat bu iki kavram, bir btnl, sanat eserini oluturmak ve onu
ekillendirmek iin bir araya gelirler.
Bununla birlikte eliki tz ile form arasnda deil; tz ile nispeten ekillenmemi
olan ve madde ile kesin ekillenmi olan arasndadr. Resimlerde ayrt edici bir form
olarak bulunan yansma, tuvale yerletirilmi basit renklerden oluan bir resim
olgusunun karsna konamaz, nk bu renklerin sahip olduu dzen ve tasarm
maddenin tznden baka bir ey deildir. Benzer bir ekilde edebiyat, konuulmu ve
yazlm pek ok kelimeden oluur. Tz her eydir ve form, dikkatin bu grnmlere
yneldiinde maddenin belli zelliklerine verilen bir addr. Farkl sanatlarda formun
kabul edilmi topluluu, tzn tekabl ettii toplulua tanr. Sanat ve alglayc,
bireylere zel olmayan, tmyle ifade edilmeyen kapsayc bir nitelik olan genel bir
alglama ile balar. Sz gelimi iirlerinin orjininden bahsederken Schiller, Benim iin
alglama ilk nce ak ve kesin olmayan bir objedir. Bu, daha sonra ekillenir. Daha

515
Townsend, s.94-95.
516
123

sonra gelen, zihnin zel mzik modudur. Ondan sonra iirsel fikir gelir. Bu ifadeye
gre ruh hali nce gelmez, buna ilaveten farkllklar ortaya ktktan sonra o, tz
olarak devam eder; aslnda tz kendisinin farkllklar olarak ifade eder.
517
Bir
sanatnn kendine konu olarak ald ve onu hemen seyirciye ilettii entelektel
baars olan bir sanat eserinin arac hem formu hem de tz arasnda byk bir farkllk
vardr.
518

O halde, Deweye gre form ve tz ayr kavramlar olmakla birlikte sanat eserinin
btnlnde birleen kavramlardr. Baka bir ifadeyle, bu iki kavram arasnda dalizm
yoktur, fakat birbirini tamamlama birbirinin btnlne fayda salama vardr.
1.3.7. Estetik Objede Konu
Deweye gre her eyden nce form ve tz birlikteliinde ekil bulan estetik
objenin bir konusu olmaldr. Acaba Deweye gre sanat konu olarak neyi kapsar?
Sanatn alan herhangi bir eyden ve her eyden daha genitir. Bu durum aalarn
kalabalndan dolay ormann grlmeyiine benzer.
519
Sanattaki varlk alan usuz
bucakszdr. ok byk bir genilie sahiptir. Baka bir ifadeyle, kinattaki her varlk
sanatn konusu olabilir. Kinattaki varlklardan biri olmasyla toplumun zn oluturan
insan da sanatn konusudur.
520
Bu nedenle Schopenhauere gre sanatta konu yaamda
her durum, her kii, her sahne ilgi ekici, keyif verici ve imrenilesi olmak iin sadece
salt objektif biimde kavranlmaya ve szcklerle tasvire ya da taslan konusu olmaya
muhtatr.
521
Sanatn konusu her ey olabilir. Sanatn konusu, tm varl ve kinat
kaplad iin ok genitir ve sonsuz eitliktedir denilebilir.
Sanatn konusu nasl olmaldr? Konu pratik zdeliklerin amacn her zaman
yanstmayabilir. Bu yzden isimlendirmeler genelde toplumsal kabullere dayanr. Bu
manada isimler, varlklar tanmlayarak kolayca bilinmelerini salarlar. Nitekim
Beethovenin 5. Senfonisi denildiinde neyin kastedildii rahatlkla anlalr.
Mzisyenlerin eserlerini numaralarla adlandrrken ressamlarn mphem ifadeler
kullanmas tercihseldir. Bu durum, sanatlarn belki de farknda olmadan bir sanat
eserini gemi yaantlarla badatrmadan kandklar gereine iaret eder. Sz

517
518
Dewey, Art as Experience, s.331-332
519
520
Ziss, s.35.
521
Schopenhauer, s.16.
124

gelimi bir resim Alacakaranlkta Bir Nehir adyla kataloga dhil edilebilir. Pek ok
kii sz konusu tabloyu gemilerinden hatrladklar bir nehirle badatrmaya
alrlar. Byle bir durumda tablo, tablo olmaktan uzaklar ve gemie ait bir fotoraf
yahut bir belge halini alr.
522
Sanatta konu olarak, nemli olan orijinal konu deil,
orijinal kompozisyon ve orijinal syleyitir.
523
Sz gelimi, sanatnn eserinin konusunu
gemiteki yaadklar oluturmaz. Ama onun sanat eseriyle ilgili isimlendirmesi
genelde, toplumu dikkate alan tarzda olmaktadr. Baka bir ifadeyle sanat eserinin
konusu kiiye zgdr. Kii istedii konuyu istedii ekilde ifade edebilir. Fakat
toplumun alglama ve ifade gcn bilmeli ona gre hareket edebilmelidir, topluma
gre hareket etmese bile toplum zaten o sanat eserinde kendilerine yansyan yn ekip
alr ve kendine gre deerlendirir.
Bununla birlikte yaam koullar iirin konusunu oluturabilir. Ayrca kullanmas
gereken materyalin ne olduunu gsteren de konudur. Sz gelimi, Keat ve Shelleyin
ayrkuu ve Blbl ile ilgili iirleri, geici bir uyarc iin yalnz kularn arklarna
sahip deildi. Bu eserdeki ayrm konudan oluan tzden deil ayn zamanda tzden
nce gelen konudan oluur.
524
Dewey, bu iirleri rnek gstererek konunun tzden nce
geldiini ifade eder.
iirde tz ve konu ilikisini ngiliz air Coleridgenin iiriyle rneklendirerek
tartlabilir. Coleridgenin iiri Ancident Mariner konusu bir deniz kuunun asker
tarafndan ldrlmesidir. Bu eserin maddesi iirin kendisidir. iirin konusu, yaam
yaratmyla ilgili onun nefret ve sevgisini getirdii bir okuyucunun btn
deneyimleridir. Sanat eserinde ilk olarak konu gelir, o tz ya da eserin maddesidir. Son
olarak konu belirlemesi yaplr. nceki konuyla, bir sanatnn zihnindeki sanat eserinin
konusu deitirilmez. Bu sanat eseri iin gelime srecidir. Sanat daha nce yapt
eyler iin yer bulur. Deneyimin konusu, sanat eserinin varlna dntrlmesiyle
ilerledii iin ilk kez ekillendirilen olaylar ve sahnelerden vazgeebilir ve dierleri
onlar oluturabilir. Konu, pratik belirlenen amalarndan baka hibiri nemli deildir.
Sanat kendinin en iyi bildii dnceyle resmini snflandrr.
525
Gnmzde youn

522
523
Ayvazolu, Ak Estetii, s.102.
524
525
125

ilgi gren Harry Potter
526
serisi bir ocuun yetikinlerin dnyasndan kap her
adan gl olduu bir yere gitme fikrini deneyimini yaamak istemesidir. Deweye
gre, tz ve madde birbirleriyle ilgilidir. Ayn zamanda bunlar konunun oluumuna da
etki ederler.
Mesela Matisse de resmin konusu, tarihsel, ahlaki ve sentimentaldir.
Resimlerinden The Majesty, Mount Blanck ya da Anne Boleyn Tragety estetik
olarak ayn seviyede durur. Bir lkede yaayan ehir insan henz bir ocuk iken
srlarn otlad yeil ayrlklar ya da dere alts olan resim satn alnarak verilir.
Resmi yapan kii ocukluunda yaad eksi ve art deneyimlerini bu resimlerde elde
eder. Bununla birlikte, ocukluk ve genlik deneyimlerinde konu ou bilinaltnn arka
planndaki sanattr.
527
Sanatlar konularn yaadklar dnyadan alrlar ve
ocukluunda yapamadklarn ya da gerekletiremediklerini resimleriyle
gerekletirmeye alrlar.
Reynoldsa gre ise, resmin ileyiine uyan tek konu herkes tarafndan ilgin
bulunan konular olduu iin, resmin konusu Yunan ve Roma dnemindeki gibi
kahramanca eylem ya da kahramanca acnn sekin rnekleri olmaldr. Ayn ekilde,
Kutsal Kitap'n byk olaylar da sanatlarn konular olabilir. Gerekten gemiin byk
resimleri bu tarihsel okula aittir.
528
Ayrca Resim alannda Reynolds'dan uzun sre
sonra gereklemitir. Sz gelimi Reynold, Degasn balerin kzlarn bekleyebilmi
olsayd Daumierin Yolcu Vagonlar aslnda 3.snf ya da Cezannenin Elmalar,
Peeteler ve Tabaklar sylemi olacakt.
529
Sanatlarn bazs, konusunu tarihten
alrken; kimileri ise, herhangi bir objeyi konu edinebilmektedir. Bazen de sanatlarn
konularn dini semboller oluturur ya da kendilerinden ncekilerden etkilenerek
sanatlarn oluturmaya alrlar. Reynold, tarih ve dinsel temalar resimlerinde
ilerken, Degasn dans eden kzlar, Daumierin, o dnemin ayaklanmasn ifade eden
yolcu vagonlar ve Cezannenin birok ekilde izdii elma ve peetelerden haberdar
olacak ve resimlerinin temasn onlara gre oluturabilecekti. Resim konusu, din ve
sosyo-kltrel olaylardan almtr. Baka bir ifadeyle her sanat eseri konusunu

526
J.K. Rowling, Harry Potter ve Melez Prens, (ev: Sevin Okyay-Kutlukhan Kutlu), Y.K.Y., stanbul 2005.
527
528
529
126

bulunduu sosyo-ekonomik durum ile din etkili olmutur. Umberto Econun Gln
Ad
530
adl roman Ortaada geen, Hristiyanlk dncesini konu alan bir romandr.
yleyse, sanatn konusu ok eitlidir. Onun konusuna snr izmek mmkn
deildir. Dewey, iirde tz m konu mu nce geldiini tartmtr. Ona gre tz
konunun ilevselliini artrmaktadr. Genel olarak sanatn konusu, sanatnn alg
dzeyi, birikimi ve kendini ifade etme ekline gre deimektedir. Sanatn konusuna en
ok damgasn vuran onu etkileyen de bulunduu dnemin uygarl, dini, sosyo-
kltrel ve ekonomik yapsdr.
1.3.8. Estetik Objede Ara
Sanatlarn temsil gcnn bir kayna var mdr? Elbette ki sanat temsil etmeyi
salayan kaynaklar vardr ve olmaldr. Yoksa sanatn ifade edimi gereklemez. O
halde sanatn ifade edimini gerekletiren kaynaklar nelerdir? Sanatn temsil edilmesini
salayan kaynaklar aralardr. Dolaysyla da Dewey, sanatta temsil gcnn kaynan
ara kavramnda grr. Sanatta ara kavramyla sanat eserinin perspektif sorunlarna,
boyut ve ktlelerin llerine, denkliine, renk karmlarnn ve ztlklarn etkilerine
dikkat ekilir.
531
Bylece ara kavramyla sanat eserindeki bak as fiziksel llerin
dzeni ve uyumu ieriine baklr.
lkel topluluklar iin resimlerin temsil etme gc, sadece doast bir gten
gelebilir. Ayn ekilde ilkel insanlar gerekleri ve kiilerin srlarn olaanst bir
ekilde kontrol etme kuvveti olarak kelimeleri kullandklarndan dolay doann
glerini seslere atfetmitir. Bu olgular, sanat iin aralarn nemine ve rolne iaret
etmektedir. Bununla beraber bu gerek her sanatn kendine has bir vastas olduu
anlayna yneltmitir. Bunun anlam renksiz resmin, szsz mziin, ta ve aasz
yapnn, mermer ve tunsuz heykelin, kelimesiz edebiyatn olmaydr. Zira her
deneyimde enerjilerin dzenlemesini gsteren niteleyici btnlk vardr. Bu niteleyici
btnlk gzel sanatlarda ara denilen, deneyimin zel bir organn bireyselletirme
gereini belirtir.
532
Baka bir ifadeyle, sanatlarn temsil gcnn bir kayna vardr, o
da aratr. nk aralar olmadnda sanat ifade etmek mmkn deildir. Zira

530
Eco, Gln Ad, (ev: adan Karadeniz), Can Yaynlar, (10.Basm), stanbul, 1999.
531
532
127

enerjilerin dzenlenmesini olarak kabul edilen sanat eseri kendi btnselliini bu
aralara borludur. Elbette ki her sanatn farkl arac vardr.
O halde ara btn vastalarn ilkidir. Aygt (means) kelimesinin anlam da
ayndr. Bununla beraber btn aygtlar ara deildir. Esasen iki tr aygt vardr; ilki
sonulandrlacak olan harici aygt; dieri ise sunulan sonular oluturan ve onlarn
iinde hazr bulunan aygt. Aygtlar, esasen yapnn iskeletinden baka bir ey deildir.
Onlar, eylemlerin baarlmas ve sona ulatnda eylemin bitirilmesine araclk ederler.
Harici ya da yaln aygtlar, dierleri tarafndan deitirilirler. Fakat ara denildiinde,
sonula ilgisi olmayan eyler kastedilir. Bu durumu bir bina ile aklayacak olursak,
tula ve harlar evin bir parasdr, bununla beraber onlar evin inasnn aralar
anlamna gelmez. Yine renkler resimdir; tonlar da mziktir. Byle olunca sulu boya ile
boyanm bir resim, yalboyayla boyanm olandan daha farkl bir kaliteye sahiptir.
533

Baka bir ifadeyle Dewey, aslnda ara derken bir sanat eserini oluturan malzemeyi
kastetmez. Bu sanat eserinde var olan malzemeyi bir araya getiren aralardan sz eder.
Bu nedenle eserin oluumuna araclk ettii iin ara kavramn kullanr.
Bu nedenle sanat eserinin retimindeki fark, ayrt etme sreciyle iten ilikilidir.
Ayrt etme sreci olarak estetik anlay, ahsi deneyim ve eitim ile alakaldr. Deweyci
estetik anlay bireysellie dayansa da, yine de objektiflik vardr. Buna gre ilkin sanat
eserleri objektif dnyann paralardr ve bu dnyann materyalleri ve enerjileri
tarafndan oluturulur. kinci olarak estetik deneyimin muhtevas bir obje olmaldr ve o
ait olduu dnyaya dair objektif artlar tatmin etmelidir. Bu durum, sanatnn dnyaya
ve onun materyallerine niin ilgi duyduunu gsterir.
534
Bu nedenle sanatta ifade arac
ne objektifdir ne de sbjektiftir.
535
Deweye gre, estetik deneyimin ieriini obje
oluturur. Dewey, sjeye zel bir yer sunmakla birlikte, estetik deneyim obje ile var
olur. O zaman sanatn aralar kinattaki objeler ise bu durumda her hangi bir sanat
eseri iin belirli bir ara yok mudur? Baka bir ifadeyle o an iin herhangi bir sanat
dalyla ilgili oluturulacak estetik objenin dnyadaki unsurlar nelerse onlara gre ara
ortaya karlr.

533
534
535
Jackson, s.41.
128

Yukarda da ifade edildii gibi aslnda sanatta ara kullanm estetik sjenin bir
objeyle iletiimde bulunmasdr. Bu nedenle aralar kullanm ya bir holanm ya da
eylem tamamlanmadan nceki bir strap olarak deneyimlenir. Bir kemanc
konertosunu icra etmeden nce kemann almaktan holanabilir mi? Yine bir ressam
tablosunu tamamlamadan nce, frasn kullanmadan holanabilir mi?
536
Baka bir
ifadeyle Deweye gre, sanat her ne kadar dorudan deneyim olsa da onun
tamamlanm bir deneyime dnmesi iin sresel geliime ihtiyac vardr. Bu nedenle
hemen hemen her sanat bu etkinliini gerekletirirken sre esnasnda sorunlarla
karlaabilir.
Aslnda sanat eserinin abas, gnlk deneyimde sar ve kr olan malzemeleri
mkemmel aralara evirmektir. Sanatn eylemin niteliine iaret ettiini hatrlarsak,
her otantik eser yeni bir sanatn doumunun bir derecesini temsil eder.
537
Baka bir
ifadeyle insanlar tarafndan grlmemi ve duyulmam malzemelerden mkemmel bir ara
meydana getirerek sanat eserinin varln oluturmaktr. Grlyor ki Dewey burada yine
aratan ziyade arasalla vurgu yapmaktadr.
D ve i ileyilerin fark yaamn tm meselelerinin iinden geer. Bir renci
snav gemek, ykselmek iin alr. Baka bir renciye gre ara, yani renme
eylemi tmyle sonulanan eye baldr. Sonu, ynlendirme ve aydnlanma hepsi bir
sretir. Bu durum bir yolculuk ile rneklendirilebilir. Bazen insan ii olduu bir yere
yolculuk yapar ve memnun bir ekilde yolculuu bitirir. Bazen de gezmek ve grmek
iin yolculuk yapar. Bu yolculukta ara ve sonu kaynar.
538
Deweye gre, sanatta
ara hazr bulunan olmaldr. Aslnda ara, estetik deneyimin varlk sahasna girmesiyle
balayan srele balar ve sonulanana kadar onunla birlikte var olur. Baka bir ifadeyle
sanat eserinin ilevselliini gerekletiren husus, mekanik bir sretir. Bu nedenle kiiyi
harekete geiren her ey ara olarak dnlebilir. Dolaysyla eylemin sonucu
nemlidir, arala gidilen yol takip edilir, belli bir sonuca ulalrsa ama
gerekletirilmi demektir. Ksaca aratan kast doru eylemde harekete geen ve iyi bir
sonula karlalmay salayan herhangi bir eydir. nk ama sonuca ulamay
salayan vastadr. Ancak iyi bir yntem olsa da bu yntem bireyi iyi bir sonula
karlatrmayabilir. Yani her deneyim iyi bir oluumu gerekletirmeyebilir. Ya bunu

536
Schook, s.132.
537
538
129

gze alp devam edilir ya da ara deitirilir ya da hedef iin baka ara ve yntemler
kullanlr. Sonuta btn bunlar kullanlp amaca ulalr.
Nitekim baz filozoflar Deweyin arasallkla ilgili dncesini eletirirler.
Ducasseye gre, Deweyin sanatn mahiyetine dair grlerinin etraflca bilinen
arasallyla ahenk iinde olduunu ancak bir arasalcnn mrn alet retmekle
geirmesinin ilgin olacan ifade eder. Dier taraftan Deweyin Hegelci, anlay terk
ederek deneyimsel doalcla baland iddia edilmitir. Dewey, bu tarihten sonra
olgunlam dncelerinde estetik fenomenolojisi ile sanatsal deneyimin tam bir
deerlendirmesini ortaya koymaya balamtr.
539
nk Ducasseye gre sanat eseri
vastasz semboldr.
540
Deweyin sanat ifade ederken arasallktan bahsetmesinin nedeni,
arasalln Dewey felsefesinin bir zellii olmasdr. Dewey iin bir sanat eserinin varl
ara vastasyla gerekleir. Dewey, ara ifadesini sanat eserini gerekletirme, yani estetik
deneyimi sonulandrma abas olarak ifade eder. Bir de Dewey, sanat ontolojisyle ilgili
almalarn ieriinde bulunan sanat eserinin tabakalar alt baln sanatta ara kavramyla
ifade etmi olabilir.
Bununla birlikte sanat eseri tek bir arala olumaz pek ok aracn bir araya
gelmesiyle oluur. Bu yzden sanat tek bir arala yola kmaz, pek ok arac kullanr.
Yani sanatlarn tek bir aracn hkmyle etki oluturduklar dncesi kesinlikle
samadr ve hakikati yanl bir ekilde ifade etmektir. Gndelik algda neyi
deneyimlediinin anlamn kavramak iin eitli kaynaklardan yardm alr. Dolaysyla
bir aracn sanatsal kullanm, alakasz ve karmak yardmlara iaret eder. Tm bunlar
birletirecek bir nitelik olarak hayal, ayrt edilmesi gereken maddeleri birletirerek
sonu elde edilmesini salar.
541
Baka bir ifadeyle sanat, tek bir arala eserini
oluturmaz. Bir eserin oluumunu gerekletiren birden ok ara vardr. Bu nedenle bir
sanat eserini tek bir arala oluturmak mmkn olmayabilir.
O halde arac oluturan unsurlar var mdr? Arac oluturacak unsurlarn tm
fiziksel eylerdir. Sz gelimi sahnede aktrlerin arac, onlarn sesleri ve jestleridir ve
kltrl seyirci gndelik deneyimlerin yksek dzeyde gerekliini alglar. Oysa
kltrsz seyirci, sahnelenen oyunun gerekle ilgisi olup olmadn aktrlerin fiziksel

539
Trer, s.10.
540
Berleant, s.31.
541
130

varlna balar ve harekete katlmaya alr. Ayn ekilde aalarn ya da kayalarn
resmi aacn ya da kayann karakteristik gerekliini oluturabilir. Fakat bu, seyredenin
ekile vuraca ya da zerinde oturaca bir kaya olmas anlamna gelmez. Bir
materyali ara yapan ey, fiziksel varlnn gerei ifade etmede kullanlmasdr, bu
noktada aracn ifade ettii anlam fiziksel deil; aksine onun ne ifade ettiidir.
542
Baka
bir ifadeyle herkes, ekile kayaya vurabilir. Ancak asl nemli olan oradan karlacak
olan ey ya da sonutur. Ksaca arac kullanan kiinin arac nasl kulland ve anlaml
bir btn oluturmu olmasdr. Baka bir ifadeyle sanat eserinin ieriine materyal
olarak her ey girer. Materyaller, sanatnn duygu, dncesi ve becerisiyle bir araya
gelerek bir sanat eseri oluturulur. Bu nedenle her fra kullanan ressam ve her eki
kullanan heykeltra dnlemez. Yani sanat zel bir etkinliktir, bunun iin aba ve
yetenek gerekir.
Dolaysyla bir sanat eserinden nceki deneyim ve materyaller bilince yeni
tarzlarda gelir. Onlar ne hafza ne dikkati oluturan unsurlar ne de zel bir amacn
destekileridir. Onlar ileriki deneyimlere bir kpr ilevi de grmezler. Onlar mevcut
deneyimin bireysellemesi ve artmasna hizmet ederler. Bir sanat eserinin alan, imdi
burada organik olarak ierilmi gemi deneyimlerden gelen unsurlarn eitlilii ve
okluuyla lmlenir. Bu deneyimler deneyime bir ktle ve anlam verir.
543
nceki
deneyimlerde kullanlan materyaller deneyimin anlamn geniletir ve onu zenginletirir.
nk meydana getirilen sanat eserleri belli deneyimler birikimi sonucunda gerekleir.
Zira yaam deneyimindeki birikimler maddi ve manevi olarak sanat eserlerini gelitirir.
Belki sadece sanat eserleri olarak ifade edilen yaptlar gnn birinde deneyimlerin
zenginlii ve eitlilii vastasyla aheser olurlar. Sz gelimi, Mimar Sinann ilk
nemli yapt stanbul'daki ehzade (Mehmed) Camii'dir. Kendisi bunu raklk dnemi
yapt olarak nitelendirdirir. kinci olarak Sinan kalfalk dnemi yapt olarak
adlandrd yap, Sleymaniye Camii ve Klliyesi'dir. Yedi yl gibi ksa bir srede
bitirilmi olan bu eser Sinan'n mimarlkta olduu kadar rgtleme alanndaki dehasn
da ortaya koyar. nc olarak, Mimar Sinan'n ustalk eseri denilen Edirne'deki
Selimiye Camiidir ki, Sinan burada 31m'yi geen apyla en byk kubbesini
gerekletirmitir. Selimiye, strktrnden uzam oluumuna, oranlarndan

542
543
131

sslemelerine kadar Klasik dnem Osmanl-Trk mimarlk bireiminin dilini ortaya
koyan, kurallarn belirleyen ok nemli bir bayapttr.
544
Bir sanat eseri sanatnn
gemi birikimiyle sresel olarak ilerleyip mkemmel bir eser olabilir.
Aslnda estetik deneyime deerini veren ey aratr. Sanatlar arasndaki
farkllklar, arasal olan formlar, geileri ve karlkl etkileri ortaya koyar. Bir sanat
eserinde nemli olan ey vasta olmas yani, onun neye vasta olduudur. Doann
maddeleri ile insan etkileimleri sonsuzluk noktasnda oalrlar. Herhangi bir madde,
ara olduu zaman deneyimin deerini ifade eder. Bu deer, onun imgesel ve duygusal
deeridir.
545
Deweye gre estetik deneyimin deerini veren ey sanattaki aratr.
Sanatta ara olmasa sanat ve sanat eserini ifade etmek mmkn olmaz. Bir aracn vasta
oluumunu salayan maddeler vardr. Sz gelimi, edebiyat sanat, insann duygu ve
dncelerine tercman olan bir yapya sahiptir. rnein herkes iin annesi ok zeldir.
Ona kar ok zel duygular hisseder ve ayn fikirleri dnr. Fakat bir trl ifade
edemez, ite edebiyat bu durumda devreye girer ve dili kullanarak aslnda ifade etmeyi
isteyip de ifade edilemeyenleri onun araclyla ifade edilir. Necip Fazln Anneciim
iirinde olduu gibi:
Ak sal ban alp eline
Kara hlyalara dal anneciim!
O titrek kalbini bahtn yeline
Bir ince ty gibi sal anneciim
546

Estetik deneyimin deerini veren ara ise sanatta aracn bir deeri var mdr?
Sanatta her ara, aracn kendi etkisi ve deerine sahiptir. fade edilen ey, teknolojik
sanatlarn rnleri, onlar otomatik sanatlarn spontan olan bir eyi kendi kendilerini
devam ettiren bir eyin derecesinde ho olur. Sz gelimi, bir operatr materyali mekanik
olarak hareketleriyle btnyle ekillendirir. Bu hareketler, otomatik bir sanatn iinden
organik etkili dsal materyalle ilgili devam ettiinde, onlar gzel olur. ok nemli
doal ifadenin ritmindeki herhangi bir ey, dans etmek ve pandomin yapmak gibi bir
ey, oymac, resim yapma, heykel yapma, bina planlama ve hikye yazma gibi bir ie

544
Mimar Sinan Hakknda Ansiklobedik Bilgi, Eriim Tarihi:3.07.2011, http://www.trebilgi com
545
546
Necip Fazl Ksakrek, ile, Byk Dou Yaynlar, stanbul 2004, s.322.
132

girimek. Btn bunlar teknie bal olduu iin biimlendirmenin nedenidir.
547
Bir
sanat eserini meydana getiren materyal onun gelimesine ve zenginlemesine ne kadar
katk salyorsa o seviyede deerlidir. nk bir sanat eserinin biimlendirilmesine
neden olur.
Bu nedenle sanatn deneyime nfuz eden ve hatta onu aan bir zellii vardr. O
halde estetik deneyim her zaman estetiin ok tesindedir. Bu adan insan varlnda
estetik deneyime dair materyal, her zaman toplumsaldr. Bu noktadan hareketle estetik
deneyim, uygarlk yaamnn bir gstergesi; onun geliimine katk salayan bir ara ve
ayn zamanda uygarln mahiyetine dair yaplacak nihai bir yarglamadr.
548
Genellikle
sosyal artlar altndaki endstrinin, objelerin doasndaki sanatsal ya da sanatsal
olmayan niteliklerini belirleyen faktrler zerinde etkisi vardr.
549
Hangi sanatta
kullanlrsa kullanlsn ara, uygarln ve kltrn temsilcisi olarak dnlebilir.
Deweye gre, bir toplumun endstri ve ekonomik yaps toplumun kulland aralara
da etki eder.
Materyaller arasnda ayrm var mdr? Ham ve objektif materyal ayrm yaplabilir
mi? Ham metalden retilen rnn daha sonraki deien materyallerle kendisine bask
yaplr. Daha uygun artlar altnda, objektif malzeme ak ve youn deneyimin
materyallerine dntrlmeye altrlabilir.
550
Aslnda Deweye gre ham materyalde
retilen rnler vardr. Ham materyal derken neyi kastetmektedir? Bu dil olabilir mi?
Ham materyal gelitirilmeli objektif materyale dntrlebilir mi ya da ham gereten
kast ilenmemi materyal midir? Bir sanat duygu dncesi ve yetenei onun isel
materyalleri olarak kabul edilirse, sanaty dtan etkileyen tm koullar da dsal
materyal olarak deerlendirmek mmkndr.
Resimde ve iirde olduu gibi mimaride ham materyaller, kendi latif deneyimini
etkileim vastasyla yeniden dzenlenir. rnein, iekler odann eyasyla
dzenlendiinde, yapmacklk notunu eklemeden kullanldnda yapsal olarak iekler
bir eyin gerekliliini rtmesine ramen, bir odann iindeki iekler, odann
ifadeselliine eklenir.
551
rnein, bir evin i mimarisini yaplandrr. Onun

547
548
549
550
551
133

dzenlenmesi iin yaplan bir iek tasarm odann ifadeselliini artrr. Ksacas, ham
materyal, oluturulan objeye gre ilenen materyallerdir. Bu materyaller gelitirilerek
herkes tarafndan kabul gren objektif materyallere dntrlebilir
Grlyor ki, Dewey, sanat eserlerinin temsil gcnn kaynan ara kavramnda
bulur. Ara, sanat eserinin oluumuna vasta olan her ey olarak ifade edilir. Bu nedenle
sanatn belli bir arac var demek ok da doru bir deerlendirme olmaz. Bu adan
btn objeler sanata ara olabilir. Sanat hangi tr ara kullanrsa kullansn onu sanat
eserine dntrebilmek iin zaman gerekir. Kinatta bulunan materyaller yle bir araya
getirilmeli ki sanat eseri meydana gelebilsin. Baka bir ifadeyle ama bir eser meydana
getirmek olduu iin bunu salayacak her ara kullanlr. Ara da nemli olan husus
sanatnn materyalleri nasl kulland ve amacna ulama meselesidir. Bylece sanat
eserini ifade edilmesini salayan materyaller sanatnn bireyselliiyle ekillenip sanat
eserini oluturur.
1.3.8.1. Sanatta Farkl Ara
Sanatta farkl ara kullanm farkl maddelerin tartlmasn salamtr. Dewey,
bu durumun ilk bakta olumsuz olmadna dikkat eker. Gidiat, aracn nemine ve
eitliliine dolayl yoldan dikkat eker. Bu nokta sanata dair farkl maddelerin
tartlmasnda balanabilecek en gvenli noktadr. Zira farkl aralar deiik
potansiyellere ve farkl gayelere adapte edilebilir. Sz gelimi bir ara olarak renk
deneyimde bir karakteristik oluturur. Bu manada aralar bir etkinlie dair snrlar bize
hatrlatr. Bir aracn ne olduunu tarttka onun srekliliini, ufkunu oluturabilir.
552

Dewey, bu arada sanatta keskin ayrmlar olmamas gerektiini dnr. Fakat farkl
aralar kullanlabilir. nk bu aralar sanatn hem snrlarn hatrlatr hem de ufkunu
aar. Yeni eyler retilmesini salar.
Nitekim her sanattaki ara farkl olmaldr. Deneyim ile farkl anlam ve deerler
oluturan zel aracn niteliksel arka plann, tartmada sanatn tzlerinde ortak olan ey
ifade eder. Aralar farkl sanatlarda baka bakadr. Bir aracn sahip olduu ey
dierlerine aittir. Yoksa ne ifadesel olurlard ne de ortak tz ve forma sahip olabilirlerdi.
Sanatlarda btnletirici form maddesel aralar kullanr. Buna gre her sanat

552
134

zelletirilmi, tanmlanm unsurlara sahiptir.
553
Her sanatn kendine zg unsurlar
vardr ve bu unsurlar sanatlarda kullanlan aracn ortakl vastasyla ortak bir maddesel
btnle oltururlar.
1.3.8.2. Sanatta Ortak Ara
Bir ara dier aracn da kullanlmasn salyorsa estetik gzelliin olumasn
salar. iirsel, mimari, dramatik, resimsel ve edebi gibi kavramlar her sanattan bir
dereceye kadar mevcut olan eilimleri resmeder. Bu eilimler, deneyimi niteler ve
tamamlar. Onlar, zel bir vasta olarak organizma ve evreye en iyi ekilde uyarlar. Bu
noktada bir ara dier bir aracn kullanlmasna uygun olursa estetik gzellik oluur. Bu
durumun tersi estetik kusurun mevcut olmasdr. Tm biimlendirici sanatlar doal
materyalleri ve enerji formlarn insan arzularna hizmet ettirirler. Baka bir adan
sanatlar niteleyen ey onlarn aralardr.
554
Deweye gre, sanatlar birbiriyle alakaldr
ve sanatlar birbirlerinin aralarn kullanrsa deneyim tamamlanr. Bylece estetik
gzellik meydana gelir.
Sanatta ortak materyaller sorunu dier materyaller ve zellikle ifade edici objenin
ve aracn doas nedeniyle stesinden gelinir. Ham materyalden farkl olarak bir ara
daima dil ve ifade iletiimin bir modudur. Renk, mermer ve bronz, sesler kendi
kendilerine ara deillerdir. Onlar bir kiinin zihin ve becerisiyle iletiimde olduklar
vakit, bir arac biimlendirmeyle ie giriirler. Bir resimde boyamann bilincinde olunur.
Fiziksel aralar, zorla kabul ettirilir. Fiziksel aralar, sanatnn, insan vcudu, rt ve
objenin zelliinin tesindeki eyleri net ekilde tasalar bile sanat eserinin birleimini
gerekletiremezler. Byk ressamlar bile tamamlayc birleimi daima baaramaz.
Cezanne bunun dikkate deer bir rneidir. Dier yandan, almalarnda bu materyalin
aralarn kulland farkna varlamayan daha az sanat vardr.
555
nk empresyonist
bir ressam olan Cezanne, gerek gr elde edinceye kadar objelerin yapsn ve
renklerini gnlerce ve hatta haftalarca incelemitir. Zira bir empresyonist sanatnn
amac, grmek ve grdn resmetmektir.
556
Cezanne tarz kulland aralar belirgin
ressamlar olduu gibi ak olmayan ressamlar da vardr. rnein ressam Tintoretin
muzdarip ve tutsak ruhu, bembeyaz deil, gaml ve sar bir gkyz ister. Mademki bu

553
554
555
556
Turgut, s.114-115.
135

dnyada insana hzn veren sar gkyz yoktur. O halde Tintoretto bunu Celcelta
tablosunda vcud bulur. Yine ayn ekilde Picassonun sanat doann kskacndan
kurtarmak iin gsterdii abalar, her sanatn doasnda yer alan isyan duygusunun ak
bir gstergesi olup arzularna doann cevap vermemesi dolaysyla duyduu ruhsal
aclarn davurumudur. Sartrenin deiiyle Picasso kibrit kutusunun durumunu
bozmadan ondan bir yarasa yapmaya alrd.
557

yleyse, sanatlar ortak materyalleri kullandklar iin ortak aralar kullanmalar
estetik deneyimin tamamlanmasn salayan aamalardan biridir. Aralarn kullanm
sanatdan sanatya deiim gstermektedir. Her sanatnn kendi izlenimi ve
gzlemini materyallerle deerlendirmesi bakadr.
1.3.8.2.1. Sanatta Ara Dil
nsann doumundan itibaren kendini ifade etmesini salayan ara dil olmutur.
nk dil insann yaama tutunmasn salayan yegne aratr. Dil olmadan birey ne
kendini ne evresini ne de kinat aklamas ve alglamas mmkn deildir. Dil,
sadece varlkla balant kurmaz, mana ile de balant kurar. Zihindeki herhangi bir
somut fikir dille somut bir varlkla canlandrlr. Bu nedenle dil, kavram
anlamlandrmada ve sembolletirmede zihindeki etkinliin iki kat kadar objektif bir
ifadedir.
558
Nitekim sanat objeleri ifadesel olduu iin onlar dili temsil eder. Bu manada
pek ok dil olmasna ramen her sanat kendi aracna ve dolaysyla kendi diline sahiptir.
Her ara iletiimin zel bir eidine uygundur ve dolaysyla her vasta baka dillerde
ifade edilemeyen eyleri dilegetirir. Gnlk yaamn ihtiyalar, ancak tek bir iletiim
trne stnlk vermitir ki o da konumadr. Bu durum mimari, heykelcilik, resim ve
mzikte ifade edilen manalarn neredeyse birebir anlamn yitirmeden kelimelerle de
ifade edilebilecei gibi yanl bir dnceye sebebiyet vermitir.
559
Dewey her sanat dal
iin dili arac gstermenin yanl olduunu ifade etmektedir. Dorusu edebiyat, mzik
hari dier sanatlarn aracnn dil olduunu belirtmek deerlendirme hatas olur. Dewey,
bunun hata olacan bir yandan ifade ederken, dier yandan da ne olursa olsun her
sanat ifade eden bir dil vardr, der. Yani her sanatn bir iletiim dili vardr. Bu
edebiyatta ve mzikte dil iken; dier sanatlarda farkl olacaktr.

557
eriati, s.111-112.
558
Dewey, The Early Works, s.186; Berleant, s.38.
559
Dewey, Art as Experience, s. 95; Trer, s.110; Jackson, s.40; Shusterman, Pragmatist Aesthetics Living Beauty
Rethinking Art, s.10.
136

Bu durumda zellikle edebiyatta ve mzikte ara olarak kullanlan dilin kullanm
nasldr? Dilin, ara olarak kelimelerin imknlarn ifade edecek gten
soyutlanmamtr. simler, fiiller, sfatlar genel artlar, yani karakterleri ifade eder. zel
isim, bireysel bir rnekteki snrlamay iaret eder. Bu manada kelimeler eyalarn ve
olaylarn mahiyetini ortaya koyarlar. Gerekten varoluun brt ak zerinde dil vardr.
Dil, doay ve karakteri soyut kavramsal formlar iinde deil; sergilenmi ilevsel
formlar iinde ortaya koyar. Bir durumda temsil edilen karakterler, onlarn doalarn
ortaya kartrlar. O, varoluun tekilliini potansiyelliin genelliine tar. Ayn ekilde
durumlar somutu tanmlar ve olutururlar. Herhangi bir durumda bilinen ey, onun bize
ne yaptdr.
560
Dil sanatta nemli aralardan biridir. Ne ekilde olursa olsun dil, soyut
olan kavramlar somut sembolik formlar eklinde ifade eder. Yoksa kavramlarn ifade
edilmesi mmkn deildir. rnein, Yahya Kemal lm kavramn, Sessiz Gemi de
u ekilde ifade eder:
Artk demir almak gn gelmise zamandan
Mehule giden bir gemi kalkar bu limandan.
561

Grlyor ki burada lm, bir yolculuk olarak ifade edilmekte, ama her hangi bir
yolculuk olmad geri dn olmayan bir yolculuk olarak deerlendirilir. Baka bir
ifadeyle burada lm, dilin bize sunduu edebi sanatlarla sembolik olarak ok gzel bir
ekilde ifade edilir.
Yahya Kemal dille ilgili olarak,
Bu dil azmda annemin stdr
Diyerek konutuu dili bir ihtiya veya yaamnn devamnn bir art olarak
kabul eder.
562
Baka bir ifadeyle anne st bir ocuun geliimi iin nasl nemliyse
dilin de insann duygu ve dncesini ifade etmesi asndan anne stne benzetilmesi
ok isabetli bir nitelendirmedir.
Ayrca dil ara olarak tek bana hareket etmez. Dier aralarla balant kurarak
yoluna devam eder. nk bir ara dier aralarla balant kurduu lde sanat
eserinin ifadesi zenginleir ve geliir. Niteki ortakln, paylalan etkinlikler ile

560
561
562
137

deerlerin ve niteliklerin insanln bir grubunun deneyimine ortak olduu balant
aralar ve dil sayesinde oluturur. Sanat mevcut iletiimin en etkin eklidir. Fakat dil,
dier aralardan ok sanat eserleri araclyla bilinli bir ortaklk ya da paylalan
haline gelir. Bu noktada ortak materyalin sanatn iine giri formu, ifadesel obje ile
onun dier materyallerle ilikisi erevesinde ele alnr. Ham materyalden farkl olarak
bir vasta, genellikle bir dil formunda ve nihayetinde ifade ve iletiim formudur. Sz
gelimi boya, mermer, bronz ve sesler kendi balarna ara grevi grmezler. Bunlar
ancak bir bireyin fikir ve becerisiyle etkileim iine girdiklerinde bir ara formuna
geerler. Materyallerin baka objelerle etkileimi artk yeni bir deneyim konusudur ve
bunun ierisinde sbjektif ve objektif kavramlar arasnda ibirliidir.
563
Kelimelerin
iirdeki kullanm, dier edebiyat rnleri gibi deildir. iire giren kelime, szlkteki
anlamn ifade eden kelime deildir. Ayrca seilen kelimeler, hem airin duygularn ve
sezgilerini tam olarak ifade edecek hem de okuyandaki gizli duygular aa karacak
gte olmaldr.
564
Sanatta ortak materyal vardr. Baka bir ifadeyle btn materyaller
birbirine destek olarak yoluna devam ederler. Dil dier aralarn da hareketlenmesine
katkda bulunur. Dil bu aralar arasndaki iletiimi salar. Aslnda materyallerden kast
iletiim kurmaktr. rnein bir air, dili oluturan, harf, szck ve cmlelerle iletiim
ierisindedir. Fakat sadece bununla da kalmaz, dilin unsurlaryla adeta bir ocuun
oyuncayla oynad gibi oynar, onlar zenginletirir ve gelitirir. phesiz bu iletiimi
salamak yle kolay olmamtr. Belli bir sre sonucunda gereklemitir. Yani mecaz
anlamda sanatn kulland ortak bir dil vardr. Bu mimari de baka, resim de baka,
heykel de bakadr. Dolaysyla btn sanatlarn kulland ortak bir dil vardr.
Nitekim eserin oluturulduu dilin esas neminin gz ard edilmesinden dolay
sanat eserlerinin geliimi gereklemez. Belirli bir aracn ve kendine has zelliklere
sahip bir dilin kullanlmas her trl sanat dalnn kaynadr. Bilim, politika, resim,
tarih ve iir sanatlarnn hepsi de sonuta ayn malzemeye sahiptirler; yani canl
varlklarn evreleriyle olan etkileimi sonucu yaplanm bir malzemeyi kullanrlar.
Farkllklar, malzemenin kendisinde deil onu aktardklar ve tadklar ortamda ayrlk
gsterirler. Her bir alan, deneyimin ham maddelerini amacna gre, yeni ortamlara
tarlar ve her ama bu i iin belli bir ara gerektirir.
565
Btn sanat dallarnn ana

563
564
zden, Estetik ve Tarih Felsefesi Asndan Yahya Kemal, s.80-81
565
138

vastas dildir. nk dil her tr ara ve malzemeyle iletiimi salamaktadr. Zira
edebiyatta, ifade etmek ve konumak; mzikte ise sylemek ve dinlemek vardr. Yani
farkl duyumlaryla ifade edilir. Dewey, btn bilimlerin aa yukar ayn materyale
sahip olduklarn ne srer. Baka bir ifadeyle ama ayndr. Her birinde ama bir eyler
retebilmektir. Bu nedenle bilimler birbirine etki ederek hatta birbirlerini amalarna
vasta edinerek gayelerini gerekletirirler. Varolucu felsefe, edebi metinler olmasa
insanlar tarafndan anlalamayacakt. Bylece edebi metinler onlarn anlalmas iin
bir tr ara zellii tamlardr. Sz gelimi, Jean Paul Sartren Bulant
566
roman bu
tarz bir edebi trdr.
Demek ki, sanat eserleri iin dil, iletiimi salamak asndan en nemli ortak
aralardan biridir. nk dil olmasa sanatn ifadesi topluma ulamaz. Dil soyut
kavramlarn sembolik ve somut olarak ifade edilmesini salar. Dil btn bunlar tek
bana yapmaz. Onun ifade edimini gerekletirmesini salayan farkl materyaller de
vardr. Sanatta ortak aratan kast, her sanat meydana getiren materyallerin salad
ortak dildir.
1.3.8.2.2. Duyumlar
Bir resim gzler vastasyla grnr, mzik kulaklar vastasyla duyulur. Bu
noktada deneyim grsel ve iitsel niteliklerin alglanmasdr. Bir resme bakldnda o
grsel niteliklerin toplam ya da objeye ait nitelikler olarak alglanamaz. James bu
durumu, psikolojik hata olarak adlandrr. Zira bir resimde grlen renkler gze deil,
objelere aittir. Duyusal nitelikler bir objeyi tanmlamak iin dier niteliklerle
ilikilendirilir. Bu manada duyum nitelikleri ile entelektel hususiyetlerin sanat eserinde
bir araya gelmemesi estetik olarak bizi hayal krklna uratr. Oysa sanat, tm
nitelikleri bir araya getiren arasalln en yksek formudur.
567
Baka bir ifadeyle resim
sadece gzle ifade edilmez. Resimde grme, edebi ya da felsefi bir makaleyi okumak gibi bir
eydir. Bu nedenle resimde grmeyi abartmann bir anlam yoktur. rnein, renklerin etkisi
hususunda Matisse, Resimde, bir sanatnn idrak meselesini iyi bilmesi gerekir. Tuval
zerindeki resim aslnda bir idrak yanlmasdr. Yani tabloda ev gibi grnen obje
eitli kimyasal maddelerin srld dz yzeyden ibarettir. Ressam bu dz yzeyi
izgiler ve renkli kimyasal maddelerle yle dzenler ki ona bakan orada evler ve

566
Jean Paul Sartre, Bulant, Kutup Yldz Yaynlar, 2010.
567
139

aalar grr
.568
Resimle ilgili zel bir anlam karlacaksa o durum phesiz baka
olacaktr.
Bununla birlikte sanatta insan, yaama yaylm doal enerji ve materyalleri
kullanr; hayvani yaamda bulunan duyum, ihtiya ve eylemlerin birliini bilinli olarak
yeniden onarr. Bilin, olan bu srece dzen, seim ve eitlilik ilave eder. Sanat, yaam
sreleri iinde nceden kavranr; isel organik gler harici materyallerle uzlatnda
sanat ortaya kar. Sanatn varl, soyut olarak ifade edilmi olann somut kantdr.
Tersinden syleyecek olursak, insann kendi yaamn geniletme niyetiyle doadaki
materyalleri ve enerjileri kendi organizmasnn -beyin, duyumlar ve kas sistemlerinin-
yapsna uygun olarak kullanmas, sanatn bir kantdr. Bylece bilin, sanat sonsuz
olarak eitlendirir. Bununla beraber bilincin mdahalesi zamanla sanat fikrini, insanlk
tarihinin en byk entelektel baarsn, oluturarak, ynlendirir.
569
Sanat eserinin
oluumunu salayan aralardan biri de psikomotor beceriler ve duyumlar. Dinlemekten
honut olunan sesler iitilir. Grmekten holanlan objeler grlr.
Motor ve duyusal yap tek bir aletle biimlenir ve tek bir fonksiyondan etkilenir.
rnein bir ressam, gnlk evrelenilen eyleri yapmaktan ziyade daha dolu k ve
renge sahip manzaralar yapmakla honut olur. Sanatn dnyasna, belli hususlarda
kendini ifade edememi daha a ve daha susuz olan kii girer. Bu nedenle estetik
objelerdeki duyusal niteliklerinin etkisine resim kanttr.
570
zellikle mzikle ilgili
olarak yer deitirme tasarlanr. Fakat ara asndan mzik eit ekilde resim ve
mimariyle karakterize edilir.
571
Matisse sanatta duygularn ne ifade ettiini Ressam
ark syler gibi resim yapmaldr.szyle belirtir.
572
Grsel sanatlarda perspektif belli
zamanlarda belli ekillerde deerlendirilir. Resim sanat grmenin ve alglamann
birleimidir.
573
Sanatta dahas duyusal ve motor etkinliklerin her birinin yeterli birleimi
vardr.
574
Yani btn duyumlar sanat eserinin oluumuna katk salar.
Deweye gre materyaller, resmin ya da iirin zellikleriyle dorudan uyumazsa,
objenin kendi ifadeselliinin bir paras olarak deil; konu d bir neri olarak

568
Erkul, s.168.
569
570
571
572
Erkul, s.172.
573
Erkul, s.136.
574
Dewey, Art and Education Affective Thought in Logic and Painting, s.101; Heyfron, The Development of
Aesthetic Experience The Aesthetic Dimension in Art Educaion: a Phenomenological View, s.42-43.
140

kalrlar.
575
Kii sanat eserini olutururken onun deneyimini yaam olmaldr ve sanat
eserine dntrlen objeler arasnda iliki ve uyuum bulunmaldr.
Demek ki, estetik objede ortak aralardan biri de duyumlardr. Duyumlar
psikomotor becerilere katk salayarak sanatn eseri gerekletirilir.
1.3.8.2.3. Akl ve Hayal Gc
Bir sanat eseri iin materyal ne kadar imgesel olursa olsun, eser bir yapt haline
gelebilmek iin hayalden yola kar. Ancak sanat eserinin dzenlenip, organize edilmesi
gerekir. Bu etki ancak amacn materyalin tercihi ve geliimini kontrol altnda tutmasyla
ortaya kar.
576
Herhangi bir fikre gre, sanat eserini retmede akln roln grmezden
gelme, materyalin zel bir trnn kullanmyla dncenin belirlenmesine, szl
iaretlere, kelimelere dayanr. Nitelikleriyle ilgili terimleri etkili bir ekilde dnmek,
szl ve matematiksel sembollerle dnmek olduka ciddi istektir. Gerekte kelimeler
kolayca mekanik yollarla ilendii iin muhtemelen esiz bir sanat rn entelektel
olarak gerekletirilen ve devam eden bir dnceden daha ok akl talep eder.
577

Sanatta akl ve hayal gc yetisinin birleiminden deha kavram ortaya kar. Deha
kavram, sanata kuraln veren yetenek veya doa vergisidir. Deha, yaratc sjeye ait
olmakla birlikte, yine de onu aan bir yaratm gcdr.
578
Baka bir ifadeyle bu iki yeti
sanatnn yaratc gcn aa kartan yegne gtr.
Buna gre, sanatn ifade edilmesini salayan aralardan dierleri ise sanatnn
akli melekeleridir. Akli melekeleri, akl-hayalgc, zek-deha kavram etkileimi
ierisinde deerlendirmek mmkndr.
1.3.8.3. Farkl Sanatlarda Ara
Kullandklar ifade aracna gre de sanatlar asndan ayrmlar vardr? sanatlara
ifade arac noktasndan bakldnda, insan organizmasna sahip sanatlar bile beden
harici olan maddeler arasnda bir fark grlecei sylenilebilir. Bu bak asna gre
dans etmek, ark sylemek otomatik sanatlarn rneklerindendir. Buna karn
biimlendirici sanatlar teknolojik sanatlarla zde kabul edilir.
579
Deweye gre, ifade

575
576
577
578
Altu, s.190.
579
141

ynnden sanatlar ayrlabilir. Fakat bu sanat ayrmlar arasnda zdelik vardr. nk
her sanatn kendine zgr bir ifade arac vardr. rnein, edebiyat ve mziin ifade
arac dil iken, resim ve heykelinki bakadr.
1.3.8.4.1. Resimde Ara
Aralar paralar btne balayan ilikilerin gereklilii tarafndan belirlenir.
Aralar olmakszn paralar kark ekilde grlr, bireyselleme snrlarndan yoksun
olup, birbirlerine amaszca giderlerdi. Bir boyama resim olacaksa, sadece ritim deil,
ayn zamanda -rengin ortak tz olan- ktle mevcut olmaldr, aksi takdirde boyamada
lekeler, byk kirler ve bulanklklar olurdu. Dolaysyla renk sanatnn ellerinde resmi
oluturur. Sanat ok parlak veya kark bir renkle enerjiyi arttrabilir ya da
eksiltebilir. Sanatnn renk ile bir ritim oluturmas, renk ve obje birleimini
bireyselletirmeyi ne denli baardn gsterir. Bu durum renklerin objeleri sadece
fiziksel hatlar ile deil; ayn zamanda sahip olduu dier nitelikleriyle ifade
etmesidir.
580
Van Gogh, bu durumu,u anda tomurcuklanm meyve aalarna dalm
durumdaym. Pembe eftalilere, sar-beyaz armutlara. Fra darbelerimin herhangi bir
sistemi yok. Tuvale dzensiz fra darbeleriyle vuruyorum ve ylece brakyorum. Kalan
boya katmanlaryla doymu alanlar, boya dememi alanlar, bitmemi alanlar,
tekrarlar, yabanl haller, hepsi bir arada
581
Bir sanat eserindeki unsurlarn anlaml
bir btn oluturmasn salayan aralardr. Bir resimdeki unsurlar doru bir ekilde
kullanlmazsa o unsurun varlndan sz edilemez. te o resmin unsurlarndaki ahengi
salayan aralardr.
Farkl milletler birbirlerinin sanatlarndan etkilenir. Hatta baka bir uygarla ait
materyalleri sanatnda kullandn ifade eder. Sz gelimi, ar derecede romantik bir
ressam olarak Delacroix, ortak resim materyallerinin bir ksmn Arap grntleriyle
yapan daha sonraki iki neslin sanatlarnn en azndan bir ncsdr.
582
Bir ara olarak
renk, dank ve zayf deneyimler ile yeni youn alglanan durumlarn deerini resim ile
araclk yapar. Fonografik disk, etkinin bir aracdr ve aratan daha fazlas deildir.
Fizik olarak fra ile rengi tuvale uygulayan el hareketleri, resim iin harici eylerdir.
Bunlar sanatsal deildir. Fra darbeleri, alglandklarnda bir resmin estetik etkisinin

580
581
Antmen, s.29.
582
Dewey, Art as Experience, s.294; Erkul, s.14.
142

ayrlmaz paras olur. Buna ilaveten bir resimde bir ara olarak harici duyusal
malzemeyi bedene zg grrler. Doktrin ruhun bedende hapis olmadn ve
dolaysyla resmin boyasz, mziin sessiz ve edebiyatn da kelimesiz olabileceini ima
eder. Bu gr, ara ve estetik etkileri birbirinden ayran anlay temsil eder.
583

Davurumculuk, sanat, kayg, sknt, sinirlilik, cehennem korkular sanatnn ksaca
birdenbire kendiliinden ortaya kan bir yaratclk formunda yanstlan fantezi sanatn
yaratcs oldu. Davurumcular, form ve yntemi nemsemiyorlard. Daha ok duyulur
st ahlaksal, dinsel, psikolojik ve toplumsal dnya grnden szlen duyumlar ve
etkileim konu ve formu belirler.
584
Sanat i dnyasn duygusal yaamn allmn
dnda yeni renk izgi ve form llerini etkili bir formda kullanr. Sanat i dnyasn
byk bir younlukla yapt araclyla izleyiciye duyusal simgeleri kullanarak aktarr.
rnein, Van Gogh htiyar adl yapt ile Avusturyal sanat, Munch (lk)
resmi buna en gzel rnektir.
585

Bir ara olarak araca hassasiyet, btn sanatsal yaratma ve estetik alglarn tam
kalbidir. rnein tablolara, tarihsel sahnelerin yansmas olarak bakldnda, onlar
vasta olarak alglanmaz. Tablolara teknik iilik asndan baklrsa tablolar sanatsal
olarak alglanmazlar. Burada aralar gayelerden ayrlmtr. ou zaman gayeler
unutularak, amacn zerinde fazla durmann gereksiz olduu varsaylmtr. Vasta
aracdr; o, sanat ile alglayc arasndaki arabulucudur. Mizacyla her insan belli bir
yere kadar sanatdr. Eksik olan ey, bir eit zel materyali kavrama gcne sahip
olmak ve onu otantik evresi iinde ifadeye dntrmektir. Sanat, sanatn icra
edecei vastaya (el gibi) ve ona uyumlu malzemesine yapr, bu ekilde fikir aralar
araclyla tek tek ve youn bir ekilde saf ve temiz olarak ortaya kar. Sanat oyunu
derin oynar, nk iini ciddi yapar.
586
Bu yzden gerek sanat estetik adan daha iyi
sanat eserleri yapmak iin kendi bak asn hisseden ve grendir. Pek ok kimse
eserlerini kendine ait olmayan kaynaklardan alr ve bu da anlam kargaasna yol aar.
587

Baka bir ifadeyle sanat ara olarak ne kullanacann bilincindedir. Ona gre aracn
seer. nk sanatlar kendi alglama glerine gre aralarn tespit edebilirler.

583
Dewey, Art as Experience, 206-207; Trer, s.136-137.
584
Artut, s.68.
585
Artut, s.99.
586
587
Trer, s.137.
143

Sanat gayesini de ona gre oluturur. Yani ara sanatnn amacn belirlemede nemli
bir unsurdur.
Resimde birinin ilgisine gre, renkleri vcudun ruhudur ya da renklerin ruhu
vcuttur.
588
Resimde, su, ta, bulut renkleri gibi hazrlanan varlk tarafndan kazanlan
ifadesellik sanattan trdr.
589
Ressam renkleri tuvale yerletirdiinde ya da orada
yerletirilmi olanlar imgelediinde, onun duyum ve fikirlerine gre dzenler.
590
Birisi
bir palet zerinde kartrlm boyalar hakknda ok bir ey bilmek ya da bu resmi
boyamada grmek iin renkleri tuvale dntren fra darbelerini bilmek zorunda
deildir. nk bunlarn bir ksm doutan bir ksm da deneyimle ve eitimle
oluur.
591
Baka bir ifadeyle ressam kendi iinden nasl geiyorsa ifadesini yle ifade
etmeye alr. Yani kendi izlenimini ya da kendi iindekileri da vurmaya alr.
Bu durumda bir resimde renkler, gkyz, bulut, nehir, kaya, im, mcevher, ipek
vesaireden hazrlanr. Yani gz bile, rengi renk olarak grmek iin eitilir. Renklerin
zellikleri, dier niteliklerle ilgili ahenk ve ztlkla ilgili olan eyleri alglamada
olanlarn zellikle doruluudur. Her renk, n deiimiyle ve dier koullarla
deitirilir.
592
rnein, desen izmeden, dorudan tuvali boyayan Velazquez ve
Delacroix gibi ressamlarn izinden giden izlenimcilerin bir izlenimi etkisini yitirmeden
tuvale aktarabilmesi iin gereken hz, abuk ve kesik fra vurularyla, sonradan gzn
birletirecei renk tueleriyle salanm akademik resimlerin vernikli ve cansz
grntlerinin ok tesinde bir canllk yakalanmtr. Resim yzeyine az nce
dokunulmu etkisi uyandran bu canllk, akademik resimlerle karlatrldnda elbette
ki bitmemi gibi grnr ve alglanr.
593
Resimlerin durumunda renk, izgi, k ve uzay
vardr; bunlar birbirleriyle balants nedeniyle tasarmda etkilidirler. Tasarm, izgilerin
desenlerinde, yzeysel byklklerde, boyutlu cisimlerde ve uzamsal aralklarda bir
odann yukars-aas, yan yana, n ve arkasndadr. Plastik aralarn tamamlanma
derecesi ve tr tasarm elementleri ve bu aralarn her biriyle baarlr. Bu aralarn her

588
589
590
591
592
Dewey, Art as Experience, s.125-126; Jackson, s.42.
593
Antmen, s.21-22.
144

birinin btnl resimde objektif bir standart oluumunu salar. Resimlerdeki
aralarn birleimi, organik tepkilerden etkilenir.
594

Bununla birlikte resimde sadece grsel aparatlar yoktur, ayn zamanda btn
evreyle etkileim vardr. Bu gz, kulak ya da her ne olursa olsun, btn tepkiyi
meydana getiren kanallardr. Grld gibi bir renk, daima pek ok organn, dokunma
sisteminin tepkileri tarafndan, ima edilerek nitelendirilir. evre, btn enerjiyi ortaya
karmak iin bacadr, renklerin kayna deildir. Renkleri derince, kartran btn
organik titreim olduu iin, renkler grkemli ve zengindir. Daha da nemlisi,
deneyimlenmi objenin rnn yantlayan bir organizma, nceki deneyimlerle
ekillendiren gzlem, arzu, duygu, eilimlerinden birisi olma gereidir. Organizma,
kendi gemi deneyimlerini bilinli hafzayla deil, dorudan yklemeyle tar. Bu
gerek, her bilinli deneyim bu objenin herhangi bir derecedeki ifadeselliinin varln
aklar.
595
Deweye gre bir resmin ifadeselliini salayan sadece renkler deildir.
Bunun ieriinde ressamn fizyolojik ve psikolojik durumu, ruhi ve duyusal yaps etkili
olmaktadr.
Bu nedenle resmin iindeki formlar, tamamlayc renklerin kullanlmas, n plan
ve arka plan, merkezsel ve evresel objelerin ztl grlmesiydi. Modern resimler de
gerekli ztlk, n balants ve koyu(karanlk), kahverengi ve toprak rengi glgeleme
kullanlarak elde edilen deil, kendi iinde parlakl olan her saf renkle elde edilendir.
Birbirine benzeyen kavisler, kontrleri belirlemekte kulland, fakat zt ynle, yukar ve
aa, yukar ve geri Ayrca tek izgiler gerilimi sergiler. Leo Steinin iaret etii
gibi: Eer biri bir vazoyu ana hatlaryla takip ederse ve bir kontrn izgisini
esnetmeye gcn dikkat ekerse, bir izginin gerilimi gzlemlenebilir. Bu izginin
yn nceki ksm tarafndan uygulanan yn ve enerjisine baldr.
596
Bir resimde
renkler ifadenin sunulmas asndan nemli bir aratr.
Delacroixe gre, sanatlar renkten ziyade renklendirmeyi kullanr. yle ki, Bu
ifade, sanatlar renkleri drdan ifade etmek yerine rengi onlar yanstan objelere
bavurur. Bu prosedr, aralar, objeleri ve sahneleri olarak betimlenen renklerin ayr
tuttuuna iaret eder. Sanatlar, tam duygusal ballk arac olarak rengi kullanmazlar.

594
Dewey, Art and Education Affecetive Thought n Logic and Painting, s.100-101.
595
596
145

Onlarn dnceleri ve deneyimi blnr. Aralar ve ama birlemez. Yapsal olarak
renk kullanldnda, resim tarihinde en byk estetik devrim meydana geldi. O zaman
resimler, izimlerle renklendirilerek son bulur. Gerek sanat, kendi arac vastasyla
hisseder ve grr. Ayrca estetik olarak alglamay renen sanat, bu ilemi taklit
etmeye alr.
597
Estetik teoriye anatomi ve psikolojideki yersiz soyutlamaya devam
etme giriimine kart olarak rengi en iyi ekilde ressamlar ifade eder. rnein
Cezanneye gre, tasarm ve renk farkl deildir. Ne kadar renkler birbirleriyle
dzenlenirse, o kadar tasarm belirlenir. Renk, sanat eserinde en zenginletirici ara
olduunda; bu durumda form tamamlaycdr. Bir rnek tarafndan gsterilen tasarmn
srr, karttr ve tonlaryla ilgilidir. Cezanne alnt yapt dier ressam Delacroixden
Bana caddelerdeki amuru ver. Ayrca onunla zevkimi evreleyen gc bana
brakrsanz, bir kadnn teninin holuunu onunla yapacam.
598

Bu yzden bir sanat eserini alglamay renmek nemli bir yetenektir. zellikle
bir sanatya zg ilgiyle objelerin safhalarn kavramak gtr. Natrmort resim, bir
stadn elinde yaplmasayd, o ou resim trlerinin olduu kadar geliemeyecekti.
Chardin ses ve uzaysal posisyonlar gze dikkat etme yoluyla betimledii iin,
natrmort resim, nemli yapsal faktrlerin ok dekoratif niteliiyle ifadesel olur.
Cezanne, tpk kar tarafn zttna meyvelerin devasa niteliini baarrken; Guardi,
dekoratif bir parldamayla binalardaki devasala renk verir.
599
nk Cezanne, doay
silindir, kre ve koni gibi ekillerde, her bir objenin ve yzeyin merkezi bir noktada
buluacak ekilde doru perspektiflerle ele alnmasna dikkat eder. Doa yzeyden ok
derinliklidir. Krmzlarla ve sarlarla temsil edilen k titreimlerinin iine yeterli
lde mavi katlmas, derinlik izlenimini uyandrmak iindir.
600
Tpk Cezanne gibi
Van Gogh da l doa resimleriyle nldr. Van Gogh, lgnca boya sryordu. Ik
saan gnei, hi kimsenin deer vermedii sradan eylerin resmini yapyordu. Mesela,
bir sandalye, ayiei, yatak odas gibi
601

Ayrca modern resimde byk resimde byk yenilikiler, ada tarz kuran
taklitilerden olmaktansa gemi resmin srekli rencileri oldular. Onlarn kiisel
grnn materyalleri, eski geleneklerin, karlkl mcadele ve yeni gelen ritimlerin

597
598
599
Dewey, Art as Experience, 134; Berleant, s.117.
600
Antmen, s. 28.
601
Erkul, s.206.
146

takviyesi dnda ztlaarak alt.
602
Daha nemli bir dnce, rnlerin estetik nitelik
elde ettii bylesi bir yolda belli rnlere uyan daha geni deneyimi yaratmak iin
endstriyel evrelerin almasdr. te organizmann tepki gsterdii dzlemler ve
renkler, ilgi iin yeni materyali gelitirir. Akan dere, yeillikler krsal bir evreyle
eletirilen deneyimin ilk materyali olarak yerini kaybeder. Son yllarda resimde
modernist figrlerin okluu bu tavr deiimin sonucudur. Doal manzarann objeleri
bile mekanik rn modlarndan dolay deimitir: Binalar, demeler ve mallar
gibi
603
Kbizm, bu anlamda 20. yzyln en radikal sanat hareketlerinden biri olarak
deerlendirilir. Kbistler, resimsel dzeyde boyutluluk yanlsamas yaratmak yerine
resim yzeyinin iki boyutluluunu vurgulam; ezamanl olarak bir objeyi bir deil
birok adan gstererek bir tr drdnc boyut kavray getirmi; 19. yzyldan
itibaren temsili gereklikten resimsel gereklie uzanan yoldaki admlar hzlandrarak
grsel bir devrim yaratmtr. Bu unsurlarn hepsini Pablo Picassoun eserlerinde
grmek mmkndr. rnein, Picassonun Avignonlu Kzlar byle bir eserdir.
604

yleyse, aralar bir resimden anlaml bir btn oluturulmasn salayan
unsurlardr. Ressamlar farkl milletlerin aralarn da kullanr. Resmin arac bulunduu
dnemin felsefi ve toplumsal yaps yansr. nk ressam hem kendi mesleki deneyimi
hem bilgi birikimine hem de kendi gayesine gre ara belirler. Dolaysyla ressamn ilgi
ve izlenimine gre oluturulan ara, ifadeyi gerekletiren vasta olur. Resim, renk,
izgi, k ve uzay gibi dsal aralarn sanatnn psikolojik ve fizyolojik yaps ve
evresinden getirdii izlenimi bir araya getirerek organik bir btnlk oluturmasyla
meydana gelir.
1.3.8.4.2. Edebiyatta Ara
Sanat oluturan ifadeler, sanatn saf ve lekelenmemi formuyla iletiimdir. Btn
sanatlarda ortak olan sanatn gc, edebiyatta btn ynyle belirgindir. Sanatn arac
hemen hemen her sanatta var olan iletiimle biimlendirilir. Edebiyat dhiyane
sslenmi ahlakla ve dier sanatlarn insani fonksiyonuyla ilgili bir uzants olan
argmanlara sahiptir.
605
Edebiyat dile dayal bir tasarm modelidir. Dil ise sz ya da
szcklerden meydana gelir. Sz ya da szck karmak bir yapya sahiptir. Bu yanyla

602
603
604
Antmen, s.45-46.
605
147

ses ya da akustik bir fenomendir; dier yanyla da bu akustik fenomende dlaan bir
anlam varldr. Dil bu iki varlk tabakasnn btnldr. Bu niteliiyle sz ve ya da
szck hem dnsel hem de maddi dnyaya katlr.
606
Sanatn en nemli zellii
iletiimsel olmasdr. Bu iletiimi salayan aralardan biri de dildir. Sadece dil deil bir
edebi eserdeki duygu, dnce ufku da bir eserin btn insanlk tarafndan sevilip
okunmasn salar. rnein Mevlanann Mesnevi erifi
607
gnmzde tm dnya
dillerine evrilmi ve herkes tarafndan okunmaktadr.
Sanatlarn farkll ise enerjilerin datm ve maddenin bir vasta olarak
kullanlmas ile ilgilidir. Bu manada edebiyat, dier sanatlarn sunduundan daha ikna
edici bir biimde kant ortaya koyar. Bu yzden edebiyat, sanatlarn en gzelidir, yani o
dier deneyimlerin materyallerini kullanr; enerjilerin younlatrlmas ve
berraklatrlmasnda bir ara olarak malzemelerini ifade eder. Her sanat iletiimdedir,
nk o bir ey ifade eder. Sanat, canl ve derin anlamlarn paylamn salar. Sanatn
iletiimsellii onun bir eyler sylemesi deildir; zira iletiim yaratma katlm srecidir.
nsan pek ok tarzda iletiime geebilir. D eylemin etkisinin bir arac olarak anlamlara
katlmas iletiim vastasyla mmkndr. Sanat oluturan ifadeler, saf ve
lekelenmemi formlarla iletiim iindedir. Bu yzden sanat, insanolunu blen engelleri
krar ve gnlk birlikteliklerine nfuz eder. Sanatn bu gc tm sanatlarda ortak olsa
da, en ok edebiyatta ortaya kar.
608
Bu durum bir drama veya bir romanla ifade
edilebilir. Farkl kiiler, durumlar ve dnceler olmakszn eser gereklemez. Bu
unsurlar teknik olarak ayrlsa da sahnede ya da yazda bir ritim olutururlar.
609
Burada
bir sanat eserini meydana getiren varlk tabakalarndan bahseder. Ayrca bu varlk
tabakalar vastasyla ayn ve farkl tz birletirerek deerlendirir. Sanatlarn ifadelerini
nasl oluturduklar sanatlar arasnda iletiim ve yaratm gibi anlamlarn var olmas
gerektiini ifade eder. Her sanatta olmakla birlikte ededi trlerde iletiim nemlidir.
Bu nedenle sanat edebiyatla zdetir
610
. Hatrlanaca zere iletiim sanatndan
nce, kelimeler ve harfler mevcuttu. Edebiyat sanat bu yzden atlm zarlar gibi iler.
Edebiyatn malzemesi, benimsenmi anlamlarn deitirilmesidir. O halde hammadde
ile ara olan madde arasnda bir boluk vardr. Oysa edebiyatta anlamn ve deerin

606
607
Sleyman Nahifi, Mesnevi erif, (Sadele: Amil elebiolu), Tima Yaynlar, stanbul 2007.
608
609
610
148

daimilii dilin zdr. Dil bir kltrn devam etmesini salar. Bu sebeple kelimeler
diren ve ar yklenmelerin sonsuz ykn tarlar. ocuklukta deneyimlenen
duygularn dntrc deerleri, bilinli olarak yeniden iyiletirilemezler. Dil sosyal
grubun kltrne dair karakteristiklerin yorumland bir yaamn grlerini ve
mizalarn ortaya koyar. Bu daimilik yazl ve basl olan harflere hasredilemez.
611
Sz
gelimi bir ninenin bir zamanlar diye balayan hikyeleri, edebiyatn malzemelerini
hazrlar. Sesin kapasitesi gemie dair farkl deneyimlerin deerlerini korur ve
kaydeder. Ses, hissin ve dncenin deien glgelerini takip eder ve yeni bir deneyimi
yaratmada onlarn deiimini ve birleimini oluturur. letiim sanatnda eyalar,
gelimi anlamlar kendilerine ekerler. Kelimelerin gcn gerekletirmek yer ve gk
arasndaki vastalarn yaylmyla gerekleir.
612
Edebiyatn ham materyali seslerdir.
Edebiyatn arac ise dildir. Dil ara olarak, anlam ve deerin srekli devam etme
yeteneine sahiptir.
613
Edebiyatn oluumuna katk salayan aralar, dil, kltr, kelime
ve sestir. Edebiyat sanatnn ifadesini gerekletiren en nemli aralar ise seslerdir.
nk yazl edebiyat olmadan insanlar szl olarak kendilerini ifade ederdi. Annelerin
ninnileri, ninelerin ykleri, genlerin bir araya geldiklerinde syledikleri tekerleme ve
bilmeceler ve an sevdiine syledii nameler seslerin uyumlu bir ekilde bir araya
getirilmesiyle ifade edilirdi. Daha sonra seslere yaz vasta olmutur. Bylece edebiyat
sadece bir toplumun deil btn toplumlarn duygu ve dncelerinin ortak olarak ifade
edilmesini salamtr..
Bununla birlikte uygunsuz kompozisyonla da bir sanat rn oluturulabilir.
iirde l, iirin dz yazdan farkn ifade eden ve iirin durumunu koruyan daha
incelikli etkiye gerek duyar. iirdeki fikirler uyak ls yerine uzun heceli szck
vastasyla yerletirilirse, fikirler ortadan kaldrlr. Roman ve dramda ok uzak ve
belirlenemeyen aralklar, gezici dikkatle kurulur ya da uyutularak ona konurken olaylar
ve karakterlerin birbirinin sonunu hazrlamalar karakterlerin tmnn gcn
eksiltirler.
614
iirde nemli olan, onun o zel yapsn koruyabilmektir. Romanda da
dikkat edilmesi gereken kurallara uyulduu takdirde ifadesi ok gl bir sanat eseri
ortaya karlm olur.

611
612
613
Zeltner, s.90.
614
149

Nesir, bir olaydaki ilikileri kartrr ve detaylar toplar. iir ise bu sreci tersine
evirir. O, enerjilerin yaylmn younlatrr ve ksaltr. iir, tek bana evrensel olarak
materyali temsil eder. iir, seslerin ritimini ve harmonisini temsil eder. Bu yzden
iirdeki her kelime hayalidir. O, saf duygusal olan temsil eder. Edebiyatn hayal gc
gnlk konumadaki szlerin icra ettii eyleri younlatrr ve idealize eder. Szler
sahnesinin en gereki sunumu, iir ve nesirle sunulur. iir ve nesir, zaman ve uzamda
etkin bir eye iaret eder. Anlam bir imkn olarak deneyim iindir. Anlam kelimenin en
keskin anlamnda idealdir. nk kelimeler kendi kendilerine gz kamatrc,
muhteem ve seri olduklar iin, mziksel batan karclk ve muhteem romantiklik
vardr.
615
Sanatlarn en idealist olan iirdir. iir mzikseldir, iirin doas insann
doasdr, insan ruhundaki mitleri, korkular, holanmay ve beeniyi yanstmasdr.
Ayrca insan iirde mzikten daha zgr alr. Onun materyali, yanmayan sesler
deildir. Btnyle zgrlktr.
616
Yahya Kemal Rindlerin lmnde stanbulu ve
stanbulun toprana karm lleri anlatmaktadr:
lm asude bahar lkesidir bir rinde;
Gnl her yerde buhurdan gibi yllarca tter.
Ve serin serviler altnda kalan kabrinde
Her seher bir gl aar, her gece bir blbl ter.
617

iirde ifadeyi salayan en nemli aralar seslerdir. Sesler bir edebiyat eserindeki
ritimi ve ahengi salar. Sesler olmazsa iirdeki harmoninin yakalanmas imknszlar.
iir kelimelerin dans olduu iin harmoniye katks olaandr. nk kelimeler
imgelerle ekillenir.
Edebiyatta karakteri ifade eden doa, sadece somut kavram biimlendirmez. Ayn
zamanda karakterler kendi doalarn artran durumlarda sunulduu iin,
genelletirildii varln zelliini verir. Ayn anda, durumlar tanmlanr ve
somutlatrlr. Edebiyattan gelen biyografi, tarihi roman ve dramay iine alan
terimlerde insanlar yarglanr, iaret edilir ve gzlemlenir. Karakterin baland
durumlar her ne olursa olsun, gelimemi ve tereddde terk edilme gereiyle

615
Dewey, Art as Experience, s.251- 252; Trer, s.163-164.
616
617
Ayvazolu, Gller Kitab, s.267.
150

resmedilir. Edebiyatta somut materyaller, dier trlere gre sanatn sembolik gzelliini
ifade ettii iin daha imgeseldir.
618
Edebiyatta ifadeler daha sembolik olduu iin hayali
unsur daha ok bulundurulur. Bazen karakterler ok abartl olarak ifade edilir. rnein,
gnmz romanclarndan olan Serdar zkann Kayp Gl
619
romannda hayali ve
mistik eleri bolca kullanmas okurun dikkatini ekmi ve ok okunan bir eser
olmasn salamtr.
Bununla birlikte dz yaz ve iir arasnda kesinlikle tanmlanabilen fark yoktur.
Deneyimde eilimlerin ynnn ar uta snrlandrlmas gibi iirsel olmayan ile
poetik arasnda da bir boluk vardr. Onlardan biri cennet ve dnyadaki eyi aklamak
iin kelimelerin gcn fark eder. iirsel olmayan betimleme ve anlatmann durumu
biriktirilmi detaylarn, zenle hazrlanm balantlarn durumudur. Poetik ise sreci
ters evirir. Poetik, hemen patlayc olan, bir enerji genilemesi verdii iin kelimelere
younlar ve zetler. Bir iir, kendi iinde evren olan materyali sunar. iirde
snrlanm ve kapal bir anlatm vardr ve bu anlatmla kendine yeterlilii ifade eden
sonula gerekleir.
620
Poetik canl ve dnsel alglamay talep eder.
621
Sz gelimi
Yunus Emre iirleri poetik zellik tamaktadr:
Bir kez gnl yktn ise
Bu kldn namaz deil
Yetmi iki millet dahi
Elin yzn yumaz deil,
Bir gnl yaptn ise
Er etein tuttun ise,
Bir kez hayr ettin ise
Binde bir ise az deil.
622

Sanatn gelimesini doa salar. Doay ifade eden her duygu sadece eserlerde yer
almaz, ayn zamanda sanat kavrayan ve toplayan materyaller tarafndan bilgilenir.
623

618
619
Serdar zkan, Kayp Gl, Tima Yaynlar, stanbul 2009.
620
621
Berleant, s.70.
622
Yunus Emre, Eriim Tarihi 1.10.2011http:Webhatt.com.,iirler,
623
151

Dolaysyla edebiyatn gelimesini salayan aralardan biri de doadr. Doann ara
olarak ifade edilmesini salayan da sanatnn duygu ve izleniminin doa gzellikleriyle
ifadeye elik etmesidir. Sz gelimi baharn gelii insana huzur, sevin ve mutluluk verir.
Ataol Behramolunun Bahar iiri, bunu ok gzel rneklendirir:
Bu sabah mutlulua a pencereni,
Bir gzel ann dnk kederinden
Bahar geldi, bahar geldi gnein doduu yerden
ocuum uzat ellerini.
624

Dz yaz ile iir arasna bir izgi izmenin g olmas, hem dz yaz hem de
iirdeki madde sanatn etkili deiimini yaatma gerei ile ilikili olmasdr. Daha
biimlendirici sanat, sreklilikle izilen nceki sanat deneyimden ok uzaa ayrlan
edebiyatn kltp kullanlmasn gsterir. Edebiyat, belagatli, manal, canl-
renklidir. Genelde edebiyat ekici, emre amade materyale sahip olduu iin, zellikle
edebiyat bu kaynaktan srekli canlandrlr. Fakat ou gelenek ve basmakalptan ileri
gidemez.
625
Edebiyatta sesleri anlaml hale getiren entelektel anlamlardr. Bunlar
edebiyatn spontan ve geleneksel halinden kurtulup zengin anlamlara sahip olmasn
salar. Edebiyatta en gl ve etkili sunumu iirle gerekletirilir. nk iir en zengin
belagatli ierii kendinde bulunduran bir trdr. rnein Necip Fazl, iirlerinde ifadeyi
glendirmek iin mbalaa sanatndan yaralanr. yle ki,
Ben ki toz kanatl kelebeim,
Minicik gvdeme ykl Kafda
Bir zerreciim ki, Ara gebeyim,
Dev sanclarmn budur kayna
626

Demek ki, edebiyatn ifade edilmesini gerekletiren en nemli ara dildir. Dil,
seslerin harfleri harflerin kelimeleri ve kelimelerin de cmleleri oluturduu bir ifade
aracdr. Dil, bir milletin gemiten gelen kltrel ve sosyal birikimini sunan

624
Recep Garip, Dil ve Edebiyat, Yenilenen Bahar, , Ed: Mehmet Akif Berse, S:16, stanbul 2010, s.42.
625
Dewey, Art as Experience, s.248-249; Zeltner, s.90; Shusterman, Pragmatist Aesthetics Living Beauty Rethinking
Art, s.10.
626
Ekane Babayeva, Dil ve Edebiyat Dergisi Necip Fazl Ksakrekin iirinde Tebih stiare ve Mbalaa Sanat,
, Ed: Mehmet Kamil Berse, S:17, stanbul 2010, s.74.
152

aralardandr. Edebiyat dz yaz ve iir gibi trlerden oluur. Bu iki tr ifade eden
aralar benzerlik gstermekle birlikte baz farkllklar vardr. Dz yaz, daha maddi
ifadeler varken; iir, daha hayali zellikleri kendisinde barndrr. nk iir, edebi
yn en gl dilin vasta olarak ifadeyi en ok zenginletirdii bir trdr.
1.3.8.3.3. Mzikte Ara
Mziin duygulanmsal tesirlere araclk etmesi nedeniyle sanatlarn hem en
yksei hem de en d olarak snflandrld bir gerektir. Organizmann tm
paralarnn duymayla ilikisi sebebiyle ses herhangi bir duygudan daha diren ve yank
yapar. Aralarn kullanm vastasyla ses, belirlilikten kurtulur ve konumayla
birliktelik salar, bylece mzik meydana gelir. nk mzik bedensel organlarn en
dorudan ve en youn olan duygu niteliidir. Mzik, biimsel ilikileri kullanarak
malzemeyi sanata dntrr. Bylelikle pratik oluumlardan en uzakta durur.
627

nsann kendi duygu ve dncelerini en youn ekilde ifade ettii sanat mziktir.
nk onda duygu younluu fazladr.
Ayrca, mziin kendisi bir aratr fakat o, aratan daha fazlasn ifade eder. Yani
mzik tadklar ile bir olan aratr; o, tadklarn birletirir.
628
Mzik sanat insanlarn
duygularn ifade etmesi asndan aratr. Yani mzik seslerin youn ritmi vastasyla
gerekletirilen bir sanattr.
1.3.8.3.4. Mimaride Ara
Plastik sanatlarda konum, hareketi ifade eden aralardr.
629
Mimariyi karakterize
eden, onun aralardr. Bunlar, doaya dair hammaddeler ve doal enerjilerin temel
formlardr. Mimari, bu materyallere dair o dnemde geerli ltlerin baz
grnmlerine baldr. Mimarinin fark, doal glerin etkisidir. Binalar dier sanatsal
rnleriyle karlatrrsak, materyallerin geni yelpazesinin gayelere uygun bir formda
tasarmlandn grlr. Mimarideki materyaller, dzenlidir. Mimari, ilk bakta byk
bir alanda deil, doaya daha yakn olan unsurlarla alr. Bu manada mimari, doann
yapsal ileyiini ifade eder. Nitekim binalar tm dier sanat objeleri arasnda varoluun
sabitliini ve devamlln temsil eden rneklerdir. Mimari daimi kuvvetini srdrmek
iin insan yaamnn ortak ve asli grnmlerine ilgi duyar. Fakat teorik

627
Dewey, Art as Experience, s.248, 252; Trer, s.162-163.
628
629
153

kavramsallatrmalarn etkisi altnda mimari insan deerlerini ifade etmede estetik
olarak zayftr.
630

Mimari ideal yaratmn balangcdr. Mimari boyutlu bir zellie sahip olduu
iin mimari rnlerin grsel cezbedicilii vardr. En geni materyali ierisinde
barndrd iin en az idealist olan sanatlardan biridir. En byk mimari rnler daima
kuleler ve katedrallerdir.
631

O halde, mimari eserler duyumlar vastasyla gerekletirilir. Fakat mimari bir
eserin varln salayan aralardan biri de doadr. nk her mimari eser bulunduu
yerin orafi zelliklerine gre oluturulan materyal ve malzemelerden meydana gelir.
1.3.9. Estetik Objede Ritim
Ritim, zihnimizdeki etkinlii kavramakla zdeletirilir. Saatin tik tak gibi
Dolaysyla ritim, dzenli aralklarla sesteki younluun bir deiimi olarak
tanmlanr.
632
Yapma ve yaamayla karakterize edilen gel git ritim olarak ifade edilir.
633

Bu nedenle estetik objenin, bir ritim ierisinde gerekletii zerinde durulmas gereken
bir konudur. Estetik ritim, bir dzenlilik meselesi deil; alg meselesi olarak
dnlmelidir. Alglar, deneyimin kendisinde bir ritim oluturduunda estetiktir.
Bunun anlam estetik bir deneyimin, yani etkinlii iinde sanat eserinin alg meselesi
oluudur. nk estetik deneyim alglamayla bir btn oluturur. Bu noktada yanl
kan, deien unsurlar arasndaki tekrarn devamll ile ritimin zde kabul
edilmesidir.
634
Farkl ilikilere has olan ritimlerin algnn birleiminde rol oynar. nk
sanat eserinde ilikinin rettii deneyim hem heyecan hem de toparlayclk oluturur.
Bu ekilde sonulanan algda, dzen, aklk ve ayn zamanda duygulanmsal olarak
ahenk grlr.
635
Byle bir alg da sanat eserindeki ritimle gerekletirir.
Oysa ritim devaml ve dinamik deiimler gerektirdii iin, mekanik ya da
tamamen tarafsz bir retim deildir. Ritim ancak zamansal dzende ortaya kar.
Tamamlayc deneyim ile unsurlarn enerjileri uzakln temelinde yinelenir. rnein,
bir aratrmac arkclarn seslerini aratrmak iin kayt cihaz kullanr. stn olarak

630
631
Dewey, The Early Works, s.274-275.
632
Dewey, The Early Works, s.162; Dewey, Art as Experience, s.170-172; Trer, s. 112-113.
633
Zeltner, s.16.
634
635
154

nitelendirilen baarl artistlerin seslerinin, perde izgilerinin biraz altnda ya da stnde
kaydedildii grlmtr. Aratrmac, sanatlarn mzikten her zaman zgrlk hazz
aldklarn belirtir. Ritim, devaml deime gerektirdii iin gerekten bu zgrlkler
mekanik ya da tamamen tarafsz bir retim ile sanatsal retim arasndaki farka iaret
eder. Bu noktada deiim sadece ritimin tanm iindeki dzeni deil; aksine estetik
dzenin kanlmaz etkinliini temsil eder. yleyse deiim ne kadar bykse, etkisi de
o kadar ilgin olur.
636

Bununla birlikte estetik tekrarn hayati, fizyolojik ve ilevsel olduunu beyan
eder. Unsurlardan ziyade ilikiler tekrarlanr; onlar farkl balamlarda ve farkl
sonularla tekrarlanrlar. Bu tekrarlar hatrlatc olduu kadar yeni olurlar. likiler
yksek bir beklentiyi tatmin etmede yeni bir istek, yeni bir merak oluturur ya da
deiik bir phe ortaya koyar. Bu unsurlarn birlemesi bir ara vastasyla bir retim
ve bir ina gerekletirir. Bu durum enerjinin dzenlemesini tanmlar.
637
Ritim
ierisinde tekrarlar vardr; bu tekrarlar, ritimin gelimesine ve deimesine bylelikle
estetik objenin geliip zenginlemesine katk salarlar. Sz gelimi Fuzulinin aadaki
beyitinde cn ve cnn kelimelerini tekrar tekrar kullanarak iire ritim kazandrarak
anlam zenginletirmitir:
Cn kim cnn iin sevse cnnn sever
Cn iin kim ki cnnn sever cnn sever.
638

Ritim inkr edilmez. Bir deneyimde enerjileri organize eden ve birletiren ritimi
inkr etmek, bencillik olduu kadar ukalalktr. nk enerjiler arasndaki
dzenlemenin tamamlanmasna ustalk denir. Bir mcevher, bir minyatr, zmlenmi
bir elyazmas, kk bir hikye kendi trleri ierisinde kendilerine has ustalklara
sahiptir. Her birine hkim olan ustalk, birletirilmi olan deneyimlere katkda bulunur.
Bu noktada birok anlam dzene koyarken dnce ortaya kar ve bylece hepsi de
destek bulduu, zetlendii ve muhafaza edildii bir sonuca hareket eder. Birikmi bir
btnle doru hareket eden bu enerjilerin dzenlemesini ve bu dzenleme iinde ara

636
Dewey, Art as Experience, s.170-172; Trer, s. 112-113.
637
Dewey, Art as Experience, s.173,176; Trer, s.115; Zeltner, s.68-69;70,72
638
Yavuz Bayram, Eski Trk Edebiyatna Giri EskiTrk Edebiyatnda Anlam Figrleri/Edebi Sanatlar, (Haz:
Ahmet Merter-Ltfi Alc-Muvaffak Eflatun-Yavuz Bayram-Neslihan Ko Keskin), Aka Yaynlar, Ankara 2006,
s.161.
155

gerelerin deerinin birletirildii ritim, gzel sanatlarn zdr.
639
Deweye gre eer
bu enerji dzenlemesinde ritim yoksa herhangi bir sanat eserinin varlndan sz etmek
imknszlar. Baka bir ifadeyle, sanat eserleri bu ritim vastasyla tamamlanr. Bylece
estetik objenin varl ortaya km olur. aheser olan Ayasofyan i uzamyla ilgili u
ifadeler kullanlr: Youn k ve n mermerlerden yansmasyla yapnn ii ok
aydnlktr. Gerekten de insan i uzamn dorudan gne yla deil, ierden gelen
bir kla aydnlandn syleyebilir, tapnak ylesine aydnlktr. Dev kresel kubbe
yapy olaanst gzelletirir. Sanki kunt duvarlar stnde duruyor gibi deil de
cennetten bir altn zincirle sarktlm gibidir.
640
Grlyor ki Ayasofya ritmik
unsurlarla i uzamn dzen ve ahengin var olmas inasn bin yldan ncesine
dayanmasna ramen gzelliini ve gizemini korumakla birlikte ona olan ilginin devam
etmesini salamtr. Yani sanat etkinlii gnlk etkinlikten daha heyecanl ve cokulu
bir ekilde gerekleir.
Ritmin yaamn iinden ve yaamla birlikte gelitiini ifade eden canl varlklarn
yaamlarnda bir dzen talep ettiklerini, ama ayn zamanda yenilik de istemektedirler.
Sz gelimi Renoirin Whistler adl tablosunda, pek ok renk ahenkli bir ekilde
birletirilmi olduu ve zt unsurlardan bir ritim oluturulduu iin zamannda ok
mehur idi. Fakat resim ksa bir sre iinde poplerliini yitirmitir.
641
Bu nedenle bir
estetik deneyimde gerilim yoksa ritim de yoktur. Yani bask ve gevemenin birbirini
takip ettii yerler haricinde ritim gereklemez. Ksaca diren ani boalm engeller ve
iddetli enerjiyi younlatran gerilimi toplar. Bu durumdan kurtulma, zorunlu olarak
dar yaylan bir form halini alr.
642
Bylece insanda yksek duygusal patlamalara
neden olan ritim ortaya kar. Baka bir ifadeyle devaml ayn dzen ierisinde
oluturulan eserlerin poplerliini kaybedeceini dnr. Fakat deerini yitirmeyen
eserler hala vardr. Fakat bu durum her sanat eseri iin geerli deildir. rnein,
Leonardo de Vincinin Mona Lisa tablosu, resimdeki kiinin sevimli glmsemesi ve
duruuyla insanlar heyecanlandrr ve dikkatleri zerine ekmeyi baarr. nk yllar
gese de deerini ve ritmini hala korumaktadr.

639
Dewey, Art as Experience, s.178-179,192; Trer, s.116-117; Trer, s.116-117,125; Zeltner, s.72.
640
Doan Kuban, stanbul Bir Kent Tarihi(Bizantion, Kostantion, stanbul), (ev: Zeynep Rona), Trkiye Ekonomik
ve Toplumsal Tarih Vakf, Numune Yaynclk, stanbul 1996, s.102.
641
Dewey, Art as Experience, s.173; Trer, s.114; Zeltner, s.71-72.
642
156

Santayanaya gre ise ztlklar sanat ierisindeki ritmi gerekletirir. nk insan
dmanca bir dnyann bilinsiz korkularna hkim olmay, btn hareketin retimine
engel olmay arzular ya da benzer kanallar iinde onu snrlar. Bunun iin estetik
deneyimin tamamlanmasna doru bir dzen, ztlk, erteleme ve bir kez hareket
edemeyen enerjiyi canlandramayan hissizlik ve duyarszlk kutuplar arasnda
deitirilen farkllatrlan yollarn okluu vardr. Daha sonra bu sabrszlk gelimez
ve kendini datr. Bylesi durumlar, doann ritmi ve ifadenin zddyla belirlenir.
643

Baka bir ifadeyle doadaki ritim varlyla ztlklara arasnda iliki kurulur ve bylece
ztlklar iinde estetik objenin ritmi aa kabilir. Resim sanatndaki kbizm akm,
sanatta ztlklar kullanarak perspektifi ve ekilleri deformasyona uratarak kullanrlar.
Kocaman omuzlar, byk kafalar vs
644
Van Goghun Postac Roulin tablosunda
dikkat edilirse eller maa gibi dzensiz ve orantszca yaplmtr.
645
Grlyor ki sanat
ztlklar ve ritim bozukluu farkl akmlarn domasna ve sanatn deiip yenilemesine
katk salar.
Bununla birlikte her sanat, yaratmnn birliliini paralara tamak iin tzsel
arac kullanr. yleyse bir sanat eseri olutururken, sraya koyulaca ilev, formun
dnlmesidir. Formun dnlmesi, esasen iliki ve balantlar kurmaktr. Form,
ritimin belirlenmesinde tamamlayc bir aratr. Sz gelimi aalar, all, imenlik
bir alan ve arka planda birka tepeyi ieren doal bir manzaraya bakldn
varsayalm. Manzara bu paralar ierir. Bu manzaray birey kendine gre en gzel
ekilde oluturmak ister. Bunlar iyi bir ekilde konumlandrmak ister. Fakat fiziksel
unsurlar olan manzarann paralar estetik bir btnlkte ele alnrsa, estetik deildir. Bu
durumda soruna estetik adan bakarak eklin kusurlarn, d evre, ktle ve yerleim
ynnden belirlemek gerekir. yi bir kompozisyon elde etmek ve daha nce sahip
olmadklar bireysellii, belirlilii ve alglanabilirlii kazanmalar iin deiikliklerin
bulunmasn salar.
646
Herhangi bir manzara sanat eseri olduunda paralar harmonik
bir btnlk ierisinde ekillendirilir.
Grlyor ki, ritim estetik objenin dzenli aralklarla uyum ve ahengini
gerekletiren tabakann addr. Ritim alg meselesidir. nk alg sanat eserinin

643
644
Erkul, s.187.
645
Erkul, s.201-202.
646
157

dzenli bir birlik ierisinde sunulmasdr ve ritim devaml ve dinamik deiimi
iermekle birlikte zamansal dzenle birlikte meydana gelir. Ritimde tekrarlar vardr.
Fakat bu tekrar, nitelikli bir tekrardr. Bu, estetik objenin geliip zenginlemesini salar.
Bununla birlikte ritim estetik objenin enerjilerinin dzenlemesini tamamlar. Ritim yoksa
tamamlanm bir estetik objeden sz edilemez. Ritmin meydana gelebilmesi iin
duygusal younluk, gerilim, yaam ierisindeki ztlklara ihtiya vardr. Fakat bu
ztlklar bazen ritimin geliimine engel olur. Btn bunlarn yannda ritim yaamla
geliir.
1.3.9.1. Estetik Objede Ritime Katk Salayan Unsurlar
1.3.9.1.1. Doa
Deweyde de Aristoteles gibi ahenk nemlidir. nk estetik deneyim dnyann
hareketliliiyle biraradadr. Zira yaam akp gittii srece estetik deneyim vardr. Ritim
doada bulunur. Gnein doup batmas, mevsimlerin birbirini takip etmesi, ayn
hareketleri, doum ve lm, uyuma ve uyanma, soluk alma ve kalp atlar,
materyallerle alan ritimleri ierir. Tm bunlar ilk insanlarda gizemli anlamlarla
ilikilendirilmitir. Doada oluan dramatik olaylar, insanlara daha nce mevcut
olmayan ritimleri dayatm ya da tantmtr. Doadaki ritimin retilmesi yaamdaki
drama duygusundan kar. Sanatlarn zleri dansn, heykelin, resmin ritmi iinde yaam
bulur. ekilsel sanatlar, sesin ve dansn ritmiyle birletirildiinde gzel sanatlar oluur.
nsan doayla ilikisini kutsamak ve en youn deneyimlerini hatrlamak iin doann
ritimlerini kullanr. Bu deiikliklerinin retildii sanat-bilim arasnda herhangi bir
ayrm yaplmaz. nk doann orijini hakkndaki doa hikyeleri estetik forma
sahiptir.
647
Nitekim Goethe de sanata etkisi asndan doay, O her eydir.diye
nitelendirerek nemine iaret etmitir.
648
O halde doa nedir? Doa, kendine zg
ierii bakmndan, her yaratn ve her doal oluumun gzle de grnen gerek
yndr ve btndr; bunun, evrensel btnlk iinde oluturduu sonu ise
varolutur.
649

647
Aristoteles, Poetika, s.19Dewey, Art as Experience, 15-16,153,157;Trer, 36-37; s.109-110; Timuin, Estetik,
s.186-187; Barnes-Maza, Art and Education Expression and Form, s.167-168; Shusterman, Practicing Phlosoph
Pragmatism and The Philosophical Life, s.31,37; Shusterman, Pragmatist Aesthetic Living Beauty Rethinking Art,
s.7,13
648
Altar, s.149.
649
Altar, s.149.
158

Dolaysyla dnyann objeleri, birbiri iinde birbirlerine gre devingendir. Ritim,
dnya devinimlerinin birbirine kart yerdir,
650
nk deiim ritimin esasdr.
Deiim yoksa durgunluk vardr.
651
Demek ki ritim dnyayla ilgili bir zamansallktan
nce insan ruhuyla bir zamansall duyurur. Henri Delacroix, Estetik gzlemlemenin
zaman, sanatn zaman kurulmu zamandr. Biimlenmi zamandr, ritimletirilmi
zamandr, uyarl zamandr, ruhun zamandr. Ritim duygusu, insann en temel
duygusudur.der.
652
Baka bir ifadeyle ahenk, ritim insann kendi varlnda vardr.
Sanat oluturan insan olduu iin, insan kendi ritmik dzenini sanat ierisinde grmeye
alr.
Bununla birlikte sadece doann deil insann yaam alglay da ritimlerle
gerekleir. Ritimler eya ve olaylar bir dzen iinde insana sunar. nsan evresiyle
uyumlu yaayabilmek iin eylemlerini zorunlu olarak bu ritimlere gre ayarlar ya da
deitirir.
653
Bu ritimler sanatsal etkinliin gelimesini salar. Eer ritimler olmasa
yaama ballk gereklemez. nk eyann retimindeki dzeni salayan da ritimdir.
Bu nedenle natrel ve objektif artlar, deneyimin dorudan nitelii tamamlanm
bir deneyime bal olan deerlerin tamamlayc ifadesini sonulandrmak iin herhangi
bir durumda kullanlabilir. Fakat sanatta natralizm, btn sanatlardaki zorunluluk
duyusal ara ve doal alma altnda olmaktan daha ok bir ey anlamna gelir. Demek
ki ifade edilen btn sanatlar, insan ve insanla ilgili bir yndr. Doal materyaller ve
ara, kullanlan objektif fenomen olarak tam sanatn varl delildir. Doann antitezinin
doruluu, ne sanat ne de keyfi dnce, ne fantezi ne de basmakalp gelenektir.
654
Yani
sanatn oluumunda etkili olan unsurlardan biri doadr.
Sanatta natralizmi, Bizans sanatna kadar geri gtrlebilir. nk Bizans sanat
doa terimi zerine kuruludur.
655
Bizans resim sanatnda, insan, hayvan ve bitki
figrleri bir zemin zerine yerletirilmitir. Bu dank figrler arasnda, etle tavan
avlayan bir ocuk, otlayan beygirler, mandolin alan bir adam, bir rmak perisi, aslanla
mcadele eden bir fil ve bir aacn zerinde bal arayan bir ay gibi tasvirler vardr.
656

650
651
Zeltner, s.71.
652
Timuin, Estetik, s.185-186.
653
Dewey, Art as Experience, s.153; Trer, s.109; Zelltner, s.72.
654
655
656
Bizans Resim Sanat, Eriim Tarihi: 25.05.2011, http://www.bigglook.com/bigtravelbizansresim.
159

Deweyin estetik literatrnde doa kelimesi zel bir anlama sahiptir ve o
naturalistik sfatn zellikle kullanr. Doa kelimesi eylerin btn emasn
kapsayan bir anlama sahiptir. Bu nedenle doa kelimesi hayal gcn, duyusal kelime
ve evrensellii iine alr. Deneyimde insan ilgileri, oluumlar ve gelenekleri fiziksel
dnyada olduu kadar yaanlan dnyadaki doann bir paras kadardr. Bu anlamda
doa dar deildir, Doa insann iinde ve insan onun iindedir.
657
Dewey doay
adeta insanla zdeletirir. Bunu Goethenin Faustda geen u ifadelerinde de grmek
mmkndr:
Gklerin sevgisi olan o p
Kutsal gnn arbal sessizlii iinde,
Bana koup gelmiti,
Tam o srada, btn onlar nceden biliyormuasna
Bunu bir dua, iten gelen bir tad izlemiti
Ne oldu anlalmayan ltuf dolu hasret,
Beni ormanlarda, ayrlarda koumaya zorlad.
Gzlerinden scak yalar akarken,
nmde (yepyeni) bir dnya uyanyor sandm.
Wagnere gre, Goethe burada ilk satrlarda zlemi, ikinci msrada ise sevgi ve
umudun birbirleriyle kucaklam olduunu ifade ediyor.
658
Goethe, baz duygular
ifade etmek iin doadan yararlanmakla kalmam adeta doayla btnlemitir.
O halde, Dewey felsefesindeki natralizmin uzants olarak ritmi oluturan
unsurlardan biri doadr. Doa, insann yaamn dzenli olarak gerekletirdii
uzamdr. nk insan, yaamn doadan ald ritme gre dzenler.
1.3.9.1.2. Duyumlar
kinci olarak sanatsal ritmi duyumlar, gerekletirir. Estetik obje iin
duyumlarnn nemi byktr. nk duyumlar, estetik objenin hem alglanmasna hem
de dekoratif niteliklerle sslenip insanlarn huzuruna kartlmasna yardmc olur. ifade

657
658
Altar, s.143-144.
160

eden Hudson duyumlaryla ilgili gzlemlerini u ekilde ifade eder: Gkyznn
mavilii, yeryznn yeillii, su zerindeki n parlakl, stn, meyve ve baln
tad, kuru ya da nemli havann kokusu, rzgr ve yamurun, ifal otlar ve ieklerin
kokular. Doada keskin sesler ve parfmler vardr. ieklerde belirgin renkler vardr,
kularn yumurtalar, mor cilalanm deniz kabuu yumurtas lezzetiyle beni mest eder
ve krmz mine ieinin gzellii kefederim
659
Hi kimse Hutson kadar duyusal
farkndal gzel bir ekilde ifade etmez. Doadaki ritmi alglamay salayan grme,
koklama, tatma ve dokunma gibi duyumlar, olmadan deneyimlenen eylerin nitelikleri
alglanamaz. Bunlar alglamay gerekletiren aralardr. zellikle duyumlarn etkinlii,
nitelikli bir rne karr.
660
Duyumlarn bu etkin alglamas estetik objenin nitelikli
olmasn salar. nk bir sanatnn duyum alglamas dier insanlardan daha
bilinlidir. Bu bilinlilik eserin ierisinde duyumlarn ilemesini de salar. Zira
duyumlar yaamn ritminin alglanmasna ve ekillenmesine sebep olurlar.
Bu duyumlarndan kulak ve gz birbirleriyle tamamlanr. Gz, eylerin devam
ettii karmaa arasnda bile bir manzarayla hareket etmekle deiimlerin korunduu
grnty verir. Grme, dokunma, hareketinin birleimiyle arka plan kabul eden kulak,
deiikliklerin daimi seslerinden etkilenir. Seslerle insann balant kurmasn salayan
bir materyal olan kulak, aleyhinde zt zellii vardr. Sesler vcudun dndan gelir.
Fakat ses kendi kendine yakn, ok yakn seslerle organizmay hareket ettirir. Btn
bedendeki titreimle sava hissedilir. Ses bir deiiklii rapor etmek iin, ses ani
deiikliklerle dorudan uyarr.
661
rnein, suyun aprts, derenin mrldanmas,
rzgrn iddetlenmesi ve slk almas, kaplarn gcrdamas, yapraklarn hrts,
dallarn hrt ve atrds, den objelerin gmbrts, depresyon hkr, zafer
naras, btn bu grltler ve seslerdir. Doadaki her hareket titreim vastasyla
etkilenir. Fakat srekli titreim grlt olmadan olur. Tamamlanm etki ve diren
vardr.
662
Btn ritim duyumlar vastasyla gerekleir.
Sanatta ritme sadece duyumlar deil, zihinde katk salar. nk bir estetik
objenin duyusal nitelikleri ve entelektel zellikleri birlemediinde, estetik olarak
hayal krklna uranr. Dekoratif ve ifadeli olanla ilgili sorun, tz ve formu ierikte

659
660
661
662
161

btnletirmede grldnde, sorun zmlenir. fade, manaya meylederken; dekoratif
ise, duyuma meyleder. Gzlerin k ve renge al vardr. Bu alk beslendiinde,
farkl bir doygunluk oluur. Duvar kd, hallar, resimli rtler, gkyz ve
ieklerdeki renkleri harikulade deitirme oyunu vardr. Arabesk, canl renkler
resimlerdeki yere benzer. Mimari yaplarn bysnde ritmin hem by hem de
saygnl vardr. Yaplar, izgiler ve uzamlar ok gzel uyarlamalar gereinden
trerler. Yaplar duyum sisteminin benzer bir organik ihtiyacyla buluur. Bu durum,
zel duyumlardan btnyle izole edilemez. izilen bu sonu, farkl ekilde dekoratif
nitelik, canlla katkda bulunan, ilikilendiren dier etkinliklere bavuran olaand
bir duyusal sistem nedeniyledir.
663

yleyse, insan iin duyumlar ve dnsel yaps sanatn ritmik dzenlemesine
katk salar. nk insann dnsel yaps, bir eserin ieriini zihinde gelitirirken,
formunun dekoratifliini duyumlar gelitirir. Bylece, ahenkli bir btnlk ierisinde
bir estetik obje oluur.
1.3.9.2. Sanatlarda Ritim
Ritim, insann bir objeyi bir sanat eseri oluturmak iin grlen btn ve
ksmlarn karlkl yorumlanmas, bu eserin bileenleri resim, drama, iir ya da mimari
ayn trde btn dier yelerle ilgili ritmik balantda durduklarnda izgiyle izgi,
renkle renk, uzayla uzay, kla aydnlanma ve resimde glge ve farkl faktrlerin
tamam, tamamlanm bileik bir deneyimi ina eden eitlilikler gibi birbirlerini
glendirdikleri etki olarak tanmlanabilir.
664

1.3.9.2.1. Resimde Ritim
Motor ve duyusal yap tek bir aletle biimlenir ve tek bir fonksiyondan etkilenir.
Yaam etkinlii olmas nedeniyle, daima hareketi engellemeye alma istei vardr. Bir
resim, gnlk evrelenen eylerin ounu yapmaktan ziyade daha dolu k ve renge
sahip manzaralarla honut olur. Estetik objelerdeki duyusal niteliklerinin
etkileyiciliinin tam stnl, resme kanttr.
665
nk ressamlar, duyum nitelikleri
vastasyla, resimde renklerin harmonisi ve ztl, dorusal ritimleri, glge-k
desenleri ve dzenin uzamsal aralklarn bazen gerek objelerde bazen de formu

663
664
665
162

bozulmu objelerde oluturur.
666
Baka bir ifadeyle sanat, kinattaki ve kendindeki
hareketlilii gerekletirmek isteyen insanlarn yapmak istedii eylemdir. Bu nedenle
sanat, evrendeki ritmin en yksek noktasyla ilgilenir. Bu dnceye sahip ressam, daha
canl renkleri ve daha canl tonlamalar kullanr.
Dolaysyla deneyimin ritmik zincirleri sanat eserine eitlilik ve hareket verir;
bunlar eseri monotonluktan ve gereksiz tekrarlardan korurlar. Yaananlar esasen ritme
karlk gelen ve esere btnlk salayan unsurlardr. Bu unsurlar eseri salt heyecan ve
amasz olma ameliyesinden korurlar. Estetik alglamann karakteristiini edinen bir
obje, estetik hale gelir.
667
Ressam olaya uzama bo bir dnceyle deil; yetenek ve
beenilerle uzun yllarn birikimiyle kazanlm deneyimlerden oluan bir altyapyla ya
da daha ok son zamanlarda kazanlan deneyimlerden kaynaklanan bir heyecanla
yaklamtr. O, bak asnda nyarg ve herhangi bir eilim gstermeksizin; temkinli,
sabrl, etkilenmeye ak bir dnce yapsyla gelir. Bu sayede izgiler ve renkler bu
armoni ierisinde belirginleir. Bu zel uyumlu ahenk, izgilerin ve renklerin ayrcalkl
sonucu deildir. Bu ahenk, seyreden kimsenin sanatyla birlikte getirdii eyin
etkileiminde yer alan gerek sahnedeki eyin bir ilevidir. nk yaayan bir canl
olarak kiinin kendi yaamnn akndaki baz birliktelikler, izgilerin ve renklerin tek
bir kalba ve ahenge girmelerini salamaktadr.
668
Sanat eserinde temsil kadar ahenk de
yerine getirilmesi gereken nemli bir unsurdur. Bunu gerekletiren sanat da bu ii iyi
bilen biri olmaldr. Bu sanat eserlerindeki renklerin ahenkli bir ekilde kullanm
insanlara duyusal etkide bulunabileceini ifade edebilir. Matisse renklerin insanlara
etkisiyle ilgili unu ifade eder: Bana hastanenin duvarlarn boyatsalar, hastalar
dertlerinden kurtulur diyemem, ama iyileme dnemini bir para temin edebilirim.
669

Baka bir ifadeyle hastanelerde insanlara yaam sevinci veren renkler kullanldnda
hastalarn iyilemeyi dnmeleri salanabilir.
Bottiellinin Spring ve Birth of Vens de arabeskin albenisi ve ritmik
unsurlarn yer ald rneklerden biridir. Resmin albenisi ritmi gerekletirmekle akl
eler. Aslnda o bu resimlerinde nemli nokta daha youn ve daha incelikli olan
ritimleri baarmann yollarn yaratma eilimindedir. rnein dzlemler, ynlar ve

666
Buermeyer, Art and Education Mystcsm and Art, s.81.
667
Dewey, Art as Experience, s.58-59; Trer, s.62-63; Shusterman, Pragmatist Aesthetic Living Beauty Rethinking
Art, s.55.
668
Trer, s.81.
669
Erkul, s.162.
163

renkler ilikileri keskin bir ekilde betimlemez. Ayrca, yuvarlak dzlemler ya da
dzletirilmenin kullanm vastasyla insan figrn ifade etme arac olarak Yunan
Heykelindeki uygunluk, Pheidias heykelleri tarafndan ortaya karlan beeninin
deerini kullanr. Bu zel ritmik mod tek standart olarak dzenlendiinde, aslnda iyi
deildir. Fakat bu durumda alg, srekli tal yzeylerle elde edilen n ritimleri bu
resimlerin karakteristiini oluturur.
670
Resimde ritmin oluumunu k tayf oluturur.
Ressam Delacroix ise resim yaparken bu ilk preanalitik safhayla ilgili unlar
ifade eder: Resmin ne yansttn bilmeden nce, resmin byleyici uyumu ve ahengi
sizi ele geirir.
671
Bununla birlikte Deweye gre, ritim sisteminden sonra eer bir
tablo bir izim(tasvir) olmalysa, ayn zamanda temel rengin ortakl olmal ve
tasvirlerle tanmlanmaldr. Ayrca leke ve lekeler olmal.
Renkleri kontrol altna alan izimler vardr. Dier tablolardaki renklerin grlts
parlamak zereyken, bu tablo coku ve grkemin bir duyumunu bize verir. Toplam etki
tekdze olan bir eydir. Sanatnn vastas dnda canl parlak renk, akla uygun ekilde
bir renk nermesi kesindir. Fakat bir sanatnn sahip olduu parlak renk ya da mat renk
bile enerjiyle gelitirilebilir. Onlar gibi bylesi gereklerin aklanmas, bir sanatnn
bir objeyi tanmlamak iin rengi kullanmas, rengi ve objeyi birletiren bu tam
kiiletirmeyle baarlabilir. Kendi nitelikleri iinde estetik obje renkler vastasyla ifade
edilir. Cevher ve gn yla cokulu parlayan objelerken; talar, elbiseler ve gne
yla grkemli objelerdir. Bir renk sakinletirirken parlak krmz canlandrr, geici
heyecanlar renkleri etkiler.
672
Sz gelimi grsel alglamada k yoluyla grnr,
yansyan ve krlan renkler aracl ile onlar ayrr; bu ite bu bilinen gerektir. Dier
taraftan bir resimde renkler, karm ve kirlilikler olmakszn manzaray verir. Renkler,
younlatrlm ifade eyleminin gerisinde kalm ve sklm artn paralardr. Bu
noktada ara renge dnr ve renk tek bana hareketlerin kalitesini tamak,
dokunmak ve ses karmak zorunda olduu iin, gndelik grnleri ierisinde fiziksel
olarak var olan, renklerin ifadesini ve enerjisini gelitirir.
673
Renoir, Fransz resmine
getirdii nee duygusuyla anmsanan bir k ve renk ustas olarak ritimi ok gzel

670
Dewey, Art as Experience, s.176-177;Jacques-Edouard Berger Vakf: Dnya Sanat Hazineleri, 25.05.2011,
http://bergerfoundation.
671
Dewey, Art As Experience, s.151.
672
673
Dewey, Art as Experience,203; Trer, s.134.
164

kullanan bir ressamdr.
674
Renoirde ritim, resmin yapsal formunda resmin
bileenlerinin srekli ini klarn yaygn olarak yerlemi formunda var olan bir
unsurdur. En gze arpan ritmik zellik, ok eitli ek ritimlerle ve tm formun nemini
artran ve pekitiren ilikilerin kurulumuyla giderek genileyen pek ok bileimdir.
675

Renoirin ritmi asla tekrar deildir. Bileenlerin birinden ziyade eitli unsurlarn bir
tekrarnn deiimidir. Bu eitlilik sadece unsurlarn ritimlerini var etmez, ayn
zamanda da plastik unsurlarn btn ritmini iine alr. Renoirin formunda ritmin
grevi, ana tasarmn dnda gelimesiyle organiktir ve formdan ayrlmaz.
676

Resimde naturalizmi hareketlendiren unsur tekrarlardr.
677
Resimde natralizm,
yapsal ilikilerle ilgilenen resimlerden yeryz, gkyz ve suyun farkl alardan daha
ani delilinde informal olduu iin daha tesadf deiim nerilir. Doann en derin
duyumdaki natralizmi soyut resimde ve kentsel yerlemenin insan hareketini
ilgilendiren dramda bile byk zorunluluktur.
678
Natralizm, renkler ve dier geleneksel
ikincil nitelikler konusunda somut yerlerin yanlln deitirmek iin durumsal
balamcl benimser. Yansyan renkler, deneyim edildikleri yerde mevcuttur; bu
deneyimler, k kaynann dahil olduu ve yanstc bir obje ile duyarl bir
organizmann bulunduu durumlardr. Her ne kadar renkli olan ey durum ise de
yanstc objenin de renkli olduu sylenebilir. Ortaya kan natralizmin diliyle renk,
durumdaki unsurlarn etkileimiyle ortaya kan bir zellik deildir ve durum deneyim
edildii iin, renkte deneyimin bir zellii haline gelir. Bu elbette tabiat deneyim
anlaydr.
679
Daha sonra, grme, bir btn olarak resme abartl deer veren parlakln
ritimlerini daha belirgin bir ekilde alglamay salar. Bunlarn her biri daha detayl
incelenirse, ilerinde daha kk ritimler aa kar. Kk ya da byk her ritim,
farkl organik enerji sistemlerini almak iin dierleriyle karlkl etkileime girer.
Enerjilerin organize olmas iin ritimler birbirleriyle etkileime girmek zorundadr.
680

O halde, resimde ritimi gerekletiren unsurlar, canl renkler ve tonlamalar ve
kdr. Renk ve k resimde ahenkli bir btnlk ierisinde sunulur. Ayrca resimde

674
Antmen, s.27; Byk ressamlar ve Resimleri, Eriim Tarihi: 25.05.2011, http://www.istanbul sanatevi.com.
675
Barnes-Maza, Art and Education Expression and Form, s.169.
676
Barnes-Maza, Art and Education Expression and Form, s.170-171.
677
678
679
Schook, s.155-156.
680
165

ritimi hareketlenidiren ey naturalizmdir. nk ressamlar resimlerinde doann ritmini
kullanrlar.
1.3.9.2.2. Edebiyatta Ritim
Ritim duygusu, sanatn her trne bir temel belirleyen olarak, vazgeilmez bir e
olarak yerleir. Ritmin en ok ne kt edebi sanat iirdir.
681
iirde ahenk ve ritim
sesleri vardr. iir en hipnotik sanatlardan olan mzie yakndr. iirdeki her kelime,
hayalidir. Edebiyatn hayal gc gnlk konumadaki kelimeler tarafndan
gerekletirilen idealize edilen iin younlatrlmasdr. Kelimelerle bir manzarann en
realistlik sunumudur. Fikrin ilettii anlam ise, herhangi bir zaman ve yerde etkin
olabilir. Mana kelimenin anlamyla idealdir.
682

Nitekim iirde ritimin nemini aklamak iin Wordsworthun Prelude adl
iirinden alnan baz satrlar kullanlabilir. Bu satrlarda hibir kelimenin szlkte
bulunan anlama iaret etmedii grlr. iirde rzgr, yamur, kuzu, aa, ta, duvar,
sis kelimelerinin anlamn bildiren toplam durumun bu fonksiyonudur ve bu nedenle
durumun harici bir sreklilii onu deitirebilir. Ayn ey karl, tek, harap, souk,
tartlmaz sfatlar iin de dorudur. Bu kelimelerin manalar bireylerin deneyimleri ile
belirlenir ve her biri glendirici faktr olarak tanmlanrken, dierleri gereklemeye
katkda bulunur. Bu durum, anlamn herhangi bir durumda ifade edilmi ilev olduunu,
her kelimenin anlamnn gelien deneyim sayesinde hem belirlediini hem de
belirlendiini gsterir.
683
rnein, Bakinin baharn geliini ifade eden iirleri vardr:
Btn dnya taze can buldu; bitkilerle hayata geldi
yle ki isteseler servi ve nar aalarnn hareket etmeleri ellerindedir.
Yine sabah rzgr hizmetlileri geldi,
imenlik hann avlusuna yk btn iek olan bir kafile kondurdu.
Burada da aa, rzgr gibi kavramlarn aslnda farkl anlamlar ifade etmek iin
kullanld anlalr. Aalarn sylenmesi uzun boylu ve salnan sevgiliye
benzetilmeleri ve nar yapraklar ele benzetilir. Sabah rzgrnn hizmeti olarak
kullanlmas, ieklerin amasndan, btn imenlii iekle demesinden

681
682
683
166

bahsedilir.
684
Grlyor ki hem Wordsworthde hem de Bakide doaya ait unsurlar
iire yansmtr. Bylece sanatlar duygu ve dncelerini ritmik bir ekilde dile
getirebilirler.
Wordworthe gre, Doa birinin teselli ve bar uruna birliini teslim ettii
eydir.
685
Miltonun lmnden sonra ngilterede gelitirilen poetik ifadeye kar
olarak Wordsworthnin iiri natralist bir ayaklanmadr.
686
Wortdsworthde ritimler
sayca, boyuta, hzca renk ve ton olarak esas niteliksel farkllklarn eitliklerini
tanmlamaya hizmet eder. Baka bir ifadeyle farkllklarn younluu, dorudan
deneyimlenmi konuyla ilgilidir.
687
Wordsworth bir iirinde kr ieklerini yle ifade
eder:
Gln kysnda, aalarn altnda
Uuup dans ediyorlard rzgrda
688

Ayrca iir epik, lirik ve dramatik olarak blnebilir. Epik iirde, doal gler
belirli bir duyumda insana muamele eder. nsanlarn motivasyonu, harekete geirmekten
ziyade insanlarn edimlerini verir. Lirik iir, tarihsel ya da mitolojik olaylarla ilgilidir.
Lirik iir, insann ak ve nefretleri, arzular sevinleri ve zntlerini ifade eder.
Dramatik iir ise lirik ve epik iirin her birinin zelliklerinin ounu bir araya getirir.
Dramatik iir, tarihsel dsal eilimlerin ve glerin sonucu olmaktan ziyade insanlarn
motive olduklar edimleri bize gsterir.
689
Naturalizmle ilgili Trk Edebiyatnda lirik
rnekler vardr. Lirizm alannda ince, duygulu iirler yazm olan bir airimiz Ahmet
Kutsi Tecerin Nerdesin? adl iiri lirik eyi yle dile getirmektedir:
Geceleyin bir ses bler uykumu,
im rpermeyle dolar:-Nerdesin?
Aryorum yllar var ki ben onu,
Akym beni aran bu sesin.
Gn olur sryp beni derbeder,

684
Haluk pekten, Baki (Hayat Sanat Eserleri), Aka Yaynlar, (6.Bask), Ankara 2007, s.54-55.
685
686
Dewey, Art as Experience, s.159; Jackson, s.72-73.
687
688
Urgan, s.535.
689
Dewey, The Early Works, s.276-277.
167

Bu ses rzgrlarla karr gider.
Gn olur peimden yrr beraber,
Anszn haykrr bana:-Nerdesin?
Btn verileri atp iimden,
Varlm yalnz ona verdim ben
Elverir ki bir gn bana Geldesin.
690

iir, ritim yani nazm sanat olduu iin, gfteden nce bestedir. Msralarnda
name hissedilmeyen bir manzume, sadece bir gftedir ki o nesir sahasna atlr. Msra
bir beste gibi hissedilen manzume olursa iirdir. iiri gfte halinden karp nazm
haline getirecek olan; Yahya Kemalin ifadesiyle deruni ahenk ve musikidir. O halde
msray ve btn olarak iiri meydana getiren, bir baka ifadeyle sezgi veya duygunun
ses haline gelerek kelimeler arasndaki anlaml, uyumlu ve mzikli ses art
artardaldr.
691
Yahya Kemal, musikiyi seslere yklemitir. yle ki her ses, anlatt
olayn sesini musikili bir tarzda aksettirmektedir. Sleymaniyede Bayram Sabahnda
manevi havay anlatan msralarda munis bir ifade ve musiki vardr:
Artarak gnlmn aydnl her saniyede,
Bir mehabetli sabah oldu Sleymaniyede
Kendi gk kubbemiz altnda bu bayram saati,
Dokuz asrnda btn halk, btn memleketi.
Yer yer aksettiriyor mavileen manzaradan
Kalkyor tozlu zaman perdesi her an aradan
Bu uysal ses giderek hrnlayor:
Kar dalarda tutumu gibi gl baheleri,
Koyu bir krmzlk gkten ayrmakta yeri
Gkte top sesleri var, belli derinden derine;
Belki yzlerce ehir sesleniyor birbirine.

690
Altar, s.36.
691
zden, Estetik ve Tarih Felsefesi Asndan Yahya Kemal, s.102-103.
168

Hayal ettii bu top sesleri birden somutlayor:
Gkte top sesleri bir bir nerelerden geliyor?
Mutlakaa her biri bir baka zaferden geliyor:
Kosavadan, Niboludan, Varnadan, stanbuldan,
Anyor her biri bir vakak heybetle bu an;
Deniz ufkunda bu top sesleri nerden geliyor?
Barbaros, belki, donanmayla seferden geliyor!
Ve sanki top sesleri kelimelerle patlyor. Sonra ses yeniden alalyor ve adeta
yalvaran, kreden bir sese dnyor:
Ulu mabette kartm vatann birliine,
ok kr Tanrya, grdm, bu saatlerde yine
Yaayanlarla beraber bulunan ervah
Doludur gnlm klarla bu bayram sabah.
692

Bununla birlikte doa vastasyla bu hareketlilii salayan ritim, tek bir zellikte
deiim ve deiimle snrlandrldnda ayn uzaklk, sonulanan tz ve formun
ayrmn rneklendirir. Aina olunan fikirler, standartlatrlm ahlaki tler, Bir Joan
iin bir Darly ak gibi geleneksel romance temalar, gl ve zambak gibi objelerin kafiye
giydirildiinde ve ritimli vezinle ifade edildiinde daha cezbedici olur. Ritim tarafndan
yorumlanan btn materyaller ve konu yeni bir konuya dntrlr. Bir eyin iinin
dnn bilinmesi gerektiren eyle ilgili insan yaama dndren i ilham duyumunun
insana verdii ani by vardr.
693
ngiliz Edebiyatnda olduu gibi Trk Edebiyatnda da
ieklerle ilgili ritimsel albenisi olan iirler vardr: Divan Edebiyatnda Necatinin,
gllerle sslenmi gl bahesinin gzelliini, baharn geliini, gllerin aln, gl
bahesinin canlln vurgulad u msrasna baklabilir:
Gld dnyann yz ald glen gl gibi
694

692
zden, Estetik ve Tarih Felsefesi Asndan Yahya Kemal, s.105-106
693
694
lyas Yazar, Necati Beyin Gazellerinde Aan ieklerin Sultan GlTurksh Studies nternational Periodical
For The Languages, Litarature and History of Turkish of Turkic Volume 4/8 Fall2009, s.2373(2371-2382).
169

zetle, ritim bir edebi eserin tabakalarndan birini oluturur. Ritmin en youn
olarak grld edebi tr iirdir. iirde ritim, natralizmin etkisiyle gerekletirilir.
1.3.9.2.3. Mimaride Ritim
Mimaride, maddenin almasnda, bu alma lmlerindeki snrlar izen
depreen titreimli okama, yongalama, ssleme, paralama, vurma vardr. Fakat daha
nemli, savama ve dikme iin hazrlk zamanlar, zafer ve hasatn kutlama zamanlar
vard. Eyalarn kullanmyla ekillendirilen formatif sanatlar, sesin ritimlerine ve bu
bedenin kendi hareketlerini ieren hareketlerin ritimlerine adanmt ve teknik
sanatlardan dolay gzel sanat nitelii kazand.
695
Muhteem yaplar ve heykellerde
ritmin olmad ya da onlarn iinde ritmin metaforik olarak bulunduu iddias, algnn
kaltsal doasndan habersiz olunmasndan kaynaklanr. Herhangi bir obje ile ilgili anlk
olan tanmlamalar vardr. Bu tanmlamalar, gemiin olaylar zinciri ierisinde meydana
gelir. Uzman olan kii bir objenin ilk bakta bir masa olduunu kolayca fark edebilir.
696

Vitruviusa gre, bir mimari yapnn gzelliini salayan ey ahenktir. Ahenk,
elerinin ayarlamalarndaki gzellik ve uygunluktur. Uygunluk, bir yapnn yetkinlikle
geerli ilkelere gre yapldnda beliren formdur. rnein insan vcudunda nkol,
ayak, avu, parmak ve dier kk uzuvlar arasnda bir tr bakml ahenk vardr.
Mkemmel yaplarda da byledir.
697
Dewey zellikle Amerikan ehir caddelerindeki
yaplarnn ounu estetik bayal, formlarn dzenli tekrar tarafndan sebep olunan
monotonluktan dolay ritimsel zellikleri olmad iin eletirir.
698
Mimari yapda ritmik
dzen nemlidir. Mimari eserin ritmik dzeni, yapnn her unsurunun milimetrik
hesapla dzen, uyum ve ahenginin salanmasdr.
zetle, mimari eserin ritimi eserin estetik oluumunu salayan tabakalardan
biridir. Eserde ritim yoksa ta ynndan baka bir eyi ifade etmez.
1.3.9.2.4. Mzikte Ritim
Ritimin etkisi, zellikle mzikte ou insann gzn aar. Herhangi bir sanatta
ahenkli bir btn tarafndan yaplan etki sklkla sanatn mziksel nitelii olarak
belirlenir. Buna karn ahenk estetik deneyimin bu aamasn sresiz olarak srdrmek

695
696
Dewey, Art as Experience,182-183; Trer, s.118.
697
698
170

mmkndr. Bu aama srdrmek deneyimi gelitirme derecesidir Burada yksek
seviyede dorudan ele geirmeyi bir garantileme vardr ve deneyimlenenin gelitirme
derecesidir. Bu estetik deneyim ierisinde gerekleir.
699
Ritim, mzik iin ok
nemlidir. Mziin k ve inilerin, dalgalanma ve gerilemelerin, hzlanma ve
yavalamalarn, sktrma ve gevetmenin, ani gven ve gvensizliin zn verir fade
soyuttur, buna ve una eklenmekten uzaktr ve youn bir ekilde direkt ve somuttur. Bu
yzden sanat olmakszn seslerin, ktlelerin ve figrlerin deneyimi ile niteleyici bir
deiimin ilkel kalaca aikrdr.
700

Bu nedenle tekrarsz ritimin olamayacan, bir davula vuruun ayn zamanda
ritim tarz olarak ele alnabileceini sylenilebilir. Burada monoton olandan ziyade
tekrarlanan vurular standarttr. Bu vurularn her biri ayr birlik olan dier ritimlerle
eitlilik gsterir. Burada tekrarn tersine; yava hareketlerle balayan ses perdesindeki
heyecan ya da kk lgnlkla birlikte bir gelime, bir alma vardr. rnein Afrika
zencilerinin ilkel ritimleri, medeni kltrlerden daha az birleik olsalar da ok eitlidir
ve yaam doludur.
701

Ritmik bir dzen ierisinde her kapama ve durdurma eylemi, mzikteki duraklar
gibi, snrlar ve bireysellikleri birletirir. Mzikteki durak bir boluk deildir; belirtilen
noktada kalmayan ve aslnda her tr sesi de mzikte ritim olarak deerlendirmek doru
deildir. nk deiik cisimlerin bir yere arpmalar ya da zerlerine vurulmalaryla
ya da trmalanmalaryla oluan grlt trlerinden seslere doal olarak ton
denilmemektedir; mzik sanatnda dzenli titreimle oluan ve bolukta dzenli
yanklar oluturabilen seslerden yararlanlmaktadr. Mzisyenin bu dorultuda
deerlendirebilecei sesleri oluturabilecek nitelikteki aralar ise olduka snrldr.
Yukarda deinildii gibi ancak saat rakkas biimindeki titreimleri llebilecek
nitelikte olan aralar ve sesler kullanlmaktadr.
702
ok sesli mzikte sesleri oluturan
gerelerin yapsal varlklar gerei meydana gelen titreimlerin etkisiyle oluan renkler
armonisi, estetik adan byk bir nem tamaktadr.
703
Beethovenn, 6. Senfonisi iin
meydana getirdii program ilgin olduu kadar, eserde ilenen olaylarn pastoral, hatta
psikolojik ynleri bakmndan da alabildiine duyarldr. Programn sralan yledir;

699
Dewey, Art as Experience, s. 151
700
701
702
Altar, s.114.
703
Altar, s.122.
171

krlara karken duyulan sevin, dere banda, kyllerin neeli syleileri, frtna,
frtnadan sonra kran duas
704

Dolaysyla mzikte ritim, sanatta ylesine belirleyicidir ki mzik parasnda ritim
deiikliinin tam tamna nyap deiikliini getirdii grlr. Gerekte mzii mzik
yapan sz deil ezgidir. Ezgiye temel zelliini kazandran da ritimdir
705
. Dans etme ile
eletirildiinde en evvel fiziksel etkinliklerden biri olduundan mzikte ritimin en eski
ve en yaygn olarak gerekletirildii grlr.
706
Ritimdeki eitlilik zerine yapt
vurgu, ritimi mzikteki tempoya, resimdeki izgilere, iirdeki vezne, heykeltralktaki
dz ya da przsz kvrmlara indirgemeye kar kmak iindir. nk bylesi
snrlamalar Bonsaquetin kolay gzellik olarak adlandrd eilimleri yanstr.
707

Yani ritim estetik deneyimin tamamlanmasnda byk etkisi olan unsurdur. Ritim yoksa
sanat eserinin tamamlanmasndan sz edilemez.
Demek ki, ritimin en gzel ekilde grld sanat dal mziktir. nk mziin
kendisi ritimsel oluumdur.
1.3.9.3. Ritim ve Simetri
Bir sanat eserinde her ne zaman aralar, birlik ve beraberlik iinde ve karlkl
olarak glendirilerek belirlenirse, eser dzenli olur. te bu eserde fonksiyonel ve
simetrik olarak adlandrlan eydir.
708
Bir deneyimde etkileime giren unsurlar ile
objelerin fiziksel ve uzamsal dzeni sabittir. Bununla beraber zamansal unsurun, yani
ritimin gz ard edilmemesi gerekir. Sz gelimi heykellerin ve yaplarn simetriye sahip
olmas onlarn fiziksel dzenini gsterir. Bu yaplarda ritmin yok farz edilmesi estetik
etkileri kesinlikle vazgeilmez olan niteliklerin alglanmasn engeller.
709
Sanat eserinin
iindeki lm yn genellikle simetri olarak isimlendirilir. Btn tamamlayc
deneyim ve estetik deneyim ritim ve simetri ile karakterize edilir.
710
Yani bir sanat
eserinin hareketliliini ritim salarken eserin dzenliliini de simetri salar.
Bununla birlikte Deweye gre statik terimler iinde simetrinin tanm, unsurlarn
tekrar olarak alglanan ritimin oluturduu hatann tam uyuandr. Denge, arlklarn

704
Altar, s.142.
705
706
Dewey, The Early Works, s.162
707
708
709
710
Zeltner, s.74.
172

datlmasnda nemlidir. Terazinin iki kefesinin birbirlerini itmesi ve ekmesi
ayarlandnda, denge oluur. Estetik objeler gelien deneyime bal olduu iin, simetri
ya da dengenin son ls, birbirine zt unsurlarn en byk deiiklii ve ufkunu bir
araya getiren kapasitedir. Bu noktada arlklarn vurgusuyla dengenin ilikisi doaldr.
nk herhangi bir alandaki eser sadece kart kuvvetlerin birlikte almalaryla
gerekletirilir. Bu yzden sanat eseri iindeki her ey, terazideki dengeye baldr.
Kendi iinde bir kuvvet olarak gl ya da zayf, byk ya da kk gibi eyler
yoktur.
711
Tapnaklara hkim olan oranlar, stunlar arasndaki uzaklklar veya cephenin
eitli blmleri arasndaki oran, mzikteki aralklar belirleyen oranlarla rtr.
Gerekten de saynn aritmetik kavramlarndan eitli noktalar arasndaki uzay
geometrisi kavramna Pitagoras bir yaklamdr.
712
Eserdeki her trl ly simetri
oluturur. Bu durum terazinin dengesi kadar hassastr; milim bir l fark simetrinin
bozulmasna neden olur.
Ritim sadece tek bana var olmaz, onu simetri ile birlikte dnmek gerekir.
Simetri pahasna ritimin nemini abartmas, enerjilerin organizasyonu fikrinde ritim ve
dengenin dnce yoluyla ayrt edilse bile- pratikte ayrlamayaca gereine dikkat
ekmek iindir. nk simetri bir eyin dierleriyle ilikisinin lmnde fark edilir.
Bu bakmdan simetri ve ritim, vurgunun farkyla hissedilen eydir. Simetri,
hareketsizlii tanmlayan aralar ile greceli baarlar karakterize eden zellikler mevcut
olduunda anlalr. Varlardan ok geli gidilerle, yani hareketle ilgilenildiinde ritim
belirginleir. Fakat her durumda simetri, etkisizleen enerjinin dengesi olduu iin,
ritimi ierir. Bu srete durgunluun uzam hareket tarafndan doldurulduunca ritim
oluur ve bylece lm iin iine dhil olur. Simetri ve ritim sanat retiminde
birbirinden ayrlrlar. Fakat bu gerek, sanat eserinin estetik olarak tamamlanmadna
iaret eder. yle ki eserde bir yandan delikler, l noktalar ve dier yandan harekete
geirilmemi ve zmlenmemi heyecanlar vardr. Soruturma gibi dnsel
deneyimlerde ise, aratrma ve zm bulma ritmi vardr. Fakat kural olarak bu
aamalar estetik nitelikteki sreci etkilemede olduka arzidir. Bu aamalar konu ile
duygudalk kurduklarnda ve btnletiklerinde, sanatsal oluumun ina edildii

711
Dewey, Art as Experience, s.187; Trer, s.122; Zeltner, s.75-76.
712
Eco, s.64.
173

bilincine haiz olurlar.
713
Enerjilerin organizasyonu tamamlannca ortaya denge unsuru
simetri girer. Simetri olmazsa sanat eseri tamamlanmaz.
Ayrca bir sanat eseriyle ilgili olarak onlarn simetrisini ve dzenini incelemek
duygusal bir tatmin salayabilir. Fakat bu dnsel tutum, entelektel deil estetiktir.
Tamamlanm bir tabloya ya da gzel bir manzaraya bakmaktan alnan haz ayndr.
714

Dewey iin bir sanat eserini ritim ve simetri asndan incelemek duygusal haz iken; bir
sanat eserinin oluumunda ritim ve simetriye yer vermek akli melekeleri kullanmay
gerektirir. nk estetik obje bir noktada duygularn dnsel yansmasdr
Bununla birlikte mimari uygulamalarda oran ilkesinin yeniden ortaya k
sembolik ve antrmalar eklinde de grlr. Gotik sanattaki begen yaplar zellikle
de katedrallerdeki glbezek sslerin belki de byle yorumlanmas doru olur. Duvarc
ustalarnn imzalarna, dier bir anlatmla her katedral ustasnn kilit ta gibi,
inaatndaki en nemli talara kazd kiisel ifrelerine de bu gzle baklmas gerekir.
Bunlar belirli diyagramlara ya da kafeslere oturtulmu geometrik desenlerdir.
715

Mimaride dini yaplarn vazgeilmez dzeni simetri temelinde kurulmutur. Mimarlar
bu kurala titizlikle uymak zorundadr. Bu kural oran prensibine dayanr. Oran bir
yapnn btn blmlerinde bileenlerin ayn lyle llebilmesine baldr ve
yapnn btnnde, paralar arasndaki uyumu salayan belli bir birim kullanlarak elde
edilir. Bir mabet tpk insann organlar gibi, simetrisiz ve oransz, yani bileenleri
arasnda gerekli ilikinin kurulamad bir dzenle ayakta duramaz.
716
nk mimarinin
grevi ehirle ilgili olarak, doann en stn ve en kusursuz yasas olan simetri ilkesinin
gerektirdii gibi belli bir dzene, bantya ve belirli sayya gre oluturulan bir btn
oluturan paralar arasndaki uyum ve denge eklindeki gzellik anlayna cevap veren
dengeli, ak ve anlalr bir plan oluturmaktr.
717
rnein Ayasofyann Kubbesi
718

ok zel bir lyle vardr. Hala uzmanlar kubbenin nasl durduunu zememilerdir.
Bu nedenle bunun ancak olaanst gler tarafndan yapld sylenir. nk
simetrisi ok zel bir ekilde ayarlanmtr.

713
714
715
Eco, s.69.
716
Eco, s.75.
717
Farago, s.85.
718
Kuban, s.101-102.
174

Ayrca ritim ve simetri sadece baz alardan sanat eserini dzenlemezler.
Enerjilerin dzenlenmesi ritim ve simetriyi gerekletirirken, enerjilerin zt ynlerde
gelimesi ritimin ve simetrinin birbirinden ayrlmasn, sanatlarn zamansal ve uzamsal
olarak ayrmn beraberinde tar. Bir objenin yaylm ve hacmi, yani uzamsal
nitelikleri matematiksel bir anda dorudan alglanamaz. Bu yzden sanat, gndelik
algnn tm muhtevasna sayg gsterdii gibi, algnn malzemelerinin uzamsal ve
zamansallna da sayg gsterir. Sanat formun aralaryla seer, geniletir ve
younlatrr: Sanatn ak klnmas ve dzenlenmesinde icra edildiinde, malzeme
formun gerektirdii ritim ve simetriyi kazanr. Varsaylan bilimsel onayn yokluu
dnda, gzel sanatlarda zamansal ve uzamsal ayrm daima anlamszdr. Sz gelimi
dorudan duyulan mzikal sesler ve uzayda grlen renkler, yansmalar sayesinde o an
iin gerekte olmadklar kadar deerli olduklar etkisini brakrlar. Resimde mesafeler
ve ynler grlr, mzikte de faslalar ve sesler duyulur. Mzikte sadece tempo ve
resimde sadece sabit yerler alglansayd, mzik tmyle yapsz ve resim de kuru
kemiklerden baka bir ey olmazd.
719
Baka bir ifadeyle iyi bir formun koulu orant ve
simetridir.
720
Deweye gre sanat eserinde uzamsal ve zamansal unsurlar bir arada
bulunmal ki ritim ve simetrinin birliktelii vastasyla tamamlanm bir eserden sz
edilebilsin.
Resimde ritim ve simetriye gre younluk ve genilik ilikisi ve bunlarn her
ikisinin gerilimle ilikisi szel bir mesele deildir. Bask ve gevemenin birbirini takip
ettii yerler haricinde ritim yoktur. Diren ani boalm engeller ve iddetli enerjiyi
younlatran gerilimi toplar. Bu durumdan kurtulma, zorunlu olarak dar yaylan bir
form halini alr. Bir resimde souk ve scak renkler, tamamlayc renkler, k ve glge,
yukar ve aa, geri ve ileri, sa ve sol, bir denge ile sonulanan bir resimde ortaya
kan kart trlerin aralardr. Erken dnem resimlerinde bu simetri ounlukla sa ve
sol pozisyonlardaki kartlklar yoluyla ya da apraz bir dzenlemeyle sonulandrlr.
Bu resimlerde bile simetri sadece uzamsal deildir. Fakat on nc ve on drdnc
yzyln siluet resimlerindeki gibi nemli figr tam merkezde yer alrd. Objelerin
duraanl tandk formlarn salam dengesi hatrlatlarak baarlr. Bu yzden

719
720
Eco, s.73.
175

resimdeki simetri etkisi, asli olmaktan ziyade armsaldr. Baka bir ifadeyle resmin
merkezi uzamsal deil; aksine etkileen kuvvetlerin odadr.
721

Dahas, mziin her blm veya her bir kesiti, bir resim, heykel ve binann
ahengi gibi denge ve simetriye sahiptir. O halde melodi zamanda yaylan bir akorttur.
722

Formun simetrisi, ritim ierisinde bulunmaldr. Simetri, bir btnn paralar arasnda
meydana gelen bir dzen ilkesidir ve bir dikey eksenden bakldnda bir btnn
birbiriyle uyuan iki yarma blnmesine dayanan bir dzeni ifade eder.
723

Elbette ki ritim ve denge ya sanata yabanc ya da baka sanattr. Sanat eseri
herhangi bir akn z gzellik diye adlandrlr. Sanat herhangi bir duyumu retmekse,
sanat ya detaylar retir ya da genel zellikleri retirse, sanat neme sahip bir deneyim
tarafndan objelerdeki potansiyelleri seerek almas takip edilir. Basite dzen, ritim
ve denge, deneyim iin nemli enerjilerin objeleri en iyi ekilde eylemesi anlamna
gelir.
724

Anlalyor ki, ritim ve simetri bir sanat eseri iin gerekli bir unsurdur. Yoksa bir
sanat eserinin form ve tznn etkinliinden sz edilemez. Bir sanat eserinin zamansal
ynn ritim salarken uzamsal ynn ise simetri salar. nk bir sanat eserindeki
ritmik unsurlar arasndaki ztlklarn dengesini simetri oluturur. Bir sanat eserinde
uzamsal ve zamansal unsurlar bir arada bulunmal ki ritim-simetri birlikteliiyle
tamamlanan bir estetik objeden sz edilebilsin.

721
722
723
724
176

KNC BLM
SANATIN EPSTEMOLOJK MAHYET
2.1. BLM SANAT LKS
2.1.1. Sanat
Sanat ideal mi yoksa reel olarak m deerlendirilir? Deweye gre sanat saf
idealist ve saf realist olarak ifade etmek imknszdr. Sanat materyalle ifade edilmesi
asndan realist iken, fakat deneyimin ideal fonksiyonunu gerekletirmek iin estetik
deneyimin duyumunda idealisttir. nk sanatta kullanlan materyal, ideal olan
realitede gerekletirmek uruna vardr.
725
Bununla birlikte sanat, zihin ve duyumun
karm neticesinde oluan bir btnlktr. Sanat bu iki yetinin gelitirilmesiyle
canlandrlr. Duyum ve anlam arasndaki ayrm iptal etmek yerine her ikisini bir araya
getiren bir btnsellik oluturulmaldr. Bunu salayabilmenin yolu da en tamamlayc
birletirici arac bulmaktr. Gaye bir sanat eseri meydana getirmek olduunda duyum ve
manann birleimi kanlmaz sondur.
726
Dewey, bu ifadesiyle sanatn ne realist ne de
idealist olduunu fakat her ikisini bir araya getiren bir etkinlik olduunu ifade eder.
Yani sanat, btn anlam ieriini barndrmas ve estetik deneyimi gerekletirmek iin
duyumu kullanlmas sebebiyle idealisttir.
Bu nedenle sanat, ne sadece isel ne de sadece dsal bir olgudur. Sanatn ne
sadece zihinsel olduu ne de sadece fiziksel olduu sylenebilir. Sanatn dnyay
deitiren bir forma sahiptir. Yaamn srekliliini salayan ve dsal ssleri ya da
grnm destekleyen etkinlikler mevcuttur. Bazen insanlar istedikleri etkinlikleri
yapmak konusunda kstlanrlar. te bu kstlama insanlar kendi ilerine dnmeye iter.
dnyalarndaki duyum ve hayal oyunlarna snrlar. Ancak bu noktadan sonra
etkinlikleri sanatsal deil, ancak estetik olabilir. Zihinsel yaamlar duygusaldr, bir i
limana snmak anlamn tar.
727
Baka bir ifadeyle sanat ierisinde hem duyumu hem
de zihni bir araya getirdii iin idealist olarak kabul edilebilir.
nsan benliinin tamamlanma aamasn gerekletiren sanatta semenin,
zorunluluu vardr. Seimin olmay dzensiz bir derlemeyle sonulanr.
728
nk

725
726
727
728
177

seim yoksa sanat teknik ura olmaktan teye geemez. Sanatn konusu, bireyin
bakalaryla ilikilerinde yaad haz ve aclarn ifadesidir. Bir sanat iin geerli olan
bu deerlendirmelerin tm, dier her trl zel ura iin de geerlidir.
729
Sanatta
seim nemlidir. nk kiinin sbjektif deneyimini yanstr. Yoksa dierleri bir sanat
etkinliinden ok derlemedir. Sanattaki bireysellii sanatnn bilinli ilgi ve tercihi
belirler. Bu da daha orijinal bir sanat eserinin ortaya kmasn salar. Deweye gre,
sanat yaamn kendisi olduu iin yaam iinde bulunan btn duygulanmlar ierisinde
ac ve haz vardr. Fakat sanat bu duygulanmlar en iyi ekilde ifade eden ve
yaanmasn salayan bir deneyimdir.
Sanatn ilevlerinden biri, zihnin maddeden uzaklamasna sebep olan ahlaki
ekingenlii gidermek.
730
Martin Heidegger gre, sanat, yaratlm hakikatin sanat
eserinde saklanmasdr.
731
Sanatsal etkinlik, baz dncelerin, amalarn, duygularn,
durumlarn ya da olaylarn, deneyimlerden yararlanarak, beceri ve imgelem kullanlarak
ifade edilmesine ya da bakalarna iletilmesine ynelik yaratc bir insan etkinlii diye
de tanmlanabilir,
732
nk sanatn takip ettii yol uzun ve zordur
733
. Btn sanat
eserleri, yalnzca takliti deil, gerekten yaratc olmas artyla duygular gelitirmeye
hizmet eder.
734
Sanatn ilevi ifade edilirken sanatn maddesel yn gz nnde
bulundurulur. nk sanat paralanamaz bir btnlk olarak deerlendirilir.
Ayrca gzel sanatlarn yaratmnda drtlenme esizdir. Deneyimin
tamamlanmasyla drtlenmede resim, iir, mzik ve heykel gibi sanatlarn varl
yoksa herhangi bir varlk olmayacak gzel sanat da var olmayacakt.
735
Sanatn
ieriinde bireyi bu etkinlii gerekletirmeye iten drtlenme yoksa sanatn
gerekleme aamas olumayabilir.
O halde Deweye gre sanat nedir? Sanat, duygu ve algnn teknik birlemesi
araclyla, kiideki ahsi olmayan duyumu heyecanlanarak, bireyi evrensel olanla
badatrmaya alan enerjinin imgelemidir.
736
Bu ifadeyle Dewey, sanatn yaplan ve

729
730
731
Bozkurt, s.276.
732
Bozkurt, s.15.
733
734
James Hemming, The Development of Aesthetic Experience, Emotional Development in Adolessence, Ed:
Malcolm Ross, s.163.
735
736
178

yaplm eyin bir nitelii; dsal olarak bir isim tz tarafndan tasarmlanan bir ey
olduunu syler. nk sanat, yapmann tarz ve ieriine baland iin,
niteleyicidir.
737
Dolaysyla sanat bireydeki btn enerjinin birleimi olarak
deerlendirilebilir. Yani sanat, hem duyum ynn hem de teknik ynn bir araya
getiren bir btnlemedir.
Buna gre sanat, hem duyum hem de anlam bir araya getiren btnlktr. Bu
nedenle Deweyin sanat anlay idealist olarak deerlendirilebilir. Sanatta bireyin
drtlenmesiyle balayp onun seicicilii gz nnde bulundurarak duyum, alg ve
anlam birleimini salayan paralanamaz btnlktr.
2.1.2. Bilim
Bilim, istatistii toplayabilir ve izelge yapabilir. ok iyi sylenildii gibi, bilimin
tahminleri gemiin tarihini geri evirir.
738
Bilim, matematiksel birtakm ilemler
yapabilir. Bilim, maddi sonularla hareket ettii iin tahminlerinin doru olma ihtimali
vardr. Bu nedenle bilim, yeni bir fiziksel doa anlayn kendisiyle birlikte getirir. Bu
yeni anlay, gemiin, zellikle tipik Hristiyan geleneinden bir miras olan insan
anlay ile yan yana durmaz.
739
Baka bir ifadeyle bilim dinden gelen insan merkezli
doa anlay yerine fiziksel doa anlayn getirmitir. Dolaysyla her eyden nce
bilimin metodu farkldr.
740
Bilimin metodunda kademeli bir ilerleme vardr. Yani bir
hipotez alnr, analiz ve sentez basama ile incelenip bir zm yolu nerilir ve
deerlendirme yaplr.
Bununla birlikte bilime gre, yaam istikrarl ve btn olarak grmek gr
phelidir. En kt ihtimalle, bu durum, eyann tabiatna aykr olan hayal gcnn
sentezlerinden kurtarlmas gereken bir eydir. Bir ey kesindir; btnlk gemie
dnme ihtiyacn ifade ederek elde edilemez. Bilim buradadr ve yeni bir birleme onu
hesaba katmal ve dhil etmelidir.
741
Baka bir ifadeyle bilim geriye dnp bakmaz, var
olana yeni olan ekleyerek geliir. rnein bilgisayar teknolojisi, her gn deien bir
zellie sahiptir.

737
738
739
740
741
179

yleyse bilim, birtakm matematiksel ilemler ve tahminlerle uraan, bu
ilemleri yaparken fiziksel doay kullanan, kademeli olarak gerekletirilen ve
gnbegn yenilenen bir zellik tar.
2.1.3. Sanat ve Bilim Arasndaki Ortak Ynler
Dewey ilk olarak sanat ve bilim arasnda keskin ayrmdan sz etmenin zorluunu
ifade eder. Deneyim ve doa arasnda ve dolaysyla sanat ile bilim arasnda keskin bir
ayrm yapmak imknszdr.
742
Deneyimi nasl doadan ayramazsak sanat da bilimden
ayramayz. nk bilim sanat gelitirmek iin bir vastadr ve genel bir sanat
anlaynn olumasna katk salar.
743
Sanat ile bilim arasnda her ne kadar ayrm olsa
da yine de baz ynlerden birbirlerine katk salarlar. Sanatn geliimini salayan da
bilimdir.
Diren ve kargaa her zaman sanat retmede nemli bir faktr olmutur. Sanatn
ykselebilecei dnya, ne tamamyla dik bal ve somurtkan ne de btn arzularn
tatmin eden ve istekleriyle uyumlu bir dnyadr. Srtnme, makinelemeyi hareket
ettiren enerjiyi salamak iin gerekli olduu kadar estetik enerji retmek iin de
gereklidir. Eski inanlar hayal gc zerindeki kontroln kaybettiklerinde, evrenin
insana gsterdii direncin bilim tarafndan aa karlmas gzel sanatlar iin yeni
materyaller salayacaktr. Bugn insan, ruhunun zgrln bilime borludur. Bilim,
insana daha cokun bir merak uyandrm ve varlndan daha nce haberi bile olmad
eylere sayg ile merak byk lde hzlandrmtr.
744
Baka bir ifadeyle sanat
meydana getirmek iin insanlar ac ve sknt iinde olmallar ki gzel eserler meydana
getirebilsin. te Dewey iin insana bu zgr ruhu veren bilimdir. Bilimin verdii bu
zgrlk, sanattaki hayal gcyle gerekleir.
Bununla birlikte sanatlarn dier kltr formlaryla yapsal balantsnn
olmaynn nedeni, sadece modern yaamn karmakl olamaz. Bu karmaklk
yeterince gerektir ve sanatn durumu zerindeki etkisi kolayca kefedilebilir. Fakat
daha nemli gerek, yaygn paralanmlktr. Dewey gnmz ana moderni
oluturan iki g enjekte edildiini iddia eder. Bu iki g, doal bilim ve teknolojidir.
Bu bakmdan, ada uygarlkta sanatn rol ve yeri sorusu bilim ve teknolojiyle

742
Trer, s.9.
743
744
Dewey, Art as Experience, s. 353; Trer, s.230-231.
180

yakndan alakaldr. Bu iki g, onlara ait tutum ve onlardan kaynaklanan sonular
deneyimin btn unsurlarn paralamtr. Bu durum Bat uygarlnn tutarszlnn
bir bildirisidir.
745
Bir yandan uygarlk ynnden ilerleyen, te yandan tamamen
maddelemeye giden bir toplum vardr. Estetik deneyim sadece maddi deildir. Onun
bir de tinsel yn vardr. te bilim ve teknoloji estetik deneyimin maddi ynn
desteklerken, tinsel ynn hep eksik brakmtr. Bu da insann sanatla vastasyla
btnlemesine mani olur. Dolaysyla denilebilir ki bir lkenin sanat ne kadarsa bilimi
de o kadardr.
746
Sanat, insanolunun elinde byk filozoflarn atlayp getiklerini
ortaya karmak, bilimlerin zihinsel bir yolla kavrayp yorumlayamad bir eyi anlayp
aklamak olanan salayan anlalmas g ve bilgi isteyen bir aratr.
747
Baka bir
ifadeyle sanat bilimin de toplum tarafndan alglanp kavranmasn salar.
Ayrca bilim, g artnn kontrolne, varsaymda bulunmaya uyarlanm bir dil
kullanr; bu dil elbette bir sanattr.
748
Kelimeler, bilim ve entelektel amalara hizmet
ettii gibi iirsel amalara da hizmet eder. Bir iir, airin fiziksel olandan ok
entelektel olan grd ve iiri fiziksel belirtilerle tanmlamaya devam ettii bir his
gibidir.
749
Baka bir ifadeyle bilim sanatn dilini kullanarak etkinliklerini gerekletirir.
Hatta belirli koullar altnda bilimin konusu estetik olabilir. nk estetik ve sanatn
amac dorudan yaantnn kendisinin pekitirilmesidir ve sanat bu gayenin
tamamlanmas iin uygun arac kullanr.
750
Sanat ve bilim varln yeni anlamlarn bir
araya getirme grevinde alrlar.
751
Yani bazen de sanat bilimi ara olarak kullanabilir.
Bu nedenle belli bir noktada bilim ve sanat kesiir. Bilimin rettii her trl
soruna ramen, uygarlk iinde bir sanat ve bilim btnlemesi imknsz deildir. Sz
gelimi endstriyel evrenin yaratmak iin alt, zel rnlerin estetik kaliteyi ortaya
koymas bilim ve sanat etkileimini gerekletirir. Sanat, endstriyel rn rnei olan
ekillere ve krsal yaamdan ayr olarak kente ait objelere almada, yavaa deimeye
balar. Ressamlktaki modernistik figrlere doru ynelim bu deiimin sonucudur.
752

745
746
Timuin, Estetie Giri, s.111.
747
Ziss, s.40.
748
749
750
Trer, s.217.
751
Zelther, s.20.
752
181

En son teknolojiyle retilen bir rn estetik niteliklerini ierisinde barndryorsa estetik
yaam tam olarak gerekleirse sanat ve bilim btnlemesi elbette gerekleir.
Bununla birlikte sanattaki ritim ile bilimdeki doal kanun terimlerinin eit
olduunu ifade eder. Doal kanun ile doal ritim terimleri eanlamldr. Doadaki
bu ritimleri formlletirmek, bilimin kanunlarn oluturmak anlamna gelir. Astronomi,
jeoloji, dinamik ve kinematik, farkl deiimin trlerine ait dzenlerin ritimlerini
kaydederler. Matematik, bu ritimleri evrensel olarak elde etmeye alan alandr. Bilim
bu deiikliklere dair anlay incelttiinde ilerler. Nitekim doa bilimlerinin tarihi,
arkaik insandan balayarak en mull kavraya uzanan ritim kaytlarn ortaya
koyar.
753
Baka bir ifadeyle sanat iindeki ritimleri oluturan aslnda bilimdir. Bu da
sanatla bilim arasndaki ortakl gsterir. Bilim olmasayd ritmik deiimlerden
haberdar olunamayabilirdi. Bylece sanatta gerekleen ritimsel dzen
alglanmayabilirdi. Dolaysyla bilim ve sanat ritim konusunda ortak bir ilgiye sahiptir.
Ritim varoluun evrensel emas olduu iin, deiim iindeki dzenin
gerekletirilmesi tm sanatlara yaylr. Bu manada her sanatn ritmi, bilinaltnn
derinliklerindeki bir tze gre oluur. Bununla beraber bu tz, doal ve baarlm
yaam aamalarnda belirlenen ilikilerin ritmini de hesaba katar.
754
Yani insan
davranlar ve yaam ekilleri kinattaki dzene gre devam ettii iin ritim hususunda
bilim ve sanat arasnda ortaklk vardr.
Son olarak Deweye gre bilim ve sanat arasndaki ortak ynlerden biri de bilim
gemii dikkate alarak ilerler; ayn ekilde sanatn da gemii nemseyerek gelitiini
syler.
755
Dewey burada bilim ve sanatn ayn yntemi kullandn ifade eder. Yani her
ikisi de gemiin birikimiyle imdiye ve gelecee katk salar.
Anlalyor ki, sanatla bilim arasnda keskin bir ayrm yoktur. Belli bir noktada
her ikisi de birbirini tamamlamaktadr.

753
Dewey, Art a Experience, s.155; Trer, s.110; Shusterman, Practicing Philosophy Pragmatism and The
Philosophical Life, s.74.
754
755
182

2.1.4. Sanat ve Bilim Arasndaki Farklar
Deweye gre, bilimsel, sanatsal ve ticari zihinler farkl eilimleri temsil eder. Her
birinde seimin, hafzann ve organizasyonun tercihsel tarzlar mevcuttur.
756
Bilim ve
sanatla uraanlar farkl bir zihinsel yetenee sahiptirler. nk bilimle uraanlarda
daha ok kavramsal bilgiyi aa karan yetenek eilimi varken; sanatla uraanda ise
hem kavramsal hem de hissi yn aa karan bir yetenee yneli vardr.
Bu nedenle bilim daha ok bilgiyi ara olarak kullanrken, sanat ise daha ok
estetik bak ara olarak kullanr.
757
Sanatta ortak inan ve tutum varken; bilimin de
ortak inan ve tutumun ayrlmaz bir paras olmas iin, uzun bir zaman gerekir. Bu
olana kadar, bilimin hem metot hem de sonular ihtisas yapm uzmanlarn mal olarak
kalacaktr. Hayal gc zerinde bilim tarafndan uygulanan zararl etkiyi u anda bile
grmek ve abartmak mmkndr. Sz gelimi fizik bilimi, objenin niteliklerini kendi
deeri iinde ortaya koymaz. Bilimin bu yaps, sanata olumsuz etkiden ziyade olumlu
bir etki yapar. nk insan fiziksel dnyann daha yaknna getirilmitir; itici gler ve
fikirler iindeki doa artk daha belirginlemitir. Bu durumun sanat harekete
geirecei aikrdr.
758

Bununla birlikte sanatlar, genellikle retim yapmakla ilgilidir ve bu nedenle onun
oluturduu ekiller deiiklik gsterir. Bilimin hazr rettii sonularna gre, bilim,
deiim yntemlerinin bilgisinden oluur. Bilim ve sanat konular arasnda sabit ve
geilmez bir snr vardr. Ama her ikisinde retim ya da tasarm suni aralar ve aygtlar
vastasyla gerekletirirler ikisi de obje zerinde younlar; fakat urat ya da
kullandklar materyallerle objeyle iletiimleri farkldr.
759
Hem bilim hem de sanat bir
ey retmek amac tarlar, fakat kullandklar materyaller ve yntem farkldr. Ayrca
bilim de sanat da uzay-zaman kavramlarn farkl ekilde deerlendirir. yle ki bilim
ve sanat, niteliksel uzay ve zaman ele alr ve onlar eitliklerin iine girdii ilikilere
indirger. Bilim, uzam-zaman ayn ve tekrarlanan eylerle ilgilendii iin kendi iinde
bir deneyim deil gerek deneyimin durumlardr. Oysa sanat uzam ve zaman tm

756
757
Dewey, Art and Education Experience, Nature and Art, s.29.
758
759
Dewey, Philolosopy &Education(Problem of Men), By Little Field Adam&Co, Amerika, 1958, s.288; Shusterman,
Pragmatist Aesthetics Living Beauty Rethinking Art, s.18.
183

eylerin tzne dair nemli deerler olarak alr.
760
Baka bir ifadeyle uzam-zaman
kavram bilimde somut olarak deneyimlenirken; sanatta ise estetik tz ierisinde anlam
bulan kavramlar olarak deerlendirilir.
Bu yzden, sanat ve bilim arasnda ama birlii vardr, her ikisi de bireyselliin
zgrletirildii bir metoda dayanr.
761
Fakat sanat bilimden daha zgr idealler ve
deerlerin ortaya kmasn salar. Sanatn zgrl, kendinden ya da dsal
snrlamas olmayan kendi dncesi ve ilgisinden tatmin olma anlamndadr. Sanatn
zgrl kanunlar zgrletirme deildir. Onun zgrl kendi kanununu takip
etmektir.
762
Baka bir ifadeyle sanatta kendi kabna smama zgrce ilerleme varken;
bilimde ise zgrlk vardr, ama baz kuralara gre ilerler.
Bilim ie yarar aklama biimlerine iaret eder. Sz gelimi, gnmzde
deiime ak grnen bilim su, H
2
Odur aklamas esasen suyu varlkta klan
koullarn oluturduu bir aklamadr. Bu aklama, kapsaml olarak suyun var olma
koullarna ilikin yargda bulunduu iin, popler ve modern bilim ncesi
aklamalardan daha iyi bir aklamadr. Bu noktada bilimsel aklamann ve bilimin
gnmzdeki saygnl, onun yol gstericilii ve yeni oluundandr. Bilimsel aklama
sanatla rekabete girecek olursa ve bu noktada taraf tutulmas gerekir. Bu iki bildirim
biiminden hangisinin ok daha hakiki bir aklama niteliinde olduuna dair hkm
getirmek zorunluluu vardr.
763
Sanatn aklamas zengin ifadenin kullanm
eklindeyken bilim ise aklama yapar. Fakat bilimin aklamas somut nitelendirmeler
eklindedir. Bylece bilim aklamalarn nitelikletirip gelitirdiinde sanatla yaracak
duruma gelebilir.
Dolaysyla nesirden farkl olarak iirsellik, bilimsellikten farkl olarak estetik
sanat, aklamadan farkl olarak ifade, deneyimi ynlendirmede farkl bir ey sunar. Bir
iaret tabelasnn yapt aklamay ve gsterdii yn izleyen bir yolcu kendisini
tabelann gsterdii ehirde bulur. te o zaman ehrin sahip olduu kimi manay kendi
yaam deneyimi kazandrabilir. ehir, hakikaten bir yandan tarihiyle kavranabilir; bir
yandan da maneviyatn anlatt tm dier kaynaklar ve grkemli bir tren eliinde,
gerekletirilen bir kutlama ierisinde kendisini anlatabilir. ehri ziyaret eden kimse,

760
761
Barnes Art and Education John Deweys Phlosophy of Education, s.18.
762
Dewey, The Early Works, s. 270.
763
184

herhangi bir atlastaki aklamalardan farkl olarak deneyimler elde eder. Oysa iir veya
resim, doru betimsel tarifin lleri dhilinde ilemez; ancak iinde yer alan kendi
yaamn iler. Nazm ve nesir, edebi fotoraf ve tablo gibi, farkl amalara deiik
aralar kullanarak eriir. Nesir nermesel olarak oluur. Nazmn mant ise, nermesel
ifadeleri kullandnda bile nermeselliin tesindedir. iirin bir gayesi vardr; nk
sanat, gayenin dorudan gerekletirilmesidir.
764
Sz gelimi stanbulun Gezi
Rehberi
765
diye bir kitap okunduunda bu kitap bize sadece gezilecek yerleri maddesel
bir aklamayla ifade ederken; Orhan Veli Kankn stanbulu Dinliyorum Gzlerim
Kapal
766
iiri youn bir duygu seliyle stanbulu dorudan hissetme ve yaama imkn
sunar.
Bununla birlikte bilimsel yanyla sanat bilimle bir yaknlk kurar. Toplumsal
bilincin bu iki formu arasndaki btn farklara kar sanat tpk bilim gibi yaam
deneylerini ksaltp zetler, insann ufkunu geniletir, baka dnemlere ve lkelere
ilikin bilgilerini oaltr, gereklikteki grnglerin zn kavrayp onlarn gnlk
yaantda her varln kavrayamayaca yanlarn gsterir. Bilgi edinmenin objesi ve
formu sanatta ve bilimde baka bakadr. Shakespearin oyunlarnn her biri, eylemin
getii dnemle ilgili bilimsel aratrmalardan daha az bir bilgi verir insana.
Shakespearin tragedyalar tarih kitaplarnn yerini tutamazken, tarih kitaplar da
Hamletin ve Kral Learn verdii bilgileri veremez.
767
Dewey, bilimsel aklama ile
sanatsal aklama arasnda fark olduunu; ancak bu her iki bilgilendirmenin farkl
ynlerden deneyimler kazanlmasn saladn ifade etmektedir. Tarihi bir kitapla
tarihi bir roman ya da tiyatro arasnda farkllk vardr. lber Ortaylnn Meknlarla
Olaylarla Topkap Saray
768
adl eserine bakldnda tarihi bak asyla yazld
iin ieriinde bilgi ve aklama grlrken, Demet Altnyelekliolunun Moskof
Cariye Hrrem
769
adl eseri edebiyat bak asyla yazlm bir eserdir.
Bilim anlamlar aklar; sanat onlar ifade eder. Aklama, bir cismin ya da ortaya
kabilecek bir durumun yaanmas halinde oluabilecek koullar izah eder.
770
nsan

764
765
Murat Belge, stanbul Gezi Rehberi, letiim Yaynlar, stanbul 2008.
766
Orhan Veli Kank iirleri, Eriim Tarihi: 30.05.2011, http//www.iirdefteri com.
767
Ziss, s.38-39.
768
lber Ortayl, Meknlarla Olaylarla Topkap Saray, Kaynak Kitapl, stanbul 2007.
769
Demet Altnyelekliolu, Moskof Cariye Hrrem, Artemis Yaynlar, stanbul 2011.
770
Dewey, Art as Experience, s.87-88; Trer, s.77-78; Dewey, Recontruction n Phlosoph, s.115.
185

bilimde olduu gibi sanatta da tasarlayarak kendini gerekletirir.
771
Sanat ve bilim
arasndaki gerek ayrm ayn objeyi farkl yollardan vermelerinin zgl formunda yatar.
Sanat, grme, alglama ve hissetme biiminde bilim ise bilgi biiminde yorumlar.
772

Baka bir ifadeyle bilimde elde ettikleri sonular ierisine hi duygu koymadan
aklama eklinde verirken sanat ise birikimini duygusal ifadelerle sunar. Sanatn
aklamas bilimden daha zel bir ifade ierir.
Van Goghun kardeine yazd mektuplardan gzlemledii ve birounu
resmettii eylerin anlatmlarndan birini yledir. Trinquetaillede demir kpr
zerinde Rhone ehrinin manzarasn seyrediyorum; gkyz ve rmak pelin otu
renkleri iinde, rhtmlar bir leylak glgesi, korkuluklara uzanan desenler; siyahms,
arka plan kaplayan gz alc turuncu sra ve ardnca sralanm bakr talarndan bir
diziyle beraber, demir kpr lesiye mavi. Burada anlatlann Van Goghun lp
bitii bir dizi tasvir ya da aklama olmad, kardeinde uyandrmak istedii
duygulanmlar olduu grlr. nk olayn getii yerin tasviri ile Van Goghun
abalad ey arasndaki fark, aklama ve ifade arasndaki farkll verir. Bu yzden
resmin baars, onun ifadeselliidir.
773
Bunun dnda ise bilimde aklama vardr.
Baka bir ifadeyle bilim bir objenin maddesel ynn bize ifade ederken; sanat ise onun
tinsel yn; yani duygusal yn zerinde durur.
Nitekim bilim ile sanattaki aklamann yaps farkl olduu gibi aralarndaki
soyutlama da farkldr. Her sanat eserinde bulunan soyutlamann bilimden fark,
soyutlamann yneldii eilim alanyla ilgilidir. Hickmann da ifade ettii gibi bilimde
obje tanmland zere ve etkileyici aklama ynnde; sanatta ise, sanatnn kendi
varl ve deneyiminin ne ifade ettii ve dolaysyla ortaya kacak soyutlamann
mahiyeti ve kapsam ynnde objenin ifadesellii oluur.
774
Ecoya gre, estetik,
sylenilen eye deil daha ok syleme ekline ilgi duyar.
775
Baka bir ifadeyle sanatta
bir eyi dekoratif bir tarzda sunma varken, bilim elde edilen sonucu olduu gibi sunma
vardr. Aralarndaki fark sanatta soyutlama ifadesellik ynnde; bilimde ise soyutlama
aklama eklinde gerekleir.

771
Timuin, Estetie Bak, s.122.
772
Artut, s.24.
773
774
775
Bozkurt, s.319.
186

Bilimin sanatn deerine etkisi var mdr? Dorudan bilimin sanat deerlerine
etkisi, dinin etkisinden ok daha azdr. Dantenin ve Miltonun, artk bilimsel durua
sahip olan kozmogoni etkilendiini beyan eden kii cesur bir eletirmendir.
776
Sz
gelimi, Dantenin lahi Komedyas
777
dinin etkisiyle yazlan bir eserdir. Milton Paradise
Lostda Adem ile Havvann cennetten nasl kovulduklarn anlatr. Kaynaklarnn bir
ksmn Kitab Mukaddes oluturur.
778
Wordsworthe gre ise, Bir kii zaman ayrp
objelerle ilgili balant kurmas onlarla ilgili holanma ve ac ekme gibi duygular
yaad anlar varsa, kimyac, botaniki ve mineralogun en uzak keifleri iir sanatnn
en uygun objeleri olacaktr. Fakat iir ne bilimin popler hesabna uyar ne de bilimin
karakteristik deerlerinin iinde olur.
779
Wordsworthin iirlerinde, sanat bilimin
aklamalarn kullanr. Yani sanatn onun verdii aklamalara gre yapar, onu
duygular yanstarak ifade eder.
Bilimsel eser, gayeleri nceden belirlenmi rnler sanat eserlerinin aksine,
mekanik ve akademik rnlerdir. Sanat, tamamlamadan nce eserinin sonucu
hakknda kayg tar. Sanat, bilim adam gibi bir an nce sonuca varmak yerine,
algsn srdrmeyi dnr. Bu anlamda gzel sanatlar, kefi ierir. Zira keif,
deneyime yeni eylerin girmesine izin verir. O halde sanatsal retim, eserin batan sona
tketimsel aamalarndan oluur. Bu yzden sanat eseri, hem ara hem de sonutur.
Sanatn arasall dar gaye ve anlamlara hizmet etmesi deil; aksine gndelik
deneyime tazelenmi, yani rafine edilmi tavrlar sunmas ve sonsuz huzur duygusunu
kazanmaya katkda bulunmasdr.
780
Bilimsel eser ieriinde duygu olmayan mekanik
zellik tar. Fakat sanat eseri yle deildir, sanat eserini meydana getirirken bir ocuk
gibi kendini tazelenmi ve yenilenmi hisseder. rnein Wordsworth, iirlerinde hem
doann gzellii hem de insan yreinin en zl tutkularn ifade eder. Ayrca
Wordsworthin sanatsal keifteki en nemli becerisi, doay gzler nne seren bir mucize
olarak grmesi, doa karsnda insann ne hissettiini dile getirerek, doann d
grnnn altndaki gizlerin gleri sezerek, bunu insanlara ifade etmesidir.
781
Demek ki

776
777
Dante Alighieri, lahi Komedya, (ev: Rekin Teksoy), Olak Yaynlar, stanbul 2009.
778
Urgan, s.315; Zeltner, s.52.
779
Dewey, Art as Experience, s.332; Shusterman, Practicing Philosoph Pragmatism and the Philosophical Life, s.63
780
Trer, s.107.
781
Urgan, s.579,581.
187

sanat eseri her an yeni bir oluum ve keif ierisinde gerekletirilirken, bilimsel eser,
birtakm sebeplerin hangi sonular getirdii durum ierisinde kendini gsterir.
Jamese gre sanat eserinde kesin ifadeler aslnda dolayl olarak sunulur. nk bir
sanat eserinde farkl fikirler, ani niteliksel ynleriyle, farkl hissedilere sahiptir. Karmak
bir problemi biri, bu fikirlerin zellikleri vastasyla dorudan zmler. nk dnr
yanl bir adm attnda, dnsel nitelikleri onu durdurur. Zira dncede durma ve gitme
diye entelektel iaretler vardr. Bir dnr, her fikrin anlamn, tutarsz bir ekilde
zmlerse sonu ve balangc olmayan, bir labirentte kaybolur. Bir fikir, kendi ani his
niteliini kaybettiinde, baka bir fikirle sonlandrlr. Ana dncenin belli srayla uygun bir
ekilde sonlandrlmas gzeldir. Bylece dnceler estetik karaktere sahip olurlar.
Dolaysyla bilimsel aratrmada ve filozofik kurguda gerek sanatlk vardr, nk bir
dnr ne bir kuralla ilerler ne de kr krne ilerler; fakat dnr niteliksel renge sahip
hisler gibi ani var olan anlamlar vastasyla ilerler.
782
Baka bir ifadeyle bilimsel ilerlemede
belli bir sralama takip edilmelidir. Sanatta ise sanat gelii gzel iinden geldii gibi ilerler.
nk hisleri onu ynetir. Hislerinin verdii sempatik gle kelebek gibi zgrce hareket
eder, hi phesiz onun da sresel bir geliimi vardr.
Ayn zamanda Dewey, sanattaki uzamsal-zamansal ayrma kar olduunu bilimle
aklar. Sanatta zamansal-uzamsal olarak ayrm estetik anlay ykc bir ilkeye
dayandrr. Dahas, daha nce sahip olduu bilimsel destein kaybedilmesine sebep
olur. Fizikiler kendi alma alanlarn uzam ve zaman birliinde deil, uzay-zaman
birliinde grrler. Fakat sanat, balangtan beri bilinli olarak deilse de ge kalm
bir bilimsel bulu yapar. Zira sanat kavramsal materyalden ziyade zorunlu olarak
algsal olanla ilgilenir.
783
Sanat uzam ve zaman tm eylerin tzne dair nemli
deerler olarak alr. Bu yzden onlar, sanat eserinde ayrlmaz ve tanmlanamazlar
sadece ifade edilirler. Zira sanat nemli olann seilmesi, ilikisiz olann
reddedilmesiyle anlamn sktrlmas ve younlatrlmasdr.
784
Baka bir ifadeyle
uzam-zaman ayrm yaplrsa hem herhangi bir sanatn zengin bir anlam oluturmas
hem de sanatlar arasndaki anlamsal iletiimin nlenmesine neden olunur.

782
783
784
188

Bu duruma gre, sanat hem kavramsal ve duyuma ynelik iken bilim sadece
kavramsala yneliktir. Bilimde bilgi ara iken, sanatta estetik bak aratr. Hem bilim
hem de sanat obje zerine younlar. Her ikisi de uzam ve zaman kavramlarn kullanr
ve fakat bu kavramlar deerlendirmeleri farkldr. Her ikisinde de zgrlk vardr.
Fakat bilimin zgrl kurallara baldr. Bilimin aklamas maddesel ve
kavramsaldr, sanatn aklamas, soyut, duygusal ve ifadeseldir. Sanatta da bilimde de
keif vardr. Fakat sanatn kefi sezgiseldir. Sanat eserinde sunulan ey her zaman iin
ifadeseldir. Bir olayla ilgili duyguyu insana sunan sanattr. Bilim ise aklamayla
yetinir, insan iin dnsel boyutuna ynlendirir. Yani insanlar grdkleri bir resimle
veya bir edebi eserle adeta zdeleerek o duyguyu yaarlar.
2.1.5. Entelektel Deneyim-Estetik Deneyim
Entelektel deneyim bir sonuca ulama ya da bir karm yapmadr. Entelektel
eylem, idealar zincirinde devam eden, altnda yatan niteliin geliimi ile oluan,
duygusal ve pratik olarak birbirinden ayran aamalara iaret eder. Bu srecin teorik
formlletirmesi udur; dnmeyi, frtnal bir okyanusta bir sr dalga oluturur;
nermeler byk bir arpma ile rtlr veya baka bir dalga yardmyla daha
ileriye srklenir. Bir sonuca ularsa ki bu nceden sezinlemenin ve ylmann
gelimesidir, bylece eylem tamamlanr.
785
Baka bir ifadeyle deneyim, her zaman bir
btnleme ile sonland ifade edilebilir. Sonucu ne olursa olsun deneyimde bir
tamamlanma vardr. Deweyin dnme deneyimi Descartesin akl yrtme
dncesiyle ok benzerlik gstermektedir.
Deneyimlerden biri de duyusal deneyimdir. Ama kendi iinde duygu diye
adlandrlabilecek bir ey yoktur. Duyum deneyimde hareket eden ve imento grevi
gren gtr. O, uygun olan seer ve setiini kendi rengi ile boyar; bylece dsal
olarak farkl olan materyallere niteliksel bir btnlk verir. Bu btnlk olduunda,
deneyim estetik bir karakter kazanr.
786
Belki de adna estetik denilmesinin nedeni
hislerin varldr. Fakat bazen basit bir deneyim, gerek bir yaant ise, estetik
yaantnn asl doasn ortaya koymada insana ipular verebilir.
787
Bu nedenle Dewey,
bu iki deneyimden dnme deneyiminin malzeme itibariyle estetik deneyimden ayr

785
786
Dewey, Art As Experience, s.42-43;Trer, s.54-55.
787
189

olsa da kendine zg estetik bir nitelie sahip olduunu ileri srer. Yaamda kazanlan
herhangi bir deneyim estetik deneyime gtrlebilir.
Estetik deneyim ile entelektel deneyim arasndaki fark ok byktr. Bu fark,
entelektel sanatn niin mzik kadar popler olamadn gsterir. Estetik deneyim
tatmin edici duygusal bir nitelie sahiptir. nk hem kendine has isel btnlemeye
hem de sralanan ve dzenlenen bir gelimeye sahiptir. Estetik deneyimin en nemli
zellii, entelektel aratrmay kontrol altna almas ve herhangi bir entelektel
etkinliin bu nitelik ile tamamlanmadka btnlemi bir deneyim olamayaca
gereidir.
788
Bilim adam ve filozofun vurgulu bir ekilde deneyimler diye adlandrd
ilgi ekici aratrmalardan ve tahminlerden sz edilebilir. Nihai anlamyla bu
deneyimler entelektel olarak adlandrlabilir. Ancak gerekleme srecinde bu
deneyimler, duygusal olduu kadar maksatl ve iradidir.
789
Entelektel deneyim, bir
forml ya da bilginin doruluu olarak karlabilir. Sanat eserinde, son yoktur. rnein
bir drama ya da roman mutlu yaamla sonlansa bile son cmle yoktur.
790
Baka bir
ifadeyle estetik deneyimin btnseldir. Bu durumda entelektel deneyim btnsel
deildir. nk bilim sresel olarak yenilendii iin btnsellikten sz edilemez.
Entelektel sanat derken, duygudan ziyade dncenin zerine kurulan sanatlar
kastedilebilir mi? Fakat Deweyci bak asna gre her sanatsal etkinlikte hem duyum
hem de dnce yer alr. Belki de Dewey, duygusal patlamalarn en ok yaand sanat
tr mzik olduu iin byle bir nitelendirmede bulunmu olabilir. Deweye gre,
deneyimlerin kesin ayrmlarndan sz edilemez. Belki farkl bilim adamlarnn deneyimi
farkldr. Ancak her biri kendi iinde bir btnlk oluturur. Aslnda insanlar genel
itibariyle farkl yapya sahip olduklar iin hem kendilerini hem de doay
deerlendirmeleri farkl olaca iin herkesin deneyiminin ayn olduunu dnmek
mmkn deildir.
Deneyimin farkl olma nedenini farkl gayeye sahip insanlarn gerekletirmesidir.
Ayrca bir deneyimde yaratc duyum ok zel vurgu, estetik deneyim olduu iin
sunulan dnceler hem tamamlama hem de benzersizlik ima eder.
791
Estetik deneyim,
estetik nitelie sahiptir. Bununla birlikte bazen entelektel anlama tam olarak

788
789
790
791
190

anlalmaz. Entelektel anlamann ou zaman kartrlan iki nemli zellii vardr.
Bunlar kanlmaz olarak, geisel ve balantsal ilikileri gz ard eder ve sonuta,
herhangi bir sanatn tarihsel geliiminin takip ettii zek yoluna almaz engeller koyar.
Sz gelimi herhangi bir snflama duyumlara baz mphemlikler sunar. Dorulua dair
bir unsur, blmlemenin bu formunda ikamet etse de dilsel ve keskin bir formda ele
alndnda blmleme tutarl bir sonu ortaya koymaz. Nitekim son dnem yazarlar
sanatn maddelerine snr koyma ynnde, Kantn giriimini yksek entelektel
anlamlar olarak nitelemilerdir.
792
nk Kanta gre estetik deneyim, insann tm
yetilerinin pratiini, onlarn z karakterini deitirmeksizin yeni bir nitelikle
ekillendirme gcdr. Bylece, estetik deneyim, insann duyusal ve aklsal doasnn
birliiyle badat ve bir uyum iine girdii insanilii iindeki insan ilikilerinin
imknna da iaret eder.
793
Baka bir ifadeyle Dewey, sanatta akln yeri olduunu ifade
ettii iin Kantla ilgili byle bir yorumlamada bulunur.
O halde sanatn entellektel yan olduu kabul edilebilir bir olgu mudur? Estetik
ile entelektel deneyim arasnda keskin bir izgi izilemez; nk entelektel deneyim
tamamlanmak iin estetik damgasn zerinde tamaya ihtiya duyar. Zira sanatsal
deneyim, dnyay "tamamlayc bir deneyimdir.
794
yle ki resimlerin temel
zelliini dikkate alndnda ayrlk balantlar kavramayla ilgili olan zek zelliine
baldr. Bu yzden sanat eserlerinin retiminde zeknn rolne dikkat edilmelidir.
nk sanatta zek, kendini entelektel olarak onurlandrlanlar arasnda yaygn olan
dnce formundan daha fazla zeky gerektirir.
795
Baka bir ifadeyle bilimde, zek
nemliyken; sanatta zekdan daha nemli bir kavram olarak deha nemlidir. Nitekim
herkes tarafndan kabul gren eserlere, burada sanatnn dehas vardrdenilir. Mesela
Mimar Sinann eserlerinden Sleymaniye Camii
796
onun st dzey zeksnn bir
sonucudur. nk aklda maddesellik varken, zekda sezgi gc n plandadr. Zaten
baz eserlerin aheser olarak kabul edilmesi de dehaya olan vurgudadr.
Bu durumda deneyimi etkin hale getiren iki tr d dnya deneyimi vardr. Biri
bilime ynelik entelektel deneyim dieri ise sanata ynelik estetik deneyimdir. Bu iki
deneyim insann farkl ynlerden hem d hem de i dnyasn monotonluktan

792
Dewey, Art as Experience, s.226; Trer, s148.
793
Altu, s.74.
794
795
796
Sleymaniye Camii, Eriim Tarihi:12.06.2011, http//www.3d.mekanlar.com.
191

kurtarrlar. Hi phesiz bu iki deneyimde de farkllklar vardr. Bu deneyim trleri,
deneyimin ifadeselliini, eitlilii ve zenginliini dile getirmesi asndan deerlidir.
2.1.6. Sanat-Bilim Adam
Bir ressam ve heykeltran eylemi otomatik deil duygusal imgeye dayal bir
deneyime sahiptir. Bu eylemde bilincin ykseliinin sergilenmesi ve akc olan bu fikrin
geerliini gsteren bir delil vardr. Bilim adam yapt aratrmay labratuvarda
gerekletirir. rnein, cerrahi operasyonu becerebilmekteki gzellik, hem operatr hem de
seyirci tarafndan hissedilir.
797
Sanat ile bilim adam arasnda fark olsa da yaptklar ilerde
sadece uzam fark vardr. Her ikisi de hem akln hem duygularn kullanr.
Bununla birlikte sanat okullar, edebi sanatlardan ziyade heykel, mimari ve resimde
kendini daha ok gsterir. Fakat drama, iir ve ssl dz yaz statlarnn eserlerinden
beslenmeyen byk sanat yoktur. Bilim adam ve filozof kltr frtnasndan onlarn
varln elde eder. Bu sayede sanat orijinal gr ve yaratc ifade meydana getirir.
Akademik taklitilikle ilgili sorun, geleneklere bal olmakla deil, yaratc ifade onun
zihnine giremediindendir. Akademisyenin yntemi, grme ve yapmadr. Bu yntemler,
yapmak istedii uygun eye gre tekniin pf noktas olarak ya da fazladan neriler ve
alkanlklar olarak yzeyde kalr.
798
Sanaty besleyen ey zengin sanat eserlerinin
ierisinde yer almaktr. Bilim adam, mekanik olarak grd ve alglad eyleri
duygularn katmadan kavramsal olarak ifade eder.
Aslnda sanatlar, dnrler akl ve arzuyu bilinli kullanmazlar. nk onlar
auralarnn yansmalar ve gzlemlerinin birliiyle alrlar. airler ve ressamlar kendi
hislerini takip ederken bilim adamlar ve filozoflar dnr. Her ikisi de
karlatrldnda ayn derecede birbirlerinden uzaktrlar. nk sanatlarda
dnceyi duygulatrma vardr ve takdir edilmi anlamlar ya da fikirlerden oluan
tzn hisleri vardr. Bu nemli fark duygulatrlm imgelere bal kalnan materyalin
tryle ilgilidir. Entelektel aratrmaclar, bir derecedeki bu niteliklerin stesinden
gelirler, nitelikler iin simgelenen sembollerin aralarna ramen onlarn niteliklerinin
ani varlklarnn nemi yoktur. Dnce ve duygu teknikle ilgili olduu srece esas
farkllk byktr.
799
Baka bir ifadeyle dnce ve duyguyu ele alrsak sanat ve bilim

797
798
Dewey, Art as Experience, s. 276-277
799
192

adam arasndaki fark byr. nk farkn asl nedeni bilim adamlar saf entelektel
deneyimden yola karken; sanat hem entelektel hem de estetik deneyimi
btnleyendir.
Amac sanat olan bir kiinin, bilim adam gibi yalnzca problem ve zmleri
izlemeyeceini, aksine daha ileri aratrmalara basamak ta olacak zmleri
kullanarak dier problemlere geebilir. Estetik ile entelektel arasndaki fark, yaayan
varln evresiyle etkileimine iaret eden ritimdeki vurgunun kaybolmasdr. Aslnda
deneyimdeki her iki vurgunun nihai maddesi, genel biimleri iinde ayndr. Bununla
beraber sanat ve bilim adam ayn materyallere ilgi duysa da, farkl estetik anlamlara
sahip olurlar. Bilim adam iin estetik an, dncesinin objede bir anlam olarak
olutuu zaman gerekleirken, sanatnn dncesi objede dorudan oluur. Baka bir
ifadeyle bilim adam semboller, kelimeler ve matematiksel iaretlerle alrken; sanat,
dncesini ok daha niteliksel aralarla gerekletirir.
800
Sanat ve bilim adamnn
kulland aralar da farkldr. nk sanat kendini ifade edebilmek iin sembolik
ifade kullanrken; bilim adamnn almasnda somut olarak sunum vardr.
Demek ki, bilim adam ve sanat almalarn farkl meknlarda gerekletirir.
Bilim adam labratuvar kullanrken, sanat iin belli bir mekn belirlemesi yoktur. O
sanatn ifade ettii her yerde eserini meydana getirebilir. Sanatnn geliimini grd
ve inceledii zengin sanat eserleri gelitirir. Bilim adamn ise, ortaya karmak istedii
yeni aratrma ve bulgular gelitirir. Sanatlar hisleri ile hareket ederler bilim adamlar
ise dnceleriyle hareket ederler.
2.1.7. Sanat-Felsefe likisi
Sanat-bilim arasndaki ilgiden bahsederken sanat-felsefe arasndaki ilgiden
bahsetmemek olmaz. Estetik deneyimden kaynaklanan anlama duyumundaki art
felsefe teorisyenlerinin sanat bir bilgi tarz olarak ele almasna yol aar. Bu, sanatn
yalnzca gndelik yaama gre deil, bilimin kendisine gre de stn bir bilgi tarz
olarak ele alnmasna yol amtr. Sanatn bir bilgi tarz olduu inanc, Aristotelesin
iir tarihten daha felsefidir. ifadesinde ima edilmitir.
801
nk iir, metafizik
ifadeler ierir. Metafizik kavramlar sembolik olarak ifade edildii iin iirin felsefi

800
801
Dewey, Art as Experience, s.301; Trer, s.192; Rene Wellek- Austn Varren, Edebiyat Teorisi, (ev: mer Faruk
Huyugzel), Akademi Kitapevi, zmir 1993, s.17.
193

zellik tamas doaldr. Sz gelimi Yahya Kemalin Sessiz Gemi iirinde felsefi
dnceyi grmek mmkndr:
Artk demir almak gn gelmise zamandan,
Mehule giden bir gemi kalkar bu limandan.
Hi yolcusu yokmu gibi sessizce alr yol;
Sallanmaz o kalkta ne mendil ne de bir kol
802
Yahya Kemal, lm sembolik
olarak gemiyle ifade eder.
Bu iddia birok filozof tarafndan ak ve net bir ekilde ne srlmtr. Bu
filozoflar ya estetik deneyime sahip olmadlar ya da bu konudaki yorumlarn
nyarglarna feda ettiler. Szgelimi Wordsworth iir btn bilimlerin nefesi ve ince
ruhudur, o btn bilimlerdeki destein cokulu ifadesidir, Shelley ise, iir bilimin
merkezindedir ve ayn zamanda onu evreleyen bir dairedir; o, bilimi kapsayan ve
btn bilimlerin bavurmas gereken bir eydir demitir. Dewey bu insanlarn air
olduunu ve hayal gcne dayanarak konutuklarn ileri srer.
803
Baka bir ifadeyle iir
hemen hemen her bilimsel ierii kendisinde barndrr. Bunlardan biri de felsefedir.
Yeni estetik bilim kendi yntemlerini gelitirirken her bilim gibi felsefenin tmleyici ve
dorulayc bakndan yararlanmak zorundadr.
804
Baka bir ifadeyle hem estetiin
felsefeye hem felsefenin estetie ihtiyac vardr. Bu iki bilim baz alardan birbirlerini
tamamlarlar.
Bu nedenle felsefe, yaamdaki belirsizlik, gizem, pheyi yarm bilgiyle kabul
eder ve bu yaanty, kendi kalitesini younlatrmak ve derinletirmek iin hayale ve
sanata dntrr.
805
Sanat olmasayd yalnzca bilim ve felsefe olsayd gemi yaamlar
doru olarak kavranlmakta eksik kalacakt.
806
Gzel sanatlar tarihi gibi bilim ve felsefe
tarihi de ilk etapta menzili ve derinlii ile doru orantl olarak imgesel rnlerin halkn
knamas ile karlar.
807
Hem sanat hem de felsefe ilk etapta toplum tarafndan kabul
grmez. Bu ynden sanat ve felsefe arasnda benzerlik vardr. Bunun yannda felsefe baz
sanatlar etkilemitir. Sz gelimi, Coleridge sayesinde ngiliz iir geleneine Alman

802
Tunal, Sanat Ontolojisi, nklp Yaynlar, stanbul 2002, s.114.
803
804
Timuin, Estetik Bak, Bulut Yaynlar, stanbul 2005, s.53.
805
806
807
194

Pltonculuu veya genel olarak Yeni Pltonculuk gibi birok fikir girdi. Wordsworthde
Kantn izleri grlr.
808

Shopenhauvere gre, sanat gibi felsefe hayali zihin vastasyla hareket eder. Sanat,
deneyimin dorudan grnm tamamlad iin, sanat felsefenin hayali giriimleri iin
esiz bir kontroldr.
809
nk yntemleri farkl olsa da felsefe ve sanat, zel olarak da
felsefe ve edebiyat birer insan aratrmas alan olmakla ayn abann iindedirler.
810

Sanatta da felsefede de ama insann en geni objektif bilgiye ulamaktr. nsan en
sbjektif dzeyde ele alan sanat eserleri bile insan tm insanlkla ilgili bir zellii ak
edebildiinde nemli olur.
811
Baka bir ifadeyle sanat ve felsefe varlkla ilgilenir. fade
ettikleri varlklar ayndr. Fakat yntemleri farkldr.
Bu nedenle sanatnn elbette belli bir felsefeye sahip olduunu ve dolaysyla
sahip olduu bu felsefenin onun sanatn derinden etkileyecei dnlebilir. Kelimeler
toplumsal sanatn rn olduu iin farkl manalara gebedirler. Bu manada edebiyatla
uraan sanatlarn felsefeden etkilenmeleri, plastik sanatlarla uraanlardan daha fazla
olacaktr. Sz gelimi Santayana bir air olmakla birlikte hem bir eletirmen hem de bir
filozoftur. Hatta onun eletiride kulland baz ltler o kadar standart hale gelmitir
ki pek ok eletirmen onlarn farknda bile deildir.
812
Faust, Sava ve Bar ve nsanlk
Komedyas gibi yaptlar, dpedz kesin felsefi grleri dile getirirler; yazarn felsefi
dnyas, varln zyle ilgili sorunlar sanatn dokusuyla i ie geerek btnleirler.
Sahnede ya da beyaz perdede, dzyazda ya da iirde felsefeyle znde ba olmayan,
felsefi anlam tamayan ve toplumsal ideali dile getirmeyen tek bir sanat yoktur. Sanat
kendi z gereince, felsefidir; nk oldum olas yaamn anlamndan sz eder, var
oluun temelini kavramakta insana yardmc olur ve bu onun dnya grn etkiler.
813

Felsefesiz sanat yoktur. nk felsefe sanatn kendisidir.
Bu da gsterir ki sanattaki felsefe, kavramlar temelinden uzak kalmaz. Fakat
btn de yakalamaz. Bu yzden, sanattaki felsefede sezgisel ynelim birinci planda
belirleyicidir. Bir mzik parasn dinlerken kar karya kalnan dnsellik bir felsefe

808
Wellek-Varren, Edebiyat Teorisi, s.92.
809
810
811
812
813
Ziss, s.55-56.
195

metnini okurken kar karya kalnan dnsellik ok ayrdr.
814
Sanatta aa kartma,
deneyimin geniliini hzlandrr. Felsefe, merakla balar ve dnceyle sonulanr.
Sanat dnlen eyden ayrlr ve sanat merakla da sonulanr. Ayrca bunun sonucunda
insann sanata katks insandaki doa almasn hzlandrmaktr.
815
Sanatta da
felsefede de dnsellik vardr.
Sanat dncenin olduu kadar duygunun alandr. Sanatsal aray bilimde ve
felsefede olduu gibi salt ussallk dzeyinde kalmaz.
816
Sanat yapmak da bir eit
felsefe yapmaktr. Bu elbette sanatnn filozof olmas ve sanatn gide gide felsefeye
dnmesi anlamna gelmez.
817
Sanat, insan duygusal-dnsel erevede bir btn
olarak alr ve onu evrensel koullarda, yani btn bir dnyann koullarnda ele
geirmeye alr.
818
Baka bir ifadeyle sanatta duyum ve dnce hep yan yanadr.
Bunun nedeni de ieriinde felsefenin olmasdr.
Dewey, sanatn deerini felsefenin alan iinde aklamaya alr. Sanat gibi
felsefenin de, imgesel zihnin vasat iinde hareket ettiinden, sanatn felsefenin imgesel
giriimi iin esiz bir kontrol salayabileceinden bahseder. Bir deneyim olarak sanatta,
gereklik ve mmknlk ya da ideallik, yeni veya eski, somut madde ve kiisel tepki,
bireysel ve evrensel, yzey ve derinlik, duyum ve mana, dncede ayrldklarnda
sahip olduklar nemi aan bir ekilde, onlara yce bir nitelik kazandrlan deneyimde
birletirilmitir. Ona gre deneyim olarak sanatn deeri, felsefi dncenin serveni ile
kyaslanamaz.
819
nk felsefe sanat da iine alan ok geni sahadr. Bu nedenle,
sanatn tamamlanm btnlne doru yol almasn salayan aslnda felsefedir. Fakat
sanatn insan yaamnda felsefeyle karlatrlamayacak stnlktedir. Zira insann
btn kazanmlarnn son noktas sanattr.
Demek ki sanat yaamn temel anlamn felsefede ya da felsefeyle
kavrayacaktr.
820
Sanat da kendi bilin koullar erevesinde mutlak zgrl arar,
buna gre yaratma gcn felsefenin olanaklaryla elde eder.
821
Filozof, sanatya
kavramsal dzeyde insan tantrken, sanat filozofa etiyle kemiiyle yaayan somut

814
815
816
817
818
819
Trer, s.199-200.
820
821
196

insan gsterecektir.
822
Baka bir ifadeyle sanat felsefeye gre daha yaamsal ve
somuttur. nk bir ressamn eserleri grlebilir. Edebiyatta ifadeler soyutta olsa,
sembolik olarak kelimelerle ifade edilir, yani onda da bir somutluk vardr. Yine mzikte
notalar tam olarak alglamazsak da sesler duyulur.
2.2. SANATTA FADE EDM
Bir sanatnn etkinlii derinlemesine ifade edimi ile snrlandrlr. fade edimi
kavram sanatnn neyi nasl ifade ettiiyle ilgili bir kavramdr.
823
Estetik ifade ya
duyumsanan deneyimden kan bir formun yaratlmasdr ya da duyumsanan deneyimin
tutarl, belirlenebilir bir deneyim formu olmasna olanak verir.
824
fadenin hem edimi
hem objeyi hem de rnn maddesini kapsadn dnd iin hem ifadeyi hem de
ifade srecini inceler. fadenin kklerini canl varln basit etkinliinde bulmak
mmkndr.
825
fade, oku ve duyumlara form vererek bundan zevk alnmasna yol
aan isel bir yetidir.
826
fade edimi, formun oluturulmas ve formun sonularnn
detayl bir ekilde aklanmasyla srp gider.
827
Yani herhangi bir sanat eserindeki
formun bir araya getirilip sunulma durumu ifade edimidir.
fade nasl meydana gelir? Genel anlamda, insan deneyimi ilerleten ve geciktiren
artlar arasndaki dengeyi tanyabilir. Bu noktada yeni ile eski arasndaki ba sadece
gnlk edinilen glerin bir kompozisyonu deil; ayn zamanda hlihazrda var olan
drtlenmenin yap ve dayankllk kazand bir yeniden yaratmadr. Bu yaratmada,
eski ve depolanan materyaller yeni durumlar karlayabilmek iin yeniden
biimlendirilirler. te bu biimlenme, bir etkinlii ifade edimine dntrr. Burada
etkinlik sz konusudur ama eyleyen, ifadede bulunan birinin eylemi yoktur.
828
Baka bir
ifadeyle burada ifade kiinin bulunduu artlar gz nnde bulundurarak bu dzlemde
ilerleme durumudur. Dewey ifadeden sz ederken, ifade eylemini ifade edimi olarak
sunar. Yani nemli olan bir ifadenin ediminin gerekletirilmesidir. Yoksa ifadeyi
kimin gerekletirdiinin bir nemi yoktur. Ayrca ifade edimi gemi ve gelecein

822
823
Zeltner, s.31.
824
Townsend, s.132.
825
Zeltner, s.31.
826
Townsend, s.134.
827
Barnes, Art and Education John Deweys Philosophy of Education, s.17.
828
Dewey, Art as Experience, s.63; Trer, s.67-68, 74-75; Zeltner, s.32-33.
197

bilinli bir tamamlanmasn gerekletirir. te bu btnleme gzel sanatlar meydana
getirir.
fade edimi, yalnzca gemi deneyimden biriktirilen uyum olduunda, bir ey
gnmz koullaryla genelletirildiinde ifadeci olur. Gemi deerlerin imdinin
olaylarn mutlu ocuklarn birlemi ifadelerinde kolayca oluturur.
829
fade her eyden
nce insann gemi deneyimlerinin bir grnm tarzndadr.
Bu durumda kademeli olarak gerekletirilen deiimle, ifade edimini doru bir
ekilde oluturulur.
830
fade ediminde drtlenmenin korunmas ve kontrol edilmesi
gereklidir. Drtlenme, kargaa ve kouturma iine itilirse, ifade edimi
gereklemeyebilir. Ayn ekilde basknn olduu bir yerde ifadenin gereklemeyecei
de aktr. Drtlenme bir anlam ortaya karmak iin isel drt ile evrenin balant
kurma yerini belirler ve bu durum bir anlam oluturur. Sava dans ile vahilerin hasat
dans, yakn bir zamanda toplanacak olan rne duyulan heyecan ifade eder. Heyecan
konumuna gelen bu ey, daha nceki etkinlikleri kullanarak kendisini ifade eder.
831

Baka bir deile ifade edimi tamamlanma eilimi iinde olmaldr. nk sadece
drtlemeyle yola kan bir edim ifade olarak gereklemeyebilir.
Bu nedenle niteliklerin objeyle ilikisi anlamna sahip tm deneyimlerde aslidir.
Sz gelimi dekoratif olan ve ilevsel olan arasndaki bant mesele ve maddenin
birliktelii balamnda deerlendirilirse daha anlalr hale gelir. levsel olan manaya,
dekoratif olan ise duyuma hitap eder.
832
Estetik ifade hareket formlar, dilin farkl formu
olmasna ramen iletiim aralarnn varlyla tasarmlanr. Bunlardan biri de
duyumlardr.
833
nsan bedeni ve varlnn ifade arac dildir. nk dil vastasyla
insann gelenek ve kltr vurgulanr.
834
fade edimi bilinli bir ilerlemeyle gerekleen
etkinliktir. Bu etkinlie en byk katky da o toplumun dil, kltr ve gelenei salar.
Aslnda insan farkl ifade edimleriyle alr. Bu edimlerin her biri kendine zel
sonulanr. Henz bu edimler yaratc bir varlktan ilerledikleri iin, onlar her naslsa,

829
830
831
832
Dewey, Art as Experience, s. 131-132;Trer, s.103.
833
Rubidge, The Development of Aesthetic Experience Aesthetic Development in Dance, Ed: Malcolm Ross, s. 127-
128.
834
Rubidge, The Development of Aesthetic Experience Aesthetic Development in Dance, Ed: Malcolm Ross, s.126-
127.
198

ama seviyelerinin aasyla snrlanr. Hep beraber alrlar ve final olarak bir ey
bilinli bir kiilie ramen ve onun kastl arzusu olmadan var olurlar.
835
nsanlar ifade
edimiyle kendilerini ifade eder. Bu anlam sanat da bir tr ifade edimidir.
Bununla birlikte sanatta ifade edimi, yaamn pratiinde zeknn yerine getirdii
amaca uygun olarak aralarn almas ve alglamann kesinliini gerektirir. Sanat, bir
objeyi yapmak iin hareket eder. Sanatnn yapt ey doal olaylar deitirmek ya da
onlar durdurmak giriimi deildir. Fakat onlar, bir resim boyayarak, bir heykeli
oyarak, bir iir ya da senfoni yazarak betimlemektir. Resim, heykel, iir ya da mzik,
sanatnn duyarllnn, zeksnn, duygusunun, kiisel bireyselliinin bir ifadesidir.
Sanat, dnyaya kendine zg bak asyla duyumlar, alglama ve yorumlama
alkanlklar hayalle, duygusal tavrlar btn bireyselliiyle tepki gstererek hareket
eder.
836
Sanat, ifadesini dnya gr, duygusal ve dnsel ynne gre
gerekletirir.
Ayrca ifade ediminde, bamsz duygusal fikirler ve olgunlaan bilinaltyla
olduu srece farkllk yoktur. Renkler, tonlar ve hayaller asndan dorudan dnme
kelimelerde dnmeden teknik olarak farkl bir itir. Resimlerin ve senfonilerin anlam
ya da iir nesre dntrlmedii iin bu yzden dnce, daha sonra tekelletirilir.
Btn bu anlamlar kelimeler tarafndan yeterli ekilde ifade edilebilseydi, resim ve
mzik sanatlar var olmayacakt. Yalnzca ani grlebilir ve duyulabilir nitelikler
tarafndan ifade edilebilen deerler ve anlamlar vardr. Kelimelere konulabilen bir eyin
duygusu iinde manalandrlan eyi sormak, farkl varl reddetmektir.
837
Sanatn
geliimini salayan dncelerin duygusal olarak ifade edilmesidir.
fadede duyumlarn etkili olmas sanatlarn ifade edimindeki farkllndan
kaynaklanr. Farkl kiilerin ifade edimleri incelendiinde akl ve arzunun bilince
katlm miktarnn ilgisi farkldr. Zihnin rol dalm daha ok tasarlanmasyla
eletirildii iin, Edgar Allan Poe The Raveni yazmaya devam ettii srele ilgili
unu anlatr: Halk nadiren tereddt ve yabanilikle sahnenin gerisini dikizlemeye izin
verir. Onun gerek amac u anda, tekerlekler ve kanatlardr. Hareketli sahne iin
dzende, merdiven admlarnda, eytann tuzanda krmz boyada ve siyah yamada

835
836
Barnes-Maza, Art and Education Expression and Form, s.163.
837
199

binin dnda doksan dokuz durumda sezilir, ebedi tiyatro sanatna ait zelikleri
oluturur. Poe tarafndan ok ciddi bir ekilde ifade edilen saysal pay almak
gereksizdir. Syledii eyin yaps, ll gerein canl bir ifadesini sunmadr.
838

Poee gre, kendi ifadesini insanlarn yaayabilecei kadar ifade edebilmelidir.
fadenin bir olaya ve olayn sonuca iaret ettiini ileri srerek, ifadeyi bir edim
olarak sunar.
839
fade edimi ile isel ifade arasnda fark u ekilde aklanr: Balangta
ocuk kafasn n hareketine doru ynlendirir ve alar; burada isel bir zorlama
vardr, ama bunu ifade edecek hibir ey yoktur. ocuk olgunlatka belirli eylemlerin
farkl sonular dourduunu renir. rnein, aladnda bakalarnn dikkatini
zerine eker ve glmsemesi baka ilgiler meydana getirir. Bylece ocuk
yaptklarnn anlamnn farknda olmaya balar. Bir zamanlar kendiliinden yapt
edimlerin etkisini renen ocuk, kendisi iin kr konumda olan edimleri artk kastl
olarak yapmaya balar. ocuk, edimlerin etkinliklerini sonularyla karlatrp buna
gre dzenlemeye ve ynetmeye koyulur. ocuk, bu durumu kavradktan sonra
herhangi bir sebep iin alayabilir, nk dikkat veya rahatlk ister. Ayn ekilde
glmsemelerini ikna veya ltuf olarak ihsan etmeyi seebilir.
840
te bir sanatnn
ifade edimi de bir ocuun birtakm davranlar alkanlk haline getirme eklinde
gerekleir. Baka bir ifadeyle kademeli olarak deneme yanlma yoluyla ilerleme sz
konusudur.
O halde, sanatn sunumu asndan ifade edimi gereklidir. nk sanatnn neyi
ne ile ifade ettii zerinde durulmas gereken bir konudur. Herhangi bir basit etkinlik
iinde bile ifadenin kk vardr. Dewey iin ifade edimi, gemi deneyimlerin imdiye
uyum gstermesi, duyum ve dil gibi aralar vastasyla bilinli bir oluum olarak
gerekletirilen tamamlanmaya doru giden bir eylemdir.
2.2.1. fade Ediminde Duygu
Materyalin vasta olarak eyledii yerde ifade ve sanat vardr. Bu yzden her ey
materyalin bir ara olarak nasl kullanldna ve ilediine baldr. Bu olgu, ara ile
ifade edimi arasndaki balantnn isel oluuna iaret eder. Buna gre bir ifade edimi
her zaman doal bir materyali grevlendirir. Doal bir materyal, yeri, rol ve durumu

838
Dewey, Art as Experience, s. 77; Urgan, s.1647.
839
840
200

bakmndan grevlendirildiinde ara konumuna gelir.
841
Baka bir ifadeyle, ifade
ediminin gerekletiren ara olmaldr.
fade edimini gerekletiren ara ne olabilir? Bu ara duygu olabilir. nk
ifadenin iinde duygu vardr. Zira heyecansz ve hengmesiz bir ifadeden sz edilemez.
Bir kahkaha ya da lk yoluyla da vurulan isel bir alkalanma, dile getiriliiyle
abucak geip gider. Gzyalarna boulma rahatlk getirebilirken, etraf ykp dkme
isel fkenin darya atlmasn salayabilir. Buna karn ifade etme ise durdurma;
gelimeyi ileriye dnk srdrme, tamamlamaya doru gayret etmedir. nk ifade
ediminde amalanan koullarn ynetimi ve heyecann materyali ekillendirmesi
vardr.
842
Dolaysyla samimiyetin olmad bir durumda arkadalk ve tahamml
olmayaca iin ifade olumaz.
843
Baka bir ifadeyle sanat ifade ediminde duygusunu
dile getirirken itenlii ve samimiyeti gz nnde bulundurmasdr. Duygu, Deweyin
estetik duygu diye isimlendirdii eyin fonksiyonunu glendirmeye ve birletirmeye
alr. Duygu estetik objenin tamamlanma ve geliiminde bir durumun bileenlerini bir
araya getirmede edimlendii iin derecede estetik duygudur.
844
fadenin olumas iin
ilgi ve samimiyet gereklidir. Bu nedenle etimolojik olarak, ifade edimi skc ve
basklaycdr. fade edimi, orijinal ham ya da doal materyal dnda hibir ey
bastrlamaz. Bu sade dzenleme ya da ham materyalin boaltm ifadesiz olduu
dorudur. Ayrca isel duygu ve itki duyusal ifadeden oluur.
845
nk ifade edimi iin
gerekli olan art duygusal boalmadr. fade edimi iin duygusal boalma kontroll bir
boalmadr.
846
fade edimi bir araca sahip olmal. te duygu da ifadenin
gereklemesini salayan aralardan biridir.
Bylece duygu btnyle estetik deneyimin niteliini belirtmek iin kullanlan
unsurdur. nk insan kendini ifade edebilmek iin yaygn olarak duygularn kullanr.
Duygu, sanat rnn ierisinde bir unsurdur. Fakat sanat iin nemli bir ierik deildir.
Ksaca, Dewey duygu terimi duygunun meydana getirdii ieriin farklln
gstermek iin kullanr. Deweyin dncesine zt grlere gre ise duygu sanat
eserini ifade eden eydir. Duygu, ifade edilenin olmad ifadesel rn ile ifade edilme

841
842
843
844
Zelther, s.40.
845
846
Zeltner, s.33-34.
201

srecinin hayati bir bileeni olmasna ramen duygu sanatnn etkinliinin gcyle
hareket eder ve glenir.
847
Dewey iin duygu sanaty harekete geiren gken baka
dnrlere gre ise sanat eserini ifade eden vastadr.
Samuel Alexander, ifade edimini iir ile yle ifade etmektedir: Bir sanatnn
eseri, sadece sanat eserine benzemeyen bitirilmi hayali bir deneyimle ilerlemez. Ayrca
airin iiri heyecanlandran konu tarafndan sklr. Bu ifade drt ekilde
yorumlanabilir: Bu yorumlardan biri, nceki blmlerde yaplan bir noktann yeniden
yrrlkte olmasdr. kincisi ise, gerek sanat eseri, tamamlayc bir deneyimle ina
edilir. nc ise, sanat eserinden oluan sanat edimi, zamannda bir yapdr, fakat anlk
bir boalma deildir. Drdncs ise, bir arala ve kendi ifadesiyle oluturulan sanat
eseri, hem onlardan bir form elde etmek hem de ilk olarak onlarn sahip olmad
dzende bir srete objektif artlarla kendinde meselenin etkileimiyle ayrcalklar
ifade eder. Tanrnn dnyay ve cenneti yaratmas yedi gnn ald. Bu kayt
tamamlanrsa konuyla ilgili final yorum, ifade ediminde derinleen heyecann gemi
deneyimlerden bir tutum ve anlam deposu ortaya karacan beyan eder. Etkinlie
eklenen heyecanlar, bilinli dnceler, duygular ve duygulatrlm imgeler olurlar.
Tututurulan bir dnce ya da sahne atei ilham edilir.
848
Baka bir ifadeyle sanat eseri
bir duygunun ifade edimi sonucunda gerekleir. nk sanaty harekete geiren
duygu ifade edimini gerekletirir.
Bir eyden emin olunabilir ki, herhangi bir obje insan duygusal olarak
heyecanlandrmaz. Bu yzden, ifade edilmeyen, heyecan yoktur. rnein otomatik
olarak gzden geirilen bir aktrn hareketleri gibi bir ifadeye benzer. Tanmlanmam
huzursuzluk, ark ya da pandominde yntem aratrsa bile ak seik belirlenenle
mcadele eder. Fakat ifade gerekte bir duyguyla ve fikirde objektif objeyle ilgilidir. Bu
duygu ierisindeki belirsizlik ve hareket etme zellii durumu yaamla ilgilidir.
Duygulanm salayan durumlar bunaltc, tehdit edici, tahamml edilmez ve
mkemmeldir.
849

Sanatta ifade ediminde duygunun rol, kasten ilgi ekici olabilenden daha
etkilidir. Srekli dizi halinde gelitirilen bir duygu gl bir ekilde altrma yaplan

847
Zeltner, s.39-40.
848
849
202

seici eylemdir. Bu yzden duygu, saysal ve uzamsal olarak ayrlm ve btn bal
deerlerin somut olan bir objesi tarafndan soyutlamay younlatrmak objelerin
kalabalkla ilgili sorunlarn ekip karr. Bu fonksiyon sanat eserinde evrensellik
yaratr.
850
Baka bir ifadeyle duygu bir sanat eserinin doru bir ekilde sunumunu
gerekletiren unsurdur.
Bununla birlikte duygu, sanat eserini reten ifade ediminin esas olduu iin onun
i modunu yanl kavrama olabilir. Biri neeyle barr ya da uzun sredir ayrlm
olduu arkadan grdnde alar. Bunun sonucu, ifadeli obje deildir. Bu duygu,
canlandrlan duygusal durumu kabul eden materyali toplayan olursa bir iirle
sonulanabilir. Bu dorudan patlamada bir objektif durum, duyguyu uyarr ve duyguya
sebep olur. iirde objektif materyal, duygunun z ierii olur, anmsatc durum
olmaz.
851
Bir dramay izlemede, bir resme dikkatli bakma ya da bir roman okumada; bu
ksmlar birlikte olmayan hissedebilirler. Ya yapc duyusal deneyim yoktur ya da
balangta duyguyu hissetmesine ramen, devam ettiremez ve ilgisiz duygularn dizisi
bu almada belirlenir. Bu nedenle duygu bir etkinlik olmaldr. Fakat duygu hareketin
srekli etkisinde eitli etkinin kararllnda alr. nk duygu, dorudan
dzenleyen ve seici materyaldir. Fakat duygu ifade edilen ey deildir. Duygu var ve
youn olabilir, fakat dorudan aka gsterilse de onun sonucu sanat olmaz.
852

fade, ak olmayan duyguyu aydnlatr. nsan duygularla sanat yansttnda
arzular bilinir. Onlar kendi kendilerine bilindii iin, ekilleri deitirilebilir. O zaman
farkl ekilde estetik olan duygu meydana gelir. Balangcndan bamsz ekilde var
olan duygunun bir formu yoktur. Bu duygu ifade edici bir materyalin sebep olduu bir
duygudur. Mesela, doal objeler vb
853
nk ifade ediminde ara olmal. fade
ediminde duygunun boalm birka kanalla gerekleir. Bir ara kendi ikin amacyla
kullanlr. Bir ara, ifade edici olan deneyimi tamamlamak iin ynetilen objektif
artlardan biridir. Glmseme ile kullanlan ho geldin bir ara olarak insann yzn
aydnlatan bir ifadedir.
854
Estetik duygu, Alfred Lord Tennyson In Memoriam adl
eserinde alamakl birinin znts ilenmi. fade edimi olarak bu duygulanma da

850
851
852
853
854
Zeltner, s.36.
203

duygusal boalma vardr.
855
Tennysonun bu eseri sevdiini kaybeden birinin ektii
acy anlatanz yaam yksdr. Bir msrasnda duygular ifadesine yle yansr:
Ama ben neyim ki?
Geceleyin alayan bir kk ocuk,
Ia kavumak iin alayan bir kk ocuk
Tek bildiim dil alamaktr benim.
856

Bununla birlikte ou aktr, betimledii duyguda darda kalr. Son aratrmalar
gsterdi ki gerekte iki aktr vardr. Onlarn en iyileri duygusal olarak rollerini
kaybederler. Ancak bu gerek ifade edilen bu ilkenin dndadr. Btn bunlardan sonra
rol aktrlerin kendi kendilerini zdeletirdikleri ksmdr. Bir blm, bir btnn ksm
olarak tasarlanr ve anlatlr. Sanatta ifade edimi varsa, rol btnde bu ksmn
pozisyonunu megul etmemesi iin ikinci dereceye konulur. Bylece rol, estetik form
tarafndan nitelendirilir. Aktrler, sahnede temsil ettikleri karakterin en dokunakl
duygularn hissedebilmek iin kendi bilinlerini kaybederler. Oyuncular oyunlarn
yaratmada dier oyuncularla ibirlii iinde olmaldr. Mest olma komik sahnenin
yaygn aracdr. Bir aktr, seyirciye bkknlk vermek istemezse, aktr sanatta kendi
artn gizlemek zorundadr. ki tip aktr arasndaki fark, duyguyu gsterme ve kontrol
edilmi bir duygu ifade etmede vardr. Arzu edilen etkiye neden olan metotlarda bir
farkllk vardr ve hi phesiz bu farkllk kiisel yaratlla ilgilidir.
857
Bir sanatnn
iyi bir oyuncu olmasn oynad karakterin duygusunu ifade edebilmesiyle anlalabilir.
Yine ifade ediminde, derinleen heyecann gemi deneyimlerden bir tutum ve
anlam deposu ortaya karabilir. Etkinlie eklenen heyecanlar, bilinli dnceler,
duygular ve duygulatrlm hayallerdir. Bunlar yeni istek, drtlenme ve hayaller
meydana getirmede kullanlrlar. Bylece, onlar bir mit ile esinlenmeye, bir tanrya veya
bir ilham perisine atfedilir. Oysa ifade edimi tamamlanm olan esinlenmeyi takip eden
bir ey deildir. O, alglama ve hayalden oluan, objektif materyal araclyla bir

855
Dewey, Art as Experience, s.81; Urgan, s.1547.
856
Urgan, s.1546.
857
204

esinlenmeyi vukufa erdirme srecidir.
858
fadenin geliimini duygu, hayal ve dnce
salar.
fade ediminde kendi iinde tamamlanm bir duygunun direkt davurumu,
aldatc ve dsaldr. Buna gre korku korkudur, coku cokudur, ak aktr, her biri
geneldir ve yalnzca younluk bakmndan isel olarak ayrt edilebilir. Bu dnce
doru olmu olsayd, sanat eserleri belirli snrlar iinde gerekleirdi. Sz gelimi bir
air ve romanc bir duygu ile ilgilenmede bir psikologa gre daha muazzam bir avantaja
sahiptir. Sanat, psikolog gibi, entelektel ve sembolik terimler erevesinde bir
duygunun tasvirini yapmak yerine, duygulanm retecek eylemi yapar.
859
zellikle
resimde ve edebiyatta davurumculuk akm bunu ok gzel bir ekilde dile
getirmektedir.
Bununla birlikte sanatn seici olmas, duygulanmn ifade ediminde rol
almasndan kaynaklanmaktadr. Bu duygulanm, ihtiyatl ve yrekli bir koruyucudan
daha etkili olabilir. Ancak duygulanm bittiinde ya da paralara blnerek kesildiinde
yabanc olan materyal bilince girmeye balar. Sz gelimi belirli sanat eserlerinin neden
insan kzdrdn aratracak olursak, sunulan materyallerin iinde insan srkleyen
ve ona rehberlik eden kiisel olarak hissedilen bir duygunun olmayndan
kaynaklandn sylenebilir. Ayn ekilde bir roman yazarnn, bilinli olarak ortaya
atlan duygunun doasn dzenlemeye alt grlebilir. yle ki romann ac ile
sonulanmasna, bu durumun ac verici olmasndan deil; konunun ileyiine dardan
mdahale edilmesinden ve insana dardan bir ey tarafndan yklenilmi olmasndan
dolay ierlenir. Bu noktada acmann ya da kzgnln beyaz alevi kendisini besleyen
materyali yaamsal btnde eritebilir.
860
fade de duygu nemlidir. Duygu yoksa o sanat
eserinden lezzet alnmas ve onunla duygusal ilikiye girilmesi mmkn deildir.
rnein, Reat Nuri Gntekinin Yaprak Dkm roman byle duygular ifade eden bir
romandr.
Bu sebeple ifade edici bir eylemin geliiminde duygulanm, uygun materyali
kendisine eken bir mknats gibi iler. Materyalin seimi ve organizasyonu,
deneyimlenen duygulanmn ilevi ve deerlendirilmesi iin hlihazrda mevcuttur.

858
859
860
205

Materyalin sekinlii ve dzenlenmesi duygulanmn ynetimidir. Buradan hareketle
duygulanm olmadan ustaln olabilecei ama sanatn olamayaca sylenebilir. Bir
sanat eserinde duygulanm ne kadar youn olursa ifade o kadar etkili olur. Bununla
beraber, ok fazla duygulanm ykl olan bir insann duygusunu da vuramayacak
durumda olmas da bir gerektir. Sz gelimi Van Goghun birok eseri, duygu
younluuna sahiptir. Ama burada kontroln yoksunluundan dolay bir patlama
durumu sz konusudur. Zira duygulanmn u durumlarnda materyali dzenlemek
yerine dzeni bozan bir grnm oluur. Ar duygu gerekli sslemeyi ve paralarn
tanmn engeller. Oysa yerinde duygulanm sanat eserlerini meydana getirir.
861

Duygulanm belli bir dzeyde olmaldr. Ar duygulanm oluturulmak istenilen eserin
meydana getirilmesine engel olur. Eserin gzelliini yok edebilir. iiri ok abartl bir
ekilde sanatlarla sslemek, iirde asl asl anlatlmak istenenin vuku bulmasna engel
olabilir.
Ayrca dorudan boalm eyleminin bir ifadeye dnmesinin dorudan tezahre
engel olan ve bu eylemin dier gdlerle koordineli olduu baka bir kanala gemesini
engelleyen artlarn mevcudiyetine baldr. Orijinal ham duygunun yasaklanmas bu
durumun bir basks ya da engellemesi deildir. Gdlenme, tamamlayc eilimler
tarafndan deiiklie uratlr; deiiklik ona ilave anlamlar ykler.
862
Sanatn
gerekletirme ediminin dorudan olduunu; ancak gdlenme artlarna bal
olduunu ifade eder. nk gdlenme vastasyla gerekletirilen ifade edimi, o
objenin ilk halinden daha farkl bir ekle dnmesini salar.
Dolaysyla sanat eserleri, bir kuun iten gelen arklar gibi, kendiliindenlik
atmosferi, lirik bir nitelik eklinde kendilerini takdim ederler. Baka bir ifadeyle insann
iten gelen ve ifade edici patlamalar, isel basklarn anlk tamas deildir. Sanatta
kendiliindenlik, duyguyu destekleyen ve srdren tazelii temsil eder. Bu tazelik,
deneyimdeki madde zerinden gerekleir. Madde mevcut deneyimde sunuluyorsa,
ifade kendiliindenl tezahr eder. Bu noktada ifadenin kendiliinden olumasnn
nnde iki engel vardr; bunlar konunun eskimilii ve toplamann ylgnldr.
863

Baka bir ifadeyle gerekleen duygu patlamas birikimsel olarak gerekleen bir
duygulanmdr. nk anlk gerekleen bir duygu bu kadar byk bir cokuyu

861
862
863
206

gerekletiremez ve duygunun devamlln salamaz. Robert Brookenin, l
adndaki enfes sonesi; nce yaamay ve gzel eyleri belirterek llerin bir zamanlar
dokunmu ve sevmi olduklar iekler, krkler ve yanaklardan bahseder. Sonra hibir
aklamada bulunmadan der ki:
Deien rzgrlarn kahkahayla savurduu sular vardr;
Btn gn ve gn sonu cmert klarla aydnlanmtr;
Kra, raks eden dalgalara, o serseri gzellie durder;
Dalgalar durur; giden gider; peinde beyaz lekesiz bir zafer;
Birikmi bir scaklk; bir genilik; gecede parlayan bir skn.
Bu iiri okuyunca, yaayanlarn, gndzn grlen raks eden en dalgalarla,
llerin de geceleyin skn iindeki durgun sularla tek vcut haline geldii hissi
oluur.
864
Yani yaamak gndzle nitelendirilip neeli bir dansa benzetilirken; lm
sessizlik iindeki geceye benzetir.
Aslnda insan gemi deneyimlerde ierilen anlam ve deerleri zmser. Bu
anlam ve deerler deneyimlerin iinde farkl derecelerde ve benliin farkl seviyelerinde
tezahr eder. Gerekten edim, gemi deneyimlerde depolanan anlam ve deerlerle
ahenk oluturuyorsa ifadeseldir. Bu yzden ifadesellik, ahenkli deneyimlerde duygunun
taml ile kendiliindenliini tantr. Bu manada ahsiyeti gelitiren deneyimler ahlaki,
dini ve sanatsal deneyimlerdir.
865
Sanat gemi deneyimlerin duygularla ifade edilmesi
sonucunda ahenkli bir btn oluturur.
fade edici edim tarafndan biimlendirilen bir objeye bal kalndnda duygu
estetiktir. yle ki nefret bir eyi ykma eiliminde olduu iin; sevgi sevilen objeye
deer verme eilimindedir. Ak duyumu dorudan birini sevmekten ziyade dier
materyali aratrr ve bulur. Bu dier materyal duyguyla beslendiinde bir eydir. iire
bavurulduunda sevgi ifadesi sel gibi akan suda, bir frtna beklentisinde, bir kuun
duraksamadan uuunda, uzak bir yldzda ya da yanardner bir ayda bulunur. Bir
iirdeki dnme metaforu, duygu materyali ile doyurulmadnda zihne mracaat
edilir. Szl ifade metafor formunu alr. Fakat kelimelerin gerisinde duygu seliyle

864
Edman, s.74-75.
865
Trer, s.74.
207

karlarkenlarn, fakat entelektel benzerlik yoktur.
866
rnein, Burnun bir iiri
yledir:
Sevgilim krmz bir gl!
Sevgilim tpk tatl tatl alnan bir melodi!
Kadn gl yapan ey al yanaklar, melodiye benzetilen ey de tatl sesi deildir.
Kadnn gl gibi oluu renk, koku veya yap bakmndan deil, deer bakmndandr.
867

Yani gl kavram sevgiliye duyulan sevginin bykln ifade etme yndendir.
Bylece benzerlik kurarak duygunun ifadesini salar.
Demek ki, herhangi bir sanat etkinlii duygudan yoksun olarak gereklemez. Bu
nedenle sanatn ifadesinde ara olarak duygu nemli bir yere sahiptir. Duygunun ifade
ediminde geliimi sanatnn ifadesinde duygusunu ne lde kullanmasyla ilgilidir.
Sanatn ifadesinde duygusal younluk nemlidir. Fakat ar duygulanm sanatn
ifadesinin doru olarak sunulmasna engel tekil edebilir.
2.3. ESTETK OBJENN ANLAMI
fadeyi bir edim olarak sunan Dewey, bu noktadan hareketle, bir olayda ortaya
kan sonu ile bize bir eyler aktaran ifadesel objeyi incelemeye geer. Ancak ifadesel
objenin, ortaya kmasna sebep olan edimden ayr incelenmesi gerekmektedir. Zira
edim canl varlklarn bireysellik ieren grlerini aan bir mahiyete sahiptir.
868
Sanat
eserinde filozoflarn byk zevk aldklar -zgrlk ve dzen, sbjektiflik ve
objektiflik, bireysel ve evrensel gibi- zt kavramlar kendilerine yer bulamazlar. nk
kiisel bir edim ve objektif bir sonu olarak ifade organik bir biimde birbirleriyle
balantldr.
869
Dewey, zm cenderesi tarafndan sklan zsuyun bir nceki olayn
sonucunda ortaya kan bir ey olduunu ve dolaysyla onun hem yeni hem de farkl bir
ey olduunu iddia eder. Benzer ekilde bir iir ve bir resim kiisel deneyim
szgecinden geen materyalleri temsil eder. Onlarn ne evrensel varlkta ne de varoluta
emsalleri vardr. Ama yine de materyalleri ortak dnyadan gelmektedir ve dier
deneyimlerin oluturduu materyallerle benzer niteliklere sahiptir.
870
Sanat eseri olarak

866
867
Wellek-Vallen, Edebiyat Teorisi, s.175-176.
868
869
870
208

meydana getirilen her alma sanatya gre iin iinde bireysellik olduu iin farkl bir
anlam ieriinde barndrr.
Sanat eserinin anlam nedir? Dewey e gre szckler olaylar ve objeleri temsil
eden ve onlarn yerine geen sembollerdir; bu balamda szcklerin anlamlar vardr.
Bir okla yn gsteren bir tabelann falanca yere ka mil kaldn syledii anda anlam
vardr. Fakat bu iki durumda anlam tamamen da dnk bir kaynaa sahiptir; burada
ok, iaret ettii eyi simgelemektedir. Anlam szce ve tabelann bizzat kendi asli
dzenine ait deildir. Benzetilecek olursa, anlam bir iek bahesinde olduu gibi anlk
kazanlan deneyime zgdr. Bu yzden bir sanat eserine yklenen anlamn reddi
gerekten farkl iki mana ierir. Bu durum ilkin, sanat eserinin matematikteki iaret ve
sembollere ait bir anlam biimi barndrmadna iaret edebilir. kinci olarak sanat
eserinin anlamsz olduu manasna gelebilir, nk samalk anlamszdr.
871
Sanat
deneyimin objelerinin ifade edilmesini salar. Deneyim olmasayd onlar kr ve karanlk
iinde kalacaklard. Dewey hem sanat eserinde anlamn olmas gerektiini ispatlamaya
alrken, dier tarafta sanatta anlamn reddini mantksal olarak, aklamaya alr.
Sanki belli alardan her ikisini de savunmaktadr. Kesin bir gr ifade etmemektedir.
Estetik objenin anlamn belirleyen ey duyumlardr. Duyumlar hem onlarn
oluumunu salar hem de onlar anlamlandrr. Duyumlar araclyla estetik objenin
anlam aa kar. nk her sanat bedenin organlaryla ilikilidir; gz, el, kulak gibi.
Byle olmakla birlikte sanatn ifadesi iin organa yalnz bilimsel beceri yeterli deildir,
bundan daha fazla eye de ihtiya vardr. Sanat, bir dnceyi, bir ruhani eday ierir.
Byle olmakla birlikte sanat fikirden veya fikirlerden baka bir eydir. Sanat dnceyle
ifade aracnn canl bir birleimidir.
872
Baka bir ifadeyle zihnimizde bir dnce vardr.
te sanat duyumlaryla zihnin izlenimi ya da davurumudur.
Dolaysyla estetik objenin tam anlam, tamamlanmam, snrlanm ve
dayandrlm estetik objelerinin anlamlarn aklamak ve younlatrmaktr. Fakat
sanat eserinin yn nasl srdrlrse srdrlsn, dolu ve youn bir deneyim olduu
iin onun ortak dnya deneyiminin gcn yaatr. Deneyimde tz, formla dzenlenen
ham materyalleri azaltarak sanat yapar.
873
Yani sanat insan, hi yapamayaca eyleri

871
872
873
209

yapmasna ya da yaayamayaca gzellikleri yamasna izin vermesinde estetik objenin
anlam vuku bulur.
Bununla birlikte Deweye gre, deneyimin objeleri ifadesel olmaktan uzak
kalamaz. Yine de bazen canszlk ve duygusuzluk objeleri ekerek bu ifadesellii gizler.
Fakat sanat deneyimlenmi eylerin ifadeselliini rten maskeyi stnden atar;
allmn gevekliinden insan kurtarr ve kendisini unutmasn salar, yaanlan
eylerin eitli ekillerinden ve niteliklerinden tat almann ve zevk duymann imknn
salar. Yine estetik objede bulunan ifadeselliin her karanln ortadan kaldrr ve
onlar yaamn yeni deneyimi olarak dzenler.
874
Estetik objedeki bu ifadesellik
yaamn yeni deneyimlerle zenginlemesini salar. Sz gelimi, Ltfi Efendi bir iirinde,
insann gerek anlamda bayramnn Allahn birliini hem takrir hem de kalben tasdikle
gerekleeceini ifade ederek, dini deneyimin insan karanlklardan kurtarp
aydnlatacan zevke ve neeye dneceinden bahseder:
Tevhid ede zevk ile
Hakk seve evk ile
Tasdik inerse dile
Bayram o bayram olur.
875

Ayrca Deweye gre sanat eserindeki dekoratif ve ifadesel arasndaki ilgiyi
anlamann bir anahtar vardr. Nitelikler basite kendi kendine ele alnrsa, dekoratiflik
ve ifadeselliin birbiriyle hi ilikisi olmaz. Biri dekoratif ani bir duyum deneyimiyle
gelir, dieri ifadesellik, ilgiler ve anlamlarla, sanatla balatlr. Duyum kendi kendine
ilgilerle kaynat iin dekoratiflik ve ifadesellik arasndaki farkllk, bu vurgulardan
biridir. Yaam sevinci yarn, sistemin ihtiam, ieklerin gsterii, olgunlam
zenginlemi meyveleri terk etme- duyusal niteliklerinin tam oyunu dnda dorudan
kayna olan dekoratif nitelikle ifade edilir.
876
Sz gelimi, Divan Edebiyatnda
duygular ifade etmede iekler byk bir yere sahiptir. Douya has bir efsaneye gre
srekli bekleyi iindeki an sembol olan nergisin glle birlikteliinden bahsedilir.
Bu efsane, kyamete kadar ayrlk derdi ekmeye mahkm edilmi nergis adl bir kla

874
Dewey, Art as Experience,108; Trer, s.94.
875
Erolu Farsakolu, s.609.
876
210

gl adl sevgilisinin hznl macerasndan ibarettir. Bu efsane Bakinin yazd
mersiyede;
Gl hasretinle yollara tutsun kulan
Nergis gibi kyamete dek eksn intizarn
877

Grlyor ki burada air byle bir ak iekleri kullanarak daha ifadesel ve
dekoratif bir slupla sunar.
Bununla birlikte Deweye gre, sanatlardaki ifade dizisi ok amalysa, dekoratif
olarak betimlenmesi gereken deerlere sahip objeler vardr. zel bir kurgulamada ar
dekoratif bir nitelik onun kendinin bir ifadeselliidir. Goya baz portrelerinde
zamanndaki saray halknn tantanasna, glnlne abartarak vurgu yapar. Dekoratif
olan btn sanatta istemek, sanatn arbal ifadesini mahrum ederek sanat
materyalinin snrlanmasna neden olur.
878
Baka bir ifadeyle bir sanatnn ifade ettii
durumu daha fazla dekoratif eler kullanarak sunmaya almas sanat asndan
takdir edicidir. Fakat bazen de bu elerin abartlmas sanat gln duruma drebilir.
Nitekim, dekoratif etkinin izolasyon tarafndan baarlmasnda derece olduu iin,
bouna gzelletirme, uydurma ssleme bir kekin zerindeki eker ssleri-ve dsal
ssleme olur. Eserin kusurlarn rtmek ve zayfln gizlemek iin sslemeyi
kullanmak eseri yapmackla mahkm etmektir.
879
Bazen ifadesi ok gl olmayan
bir eseri gereksiz dekoratif unsurlarla bezemek o eserin niteliini zenginletirmez. Belki
de eser anlalmaz bir hal alr.
Sanat eseri ne kadar zengin ierie sahip olsa da doann usuz bucaksz
somutluuyla hibir ekilde rekabet edemez. nk sanat seici ynne, yani onun
tarafndan izilenlerin iine bir olgunluk ya da "eitlilik" ekler. Bu noktada almamas
gereken tek snr, doadaki eyann yapsndan ve zelliklerinden atflar yapmaktr.
Aksi takdirde sanat tamamen zel atflar erevesinde alr ve sonu, her ne kadar
canl ve yksek seslerle temsil edilse de, mantksz olur.
880
Baka bir ifadeyle sanat eseri
doann somutluuyla karlatrlamaz. nk sanat eseri saf reel deildir, ierisinde
irreellik de vardr. Dolaysyla sanatnn eserinde her ekilde doadaki objelere atflar

877
Ayvazolu, Gller Kitab, s.164
878
879
880
211

vardr. Ama bu objelerin kendileri deildir. Estetik objeler gerein irreel
grnmleridir. nk bu objeleri tamamyla sanata aktarmak akli olamaz. Sonu
olarak Dewey, sanatn varlnn irreel olmas gerektiini dnr.
Bu nedenle sanatnn grevinin objeyi tamamyla ifade etmek deil, ona atflar
yapmak olduunu ununla rneklendirir: Renoir plak vcutlar pornografik bir iz
olmadan sunar. Resimde vcudun seksi nitelikleri yerinde tutulur, hatta vurgulanr.
Bununla birlikte plak vcutlarn fiziksel var oluunun toplumsal artlar da soyutlanr.
Soyutlama ve renklerin araclyla plak vcuda dair allagelmi armlar yeni bir
sahaya tanr, nk sanat eserinde grnmeyen bu armlar pratik uyarclardr.
Anlalaca zere, estetik fizii dlar, ieklerle birlikte bedene mahsus niteliklerin
yceltilmesi erotii dar atar.
881
nsanlarn gerek yaamda gerekletiremedii
duygularn erotizm yoluyla da vurma olabilir. Bu objenin gerek grnm olmad
iin bir soyutlamadr.
Ayrca sanat izgilerle, izgilerin anlam ykl ilikilerinden bahseder. Bununla
beraber sanatnn atfettii anlam bir dieri ile iliki iinde olan hususi izgiler olabilir.
Bu durumda izgi ve renklerin anlamlar, doal manzarayla ve dier yaam deneyimine
eklemlenen tm anlamlarla yer deitirecektir. Bu durumda estetik objenin anlam,
deneyimlenen her eyin ierdii anlamlardan ayrlmas anlamnda esizdir. O halde
sanat eseri sadece sanata ait olan bir eyi anlatt iin ifadeseldir.
882
Sz gelimi resimde
znt gibi mutluluk hali de dini ierikli tablolarda sk kullanlan bir tema olmutur. Bu
tablolarda mutluluk ifade edilmekten ziyade ima edilir. Giotto, azizleri mutluluk iinde
resmeder. Fakat azizlerin yzleri geleneksellikten biraz uzaktr; resmedilen yzler daha
kiisel bir betimleme ierir ve bundan dolay daha fazla doal ierikli olarak
resmedilirler. Tablo kukusuz bir Giotto eseridir. Benzer ekilde Masaccio azizleri de
Masacciolardr. Resim, yaratcsnn izlerini tar; bunun iin de ayrca genel balamda
bir azize ait olduu farz edilen kendi yaamndan bir eyler katar.
883

Nitekim Giotto, San Francesso freskolarnda geleneksel kalplar zorlayan, ama
onlar tam anlamyla aamayan tutumunun en gzel rneini armhta sa figr
oluturmaktadr. Burada bu geleneksel kalp, iinde bile, dramn inanlmaz bir gle

881
882
883
212

patlatp; kalb altst edip genileterek, insanst, korkun ve trajik bir imge meydana
getiriyor. armn ivilerinin tuttuu, kaslmal gvde gerilimi, bir yandan figrn
amansz bir kasrgayla sarsld izlenimini uyandrrken, te yandan, karnn ve
kalalarn armh yzeyinden perspektif duygusu veren kopuunu, ayrln
sezdirmektedir. Bu sonu, kalpsal beeniden syrlarak, seyirciyi heyecanlandrmay
amalayan yeni bir olgudur.
884
Bununla birlikte anlamn grafiksel sunum veya aslna
uygun bir kopyalamayla iinde deil de sbjektif bir formda ok daha iyi bir ekilde
ifade edilebilir. Renk, k ve uzam arasndaki sanatsal iliki hem bir taslak kalbndan
daha tat vericidir hem de ok daha fazla ey anlatr. Szgelimi Titian, Tintoretto,
Rembrandt ya da Goya tarafndan yaplan bir portrede insan kendini esas karakterin
huzurunda bulur. Fakat ele alnan arka plann formu insana kiilik zelliklerinden ok
daha fazlasn verirken elde edilen sonu tamamyla plastik ara ve gerelerin
baarsdr. Hatlarn tahrifi ve ana renkten ayrllar sadece estetik etkiye eklenmemi
ayn zamanda younlatrlm ifadesellikle sonulanmtr. Anlalan odur ki kullanlan
materyal, sz konusu kii hakknda gz nnde bulundurulan kimi zel ve gemite
vaki olan anlama balanmamtr.
885
Estetik obje olan resmin anlamndan unlar
karlabilir: Birincisi, resim kopya deil ama znel bir sunumla verilir; ikincisi, resim
iindeki dzen nemlidir; ncs, resim realite gibi duruyor; drdncs, resimdeki
gereklikle birlikte onda irrealite de vardr; resim de sadece anlk bir ifadesellik vardr.
Resmin gemile ilgisi yoktur.
Bununla birlikte ressamln tarihi geliimi ierisinde izim teknii ile ekillerin
belirlenmesi belli bir objenin memnuniyet verici bir iaret vermesinden; renklerin
uyumlu bileimi ve dzlem ilikisinin oluumuna dein srekli ilerlemitir. Estetik
adan izilen hatlar, ifadeselliin ykselii ile ilgili birok ilevi yerine getirirler.
Bylece izgiler resmin tm dier bileenlerine g katarlar ve btnn ne anlama
geldiini enerjik bir biimde ifade ederek btn paralarn bileimine hizmet ederler.
Tasarmclkta tek bana hibir yetenek btn bu ilemleri yerine getirebilecek izgiler
oluturamaz. Bilakis byle soyutlanm bir yetenein, uygulamada, lineer taslaklarn
kendi balarna gze arptklar bir oluumla sona ermesi kesindir. zel bir ekli
hassasiyetle kopyalama iin kullanlan bu taslaklar, ifadesellik iinde snrl olmann

884
Cmert, Giottonun Sanat, De-Ki Yaynlar, Ankara, ubat 2007, s.62.
885
213

gereidir. Bunlar, kimi zaman sylendii gibi gereki bir ekilde yalnzca tek bir eyi
ya da genelletirilmi formda canl eitlerini kavranmasn salayan eyleri
aklamaktadrlar.
886
Resimde var olan btn unsurlar btnn varlna hizmet ederler.
Ressamn yapt ile seri retim eklinde gerekletirilen tasarmda pek ok yetenek bir
araya gelir. Yani, resim bir dehann rnyken, tasarmlar pek ok yetenein
oluturduu btndr. Tasarmda orijinallik mi yoktur yoksa bir ressamn resminde
ifade ettii anlam gcne sahip deil midir? Tartlmas ve zerinde durulmas gereken
bir konudur.
Din bilimci Barnes ise, resimde izimin nemine dikkat eker: izim, genel
anlamda ifadeselliin korunmas iin bir ara deil; aksine ifadenin ok zel bir
deeridir. yle ki izmek izim yapma iidir; ana fikrin bilhassa z deneyimi iinde
ressama sylemesi gereken bir karmdr. nk resim yapmak birbiriyle ilikili
paralarn bir araya gelmesidir. Bunun yan sra kendine zg nitelikleri olan bir figrn
her tasars tm dier plastik aralarla karlkl olarak glendirilme ilikisine dayanr.
Bu birleme objenin gerek ekli bakmndan fiziki bir bozulmadr.
887
Resimde
birbirleriyle ilikili paralar bir araya gelir. Ayn zamanda baka materyallerle bir araya
gelerek farkl bir obje oluturulur ve bu obje o varln gerek ekli deil de ressamn
meydana getirdii irreel bir objedir.
Dolaysyla resim, doay ve insan manzaralarn grnmsel olarak ifade eder.
Bu grnm canl varln etkileimiyle gerekleir. Dorusu resimsellik pek ok sanat
eserinde mevcuttur. Ik ve glge oyunu, mimari ve heykeltralk iin hayati unsurdur.
Nesir ve drama resimsel olmay ou kez kazanr. iir esiz derecede resimseldir, nk
o eyann grnen sahnesiyle iletiime geer. Fakat btn bu sanatlarda resimsellik
ikincil ve ilavedir. Bir resim manzarann tesine geerse edebi olur. Resim, dorudan
dnyayla ilgilidir. Resim, bir manzarann kabiliyeti olarak her objeyi ve her durumu
ifade eder. Bu manada onlar olaylarn anlamn ortaya koyarlar; gemii zetler ve
gelecee dikkat ekerler. Boyann rakipsiz kabiliyetine dhil edilmeyen bir resimde
objelerin nitelikleri ayrt edilemez.
888
Bylece sanat ifadesel olmaktan vazgemez,
nk o, bir btn meydana getirmek iin gerekenden ok daha fazla balants olan
detaylarn belirtimi olmakszn gzle grlr bir ekilde objelerin birbiriyle ilikisini

886
887
Dewey, Art as Experience, s.96; Trer, s.84; Barnes, Art and Education Plastc Form, s.105.
888
214

yorumlar.
889
nk sanat, birbirinden bamsz objelerin bir araya gelerek anlaml bir
btnlk oluturmasyla gerekleir.
Ayrca soyut sanatn ifadesellik ve anlam konusunda sylenenlere gre bir
istisna olduu dnlebilir. Kimileri soyut sanat eserlerinin tam bir sanat eseri
olmadn ileri srm kimileri de onlar sanatn doruk noktas olarak grmtr.
Sanatn zirvesi olduunu syleyenler soyut sanat eserlerini gerek anlamda eserlerin
temsilden uzakl ile lerken; sanat eseri olmadn syleyenler soyut sanat
eserlerinin ifadesellie sahip olmadn iddia etmilerdir. Bu sorunun zmn Dr.
Barnesn u aklamalarnda bulmak mmkndr: Gerek dnyaya referans gerekte
var olan eyleri srdrmeyen biimler olarak sanatta kaybolmaz. Toprak, ate, hava ve
su ile ilgili olarak konumann hidrojen, oksijen, nitrojen ve karbon olarak sona ermesi
objejtifliin bilimden karlmas anlamna gelmez. Bir resimde herhangi bir objenin
temsilini bulamazsak, resmin sunaca ey renk, younluk, gvenirlik, hareket, ahenk
gibi btn objelerde ortak olan nitelikler olabilir. Tm objeler bu niteliklere sahiptir;
bundan dolay, tabiri caizse, btn objelerin grnr niteliinin bir deerler dizisi
olarak ne ie yarad, kiisel eyler tarafndan bilinli bir ekilde harekete geirilen
duygularn zmnde yatabilir.
890
Yani sanat eserlerinin ifade ettii objeler onlarn
kendisi deildir. Belki de onlarn ifadesi bir tr soyutlamadr.
Yine sanatlarn ortaya kard duygulanmlarn tanmlanan ve sregelen eylere
ait olduunu dnlebilir. Duygulanmlar amalar temsil eder. Szgelimi mzik ya da
lirik iir, asli olarak yaam iindeki kriz ve arpntlar ifade etmeye uygun olan
eylerdir. Heykeltralk ve mimari karakter olarak daha nadir eyleri ifade eder. Mimari
kolektifi yanstrken heykeltralk tek ile belirleir. Michelangelonun Musas hayli
bireyseldir. Heykeltralk ezeli umutsuzluu ya da baary temsil eder.
891
Dewey
duygulanm ynnden sanatlarn ne ifade ettiinden bahseder. Yani duyguyu ifade etme
ynnden de sanatlar arasnda fark vardr.
Bununla birlikte mzik bir vasta olarak oklar, sabitlikleri, atmalar ve
zlmeleri younlatrlm bir ekilde ifade eder. Heykel ise, sreklilii, sabitlii ve
evrensellii temsil ederken, mzik kartrmay, alkalanmay, hareketi, varoluun

889
890
891
215

tekliini ve olumsalln ifade eder. Grlebilir sahne aktr; nk fikir yaln ve ak
olmaldr. Panik durumunda ise alglar kartrlr. Kula materyale balayan olarak ses
her noktada zttr. Ses, bedenin dndan gelir; fakat kendisini yakn ve iten hissettirir.
Ses, organizmann istisnasdr. nsan tm vcudunda titreimlerin atmasn hissedilir.
O, vastasz deiiklii gdler, nk deiimi kaydeder.
892
Mzikte, heykelde
ifadenin bir verili ekli vardr. Bu da estetik objenin anlamn belirler.
yleyse sanat eserleri ifadesel olduu iin iletiimseldir. Ancak bakalaryla
iletiim sanatnn maksad deildir. Sanat eseri, sanatnn almasnn sonucudur. Bu
nedenle aslnda sadece bakalarnn deneyimlerinde i grdnde iletiim iinde yaar.
Sanat zel bir mesaj iletmek isterse, eserinin ifadeselliini kstlama eiliminde
olur.
893
Baka bir ifadeyle sanat bir dnceyi insanlara iletmek iin aba
harcamamal, insanlar aba gstererek sanatla ilgili deerlendirmelerde bulunmal ya da
o ifade ona hangi duyguyu hissettiriyorsa onu yaamaldr.
Btn bunlar gsterir ki, nemli olan estetik objenin ne ifade ettii deil, estetik
objenin anlamdr. Estetik objenin anlamn duyumlar ve entelektel yapyla belirlenir.
Estetik objeler reel grnmleriyle deil, irreel grnmyle anlamlanrlar. Sanatla
insan kendi hayallerini gerekletirmeye alr. Bylece soyutlama eklinde estetik
objenin anlam vuku bulur. Ayrca dekoratif ve ifadesel nitelikler estetik objenin
anlamn belirler. Fakat bu nitelikler abartlrsa, estetik objenin anlam glendirmek
yerine anlamn zayflatan bir zellik oluturur.

892
893
216

NC BLM
SANATFERTTOPLUM LKS
Dewey sanat fert ve toplum balamnda deerlendirir. Dolaysyla estetik
deneyim kavramn da daha ok estetik suje asndan ele alr. Bu nedenle bu blm
estetik suje zerinde ekillenmektedir.
3.1. SANAT VE HAYAL
Estetik deneyimin zelliklerinden biri imgesel olmasdr. Estetik deneyim,
hayalidir. Her deneyiminin kklerinde, yaayan canlnn evresiyle etkileimi
bulunurken, bu deneyim nceki deneyimlerden karlan anlamlarn katlmasyla bir
bilin ve alg haline gelir. Bu yzden hayal, bu anlamlarn mevcut bir etkileime yol
bulabilecekleri tek geittir. Baka bir ifadeyle yeni ve eskinin bilinli
adaptasyonudur.
894
nk hayal, vastaszln tesinde ihtimalleri grme gcdr.
895

Sanatn hayalle ilikisini grebilmek iin psikolojik temellerine gitmek gerekir.
Geliimin her amasnda duygu ve igd uyarc objeye gre ifade edilir. Duyum, zek
tarafndan ynlendirilir.
896
Fizikiler ve astronomlarn uularndan nce, herhangi bir
akli yorumlama iin hayale ihtiya duymalar estetiin gerekli olduunu yantlar.
897

Demek ki hayallerin gerekletirilmesi iin estetie ihtiya vardr. Bylece estetik
deneyim, duygu, hayal ve zekyla gereklemi olur.
O halde hayal nedir? Hayal, forma ve imgeye zg olmada bir fikri somutlatran
zihni etkinlik olarak tanmlanr. Fikir herhangi bir obje ya da olay olabilir. Sz gelimi,
Shakespearein Othellosu, kiisel zellikleri ve hareketleriyle alglanan hayali bir obje
olarak Julus Caseara benzer.
898
Baka bir ifadeyle onun gerei deildir. Sadece
zihinde oluturulan bir dncedir. Hayal gc, somut gereklerden bamsz olduu
iin gerekte deneyimi ekillendirmede var olmayan eylerdir.
899
Hayal gc, yeni
objelere form kazandrarak kendini yanstan akln yaratc bir yeteneidir. Bu durumda
hayal gc, gerekte var olmayan objeleri oluturan hem yaratc hem de oyunsal bir

894
Dewey, Art as Experience, s.283-285;Trer, s.179; Mehmet Ylmaz, Sanatn Felsefesi Felsefenin Sanat, topya
Yaynevi, Ankara 2004, s.49-50; Jackson, s.29.
895
Gavin M. Bolton, The Development of Aesthetic Experience Drama as Learning, as Art and as Aesthetic
Experience, Ed: Malcolm Ross, Pergamon Press, New York 1982, s.138-139.
896
Buermeyer, Art and Education Art and Daydreaming, s.88.
897
898
899
Dewey, Recontruction n Phlosophy, Published as a Mentor Book By Arrangement With The Beacon Press,
(Fourth Printing), May, 1953, Printed in the United States of America, s.94-95.
217

edim olur.
900
Sanat, hem algsal hem de hayali modlarn farkndalna sahiptir. Sanat,
onaylanan objelerin algsal moduyla yaygn zelliklerini paylat iin fantastik hayal
yapmaktansa, sanat hayallerinin daha byk anlamlaryla ilgilenir.
901
Dewey iin
estetik, hayal gcyle, geleneksel ahlaktan daha yksek idealleri nerir.
902
Sanat hayalle
bir anlam kazanr. nk sanattaki hayal gcyle ok farkl resmetme ve
ekillendirmeler oluur.
Bu nedenle hayal gerekliin sanatsal armdr. Hayal sanatnn bilincinde
saptanm olan haliyle objektif dnyann dnsel bir tablosudur ve bunun sonucu
olarak, okur seyirci ya da dinleyici tarafndan alglanr. Sanatta hayal gc, objektif ve
sbjektifin organik btnlnden doar. Objektif, yaptta yeniden retilen gerekteki
olaylar, yaam tablolarn, karakterleri, atmalar, durumlar, insanolunun manevi
evrenini, ksaca yazarn bilinci dnda da varlk gsteren her eyi kuatr. Sbjektif ise,
sanatnn duygular ve dnceleriyle, tasarmlanan olaylarn karsnda taknd
tavrla, bunlara zel bak tarzyla ve bunlar deerlendirmesiyle ilgilidir.
903
Genel
anlamda hayal gc, gemi yaantlardan birletirmeler yaparak salanan anlksal bir
rnt olarak anlalmtr. Baka bir ifadeyle hayal gc, insann bir deneyimle ve bir
alglamayla bildii baz objeleri ya da olaylar, imdiki zamanda zihninde
canlandrmasn salayan ruhsal bir ilevdir.
904
Kanta gre hayal gc, bir obje,
bulunmad zaman bile, sezgide canlandrabilme gcdr.
905
Baka bir ifadeyle hayal
gc, sezgisel olarak onun var olduunu dnme yeteneidir ya da objelerin hi
olmadklar durumlar zihinde oluturup sunma yetenei olarak da ifade edilebilir.
Bununla birlikte bir sanat eserinde hayalin zellii, ama vastasyla kontrol
edilmeyiidir. Bu nedenle sanat eserini deneyimleyen kimsenin imge ve duygular obje
zerinde younlamazsa ve objenin maddesiyle karmazsa estetik rn kmaz.
906

Baka bir ifadeyle estetik objeyi meydana getiren kii objeyle zdelemeli ki bir eser
ortaya kabilsin. Bu estetik obje hayalle birlikte ortaya karlmal. nk baka trl

900
901
Heyfron, The Development of Aesthetic Experience, The Aesthetic Dimension in Art Education: a
Phenomenological View s.38-39.
902
903
Ziss, s.63,79.
904
Bozkurt, s.285.
905
Bozkurt, s.287.
906
218

estetik bir obje oluturmak mmkn deildir. Zira her sanat kendi hayallerine
izlenimlerini ekleyerek sanat eserini meydana getirir.
Timuin ise, iki eit hayalin varlndan sz eder. Birinci eit hayal, bilginin
hammaddesidir. Bilgi edinme serveni onunla balar. kinci eit hayal, bilincin
rndr. Bilin, tasarlayc etkinliiyle gereklikte karl olan ve olmayan formlar
retir. rnein, yedi kuyruklu, sekiz gzl yeil bir canavar dnlebilir. Bu ikinci tr
hayalde retme gc, hayalin karmak formlarn sanatsal anlatm adna retir. Bylece
birinci hayal duyumlar vastasyla kurulurken; ikincisi ise, dnsel hayal olarak
kurulur. Simge sanatsal anlatmn zn ihtiva eder.
907
Joseph Addison, Hayal Gcnn
Zevkleri balkl yazsnda unlar ifade eder: Pek ok doa ve sanat rnnde bulunan
hayalde zel trlerde grnen gzellik, kadar cokunluk ve heyecan uyandrmayan,
fakat insan iinde gizli haz uyandran ikinci tr bir gzellik vardr. Bu renklerin
enliine ya da eitliliine; paralarn simetrisine, dzenlenmesine ve yerletirmesine
ya da yalnzca hepsinin kararak uyumasna baldr. Gz, bu eitli gzellikler
arasnda renk olarak en ho olan alglar. Doada, kendisini farkl durumdaki
bulutlarn arasndan gsteren tamamen deiik klarla boyanm gnein douunda
ve batnda grnenden daha harikulade bir gsteriyle hibir yerde karlamaz.
908

Baka bir ifadeyle kii kinat kendi izlenimi ve izlenimleriyle ekillendirir. Bu da
sanatnn eserine yansr. rnein bir martnn uuu bile farkl bir duygu uyandrabilir.
Sanat gerekletirebilmesi iin duygular harekete geirecek unsur hayallerdir.
nk hayal, her alanda kavray salayan bir aratr. Herhangi bir etkinlii mekanik
olmaktan karan tek koul, hayalin de srece katlmasdr. Bu nedenle ykler,
efsaneler ve hayali semboller yaratlmakta ve hayalin gelitirilmesi iin gzel sanatlar
olarak adlandrlan araclara ihtiya duyulmaktadr. Sanatla hayal, harekete
geirilmedii srece, etkinlik ile bilginin arasndaki kprnn kurulabilmesi mmkn
deildir. nk hayallerin anlama dntrlmesi ve etkinlikle balantlandrlmas
hayalin eseridir. Bylece etkinlikler geniler ve zenginleir. Yaratc hayal gc, sadece
edebiyatla ve mitolojiyle snrlandnda, semboller, konuma organlarnn fiziksel
reaksiyonlarndan te bir anlam tamayacaktr.
909
Ayrca hayal gc, akln daha derin
ve gizli armlarna giden yol olarak da grlebilir. nk sanat ve sanat olmayan

907
Timuin, Estetik Bak, s.60; Kagan, s.203.
908
Eco, s.255.
909
219

ayrm hayal gcne baldr. Sanat imgeseldir ve zgrdr. Sanatn zgnln
salayan da hayal gcdr.
910
Sanatta hayal yoksa sanatsal etkinlikten sz etmek
imknszdr. nk sanata zgrl ve sanatnn zgnln salayan ara hayal
gcdr.
Sanatta aracn hayali olmas gerekli midir? Sanatta ara hayalidir. nk bir
deneyimin tamamlanmasn salayan ana ara hayal gcdr. Hayal yoksa sanat
eserinin geliiminden sz edilemez.
911
Zira hayalin mdahalesi olmakszn faydal bir
objenin retilemeyecei dnlebilir. Bununla birlikte hayal edilen imknlar doal
materyallerin yeni birleiminde vcut bulurlar. Sanat eserinin oluturmaya alt ey,
dorudan deneyime younlamak ve bunu geniletmektir. nk estetik deneyimin
biimlenmi maddesi kendisini dorudan ifade eder, dier bir deyile; anlamlar hayali
olarak ortaya kar.
912
Deweye gre sanat eseri oluturulurken sadece hayal ve fiziksel
obje vardr. Yani sanat oluturan ara olarak hayalin etkisi olmadan, bir eserin oluumu
gereklemez.
Bununla birlikte hayal gcnn estetik deneyimin esizliini tekil ettii ve bu
esizliin, dnceye kar bir meydan okumaya dnt sylenebilir. Bu durum,
felsefe olarak adlandrlan sistemli dnmeye zel bir meydan okumadr. nk estetik
deneyim, kendi iinde bir btnl olan bir deneyimdir. Bu deneyim saftr; zira sanat
eseri deneyimsel olarak kendi geliimini engelleyen ve karmak hale getiren etkilerden
arnm bir deneyimdir.
913
Estetikde hayal ou kez ahenkli olarak retilen gemiin
gzelliini ve doruluunu yceltmek olarak alglanabilir.
914
Baka bir ifadeyle hayal
gc bylece estetik deneyimin ok gzel bir ekilde tamamlanmasn salar.
Sanatn ifade etmek iin imgeyi kullanan Samuel Taylor Coleridge, bir sanat
eserindeki hayal gcn karakterize etmek iin btnletirici terimini kullanr.
Coleridgenin bu terimi kullanmasnn amac btn unsurlarn kaynamasna dikkat
ekmek iindir. Coleridgeye gre iir, yalnzca hayalin uygun bulduu ruhun her bir
yetisiyle kaynaan ruhun birleimidir. Coleridge, hayalin yeteneklerinin tamamn bir
araya getiren yeteneklerden bahseder. Coleridgeye gre, hayal bir deneyimin duyum

910
Townsend, s.143-144.
911
Dewey, Art as Experience, s.278, 284-285; Trer, s.179-180.
912
Dewey, Art as Experience, s.285; Trer, s.180; Ylmaz, s.51.
913
914
Shusterman, Pragmatist Aesthetics Living Beauty Rethinking Art, s.153.
220

niteliinin eitli materyallerle birleimiyle bir araya getirilir. Coleridgenin hayal ve
dnce arasndaki farkla anlatmak istedii ey, etkin hale getirilemeyen sanat eserinin
somutlatrlmasdr.
915
Bu somutlatrma, hayalin doasnn gerekliini ortaya
karmada en iyi delildir. Hayali deneyimin doasna gre, eitici olan kendi kendine
yaamak isteyen sanatlarn bir gayreti vardr. Bu gayret, pek ok yntemle
gerekletirilir. fade ettii yntemlerden biri, i ve d gr arasndaki ztlkla ilgilidir.
teki gr, dtaki her hangi bir grnmeden, ok daha zengin ve gzel gzken bir
aamadr. grnme, dsal grnn objesini yoksun brakan imalarn cezbedici
formuna ve geniliine sahiptir. grnmenin, d grnmenin snrlarndan ok daha
geni olduu gzkr. O zaman bir tepki oluur. grnmn sorunu, manzarann
imdiki enerjisi ve salamlyla karlatrlm hayalet gibi grnr.
916
Grnmn iki
modunun etkileimi hayaldir. Hayal biimden alnd iin sanat eseri doar.
917
Hayali
her eyden stn tutarlar. nsan hem i dnyasnda hem de evresinde akln kolayca
aklayamayaca gizleri sezer.
Sir Walter Scottun, edebiyatta romantik olarak bilinir. William Hazlittin,
Scottun romanlaryla ilgili yle bir deerlendirmede bulunur: Hepsi doann elinden
km kadar tazedir. Bu ifade imdiki evrenin anlamnn romantik olarak
birleiminin olasln gsterir. Gerekte, btn estetik deneyim hayal olduu iin, bu
hayal fantastik ve tuhaf olmadan ykselebilen younluun aamasn yalnzca
yapmalaryla belirleyebilir.
918
Gnmzde ok rabet gren Alacakaranlk
919
ieriinde
tamamen fantastik ve hayali unsurlar barndrr. Yani oluturulan obje, bir hayal
rndr.
Bununla birlikte eserlerini hayal kavram zerinde oluturan Charles Lamb ise,
yeni yzler, yeni kitaplar, yeni binalar ve yeni geleneklerden nefret eder. Lamb bunu u
ekilde ifade etmektedir: imdiki zamanlar gerek yapamam. Lamb gemi
objelerden iirleriyle ilgili yapt alntda unlar ifade etmektedir: imdiyi yaamak

915
Dewey, Art as Experience, s.279; Townsend, s.143.
916
Dewey, Art as Experience, s.279; Townsend, s.143.
917
918
919
Stephene Meyer, Alacakaranlk, (ev: Hseyin Baran), Epilson Yaynclk, stanbul 2009.
221

antikte ve insanda var olan eylerin iirlerinden olduka farkl bir ey olarak
yaamaktr.
920
Yani imdiyi gemiin etkisi olmadan yaar.
Sanatta hayal, bireye ahlaki iyilii de verir. Shelleye gre hayal, ahlaki iyinin
byk aracdr. iirler ahlakn etkisiyle oluturulur. Bu nedenle hayalin iz dm gc
yle byktr ki uygar toplumu oluturur.
921
Sanatn ahlaki kurallarla ilikisi sklkla
ilenir. Burada ifade edilmek istenen sanatn gelitirilmi ahlak sistemine uyum
gsterme problemidir. Hayalin ncelii, dorudan bireysel ilikiler kapsamnn tesinde
geniler.
922
nk Shelleye gre uygarln tek ls iirdir. iir duygular
glendirir, artrr, hayali geniletir ve maddeye ruh katar.
923
Dewey sanatla ilgili
verilen eitimde hayalin varlnn unutulmas gerektiini ifade eder.
Hayalin etkisi resim ve iir sanatnda nemli bir yere sahip olan William Blake ile
rneklendirilebilir.
924
Blakee gre sanatn ve ayn zamanda yaamn byk ve altn
kural udur, Ne kadar ok farkllk, netlik ve balayc izginin titreimi varsa o kadar
mkemmel sanat eseri vardr. Ne kadar az keskinlik varsa o kadar byk hayalin
zayflamas vardr. Bunun istei belirlemektir. Sanatnn zihnindeki fikrin arzusunun
delillerini snrlamaktr ve sanatn btn dallarnda eser hrszlna girmektir.
925

Blake hayal gcn yle gelitirmitir ki Fransz air Arthur Rimbaudun, Saflk
Kehanetleriadl iirinde geen ifadeler artk ona kolay gelmektedir:
Bir kum tanesinde bir dnya
Bir kr ieinde bir cennet grebilmek
Sonsuzluu avucunun iinde
Ebediyeti tek bir saadetle tutabilmek.
nk maddesel gz bir pencereden farkszdr. Oysa ou insan gerekten
grebilen gzleriyle deil, o pencereyle, yani hayalle dnyaya bakar.
926
Bu ifade insana
sanat eserinin zgn olmas gerektiini ifade eder. Sanat eserinde kesin ifadeler

920
921
922
923
Urgan, s.635.
924
William Blake, Eriim Tarihi:17.06.2011, http://enwahooart.com.
925
926
Urgan, s.545-546.
222

olmamaldr. nk sanat kiiye zgdr, rlatiftir. Sanat eseri her sanatnn hayaline
gre oluturulur.
Anlalyor ki, estetik deneyimin aralarndan biri de hayaldir. Hayal sanatn,
sanatnn hayal ve izlenimleriyle meydana gelmesini salayarak estetik deneyimin
eizliini oluturur. Sanatn gzellii hayal gcnn etkinliiyle gerekleir.
3.2. ESTETK ALGILAMA
Alg, zihnin ihtiyari deil daha ok gayri ihtiyari uyarlmasdr.
927
Estetik
alglama, tam alglama ve alglamann balants olan bir obje ya da olay iin bir
adlandrmadr. Byle bir alglama, objenin saf formunda enerjinin zgrlyle
eletirilir ya da oluturulur. Organize edilen bu enerji ritmiktir. Alglama, edebiyatta ve
resimlerde duyusal ilikiler tarafndan artrlrsa estetik deneyim meydana gelir.
928

Alglama, objelerin bileenleri arasndaki etkileimi insana anlatan yapnn kefidir.
Resim ve heykel, bir yapnn aratrmas sonucunda gerekleir. Btn alglama
semboliktir. nk btn yapsal nitelikler, objelerin trleri olarak bireysel bir ekilde
grnmleri algladklar iin genelletirilirler.
929
Estetik alglama, bir estetik deneyim
iin hayati bir zelliktir ve zamannda meydana gelir. Alglama, sanat eserinin geici
etkili bir srecidir.
930
Ayrca estetik alglama organizma ve evre arasndaki etkileim
olarak yapma ve yaama arasndaki ilikiyi ifade eder.
931
Sanat eserinin oluumuna
katk salayan srelerden biri de estetik alglamadr.
Bununla birlikte estetik alg yaln bir duyusal olay deildir. Duyumdan balayarak
yorum, deerlendirme ve estetik tatminden oluan anlam varln bir sre iinde
kavramak demektir. Bir endstri rn ancak bu srecin sonunda bir estetik objesi
olarak alglanabilir. Byle bir alg da ancak estetik alg olabilir.
932
nk estetik, algya
dayanr ve alg da bir alglayan gerektirir.
933
Akl algy biimlendirip bellek ona bir yer
kazandrarak, dnen bilinli bir varlk olarak kendini yaratr. Oyuna benzerlii ve
algnn kendisi olarak sanat, zihinsel etkinliin en zgr biimidir. Bylece sanat akla

927
Schopenhauer, s.11.
928
Dewey, Art as Experience, s.184-185 Trer, s.119; Jackson, s.60.
929
Malcolm Ross, The Development of Aesthetic Experience Knowing Face to Face: Towards Mature Aesthetic
Encountering, s.81-82.
930
Zeltner, s.73.
931
Jackson, s.59.
932
Tunal, Tasarm Felsefesi, s. 93
933
Townsend, s.44.
223

sanatsal varlk kazandrr.
934
Sanatn algsal sreci, sanatnn pratik etkinliinden farkl
ve hi kukusuz manevi ve psiik bir insan etkinlii formudur.
935
Yani estetik alg
ierisinde hem duyum hem de mana vardr.
Estetik alglama geliimsel olarak gerekleen bir meseledir.
936
Estetik algyla
ilgili genel bir bilgiden sonra estetik algnn aamalarna geilebilir. Alglamada ilk
olarak tanma vardr. lk olarak alg ve onun objesinden konuulur. Ama alglama ve
onun objesi tek ve ayn ilemde ina edilir. Obje, szgelimi bir buluta, bir rmaa, bir
giyecee, gncel deneyimden bamsz bir mevcudiyet atfedilir. Ama algnn objesi, bir
bulut, bir rmak veya bir giyecek deildir. Alglama objesinin gc, o alglamann
etkinliini oluturan canl varlkla ayn etkileimde bulunur. Harici durumlarn basks
altnda ya da isel geveklik nedeniyle tm gnlk alglamalara dair objeler btnlkten
yoksundur. Tanma olduunda bu alglar uzatlmazlar. nk bylesi bir tanma, objeyi
allm amalar iin grevlendirmeye yeter ve artar.
937
Yani bir obje ilk olarak
varlnn grnmyle bilinir.
Estetik alglamada tanma, birtakm psikolojik unsurlarn bulunmasyla
gerekletirilir. Alg, bir objeyi bir ey olarak grmeyi ierir. Basit grnler iin
doru olan ey daha karmak grsel rneklerle ve dier alg formlaryla geniletilebilir.
Estetik deneyime yaklamn farkl yolu, obje algsnn olas bir grndr. Bu
nedenle ilkesel olarak estetik grnne gre alglanrsa her obje estetik bir obje
olabilir. nk bir iir ya da bir roman okunduunda bir resme bakldnda ya da
mzik dinlendiinde dikkate alnan yalnzca algsal objedir.
938
Estetik alglamaya katk
salayan duyumlardan biri de kulaktr. nk kulan duyusal memnuniyeti
estetiktedir.
939
Sanatlar ounlukla grsel ve iitsel elerden oluur. Ayrca alglamada
dikkat nemli bir unsurdur. Dikkat, dsal faktrlerin bir dzeni dnda ina edilir.
Duyumlar gerekli bir ekilde katlr, alglamada edim yalnzca dsal olaylar deildir.
Geleneksel psikolojide ilk olarak duyum konur, ikinci olarak etki durumu etkin halde
geri gider.
940
Estetik deneyim aslnda algnn eitimidir. Sanat ynlendiren yaama
dntren bilintir. Benzer ekilde bir eyin bir deneyim olarak adlandrlabilmesini

934
935
Kagan, s.339.
936
Jackson, s.148.
937
Dewey, Art as Experience, s.184; Trer, s.119; Jackson, s.60.
938
939
940
Dewey, Art as Experience, s.265; Jackson, s.59-60.
224

belirleyen etmenler, onu alglama eiinin stne kard zaman estetik olurlar. Estetik
deneyimin, tmyle algnn eitimi olduu aktr.
941
Crocenin ifade ettii gibi,
mzikte ve iirde geici sralamann ve mimarlkta ve resimde uzamsal varln
bilincinde olunur; ancak o zaman, alglamadan analitik dnmeye geilir.
942
Dewey,
alglamay gerekletiren psikolojik unsurlardan en nemlisi olan bilinten bahseder. nsan
varlnn farkndaln ifade eden bilintir. nk bilin, duyumlar harekete geiren ve
kontrol altna alan bir mekanizmadr. Zira alglamalar bilinle gerekletirilir. Bu nedenle
estetik deneyim algnn eitimidir.
Estetik deneyimde kullanlan unsurlardan biri arzu ve dncedir. Arzu ve dncenin
algsal deneyime dahil edilmesiyle estetik deneyim karakterize edilir. Deneyimlerden estetik
deneyimin farkll, zellikle entelektel ve pratik olmasdr. Bu alglanan objenin
benzersizlii, aratrmacya bir yardmdan ziyade engeldir. Kant, algsal deneyimle kendi
dnce ve gzleminin neden olduu herhangi bir eyin tesine kadar ilgilendi. Kantn bu
objesi veri ya da delildir. Hibir insan, kendi iin alglamadan holanlan arzu ve dnceyle
egemenlik kurmaz. Alglamann honutluuyla rahatlad bir objeden ziyade alglama bir
uyarcdr. Bu estetik alglama, gnein batmas bir katedralin nndeki arzudan zgrdr ya
da onun arzular bakmndan bir iek buketi, alglamada gerekletirilmi zgrlktr. Kant
baka bir obje uruna bu objeyi istemez.
943
Kanta gre, deneyimde verilmi bir objede
amalln tasarlanabilecei iki yol vardr. Birincisi, objenin formunun amall ya da
bir objenin algda kavrannda kefedilen salt znel amallktr.
944
Yani algda nemli
olan arzu edilen amalanlan objeyi gerekletirmektir.
Alglamann bir aamasn da sezgi oluturur. Sezgi, snrlayan bir ufuk olmasna
ramen, bireyle hareket eder. Grnen dnyann snrlar ierisinde, kknde bir kaya
paras olan bir aa vardr, insan gzn nce kayaya, sonra kayadaki yosuna diker
muhtemelen ondan sonra bir mikroskop alr ve kk likenleri inceler. Grme alan ister
geni ister kk olsun, insan onu kapsayan ve daha geni bir btnn paras olarak
deneyimler. Deneyim alan en dar olandan en geni olana yaylabilir. Fakat alan geni
olsa da, hala btn olarak hissedilmez; mesafeler zihnin evren diye adlandrd eyin

941
Dewey, Art as Experience, s.58-59; Trer, s.62-63; Jackson, s.64.
942
943
Dewey, Art as Experience, s.264-265; Jackson, s.60.
944
Altu, s.30-31.
225

tesindeki belirsiz genilie dnr.
945
Sezgi ierisinde hem duyum hem de mana
vardr ve sanat ifade ederken ierisine girilen bir dnya varken bir de tam olarak ifade
edilemeyen ve kavranlamayan bir ierik sezgiyi oluturur.
Dewey estetik algdaki teemml hazza indirgedii iin Kant eletirir. Ona gre,
Kantn gr zamanna uygun olsa da, estetik algdaki duygusal unsuru tanmlamann
yalnzca teemml eyleminden kaynaklanan hazza indirgenmesi bu dnemdeki sanat
anlaynn kmazn temsil eder.
946
Teemml eylemi hazza indirgenemez mi? Bunun
sonucunda oluan sanat anlaynn kmaz nasl bir kmazdr? Kantn gzellik anlay 18.
yzyln sanat eilimlerini yanstyordu. Bu a genel olarak tutkudan ok akl ayd.
Bununla beraber tutkunun yok edilemeyii ve onlarn algsal deneyime mdahil olmas,
estetik deneyimi zellikle entelektel ve pratik olan deneyimlerden ayrmtr. Alglanan
objenin esizlii aratrc iin bir yardm deil; engeldir. Aratrc obje ile dncesinin ve
gzleminin tesine getii mddetle ilgilidir.
947
Sezginin ieriindeki teemml nemsenir.
Teemml hazza indirgenirse estetik algnn objektifliinden sz edilemez. Deweye gre
Kant, estetik deneyimi entelektel ve pratik deneyimden ayrr. Burada tutku ve algsal
deneyim n plandadr. Dewey, Kantn hazz n plana ald iin eletirir. Deweye gre,
estetik deneyim, entelektel ve pratik deneyimden ayrmak doru deildir. nk her ikisi
deneyimin tamamlanmasn salar. Estetik deneyimin teemml boyutunu gzden karp
sadece duyuma indirgersek, btnlemi bir deneyimden sz edemeyiz. Bu deneyim sadece
sbjektif olur. Onun bir de objektif yan vardr, bunu gz nnde bulundurmak gerekir.
Alglama teknii nasldr? Bir algya dair fiziksel koullar, onu e zamanl olarak
alglanlan eye tekabl eder. Algnn teklii ise, uzamda ya da zamanda olan objenin
herhangi bir ey ile birlememesidir. Algnn etkin ieriiyle karan ey, bir algnn
illetsel durumlaryla zde olan eydir. Fakat burada temel hata, estetik objeyle fiziksel
rnn kartrlmasdr. Fiziksel olarak bir heykel mermer bloudur; ondan baka bir
ey deildir. Fakat heykeli fiziksel bir eyle tarif etmek bir yanllktr. Zira glgelerin
daimi deiimiyle bir binay aydnlatmak mmkn deildir. Bir bina ya da heykel
hareketsiz ise l olacaktr ki gz ona dayanmayacak ve bu yzden herhangi bir obje ile
etkileime girmeyecektir. Oysa tm varln ba olarak gz olup biteni retir. Bu
durum, grme eyleminin yeni ilave edilmi anlam ve deerler iinde srdrlmesidir.

945
946
Dewey, Art as Experience, s.263; Trer, s.173; Altu, s.209
947
226

Bir sanat eserinin tkenmemesi onun alglama eylemini devam ettirme ilevidir. E
zamanl gr, bir algnn mkemmel bir tanmdr.
948
Dewey, ayrmn doru olmadn
ifade eder ve bunu, alglama, sanat rn, estetik obje ve sanat eseri balamnda aklar.
Bununla beraber birey estetik deneyimi gerekletirirken benliin teslimiyeti ya
da btnl, yeterince youn olan kontroll bir eylem ile mmkndr. Bu durumun
anlam, evreyle olan etkileimle enerjinin kontroll kullanlmasdr. Bu noktada
alglama, enerjinin alnabilmesi iin onun dar salverilmesidir. nsan, alma eylemini
gerekletirebilmek iin enerjiyi armal ve cevap verici bir kilit noktasna bu enerjiyi
yklemelidir. Enerji yklemesi hem sanat hem de alglayc iin gereklidir.
949
Estetik
alglamann gereklemesi iin bir enerji alverii olmaldr.
Estetik alglama iin gz ve grsel aparatlar tam olabilir. rnein Noterdammen
Katedrali ya da Rembrants Hendrik Stoeffel fiziksel olarak orada olabilir. Herhangi
yaln bir duyumda, daha sonraki resimde grlebilir. Onlara baklabildiinde
muhtemelen tannabilir. Doru isimlerle ilikilendirilebilir. Bu btn organizma ve bu
objeler arasnda srekli etkileimsizlik olduu iin onlar kesinlikle estetik olarak
alglanamaz. Alglamak iin bir seyirci kendi deneyimini yaratmaldr. Bu yaratma
orijinal reticinin yaad karlatrmalarla ilgileri iermeli. lgiler herhangi bir gerek
duyuda ayn deildir.
950
Alglamann gerekleebilmesinde estetik objeyi grmek
yetmez, onunla etkileime geilmelidir.
Uygulamada alglama, llemez ya da uygulama vastasyla belirlenemez. Yani
alglama bir rn uygulamaktan holanan ve alglayan kii onlar ima eder. Szgelimi
tketici iin yemek hazrlanr. Hazrlanan eyin deer ls tketmede bulunur. Yalnz
uygulamada alglama, kendi terimlerini uzaklatrmada yarglama, muhtemelen insan
sanat tarafndan daha ziyade iyi bir makine ile elde edilir. Onda en iyi teknik vardr.
Teknik olarak ilk dzenlenmeyenler, byk sanatlarda vardr. Szgelimi Sargent
byk bir ressam olamad estetik olarak byk bir piyanist oldu.
951
Bir heykeltran
yapaca bst btnyle harikulade olarak zihnine gelir. Bir sanat bir fotorafn
varln ve bir kiinin kendi kendine olan orijinal bir fotosunu kolay kolay
anlatmayabilir. Gzel sanatlar iin yetenek olaanst bir eydir. Sanat, bstleri

948
949
950
951
Dewey, Art s Experience, s.49.
227

yapann kendi rnlerine bakan onlarn paylamyla ilgilenen kendi deneyimine sahip
olup olmamasndan phe eder. Fakat onun alglamas da doada estetik deildir.
Renkli ve yaplmam olan eyin souk tannmasdr.
952
Sz gelimi insann doaya kar
youn bir alglamas vardr. Bu alglama, o kiiyi ressam yapmayabilir. Yani uygulama
farkldr. Ya da her insan k olur, fakat bu his herkesi air yapmaz. air olabilmek iin
gl bir alglama ve ifade gcne ihtiya vardr.
Ayrca algnn geici olabilecei durumlar vardr. Bu dnce abartl bulunabilir.
Fakat bir objenin algs, srecin zaman ierisindeki geliiminden azade deildir. Yaln
heyecanlar, aina olunan trlerden biri olarak tannrlar. Bir insann dnya gr anlk
baklarn bir araya gelmesinden olusayd, ne dnyaya dair herhangi bir gr ne de
iinde herhangi bir ey olurdu. Niagarann ak ve grlts, geici grlt ve doa
sesinden dolay kstlansayd, Niagara elalesi olarak adlandrlan zel obje
alglanamazd. O, grlt olarak bile kavranamazd. Bu yzden bir merkezin enerjisi
dierlerine iletildii ve birbirleriyle ilikide farkl hisler devreye girdii zaman, harici
herhangi bir ey alglanamaz.
953
Yani alglamay salayan ey onun adeta ben
buradaym varm ifadesidir.
Ayn zamanda youn estetik alglamaya elik eden dini duygular vardr. Bu
dnyann tesinde, gndelik deneyimlerin yaand dnyann daha derin gerekleri
olan bir dnya ile tanlr. Byle bir deneyimin zellikleri iin psikolojik zemin ancak
birlik hissinin yaanld zemindir. Bu btnlk hissi, daha sonra insann kendisinin
gelimesi olarak hissedilir. Gerek ve deerin ls bencilliin olmad ve tesinde
duran geni bir dnyann vatandalar olunduu zaman alglanr.
954
Pek ok air dini
duygularn ifade etmek iin estetik alglamay gerekletirir. Bunlar Giottoun
sanatnda grmek mmkndr. Onun tm eserleri dinsel temaldr. Giottonun Meryem
ve ocuk sa Msra Ka figr onun sanatndaki znellii ve farkll gzler nne
sermektedir: Meryem ve ocuk sann oluturduklar piramit yap, yani arkadaki yine
piramit biimli kayaya oyulmu gibi; sanki Meryem alnyazsnn bu yrekler acs
bilinciyle evreden yaltlm gibi; kayann tepesi ise, Meryemin yaltlm ve dimdik
figrne ereve oluyor ve bu yalnzl daha bir byyor. Ama daha ok, figrlerin
hareketlerini yneten ritim etkiliyor insan. Btn figrler, kanlmazcasna saa doru

952
953
954
228

itilmiler; bir an bile durmakszn, ama konumalarn srdrerek arkadaki tepenin
hafif eilimini izleyip gzlerimizin nnden geiyorlar. Figrlere kazandrlan bu
devinim izlenimi, yzlerindeki ifadesel zelliklerle, evreyle kiiler arasnda kurulan sk
bantyla elde edilmitir.
955

Estetik alg, btn alglar ierisinde toparlayp ekillendiren bir algdr. Genel
olarak estetik alglama iin, eski deneyimlerin yeni kalplarla birlemesi gerekir.
956

Bylece estetik alglama gerekleir. Ayrca baz aralar estetik alglamay tevik eder.
Fakat ara kullanmnda her sanat kendi yntemiyle bu ii baarr ve asla
almalarnn herhangi bir ikisinde tekrarlamaz. Bir ressam eserine dier sanatlarn en
keskin ana hatl izgisini istemekten daha ok detayda akc izgilerle ve giriimlerle
zgnlk verir. Sanatnn yksek klandrmakla yapmak istedii eyi; ressam, k ve
glgeyle yapmak ister. rnein, Rembrandn izimlerinde, bir formdaki izgiler, formu
dtan snrlayandan ziyade daha gldr ve zgnle feda etmekten ziyade faydaly
bulmak yaygndr. Bir genel yntemle iki zt yntem vardr. Biri ztlk, kesik kesik, ani;
dieri, deiken birleme, ho ve ince aamadr. Giderek artan dzeltmenin kefiyle
ilerlenir.
957
Baka bir ifadeyle sanatnn k ve glgelendirmeyi farkl ekilde
uygulamas alglamay zenginletirmekle birlikte gelimesine katk salar. nk her
ara sanatnn znelliini ifade eder.
Bununla birlikte her zaman iin izimin doasna elik eden yanl anlamaktan
ok resmin yanl anlalmas problemi zerinde durulmas gereken bir konudur. Estetik
adan alglama becerisi olmayan fakat tanmlamay renmi bir izleyici bir
Boticelliyi, bir Grecoyu ya da Cezanneyi tanmadan ne yazk; bu ressam daha iyi bir
resim izmeyi renememi diyebilir.
958
Bu ressamlar atlyeyi terk ettiler, krlara
ktlar. Konuya hi nem vermediler. Bir tuval paras alyorlar, bir de boya ve fra,
tuvale rastgele birka renk lekesi atyorlar, ortaya kan eye de imzay basyorlar.
959

Dolaysyla bunlar, farkl bir slupta resim yapyorlard. Ressamlar hakknda bu eletiri,
o kiinin bilgi ve deerlendirmedeki eksikliinden kaynaklanr.

955
Cmert, Giottonun Sanat, s.80-81.
956
957
958
959
Erkul, s.92-93.
229

Sanat, alglama vastasyla tamamlanr. Sanat, biimlendirilen bir deneyimdir. Bu
deneyimi yapma-yaama, akp giden ve kazanlan enerjinin btn ilgisiyle tamamlanr.
nsanlar yontar, oyar, ark syler, dans eder, tiyatro yapar, kalp dker, oynar, izer.
Alglayc sonu, alglanm olarak sanatn niteliklerinin sanat rnnn konusunu
kontrol eden byle bir doada vardr. retme edimi ani alglama deneyiminde spontan
ya da kontrolsz niteliklere sahip bir eyi retmeyi amalar. Sanat, alrken kendi
kendine alglayc tutumu ekillenir.
960
Dolaysyla sanat, alglama ve yapmada
yaantnn btnln ierir. Bu manada sanatta gzel ya da estetik olan eyler
arasndaki fark, alglama ve deneyimi oluturmada yaamn tamamlamada btnlk
derecesidir.
Estetik algda ifade ediminin dolaysz yoldan boalmasnda ierilen yardmc ve
tamamlayc iki yant vardr. Bu tamamlayc faktrlerin ilki, nceden oluan motor
eilimleridir. Bir dans, ressam ya da kemanc gibi bir cerrah, bir golfc, bir futbolcu
vcudun motor eilimlerinin kontrol ve emri altndadr. Bu eilimler olmakszn,
yetenek gerektiren hibir eylem gerekletirilemez.
961
Bir kiide estetik alg oluacaksa
nceden bu kiinin sanatsal deneyimi olmaldr ki estetik objenin oluumuna katk
salayabilsin.
Demek ki, estetik alglama ieriinde hem duyu hem de manay barndran zihinsel
etkinliktir. Estetik alglama, duyu, hayal ve bilin gibi psikolojik unsurlar ieriinde
barndran tanma; sezgi ve teemml bir arada ifade eden aamalarla gerekleerek estetik
objenin tamamlanmas etkinliidir.
3.3. ESTETK SJE
Dewey estetik suje kavram ierisinde sanat, estetik teorisyen, eletirmen ve
izleyici zerinde durur.
3.3.1. Sanat
Sanat, her eyden nce gzn kulan amay, bakmay ve dinlemeyi bilen
kiidir.
962
Baka bir ifadeyle sanat, hem duyu hem de akli melekeleri ok gl biri
olmaldr. Sanatnn eitilmi yetenekleri bile ilgi olmadan gerekleemez. lginin

960
961
962
Timuin Afar, Estetik Bak, Bulut Yaynlar, stanbul 2005, s.6.
230

olmad yerde dikkat de ilevsiz ve yzeysel kalacaktr.
963
Sanat, yapma srecinde
yeni anlay mkemmel deilse, o mekanik olarak edimler ve zihninde tasarlad
benzer bir eski modeli tekrarlar. Bir sanat, eserinin gelimesinde daimi deiikliklerle
hareket ederken alglamada uyumlu olan bir deneyimle ina eder. Yazar, aka
tasarlad ve tutarl bir ekilde dzenledii fikirleri kda eklediinde eser, meydana
getirilmi olur. nk sanat eserini tamamlayc ve duyusal olarak rapor eden etkinlii
tevik eden bir alglayabilme yeteneine sahiptir.
964
Deweye gre sanatnn yetenekleri
deneyim haline getirilerek eitilmeli ve sanat sadece eitimle deil kiinin sanata ilgisi
olmas gerektii de gzden kartlmamaldr.
Bu nedenle mzisyen bir ailede yetien bir ocuun mzik yetenei, kanlmaz
olarak geliecektir.
965
Ressamlar, rencilerine resim izmeyi rendiklerinde zellikle
gzlerindeki safl kefetmeleri gerektiini ifade ederler.
966
Yani bir ocuun yaad
evrede sanatsal etkinlik varsa ocuk da o ynde geliir. Dolaysyla ocuun
deneyimledii evre onun sanatsal yeteneinin gelimesinde etkilidir ya da ocukken
var olan yetenek gelitirilmezse sanatsal etkinlie dntrlmeyebilir.
Sanatlar kendi geleneklerini kendileri oluturur. Sanat gelenekle birlikte var
olarak ona yeni bir ey ekleyip gelenei gelitirerek kendi yaratmna katk salar.
967

Sanat, hayalci, sentimentalist, kendi arzularn obje olarak alglad eye uygulayarak
renklendiren kimsedir. Dnmede, pratik planlamada ve gerekletirmedeki baary
salamak iin vazgeilmez olan tutum, kklemi bir alkanlktr.
968
Bir resim yapma
aamasnda ressamlar, btnyle yaptklar ie younlarlar. Yaratc sanat, bir
yandan psikolojik hisleri ve motor becerileri ile daha geni bir ekilde bir dengeye
sahiptir.
969
Sanat bu zelliklere sahip olmal ki bir orjinallie sahip eser meydana
getirebilsin. Bu zellikler onu sanat yapabilir. Zaten hayal ve duyum gcn iyi
kullanamayana sanat demek gtr. Akn airi olarak bilinen Nedimin iirlerinde
sanki her ey kendiliinden olmu izlenimini verir, Nedimane denilen yeni bir tarz
gelitirmitir. Bu tarzn esasn syleyi mkemmellii, yerlilik arzusu ve Nedime zg
eda oluturur. rnein:

963
964
965
966
Dewey, Later Works, s.364.
967
Dewey, Art as Experience, s.165-166; Barnes-Maza, Art and Education Method, s.18.
968
969
Dewey, Later Works, s.365.
231

Glm yle glm byle demektir yara mutadm
Seni ey gzel sever canm ki canana hitabmsn.
Sevgiliye glm yle glm byle demeye alknm. Ey gl sevgiliye hitabm
olduu iin seni canm sever. Burada Nedim, gle seni severim demek yerine seni
canm sever diyerek konuma dilinin scakln hissettirir. Gl sevmesinin sebebi ise
sevgilisine glm diye hitap ediyor olmasdr.
970
Yani iek aa sevgilisini hatrlatr.
Bununla birlikte sanat, detaylar zerinde durmasa da formun btn
elementlerinde bir dzenleme yapmaldr. nk sanatnn eseri ayn bilinle
deneyimlenir. Bir obje yeniden yaratma deneyimi olmadan bir sanat eseri olarak
alglanmaz.
971
Sanatlar, orijinal plan ve amalarnn paras olmayan eyi hissetmek
ve grmek iin ilerlediklerinde daha sonrakini kendi almalarn yaparken
renirler.
972

Ayrca sanat, sanat eserinin retiminde seim zgrln elinde bulundurduu
iin makinenin kullanmn ortadan kaldrr. nk objelerden oluturulan sanat eseri
dorudan deneyim sonucunda gerekleir. Faydal sanat rnleri retmek iin,
yetenein bireysel deerinin ortaya kmas gerekir. Bu durum, gnmz uygarlnda
sanatn statsn ortaya karmada nemli bir unsurdur.
973
Sesi alfabeye alfabeyi dile
dntren yaratc g sanatda vardr.
974
Her sanat kendi kurallarn sanatn
yaparken ortaya koyar. Bu biraz da sanatnn sanattan ne anladyla ve zgn olma
kaygsyla ilgilidir. Baudelaire, Sekin airler oktandr iir lkesinin en iekli
topraklarn bltler. Ben daha baka bir ey yapacam.diyordu.
975
Sanat
kimsenin grmediini grr ve daima aina olunan objeleri deitirerek sunma ihtiyac
hisseder.
976
Sanat, seimlerini zgrce yapan biridir. Sanat seimlerini zgrce
yapamasayd ne sanatnn yetenei ortaya kacak ne de sanat grnen ve kabul gren
bir etkinlik olacakt. Btn bunlar salayan sanatnn bu zelliklere sahip olmasdr.
Sanatnn algs ve yorumlamas o kadar gldr ki kiinin alglayabildii ve
yorumlayabildii gibi gzlemler ve yorumlar yapabilir. Matisse, bu durumu yle ifade

970
Muhsin Macit, Akn airi Nedim, Dil ve Edebiyat, Ed: Mehmet Kamil Berse, s.14,24-25.
971
972
973
Dewey, Art as Experience, s.355; Shusterman, Practicing Philosophy Pragmatism and the Phlosophcal Life, s.28
974
Altar, s.114.
975
Timuin, Estetie Bak, s.6-7.
976
Dewey-Barnes-Baurmeyer-Mullen-Maza, Art and Education, s.42.
232

eder: Bir resim bittiinde yeni domu bir ocuk gibidir. Sanatnn eserini kendi
kendine anlayabilmesi iin zaman olmaldr. Sanat kendi varlnn anlamn
kavrarsa, sanat eseri tpk bir ocuun dnyaya gelmesi gibi yaam bulacaktr.
977
Bir
sanat eserinde kendi dnce ve duyumlarn, kendi kiisel manevi yaamn tm
doluluuyla yanstr. Bu anlamda da sanatnn kendi yarats her zaman iin, kendisinin
anlatmdr.
978
Sanat kefeden ve yapandr. Sanat hem icad eder hem de insan
duyarllnn yeni llerinin farkndadr.
979
Baka bir ifadeyle sanat, dnyay kendi
alglamasyla grr ve onun sanat sanatnn benliini anlayp ifa etmesiyle ortaya
kar. Nasl ki bir ocuk ebeveyni vastasyla yaam buluyorsa sanat eseri de sanatnn
alglamasyla var olur.
Sanatnn alglamas nasldr? Sanat temel ilkelerden neet eden alglar takip
eder ve kurallar bulur. Bu noktada sanat konuyu hi kimsenin gzleyemecei
kurallarla gzler.
980
Delacroixe gre, Sanat sanatnda kendi evindedir. Bu bir
dnyadr. Sanatnn yatknl genellikle tam anlamnda zellemitir. Sanatnn
sanatnda da kendi zellii, zel temalar ve gereci vardr.
981
Baka bir ifadeyle
sanatnn algs ve takip ettii ilkeleri ile dier insanlardan ayrlr. Sanatnn alglar da
kurallar da kendine gredir, nk kendi alglamalaryla hareket eder.
Nitekim sanat bu alglamalar ve kurallaryla saf deneyimi yaayandr. Sanat,
yeni materyallerin yeni teknikler talep ettiini ileri srer. Bu yzden sanat, saf
deneyimin adr. O, deneyim vastasyla yeni alanlar aar; ainalklar iinde yeni
nitelikleri aklar. Klasik, nceki maceralarn sonucudur. Maceralar tamamland iin
o, klasik olmutur.
982
Baka bir ifadeyle sanat retim esnasnda deneyimi btnyle
yaar. Sz gelimi balk tutan kii yakaladklarn olta atarken ve bal yakalarken
yaad estetik tatmini kaybetmeden yiyebilir.
983
Bir sanat eserini gzel yapan
sanatnn deneyimidir. nk sanat kendi deneyimiyle esere ekil vermektedir.
Baka bir ifadeyle o saf deneyim sayesinde yeni maceralara alandr. nk sanat bu
yeteneiyle kimsenin cesaret edemediklerini yapma abas gsterir.

977
978
Kagan, s.349.
979
Berleant, s.61.
980
981
982
983
233

Sanatnn saf deneyimi yaamasnn nedeni, deneyim edici olarak domasdr.
Bir sanat da bu zellik olmadan, o iyi bir akademisyen olur. Sanat, ortak dnya var
olan aralar ve materyallerle youn bir ekilde kiiletirilmi deneyimi ifade etmek
zorunda olduu iin bir deneyci olmaya mecburdur. Bu problem bir defalna hi
zlemez. Sanat her yeni almada deneyimin tekrarlanmas problemiyle karlar.
Bu nedenle sanat kendi kendini tekrar eder, bu tekrar sanatnn estetik olarak lm
olur. Sanat, yalnzca deneyimsel olarak yaptn iledii iin, sanat deneyimde yeni
alanlar aar, aina olduu manzara ve objelerde yeni ynleri ve nitelikleri aklar.
984

Sanat srekli bir deneyim ierisinde bulunur, deneyimini kademeli olarak
tamamlamay baarr. Fakat sanat ifade edimini gerekletirirken tekrar onun
yeteneinin geliimine engel olabilir ve mkemmel bir eser oluturmasna engel
olabilir.
Bu yzden sanat ite bu kaygan gereklikler dnyasna hem bir yerli gibi hem
bir yabanc gibi yerleir. O yerlidir, nk onun iin dnya bildik dnyadr, nk
dnyada bata kendi olmak zere her ey her zaman yenidir.
985
Sanatnn durmaya
meyli yoktur. Sanat ilerledike en iyi ve en gzel deneyimi yaama abas
ierisindedir. Bunun iinde sanki bir kif gibi davranr.
Ayrca sanat, deneyimi herhangi bir insandan iyi kullanmal ve tatmin edici
olmaldr. Yazar, besteci, heykeltra veya ressamn daha nce yaptklar eyi retim
sreciyle yeniden yaratabilmelidir. Deneyim yaama veya alglama safhasnda tatmin
edici deilse, tazeleme ilemi bir noktadan balayabilir. Bununla beraber kaynaa dn
meselesi mimarlkta mmkn deildir. Dolaysyla yaad dnemde pek ok irkin
binann bulunmasnn sebeplerinden birinin bu olgu olabileceini syler. nk
mimarlar tamamlanm bir objenin alglanmasna izin verilemeden dncelerini
tamamlamaya mecbur braklrlar. Byk bir ihtimalle ortaa katedrallerinin estetik
nitelii, nceden yaplan plan ve zelliklerle kontrol edilmeyen yaplara sahip
olmalarndandr.
986
Bir sanatnn rettii eyi tekrardan retmesi tartlmaya ak bir
husustur. nk sanat ayn fiziksel ve psikolojik koullar iinde bulunmayabilir. Bu
da ayn his gcyle sanat eserini oluturmasn engelleyebilir. Fakat Dewey burada

984
985
Timuin, Estetie Giri, s.120.
986
234

sanatnn deneyim ettii eseri alkanlk haline getirdii iin aynsn meydana
getirebileceini dnm olabilir.
Btn insanln deneyiminin gereklemesine drtlenme etki ettii gibi
sanatnn deneyiminin gereklemesine de drtlenme etki eder. Harici snrlarn
tesindeki drtlenme, sanatnn eserinin doasnda vardr. Yaratc zihnin zellii
malzemenin alann geniletmek ve onu yeni bir deneyimin malzemesi klmaktr.
Sanatlarn, deneyimlerinin tm grnm ve aamalarn nceleyen farkl ilgileri
vardr. lgi tek tarafl olur ve samimi olmay keserse hastalkl -sinsi ve kurnaz- hale
gelir. Cinsiyetin ada ortamda ktye kullanlmas bu durumun en ak rneidir.
Tolstoyun ifadesiyle sanatta samimiyet, Orijinalliin z olarak tanmlanr.
987

Sanatta samimiyeti gerekletiren de sanatdr.
Bununla birlikte btn insanlk mizacyla belli bir yere kadar sanatdr. Eksik
olan ey, bir eit zel materyali kavrama gcne sahip olmak ve onu otantik evresi
iinde ifadeye dntrmektir. Sanat yapmak istedii eserin objesini seer, bu ekilde
fikir aralar araclyla tek tek ve youn bir ekilde saf ve temiz olarak ortaya kar.
Sanat oyunu derin oynar, nk iini ciddi yapar.
988
Bu yzden sanat estetik adan
daha iyi sanat eserleri yapmak iin kendi bak asn hisseden ve grendir. Pek ok
kimse eserlerini kendine ait olmayan kaynaklardan alr ve bu da anlam kargaasna yol
aar.
989
Baka bir ifadeyle sanatnn zel bir alglamas ve ifadesi vardr. Onun yapt
orijinallik ierir. Deweye gre her insanda sanatsal bir yn vardr. Fakat sanat sanat
edimini daha iyi ifade etme gcne ve farkndalna sahiptir. Sanatda dier insanlarda
olmayan zeksn st seviyede kullanma gc olarak ifade edilen deha vardr.
Sanatnn dehas aralar insanlarn kullanamayaca st dzeyde faydalanma gcn
verir.
Sanat yaptndan tatmin olana dek eserini biimlendirmeye devam eder. Sonu,
iyi olarak deneyimlenirse bir sona varlm olur.
990
Baka bir ifadeyle sanat eserini en
mkemmel ekilde ekillendirme abas ierisindedir. rnein baz airler, istedikleri
kelimeyi bulana kadar baz iirlerini on senede bitirdikleri olmutur. Yahya Kemal

987
Dewey, Art as Experience, s.196-197; Trer, s.128-129; Berleant, s. 31.
988
989
Trer, s.137.
990
235

Rindlerin lm iirinde geen serin kelimesini ok dnm on be yl sonunda
bulabilmitir
lm asude bahar lkesidir bir rinde;
Gnl her yerde buhurdan gibi yllarca tter.
Ve serin serviler altnda kalan kabrinde
Her seher bir gl aar, her gece bir blbl ter.
991

Ayrca sanaty sanat yapan zelliklerden en nemlisi yaratcldr. Sanatnn
yaratcl, her gn kullanlan ve grlen objeleri, hi kimsenin dnemedii
ekillerde kullanabilmek ve ifade edebilmeyi baarmaktr.
992
Zaten bakalarnn
dnebildii ekilde kullanrsa ona sanat denilemez. Yani sanatnn kimsede
olmayan zel his gcne ve anlayna sahip olmas gerekir. Yine sanatlarn bilgileri
kiiseldir ve bakalarna aktarlamaz; bir baka deyile igdseldir.
993
Baka bir
ifadeyle sanatnn bilgileri sbjektifdir. Zaten onun sanat olmasn salayan da onun
bu yndr. Onun kinata ve insanla farkl bir bak vardr. te onun bu zellii onu
dier insanlardan farkl klar.
Nitekim bir sanat yaptnda sanatnn kendisini deil, toplumu iine alan btn
insan bulmak istemekle birlikte n planda olan sanatnn sbjektifliidir. Fakat sanat
hangi yntemi kullanyorsa kullansn, eninde sonunda btn insanl gstermekle
ykmldr. Btn insanl gstermeyen bir sanat ilgi grmez. Zamannda ses
getirmi, umulmadk yanklar uyandrm sanat eserlerinin ksa zamanda okunmaz
olmas, grlmez ya da dinlemez olmas iindeki insan gerecinin zayflyla ilgilidir.
Sanatnn deeri, yani insana insan gsterebildiinde anlalr.
994
Dnyayla
btnleecek yerde dnya karsnda bunalm yaayan insan sanat dar ereveli bir
sanattr, byle bir sanat tm gereklii bireyin karmak dnyasna ve bu dnyann
amazlarna indirger. Bylesi bir sanat, gereklii tam olarak kavrayamamakla eksikli
bir sanattr. Sanatnn amac kendine zg yntemlerle gereklii aydnlatmaktr.
995

991
992
993
994
995
236

Yani sanatnn ana amac toplumu ifade etmek olmaldr. Bir sanat toplumu
anlatmyorsa ona sanat denilemez.
Sanat ile zanaat arasnda nasl bir fark vardr? Nihai anlamda zanaatkrln
sevgi/ak olduunu ve sevginin de hnerin sergilendii konuya ihtimam gsterilir.
Baka bir adan, zanaatkrlk madde hakknda derin bir ihtimama ve holanlan bir
algya doru ilerlerse sanatkrlk olur. Bu ihtimam ve holanm deneyime giren ve kan
enerjiyi; yapmay ve yaamay btnletiren bir ilgidir. Bu ilgi, ncelikle eylem ve
alglama yoluna katkda bulunmayan unsurlar elemesinden, daha sonra da katk
salayan alar ve izleri semesinden dolay estetik niteliktedir. Bu manada sevgi,
birbirinden farkl eylere birlik niteliini veren birletirici gtr. Bu yzden yapma
veya icra etme, retme sorunsaln kontrol eden, alglanan nitelikleri barndran ve
birletiren bir doaya sahip olduu zaman sanatsal olur.
996
Ressamlar, mzisyenler,
airler ve oyun yazarlar becerikli zanaatlar olarak dnlebilir, ancak ortaya
koyduklar obje eitleri nedeniyle zel bir konuma da sahiptiler.
997

Bununla birlikte sanat, sanatn ilk doasnn kaynanda, mkemmellii
aratrr. lk olarak da resim almalar zerinde bir ekil biimlendirir ne takliti ne de
eklektik sanat retir. kincisinde, doay gzlemeye yaknlamakla, nceden asla
yaplmam portrenin varlnn niteliklerini kefeder ve bu yzden sanat potresini
orijinal olan bir stille biimlendirir. Bir sanat, yeni bir yolda ilerlemesi gerektiinde
yava olmalyken, sonularn bir ka, gnlk yolundan ayrlanlar yarglayabilmeli ya
da orijinal almada yarglanmayla nitelendirilebilmelidir. Burada alkanln durumu
ve hayal arasnda ztlk olmaldr. Yani aratran ve alglamada yeni olan eye ho
geldin diyen zihindir.
998
Sanatta aa kartma, deneyimin geniliini hzlandrr.
nk sanat deneyimini gelitirip zenginletirerek ilerler.
zetle, sanat duyusal ve akli melekeleri gl olan, yapt ie ilgi ve dikkatini
veren, seim zgrl onun orjinalliini ve geleneini oluturmasn salayan,
deneyimi en iyi ekilde yaayan kendi benliiyle btnlemi kiidir. Ayrca sanat
sanatsal etkinliin olduu bir evrede bulunuyorsa yetenei daha ok geliir.

996
997
Townsend, s.168.
998
237

Dewey, sanatn sadece sanat asndan dnlmesini dar grllk olarak
niteler.
999
Bu nedenle de sanat deerlendiren ve onun hakknda bir takm yorumlamalar
yapanlarn katksn unutmamak gerekir.
3.3.2. Estetik Teorisyen
Estetik teorisyen, felsefi olarak gzel sanattan anlayan biri olmaldr. nk bu
kiinin ii dnyadaki sakl kalan gereklerle ilgilenmektir.
1000
Sanatta bu gerekleri
ilgilendiren bir dal olmas nedeniyle estetik teorisyen nemlidir.
Estetik teorisyenin grevi, sanat eserleri, gnlk olaylarda, davranlarda ve
deneyimi oluturmay farkna varan alarn rafine edilmi ve younlam deneyim
biimlerini srekli yeniletirmektir. rnein dan zirvesine destek olmadan
gidilmez.
1001
Estetik teorisyen, estetik deneyimi zenginletirme ve gelitirme zelliine
sahiptir. Sanatnn ya da sanatla ilgilenenlerin btn engelleri aarak zirveye
ulamalarna katk salar.
Estetik teorisyenin bir baka grevi ise, tpk corafyac ya da jeoloji uzmanlarnn
yeryzn anlalr klmas gibi, onun grevi de sanatsal rnlerin anlamn aa
kartmaktr.
1002
Baka bir ifadeyle sanat rnlerinin anlam hususunda toplumu
aydnlatmaktr. nk sanat rnlerinin anlamn topluma estetik teorisyen syleyebilir.
Zira onun tavr herhangi bir tavr deildir. Onun tavr bilinli bir estetik alglama
sonucunda gerekleen estetik deerlendirmedir. Yani estetik teorisyen herhangi bir
sanat eserini, en iyi ekilde alglayp deerlendirme becerisine sahiptir.
Bununla birlikte birine geici bir deneyim yoluyla olsa bile estetik teorisyen
pozisyonu verilse, orada, ilk olarak srpriz bir bakla karlalr. Sanatsal rnlerin
manasn anlamak iin sanat rnlerini unutmal ve onlara srt evirmemelidir. rnein,
biri teorik olarak bitkiler hakknda hibir ey bilmese de onlarn renkli formlar ve gzel
kokularndan holanabilir. Ancak birisi bitkilerin iek amasn anlamaya alrsa; o
bitkilerin byme art toprak, hava, su ve gnein etkileimiyle ilgili bir ey
renmeye almaldr.
1003
Hibir ekilde estetik teorisyenin anlad ya da kavrad
gibi sanat eserlerine bakamaz. Bir aacn yetitirilme artlarn birisi bilmiyorsa onun

999
1000
1001
1002
1003
238

hakknda yorumu ok iyi olmayacaktr. Sz gelimi bir resmi deerlendirmesini
bilmiyorsa bu kii sadece bir seyirci tavryla meseleye bakabilir. Baka bir ifadeyle bir
eseri deerlendirmenin art zel bir donanma ve birikime sahip olmay gerektirir. Bu
da estetik filozofunun baarabilecei bir eydir.
Buna gre, estetik teorisyen sanatn ve sanat eserlerinin iyi bir ekilde alglanp
topluma sunulmasna ve sanat teorilerinin ortaya karlmasn salamada yardmcdr.
3.3.3. Eletirmen
Eletirmen, sanatn deerlendirmesini salayan sanatn geliimini
gerekletirendir. Eletirmenin konusu kaliteyle alakaldr; saysal deildir. Her ey iin
geerli, harici ve kamuya mal olmu bir ey yoktur. Mesela herkes yarda ubuunu
kullanp lm yapabilirken, sanat eserleri hakknda yorum yapmak iin bu geerli
deildir. Bir sanat eserinin deerine dair ayn yargy yapmak mmkn deildir. Bunun
anlam, sanatn objektif eletirisinin mmkn olmaddr. Hatrlanaca zere eletiri,
risk ve farazi unsuru ieren bir yargdr. Eletirmen, risk unsuru sebebiyle eletirisinde
kendisini amlar. O, farkl bir alan arar, yarglad objeden uzaklarsa deerleri
kartrr. Karlatrma gzel sanatlarda olduu kadar baka hi bir yerde tiksindirici
deildir.
1004
Dewey, sanat eserini deerlendiren objektif bir lm arac yoktur, der. Bu
nedenle objektif deerlendirmeden sz edilemeyeceini ifade eder.
lk olarak eletirmende olmas gereken donanm, estetik deneyime sahip olmaktr
ve kullanlan ara vastasyla estetik deneyimin olumasn salamaktr.
1005
Yani estetik
deneyimi yaayan biri olmaldr. Eletirmenin yapmas gereken yarglamay kestirmek
ve kolaylatrmaktr.
1006
Eletirmen ok sayda kusur ve bir o kadar da fazilet denilen
deerlerden bahseder ve onlar bir dengeye kavuturur.
1007
Aslnda eletirmen sanat ile
okuru arasnda bir katalizr grevi grr. Bir eserin iyi ve kt ynlerinden bahsederek
bir denge iinde tutmay baarr.
Bununla birlikte eletirmenin btn detaylar gzden geiren birletirici bir akm
ya da bir model bulmak zorunda olmas, birbirleriyle btnlemi bir btn ortaya
koymas gerekliliini gstermez. Bazen eletirmenler kendi sanat eserlerini, profesyonel

1004
1005
1006
Townsend, s.140.
1007
239

olarak eletirdikleri sanat eserinin yerine koyarlar. Sonu, sanatsal olabilir ama
eletiricilik olmayabilir. Eletirmenin izledii birlik ilkesi sanat eserinin bir nitelii
olarak o sanat eserinin iinde olmaldr. Bu aklama, bir sanat eserinde sadece tek bir
birletirici fikrin ya da formun olduu anlamna gelmez. Sz konusu olan objenin
zenginliine oranla phesiz birok fikir ve form olabilir. Bu durumun iaret ettii ey,
eletirmenin baz yol ve yntemler gelitirmesi ve okuyucuya kendi deneyimleri
dhilinde yeni ufuklar belirtmesi gerektiidir.
1008
Deweye gre eletirmenlik ylesine
gerekletirilen bir etkinlik deildir. Biri bir yntem dhilinde gerekleen bir eylemdir.
nk eletirmen kendi deneyimlerini okurlara ifade etmeli ki onlarda o sanat eseriyle
ilgili yeni alglamalara sahip olabilsinler. Ayrca eletirmenin kendi onay ve
knamalarn zorla kabul ettirmesi, samimi ahsi deneyimin gelimesinde baarszln
bir iaretidir.
1009
Yani eletirmen hibir zaman objektifliinden bir ey kaybetmemelidir.
Aksi takdirde yapt deerlendirme iyi bir deerlendirme olmaz.
Eletirmen iirin, tiyatro eserinin ve resmin deerleriyle ilgilenir. O, sanat
eserlerinin niteliksel-ilikiler iindeki nitelikler olduunun farkndadr. Bu yzden
onlar deer olarak kategorize etmez. Sz gelimi bir oyunu iyi ya da ham olarak
niteleyebilir. Eletirmen, dorudan nitelemelerde bulunuyorsa, bu takdirde eletiri
deerlendirme olmaz. nk eletiri, direk bir haykrtan daha farkl bir eydir. O,
dorudan tepkiyi hakl gsteren objelerin zelliklerine dair bir araytr. Bu aray
samimi olursa deerlerle ilikili olmaz. Aksine objenin nitelikleriyle alakal olur. Bu
aratrma sonunda, eletirmen objenin toplam deerini ya syler ya da sylemez.
Objenin deerini sylerse, aklamas zekice olacaktr. nk onun algsal takdiri
olduka eitimlidir. Fakat obje hakkndaki yarglarn toplarsa, objenin aklamasna
dair sonucun zetini ihtimam iinde yapabilir. Sosyal bir dokman olarak eletiri, ayn
objektif materyale muhatap olan dierleri tarafndan denetlenir. Bu yzden eletirmen,
iyi ya da kt olarak yorumlar yapmadan nce iyice dnmelidir. Zira onun
aratrmalar bakalarnn deneyimine dorudan yardmc olur. Bu durum, bir lke
hakknda yaplan aratrmalarn oraya seyahat edeceklere yardmc olmasna
benzetilebilir.
1010
Eletirmen estetik objeyi ok iyi bir ekilde tetkik edebilme bilgisi

1008
1009
1010
240

ve yeteneini kendisinde bulundurandr. Yoksa deerlendirmeleri nitelikli ve ilevsel
zellie sahip olmayabilir.
ok eitli koullar bildii iin eletirmen, sanat alannda ok eitli
malzemelerin kullanlmasnn bilincine varr. Bylece eletirmen eser hakknda, alk
olmad malzemeden rlm diye estetik adan yanl bir ekilde acele hkm
vermek durumunda kalmaz. Bylelikle aina olmad bir sanat eseriyle karlatnda
rastgele hkm verme konusunda daha dikkatli olur. Sanat eserinde form konu ile
daima i ie olduundan, eletirmen kendi yaantsn gerekten estetik duyarllkla
srdrd iin bu konulardaki zel formlarn okluunu takdir eder ve kendisini tek
eitlilie kar korumu olur. Eletirmenin bu hareketi, btn sanat eserlerinin
muhtevasna kar objektiflii oluturur.
1011
Eletirmenin btn sanat eserlerinin
muhtevas hususunda bilgili olmas onun objektif deerlendirme yapmasn salar.
Estetik deerler ile felsefi deerleri birbirine kartran eletirmenler vardr. T. S.
Eliotun bu durumla ilgili ifadesi udur: En doru felsefe en byk air iin en iyi
malzemeyi oluturur ve airin yapt ey, felsefi ierii hislerle duygularla besleyerek
daha ulalabilir hale getirmektir. Fakat en doru felsefenin tam olarak ne olduu hala
tartma konusudur. Sanatlar toplumun u andaki kt durumundan kurtulmas iin
felsefenin yenilenmesini gerekli grmektedirler. Bu noktada, onlarn eletiricilii ahlaki
reeteler sunmaktr.
1012
Sz gelimi iiri felsefe gibi, hatta doru bir felsefe gibi ele
almak, edebiyatn kendi malzemesi iin bir gramer olduunu varsaymak anlamna
gelir.
1013
Yani eletirmen gerekli malzemeyi kullanarak sanatn ekillendirilmesi ve
deerlenidirilmesinde neyin gerekli olduunu iyi bir ekilde dile getirir. Bylece hem
felsefenin sanata hem de sanatn felsefenin geliimine katks vardr. Felsefi ierii sanat
eserleri ok gzel bir ekilde somutlatrp topluma sunarlar.
Sanat alannda pek ok gelenein vardr. Bununla beraber pek ok gelenek
konusunda bilgi sahibi olmak tam ve bir o kadar da ciddi ayrmclk durumunu ifade
eder. Eletirmen baz geleneklere sempati tamyorsa bu onu hazrcla srkleyebilir.
Nitekim eletirmenin bir gelenee eilimi olmas sanatnn ne demek istediini ve
niyetinin ne olduunu yanl yorumlamasna sebep olabilir. Eletiri tarihi dikkatsizce ve

1011
1012
1013
241

kastl yaplm sulamalarla doludur. Bunun sebebi de yeteri derecede gelenekleri
bilmemekten ve ortaya doru dzgn bir birikim karlmam olmasndandr.
Eletirmen eseri ortaya koyan sanatnn geliimi konusunda yeterli bilgiye sahip olursa,
tek ynl ve yanl eletiri yapmaktan saknabilir. Eletirmen sanatnn niyetinin ne
olduunu anlamak iin onun yaantsn bilmek durumundadr.
1014
Eletirmen sanatsal
gelenekler hakknda bilgisi olmal, fakat herhangi bir gelenee kar sempati ya da
antipati beslemesi deerlendirmenin objektifliini yok eder.
Ayrca eletirmen izleyicilerin bir yesidir. Bir uta okuyan, grsel sanat izleyen
ya da mzik dinleyen herkes bir eletirmen gibi davranr. Sanatlar da kendi
almalarn gelitirirken ya da onlar reddederken bir eletirmen gibi davranr. Dier
uta eletiri dncesi baz sanat trlerine olan duyarll ya da zel yetenei dile
getirir. Eletiri, kiiyi sanat yaptyla ylesine bir ilikinin tesine gtrr. Ayrca bir
eletirmen gl bir kafaya ince bir duyarlla, geni bir uygulama ve kapsaml bir
karlatrma temeline sahip olmal ve nyargsz olmaldr.
1015
Eletirmen kr krne
eletirmen olmamtr. O belli birikimiyle bu ilevi gerekletirmektedir. O dnemin
geleneiyle ilgili bilgisi olmaldr. Yoksa eseri deerlendirmesi ok yzeysel kalr.
Demek ki, eletirmen, sanattan anlayan, sanatn oluturulduu tm koullar tam
anlamyla bilen ve sanat geleneklerinden haberdar olan kiidir. Eletirmenin btn bu
bilgi birikimine sahip olmas hkmlerinin isabetli ve objektif olmasn salar.
3.3.4. Eletirmen-Sanat
Eletirmen ve sanatnn benzer tercihleri vardr. Baz sanatlar son derece basit
almay yeler nk onlar isel derinlik/karmaklk dikkatleri datacan ve
fazlala neden olacan sanrlar. Dierleri ise bu meseleyi isel farkllklarn
oalmas olarak ele alr. Bunun yan sra sembolizm adyla bilinen yaklam vardr.
Her yaklam tarz snrlar zorladnda tehlikeler ve zorluklar oluur. Sembolizm
somut bir mesele tam bir rneklemeyle bitebilirken, soyut olan bilimsel kalabilir.
Fakat form ve tz dengede tutulabilirse her biri doru olabilir. Eletirmen sadece kiisel
tercihleriyle ya da taraftar olduu dnce boyutuyla meseleye yaklarsa, byk bir
tehlike ortaya kar. te o zaman eletirmen btn balanty hie sayar, meselenin

1014
Dewey, Art as Experience, s.324-325;Trer, s. 210-211.
1015
242

birliini karr.
1016
Baka bir ifadeyle eletirmen her zaman iin kiisel tercihlerini hie
saymak durumundadr. Yoksa objektif yargdan bahsetmek mmkn deildir. Yoksa
deerlendirmede form ve tz dengede tutamaz. nk sanat soyut olann sembollerle
ifade edilmesidir.
Bir resim, k ve renklerin uyumlu kullanmlaryla ya da aklyla, bir iir ise
hkim olan lirik ya da dramatik temalarla birlie ulatrlabilir. Bir sanat eseri farkl
tasarmlar ve farkl yzeyler yanstabilirler. Sz gelimi bir heykeltra bir ta stununda
farkl figrler grebilir. Eletirmen asndan birletirmenin herhangi bir ekli dieri
kadar yasaldr. ekillerden bir tanesi gerekten eserde var olmas gereken tema ya da
tasarm gstermelidir.
1017
Eletirmen bu eitlilikten bir btnsellik ya da genel bir
nitelendirmede bulunabilmelidir.
Her eletirmen bir sanat gibidir ve bir tercihe sahiptir. Varlk hakkndaki n
yargy duyusal alglamann ve akli grn bir organna dntrmek eletirmenin
grevidir, dorudan ve itenlikle elde edilen igdsel tercihe itaat etmeden yapmak.
Eletirmenin sanatya zel ve seici yant sabit ise, eletirmenin kendi nyargsn
kendisinin izdii eyleri bile yarglamak iin yeteneksiz olur. Aksine eletirmen, sanat
eserinin objektif ieriini daha dolu ve daha dzenli olarak takdir eder.
1018
Dewey,
kategorilerin kargaas/kartrlmas teriminin entelektel bir kavram olduunu
syler. Bu durumun pratikteki karl deerlerin kartrlmasdr. Eletirmenler ve
teorisyenlerden dier yaantlara ait terimlerin evirisini yapmalar istenir. Bu yanln
en yaygn formlarndan biri udur: Sanat zaten nceden konumu, etik, felsefi ve
tarihsel as bilinen bir malzemeyle ie balar ve onu hayal gc ve duygusal
bezentilerle ssler.
1019
Hem sanat hem de eletirmen pek ok bilim dalyla ilgili
bilgiye sahiptir. Yalnz sanat sanatnda bu bilgileri ssleyip kullanrken, eletirmen
eletirisinin niteliksel geliimi ve objektiflii iin bu bilgi birikimine ihtiya duyar.
Sanat, sanatn meydana getirirken herhangi bir sistemi kabul etmeyebilir. Bu
noktada nemli olan bu ya da u sistem deil; baz sistemlerin olmasdr. Dzenlemenin
pek ok potansiyeline inanan sanat, doann sunduu eilim ve amalarn eitliliini
merkeziletirir ve bir btn haline getirir. Eletirmen iin sorun, maddeye uygun bir

1016
1017
1018
1019
243

formun yokluu ya da zel bir formun olmaydr. Deneyimin deeri, sadece
amlad idealler deil ama ayn zamanda pek ok ideale g kazandrmasdr. nk
ideallerin deeri, onlar ynlendiren deneyimlerde yatar.
1020
Sanat da bu ideallerden
birisi olduu iin sanatnn ifadesi ve eletirmenin yorumlamasyla glendirilir.
Sanat, filozof ve eletirmen benzer bir sorun ile kar karyadr; bu daimilik ve
geicilik arasndaki ilikidir. Felsefenin bu noktada yzyllardr sren eilimi
deimezlik ynndedir. Bu eilim belki de yargsal eletiriyi retmitir. Sanatn bir
ara oluuyla bir hkme varacak olursak, daimiliin mukaddem bir ilke deildir,
daimilik, esasen deimenin bir sonucu ve ilevidir. Eletirmen ise bireysel ve evrensel
arasnda gidip gelmitir. Sbjektif, her an nihai ihtiyac ise, objektif en keskin
anlamnda orijinal deeri yzyllardr elinde tutmutur.
1021
Eletirmenin uzak durmas
gereken husus n yargdr. Bu eletirmenin sbjektifliini etkiler.
Bu daimilik, deiim iinde varln srdren g ve yaplar ierir. Dahas
deiimler tedrici deildir; onlar mantksal geliim iinde daha sonraki bir perspektif
olarak yerini alsa da ani deiim ve devrim olarak grnen dnmlerde sonulanr.
Bunlarn tmn sanat iinde barndrr. Eletirmen, deiimin iaretlerine duyarl
olmasa da, gelenein ltlerini mahiyet ve uygulanm olarak anlamakszn kullanr.
Her eletirmen, tpk sanat gibi, bireyselliin mevcudiyetine tutunmay yeler. Onun
grevi bu bireysellii, itenlikle duyusal alg ve akli vukufiyete dntrmektir.
Tepkisinin zel ve seici tarzlar sabit bir kalp oluturuyorsa, yarglama yetenei
mahrum braklr. Dnyaya dair perspektifimiz, niteliklerin sonsuz eitliliini ierecek
ekilde oklu biimde deil; tek biimde olur. Yaanlan dnyann en muhteem
grnmleri, bir forma ve ifadesellie sahip sanat malzemeleridir.
1022
Eletirmen tpk
sanat gibi gelenei ve bireyselliini ifadesinde sunmas gerektiini dnr. Bu durum
sanat iin isabetli olabilir. Fakat eletirmenin objektifliini zedelemez mi? Yoksa
eletirmenin bireyselliinden bulunduu gelenek veya akm olabilir mi?
Demek ki, eletirmen ve sanat her ikisi de sanatn geliimine farkl ynlerden
katk salar. Her ikisi de estetik deneyimi btnlyle yaayan sanatla ilgili bilgi
birikimine sahip estetik sje olarak deerlendirilir. Eletirmenin nyargdan uzak olmas

1020
1021
1022
244

objektif deerlendirme yapmasn salarken, sanat sanatnda kendi bireyselliini
koruyan sbjektif zellie sahip olabilir.
3.3.5. zleyici-Sanat
Sanat eserleri ifadesel olduu iin iletiimseldir. Ancak bakalaryla iletiim
sanatnn maksad deildir. Sanat eseri, sanatnn almasnn sonucudur ki aslnda
sadece bakalarnn deneyimlerinde i grdnde iletiim iinde yaar. Sanat zel bir
mesaj iletmek isterse, eserinin ifadeselliini kstlama eiliminde olur. zleyicinin
cevabna umursamazlk, syleyecek yeni bir eyi olan her sanatnn gerekli
hususiyetidir. Denebilir ki sanat eserleri byk gr ayrlklaryla ve yaam ortakln
snrlayan engellerle dolu bir dnyada iki kii arasnda olabilecek engelsiz ve eksiksiz
iletiimin tek aracdr.
1023
ki sje arasndaki banty sanat eseri salar. Hibir ekilde
sanat eserine kar eletiriyi grmezden gelemez, nk sanat onu takip eden
sevenleriyle vardr. Yoksa sanat eseri olumaz.
Sanat kendi ilgisine gre seer, basitletirir, snflandrr, ksaltr ve zetler.
Seyirci bu ilemleri kendi gr ve ilgisine gre gzden geirir. Her ikisi de nemli
olan eyin zetini, bir soyutlama edimini meydana getirir. Her ikisi de onun nemini
ayn oranda kavrar. Baka bir ifadeyle detaylar bir araya getirmek tmyle
deneyimlenmi fiziksel zellikleri datmak. Sanat tarafndan var olduu iin,
alglamas gl bir kii tarafndan yaplan bir alma vardr.
1024
Deweye gre seyirci
babo tembel olan biridir. Ya bu sanat eserini grmeyecek ya da iitmeyecek
gelenekle almak iin hissizletirilir. Seyircinin beenmesi esiz ve duygusal heyecan
olsa bile, geleneksel takdir normlaryla renilen kark paralar olacaktr.
1025
Bir
seyirci Ne okulu muhteem ifade diye nitelendirir.
1026
Sanat, yaratc deneyimi
gerekletirirken, seyircinin deneyimi pasifdir.
1027
Fakat sanat eserlerinin ounluu
btnyle sanatlar ve izleyiciler tarafndan alglanr.
1028
Her zaman sanat estetik
objeyle dorudan bir iliki ierisindeyken seyirci estetik objeyle dolayl bir iletiim
ierisine girer.

1023
1024
1025
1026
1027
Dewey, Art and Education Experience, Nature and Art, s.23.
1028
Jackson, s.58.
245

Estetik deneyim ierisinde seyircinin rolnn alalede bir etkinlik olmadn
dnr. Sanat kadar deil, ama seyircinin etkinlii de bilinli yaam deneyimi
izlenimi verir. Syle ki, seyirci alglama srecinde kendi deneyimini yaratmaktadr.
Seyircinin bu yaratm, orjinal reticinin yaadklaryla nispeten balantlar iermelidir.
Nitekim seyirci, eseri yaratan kiinin bilinli olarak deneyimledii dzenleme srecine
denk decek ekilde deneyimin unsurlarn bir dzene koymaldr. Aslnda yaamsal
bir deneyimde somut, duygusal ve soyut unsurlar birbirinden ayrmak mmkn
deildir. Ayn ekilde bu unsurlarn birinin zelliklerini dierlerinin
karakteristikliklerinin karsna koymak da mmkn deildir.
1029

Bununla birlikte dil sadece konuulduu anda deil esas olarak dinlendii zaman
varln srdrr. Tpk bu durum gibi bir sanat eseri de sadece kendisini retenin
yaamn deil; fakat ayn zamanda dier insanlarn yaantlarn etkilediinde
btnle ular. Sz konusu balanty oluturan paralar konuan, konuulan obje ve
dinleyicidir. Bu anlamda sanat eseri sanatyla dierleri arasndaki kprdr. Sanat tek
bana alsa bile sz edilen bu unsur devam eder. Bu durumda sanatnn kendisi
hem konuan hem de dinleyen roln stlenir.
1030
Sanat, sanat, sanat eseri arasnda
gerekleen bir estetik deneyimdir. Bu lnn her birinin birine katk salamas
sonucunda gerekleir. Baka bir ifadeyle sanat sadece sanat icra eden deil sanatn
temaa edip deerlendiren seyirci fonksiyonunu da grebilir. Sanat eserinin ilk
dinleyicisi ve seyircisidir. Eserini ondan daha iyi deerlendiren olmayabilir. Eserde
hangi izlenimini ve duygularn da vurmak istediini sanatdan daha iyi alglayan ve
deerlendiren olmayabilir.
nsan zellikle bir objeye bakmaya niyetlendiinde, dikkatini yukardaki objeler
yakalar. lk etki, daha aadan gelen harekettir. Bu ifade izleyicinin dorudan ritimlerle
ak bilinli olduu anlamna gelmez.
1031
zleyiciler, resim ile resmin iinde bulunduu
artlardan dolay algnn inasnda sorunlar yaayabilirler. Sz gelimi bir resimdeki
yatay ve dikey karakterlerin oluturduu beklenti ilgiyi bir yne sevk ederken, dier
taraftan resmin geneli ve iinde bulunan artlar ilgiyi kendi tarafna eker. zleyici
resme baktnda, uzaydaki boluu oluturan faktrlerin daha ok farkna varmaya
balarken uzakta bir sahne gzne arpar. Belirli uzaklk dikkate alndnda bu sahne

1029
Dewey, Art as Experience, s.55-56; Trer, s.61-62; Jackson, s.66-67.
1030
1031
246

bariz parlaklklarla tanmlanmtr.
1032
Seyircinin bir sanat eserine ilk bak nitelikli
deildir, objeye daha sonraki baknda detaylar gzlemleyebilir.
Demek ki, sanat toplumdaki fertler arasndaki iletiimi salayan bir etkinliktir.
Sanat ifade eden ve deerlendirenlerin yan sra izleyici sanatn geliimine katks
vardr. Bu katk dierlerine gre daha az nitelii olan ve bireysel bir etkiye sahiptir.
Yani izleyicinin tavr sbjektif olabilir.
3.4. ESTETK DEER
Estetik deerin deiik ifade edili biimleri vardr. Bunlardan bazlar yledir:
Estetik deer, insann duygularyla, her eyin stnde tuttuklar bir tanma gereidir ki
bylesine bir sonucu, ancak grerek, benimseyerek, stn tutarak ve gaye edinerek elde
etmek mmkndr.
1033
Estetik deer, bireysellikten ziyade bir toplumun pek ok
yesinin kabul ettii bir deer olduu iin objektif kabul edilebilir.
1034
Ayrca estetik
deer ieriinde sanat, eletirmen ve estetik objenin zelliklerini barndrr.
1035
Estetik
deer sanata deer bimek anlamndadr.
1036
Yani estetik deerde her ne kadar
sbjektiflik olsa da objektif yan da olabilir.
Dolaysyla sanat eserleri bir btn olduu iin bir parasnn zayf dierinin
kuvvetli olduu sylenemez. Kesin olarak sylemek gerekirse hibir ey gl ya da
zayf deildir, nk zayflk ve gllk, eserin iledii ve zerinde alt yoldur.
1037

Sanat eseri btn olarak deerlendirilmelidir. Sanat eseri, kendi ierisindeki dengeyi
salayarak oluturulur. Bununla birlikte estetik deerlendirme gnlk deneyim ve
sanatn bir art ardal iinde aklanabilir.
1038
nk sanat eserleri insanlarn toplumsal
artlar ve etkinlikleri sonucunda gereklemektedir. nsan, estetik deer kavramn
ifade ederken bu durumlar gz nnde bulundurarak ifade edebilir.
Bylece bir sanat eseri, insandan farkl unsurlarn uyumlu hale getirilmesini talep
edilir.
1039
Eserin paralar arasnda uyum olmalki bir deerlendirme kolay olabilsin.
Estetik deerlendirme de en nemli hususlardan biri de deerlendirmenin objektif

1032
1033
Altar, s.26.
1034
1035
Berleant, s.6.
1036
Berleant, s.153.
1037
1038
1039
247

olmasdr.
1040
Sanat eseri her ynyle yaamn kendisidir ve objektif olarak
deerlendirilmesi deerlendirmenin evrensellii asndan nemlidir.
Dewey, objektif deerlendirmeyi savunmakla birlikte her bireyin kendi deneyim
ve eitimi nisbetinde ltler gelitirdiini ifade eder. Birey, edebiyat, resim, mzik
klasikleri zerinden estetik deerler renir. Estetik deerlerin orantl dalm iin
entelektel aklk, duruluk ve dzen gerekir. Bu ilkeler, yeni deneyimlerin deerini
lmek iin kullanlan nemli standartlardr. Gerekte, bireyin deer lleri szde
standartlardan bamsz bir biimde, bireyin kendisinin somut durumlar karsnda zel
olarak nemli olduunu kavrad eyleri esas alacaktr.
1041
Estetik deer de lt
bireylerin deneyimsel birikimi ve eitimleridir. Deweyin burada ifade etmek istedii
herhangi bir birey mi yoksa bu konuyla ilgili eitimi olan birey midir? Asl ifade
edilmek istenen bu konuda eitimi ve birikimi olan kiidir. Ayrca deerlendirmede bir
standart lt olabilir, ama estetik sjenin katlm ve ilgisi her eyden nemlidir.
Ayrca sosyal koullar da estetik deere etki eder. Byk ehirlerin mimarisi
mkemmel bir uygarlk iin niin olduka deersizdir? Bu ehirler, teknik kapasitenin
ve materyalin yoksunluundan deersiz olurlar. Bunlar hem estetikten hem de hayal
gcnden de yoksundurlar. Bu yzden estetik bakmdan gzel olarak
nitelendirilemezler. Bu ehirlerde mimarinin zelliklerini ekonomik sistem belirler. Bu
uzamda oluturulacak mimari yaplar bu ekonomik klfeti dnlmeden meydana
getirilirse estetik anlamda gzel binalar oluturulabilir. Bir uygarlk ne kadar asil olursa
olsun, mimarisi insann deerini ykseltmez. Mimari ile dile getirilen bu snrlama, ok
sayda benzer sanat dorudan etkiler. Var olan btn sanatlar ve mimariyi sosyal
gler etkiler.
1042
Baka bir ifadeyle sosyal glerin sanatn geliimini etkiler. yle ki
bir lkenin refah dzeyi iyi ise o lkede gerekletirilen sanat da o oranda nitelikli ve
gzel olacaktr. Estetik deer ifadesi olarak ycelik, iirsel, irkin, trajik gibi kavramlar,
esasen eilimleri temsil ederler. Nitekim bu kavramlar zarif, tatl, ikna edici terimlerine
sfat olurlar. Bu insan, sanat etkinliinin bir nitelii olmal grne gtrr. Bylece

1040
1041
1042
248

etkinliin herhangi bir formu olarak sanat, birtakm niteliklerle deerlendirilir.
1043
Yani
insanlar kendi eilimlerine gre sanat eserlerini nitelendirirler.
yleyse, estetik deerde ilk olarak, sanat eseri btn olarak deerlendirilebilmeli,
ikinci olarak, toplumsal artlar gz nne bulundurulmaldr; nc olarak, sanat
eserinin tabakalar arasndaki uyumluluk sreci dikkate alnmaldr; drdnc olarak,
deerlendirmenin objektiflii nemlidir. Beincisi, insanlar eilimlerine gre sanat
deerlendirirler. Fakat objektiflik olsa bile estetik sjenin bak as hibir zaman
unutulmamas gereken bir unsurdur. nk estetik deerlendirmede objektiflik
nemliyse de estetik sjenin konu hakkndaki bilgisel birikimi ve eitimi de dikkate
alnmaldr. Ayrca estetik deneyimin niteliksel yapsn bize veren estetik deer
sfatlandrmalar ve snflandrmalardr. Ayrca ekonomik ve sosyal artlar da estetik
deerlendirmede etkilidir.
Estetik deer kavramn birka balk altnda deerlendirmek mmkndr. yle
ki sanat-gzellik, ycelik-gzellik, gzellik-doruluk, gzellik-iyilik, gzellik-fayda ve
gzellik-irkinlik.
3.4.1. Sanat ve Gzellik
Sanat, gzelliin ne olup olmad arasnda ayrm ifade etmekle birlikte yaanan
deneyimin ve alglamann tamamlama derecesidir.
1044
nk sanat, gzel olann
dierlerinden farkn gsteren tamamlanm bir deneyimdir. Bu nedenle bir estetik
objenin tamamlanm bir deneyim olarak alglanmasn salayan deer, gzellik
kavramdr.
O halde bir estetik objeye gzel deerini vermek iin gerekli olan unsur nedir? lk
olarak bir estetik objede duyum unsuru ve bilgi unsuru yoksa ona gzel denilemez.
1045

Gzel obje, en bata grme ve iitme olmak zere duyumlar formuyla okayan bir ey
olmaldr.
1046
Gzellik duyumunun kayna gz ve kulaktr.
1047
Bu gzel obje
tamamlanm bir btnlk olmaldr.
1048
Estetik objeye gzel deerlendirmesini
yapabilmesi iin ilk art objede duyum-bilgi kavramnn bir arada olmasdr.

1043
1044
1045
1046
Eco, s.41.
1047
William Knight, The philosoph of the Beautiful: Being outlines of the History Aesthetic, Lessinger 2004, s.241.
1048
249

yleyse Deweye gre gzelliin oluumunu salayan nedir? Genel zellik olarak
gzelliin oluumu, uyum ya da birlik ierisindeki deiimdir. Uyum unsuru, binlerce
farkl ekil alabildii iin onunla ilgili net bir cevap vermek imknszdr. Sanat aslnda
yaratcdr. Gzel bir objenin kendi gzelliine zg bir tasarlanmasn ve yaratlmasn
sylemek imknszdr. rnein, biri bir manzarann dncelerini yanstan bir yn
olduu grlnce o gzel bulur.
1049
Platona gre, gzelliin belirleyicisi, orant ve
simetri olurken
1050
Aristotelesde gzelliin en nemli formlar, dzenin yannda simetri
ve kesinliktir.
1051
Demek ki gzellik en kusursuz ifadesini hareketli bir parann
dengeye ve duraan formlarda bulur.
1052
nk gzellik ritim ve simetri unsurlarnn
birliinde kendini gsterir. Gzel nitelenen obje sanatnn duygu ve dncesine gre
ekil alr.
Deweye gre, hem ekilde hem de formda paralarn btnl vardr. Bu olgu
Herbert Spencer gibi baz teorisyenleri, gzelliin kaynann paralarnn btnn
ilevine etkin bir ekilde uyarlanmas ile tannmasna neden olmutur.
1053
Spencera
gre gzellik, resimde k, glge, renk, ritim gibi formlarn; mzikte ise, akort, harmoni
ve ritim gibi formlarn birletirerek btn ieriinde grlmesidir.
1054
Baka bir ifadeyle
gzellik bir objenin btnlk ierisinde ifade edilmesidir.
Hulmee gre ise gzellik, hareketsiz sallanma, taklit edilmi oku, kendinin
doal sonucuna ulamayan drtlenmeye tutulma zamandr. Bu ifadede yanllk varsa,
gzellik, doal son drtlenmeye ulamas gereken rtl neridir. Drtlenme
fiziksel olarak normal sonu olmayan dorudan harekete doru tutulur. Bu durumda iir
mutlak bir duyuda tutulmadr.
1055
Baka bir ifadeyle gzelliin drtlenmeyle balayp
duyu duyudan da kiiletirilmi sezgiyle gzelliin meydana geleceini ifade eder.
1056

Yani gzellik estetik deneyim gibi drtlenmeyle balar.

1049
Dewey, The Early Works, s.272-273; Turgut, s.143.
1050
Platon, Devlet, (ev: Yamur Reyhani), Akvaryum Yaynevi, stanbul 2005, s.95; Arat, s.45.
1051
Aristoteles, Nikomakhosa Etik, (ev:Saffet Babr), Ayra Yaynevi, Ankara 1997, II.1104 a 20-25; Francette
Pacteau, Gzellik Semptomu, (ev: Banu Erol), Sanat ve Kuram Ayrnt Yaynlar, (Birinci Bask), stanbul 2005,
s.50
1052
Eco, s.45.
1053
1054
Knight, The Phlosoph of the Beautiful: Being outlines of History Aesthetic, s.240.
1055
1056
Mark S.Micale, The Mind Of Modernism: Medicine, Psyclogy and the Cultural n Europe, Stanford Unversity
Press, Stanford/California 2004, s.340.
250

Rogera gre ise, bir obje eitli amalara hizmet ettiinde ona gzel denir.
Gzelliin bir geni bir de dar anlam vardr. Geni anlamda gzellik, obje duygularla
canlandrlmasdr. Bu da amal ve dzenli formla oluturulur. Dar anlamda gzellik
ise, bir obje, dzen ve eitlilik artlarnda honut olduunda gzeldir.
1057
Bylece
Roger gzellikte dzen, ama, duygu ve eitlilik kavramlarn bir araya getirir.
Santayanaya gre ise, zn doas, ruh iin olumlu bir mevcudiyet ve
dolaysyla uzlamsal olarak bahedilen mphem bir unvan deilse, gzelden daha iyi
hibir eyde grnmez. Gzelin ak bir karmaklk olarak hissedildii bir form, ak
bir btnl meydana getirir; younluk ve bireyselliin iaretinin, maddesiz ve zel
olmaktan baka olunamayan bir gereklie ait olduu grlr. Bu ilahi gzellik
belirgindir, geicidir, elle tutulamaz ve maddesel gerein dnyasnda yersiz ve
yurtsuzdur. Bununla beraber o, bireysel ve kendi kendisine yetendir. Ksa bir sre
iinde glgede kalan n hibir zaman snmemesi gibi zaman ziyaret eder, fakat
sonsuzlua aittir. Santayanaya gre olabildiince gzel hissedilen en maddesel ey
hemen soyutlatrlan, harici kiisel ilikilerin zerine karlan, kendi dzenli
varoluunda artan ve younlaan, ksaca bir z olarak yceltilendir. Dewey, bu grn
u szde z olarak ifade edilebileceini syler; Deer maddede deil, anlamda yatar;
eylerin yaklat idealde, da vurduklar enerjide deil.
1058
nk Santayanaya
gre gzelliin doas irrasyoneldir.
1059
Bylce Deweyde Sanatayanaya katlarak sanat
eserindeki estetik deerlendirmede irrasyonelliin, yani soyut ifadenin var olduunu
ifade eder. Eserin bylece deer kazandn ifade eder.
Anlalyor ki, estetik objenin gzellik art duyu-bilgi ikilisini tamasndadr ve
her eyiyle tamamlanan bir deneyim olmasdr. Tamamlayc bir deneyim olmasn
salayan ise ahenk ve birlik ierisinde olmaktr.

1057
Buermeyer, Art and Education The Esthetics of Roger Fry, s.232-233.
1058
1059
George Santayana, The Sense of Beauty: Being the outline of Aesthetic Theory, first published, New York 1955,
s.13.
251

3.4.2. Ycelik ve Gzellik
Gzel ve yce olan arasndaki yaknlk her ikisinin de olumlu deerler oluundan
ileri gelmektedir.
1060
Bu nedenle snflama ve tanmlama giriimleri sadece sanatlara has
deildir. Bu giriimler estetik etkilere de uygulanmtr. Birok maharetli aba,
gzelliin farkl trlerini sayp dkmtr. Szgelimi z itibaryla yce, garip, trajik,
komik, iirsel vs. gzellikler olduu ileri srlmtr. phesiz, bir trn farkl yeleri
ile ilikide kullanlan zel isimler olarak bylesi terimlerin uyguland gereklikler
vardr. Nitelikli bir insann somut alglarn zenginletirecek ve aklayacak yce,
anlaml, iirsel, mizahi gibi kavramlarn bulunmas ve kullanlmas bir imkndr.
Szgelimi Giorgionenin resimlerini grnce ya da Beethovenn Beinci Senfonisini
iitince onlar niteleyebilmek ancak bu kavramlarla mmkndr.
1061
Thomas Burnet
Telluris Theoria Sacrada Dalarn Deneyiminde insan ruhunu Tanr katna ykselten
bir sonsuzluk imas, byk dnceler ile tutkular yaratabilecek bir ey grd. Yine,
Shaftesbury Kontunun Moral Essays adl eserinde yaln kayalklarn, nemli
maaralarn, yarlarn ve avlanlarn, vahi yaamn zarafetini tadklar, gerekten,
doay ifade ettikleri iin hayranlk uyandrdklarn, krala layk bahelerin gln
sahtelikleri olarak tanmlad gzelliinden daha ihtiaml olduklarn anlatr.
1062
Baka
bir ifadeyle herhangi bir eserin farkndaln artrmak iin estetik deerlendirmelerde
bulunulabilir.
Estetik ycelik nitelendirmesi, kavramlar diyalektik hareket ettirmede estetik
yarglamak sonularna meyleder. Bu estetik objeler arasndaki ayrmlar bir estetik
objeyi karlatrmak amacyla yaplr. Gzelliin yaygn bir ekilde ani duyusal
duyudan bahsetmek dnda, gzellik teriminin nemi, dekoratif niteliin varln
etkilemek ve duyu iin ani cezbedici varln etkilemeyi gsterir. Yce
nitelendirmesidir.
1063
Basit bir ifadeyle sylemek gerekirse, yce doann tasvirindeki
duyumsanabilirin, muhtemel bir duyumlar-st kullanma zg bir ey olarak
deerlendirildii bir iliki halidir. Duyumlarn eilimine direnmeyle dorudan doruya

1060
Kagan, A.g.e., s.137
1061
1062
Eco, s.282.
1063
252

zevk veren ey ycedir.
1064
Ycelik sanatn metafizik ynn n plana karmakla
birlikte sanat eserinin btnsel olarak deerlendirmesine yol gsteren bir kavramdr.
Nitekim Yunan dnrleri, biimlendirici sanatlar araclk etmesi dolaysyla
harici materyallerle ilgili grdkleri iin otomatik sanatlardan daha yksek kabul
etmilerdir. Aristoteles heykeltralk ve mimariyi zgr dnce anlamnda dier
sanatlardan daha stn grmtr. Modern sanatlar, maddeyi yeniden ekillendirdikleri
iin gzel sanatlar daha yksek grr. Deweye gre yksek ya da dk sanat
sralamalar nihai olarak anlamsz ve aptalcadr. Zira her ara kendi etkisine ve deerine
sahiptir. Teknolojik sanatlarn rnlerinin, otomatik sanatlarn kendiliindenliini
ortaya koyduu derecede iyi olduu sylenebilir. Nitekim makineler tarafndan yaplan
eyler, mekanik olarak materyalin yeniden ekillendirilmesidir. Bu hareketler harici
maddelerle oluturulursa otomatik sanatlar ortaya kar ki buna gzel denilir.
1065

Deweye gre sanatlar yksek ve dk eklinde sralamak anlamszdr. Ona gre,
makineler tarafndan yaplm bir esere gzel demek ok da doru deildir. nk seri
retim eklinde var. Yani ondan bir tane yoktur, pek ok vardr.
Ayrca yce, insan btn glerini seferber ettii halde, kuatc bir biimde
kavranlamayan ve kendisinin byklne ya da gcne eriememekten korkulan bir
objedir. Bu bakmdan yce karsnda estetik bilinte meydana gelen duygulanm,
gzelin mutluluk verici cokusundan farkldr. Gzel, bilgi yetilerinin oyunundaki haz
verici bir yetersizlik duygusu araclyla uyandrlr.
1066
Kantn ifadesiyle yce her
zaman byk olmaldr. Gzel, kk de olabilir. Yce yaln olmaldr. Gzel bezenip
sslenebilir. Byk bir ykseklik, byk bir derinlik kadar ycedir; ama ikincisine
titreme duyumu, ilkin merak duyumu elik eder. Bu yzden sonuncu duyum korkutucu
ycelik, ilki soylu ycelik olabilir.
1067
Baka bir ifadeyle yce kavram gzel kavramna
gre duyust bir anlam ierir. Estetik olarak gzellik terimi, karakteristik bu duyguyu
gsteren biriyle uygun ekilde meydana getirilen duyusal terimdir. Bir manzarann ifade
eden bir resme ne kadar gzel olduunu lk atarak ifade edilir. Bu nida hayranla
yaklaan beeniyi canlandrmak iin estetik objeye tam bir vgdr. Ne yazk ki
gzellik, bir objeye zg pekitirmekdir. nk duygusal kendinden geme, felsefenin

1064
Farago, s.129.
1065
1066
Altu, s.232.
1067
Immanuel Kant, Gzellik ve Ycelik zerine Gzlemler, (ev: Ahmet Fethi), Hil Yayn, stanbul 2010, s.10.
253

cisimlendirme diye isimlendirdii eye konu olur ve sezginin cevheri olarak gzellik
kavramyla neticelenir. Bu teori iin, o zaman gzellik engelleyici bir terim olur. Bir
deneyimin toplam estetik niteliine iaret edebilmesi iin bu durumda bu terim teoride
kullanlabilir. Bu durumda gzellik, tepkinin gzelliin isel ilgisinin tek bir niteliksel
btnlk vastasyla birleen ve ieriin hareketini tamamlayan yanttr.
1068
Deweyin
bu dnceleri gzelliin tinsel ynnden bahseden Plotinusa benzemektedir.
Plotinusa gre tm gzelliin kayna Tanrdr.
1069
Yani gzellik en iyi en
mkemmele doru gidite bir tavr altr. Biricik gzele doru yol altr.
yleyse, bir sanat eserindeki soyut deerlendirmelerden biri yceliktir. Yce
kavram sanatnn dehasn, yani stn zeksn sanat eserinde gstermesi sonucunda o
eser yce kavramyla nitelendirilir. Ksaca yce kavram gzelliin metafiziksel
deerlendirilmesidir.
3.4.3. Doruluk ve Gzellik
Dewey, estetik deer zmlemesinde gzel olann ayn zamanda doru niteliine
de sahip olmasn Keatsin u satrlarn ifade ederek deerlendirmelerde bulunur.
Gzellik doruluktur, doruluk gzelliktir. Hayal gc olarak gzelliin kavrand
ey, gereklik olacaktr. Tartmann ounluu, Keatsin yazd ve onun doruluk
terimine verdii anlam zellikle geleneksel bilgisizlikle devam ettirilir. Doruluk
zellikle iyi ve kt bilgiyi deneyimleyen insanlar tarafndan irfana iaret eder. Keatsin
dncesi, iyiyi yarglama ve kt ve yok ediciden gvende olmay ifade eder.
1070
O
zaman denilebilir ki Deweye gre, gzellik ahlaki anlamda dorulukla edeerde
olmaldr. Baka bir ifadeyle gzelliin ahlaki bir yn de olmaldr. Her gzele gzel
denilmez. Gzel olan ayn zamanda iyi de olmaldr. Deweyin bu dncesi, Platonun
dncesiyle benzerlik gstermektedir. nk Platonun iyi ve doru yarglar arasna
gzeli katmas bu konuda yaplan deerlendirmelerin balangc olmutur.
1071

Fakat Deweye gre, estetik duygular idealize etmeden onlara gzellik ve
doruluk nitelendirilmesinde bulunulamaz. dealize etme sreci, sadece estetik nitelikle
oluturulmaz. Bu idealize olmada objektif formlar btnyle yer alr. Bu duyunun

1068
1069
Arat, s.40.
1070
1071
Platon, Symposion (len), (ev: Azra Erhat-Sabahattin Eypolu), Remzi Kitapevi, (3.Bask), stanbul 1972,
s.201-202, Altar, s.13.
254

iinde entelektel hisler de bulunmaldr. Szgelimi bir lokomotif kullanma uygun ve
baarl olduunda gzel olarak nitelendirilir.
1072
Yani Deweye gre bir eye gzel ve
doru nitelendirilmesinde bulunuluyorsa onda hem duyularn hem de akln etkisi vardr.
Buna gre, bir estetik obje gzelse ahlaki olarak doruluk nitelendirmesine sahip
olabilir. Bu nitelendirmede gzelliin entelektel yanna da vurgu vardr.
3.4.4. yilik ve Gzellik
Deweye gre, ahlakn byk bir kusuru vardr; o da estetik bir nitelie sahip
olmamasdr.
1073
Ahlak iten gelen bir etkinlii rneklendirme yerine, grevin talep
ettii isteksiz, blk prk imtiyazlardan oluan bir yap arz eder. Herhangi bir pratik
eylem, btnlemeye ve kendi kendini tamamlamaya doru gidiyorsa, estetik bir
nitelie sahip olmas gerekir.
1074
Baka bir ifadeyle Deweye gre ahlak bir pratik
eylemdir. Bu eylem kendi ierisinde bir btnlk arz ederse estetik nitelik kazanr.
Deweye gre gzellik ve iyilik ilikisini Yunan dncesinde yalnzca gzel
iyidir/kalon-agathon anlay estetik ayrcal en gzel ekilde ifade eder.
1075

Dolaysyla iyi gzelden ayrlmaz; gzellik de iyilikten ayrlmaz. Gzelin alan
iyininkinden genitir. Toplumsal yaamda da sanat, estetik ve etik zlmez bir biimde
birbirine baldr.
1076
Gzel, beenilen bir eyi belirtmek iin kullanlan bir sanattr. Bu
bakmdan gzel olan, ayn zamanda iyi olanla da etir, tarihi dnemlerde gzel-iyi
arasnda ba kurulur.
1077
lk a filozoflarndan Sokrates, gzel olanla ahlaki olan
arasnda ba kurmu ve gzeli iyinin duyumsanabilir bir ekil almas olarak kabul
etmitir.
1078
Yunanllar eylemlerinde iyi ve gzeli belirlediklerinde, hislerinin
inceliinde ve doru tavrdaki orant da anlamlarn ve amalarn kaynamasnn bir
alglamasn ortaya kardlar.
1079
Platona gre iyilikle gzellik ayn oranda olup
zdetir. Erdem gzeli sevmeye, onu sevebilmeye baldr. Yani erdem, gzele duyulan

1072
1073
Dewey, Art as experience, s.40; Trer, s.53.
1074
1075
s.22.
1076
Ziss, s.165.
1077
Eco, s.8.
1078
1079
255

istekle onu elde etme gcdr.
1080
Gemite uygarlklar ve filozoflar iyi ve gzel
arasnda bir iliki kurmulardr.
Ayrca Dewey, doa ve sanatta gzellik iin tek bir formlletirme olduunu
hatrlatr. okluk iinde birlik Her ey, iinde edatnn nasl anlalacana baldr.
Bir kutuda pek ok makale, bir resimde pek ok ekil, bir cepte pek ok bozuk para, bir
kasa da pek ok dokman mevcut olabilir. Burada nemli olan birlik ve okluun daima
objenin ya da manzarann morfolojik ve statik oluundaki gibi aa yukar olduudur.
Bu forml, ancak kavramlar enerjilerin ilikisine gre anlaldnda anlaml olur. Ne
tam btnlk ne de ok parallk mevcuttur. Paralar estetik nitelie, yani birlie mzik
parasnn zenginlii iinde sahip olurlar. Birlik, ancak birbirine zt enerjilerin
etkileiminde zlen direnlerin yaratt kararszlk durumunda oluur. Bir forml,
enerjilerin etkileen paralarnn srasyla gereklemesidir. ok forml, nihai bir
denge arayan zt glerden dolay tanmlanan bireyselletirmelerin tezahrdr. Bu
sebepten okluk iinde birlik sanat eserinin dinamikliini niteler.
1081
Deweyin bu
gr ilka filozoflarndan Plotinusa benzemektedir. Plotinus, estetik gzellik
anlay, oklukta birlii bulmaktan domaktadr. nk insan ruhu oklukta birliin en
gzel rneidir. Plotinusun oklukta birlik dncesini ifade ettikten sonra iyiyi ayr
gzeli ayr deerlendirilemez. Bylece mutlak iyilik; saf iyilik ortaya km olur.
1082

Dewey, hakikatte gzel bulunduu gibi iyide de gzellik bulunur. Sanat gerein
simgesi zerinden hakikati dile getirir.
1083

O halde, Dewey, gzel olann ayn zamanda iyi olarak nitelendirilmesi ve bu
gzelliin okluk ierisinde birlik olarak nitelendirilen akn iyi ve mkemmele doru
bir deerlendirmedir.
3.4.5. Fayda ve Gzellik
Gnmzde kullanm iin yaplan ok sayda malzeme ya da kap kacak maalesef
estetik deildir. Bu yzden bu malzemenin kullanlp kullanlamayaca esasen
kaytszlk meselesidir. Bu durum faydal ve gzel arasndaki iliki iin de geerlidir.
1084

Estetik obje sosyal fikirlerin ve ilgileri gerekletirmenin bir yolu olarak dnlrse,

1080
Arat, s.60-61.
1081
1082
Suut KemalYetkin, Estetik Doktrinler, Palme Yaynclk, Ankara, 2007, s.20-21.
1083
Farago, s.230.
1084
256

ite o obje gzeldir.
1085
Gnmzde kullanlan malzeme de faydal ama estetik deildir.
Baka bir ifadeyle her estetik olan faydal olmayabilir. Ayn zamanda her faydal olan
da estetik olmayabilir. Sanat eseri toplumun dnceleri ve ilgisine gre oluturulursa
gzeldir. Baka bir ifadeyle Deweyin sanat sanat iindir den ziyade, sanat toplum
iin ifadesi zerine younlaan bir estetik dncesi vardr.
Bununla birlikte zel gayeler ou kez dnce tarafndan alglansa da, estetik
etkinin dorudan algda bulunduunu iddia eder. Bir sandalye, gzn ihtiyalarna
bakmakszn, rahat ve shhi oturma amacna hizmet eder. Sandalye deneyim ierisinde
grmenin roln ykseltmekten ok engelliyorsa, oturacak yer olarak ne kadar uygun ve
kullanl olursa olsun irkin olacaktr. Organlarn tmnn ihtiyalarn karlayacak
bir ahenk oluturulmas, deneyimdeki paralarn g ve ilerini arttracaktr. Objenin
tatmin edici olmas, tam olarak faydal olmas anlamna gelir. Objede dinamik bir ekle
eilimin oluu, sanatsal formu harmanlayacaktr.
1086
Baka bir ifadeyle bir sandalyenin
paralar arasnda dzen ve ahenk olmas gerektii gibi kullanl da olmaldr. Sz
gelimi evine alnan eyann hem estetik anlamda gzel olmasna hem de kullanl
olmasna dikkat edilir.
Ayrca kullanlan herhangi bir ara amaca hizmet etme zelliine sahip olmal ki
estetik adan ona gzel denilebilsin. Mimaride estetik deerler, insan yaamndan
devirilen anlamlarn benimsenmesine baldr.
1087
Baka bir ifadeyle toplumun onlara
verdii anlamn bykl nispetince deeri artar. yi, gzel ve faydal gibi deerler
yklenebilir.
Dewey gzellik-fayda ilikisini sanatnn materyal kullanmyla ilgili u ekilde
deerlendirilir: Sanat estetik adan daha nce btnyle faydalanlm materyalden
kanr ve materyali kendi bak asndaki yeterlilikte arar ve bylece yorumlama
esneklik kazanr. Bu durum esasen, gndelik deneyimlerden oluan eylere zg estetik
deerler ile sanatnn ilgili olduu estetik deerler arasndaki fark ortaya koyar.
1088

Baka bir ifadeyle sanat materyali kendi faydasn gre oluturur. Bylece de
sanatnn estetik deerleri dierlerinden farkldr.

1085
1086
1087
1088
257

Bu nedenle Dewey, gndelik deneyimlerden oluan eylere zg estetik
deerlerin dorudan ana fikirle ilgili olduunu; sanatnn ilgili olduu estetik
deerlerin ise herhangi bir ana fikirden ayrldn ne srer. Bu durum, sanatnn
evresiyle balants olan gemi yaamndan beslenen anlamlardan kendisini tecrit
edebilmesi ve etkisinden kaabilmesi anlamnda deil; yaratc bak asnn bu
materyalleri her sahnede yeniden deitirebilmesi anlamndadr. Yeni alglama iinde
obje hatlar, renkler, k ve mekn asndan yeniden deerlendirilir.
1089
Herhangi bir
insann estetik deerlendirmesiyle bir sanatnn estetik deerlendirmesi farkldr.
Sanat, gemiten getirdii deneyimini anlamlandrp btnletirip topluma sunmas
asndan farkldr. O stn bir dehaya ve duygulanma sahiptir.
Bununla birilikte pek ok malzeme gnmzde estetik olarak meydana gelmez,
kullanm iin yaplr. Her nasl olursa olsun, fayda zeldir, snrl amalar iin olursa
dorudan ve zgrce yaam geniletmeye ve zenginletirmeye katk salamadr.
kisindeki keskin ayrm, endstriyel gelimelerde bir rnn retimi ve tketimi ne
kadar yararlysa; ona gre yararl ve holanlr olur. Baka bir ifadeyle bir rnn yararl
olduunu belirten toplumdaki arz-talep dengesidir. Dolaysyla bu hazz ve gzellii
ortadan kaldrr. Faydaly ortaya karr.
1090
Artk bu durumda topluma faydal olan
neyse onun peine dlr. rnein dnya piyasasn ele geiren in rnleri. Uygun
fiyat ve faydaya binaen tercih edilebilir.
Ayrca objelerin gzelliinin ve faydasnn ztl ok sklkla kullanlan antitezden
yararlanmak iindir. Tapnaklar, bir faydaya sahiptir. Tapnaklardaki resimlerde bir faydaya
sahiptir. ou Avrupa ehirlerinde bu gzel ehir girileri halk iinin yrtmesinde
kullanld. Meksikal mleki tarafndan yaplan en adi ucuz tabak ve vazonun bile i
faydas ve sra d cezbedicilii vardr.
1091
stanbul kalabalk bir ehir olmasna ramen
tarihi ve sosyo-kltrel yaps asndan dikkati eken yerler arasndadr.
Bu duruma gre, sanat eserinin gzel olmas yannda kullanl olabilir. Kullanl
olmas toplumun faydas anlamndadr. nk bir eser gzellii yannda hem bireye hem de
topluma kullanm kolayl da salayabilir.

1089
1090
1091
258

3.4.6.Gzelik-irkinlik
Sanat eserindeki irkinlik, o eserde grlen ieriktedir. Baka bir ifadeyle bir obje
znde, irkin grnyorsa irkin denilir. Bir resim ya da dramada byle bir eye
bavurulmaz. Sanat eseri kendi anlamn ortaya kard iin bir dntrme vardr.
Sz gelimi Renoirin nleri tam anlamyla bu durumdadr. Dier artlar altnda irkin
olan bir ey, tiksindirici olan ve btnyle ifadeci olan bir eyin niteliini deitiren
koullardan karlr.
1092
Sz gelimi bir fikir gzel olabilir, fakat nispeten vasat kavram,
materyalin uygun kullanmyla gzel sfat verilirken duyusal materyalin onu
somutlatrmasyla irkin olur.
1093
Aslnda irkinlik sanat eserindeki ierikle ilgilidir.
Renoirin resimlerinde byle bir ey kullanmas eserinin irkinliine neden olmutur.
Ecoya gre, gzel sanat doada irkin olan ya da hoa gitmeyen eylerin gzel
tanmlarn sunarak stnln gsterir. Her ne kadar hastalklar, savalarn ykmlar
ok kt olsa da ok gzel tanmlanabilir, hatta resimlerde betimlenebilir.
1094
Baka bir
ifadeyle irkin birinin resmi ya da kt bir olay estetik anlamda gzel bir eser olarak
deerlendirilebilir.
Sanat eserlerini oluturan objelerin asli nitelikleri deitirilip yeni oluum
meydana getirmeleri, sanat eserlerinde irkinin yeri ile trajedinin tuhaf gcnn kurgu
bilincini gstermede ne denli nemli olduunu vurgular.
1095
Dewey bu ifadeyle,
sanattaki zt oluumlar ifade eder. Baka bir ifadeyle gzellik ile irkinlik, komedi ile
trajedi sanatn farkl ynlerde geliimini salar.
Demek ki, Dewey, plak resimleri irkin olarak niteler. Bunun yan sra irkin bir
objenin gzel bir sanat objesi olabileceini de belirtir.
3.5. ESTETK HAZ
Estetik haz, en yaygn kabul gren ve hakllatrmaya hi gereksinimi olmayan bir
deerdir. Bazlarna gre biricik deer budur. nsan yaptklarnda haz unsuru aramyor
grnse de yine de arzularn doyurma konusunda haz alr. Bylece haz, insanlar haz
veren eylem ve objeleri deerli grmeye ynelten ama olur.
1096
Estetik reticinin bak
asndan ziyade tketicinin bak asn ifade eder. Estetik haz, yapma ve yaatma

1092
1093
1094
Eco, s.135.
1095
1096
Townsend, s.61.
259

arasnda gerekleen bir deneyimde var olan ilgiyi estetik ve sanat arasnda bir ayrm
yapmadan gsterir.
1097

Bu nedenle estetik haz ilk olarak gnlk zevkleriyle ilikilendirerek ifade
edilebilir. Az tadnda haz bile, yedii yemekten sadece holanan birinden damak
zevkine sahip kimseden farkl niteliktedir. Bu farkllk youn deildir. Damak tad,
yemek kokusundan daha bilinlidir. Oraya bu koku girdiyse dorudan deneyimlenir.
1098

Dewey, ilk olarak gnlk deneyimdeki hazdan sz ederek hangi duyu organyla hazz
nasl dorudan deneyimlediinden sz eder.
Sz gelimi resimleri izleyen pek ok kii, Poussin klasik temalarnn olduka
yabanc olduu iin Poussin resminin esas plastik niteliklerini deerlendirmeyebilir.
1099

Her insan kendi dnemindeki sanatn gzelliinden haz alr. nk insanlara eski
dnemdeki resimler ya da edebi metinler yabanc ya da sempatik gelmeyebilir. Bazen
de tersi olabilir. Herhangi bir sanat eseri her dnemde ilgi oda olabilir. Sz gelimi,
Shakespearn Hamlet
1100
i, Fuzulinin Leyla ile Mecnun
1101
u, Leonardonun Mona
Lisa
1102
s, Beethovenn 5. Sensofinisi hala ilgi ekmektedir.
Estetik haz estetik objelere kar hissedilen bir tr duygusal oktur. Saf duygusal
deneyimler var olduunda, deneyimler insana ani anlarda gelir, dikkati zorlar ve
deneyimler ok eder.
1103
Herhangi bir eye kar hissedilen ey ani bir duygusal
patlamadr. Bu duygusal patlama, herhangi bir eyden holanma o varlkla bir yaant
iinde olmak olarak nitelendirilebilir mi? Byle bir nitelendirmede bulunursak bu
estetikte, duygusal bir zdelik ilikisi anlamnda zdeleyim olarak tanmlanr.
1104

Baka bir ifadeyle estetik haz da estetik objeyle gerekletirilen ani bir haz durumu
vardr. Dolaysyla estetik felsefede, organizma ile dnyann ayrlmasnn sonularna dair
u rnekler az deildir. Bylesi bir ayrm bir taraftan estetik niteliin objelere ait olmadn;
dier taraftan bu niteliin zihin tarafndan yanstldn iddia eder. Nesnelletirilmi haz
olarak gzelliin tanmnn kayna bu dnceden ortaya kar; bu dncede nesnel haz
objenin o kadar iindedir ki obje ile haz bir ve tektir. Dolaysyla deneyimde blnemez

1097
1098
1099
Dewey, Art a s Experience, s.115.
1100
William Shakespear, Hamlet, (ev: Selahaddin Eypolu), Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul 2010.
1101
Fuzuli, Leyla v Mecnun, (ev: Hseyin Ayan), Dergh Yaynlar, stanbul 2005.
1102
Erkul, s.150.
1103
1104
Tunal, Estetik, Remzi Kitapevi,(10. Bask), stanbul 2007, s.41.
260

haldedir.
1105
Estetik objenin estetiklii o kadar iine nfuz etmitir ki ona kar hazz adeta
objenin kendisini ifade eder. Bu haz nasl bir hazdr? Buna objeyle bir olmak denilebilir mi?
Belki de bu haz belli nokta da objenin iinde bireyin kendisini hissetmektir. Sadece
dncenin hazz oluturduu iddias vardr.
lk olarak estetik haz bu konuda bilgisi olan biri tarafndan gerekletirilebilir.
yle ki, kitleler estetik hazz avami bir biimde arasayd ya da ondan uzaklasayd, bu
durumda gzel sanatlar kerdi.
1106
Estetik haz avami bir ekilde aranmaz, estetik
hazzn bilimsel bir yn olmaldr. nk estetik haz ylesine ifade edilen bir durum
deildir. Belli bir birikimi ve gzel sanat konusunda uzmanlam olanlarn ifade
edecei bir meseledir.
Bununla birlikte bir sanat rnnden haz duyulmuyorsa estetik olmad iddia
edilebilir. Haz yaamna sahip olmayan bir deneyimde rn, estetik olmayacaktr. Bu
malzemelerin retiminde ve tketimindeki hazz engelleyen artlar vardr.
1107
Bu artlar
deneyime mdahil olan alma koullar, mecburiyet, sradanlama vb
1108
Bir eyden
ne kadar ok retilirse artk ondan haz alnmaz ve o bir ticari meta olur, estetik olmaz,
byle bir obje ya da malzemeden haz da duyulamaz. nk yaplan etkinlik
spontanlar bir orjinallii kalmaz.
Estetik hazz salayan unsurlar nelerdir? Bunlardan biri gzdr. rnein bir
ocuk iin, sosyal evre nemlidir. nk evre gz hazzn ve estetik
deerlendirmeleri belirler. Gz balangtan itibaren form ve renk asndan k olan
uyumlu objelere altrlrsa, standart bir gz hazz doal olarak geliecektir. Dzensiz
uyumsuz bir evrede yetimek ise gz hazzn bozabilirken, yetersiz ve yavan koullar
da estetik anlaynn oluumunu glendirebilir. Haz kendiliinden gelien ve bireysel
olarak yaanan bir sre deildir. Bireyin, evresinde kendine rnek ald kiilerin
dnceleriyle balantldr.
1109
Estetik hazz oluturan olumlu sosyal evredir. Estetik
hazdan mahrum bir evrede bulunulmas estetik hazz gelitirmeyebilir. Fakat bazen zor
koullar kiinin estetik hazznn geliimine katk salayabilir.

1105
1106
1107
1108
Trer, s.45.
1109
Dewey, Demokrasi ve Eitim, s.29; Fndkolu, s.26.
261

Ayrca doada estetik ekilmeye gelince binlerce insan bir lmn kopyasndan
bahsedebilir. Fakat ilk tertip bir sanat tarafndan ifade edildii iin dikkati eker.
Hudson bunu yle ifade eder: Yaam manzaram imenlerin bymesinin dnda ve
kularn seslerinin dnda olduumda dnrm. Tamamen cansz olduumu
dnrm. nsanlardan dnyada ve yaamda hoa giden ve ilgi duyulan bir ey
bulunmadn ya da dnyaya ll bir baklarnn olmadn duyduumda, asla
canl olmadklarn dnrm. Hudson daha sonra bir akasya aacnn varlnn ona
nasl yaam sevinci saladn ifade eder. Hudson, mkemmel canllktan holanr.
Baka bir ifadeyle doadaki her eyin ona verdii duygulardan honut olur. Fakat
Hudson, rza ile olan estetik tepki spontan gerekleen deneyimlerin okluunu
hesaplama yolunu dnmez. Bahsedilen deneyim doal sreklilii aa karan ileri
bir dnceye bizi gtrr. Ona gre, ruhsal ve ideal tasarlanan deerleri ve anlamlar
absorme eden ani duyumsal deneyim yetenei snrlamaz. Dini deneyimde
canlandrmac anlatm deneyimin seviyesine bir rnektir. Hangi arala olursa olsun
poetika canlandrmacla yakndr.
1110
Haz duyulmadan ya da holanlmadan hibir
deneyim gerekletirilemez. Estetik de bir deneyim olduu iin o da hissedilmelidir.
nsan katks ifadesi ile genellikle psikolojik olduu dnlen estetik deneyimin
boyutlar ve unsurlarn kastedilebilir. Teorik olarak, psikolojik faktrlerin bir sanat
felsefesinin zorunlu bir esi olup olmad tartmas makul bulunabilir. Oysa pratik olarak,
bu unsurlar vazgeilmezdir. Zira gnmzdeki tarihi teoriler psikolojik elerle doludur.
Duyum ile ilgili kavramlar karrsanz estetik felsefesi yok olacaktr. Dahas, duyum ile
ilgili kavramlar farkl felsefe akmlarnda farkl anlamlar da kazanmlardr. Bu yzdendir ki
psikolojik boyutun tartlmas kanlmaz ve elzemdir.
1111
Bu unsurlarn gerekliinden sz
eder, fakat Deweyin psikolojik unsurlara verdii deer dierlerinden biraz farkldr.
Genellikle teemmln armlar ile ilikilendirilen temel itiraz elbette ki onun
tutkulu duyuma mesafe koymasdr. Alglama psikolojik olarak, byk ve derin ihtiyalar
kklemi duygular olmadan aklanmaz. Deneyimin tam olarak meydana gelmesine ancak
bu ekilde katkda bulunurlar. Denilebilir ki, teemml eylemine katlan hazdaki estetik
duyumu kstlamak onun en temel karakteristiini yok saymak anlamna gelir.
1112
Bu
nedenle Deweye gre Kantn psikolojisi ile ilgili bir problem de onun tm hazzn,

1110
1111
1112
262

tefekkr hari, tamamen kiisel ve zel tatminden olutuu iddiasdr.
1113
Deweye gre,
estetik haz iinde tefekkr vardr. nk Dewey, estetik hazzn dnce ile var olacan
dnr. Salt hazzn varl hususuna hi scak bakmaz. Grlyor ki Dewey, hazzn iine
tekekkr almad iin Kant eletirir. Dolaysyla Deweye gre estetik haz, drtlenme,
duyum, alglama ve teemml eklinde gerekletirilmelidir. Burada yine teemml eylemine
katlan hazdaki estetik duyum kstlanamaz.
Fakat baz filozoflar da Deweyin bu dncesini eletirmektedir. Sanatta duyulan
haz salt dnselliin hazz deildir. Sanatn verdii haz nesnelde kalmaz, znelliin
derinlerine iler.
1114
nk estetik haz kiiye zgdr. Herkes bir eserden ayn hazz
almaz. Sartrea gre estetik haz, gerek olmayan objeyi irreel objeyi kavramaya yarayan
bir aratr. Estetik haz, tuvalin araclyla, hayali obje oluturmaya hizmet eder. te
estetik grn nl kar gzetmeme ilkesi buradan kaynaklanr.
1115
Baka bir ifadeyle
kar yoktur kiisel ilgi vardr. Sanat evremizdeki objeleri farkl bir biimde eserinde bir
araya getirir. Biz de bunlarla ilgili iletiim kurmaya alr.
En azndan en etkili kullanmna gre ksmlarn yeterli objektif ilikisi estetik
holanmada hoa giden bir arta neden olur. Estetik haz, tesadfen ok fazla soyunup
kar. Estetik obje iin, estetik duyuma uyan mantkl bir yapya sahip olan makinenin
bir parasyla ilgili estetik duyumda ak bir ey vardr. Eyann performansnda esas
olan bakr ve demirin cilas alglamada aslnda hoa gider. Birisi 20.yy nceki gnmz
ticari rnleriyle karlatrlrsa bir form ve renkte byk kazanm tarafndan etkide
braklr.
1116
Estetik haz bir eserle ilgili aniden gerekleir. Yani bir esere ilgi herhangi
bir eyine duyulan holanma ile balanabilir.
Anlalyor ki, insan kendi dnemindeki sanattan haz duyar. Haz duymada estetik
objeye kar youn bir duygu besleme ve onunla zdeleyim vardr. Bir sanat eserinden
haz duyulmuyora estetik olarak nitelendirilmez. Estetik haz bilinli bir harekettir.
nk Deweye gre haz duygu ve teemml iinde barndrr. Bu nedenle Deweyin
estetik haz dncesi kavramsal olarak nitelendirilebilir. Deweyin aksine Kantta haz
kavram duyular zerine bina edilir.

1113
Trer, s.173.
1114
Timuin, s.22.
1115
Bozkurt, s.290.
1116
263

3.6. ESTETK BEEN
Beeni, estetik duygularn hareketlendirilmesiyle gerekletirilen bir abadr.
nk estetik duygular, tamamyla esiz alglamaya katlrlar. Zira bu duygularda,
beeni bir faktrdr. Estetik duygular, bir resim, bir iir, bir senfoni ya da szde
bilimsel bir obje olsun, objektif alglanan unsurlar ve objenin kendinde kefedilen
ilikileri yantlar.
1117
Objenin, deneyimleyen kiide tam anlamyla yaanmas iin
duygular objenin nitelikleriyle doyurulmaldr. Bu doyurma, duygular objenin
niteliklerine daldrma anlamna gelir ki bu durumda duygularn ayr varlklar
yoktur.
1118
Bu nedenle Dewey, dier deneyim modlarndan ayr olarak sanat belli bir
alana hasreden onun beenisini izole eden teorilerin, deneyimin doalln ihlal etmesi
hususunun tartlmas gerektiini ifade eder.
1119
Deweye gre, deneyimleri gz ard
ederek, sanat tek alanda deerlendirmek, estetik beeni asndan zayflk arz eder.
Byle bir sanat teorisi de eksik kalmaktadr. Sanat hibir zaman tek ynl
deerlendirilemez.
Bununla birlikte estetik objeye kar duyulan duygu ahsi deildir. nk bu
duygu kiisel talihe deil, feragatle evrelenen benliin inasndaki objeye baldr.
Beeni, duygulanmsal niteliinde ahsi deildir, nk o, objektif enerjilerin
organizasyonu ve inasn ierir.
1120
Deweye gre, estetik beeni, estetik objeyle
gerekleir. Dewey, estetik dncesini birey zerine kurmu iken, estetik beeninin
objektif olmas gerektiini mi ileri srer? Beeni kiiye gre deil midir? Objektif
beeni de belli bir lt oluturulabilir mi? Bu lt neye gre belirlenir. Bunlar hep
tartlmas gereken konudur.
Dewey objektif bir beeninin olmas gerektiini ifade etmekle birlikte, beeniye
insan katksnn unutulmamas gerektiini ifade eder. nk sanatnn bireysel beenisi
ve tutumu, her trl somut eserin bireysel karakteri her sanat eserinde insan katksnn
dikkate alnmasnn gerekliliini gsterir. Bu esiz rnlerde ieriden farklla ramen, tm
bireylerin ortak bir yaps vardr: Hepsi ayn organlara sahip; ayn yiyecekleri yer ve ierler,
ayn silahlarla yaralanr, ayn hastalklara tutulur ve ayn deva ile derman bulur.
1121
Altar ise

1117
Dewey, Art and Education Foreword, s.6.
1118
1119
1120
1121
264

beeninin iki ynn yle ifade eder; gzellik anlaynn getirdii yarglar, alglama
gcnn irkine tamamen kart, soyut ama yerine gre somut da olabilen (yani
sbjektif=znel ya da objektif=nesnel de olabilen) bir beeni gcyle etkileniin
rnleridir.
1122
Grlyor ki Deweye gre, insann katksnn birinci aamasn sanatnn
beenisi ve tutumu oluturur. O nedenle ilk olarak estetik objeye estetik suje olan insan
katks zerinde durulmal.
Bu nedenle estetik beeni de psikolojik unsurlar nemli unsurlardr. nk
bylece beeni, daha geni ve daha sempatik hale gelmitir. Katolik felsefe, benlik ile
dnyann daimi ilikisinde gncel muhtevann daha ok holanm ve sempati rettii bir
anlaya dayanmtr. Herhangi biri hem Zenci heykeltraln hem de Yunan
heykeltraln, hem Pers resimlerini hem de 16. yzyla ait talyan resimlerini
beenebilir.
1123
Estetik beeni de ayrm yoktur. Hoa giden, sempati duyulan her eye ilgi
gsterilebilir. Bu durum, estetik beeninin objektifliini zedelemez mi? Bu durumda objektif
beeniden sz edilemez.
Bununla birlikte Dewey, sanat eserlerinin beklenmedik deneyimlerden ktn
kabul etmenin ve bu eserleri yrekten beenmenin onlarn anlalmasn
salamayacan iddia eder.
1124
nk estetik beeni, deerlere saygdan
kaynaklanr.
1125
Sanat eserlerini takdir etme onlar anlamay salamaz. Sanat eserlerini
anlamak iin zel bir ey gereklidir. Sanattan herkes anlayabilir, fakat bir sanat ve
teorisyen kadar deil.
Ayrca estetik beeninin karakteristiinde denge unsuru bulunur. Ik yalnzca gz
harekete geirdii mddete onun deneyimi ince ve zayftr. Ancak daha iyi grebilmek
iin kafa saa ya da sola dndrldnde bir denge oluturulur. te bu noktada, zel bir
tepkiden te alg olumu olur ve alglanan ey deer kazanr. Bu durum teemml olarak
tasvir edilebilir. Aslnda bu durum pratik deildir.
1126
Estetik beeni de olmas gereken
eylerden biri denge unsurudur. Denge unsuruna gre, teemml ile estetik alglama
gerekletirilebilir. Baka bir ifadeyle duyumun yannda teemml beeninin objektif bir
deerlendirme ierisinde olmasn salar.

1122
Altar, s.13.
1123
1124
1125
1126
265

Yine endstriyel artlar altnda bir mekanik okluun olmas gibi, sanat eserinin
ekli ve zelliini beeni dnda tutulmasna neden olur ve sanat eseri pratik amalar
iin bile etkili bir ekilde incelenmez. Bu da sanatnn meyvesini, eserinin estetik
beeni ierisinde bulunmasna engel olur. Sanatnn eserleri, estetik nitelikleriyle takdir
edilir.
1127
Endstriyel dnemde bir sanat eserinin deeri ve nemi iyi anlalmaya
baland iin sanat eseri zerinde daha titizlikle durulur.
yleyse, Dewey estetik beeninin sadece bireysel deil objektif olmas
gerektiini de dnr. nk ona gre estetik beeni, psikomotor becerilerin ve sanat
eserindeki denge unsurunu koruyan teemml kavramyla ile ilevseldir. Yani objektif
ynnndeki vurgu teemmldr. Estetik beeni, sanat ve estetik teorisyen tarafndan
gerekletirilir. Sanatla ilgili yeterli bilgi birikimine sahip olmalar estetik objenin
deerlendirilmesine kolaylk salar.
3.7. ESTETK YARGI
Deweyin estetik yarg konusunda bir eletirel teori ortaya koymutur. Nitekim bu
teori, sanatn karakteristik eylemi olarak deneyim ve ifade ile dorudan ilikilidir.
Tahmin edilecei gibi teori, ileyii itibaryla kendisini ekillendirir. nk eletirinin
ilevi, sanat eserine dair alglamann yeniden eitimidir. Eletiri, bu srete bir
yardmcdr. Onun ii, alglamay deerlendirmek; onu hukuki ve ahlaki anlamda
yarglamaktr. Bu noktada sanatn ahlaki ilevi nyarglar kaldrmak, ufku amak ve
alglamay geniletmektir.
1128
O halde yarg nedir? Yarg, bir dncenin imasnn
ifadesi ya da evrensel unsurun realitesi olarak tanmlanabilir.
1129
Bu durumda eletiri ise
deerlendirme ilemidir.
1130
Baka bir ifadeyle bir dncenin genele hitap eden
ynnn bulunmas olarak nitelendirilebilir.
Estetik yarg her eyden nce estetik duyunun objektif yann oluturur.
1131
nk
estetik yarglama, normatif olarak sanatn deerlendirilmesidir.
1132
Sanatsal
yarglamalar, deer yarglamalardr. Sanatsal yarglamalarda etkileyici bilisel
alglama, sadece yarglamalarn isellii deil, ayn zamanda yarglamalarn testidir.
1133

1127
1128
Trer, s.21-22; Shusterman, Pragmatist Aesthetics Living Beauty Rethinking Art, s.18.
1129
1130
1131
1132
Berleant, s.153.
1133
Reid, The Development of Aesthetic Experience The Consept of Aesthetic Development, s.21.
266

Zeltnere gre, Deweyde estetik yarg kavram, dorudan formu anlayabilmek gibi
grnr. Estetik yarglamann grevi, ierikleri yarglamak deil, ieriklerle eldedilen
varl aklamaktr. rnein Dewey, dinin sanata etkisini tartr.
1134
Baka bir ifadeyle
yarglama estetik objenin varln deerlendirme meselesidir.
Tekrar ifade edecek olursak yarglama, eletiri demektir. Yarglamadan ortaya
kan malzeme eser, yani objedir. Yarglamann analiz ve sentez basama u ekilde
ifade edilebilir: Eletiri yarglamadr, yarglamann bymesi dndaki materyal sanat
eseridir, yani estetik objedir. Materyal gemi deneyimleri hafzasnda finanse eder.
Eletirmenin bilgisi materyalin duygusallyla iliki kurar. Bylece eletirmenin
deneyimine balad estetik objeyle ilgili yarglama gerekleir. nk eletiri estetik
objeyi artran deneyimlerin ieriine gre, somut materyalle eitlendirilir.
Yarglamalar, btn fonksiyonlarn altrdklar iin; ortak bir forma sahiptir. Bu
ksmlar bir btn biimlendirmeyle nasl balantl olduunu kefetmek zorundadr.
Teori incelemenin adn verir ve bu fonksiyonlarn yrtmesinin sentezini verir.
nceleme(analiz), bir btnn ksmlar olarak ksmn aklamas olduu iin,
fonksiyonlar birbirinden ayrlamazlar. Fonksiyonlarn detaylar ve zellikleri btnle
baldr, bir sylem evrenidir.
1135
. Yargnn teknik olarak analizden ayrlan ve sentez
diye bilinen, birletirme evresinin vardr. Bu birletirici evre, analitik olmaktan ok,
yarglayan bireyin yaratc tepkisinin bir fonksiyonudur. Bunun ilemesi iin belirli
kurallar yoktur. Bu noktada eletiriciliin kendisi sanat olur. Aksi takdirde hazr kurallar
dhilinde var olmaya alan bir mekanizma olur. Analiz ve ayrma birletirmeyle son
bulmaldr. Yarglamann bir tezahr olabilmesi iin, yaantya ait detaylarn ve belirli
ksmlarn bir birleime varmas gereklidir. Sanat eserinin objektiflii zerine kurulu
birletirici bir bak as olmakszn, yaplan eletirel deerlendirmeler ok sayda
detaydan ibaret olacaktr.
1136
Sanat eserinin form ve tzn analiz ederek estetik
yarglama tamamlanr. Deweye gre estetik yarglamada nemli iki faktr vardr;
birincisi estetik obje ikincisi ise eletirmendir. Eletirmenin konuyla ilgili bilgisi
nemlidir. Yarglamada olmas gereken, yarglama yaplan eserin dierlerinden ayrlan
yn ve bu unsurlarnn tamamlanmas yndr. Deweyin eletirel kuramnda analiz ve
sentez olmak zere iki basamak vardr.

1134
Zeltner, s.116.
1135
Dewey, Art as Experience, s.322-323; Zeltner, s.113.
1136
267

Sanat eserini alglayan ve takdir eden kiinin yapma ve yaamann isel
btnln fark etmesi kolay deildir. Bununla beraber anlama ve takdir etme ii bir
edilgenlik deil; objektif yaratm hzlandran tepki eylemleri zincirlerinden meydana
gelen bir sretir.
1137
Altara gre, sanata ynelik yorum ve yargda isabet, izleyici ya da
eletiricinin dnme ve duyma glerini ortak ve dinamik bileimde btnletirmesi ile
mmkndr.
1138
Bununla birlikte eletirmenin objektif yorumlama yapabilmesi iin
sanatnn sanatsal geliimiyle ilgili detayl bir bilgiye sahip olmas gerekir. Bir sanat
nadiren, etkinliinin tek simgesiyle eletirilir. Sanatnn gelimesinde bu mantn
anlalmas tek bir almada onun niyetinin ayrmn gerektirdii iindir. Bu anlaya
sahip olma, geniletir ve yarglamann krl ve keyfilii olmadan arka plan
gelitirir.
1139
Estetik yarglama sanatla ilgili bilgiye sahip olan biri tarafndan yaplmal
ki objektif yarglama gerekleebilsin.
Eletiride lt nedir? Sanat eserleri iin herhangi bir standart yoksa yarglamak
iin bir lt de bulunmayacaktr. nk eletiri yaln izlenim alanna denk dmez.
Oysa eletiri tz ile form arasndaki ilikinin, sanatta aralarn anlam ve ifadesel
objelerin doalarna dair baz ltler kefetme abasdr. Ama bu ltler kural
deildir. Bu ltler, bir eserin nasl deneyimlendiini bulmak iin yaplan abalardr.
Bu deneyimlerin sonucu eletiriyi oluturur. Sonular geerli olduu srece, onlar
kiisel deneyimlerin arac olarak kullanlabilirler. Onlar, birisinin davrannn nasl
olmas gerektiini belirten sylemler deildir. Bir deneyim olarak sanat eserinin ne
olduunu ifade etmek, deneyimi yaplan objeye has gelitirilen deneyimdir. Bir ltn
yapabilecei bundan baka bir ey yoktur.
1140
Deneyimin sonucu eletiridir. Baka bir
ifadeyle Deweye gre sanat eserlerinin oluturulmas iin bir lt yoksa eletiri iin de
bir lt olmayacaktr. nk sanat eserlerinin deerlendirilmesi bu lye gre
olacaktr. Her sanat eseri iin standart bir l yoktur, fakat sanat eserindeki form-tz ve
estetik objedeki ara yarglama hususunda lt olarak kabul edilebilir.
Bu nedenle eletiride standardn zellii vardr. lkin o, belirlenmi fiziksel
durumlar altnda var olan belli fiziksel eylerdir. Yarda, bir yarda ubuu, metre ise
Pariste kullanlan bir ubuktur. kinci zellik, standartlar aklanabilir eylerin

1137
1138
Altar, s.19.
1139
1140
268

lmdr. llebilen eyler deer deildir. Son olarak standartlar objeleri saysal
olarak aklarlar. Saylar lebilmek daha fazla yarg yapabilmeye yardmc olur, ama
kendisi bir yarg deildir. Harici ve kamusal bir ey olarak standart, fiziksel olarak
uygulanr. Sz gelimi metre, leceimiz eylerin zerine konulup lmleri yaplr.
1141

Sanat eserlerinin yarglanmasnda kullanlan standart szc, her zaman bir karklk
ortaya karr. Anlalaca zere eletirmen fiziksel bir gereklii yarglar, onu lmez.
O, bireysel olanla ilgilenir; lmleri karlatrma yapmaz.
1142
Baka bir ifadeyle
estetik yarg sbjektifdir. Onun kesin bir lei yoktur.
Ayrca ltler, teknik icat alannda devam ettirildiinde, sanat eserleri ustaln
sergilenmesiyle llr. Saf ilhamn temeli zerine ltlerin yargs, aa yzeydeki
almada daimi bir ilgiyle yaplm uzun ve hazr almay gzden karr. Alglayc,
yaratc kadar bir zenginliine ihtiya duyar ve ilgili eitimi oluturmak dnda
baarlmayan mzik ya da iir alannda resmin olduu arka plan gelitirmeye ihtiya
duyar.
1143
Yarglamada esas sanat eserinin geliimini salamaktr. nk sanat eserinin
daha iyi ve daha gzel olmasn salayan aslnda bu eletiridir.
Yukardaki ilemleri yapsak bile sanat eserinin hibir zaman tam olarak alglanan
deerlendirilmesi mmkn deildir. nk Dewey, eletirinin hem ideal hem de
etimolojik olarak bir yarg olduunu dnr. Ona gre yargy anlamak, eletirinin
doasna dair teoriyi anlamada ilk kouldur. Alglar yargya ve onun malzemelerine u
ynlerde, yani yargnn fiziksel doaya, politikaya ya da biyografi ile ilikisi olup
olmadna katkda bulunur. Alglamann konusu yargda farkllk yaratan tek olgudur.
Yargya doru veri aktarm iin alg konularnn kontrol, bir ilkenin doal olaylar
hakkndaki yargsyla Newton ya da Einsteinn doal olaylara dair yargs arasndaki
byk farkn anahtardr. Estetik eletirinin konusu estetik objelerin alglamas olduu
iin, doal ve sanatsal eletiri her zaman ilk elden alglamann kalitesiyle
ilikilendirilmitir. Bu yzden yargnn estetik alglamaya girmesini dlamak mmkn
deildir.
1144
Deweye gre eletirinin resmi teorisi ve ilkelerine ramen sanatta geri

1141
1142
1143
1144
269

gitmeyen devrimler gerekletirilmitir.
1145
Estetik eletirinin konusu, estetik objenin
alglanmasdr. Eletiri estetik alglamayla balar.
Bununla birlikte sanat eserini anlamann ve doru yorumlamann hi de kolay
olmadn sylemek gerekir. nk hibir sanat eseri ya da sanat kolayca kendini ele
vermez. Bir sanat yapt karsnda duygulanlabilir, cokuya kaplnabilir, dahas
alanr ya da kahkahalarla glnebilir; ancak btn bunlar birinin bir sanat eserini, bir
sanaty anladn tam olarak gstermez. Sanatnn ne demek istedii ve bizim de
yapttan ne anladmz sorusu ounlukla yantsz kalacak olan sorudur; dolaysyla da
tketilemeyen ak bir soru olarak da kalacaktr. Ayrca hibir sanat eseri aklanmaya
kalklmamaldr; nk onun aklamas kendisidir; eser duyumsamaya, sezilmeye
allmaldr. Eseri aklama kalkt zaman yaptn eksikliini gstermekten baka bir
ey yapmaz.
1146
Baka bir ifadeyle estetik yarglama, bireyin dnsel, duygusal ve
kltrel yaps eserin deerlendirilmesinde etkili olur.
1147
Sanat eseriyle ilgili birtakm
yarglamalarda bulunulsa da bu sanat eserini tam olarak aklamaz. Bununla ilgili iki
neden ne srlebilir. Bunlardan biri, eseri deerlendirecek kiinin eitimi ve
birikimidir. kincisi de sanat eserinin sahibi olan sanatnn fiziksel ve psikolojik halinin
ne olduu tam olarak bilinemeyecei iin bir eseri tam olarak yarglamak mmkn
deildir.
Kesin olan ve bir maddeyi yerletiren yarg, derin bir ekilde tanmlanan
alglamann dncesi de bir gelime olan bu yarglamasndan olan insan doas
dzeltilemez dzeyde daha uyumludur. Orijinal yeterli deneyim elde edilmesi kolay
deildir. Deneyimin baars, esas duyusalln bir testtir. Ve geni ilikilerle olgun bir
deneyimin testidir. Aratrmay kontrol edilen bir eylem olarak bir yarglama arka
plann bir zenginlii ve disipline edilmi sezgiyi talep eder. Yargsal karar, btn
durumlarda uygulanabilir olarak varsaylan genel kurallarn temeli zerine
yaplabilir.
1148
Estetik yarg ierisinde hem duygu hem de sezgi vardr. nk estetik
yarg tamamlayc bir deneyimdir.
Bu sebeple Dewey, sanat eserlerinin beklenmedik deneyimlerden ktn kabul
etmenin ve bu eserleri yrekten takdir etmenin onlarn anlalmasn salamayacan

1145
1146
Bozkurt, s.325-327.
1147
1148
270

iddia eder. Szgelimi iekler, tohum ile hava, toprak ve nemin etkileimiyle olutuu
bilinmeden sevilebilirler. Bununla beraber iekler bu etkileimler dikkate alnmadan ki
-teori bir anlay meselesidir- anlalamazlar.
1149
Sanat eserlerini takdir etme onlar
anlamamz salamaz. Bir sanat eserini sanat kadar anlayp deerlendirmemiz
mmkn deildir.
Bununla birlikte Dewey, estetik teori ve eletirinin, psikolojik faktrler zerine
ina edildii kanaatindedir. Bu noktada estetik teori ve eletiriye yabanc olan ey,
birikimsel ilikilerin daimi sreci ile sonularnn genelde gz ard edilmesidir. Bir obje,
btnln bir paras olarak grlrse, teorinin geri kalan ksm byme yerine
sbjektif glere teslim olur. Ksmi detaylarn alglanmasndan sonra, srecin geri kalan
ksm zellikle ussal olur. Byle bir anlay, evreden gelecek gdleri kabul etmez.
1150

Deweye gre, estetik deneyim, bir sanatnn birikimsel deneyiminin tamamlanmas
sonucunda gerekleir. Elbetteki, eletirel teoride bu durum gz nnde bulundurulup
ifade edilmelidir.
Ayrca eletirel yarg, eletirmenin sadece objektif madde deneyimine dayanmaz;
aksine bu deneyimin tekilerinin deneyimlerinde kk salmasna dayanr. Bilimsel yarg,
sadece artan bir kontrolde son bulmaz aksine dnya ile gndelik ilikilerinde anlamlar
genilettiini anlayan insanlarda son bulur. Eletirinin ilevi, sanat eserine dair algnn
yeniden eitimidir. O, gerekten zor olan renme srecindeki yardmcdr.
Kavramlarla yasal ve ahlaki anlamda yarglama, eletirinin etkiledii insanlarn algsna
yakalanr. Eletirinin ahlaki grevi dolayl olarak icra edilir. Onun kendisine yardm
etme yolu, eletiriye mptela olan sanat eseri vastasyla kendi deneyimini
geniletmektir. Sanatn ahlaki ilevi, nyarglar bertaraf etmek, alkanlk ve adetlerin
bak bozan engellerini gzler nnden kaldrmaktr.
1151
Estetik yarg estetik objenin
sadece objektif olarak deil sbjektif olarak da deerlendirilmesini salar.
Dewey, teorik olarak estetik deneyimde yargnn ierdii eye ilerlemenin
mmkn olduunu syler. nk bir yanda algda mevcut olarak sanat eserlerinin
biimlenmi maddesi ile ilgili iaretler, dier yanda ise kendi yapsnn doasndan
dolay yargnn iinde olan iaretler vardr. Bu yzden yargnn doasna ait uzlamam

1149
1150
1151
271

ayrlklar, eletiri teorisinde yanstlr. Sanatlar arasndaki farkl eilimler bir hareketi
dorulamak ya da tekini yermek iin gelitirilen zt teorileri artrmaktadr.
1152
Sanattaki
farkl ifade biimi eletiri teorisinin de farkllamasn salar. Baka bir ifadeyle sanat
ierisindeki ifade akmlar eletiri teorisinin zenginlemesini salar.
Dolaysyla Dewey, yargnn, daha uygun bir alg elde etmek iin dorudan alg
maddesinin zerinde uygulanan zek eylemi olduu sylenemez. nk yarg,
Shakespearein de ifade ettii gibi gece bekisi deil, bir eletirmendir bu yzden
yasal bir anlam ve neme sahiptir. Eletirmen, buyurucu bir hkm beyan eder. nsan
eletirmenlerin ve tarihin sanat eserleri zerine verdikleri hkmleri duyar. Eletiri, tz
ve form olarak bir objenin muhtevasnn izah sreci deil; aksine, bir hkmn erdemler
ve rezaletler temelinde aklanmas ya da sulanmas srecidir. Nitekim yarg, -yargsal
anlamda- sosyal bir hkm veren bir makamda oturur. Onun yargs bazen bir bireyin
kaderini, bazen de bir davrann gelecekte izleyecei yolu belirler. Bu manada otorite
istei insann gsn kabartr. nsan varlnn yaps vme veya yerme, beenilme
veya beenilmemeye uygundur. Bu yzden hem teorik hem de pratik olarak eletiriyi
yargsal bir eyden karma eilimi ortaya kmtr. Nitekim yasal ierikli pek ok
eletirinin benliin bilinaltnda kendine olan gvensizlik ve koruma otoritesine
duyduu ihtiyatan kaynakland sylenmitir.
1153
Baka bir ifadeyle eletiri ylesine
bir tavr deil, bilinli akl ve duyu iine alan hkm verme durumudur.
Dewey, otorite arzusu, eletirmeni sorgulanamaz egemenlie sahip ilkelerin
avukatym gibi konumaya ynlendirdiini ileri srer. Ne yazk ki bu durumlar,
eletiri anlayna zarar vermitir. Oysa bir olay sonulandran yarg niteliindeki
hkmler, iyice farkna varlm alglama dncesinin geliiminden ok bozulmam
insan doasna daha yakndr. Kontroll soruturmann bir eylemi olarak yarg, zengin
bir gemi birikimine ve disiplin altna alnm vukufiyete gereksinim duyar. Bu
manada insanlara neye inanmasn sylemek ayrmclk yapmaktan veya birletirmekten
daha kolaydr.
1154
Yargsal karar, her durumda uygulanmas mmkn olan genel

1152
1153
1154
Trer, s.201.
272

kurallarn temelinde oluabilir. Hkmn zel durumunca oluan zarar, gelien anlay
iinde sonulanan standartlardan daha ciddidir.
1155

Benzer ekilde Matthew Arnolds hangi iirin mkemmel snfa ve bylelikle de
insan iin en faydal olan bulabilmenin yolunun kiinin zihinsel hatlar ile byk
ustalarn ifadelerini aratrmak ve bunlar teki iirlere bir mihenk ta olarak
uygulayabilmeyi nerir. Arnolds, teki iirlerin taklit olduunun sylenemeyeceini
ama ustalarn ifadelerinin yksek iirsel kaliteyi bulmaktaki kusursuz yaptlar
olduunu savunur. Arnolds, gerekte nihai kararn sadece kiinin gzlemlerine
dayandn dnr.
1156
Arnold, edebiyat eletirmeni olarak bilinir. nk edebiyatn
gerek deerlerini saptamakla, insanlara doru drst yaamann yolunu gstereceine
inanrd. Ona gre iir yaamn bir eletirisidir. nsana yaam yorumlamas, insan
avutmas, insana destek olmas iin, iire ynelinmesi gerektiini, insanlar zamanla
anlayacaklardr.
1157

Yargsal eletiri okulunun temsilcileri ustalarn gerekten byk olup
olmadndan emin olunmayabilir; nk bu statlarn belli kurallar m ya da byk
insanlarn pratiklerinden devirilen kurallar m takip ettikleri bilenemez. Onun iin
kurallara bal kalmak sra d insanlarn eserlerini hafife indirger ve zayflatr. nk
sanatn objeleri bireyseldir. Ustalar raklk srecinden gemilerdir, fakat olgunlatka
rendiklerinden kendi deneyimlerini, geni grllklerini ve stillerini
oluturmulardr. Onlar hocalarn taklit etmektense kendi deneyimleriyle kendi
benliklerini yaratmlardr. Bu yzden onlar ne buraya ne de oraya aittir. Bu durumu
anlatmak iin Tolstoyun hibir ey sanatn sapmasna eletirinin ortaya koyduu
otoriteden daha fazla katkda bulunamaz ifadesi dn alnabilir. Bir sanat byk
olarak adlandrldnda, tm eserleri hayranlk uyandran ve taklit edilebilecek eserler
olarak grlr.
1158
Eletiri vastasyla sanatlarla sanatlarna bir yn izmilerdir. Eletiri
sanatlara daha zgn ve bireysel eserler vermeleri konusunda yardmc olmutur.
Yargsal eletirinin en iyisinin bile kaltsal hatalarn ortaya karmann
neminden bahsedilebilir. Buna karlk herhangi bir sanat dalnda nemli yeni bir
akmn anlam udur: nsan deneyiminde yeni bir eyi, canl varln etrafyla olan yeni

1155
Dewey, Art as Experience, s.313;Trer, s.201-202; Dewey, Experience and Nature, s.204.
1156
Dewey, Art as Experience, s.313;Trer, s.201-202; Dewey, Experience and Nature, s.204.
1157
Urgan, s.1495,1496; Dewey, Experience and Nature, s.204.
1158
Dewey, Art as Experience, s. 313-314; Trer, s.202-203
273

etkileimini ifade eder ve bylelikle nceden engellenen eyler aa kar. Hareketin
tezahr bu yzden yarglanamaz; ancak form aina tekniklerle zdeletirilirse yanl
hkm verilmi olunur. Eletirmen anlam ve yaama kar duyarl deilse, farkl
karakterdeki yeni deneyimin karsnda aciz kalr. Her profesyonel kii geleneklerin
etkisine maruz kalr ama yaama kar biraz daha ak davranarak kendini bu durumdan
kurtarabilir. Yargsal eletirmen norm ve ilkeleri davet etmenin tehlikesini haber
verir.
1159
rnein, bir sanat eserinde bir hikye anlatlr. Bir eseri ykleyici ya da
ahlaki olarak yarglamak hata ortaya karr. nk edebi sanatlar plastik sanat
materyalleriyle retmek yanltr. Yarglamada da edebi ya da moral deer yerine
plastik bir deer kullanmak yanltr.
1160
Sanatlar arasndaki yarglama sanatlardaki
materyallerle belirlenir. Yarglamalar kesin ifadelerle belirlenir. Eletiri dorudan
objenin niteliklerine yneltilir. Eletiri bir bireysel objeyle ilgilidir. Eletiri, giriimin
unsuru olduu iin onun eletirileri kendi kendine ortaya kar. Eletirmen baka bir
alanda gezer, yarglad objeden ayrldnda deerleri snrlar.
1161
Eletiri de en nemli
unsur estetik objedir.
yleyse, Deweyin eletiri teorisi vardr. Bu teori estetik objeyi hukuki ve ahlaki
olarak yarglamadr. Estetik yarg estetik duyunun objektif yann oluturur. Fakat sanat
sadece objektif deil sbjektif olarak da deerlendirilebilir. Estetik yarg estetik obje ile
estetik sje olan eletirmen arasndaki ilikidir. Eletirinin analiz ve sentez diye ifade
edilen basama vardr. Eletirmenin objektif olabilmesi iin sanatnn sanatsal
geliiminde haberdar olmas gerekir. Eletiride standart lt yoktur, sanat eserine gre
lt oluturulur. Estetik yarglamann konusu ise estetik objenin alglanmasdr. Sanat
eserini alglamak ok kolay deildir. nk bir sanat eserini meydana getiren sanat
kadar alglamak ve deerlendirmek mmkn deildir.
3.7.1. Eletiri Teorileri
Gerekte estetik teoriyle ilgili ok nemli sorularn baz sanatlardaki zel
hareketlere ilikin anlamazlklarda bulunmasnn bir temeli vardr. Sz gelimi bu temel
mimarideki ilevselcilik, iir ve edebiyattaki dz vezindeki sadelik, dramdaki
ekspresyonizm, romandaki bilin ak, ve sanatnn ekonomik duruma ve devrimci

1159
1160
Barnes, Art and Education The Problem of Appreciation, s.42.
1161
274

sosyal etkinliklere olan ilikisinde proleter sanattr.
1162
Yani eletiri teorisindeki
eitlii salayan farkl sanatlar ierisindeki akmlardr.
3.7.1.1. Empresyonist Eletiri
Sz edilen eletiri teorilerinden biri empresyonist yarglamadr.
1163
Yargsal
anlamda eletirinin mmkn olmadn sylemek yanl olur. Zira yarg hislere
cevaben verilen ifadelerle ve sanat objelerinin artrd imgelerle yer deitirir.
Teoride bu tr eletiri, hazr kurallarn standart hale getirilmi objektifliin ve
sbjektifliin karmaklna tepkidir. Bu tepki, ne kadar iddial da olsa, eletirmenin
o andaki verilerden elde ettii empresyonlardan daha da ileriye gidemez.
1164
Baka bir
ifadeyle empresyonist eletiri, eletirmenin izlenimleri sonucunda gerekleen bir
eletiridir.
fade aikr klndnda, empresyonist teorinin maksadndan daha ileri giden
ierime sahip olabilir. Bu yzden bir izlenimi tanmlamak onu ifade etmekten daha
fazlasn iaret eder. Eya ve olaylarn zerinde analiz edilmemi toplam niteliksel
etkileri olarak izlenimler, tm yarglarn balangcdr. Bu manada herhangi bir
aratrma sonucunda bir yargya ulaacak yeni bir fikrin balangc, bir izlenimdir.
Bununla beraber bir izlenimi tanmlamak, onu analiz etmek anlamna gelir. zlenimin
analizi, dayanaklar ve gerektirdii sonulara iaret etmek yoluyla izlenimden daha da
teye giden yarg srecini temsil eder. zlenimleriyle temas kuran biri kendi
gemiinden ifadeler kullanarak okuru kendi tarafna eker, bu durum izlenimin
objektifliinden daha ileri gider. Bylelikle okuyucuya bana gre diye balayan
ifadelerden ok daha zel bir izlenim ans verir. Deneyimli okuyucu, bylelikle farkl
kiilerin farkl izlenimleri arasnda bir karlatrma yapabilme imknn yakalar.
1165

zlenim teorisi bir estetik objeyle ilgili bilinli izlenimini sunan yannda dierlerinin de
kendi izlenimlerinin ifade etmelerine imkn sunar. Sz gelimi Monetnin izlenim isimli
resminde mavi gri belli belirsiz bir deniz zerinde bir turuncu yuvarlak ve suda
yansyan bir kk turuncu titreim mevcut. Bu resim veya saman yn resmini
grdklerinde herkes bu neyi anlatyor? Bu neyin resmi? Diye sordular. Bu

1162
1163
1164
1165
275

resimlerden zevk alnabilmesi iin neyi anlattklarna deil de nasl olduklarna?
dikkat edilmesi gerekir. Onlara gerekler deil duygu ve izlenimler nemlidir.
1166

ahsi gemie dayal ifadelerden kaynaklanan objektif zeminlere yaplan
gndermeler burada bitmez. Aslnda izlenimini tanmlayan kiinin biyografisi kendi
bedeni ve aklnda sakl deildir. Zira onun d dnyayla olan ilikisi, dierlerinin ortak
olduu dnya iledir. Eletirmen akllysa, kendi gemiindeki objektif nedenlerden yola
karak o anda neler izlenimlediinden bahseder. Byle yapmazsa, ayrm yapan
okuyucu onun grevini stlenir. Bu son durumda izlenimler arasnda fark yoktur. Hem
eletirmenin hem de okuyucunun izlenimi ayn dzeydedir. Sanat eletirmeni, kendi
engin deneyimlerinden yola karak elde ettii izlenimlerinden bahsetmiyorsa, sunaca
rn zenginlik acsndan yoksundur ve biimi de mekanik olur.
1167
Sanat eserinin form-
tznn gelierek zenginlemesi iin eletirmen ve okuyucunun izlenimleriyle katk
salayabilir.
Eletirmenin sanat eserine olan tutumuyla sanatnn konusuna kar tutumunun
karlatrlmas empresyonist teori iin olduka nemlidir. Zira sanatnn izlenimi,
izlenimlerden olumaz; o, hayal edilmi bir geni grllk vastasyla elde edilen
objektif materyallerden oluur. Konu, ortak dnyayla olan etkileimin anlamnda ortaya
kar. Sanat en zgr halinde bile objektif basklar altndadr. Bu tr eletirideki sorun
udur: Eletirmen, sanatnn dnyadan elde ettii izlenimlere kar bir tavr taknmad
gibi, eletirilen esere de kar bir tavr taknmaz. Eletirmen sanatdan farkl olarak
tutarszlklara deinir. Eletirmenin ayr bir dnyaya younlama ihtimali, zel bir
teorinin onaylayabileceinden ok daha byktr.
1168
Hem eletirmen hem de sanat
her ikisi de izlenimlerini ifade eder. Sanat izleniminin objektif materyallerle
gerekletirilmesi iyi bir deerlendirme olabilir. Fakat sanatnn objektif basklarla
eserini oluturmas sbjektifliini etkilemez mi? Bu durumda sanat eletirilere
muhatap olmamak iin bir eser meydana getirebilir bu da onun zgnln etkiler.
Ayrca eletirmenin sadece sanatnn tutarszlklarna deinmesi eletirinin objektiflii
asndan nemlidir.

1166
Erkul, s.149
1167
1168
276

Bununla birlikte sadece tek bir ynden devam eden sanat rnleri vardr. Bir
elementin sadece bir yoldan gemekte srar ettii sanat rnleri vardr. Florentina okulu
resimde izgilerde abart bulunan snrlama trdr. Leonardonun etkisi altnda
Leonardo ve Rafaelde ktr. Bunlar kusursuz empresyonistlerdeki atmosferdir.
1169

rnein, gzlerin keleri, kalarn biti ular, az keleri ve dudak kenarlar iyice
belirlenemez, glge iinde kaybolur. Bakan insann gz ve hafzas ite bu iyice
belirgin olmayan ksmlar grmek istediini uygun olarak tamamlar. Bu hileyi ilk defa
Leonardo da Vinci Mona Lisa isimli eserinde kullanmtr. O eserin bilinemeyen,
anlatlamayan srr da buradadr. O esere dikkat edilirse gerek arkadaki fon, gerekse
figrn karakterini belirleyecek olan az ve gz glge iinde kaybolur gider. Leonardo
birok eserini bitirmeden yarm brakmtr.
1170
Baka bir ifadeyle sanat kendi
izlenimine gre eserini meydana getirirken bakasnn izlenimini kendine gre
oluturmasna da imkn verir.
Sadece bir gelenei yanstan sanatn yoktur. Eletirmen geleneklerin eitlilii
konusunda bilinli deilse, onun yapaca eletiri yine tek ynl olacaktr ki, bu da
gerei saptrmak demektir. Daha nce bahsedilen post-empresyonistik tablolarn
eletirileri, tek bir gelenei kabul eden ve kendilerini bu hususta uzman olarak gren
kiilerden gelmitir. Plastik sanatlarda, Zenci, ran, Msr, in ve Japon gelenei ile ayn
zamanda burada pek azndan bahsedebilinen Floransa ve de Venedike ait geleneksel
motifler vardr. Btn bunlarn sebebi geleneklerin eitliliini gz ard etmekten ve bu
konuda duyarsz olmaktan ileri gelir. Eletirmenlerin bir zamanlar bu sonu gelmez
tartmalar ile sadece Klasisizm ve Romantizme bal kalmalar bu durumdan
kaynaklanm olsa gerektir. Deweye gre sanat alannda bir sr konak vardr ve onlar
sanatlar ina etmilerdir.
1171
Sanatlarn farkl akmlarda eser vermesi hem farkl
geleneklerin oluumuna hem de farkl akm ve gelenekdeki sanatlarn ya biribirini
eletirmeleri ya da aralarnda srtmeye neden olmutur. Bu da eletirel teorilerin
oluumunu salamtr.
Cezannenin etkisizlii bal altnda O imdi ikinci derecede empresyonisttir ve
o zaman iyi bir resmin lml bir ekilde resmedilmesinde, ak bir

1169
1170
Erkul, s.149-150.
1171
277

anstr.denilmektedir.
1172
Empresyonist resimde, dorudan bir nitelik hkimdir. Sz
gelimi, Cezannede soyutlamaya doru kanlmaz eilimle anlamlar ve balantlar
egemendir. Fakat bununla birlikte Cezanne estetik olarak baardnda, bu alma
niteliksel ve duyusal ara vastasyla btnyle baarlr.
1173
Van Goghun
yavanlndan kurtulmutur: Eli hafif yetenekli empresyonisttir ve ham, nemsiz
dnd resimlerin ounu tuvalde bozan ve resimlerin gzelliini yetersiz
bulandr.
1174
Empresyonisler kendi izlenimlerini objelerin ekillerini deforme ederek
sunmaya alrlar.
Matisse ise eserlerinin tamamnda elini eken ve eserlerinde kendi aracnn
dilinden anlar. Matisse, ierikte izgisel ve tona ait kabalk ile ilgili tuvalini
lekelemekten kurtulur. Van Gogh, elinin hafifliinden ziyade eli patlayc bir varlktr.
Matisse, bir hata olsa da teknik varlktr ve iri kaba olmaktan ziyade doutan
dekoratiftir.
1175
Monete gre, gerek bir ey yoktur, ne gryorsanz hemen izin ve
insan bir manzara, bir liman ya da bir yz izmez. nsan bir manzarann bir limann ya
da bir yzn gnn belirli bir saatindeki izlenimini izer. Renklerin titreimi sayesinde
ebedi bir ey izmek isteyen Van Gogh, resimlerinden birine zlenim adn veren
Moneti, bir elmay izerken o elmann ruhunu temsil eden eyi, yani elma oluunu
aa vurmak istediini belirten Cezannedir.
1176
Baka bir ifadeyle onlarn izdii
objeler her hangi bir iek ya da meyve deildir, sanatnn i dnyasndaki meyve ve
iek olarak zel bir anlam vardr.
Lamettrieye gre, yarglamann konusu sanat olduu iin, bu yzden onun
konusu sanat eseri eletirisidir. Sanat, uyuuksa ve nceki zengin bir deneyimden
finanse edilerek elde edilen anlamlarn etkisi aniden ortaya karlamazsa, onun rn
yetersiz olur ve rnn biimi mekanik olur.
1177
Lematri, eletirinin; kitap veya
tiyatronun eletirmende brakt tesir ve izlenimin yorumundan baka bir ey
olmadna inanmaktadr. nk bir kitap veya tiyatroda mellifin ahsi yaam ve
deneyimlerinin, onun ruhunda brakt etkinin bir ifadesidir. Lametriye gre, bir tr
bireysel teessr olarak kendilerini gstermilerdir. Bu teessr ve izlenimler, zamanla

1172
1173
1174
1175
1176
Eco, s.356-359.
1177
278

tmel esas ve ilkeler haline gelmi; onun kendi deneyimiyle salamlaarak asl eklini
almlardr. Dolaysyla mektebi eletirinin de Lematriin gznde, tarih boyunca asl
haline gelmi olan empresyonist eletirinin ta kendisi olduunu grlr.
1178

Empreyonist eletirinin ilk aamas duyumdur. Duyum, bir asl haline geldii zaman,
aresiz aklla i ie olacaktr. Dolaysyla phe gtrmez olan u ki duyum, eletirinin
ilk aamasdr. Ne ki eletirinin btn aamalar, duyumda toplanmaz. Bundan da te bu
duyum, pimi, deneyimli ve eitilmi olmaldr.
1179
Baka bir ifadeyle eletirinin iinde
gelitirilmi duyum ve akl olmal ki sanatlarn izlenimleri deerlendirilebilinsin.
Bununla birlikte yargsal eletirmenin benimsedii teoriden kaynaklanan hatalar
olmasayd, empresyonist teoriye tepki gsterilmezdi. Eletirmen objektif deerler
hakknda yanl yarglar ve standartlar benimsedii iin, objektif deerlerin mevcut
olduunu inkr eder.
1180
Empresyonist teori eletirinin objektifliini yok eder. nk
belli bir akma gre deerlendirme yaplr.
Demek ki, empreyonist hem sanatnn hem de eletirmenin izlenimlerine gre
ekillenen bir teoridir. Bu teoride sanat eserini dnyadan ald izlenimlerle oluturur.
Eletirmen ise sanatnn izlenimiyle ilgilenmez, esere kar da tavr almaz. Fakat kendi
izlenimleri vastasyla eseri objektif olarak nitelendirmeye alr.
3.7.1.2. ndirgemeci Eletiri
Yarg ile yanllklar birbiri iinde ele almak allagelmi bir eydir. Estetik
eletiriciliin iki byk yanl, indirgeme ve kategorileri birbirine kartrmaktr.
ndirgeyici yanl, bir eyi fazla basite indirgemenin sonucunda ileri gelir. Sanat
eserinin baz eleri tecrit edildiinde btn paralara ayrlyor ve kk terimlere
indirgenmi oluyor. Bu tr yanllarn genellenmi rnekleri unlardr; duyum
kalitesinin tpk bir renk ya da ton gibi ilikilerinden ayrlmas; biimsel unsurlarn
birbirinden izole edilmesi; ya da yine sanat eserinin yalnz bana deerlere
indirgenmesidir. ndirgemeye dair tarihten, politikadan ya da ekonomi bak asndan
yaplm ok daha zel rnekler verilebilir. Sz gelimi Venedik aristokrasisinin
grkemlilii, ticari serveti Titiann tablolarnn gerek birer unsurudur. Fakat onun

1178
eriati, s.198-199
1179
eriati, s.199-200.
1180
279

tablolarn sadece ekonomik dokmanlar olarak indirgemek yanltr.
1181
Onunla ilgili
byle bir deerlendirmede bulunmak hakszlk olur. nk onun eserlerinde dini ve
mistik temalar grmek de mmkndr.
Dewey, indirgeme yanlnn daha bynn, sanat eserinin iinde var olan baz
faktrlere dayanarak yaplan aklama ve yorumlama sebebiyle olutuunu syler.
Psiko-analitik aklama diye bilinen eletiri tr ilk indirgemeye rnek olabilir. Sanat
eserinin ierisinde nedensel olarak oalan faktrler sanki sanat eserinin kendi estetik
ierii olarak -aklanm gibi- gsterilirler. kincisi, yorumlama, tpk ya babann ya
da annenin tespiti gibi ya da kadnn zel bir phecilik gstergesi gibi esere giriverir.
Bahsedilen unsurlar kurgusal deil de gerekseler, biyografinin btnyle ilikili
olurlar. Bahsedilenin noksanlar varsa, onlar eserin iinde bulunup aa karlmas
gereken kusurlardr.
1182
Eco, bir sanat yaptnn tek bir yoruma dayandrlamayaca
gereinden yola karak amalad ey, yaratlan eserlerin estetik deeri zerine bir
yargda bulunmak deil; eitli poetikalar hem yansmalar hem de konular olduklar
kltrel duruma uygunluklar iin de karlatrmaktr.
1183
ndirgemeci eletiriyi
eletirir. Estetik eletirinin neyden kaynaklandn ifade eder. Baka bir ifadeyle sanat
eserini tek bir noktadan deerlendirmek eletirinin objektif bir deerlendirme
yaplmasna engel olur.
Hawthorneun Seven Gables, Thoreaunun Walden, Emersonun Essays ve
Mark Twainn Huckelberry Finn adl eserleri phesiz yazldklar dnemin kltrel
evrelerini yanstrlar. Tarihsel ve kltrel bilgiler bu eserlerin niin yazldklarna dair
k tutarlar. Fakat eserin retildii sosyal koullarn bilinmesi, bu eseri anlamann
kendine zg nitelik ve balarn ortaya koymaz. Sz gelimi migren, gz yorgunluu,
hazmszlk gibi durumlar bir edebi eserin ortaya konmasnda etkili unsurlar olabilir.
Fakat bunlarn bilinmesi, neyin retildiine ilikin bir yarglamaya deil; sadece tbbi
bilginin sebep-sonu ilikisinin bilinmesine bir katk olabilir.
1184
Bir sanat eseriyle ilgili
nitelikli bir yorumlama yaplabilmesi sanatnn fizyolojik ve psikolojik durumu dikkate
alnarak yaplan deerlendirme objektif zellik tayabilir.

1181
Dewey, Art as Experience, s.328; Trer, s.213; Category:Titian_Paintings,Eriim Tarihi:06/06/2011, http://en.
Wikipedia.org/Wiki.
1182
1183
Bozkurt, s.316.
1184
280

Estetik yarglamada yaplan ve genellikle indirgeyici yanlla kartrlan baka bir
yanla udur: Bu, kategorilerin kartrlmasdr. Tarihiler, fizyologlar, psikologlar,
biyografi yazarlar olsun hepsinin kendi alanlarna ilikin problemleri vardr ve elbette
yrttkleri aratrmalar kontrol eden belirli dnceleri vardr. Sanat eserleri bu
kiilere aratrmalarna ilikin bilgiler salar. Yunan tarihileri, Yunan abidelerini
hesaba katmadan Yunan yaantsn ina edemezler; nk onlar Atina ve Spartann
politik kurumlarnn amalar kadar alakal ve deerlidir. Platon ve Aristotelesin gzel
sanatlara ait felsefi yorumlar, Atina limleri iin vazgeilemez dokmanlar
niteliindedir. Fakat tarihsel anlamdaki yarglar estetik yarglar anlamna gelmez.
Aratrmalar kontrol eden tarihe uygun kavramlar, kategoriler vardr. Bu kavram ve
kategoriler sanat iin kullanldnda bir kargaa ortaya kar.
1185
Herhangi bir
dnemdeki kategorilerin birbirine kartrlmamas gerektiini ileri srer. Kategoriler
farkl olarak deerlendirilmezse karmaa ortaya kar. Bu da sanatn objektif
deerlendirmesine engel olur.
Ecoya gre, sanat dilinin zellii nedeniyle hibir sanat yaptnn kapal
olamayacan; her yaptn belli bir grn tesinde saysz olas okuma ya da
yorumlamaya yatknlk gsterdiini syler. Resimden iire, mzikten yazna dek her
sanat yapt, saysz oklukta tadma ak bir objedir; kendi bana bitip tkenmeyen bir
deney kaynadr. Sanat, bulank bir fikri, bir cokuyu belirli bir dolayma dntrme
gcdr. Bir sanat eseri, almlaycnn gznde anlaml olabiliyorsa, bu da ayn formda,
onun daha nceki deneylerinden gelen ve sanat eserinin sunmu olduu niteliklerle
eriyip kaynaabilen deerlerin ve anlamlarn varl sayesindedir.
1186

yleyse, bir sanat eserini fazla basite indirgeyerek deerlendirmede bulunmak
eletirinin objektifliini zedeler. Ayrca sanat eserini tek bir faktrle deerlendirmek ve
bir sanat eserini kategoriler ierisinde deerlendirmede objektif deerlendirmeye engel
olabilir. nk sanat eserlerini deerlendirmede standart bir lm yoktur.
3.8. SANAT-TOPLUM
Dewey, din, ahlk, siyaset ve ticaret yaam iersinde kendi blmlerini
oluturmu olduundan, sanatn zgn ve zel bir alana sahip olmas gerektiini

1185
1186
Bozkurt, s.318.
281

dnr.
1187
nk sanat toplumun yaam pratiiyle ilgilidir.
1188
Daima hareketli bir
dnya iinde yaanlmaz. Byle bir dnyada sanat eserleri, ortak yaamdan uzak
deildir; aksine onlar geni oranda toplumca holanlan, toplumsal yaamn iaretleridir.
Yine onlar, toplumsal bir yaamn inasnn ahane yardmclardr.
1189
Sanat,
toplumdan ayr dnlemez. nk sanat toplumun deerleri erevesinde ekillenir
ve ifade bulur.
Bununla birlikte gzel sanat, temel yaam etkinliklerinden kan bir uzam ya da
beklenmedik sslemeleri olabilir. Yaanlan daha dzenli bir toplum insan mutlu eder.
Baka bir ifadeyle bu, yeni oluumlar meydana getirmektir. Sanat eseri, yaygn
yaamdan karlmaz. Fakat toplum yaamnn izlerini tar. Sanat yapmakla holanlan
bir i yaplr. Toplum, sanat altrmalarnn yapld stdyo olarak dnlebilir.
Ayrca sanat, daha ok dzen ve birlie doru toplumun deneyiminin iaretidir.
1190

nsan kendi dzen ve estetiini istedii gibi yaad evrenin ve toplumun da estetik
gzellik ierisinde olmasn ister. Bu nedenle, yaad evden balamak zere eitli
nedenlerle sosyal etkinliklerde bulunduu uzamlarnda da hem kullanl hem de estetik
hazza hitap etmesi gerektiini dnr. Dolaysyla insanlar bu meknlar ssler.
Bylece sanat, toplumun hizmetinde olan ve ona ritim ve dzen kazandran bir etkinlik
olur.
Demek ki, sanat toplumdan ayr dnmek mmkn deildir. nk sanat
toplum iinde var olur ve ona gre ekillenir.
3.8.1. Sanat-Doa
Herhangi bir biimde doa ve insan arasndaki duyu ba daima sanat harekete
geirici ruh olur.
1191
Deweye gre doa, deneyim ierisinde var olan insan ilikilerinin,
kurum ve gelenekleri oluturduu gibi fiziksel dnyay da oluturduunu iddia eder. Bu
anlamda doa dars deildir. Doa insann iinde; insan da onun iindedir ve yine
insan ona aittir. Doaya katlmann pek ok yolu mevcuttur ve bu yollar, bireyin sadece
farkl deneyimlerinin karakteristii deil ayn zamanda toplumsal grnm
bakmndan bir uygarla ait istek, ihtiya ve baar durumu ile tutumunun

1187
1188
Shusterman, s.11.
1189
1190
1191
282

karakteristiidir. Sanat eserleri, onlarn insanda uyandrd duygu ve hayal gc
sayesinde kendi sahip olunan baka iliki ve katlm biimlerine giri yaplmasn
salayan aralardr.
1192
Doaya katlm salayan sanattr. Sanat eserleri insan farkl
dnyalarla tantrr. Baka bir ifadeyle insan her zaman iin doayla birliktedir, nk
onunla birlikte vardr. Doa yoksa sanatsal etkinlik asndan insana ilham verecek bir
ey olmaz. Bunu bilen izlenimcilik akmna mensup ressamlar da grmek mmkndr,
nk onlar resimlerinde doay kullandlar.
1193
Sz gelimi Cezanne, St.Victoria
Dann konu alan manzaralaryla dikkat eker.
1194

Fakat bazen doa, bir vey anne ve scak olmayan bir yuva zellikleri gsterse de,
yine de anne ve yuvadr. Uygarln ve kltrn devam etmesi ve gelimesi gerei,
insanln umut ve amalarna doada bir temel ve destek bulmasnn kantdr. Bireyin
embriyodan olgunlua kadar geliimi, organizmann evresiyle etkileiminin bir
sonucudur. Tpk bunun gibi kltr de insanolunun geni bir bolukta ya da sadece
kendi zerinde yeertmeye alt abalar deil, evresiyle uzun sreli ve srekli
ylan abalarn rndr. Tersinden syleyecek olursak sanat eserleri, doaya derin
karlklar temsil eder.
1195
Dewey sanatn doayla ilikisini en gzel ekilde anneyle
betimler. Deweyci bu benzetme olduka isabetlidir. Nasl ki bir anne ocuunun
eitimine, maddi manevi geliimini etki ederse, doa da bir anne gibi sanatn geliimi
ve zenginlemesini salar. Fakat Dewey, bazen doann vey anne zellii
gsterebileceini ifade eder. Dewey, vey anne ifadesiyle neye iaret etmi olabilir?
Bazen doal felaketler sanatn geliimine engel tekil edebilir ya da sanat eserlerini yok
edebilir. rnein, pek ok doal afet nedeniyle yok olan uygarlklardan sz edilebilir.
Ancak sadece doal afetlerden deil, savalardan dolay da pek ok uygarlk yok olup
gitmitir. rnein, anakkalede ok eski bir yerleim yeri olan Truva kenti doal
afetlerden ve savalardan dolay yklmtr.
1196
Bu da gsterir ki sanata sadece doann
zarar olmam. Yukarda belirtildii gibi insanlar tarafndan yaplan savalar da sanat
eserlerini yok etmitir.

1192
1193
Bloch-Lukacs- Brecht-Benjamin- Adorno, s.77-78.
1194
Antmen, s.24-25; cezanne.com:france/Saint/Victoria, Eriim Tarihi:07.06.2011, http//www.atelier.
1195
1196
Truva/kltr/katlar, Eriim Tarihi:07/06/2011, http//:anakkaleli.com.
283

Bu duruma gre, doa sanatn oluumunda tm insanlk iin ana gibidir. nk
toplum doa iinde var olur ve onun varlyla kendine yer edinir. Bu nedenle doa
olmasa insan ve toplum varlnn geliiminden sz etmek mmkn olmayabilir.
3.8.2. Uygarlk ve Kltr
ada felsefeye gre, doann tam aksini oluturan kutup akldr ve akln doaya
kar oluturduu dev eser ise kltrdr, yani sosyal ve felsefi karl ile
uygarlktr.
1197
nk kltr, sanatn toplumsal bilincinin bir biimidir
1198
. Kltr
kiiseldir, geni bilgi alanlar, sanat ve fikirlerin takdiri asndan geliilmilii ifade
eder. Kltr, insann anlamlar kavraynn kapsamn ve kesinliini srekli artran
yetenek olarak tanmlanabilir.
1199
Bu yzden kltr, hayal gcnn zenginlii,
hareketlilii ve sempatiklii nedeniyle bireyin yaam tarznn doann ve toplumun
yaamndan syrlncaya kadar gelimesini ve olgunlamasn salayan unsurdur.
1200

Bununla birlikte estetik deneyim, bireyler tarafndan ortaya konup yaansa da bireyler
iinde bulunduklar kltr sebebiyle kendi deneyimlerinin muhtevas kadardr.
1201

Kltr, yenilik ve deneyimle eletirildiinde mkemmel olarak sanat yaratc ve
orijinal telakki eder.
1202
Baka bir ifadeyle sanatn geliimini salayan kltrdr. Kltr
olmazsa sanat, sadece bireyin yaad, fakat toplumla ortak bir paylam haline
getirilemeyen bir etkinlik olarak kalabilir.
Bununla birlikte kltr ierisinde yaanan geiin yan sra bir uygarlktan
dierine geite kltrn devamllnn ou kez sanatla belirlenir. Sz gelimi Truva
yalnz iirlerde ve kalntlarndan elde edilen sanat eserlerinde yaamaktadr. Minos
Uygarl, bugn bu medeniyetten kalan sanat eserlerinden ibarettir. Pagan tanrlar ve
pagan ayinleri geip gitmitir, fakat tts, k, cbbe hala mevcudiyetini
srdrmektedir.
1203
nk Truva ve Minos Uygarlna ait kalntlar eitli mzelerde
sergilenmektedir.
1204
Grlyor ki gemi uygarlklarn sanat eserleri, bir ekilde
karmza kabilir. Bunda kltrn etkisi byktr.

1197
Altar, s.149.
1198
Ziss, s.20.
1199
Dewey, Demokrasi ve Eitim, s.143,145.
1200
Dewey, Okul ve Toplum, s.55; Shusterman, Pragmatist Aesthetics Living Beauty Rethinking Art, s.11.
1201
1202
Shusterman, Performing Live Aesthetic Alternatives for the Ends of Art, s.49.
1203
1204
Girit Adas, Eriim Tarihi: 07.06.2011, http://Girit Adas/nerdekal.com.tarihi.
284

Uygarlkla ilgili olarak szlklerin uygarlk terimini tanmlamaktan kandn
belirtir. Szlkler, uygarl uygar olma hali, uygar ve bir uygarlk durumu
ierisinde olma olarak tanmlar. Bununla beraber uygarlatrmak fiili yaam
sanatlarnda yol gstermek ve bu yzden uygarlk lsnde ykselmek olarak
tanmlanr. Fakat uygarlk nezaketsizdir, nk insanlar birbirleriyle iletiim kurmayan
mezhepler, rklar, milletler, snflar ve komitelere blnmtr. Oysa yaam
sanatlarnda yol gsterme, onlar hakknda bilgi aktarmaktan baka bir eydir. Bu, hayal
vastasyla yaam deerleriyle iletiim ve onlara katlm meselesidir. Bu yzden sanat
eserleri bireylerin yaam sanatlarna katlmalarna yardm etmenin en samimi ve enerjik
aracdr.
1205
Uygarlklar arasndaki farkllklar gideren ve aralarnda iletiimi salayan
olgu sanattr.
Bu bak asndan, uygarlkta sanat iin organik bir yerin bulunmas problemi,
gemiten gelen miras ile gnmz bilgisinin kavranlmasn tutarl ve btnlemi
hayali bir birlik halinde yeniden nasl dzenlenecei sorunudur.
1206
Nitekim uygarln
sanat etkilediiyle ilgili olarak nl airimiz Yahya Kemalden rnek verilebilir. Yahya
Kemal Bir Baa Tepeden adl iirinde:
Sana dn tepeden baktm aziz stanbul!
Grmedim gezmediim, sevmediim hibir yer.
mrm olduka, gnl tahtma keyfince kurul!
Sade bir semtimi sevmek bile bir mre deer.
air, stanbulu gezdike tandka burann hem corafi hem de tarihi bakmndan
derinliini daha iyi anlam. Trkln bu ehri, eski Bizans tamamen unutturan
izgilerle ileyerek camilerle, trbelerle, medreselerle, kabir talaryla ssleyerek
Trkletirdiini ve yksek temsil kabiliyetine ulatrdn ifade etmitir.
1207
Baka bir
ifadeyle her hangi bir uygarlk, bulunduu corafyada sanata kendi kltrel deerlerini
yanstr.
Sanat-uygarlk ilikisini sanata ok katks olan Yunan Uygarlndaki sanatn
eitlilii ve mkemmellii, dnrleri genel bir sanat anlay oluturmaya ve insan

1205
1206
Dewey, Art as Experience, s.351-352; Trer, s. 229-230.
1207
285

eylemlerinin organizasyonu olarak ideal bir sanat fikrine yneltmitir.
1208
Buna ilaveten
eski sanatlarn kullanmyla birlikte yeni sanatlarn kefedilmesi imkn insanln yol
gsterici ideali olmutur.
1209
Yunan mimari, heykel ve resminin gnmzle
zdeletirilemez. nk o dnemdeki kltrel yapyla imdi ayn deildir. Bu yzden
o dnemin zellikleriyle imdi var olamazlar. Bu zellikler sadece, sanat eserlerinin
deneyimleriyle somutlatrlr.
1210
Sz gelimi, M..5.yzylda Atina Akropoliste ina
edilmi Parthenon muhteem bir sanat eseri olarak kabul edilir. Bu eseri anlamak iin
Atinann kltrel ortamnn ve halkn sivil dinlerini yaratma vastasyla ifade
edilerinin detaylaryla incelenmesi gerekir. Bu incelemede ok nemli olduunu
dnlen pek ok eyin, esasen kendi zaman ve uzamlarnda gnlk yaamn ayrlmaz
paralar olduu grlr.
1211
Baka bir ifadeyle,herhangi bir uygarla ait sanat eserini
deerlendirebilmek iin o uygarln kltrel yapsnn bilinmesi gerekir. Bununla
birlikte farkl milletlere ait sanatlar birbirini etkiler. rnein, Antkabir yaplrken
Atinadaki Parthenon, tapnan andran stunlu yap modeli kullanlmtr.
1212
nk
sanat, uygarlklarn birbirini etkilemesiyle gerekleir.
Dolaysyla uygarlklar, etkileyici yolda sosyal deerleri deneyimle balatrlar.
Onlar toplum iin nemli olan ve toplumun sosyal yaamnda isteyen eylerle balant
kurar. nk sanat sosyal yaamn iindedir. Uygarlklarn etkinlikleri, ihtiyalara en
zor artlara; yani deneyim artlarna uyumlu olduu iin, sanat sosyal yaamla hareket
eder. Bununla birlikte, her estetik adm sanattan daha fazlasn iine alr. Atinada epik
ve lirik iir drama sanatlar, mimarlk, heykel mkemmel bir yerdedir.
1213
Yani
uygarlklar, sosyal deer olarak ifade edilen sanatla tannrlar. nk hibir etkinlik
sanat kadar toplumun btn hcrelerine ilemez.
Bunun kant olarak, Deweye gre bir uygarln karakterini yanstan sanat, uzak
ve yabanc uygarlklarn deneyimi erevesinde en derin unsurlara ahenkle girmenin
aracdr. Bu gerek ayn zamanda insanlarn sanatlarn nasl topluma aktardklarn
aklamaktadr. Bu uygarlklar, deneyimi daha az yerel ve yerleik klarak sanat
deneyimine dair alann genilemesine ve derinlemesine etki edecektir. ayet baka

1208
Dewey, Art as Experience, s. 26; Trer, s.44;Shusterman, Pragmatist Aesthetics Living Beauty Rethinking Art,
s.25.
1209
1210
1211
Dewey, Art as Experience, s.2-3; Trer, s.28; Erkul, s.66.
1212
Erkul, s.241.
1213
286

uygarlklarn sanatyla ifade edilen tutumlara ulalmazsa, bu uygarlklarn rnleri
yalnzca estetii ilgilendirecektir. Bu durumda in sanat alk olunmayan perspektif
tertibi sebebiyle tuhaf; Zenci sanat grotesk anlamsz; Bizans sanat donuk
grnecektir.
1214
Deweye gre aslnda sanatlar anlaml klan baka uygarlklarla
ilikisi ve uygarlklar arasndaki yeri onu farkl klmaktadr. Bylece herhangi bir
sanatn dierinden fark ve sanata katksnn ne olduu ok iyi bir ekilde anlalr.
Ayn zamanda farkl sanatlarn da birbirine faydasndan sz etmek gerekir. yle
ki, savata, ibadette, pazaryerlerinde tezahr eden toplumsal yaam ile bu meknlarn
nitelikleri ve ileyileri arasnda hibir ayrm yapmaz. nk sanat bunlara renk, zarafet
ve itibar kazandrmaktadr. Binalarn sosyal amalara hizmet etmesi gibi, resim ve
heykeltralk da yapsal olarak mimariye hizmet eder. Mzikte ark, birlikte yaamann
anlamn bulduu ayin ve trenlerin ayrlmaz paralaryd. Drama ise, toplum yaamnn
tarihi ve efsaneleri iin nemli bir etkiniktir. Bu sanatlarn hibiri Atinada bile
yaamdan ayrlmaz ve anlaml zelliklerini kaybetmez. Sz gelimi atletik sporlar,
insanlar eiterek, ansl olaylar anarak, insanlarn kentsel gururlarn glendirerek rk
ve gruplarn geleneklerini kutsar ve glendirir.
1215
Sanat yaamla birlikte vardr ve o
toplumdan ayr dnlemez. Her sanat dal herhangi bir sosyal amaca hizmet eder mi?
Kesinlikle sanat sosyal yaamdan ayrlmad iin her sanat dal bir toplumsal amaca
hizmet etmesiyle sosyalleebilir.
Rnesansn sembolik ruhu olan Machiavellinin zamann karmaasndan elini
eteini ekip almaya ekilmesi ve klasik dnem edebiyat reniminde kendisini
kaybetmesi sanatn yapsna dair nemli bir olaydr. Buna gre eski kltr bir daha
yaanamayacak ama zerinde allabilecekti. Santayanann syledii gibi Yunan
Uygarl, artk gerekleecek olan bir ideal deil; ancak hayran olunacak bir
idealdir. Nitekim Rnesans dneminde ortaya kan ve antik kltrle beslenen laik
deneyim sanatta yeni form arayan etkilerin meydana getirilmesini gerektirmitir.
1216

Rnesans devrinin sanat bykt, nk sanat yaam el sanatlarnda domutu. dealci
bile olsa ayr bir hava iinde ortaya km deildi; belki yaamn gndelik ve
allagelmi ekillerinde bulunan tarzlarndan oluarak ruhani bir anlam ifade

1214
1215
Dewey, Art as Experience, s.5-6, 158; Trer, s.29.
1216
287

etmiti.
1217
Baka bir ifadeyle Rnesans iin Yunan Uygarl sadece rnek tekil
etmitir. yle ki, sadece dinin etkisiyle yaplan sanatsal etkinlikler artk yerini
kaynan antik kltrden alan laik deneyime brakmtr.
Bu noktada estetik niteliin Yunanl, inli ve Amerikalya gre ayn olduunu
sylemek, bir kltre ait sanattaki insan etkisini gz nnde bulundurmamak demektir.
Bu durum, baka insanlarn sanatnn insann toplam deneyimine gre neyi ifade ettii
sorusunu akla getirir. Sanat rk, muhit ve zaman bakmndan ayrt etme iddias
salam bir zemine yerlemez. nk byle bir anlay tamamen entelektel olabilecei
gibi buna elik eden corafi, antropolojik ve tarihi bilgi vb. dzeyinde de olabilir. Bu
sorunun ierii Hulmenin ortaya att; bir tarafta, Bizans ve slam sanat arasnda ve
dier tarafta Yunan ve Rnesans sanat arasnda temel ayrlk kuram ile aklanabilir.
Hulmea gre, Yunan ve Rnesans sanat arasndaki son derece nemli bir ayrm vardr.
Bu da Rnesans sanatnn natralist olmasdr. Bu ayrlk Bizans ve slam sanat
arasnda geometriktir. Aradaki uurum, tutum, arzu ve niyetteki temel bir farktan
kaynaklanr. Bu adan Bizans sanat ile Dou sanatnn kimi formlar mcadeleye
dayanmayan ve doada hibir hazza sahip olmayan bir deneyimden kaynaklanr. Onlar,
d dnya karsnda bir ayrlk, boluk hissi dile getirirler.
1218
Hulme szlerini u
ekilde zetler: Sanat, kendi kendine anlalamaz. Fakat sanat, insan ve insan
dndaki dnyann uyum ve genel bir uyum srecinde bir unsur olarak alnmaldr
1219

Bu nedenle sanat doadan ve insandan ayr olarak deerlendirmek mmkn deildir.
Bylece sanattaki farkllklarn farkl kltr ve deerlere sahip olmas nedeniyle
gerekletii dnlebilir.
Aslnda farkl sanatlarda bylesine bir etki hi phesiz yzeyseldir; ksmen
sonradan eklenmi bir dekoratif nitelii ve yalnzca bireysel yenilii sebebiyle
kullanlabilir nitelikte bir eit objeler salamaktadr. Bir uygarla ait sanat eserleri,
yabanc eserlerin taklidi olursa, geici ve deersiz olur. Fakat en iyi biimleriyle
retildiklerinde bu eserler, uzak insanlarnkiyle kendi ann deneyimine ait zellik
gsteren tutumun organik bir karmn meydana getirebilir. Bu nedenle yeni zellikler
yalnz dekoratif eklentiler deildir. Bu zellikler sanat eserinin yaps ierisine girerse,
daha kapsaml ve geni bir deneyime vesile olurlar. Bu zelliklerin, alglayan ve

1217
Dewey, Okul ve Toplum, s.68; Shusterman, Performing Live Aesthetic Renewal for The Ends of Art, s.6.
1218
1219
288

onlardan haz alan kiiler zerindeki kalc etkileri onlarn sempatileri, hayallerinin ve
dncelerinin bir uzants olabilir.
1220
Farkl millete mensup sanatlar birbirini
etkileyebilir. Ancak bir uygarla ait sanat dier uygarln taklidi olursa sanatn
zenginlemesi ve gelimesi dnlemez. Baka bir ifadeyle baz ynlerden sanatn
benzerlikleri olabilir. Fakat bunu kullanan millet o sanata kendi sosyo-kltrel yapsn
yanstr. rnein, Ahmet Haimin Bir Gnn Sonunda Arzu adl iiri kendi
dneminin Avrupa iirinde etkili olan izlenimcilik akm benimseyerek yazlmtr.
Altn kulelerden yine kular
Tekrarnn mrm eder ilan;
Kular mdr onlar ki her akam
lemlerimizden sefer eyler
1221

Bununla birlikte Dewey, on dokuzuncu yzyl ge dnem sanatnn kstl anlam
iersinde natralizmle karakterize edildiini; yirminci yzyl erken dnemine ait en
karakteristik rnlerin Msr, Bizans, Pers, in, Japon ve Arap sanat etkisinin izlerini
tadn beyan eder. Bu etki resim, heykeltra, mzik ve edebiyatta grlr. lkel ve
erken dnem ortaa sanat etkisi ayn genel hareketin bir parasdr. On sekizinci
yzyl, barbar, zalim ve vahi insanlardan oluan uygarl idealletirmitir. Dewey,
kendi zamannda uzak uygarlklara ait sanat etkilerinin on dokuzuncu yzyldan
balayarak sanatsal oluum ierisine girmi olduunu ileri srer.
1222
in ve romantik
edebiyatn bir safhasnda baka, yabanc insanlarn sanatlarnn gerisindeki duyu
etkinlii olarak retilmi sanat etkilemez. Perspektifte grlm olan Raphaelite adl
ngiliz Sanat, bu zamann resimlerinin tamamnda en tipik olarak Victoriandr. Fakat
son on ylda, 19.yyn balarnda uzak kltrlerin sanatlara etkisi, igdsel olarak
sanatsal yaratma katld. Sanatta bu yeni hareket, dier insanlar tarafndan yaratlan
sanat hakknda btn esiz tantmn etkisini resmeder. nsan sanat retilen artlar
altnda sadece ilgili toplu bilgiyle kendi tavrlarnn bir ksmyla yaplan derecede sanat
anlar.
1223
rnein, Monet ve Cezanne natralizm akmnn temsilcileridir.
1224

1220
Dewey, Art as Experience, 347-348; Trer, s.226-227.
1221
Tunal, Sanat Ontolojisi, s.96.
1222
1223
1224
Antmen, s.21,24.
289

Dewey, bu aklamalarla, her kltrn kendisine ait toplumsal bir kiilie sahip
olduunu gstermeye alr. Bir sanat eserine ilenen bireysellik damgasnn
silinmedii gibi, toplumsal ahsiyet de ortaya konulan sanat zerinden silinmez. Gney
Denizi Adalar, Kuzey Amerika Kzlderilileri, Hint, Arap, in, Girit, Msr, Yunan,
Helenistik, Bizans, Mslman, Gotik, Rnesans sanat gibi ifadeler, geree uygun bir
anlama sahiptir. Eserlerin ehemmiyeti ve kolektif kltrel kkenin yadsnamaz oluu,
daha nce de belirtildii gibi, sanatn kendi ierisinde bir btnlkten ok deneyim
iinde bir yap olduunu gstermektedir.
1225
Genel sanatlar pek ok kltr bir araya
getirerek gerekletirir. Her toplumun kendine has bir sanatnn ve slubunun olduu
kabul edilmelidir.
Dewey, Auguste Comteun sanatn toplumla ilikisini u ekilde ifade ettiini
belirtir, Sanatn anlalabilir hazz ve rnne neden olan sosyal ilikiler sistemine
dahil edilmek zorundadr. Sanatn materyalini ne olursa olsun btn kaynaklardan
edinmesi gerekir. Sanatn insani fonksiyonu ve ahlaki makam yalnzca anlalabilir
ekilde kltrn ieriinde tartlabilir. Sanat eserinin bir zellii, belli zellikteki kii
zerinde kesin bir etkiye sahiptir ya da pek ok kii zerinde etkiye sahiptir.
1226
Sanat
toplumun etkisinden ayr dnmek mmkn deildir.
Dolaysyla Deweye gre sanat, akla yatkn bir ruhsal kontrol, salam kuatc
glerin bir yansmas olmad takdirde gereklikten ekilmenin bir iaretidir.
Gvenlik ve yeterlii salayan politik ve ekonomik sanatlar, kltr belirleyen
unsurlarn geliimine hizmet etmiyorsa, zengin ve bereketli insan yaamnn teminat
deildirler.
1227
Yani sanat akla dayal olmaldr, bununla birlikte sanatta kltr yoksa
sanat hibir zaman insan yaamn zenginletirmez.
Ayrca Dewey, gzel sanatlar ile faydal sanat ya da teknolojik sanat arasnda
ayrm yapmann mutat ve baz alardan zorunlu olduunu dnr. Bu bak asna
gre sanat, sanat eserinin kendisinden azadedir. Bu noktada mutat fark, belirli sosyal
artlarn kabul zerine kurulmutur. Sz gelimi zenci heykeltran fetileri, kabilesinin

1225
Dewey, Art as Experience, s.344; Trer, s.224; Shusterman, Performing Life Aesthetic Alternatives for the Ends of
Art, Cornel University Press, New York 2000, s.3; Shusterman, Pragmatist Aesthetics Living Beauty Rethinking Art,
s.190.
1226
1227
290

mzrak ve giysileri kullanndan daha yksek mertebede dnlmtr.
1228
Bir
sanaty bulunduu toplumun kltrel miras etkiler. nk bu ayrmlar farkl
toplumlar ve kltrler nedeniyle gereklidir.
Sanatnn iledii konu bir toplumun ya da bir ulusun, daha st dzeyde onun
yesi bulunduu tm insanln ortak deerleridir. Buna gre, sanat her sanat
alannda, yani, resim, mzik, iirde toplumun dilini giderek insanln ortak dilini
kullanr.
1229
Dewey sanatta ortak dili konertolarla rneklendirir. Birok ey gibi
konertolar da insanlarn birlikte i grmesinde paylalan bir deneyimdir. Dewey,
paylalan deneyimin sanki esiz iyilikleri tmyle kuattn syler.
1230
Sanat sadece
bir toplumun deil toplumlar arasndaki ortak dili oluturur.
Sanatn gerek bir iletiim oluu, felsefenin en ciddi sorunlarndan biridir, hatta o
kadar ciddidir ki, baz dnrler bu gerei reddederler. Szl ve yazl ifade yoluyla
iletiim, sosyal yaamn yaygn ve deimez bir zelliidir. Bu nedenle, bakalar
arasnda var olan bir olguymu gibi iletiimi benimseme eilimi gsterilir. letiimin,
insanolunun i btnlne dair ayrt edici bir zellii olan tm etkinliklerin ve
ilikilerin temeli ve kayna olduunu hemen anlalr.
1231
Dil sosyal yaamda insanlar
arasndaki iletiimin yegne aracdr.
Fakat sanat birok anlalmaz formda var olan karlkl konuma dilinden daha
evrensel bir biimdir. Bu yzden sanat dilinin kazanlmas gerekir. Bununla beraber
sanat dili, insan konumasnn farkl formlarn izen tarih olaylarndan etkilenmez. Sz
gelimi ngilizce, Franszca, Almanca konuma biimleri arasndaki farkllklar, sanat
konumaya baladnda kaybolan engelleri yanstmaktadr. Bu manada baka bir
kltre ait sanat, deneyimi tanmlayan tavrlar iine girdiinde etkisini gsterir. Bu
srete, insann kendi deneyimi bireyselliini yitirmez, fakat onu kendi zerine alr ve
nemini artran unsurlarla birletirir. Bylelikle fiziksel olarak var olmayan bir ortaklk
ve sreklilik yaratlm olur.
1232
Sanatn dili her toplumda yle bir iletiim kurar ki
toplumlarn birbiriyle iletiim kurmasn salar. Yani sanatn toplumlar arasndaki

1228
Dewey, Art As Experience, s. 27; Trer, s.45.
1229
1230
Schook, s.132.
1231
1232
291

iletiimi dilden daha ncedir. rnein, Mescidi Aksa pek ok ulusun ilgilenmesini
salar.
Dewey, uygarln sanata ve kltre olumlu etkisinden sz etmekle birlikte bir
olumsuz etkisinden de sz eder. Sanat uygarln gzellik salonu olduu srece ne sanat
ne de uygarlk gvendedir.
1233
Baka bir ifadeyle sanat sadece sanat iin yaplyorsa ne
sanata ne de topluma faydas vardr. Bylece sanat sadece ilevsellii olmayan srf haz
iin oluturulan bir etkinlik olur ki bu durumun ne sanata ne de uygarln geliimine
etkisi olur. Dolaysyla sanat sadece estetik objenin gzellii iin oluturulmaz. Ayn
zaman o objenin faydas da gz nnde bulundurulur.
O halde, sanatn geliiminde uygarlklarn ve kltrn yeri byktr. Dewey
zellikle yunan uygarlnn sanat zerindeki etkisinin zerinde nemle durur. Bir
uygarln herhangi bir sanat dierlerini de etkiler. Her uygarlk kendi kltrel
deerlerine gre sanatn oluturur. Bununla birlikte bir uygarln sanat baka bir
uygarl etkiler, hatta benzer zellikler gsterebilir. Fakat bu tavr tamamen taklit
olmamaldr. Bu durumda sanatn zgnlnden sz edilemez. Zaten byle bir sanat
bir uygarln ve toplumun geliimine fayda salamaz. Ayrca sanat, sadece bir vitrin
gibi gzellik iin oluturulursa hem uygarln hem de sanatn geliimini tehlikeye
sokar.
3.8.3. Din
Estetik deneyime, ya kltrel bir rn ya da anlaml yar dinsel bir deneyimin tr
olarak yksek bir deer yklenir.
1234
Nitekim geleneksel kltrlerin pratikleri ve
sunilikleri gnlk yaamn bu trden zenginliklerini yanstr. Dolaysyla sahne
sanatlarndan dans, pandomin ve tiyatro kaynan dini ayin ve trenlerden alr. Ayn
ekilde enstrmental sanatlar, parmaklarn gerilmi tellere dokunulmasyla, gerilmi
deriye vurulmasyla ve kamn flenmesiyle gelimitir. Maaralarda yaayan
insanlarn duvarlarn renkli hayvan resimleriyle sslemeleri, ibadethanelerini ya da
deer verdikleri meknlar zel bir zarafetle ilemeleri sanatlar gelitirmitir. Bu
ekilde gelien tiyatro, mzik, resim ve mimarinin aslnda bugnk tiyatro, galeri ve
mzelerle zel bir ba yoktur. nk bu sanatlar, bir araya gelmi topluluun

1233
1234
Townsend, s.65.
292

yaamlarnn anlaml paralarna iaret eder.
1235
Sanat toplumun deerleriyle ekillenir.
rnein, bu deerlerden biri dindir.
Bununla birlikte sanatn ideal bir duygu olduu kesindir. Sanattaki glerin
uyumlu olmas, bu ya da u zel amac desteklemeyip zevk alnm deneyimin
kendisindeki sreci destekleyen gleri serbest brakr. Bu serbest brakma, onlara ideal
bir kalite verir. nk ideal olan deerlerin iyiletirilmesini, desteklenmesini ve her
eyin birlik olduu fikrini korur. Bu manada sanat ve din ideal deerleri hedefler. O
halde bir kimsenin imknlarla dolu bir dnyaya ynelmesi, yaama anlam veren
idealleri retecek kapasitelere ynelmesidir.
1236
Deweye gre hem sanat hem de din
ideal olann peinde olmalar asndan birbirine benzerler. Din sanatn geliimini ve
zenginliini salarken sanat ise yapt etkinlikler vastasyla dinin daha fazla kitlelere
ulamasn salar. Dolaysyla din ve sanat her ikisi de insann btnlemi deneyimi
ifade etmeleri andan zdeletirilebilir.
Bu nedenle Deweye gre, nasl ki peygamberler en bata byk tepkilerle karlap
daha sonra antlar ile yceltiliyorsa sanat eserleri de ayn talihi daimi suretle paylarlar. Bir
formdan dier bir forma gei zorunlu olarak yava ve skntlarla dolu biimde olmutur. Bu
sre yaratclk ile alkanlk arasndaki fark yanstr.
1237
Deweye gre, sanat eserleri ilk
olarak tepkiyle karlanr daha sonra kabul edilir. Nitekim baz sanatlar eserlerinin deeri
lmnden sonra anlalmtr.
Ayrca insan bir dierinden ayracak pek ok engel mevcuttur. Ancak sanat, dilin en
evrensel biimi olduu iin, ayn zamanda iletiimin en evrensel ve en zgr formudur. Her
trl youn arkadalk ve efkat deneyimi kendini sanatsal olarak tamamlar. Bir sanat eseri
tarafndan ortaya karlan cemaatin saduyusu belirli bir dini kalite kazanabilir. nsanlarn
bir dieri ile birliktelik kurmas arkaik insandan gnmz insanna kadar doum, lm ve
evlilikleri yad eden trenlerin kaynadr.
1238
Sanatn dine dinin sanata pek ok ynden etkisi
vardr.
Btn bunlar gsterir ki dini gelenekler ilkel toplumlarn kurum ve geleneklerini
kutlayp gelecek nesillere aktardklar anonim sanatlar, tm gzel sanatlarn geliim

1235
1236
1237
1238
Dewey, Art as Experience, s.282; Trer, s.180; Towsend, s.211.
293

gstererek k bulduu kaynaklardr. Kilim ve rtlerin, sepet ve mleklerin,
silahlarn zelliklerini tayan motifler kabile birliinin gstergeleridir. Gnmzde
antropologlar, kkenleri belirleyebilmek iin bir sopann zerine kaznan ya da bir
mlein zerine boyanan motifleri incelemektedir. Efsanelerin yan sra trenler, ortak
bir birliktelik ierisinde yaayanlar ve lenleri birbirine balar. Bu unsurlarn hepsi
estetii hatta estetikten daha tesini yanstr. Yas trenleri kederden ok daha fazlasn
anlatrd; sava ve hasat dans yaplacak iler iin enerji toplanmasnn tesindeki bir
eye iaret eder; sihir doa glerine hkmetme biiminden daha fazlasn ihtiva eder;
ziyafetler a olan kimsenin doyuma ulamasnn ok tesindedir. Bu toplu etkinlik
ekillerinden her biri uygulanabilir, toplumsal ve eitimsel olan estetik form iinde
birletirir.
1239
Bu sanatlarn hepsi sanatn geliimine fayda salayan etkinlik olmakla
kalmaz, bu trenlerde duygu younluu o kadar fazladr ki estetikten st dzey bir
hissedii ifade eder. rnein, Trklerde yaplan kilimlerdeki ekillerin her birinin farkl
bir anlam ifade etmesi ya da her yaplan oyann anlamnn farkl olmas gibi ya da
yetitirilen her iek farkl anlamlar ve deerleri ierisinde barndrr. rnein sevgiliye
beyaz gl vermek, kalbim sana snd anlamna gelir.
1240
Sz gelimi gl eklinde
rlen oyalara gloya denir. Ve bir halk trksnde, sevgilisine kavuamayan sevgiliyi
ifade eden:
Ellerinde gl oya
Glmedim doya doya
1241

Bylece din bu olay ve objelerle toplumsal deerleri en etkili biimde deneyim
iine sokar ve aktan aa yaplan ve nemli olan eyleri toplumun sre gelen
yaamyla birletirir. Sanat bunlarn iindeydi, nk bu etkinlikler, kolaylkla kavranan
ve en uzun sre hatrlanan deneyimlere, en iddetli koullara ve gereksinimlere
uygundur. Fakat estetik yap her yerde bulunmasna ramen bu etkinlikler tek bana
sanattan fazlayd. Sz gelimi epik ve lirik iirin, dramann, mimari ve heykeltraln
anayurdu olarak benimsenen Atina'da sanat iin sanat fikri anlalamamtr. Kutsal
gnlerde sahnelenmi dramalar, sivil ibadet biimi olmutur. Tm kayda deer
biimlerinde mimari halka aktr; kk bir zmreye zg deil; toplumun geneline

1239
Dewey, Art as Experience, s.340-341,345; Trer, s.221-222.
1240
1241
294

adanmtr.
1242
Kutsal gnlerde yaplan etkinlik toplumun geneline sunmak amal
gerekletirilirdi. Bu da din vastasyla sanatn toplumun bireylerine ulamasn salar.
nk toplum genelde dini ayinlerde bir araya gelir.
Bununla birlikte din skender dneminde sanatn gerilemesi ve arkaik dnem
rneklerinin kt imitasyonlara kayarak sanatn yozlamas; ehir-devletlerinin
dne ve kitle emperyalizminin ykseliine elik eden sivil bilince dair genel kaybn
bir iaretidir. Sanatlar toplum yaam yerine doann gzelliine, kaynan ise sosyal
yaamdan ve kinattan alarak kimi tanrsal gerekliin akna ve hatrlatcsna
dayandrmak, sanat deneyimden hilie tamaktr.
1243
Sanat sadece din adamlarn
tarafndan ekillendirildii iin toplumdan uzaklamtr.
Bu konuyla ilgili olarak ilkin dinin etkisiyle oluan Ortaa sanatndan
bahsedilebilir. Ortaa Hristiyanlnda, sanatn estetik gzellii nemli ekilde
ilahilerinde hissedilir. Bu ilahilerde duygusallk hkimdir. Bylesi duygularn ok
yaand durumlarda gzya su gibi akar. nk ortaa iirinde ar duygusallk
vardr.
1244
Trk Edebiyatnda ise dini ierikli olarak tasavvuf edebiyat mehurdur.
rnein Hace Muhammmed Ltfi Efendinin, Kerbela ile ilgili yazd drtlkte,
Kerbela lnn kandan bir gl bahesi gibi olduu, Peygamberlik bann, bostannn
bozulup, Ehli beytin ilkbahar bahesinin solduu bu durumu gren Hz.Peygamberin ve
Hzrn aladn sylemektedir:
Sahra-y Kerbela kan Glistan
Bozuldu risalet ba u bostan
Ehli beytin soldu baharistan
Ahmed alar Mahmud alar Hzr alar.
1245

Kilisenin Ortaada sanatlar yeniden insan yaamyla ilikilendirmeye balar.
yle ki sanatta kilisenin gc, Roma'nn ykln takip eden dalma dneminde bile
etkilidir. Bununla beraber halk kitlesinin gnlk yaamnda onlara birlik duygusu veren
etki, daha ziyade ayin ve dini trenler, resimler vastasyla meydana gelir. Heykeller,
tablolar, mzik ve edebiyat ibadetin yapld tapnaklarda bulunur. Bu meknlardaki

1242
1243
1244
1245
Erolu Farsakolu, s.243-244.
295

sanat eserleri o dnemdeki inananlara hitap eder. Estetik yaplarndan dolay dini
retiler o kadar etkileyici ve kalc olur. Nitekim kilisenin, sanattaki fazladan estetik
etkinin tamamen bilincinde olmas sanatn ileyiini dzenlemek iin gsterdii ilginin
kantdr. M.S. 787 ylnda kinci Nicea Konsilinde kilise, resmi dilden unlar ifade
eder: nancn varl, sanatlarn giriiminde braklmakla beraber; Katolik Kilisesi
ve dini gelenein koyduu ilkelerle sabittir Sanat tek bana sanatya ait olup
dzenlemesi rahiplere (din adamlarna) aittir.
1246
Yani o dnemde sanat dzenleyen
din adamlar olmutur. Onlarn iradelerine gre sanat oluturulmaktayd.
Bizans, Rusya, Gotik ve erken dnem talyan resimleri tamamen eit ekilde
dinidir. Fakat resimlerin her biri estetik olarak kendi niteliklerine sahiptirler. Hi
phesiz farkl biimler, dini dnce ve pratiin farkllyla ilgilidir. Mozaik formun
estetik olarak etkisi, daha ok dnceyle ilgilidir. lgili sorun, nceki tartmalarda
sklkla bahsedilen materyal ve tz arasndaki farkllktr. Bu ara ve etki, tzn
ieriklerinin nemidir. Bu nedenle dini ierikli olmayan daha sonraki sanat eseri, son
derece bir dini etkiye sahiptir.
1247
rnein, eyh Galipin, Hsn- Ak
1248
, adl eseri
de Miltonun Paradise Lost gibi mistik ve dini eler tar. nk tasavvuf
edebiyatnn en nemli rneklerinden biridir
Bununla birlikte mitolojilerin ya da doastne dair inanlarn, bilimsel ve felsefi
aklamalardan ok sanat eseri reten bir psikoloji olutururlar. Gerekten bu inanlar
insanlar tarafndan sadece entelektel bir sorun olarak alglansayd, nispeten nemsiz
olurdu. Oysa teolojiler ve kinatn doumu hayal gcn gerektirdikleri iin, hipnotik
hayranlk ve merak uyandracak hikyeler, mzikler, renkli klar, ihtiaml kyafetler
ile ciddi trenler iinde her zaman ierilir. nk onlar, insandaki duyu ve duyusal
tasavvura dorudan hitap etmilerdir. Nitekim pek ok dini tren sanatn en yksek
rnekleriyle zdelemi, en yetkin inanlarn, gze ve kulaa dorudan haz veren
muhteem rneklerle anlatmtr. Sz gelimi katedraller, Hristiyan inancnn zirvesini
ifade eden, hayli maneviletirilmi dnceleri temsil eder. Ortaalarda mzik, resim,
heykel, mimarlk, drama ve duygusal eserler, bilim ve tekniin olduu kadar dinin de
hizmetisi olmutur. Kilisenin ayinleri, duygusal ve hayali armlar reten artlar
altnda oluan sanatlar yanstmlardr. yle ki sanatlar, kilisenin dnda ok az bir

1246
1247
Dewey, Art as Experience, s.331-332; Trer, 216.
1248
eyh Galip, Hsn- Ak, (Haz: Muhammed Nur Doan), Yelkenli Kitabevi, stanbul 2006.
296

yere sahip olmulardr.
1249
Dewey, ounlukla dinin sanatn geliimine katksndan sz
eder. nk mabetler ve dini trenlerin dzenlendii yerler her zaman iin sanatn ifade
bulduu kendini ifade ettii yerdir.
Sanat, gleri birletiren en byk kuvvettir. Akll bireyler teker teker gp
giderken anlamlarn objektif ifade kazand eserler var olmaya devam eder. Eserler
evrenin bir paras olur ve evrenin bu safhasyla etkileimleri, uygarlk yaamndaki
sreklilik eksenini oluturur. Dini kurallar ve kanunlarn gc, hayal gc eseri olan
ihtiam, asalet ve heybetle kuandklarnda etkili olurlar. Eer toplumsal adetler, tek
dze zahiri olay trlerinden daha fazlaysa bu, gelenein anlatm ve iletilen anlamlarla
doyurulmas sebebiyledir. Her sanat, bu aktarm iin bir vasta konumundadr.
1250

Bu duruma gre, sanata dinin etkisi vardr. nk gnmzde gelien dans ve
tiyatro sanat ilk rneklerinin dini ayin ve trenlerden alr. Din ve sanatn her ikisi de
ideal deer rettii iin tamamlayc deneyim olmalar asndan zdeleirler.
Ortaada sanat din etkisiyle olumutur. Bu dnemde yaplan tm eserlerde kilisenin
etkinlii vardr. Sadece Hritiyanln deil slamn etkisiyle de dini ierikli edebi
metinler vardr. Yani din toplumun sanatnda nemli bir yere sahiptir.
3.8.4. Ahlak
Din ve sanatn birliinin tarihi, bu ortak nitelikte ahlakn kklerine sahiptir. Bu
yzden sanat etikden daha ahlakidir. Ahlak kurallar, ekonomik ve politik oluumlar
cisimletiren ayrmlar yanstt iin, ahlak kurallar teoride ve pratikte zel bir alan
tayin edilir. Ahlaki pratiklik ve bu fikir, vg ve su, dl ve cezadan kaynaklanan
kavramlarla doyurulur. nsanolu, tehlikeli ve erdemli, kanuna uygun ve sulu, iyi ve
ktye ayrlr. Sanat, vg ve sutan kaynaklanan fikirlerin btnyle drstl
olduu iin sanata koruyucu gelenein kukucu gzyle baklr. Geleneksel dln
gnlszce kabul edilerek alnmasna gre, yalnzca sanat olduka eski ve klasiktir.
mgesel deneyimin meguliyeti olduu iin, dl ve cezadaki bu farkllklar sanatn
ahlaki ve potansiyelinin kalbini oluturur. Bu farkllk, sanatn gcn zgrletirmeye

1249
Dewey, Art as Experience, s.30-31; Trer, s.47-48; Dewey, zgrlk ve Kltr, (ev: Vedat Gnyol), Remzi
Kitapevi, stanbul 1987, s.17.
1250
297

ve birletirmeye doru ilerler.
1251
Sanatn zgr bir ekilde ifade edilmesini salayan
ahlak kurallardr.
Dewey, sanatn ahlki vazifesi ve insani grevinin yalnzca kltr balamnda
tartlabileceini ileri srer. nk deneyimin daha az bilinli ve daha fazla
kmelenmi sabit ayarlamas, bir zamann ortak sanat tarafndan yaratlan btn
evreden kaynaklanmaktadr. Fiziksel yaamn fiziksel bir evre destei olmakszn var
olamad gibi, ahlki bir yaam da ahlki bir evre destei olmadan devam edemez.
Teknolojik sanatlar bile, toplamda, birtakm kolaylk ve olanaklar salamaktan daha
fazla bir ey yaparlar. Onlar ortak meguliyetlere ekil verirler ve bundan dolay ilgi ve
dikkatin ynn belirlerler.
1252
Ahlakla sanat sk skya baldr. Toplumsal tipleri
ortaya koymak, karakterler izmek greviyle ykml olan sanat, toplumun portesini
insanlarla yapar. Ve insanlarn davranlarn betimleyerek ahlaksal ilkelere destek olur
ve olumsuzluklarla savar. Ahlak insan ve toplumsal ilikileri kendisine asl konu
olarak ald srece sanat kendi z olanaklaryla etik sorunlar da zer.
1253
Hayal
gcnn ncelii, dorudan ahsi ilikiler alannn tesine geer. Her ahlaki bak
asnda ve insan sadakatinde ideal faktrler hayalidir. Bu adan sanat her ahlak
sisteminden daha ahlakidir
1254
. Charles Dickens, Zor Gnler
1255
adl romannda tipik
bir ngiliz sanayi kentini zntnn, tek dzeliin, kasvetin ve irkinliin lkesi olarak
tanmlar.
1256

Shelleye gre, ahlak kurallarnn byk srr, sevgidir ya da dncede hareketle
ya da kiide ve kendinde var olan gzellikle zletirilen ve doann bir da kdr.
Daha byk ekilde iyi olan bir adam, youn ve kapsaml bir ekilde hayal edilmeli.
Bireysel olarak doru olan ey, dncede ve harekette btn ahlak sisteminin
doruluudur. Bir sanat eserinde muhtemel canl birleimin alglamas, kendi kendine
byk bir iyilik olurken, bu iyilik sanatn sahip olduu zel ve ani durumda sona
erdirilir. Alglamada hazrlanan bu birlik, etki ve dncenin gsterilmesinde srar eder.
Arzu ve amacn byk ve geni ynlendirmesinin imalar hayalin gerekliliidir. Sanat
grafiklerde ve istatistiklerde bulunmayan tahminin bir modudur. Sanat, eitim verme,

1251
1252
1253
Ziss, s.54.
1254
Trer, s.233; Shusterman, Practicing Philosoph Pragmatism and the Philosophy Life, s.96.
1255
Charles Dickens, Zor Gnler, (ev: Ltf Baydoan), Adam Yaynclk, stanbul 2000.
1256
Eco, s.32.
298

uyar ve uygulama kuralda bulunmayan insani ilikilerin olaslklarn ima eder.
1257

Fakat sanat bazen toplumun deer yarglarn yok eden bir etkiye de sahip olabilir. Halit
Ziya Uaklgilin Ak Memnu
1258
adl eseri o dnem insannn toplumsal
zlmelerini ifade ederken, dier taraftan da toplumun ahlaki yarglarn zedeleyici bir
zellik tamaktadr.
Demek ki, sanat eserleri dnemin etik ve ahlaki deerlerini dikkate alnarak
oluturulur. nk sanatn ilevlerinden biri toplumun deer yarglarnn ve ahlaki
kurallarna gre estetik objeyi ekillendirerek toplumun geliimine katk salamaktr.
3.8.5. Tarih
Baz sanat tarihileri, her dnemin sanat almalarn kendilerinden ncekilerin
sade tekrar olarak grmler, yenilii yalnzca yeni bir stil ortaya ktnda onaylam
ve gnlsz bir ekilde kabul etmilerdir. Eski ile yeninin birbirine nfuz etmesi,
bunlarn sanat eserinde tamamen karmalar, felsefi dnceye kar sanat tarafndan
ortaya karlan bir baka meydan okumadr. Bu, felsefi sistemlerin nadiren takip ettii
eylerin tr hakknda bir ipucu verir.
1259
Sanattaki bu deiimler, insan tarihindeki
ritimlerle ilgilidir. Bununla beraber sanat bireysel farkllklara ak olmutur.
1260
Zaten
sanatta bireysel farklklar olmasa sanat eserlerinin gzelliinden sz edilemez. Fakat
onun katld kltrle oluan eydir. Kltrn gelitirildii sanatlar olmas, onun
niteliinin final lmdr. Edebiyat, gnmz deneyiminin nemli olduu ve gemii
ifade eder. Yalnzca imgesel bak, etkin zellik iinde birlikte dokunan olaslklar
gelecein daha geni hareketinin kehaneti olmasn salar.
1261
Sanatn geliiminde
tarihin etkisi vardr. nk tarihin iersinde bir toplumun kltr, din, dil gibi nemli
unsurlar bulunur.
Deweye gre insan eylemesiyle imdide, anmasyla gemite, umut etmesiyle
gelecekte yaamaktadr. nsan arzulad eylerin sonularyla ve deerlendirilmemi
frsatlarn pimanlk duygusuyla imdiye saldrr. Gemi gvenli bir bavuru deposu
olmak yerine, bir kbus gibi imdiye ker. Canl varlk gemiini kabullenip,
hlihazrda artan uyarlar kullanacana, gemiin aptallklar ile dost olabilir. Oysa

1257
1258
Halit Ziya Uaklgil, Ak Memnu, nklap Yaynevi, stanbul 2010.
1259
1260
1261
299

gemite baarlm olanlar zerinden yaamaya almak yerine, gemii gnmz
belirlemek iin kullanmak gerekir. Buna ilaveten tamamen canl olabilmek iin gelecei
kayg verici deil; gnmz bir hale gibi saran bir vaat olarak grmek gerekir.
Gelecek, imdi ve burada olan her eyin sahip olduu ihtimallerden oluur. Bu
ihtimallerin endiesi iinde insan varln srdrr ve kendi iimizde paralara blnr.
Bu durumda, insan sinirli olmasa bile imdinin tadn karamaz. nk imdiyi
olmayan bir gelecee ekler. imdinin gemi ve gelecek uruna terk edilmesiyle,
deneyimin mutlu halleri gelecein beklentilerini ve gemiin hatralarn zmseyerek
estetik bir ideal oluturur. Gemi sorun karmad ve gelecein beklentileri endie
verici olmad zaman, insan evresiyle tmyle birleir ve bundan dolay btnyle
canl olur. Tam da nu noktada sanat, gemi ve gelecein imdiyi canlandrd
zamanlar zel bir younlukla kutsar.
1262
nk estetik deneyim tarihsel dzenin rn
olan bir oluumdur.
1263
Deweye gre bir sanat eserinin oluumu srecinde imdinin
neminden sz eder. Bir toplumun gemite yaad ne olursa olsun nemli olan
imdiye ne katt ve imdi yaanlan ile gelecei nasl ekillendirecei nemlidir. Sanat
gemi, imdi ve gelecein btnlemesi sonucunda gerekleir.
Bu nedenle bir sanat eseri ilk bakta anlalamaz. Estetik adan farkllk ieren
entelektel almalarn ounda, gemie dnlmek zorunludur, nk bilinli olarak
nceki admlarn takip edilmesi ve zel olgu ile fikirleri yeniden hatrlanmas gerekir.
Dncede ileriye gitmek gemiteki bilgiler arasnda bir gezintiye kmakla
salanabilir. Ayn ekilde sanat eserinde estetik alg kesildiinde geriye dnlmek
zorunludur. Sz gelimi sergilenen bir oyunu grp, gsterinin fikrini anlamak iin
gemite ne yapld sorusunu insana sorulmaldr. nk gemite gml olandan elde
edilen ey imdiki zamanda anlayp grlen eydir.
1264
Gemiten gnmze getirilen
maddi ve manevi birikimlerle sanat eserleri ekillendirilebilir. Szgelimi, Beethovenin,
9.senfonisinin 3.blmnn simgesel anlam bu durumu ok gzel ifade etmektedir. Bu
blmde iittiren sesler, insann ruhuna bsbtn baka bir dille seslenir. Bu sesler,
umutsuzluktan bunalm bir ruhun gze ald inad, olduka sert istekleri ne temiz ne
de Tanrsal bir teselli havas iinde yumuatm, alabildiince ili bir duyarlla

1262
Dewey, Art as Experience, s.17,24-25; Trer, s.37-38.
1263
Shusterman, Performing Live Aesthetic Alternatives for the Ends of Art, s.20.
1264
300

dntrr. Bu durum insann iinde datlm tertemiz bir ann uyanna
benzemektedir.
1265

Ayn ekilde tarihsel gelimelerin sanat nasl etkilediini Yahya Kemalde
grmek mmkndr. rnein Yahya Kemalin, hem stanbul fethini anlatan zet bir
tarih hem de bu fethin duygusal ynn ifade ettii stanbul Fethini Gren skdar
iiri adeta bizi o dneme gtrp fethin adeta yaanmasn salar. yle ki:
skdar bir ulu ryay grenler ehri!
Seni gptayla hatrlar vatann her ehri,
Hepsi der: Hangi ehir grm onun grdn?
Bizim stanbulu fethettiimiz mutlu gn!
Elli gn ne mehabetli temaa idi o!
Sanki halkn uyank grd rya idi o!
imdi be yz sene gemi o byk hatradan;
Elli gnde o hengme grlm buradan;
Canlanr levhas hala beer ettike hayal;
O zaman ortada, her saniye, gerek bir hal.
1266

Tarih kavram en iyi ekilde mimari de ifade edilir. Mimaride malzemeler
insanlarn korunmas yerleimi ve ibadetine dair amalarn aralar olmaya
dntrrler. Bu noktada insan yaam bizatihi ina edilen binalarn yneldii eyden
tesini iaret eder. Mimari eserlerde deneyimi yeniden ekillendirmek dorudan ve
yaygn olan bir durumdur. Onlar sadece gelecei deil; gemiteki pek ok eyi de
temsil eder: Mabetler, niversiteler, saraylar, evler insanolunun umutlarn ve
abalarn simgeler. Onlar, insanlarn neyi baardn ve neyi dert edindiini gsterir.
Sanatn her eserinde bulunan mimari, insann ihtiyalar ile amalarna iaret eden
doann sregelen glerinin karlkl adaptasyonunda ortaya kar. Bir mimari eser
estetik olacaksa yap, fiziksel ve matematik olandan daha fazla bir zellie sahip
olmaldr. Yap, insan deerlerinin yaylm ve desteklenmesi iin kullanmaldr. Baz

1265
Altar, s.143; Berleant, s.58.
1266
zden, Estetik veTarih Felsefesi Asndan Yahya Kemal, s.62.
301

binalara yapan sarman uygunluu doa ile mimarinin asli birleimini temsil eder.
Bu durum, binann doalla uygunluunun estetik bir biimde grlmesidir. Bilinli
birliktelik, binaya insani deerlerin yedirilmesiyle paralel gitmelidir. Bu manada pek
ok fabrika binasnn irkinlii, teknik olarak fiziki yannn yapsal kusurlarndan ok
insani deerlerinin bozulmasn temsil eder. Yaln teknik kabiliyet binalar mabetler gibi
gzel klamaz. Bu yaplarn insani arzu ve ihtiyalarn ahengini kendiliinden bir
biimde ifade etmesi gerekir.
1267
Deweye gre sanat rnleri evreyle etkileimi
sonucunda gzel rnler ortaya kar. nk sanat evreden ayr dnlemez. Zira
sanat evreden ve insan deerlerden uzak dnmek mmkn deildir. Aslnda sanat
eserleri tarihin tanklardr. rnein Ayasofya pek ok ulus ve farkl kltrn izlerini
tar.
yleyse, sanat gemii imdiyle btnletirerek gelecee ekillendiren bir zellik
tar. Bu nedenle Dewey estetiinin ieriinde tarihsel yoruma yer verdii sylenebilir.
Bylece Dewey estetii hermenuetik ile ilikilenirilebilir. Herhangi bir iir veya bir
romanda tarihi bir olayn yaanmas mmkn olabilir.
3.8.6. Ekonomi-Siyaset
tedenberi sanatlar, gzel sanatlar demokratik kurumlarn ve teksel zgrl
etkileyen toplumsal koullarn nemli bir paras saylmaz. Endstrinin zerinde doa
biliminin etkisi olduu halde, edebiyatn, mziin, resmin, tiyatronun, mimarln
demokrasinin kltrel temelleriyle ilikisini olabileceini kabul edilmediinden sz
eder. Kendilerine katksz demokrat diyenler bile, ok zaman, bu sanat rnlerine
kltrn ss deyip geerler oysa demokrasinin bir gerek olmas isteniyorsa, bunlar,
herkesin yararlanabilecei eylerden saymak gerekir. nk bu durum aka unu
gsterir: Yaratc sanaty rn vermeye zorlayan itkiler ve gler ne olursa olsun,
sanat eserleri bir kez yaratld m, cokulara yol aan ve dncelere biim veren
iletiim aralarnn en glsdr. Tiyatro, sinema, mzikholler, hatta resim galerileri,
parlak szler, halk trenleri, her zaman ki sporlar, elence yerleri, btn bunlar birer
propaganda arac olarak dzenlenir. Halkn duygu ve dncesini yourmada cokularn
ve hayal gcnn verdii bilgilerinden ve akldan daha gl olduklarn anlamaya

1267
302

balar.
1268
Bu nedenle kapitalizmin etkisiyle parasal olarak ok zengin olmu kiilerin
sanata hibir fayda salamadklarn sadece sanatla ilgili bir eyler yapmaya alanlara
enerji ve zaman kayb oluturduklarn dnr.
1269
Ona gre, sanat tamamen bir meta
olmamaldr. Sanat ondan anlayan bireyler tarafndan deneyimlenir. Fakat toplumun
ekonomik ve siyasi yaps sanatn geliiminde etkilidir.
Bu nedenle, sanat galerilerinin ve mzelerin varl ekonominin kozmopolit
bykln ispatlar. Ekonomik sistem sebebiyle nfuslarn ve ticaretin deiiklii
toplumun doal ifadesini sunan koruyucu ruhu ve sanat eserleri arasndaki ba
zayflatr ya da yok eder. Bylece sanat eserleri kendilerine zg statlerini
kaybettikleri iin gzel sanata rnek olan yeni bir varlk stats kazanrlar. Dahas
pazarda satld iin sanat eseri benzer dier maddelerle retilir. Bireysel g ve
varlyla ekonominin koruyucular; sanatsal retimi cesaretlendirmede byk bir rol
oynarlar.
1270
Deweye gre, tamamyla maddesel amala sanat eserleri oluturmak onun
estetik deerini azaltr. Fakat ekonomi sanatn retimine de katk salar. Hatta sanat
eserinin retiminde insanlar cesaretlendirir.
Ayrca endstriyel artlarda deiiklik olduu iin sanat, aktif ilgi frtnalarndan
bir yere itilir. Sanat seri retim iin almaz, zira ona zg estetik bireyseldir. Fakat
ekonomik durumda sanatlar kendi ifadelerinden uzaklatrlan almalarn yolunu
tutmakla kendilerini ekonomiye kar sorumlu bulurlar. Ekonomik glerin ihtiyacn
karlamamak iin, tuhaf bir aykrlk iinde zorlandklarn dnrler. nk sanatsal
rnler, bamsz ve olaand bir aama ile balarlar.
1271
Ekonomik sistem sanat
rnlerini etkilediini fakat sanatlarn kimi durumda etkilendikleri kimi durumda ise
bamszca rnlerini bir araya getirdiini ifade eder.
Sanat eserleri ticari amala oluturulmamaldr. Baz sanat eserlerinin ticari amal
retilmesi ham metalden oluturulan ve gnlk deneyim dnda gerekletirilen sanat
eserlerinin deersiz grlmesine sebep olabilir.
1272
nk ticari meta olarak kabul
edilen eserler, estetik deerlerini kaybetme durumuyla kar karya gelebilirler.
Bununla birlikte Dewey, insann sanatn retildii koullar ilgilendiren toplumsal

1268
Dewey, zgrlk ve Kltr, s.16.
1269
1270
1271
1272
303

bilgiyle deil onu kendi tutumlarnn bir paras haline getirdii derecede anlayacan
ileri srer. Bu sonuca, balangta insana tuhaf grnen doa formlarna kendini
verdiinde ular. Bir dereceye kadar bu btnleme saladnda insan kendi
kendisinin sanats olur.
1273
Sanatn retildii koullar sanat retimi asndan
nemlidir.
Bununla birlikte Dewey, deneyimin zndeki deiimin, retilen eylerin
deneyiminin estetik niteliklerinde kesin olarak belirleyici unsur olduunu syler. Sz
gelimi zel kazan iin ekonomik retim sisteminde yaplan deiiklik, objelerin
retildii deneyimin ieriini ciddi ekilde deitirir. Bu manada modern dnemde
yaanan i ve istihdam problemi sadece maa, alma saatleri ve salk koullarndaki
deiikliklerle zlemez. inin rettii satlk mallarn retiminde ve datmnda
sahip olduu katlmn tr ve derecesini etkileyen kkten bir sosyal deiim haricinde
kalc bir zm mmkn deildir. Herhangi bir sabit psikolojik ya da ekonomik
kuraldan ziyade zel kazan uruna dier insanlarn zel i kontrolnden kaynaklanan
psikolojik durumlar, retim srelerine elik eden deneyimdeki estetik kaliteyi bastran
ve snrlandran glerdir.
1274
Deweyin endstrilemeye en temel itiraz, ihtisaslama,
bireyselcilik ve insan deneyiminin tecrit edilmesiyle endstrilemesinin toplumsal
deneyimin iyiliklerini paylama imknlarnn gerekten snrlamasdr.
1275
Dewey,
endstrilemenin sanatn gzellii ve faydasn da snrladn dnmektedir.
Baka bir yerde de Dewey, sanat, gnlk yaamdan ayrarak, sanat eserlerini
mzeler ve galeriler iinde sergilemenin ulusalclk ve emperyalizm ile baladn ileri
srer. Szgelimi Fransadaki Louvre, Napolyonun yaad bir yer iken, savalardaki
yamalarn topland bir yer haline getirilmitir. Zaman iinde bu durumun farkl ve
yararl bir ekilde gelitii de olmutur. Sz gelimi Japonlar, Batllama srecinde sanat
hazinelerinin bulunduu tapnaklar ulusallatrarak korumay byk oranda
baarmlardr. Mzelerin gelimesinde ve sanatn gndelik yaamdan ayr olduu
fikrinin yaygnlamasnda kapitalizmin gl bir etkisi olmutur. Kapitalist sistemin
sonucu olarak sonradan grme kiiler, az olmakla birlikte pahal olan sanat eserlerine
sahip olma hissine kendilerini kaptrmlardr. Bu bireyler, yksek kltr alannda
durduklarn kantlamak iin, ekonomi dnyasnda senet ve tahvillerle onayladklar

1273
1274
1275
Schook, s.133.
304

gibi, resim, heykel ve deerli mcevherleri toplamakla vakit geirirler. Tpk bireyler
gibi, kapitalist topluluk ve uluslar opera binalar, galeriler ve mzeler ina ederek
kltrel zevklerini kantlamaya almlardr. Bu amala toplanan sanat eserleri doal
statlerini kaybettikleri iin, sadece gzel sanatlarn numuneleri olarak yeni statler
kazanm, baka bir ifadeyle zel bir kltrn belge ve beenisi haline gelmitir.
1276

rnein, 1828de yaplan Fransa Ulusal Ktphanesi, Labrouste, paestom
tapnaklarnn kamu yaps olduunu kantlayarak olay yaratt. Binalarn bilerek
reddettii ideal gzellii deil, o binay kullanacak insanlarn beklentilerini yanstmas
gerektii kansndayd. Labruusteun grkemli Paris Ktphanelerini biimlendiren
dkme demir stunlar ile cretkar aydnlatma sistemleri, toplumsal, ilevsel ve ilerici
bir dncenin hkim olduu bir gzellik modelinin douunu ilan eder.
1277
Deweye
gre, kapitalizm sanatn gelimesine katk salar. Her ne kadar sanatn gzellii tam
olarak anlalamasa da kapitalizm bu konuda etkili olmutur. nk sanatn tantmn
salamtr.
Demek ki, dnemin ekonomisi ve siyasi dncesi sanatn geliiminde etkilidir.
Fakat Dewey, sanatn sadece ekonomik ihtiya nedeniyle retilmesine kar olmakla
birlikte sanatn bir pazar ierisinde sunulmas daha nitelikli eserleri oluturmak iin
sanatlar cesaretlendirebiliceini dnr.

1276
Dewey, Art as Experience, s.6-7; Trer, s.30-31; Shusterman, Pragmatist Aesthetics Living Beauty Rethinking Art,
s.23
1277
Eco, s.364-366
305

SONU
Dewey, sanat dncesini ifade ederken sanat ve estetik kavramlarnn her ikisini de
kullanr. Hatta bu iki kavram birbirlerinin yerine de kullanr. Fakat aralarnda birtakm
farkllk vardr. Estetik kavramnn sanat kavramna gre daha geni bir anlam ierii vardr.
Estetik daha ok alg ve zevki ifade ederken, sanat retimi iine alan etkinlikler olarak ifade
edilir. Deneyimsel olarak sanat, maddi ve tinsel yn iine alan yaam deneyimi olarak
tanmlamak mmkndr. Sanat tm deneyimlerin btnlemesi olarak deerlendirilirken;
estetik, insan benliinin tamamlanma ynnn olumasn salayan bir etkinliktir.
Deweye gre, her teori sanat belli bir ynden gelitirir. Yani teorilerde herhangi
birinin daha iyi olduunu syleme durumu yoktur. nk felsefe, en iyi ve en mkemmele
gitme abasdr. Bu yzden her filozof kendinden ncekiyle ya ayn dnceyi paylam ya
da onun dncesine ilaveler yapm ya da ondan tamamen farkl dnmtr. Nitekim
Deweyde de bu sra bozulmam o da hem kendinden ncekiler hem de kendi adalar
arasnda karlatrma yapm ve kendi dncesini de ifade etmitir. O ncelikle sanat
sadece sje ya da sadece obje asndan deerlendirmektedir. Ona gre sanat sjenin ve
objenin deeri bilinerek ifade edilir.
Dewey estetik teoriyi yaamdan ayr dnmez. Yaamdan kast ise toplumdur.
Ayrca estetik teori genel ifadeler sunar. Fakat teori sadece objektiflii n plana karan
bir yapya sahip deildir, sbjektiflie de yer verir. Elbette ki baz benzerlikler olsa da
gnlk deneyimle estetik deneyim arasnda farkllklar olduunu ileri srlebilir.
Dolaysyla insan herhangi bir eye kar bir duygu younluu yaayabilir. Ama her
zaman iin bir estetik teorisyenin tavr farkldr. Onunki alglama ve anlay farkyla
kendini gsterir. Deweye gre estetik teori sanat eserlerini deerlendirme ve anlama
amacyla gelitirilir. Ona gre psikolojik unsurlar estetik teoride nemlidir. yle ki
Deweyin estetik teorisinde ise hem duygu hem de dnce vardr. Bu nedenle onun
teorisi idealist ve rasyonalist teorilerin birleimi olarak deerlendirilebilir. Dewey,
estetik teoride duyusal ve anlamsal ayrm olmadn ifade eder. nk insan
paralanm bir btnlk olarak deerlendirilemez. Bu nedenle Dewey dalizme kar
olduunu ifade eder. nsan kendinde var olan bedeni ve ruhi btnlyle alglamalarn
gerekletirir. Dolaysyla bu ayrm sanat eseri oluturma ve onun zerinde yaplan
deerlendirme durumunda kaybolur ve btnleir. Dewey bir yandan estetik teoriyi
306

gnlk deneyimden uzaklatrrken te yandan estetik teorinin temelini gnlk
deneyimin oluturduunu iddia eder. Deweyin bu grnn nedeni, deneyimin
aamal gerekleen bir olgu olmasdr. Dolaysyla estetik teori gnlk deneyimin
etkinliiyle balar ve sonu olarak estetik teorinin oluumunda temel unsur olur. Yine
Deweyin estetik teori ierisinde doalclk zerinde durmas, felsefi kaynan
naturalizmin oluturmasdr. Bununla birlikte Deweyin teorisi, duyu nitelikleri ve iliki
kavramnn birleimi olan ifade temelli bir teoridir.
Deneyim kavram, obje-sje arasnda gerekletirilen btn yaamn ierisinde
kendine yer bulan bir balangc ve sonu olan, fakat sresel olarak devam eden etkinlik
olarak tanmlanr. Deneyim, organizmann evreyle uyumu neticesinde enerjilerin
sonsuz eitlilii ierisinde gerekleir. Deneyimi meydana getiren unsurlar, duyu,
bilin, uzam-zaman ve zihin-zekdr. Deneyimin pek ok zellii olmakla birlikte en
nemli zellii olaylarn daimilik ve etkileim ierisinde yaanm olmasdr. Dewey
deneyimin trleriyle ilgili olarak dorudan deneyim, entelektel deneyim ve estetik
deneyim zerinde durur. Dorudan deneyimle ilgili ok fazla bilgi vermese de byle bir
deneyimin varlndan sz eder. Fakat entelektel ve estetik deneyim zerinde zellikle
durur. Bunlardan estetik deneyim, deneyimin tamamlanm ksmn oluturur. Dewey,
estetik deneyimde deneyimi ifade ederken deneyimi oluturan duygu-dnce bilin ve
alglama sezgi gibi kavramlar zerinde durur. Deweyde estetik teori konusunda
idealistir. Ayn zamanda Deweyin teorisi sezgiyi iine almas nedeniyle hem idealist
hem de ifadeseldir. Dewey iin iir estetik sezginin varln ifade eden nemli bir
trdr. Fakat Dewey naturalizm zerinde durur. Genelde Dewey, sanattn yaam
ierisinde olmasndan yanadr. Fakat herkesin sanattan anlamadn ifade eder. Yalnz
ierisinde bulunulan toplumun kltr, din ve dili sanata etki eder. zellikle gemiten
gnmze din sanatn gelimesinde etkilidir. Dewey, estetik deneyimi tamamlanm bir
deneyim olarak dnr. Btn deneyimlerin stnde bir yere koyar ve onu insann ruh-
beden btnln gerekletiren bir deneyimdir. Her ne olursa olsun dualizme
kardr. Deweyin estetii hem fenomolojik estetii hem de psikolojik estetii iine
alan bir estetiktir. nk bir yandan estetik objenin varl zerinde dururken dier
yandan estetik sje zerinde duruyor. Sanatn ifade edilmesinde hayal gc nemlidir.
nk bir sanat eseri sanatnn hayalini ifade etmesi sonucunda gerekleir.
307

Deweyin hem deneyimi hem estetik deneyimi hem de sanat eserinin oluumunu hem
de aamayla gerekletii etmektedir. Bunlardan birincisi tanma aamas, bu
gereklemesine salayan unsurlar duyulardr, ikinci aama alglama aamasn duyum,
zihin ve bilinle gerekletirilir. nc aamas ise derin dnme yani teemmln
gerekletii, yani sezgi aamasdr.
Dewey estetik objeyi, sanat rn, sanat eseri ve estetik obje balklar altnda
deerlendirir. Estetik obje, sanat eseri ierisinde duygu ve zevk unsurunu bulunduran, ayn
zamanda toplumun sosyo-kltrel yapsndan etkilenilerek bir araya getirilen, insann maddi-
tinsel ynn bir araya getiren tamamlanmaya doru giden dorudan bir deneyim olarak
tanmlanabilir.
Dewey, sanatlar arasnda uzam-zaman snflandrmasnn doru olmadn ifade
eder. Ona gre form ve tz bir sanat eseri iin birbirinden ayrlmamas gereken
unsurlardr. Estetik deneyimi bu iki kavram oluturmaktadr. Ayrca sanat eserinin
konusu her ey olabilir. Baka bir ifadeyle sanat eserinin konusu formun ekillendii tz
de olabilir.
Dewey, ada felsefe dnemini yaad iin her zaman iin ona gre sanat
rnnden ziyade sanat eserinin ne olduu aa karlmaldr. Deweyde sanat ifade
etmenin yolu birtakm aralar kullanmaktr. Bunlar sanatn ifadesi iin vastadr. Dewey
estetik objede ara kavramn pek ok ekilde deerlendirdiini grdk. Fakat zellikle
farkl sanatlardaki ara ayrmna dikkat ektiini ve sanatlarn farkl aralara sahip
olduunu tesbit ettik. Deweye arasallk kavram onun felsefesinin bir yansmas olarak
deerlendirilebilir.
Dewey estetik objede ritim kavramnn zerinde ok durduunu grdk. Ritim
estetik objenin dzenli aralklarla uyum ve ahengini gerekletiren aamann addr.
nk Dewey iin estetik objenin dzen ve ahengi nemlidir. Sanat ritim kavram
doadan alr. Ritime duyu organlar, akl ve hayal gc de etki eder. Ritim ve simetri bir
sanat eseri iin gerekli bir unsurdur. Bir sanat eserinin zamansal ynn, ritim
salarken; uzamsal ynn ise simetri salar. Bir sanat eserinde uzamsal ve zamansal
unsurlar bir arada bulunmal ki ritim-simetri birlikteliiyle tamamlanan bir estetik
objeden sz edilebilsin.
308

Dewey sanatn hem duyuyu hem de manay iine ald belirtii iin o sanat
idealite olarak deerlendirir. Dewey iin bilim ve sanat iki farkl bilim daldr,
aralarnda keskin ayrmdan sz edilemez. Fakat bilim, olaylar kavramsal olarak
deerlendirir ve daha ok maddi sonu ve aklamalarda bulunurken; sanat, hem duyu
hem de mana yn zerinde durur ve daha ok yapt aklamalar soyuttur.
fade edimi, gemi deneyimlerin imdiye uyum gstermesi, duyum ve dil gibi
aralar vastasyla bilinli bir oluum olarak gerekletirilen tamamlanmaya doru giden
bir eylemdir. Herhangi bir sanat etkinlii duygudan yoksun olarak gereklemez. Bu
nedenle sanatn ifadesinde ara olarak duygu nemli bir yere sahiptir. Estetik objenin
anlamn duyu organlar ve entelektel yapmz belirler.
Dewey iin sanat insan katks olmadan gereklemez. Bu nedenle Dewey estetik
sje zerinde nemle durur. Estetik sjeyi sanat, estetik teorisyen, eletirmen ve
izleyici eklinde birka balkta deerlendirir. Dewey estetik sje kavram ierisinde
deerlendirdii sanat, eletirmen ve estetik teorisyenin sanatla ve dnyayla ilgili bir
bilgi birikimine sahip olan kiiler olmas gerektiini dnr. nk sanat avamn
gzyle deerlendirmenin sanatn seviyesini dreceini dnr.
Dewey sanatn ifadesi, deerlendirilmesi ve eletirisiyle ilgili olarak estetik
alglama, estetik deer, estetik beeni, estetik haz ve estetik yarg kavramlar zerinde
durur. Estetik alglama, duyu, hayal ve bilin gibi psikolojik unsurlar ieriinde barndran
tanma; sezgi ve teemml bir arada ifade eden aamalarla gerekleerek estetik objenin
tamamlanmas etkinliidir. Estetik deerde ilk olarak, sanat eseri btn olarak
deerlendirilmeli, ikinci olarak, toplumsal artlar gz nne bulundurulmal; nc
olarak, sanat eserinin tabakalar arasndaki uyumluluk sreci dikkate alnmaldr;
drdnc olarak, deerlendirmenin objektiflii nemlidir. Dewey, estetik
deerlendirmede ahlakn etkisi olduunu dnr. Yani gzel olan ayn zamanda
erdemli olmaldr. Deweye gre iyilik en mkemmel ve akn gzele ulama abasdr.
Dewey irkinlii toplumu yanl yne sevkedecek sanat eserleri olarak deerlendirir.
Yoksa ona gre irkin birinin resmi de gzel bir eser olabilir. Deweye gre, estetik haz
iinde de tefekkr vardr. nk Dewey, estetik hazzn dnce ile var olacan dnr.
Salt hazzn varl hususuna hi scak bakmaz. Dewey estetik haz gibi estetik beeninin de
hem duyu hem de bilgi ynnn olmas gerektiini dnr. Bylece beeni bilinli olarak
309

sanat, estetik teorisyen ve eletirmen tarafndan gerekletirilir. Deweyin eletiri teorisini
estetik yarglama oluturur. Bu teori, estetik objeyi hukuki ve ahlaki olarak
yarglamadr. Estetik yarg estetik duyunun objektif yann oluturur. Fakat sanat sadece
objektif deil sbjektif olarak da deerlendirilebilir. Estetik yarg estetik obje ile estetik
sje olan eletirmen arasndaki ilikidir. Eletirinin analiz ve sentez diye ifade edilen
basama vardr. Eletirmenin objektif olabilmesi iin sanatnn sanatsal geliiminde
haberdar olmas gerekir. Eletiri de standart lt yoktur, sanat eserine gre lt
oluturulur. Estetik yarglamann konusu ise estetik objenin alglanmasdr. Sanat eserini
alglamak ok kolay deildir. nk bir sanat eserini meydana getiren sanat kadar
alglamak ve deerlendirmek mmkn deildir.
Dewey sanatn toplum iin yaplmas gerektiini dnr. Dewey naturalist olduu
iin doann sanatn geliimine katks olduunu ifade eder. Gemiten gnmze sanata
uygarlklarn etkisi byktr. Dewey zellikle Yunan uygarlnn sanatn geliiminde ok
etkili olduunu ileri srer. Dewey, bir toplumun kltrel zenginlii, gelimi bir dili, tarihi ve
bir dini yoksa o toplumda sanatn geliemeyeceini dnr. Dewey tarihin sanata etkisini
hermeneutik ile ilikilendirir. Deweye gre din ideal deerler zerine ekillendii iin sanat
din ile zdeletirir. Din gibi sanatn da ilk zamanlarda insanlardan kabul grmediinden
bahseder. Bununla birlikte dinin sanatn geliiminde etkili olduu hatta tamamen dini ierikli
eserler verildiini ifade eder.

310

KAYNAKA

Kitap
Akku, Metin, Klasik Trk iirinin Anlam Dnyas (Edebi Trler ve Tarzlar), Fenomen
Yaynlar, Erzurum 2008.
Altnyelekliolu, Demet, Moskof Cariye Hrrem, Artemis Yaynlar, stanbul 2011.
Altu, Taylan, Kant Estetii, Payel Yaynevi, (2.Bask), stanbul 2007.
Antmen, Ahu, 20.Yzyl Bat Sanatnda Akmlar, Sel Yaynclk, (3.Bask), stanbul
2010.
Arat, Necla, Etik Estetik Deerler, Say Yaynlar stanbul 2006.
Artut, Kazm, Sanat Eitimi (Kuramlar ve Yntemleri), (4.Bask), Ankara 2006.
Ayvazolu, Beir, Ak Estetii (slam Sanatlarn Estetii zere Bir Deneme), tken
Yaynlar, (3.Basm), stanbul 1995.
Ayvazolu, Beir, Gller Kitab: Trk iek Kltr zerine Bir Deneme, Kap
Yaynlar, (9.Basm), stanbul 2007.
Bayram, Yavuz, Eski Trk Edebiyatna Giri EskiTrk Edebiyatnda Anlam
Figrleri/Edebi Sanatlar, (Haz: Ahmet Merter-Ltfi Alc-Muvaffak Eflatun-
Yavuz Bayram-Neslihan Ko Keskin), Aka Yaynlar, Ankara 2006, s.151-
256
Belge, Murat, stanbul Gezi Rehberi, letiim Yaynlar, stanbul 2008.
Bozkurt, Nejat, Sanat ve Estetik Kuramlar, Asa Yaynevi, Bursa 2003
Cmert, Bedreddin, Benedetto Crocenin Estetiinde fade Kavram ve fadenin letimi
Sorunu, DeKi Yaynlar, Ankara 2007.
Cmert, Bedreddin, Estetik, DeKi Yaynlar, Ankara 2008.
Cmert, Bedreddin, Giottonun Sanat, DeKi Yaynlar, Ankara 2007.
abayr, Yaar, stiklal Marnn Tahlili, Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 2010.
Erkal, Abdulkadir, Divan iiri Poetikas(17. Yzyl), Birleik Yaynevi, Ankara 2009.
Erkul, Vedat, Sanat ve nsan, Tima Yaynlar, stanbul 1996.
Erolu Farsakolu, Aye, Hace Muhammed Ltfi Efendinin iirlerinde Din ve Tasavvuf
Kltr, Ik Akademi Yaynlar, stanbul 2010.
Ersoy, Mehmet Akif, Safahat, (Nere Haz: M. Erturul Dzda), TDVY, Ankara 2010.
Gltekin, Reat Nuri, Yaprak Dkm, nklp Kitapevi, stanbul 2008.
311

Hnler, Hakk, Estetikin Ksa Tarihi, Paradigma Yaynclk, (1.Bask), stanbul 1998.
pekten, Haluk, Baki (Hayat Sanat ve Eserleri), Aka Yaynlar, Ankara 2007.
Ksakrek, Necip Fazl, ile, Byk Dou Yaynlar, stanbul 2004
Nahifi, Sleyman, Mesnevi erif, Sadele: Amil elebiolu, Tima Yaynlar, stanbul
2007.
Ortayl, lber, Meknlarla Olaylarla Topkap Saray, Kaynak Kitapl, stanbul 2007.
zden, H. mer, Ak Felsefesi, Ar-Sanat Yaynlar, (1.Basm), stanbul 2007.
zden, H. mer, Estetik ve Tarih Felsefesi Asndan Yahya Kemal, T.C.Kltr
Bakanl Yaynlar, Ankara 2001.
zkan, Serkan, Kayp Gl, Tima Yaynlar, stanbul 2009.
Urgan, Mina, ngiliz Edebiyat Tarihi, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2004.
Timuin, Afar, Estetik Bak, Bulut Yaynlar, stanbul 2005.
Timuin, Afar, Estetik, Bulut Yaynlar, stanbul 2006.
Townsend, Dabney, Estetie Giri, (ev: Sabri Bykdvenci), mge Kitapevi,
(1.bask), stanbul 2002.
Tunal, smail, Grek Estetiki (Gzellik Felsefesi Sanat Felsefesi), Remzi Kitapevi,
(4.Basm), stanbul 1996.
Tunal, smail, Estetik, Remzi Kitapevi, (10.Bask), stanbul 2007.
Tunal, smail, Tasarm Felsefesi(Tasarm Modelleri ve Endstri Tasarm), YEM
Yayn, (3.Bask), stanbul ubat 2009.
Tunal, smail, Sanat Ontolojisi, nklp Yaynlar, stanbul Kasm 2002.
Turgut, hsan, Sanat Felsefesi, niversite Kitapevi, zmir 1993.
Trer, Celal, Pragmatist Estetik (John Deweyin Sanat Felsefesi), Lain Yaynlar,
Kayseri 2009.
Uaklgil, Halit Ziya, Ak Memnu, nklp Yaynevi, stanbul 2010.
Yetkin, Suut Kemal, Estetik Doktrinler, Palme Yaynclk, Ankara 2007.
Ylmaz, Mehmet, Sanatn Felsefesi Felsefenin Sanat, (ev: Nazm zaydn), yopya
Taynlar, (1.Bask), Ankara 2004.
eviri Eserler
Alighieri, Dante, lahi Komedya, (ev: Rekin Teksoy), Olak Yaynlar, stanbul 2009.
Aristoteles, Poetika, (ev: Hasan lhan), Alter Yaynclk, Ankara 2010.
Aristoteles, Nikomakhosa Etik, (ev: Saffet Babr), Ayra Yaynevi, Ankara 1997.
312

Benjamin, Walter, Pasajlar, (ev: Ahmet Cemal), YKY, (Altnc Bask), stanbul 2007.
Bolla, Peter de, Sanat ve Estetik, (ev: Kubilay Ko), Sanat ve Kuram Ayrnt
Yaynlar, Birinci Bask, stanbul, 2006.
Dewey, John, Okul ve Toplum, (ev: Hseyin Avni Baman), Pegem Akademi, Ankara,
2008.
Dewey, John, Deneyim ve Eitim, (ev: Sinan Akll), ODT Yaynclk, Ankara 2007.
Dewey, John, zgrlk ve Kltr, (ev: Vedat Gnyol), Remzi Kitapevi, (3.Bask),
stanbul 1988.
Dewey, John, Demokrasi ve Eitim, (ev: Tufan Gbekin), Yeryz Yaynevi, Ankara
2004.
Dickens , Charles, Zor Gnler, (ev: Ltf Baydoan), Adam Yaynclk, stanbul
2000.
Eco, Umberto, Gzelliin Tarihi, (ev: Ali Cevad Akkoyunlu Alnt Metin ev: Ali
Cevad Akkoyunlu-Sait Maden-Seyhan Levent-Kadriye Gksel-Glseren
Devrim-Tankut Gke-Halil Beyta-lke zge Sevgilier), Doan Kitaplk,
(1.Bask), stanbul 2006.
Eco, Umberto, Gln Ad, (ev: adan Karadeniz), Can Yaynlar, (10.Basm), stanbul
1999.
Edman, Irwin, Sanat ve nsan-Estetie Giri, (ev: Turhan Ouzhan), stanbul 1991.
Farago, Frace, Sanat, (ev: zcan Doan), Dou-Bat Yaynlar, (I.Basm), Ankara
2006.
Fndkolu, Ziyaettin Fahri, Estetik, (Yay. Haz: Rdvan Canm), Yazar Yaynlar,
Ankara 2009.
Fuzuli, Leyla v Mecnun, (ev: Hseyin Ayan), Dergh Yaynlar, stanbul 2005.
Gadamer, Hans-Georg, Gzelin Gncellii, (ev: Fatih Tepebal), izgi Kitapevi,
Konya 2005.
Jimenez, Marc, Estetik Nedir?, (ev: Aytekin Karaoban), Doruk Yaymclk, stanbul
2008.
Kagan, S.Mossej, Estetik ve Sanat Notlar, (ev: Aziz allar), Karakalem Kitapevi,
zmir 2008.
Kant, Immanuel, Gzellik ve Ycelik Duygular zerine Gzlemler, (ev: Ahmet
Fethi), Hil Yayn, stanbul 2010.
313

Kuban, Doan, stanbul Bir Kent Tarihi(Bizantion, Kostantinopolis, stanbul), (ev:
Zeynep Rona), Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Numune
Yaynclk, stanbul 1996.
Lalo, Charles, Estetik, (ev: Burhan Toprak), Hece Yaynlar, Ankara 2004.
Pacteau, Francette, Gzellik Semptomu, (ev: Banu Erol), Sanat ve Kuram Ayrnt
Yaynlar, Birinci Bask, stanbul 2005.
Platon, Devlet, (ev:Yamur Reyhani), Akvaryum Yaynevi, stanbul 2005.
Platon, Symposion (len), (ev: Azra Erhat-Sabahattin Eypolu), Remzi Kitapevi,
(3.Bask), stanbul 1972.
Rowling, J.K., Harry Potter ve Melez Prens, (ev: Sevin Okyay-Kutlukhan Kutlu),
Y.K.Y., stanbul 2005.
Pospelov, N. Gennadity, Edebiyat Bilimi II, (ev: Ylmaz Onay), Bilim ve Sanat
Yaynlar, (Birinci Bask), Ankara 1985.
Saramago, Jose, Krlk, (ev: Aykut Derman), Can Yaynlar, stanbul 2009.
Sartre, Jean Paul, Bulant, Kutup Yldz Yaynlar, 2010.
Schook, John R., Amerikan Pragmatizminin ncleri, , (ev:Celal Trer), niversite
Kitapevi, stanbul 2003.
Schller, Fredrch Von, Estetik zerine, (ev: Melahat zg), Kakns Yaynlar,
(Birinci Bask), stanbul 1999.
Schopenhauer, Arthur, Gzelin Metafizii(Sanatta ve Edebiyatta Gzelin Srlar), (ev:
Ahmet Aydoan), Say Yaynlar(I.Bask) stanbul 2010.
eriati, Ali, Sanat, (ev: Ejder Okumu-amil cal-Said Okumu), ura Yaylar,
stanbul 1997.
eyh Galip, Hsn- Ak, Haz: Muhammed Nur Doan, Yelkenli Kitabevi, stanbul
2006.
Shakespear, William, Hamlet, (ev: Selahaddin Eypolu), Trkiye Bankas
Yaynlar, stanbul 2010.
Tolstoy, Lev Nikolayevi, Sanat Nedir?, (ev:Baran Dural), ule Yaynlar, stanbul
1993.
Townsend, Dabney, Estetie Giri, (ev: Sabri Bykdvenci), mge Kitabevi, (Birinci
Bask), stanbul 2002.
314

Ziss, Avner, Estetik (gereklii sanatsal zmsemenin bilimi), (ev: Yakup ahan),
stanbul 2009.
Yabanc Dil Kaynaklar
Alexander, Thomas M., John Deweys Theory of Art, Experience and Nature: The
Horizons of Feeling, Albany State Universty of New York Press, 1987.
Barnes, C.Albert, Art and Education The Problem of Appreciation, The Barnes
Foundation Press, Pennsiylvania 1954 s.41-47.
Barnes, Art and Education John Deweys Phlosophy of Education, The Barnes
Foundation Press, Pennsiylvania 1954, s.9-21. Barnes Albert C., Art and
Education, Plastic Form, The Barnes Foundation Press, Pennsiylvania 1954,
s.105-122.
Barnes, Albert C Maza, Volette De, Art and Education Expression of Form, The
Barnes Foundation Press, Pennsiylvania 1954, s.160-176.
Barnes-Maza, Art and Education Method, The Barnes Foundation Press,
Pennsiylvania 1954, s.13-21.
Berleant, Arnolt, The Aesthetic Feld A Phenomenology of Aesthetic Experience, New
Zeland, 2000, http://site.ebrary.com/lib/ataturk/Doc
Buermeyer, Laurence, Art and Education Art as Creative, The Barnes Foundation
Press, Pennsiylvania 1954, s.55-65.
Buermeyer, Laurence, Art and Education Mystcsm and Art, The Barnes Foundation
Press, Pennsylvania, 1954, s.76-86.
Buermeyer, Laurence, Art and Education Art and Daydreaming, The Barnes
Foundation Press, Pennsiylvania 1954, s.87-94.
Buermeyer, Laurence, Art and Education The Esthetics of Roger Fry, The Barnes
Foundation Press, Pennsiylvania 1954, s.230-234.
Dewey, John, Art as Experience, Penguin Group, New York 2005.
Dewey, John, Experience and Nature, Allen&Unwin London 1929.
Dewey, John, The Later Works, 1924-1953Volume13: 1938-1939, Edded By Jo Ann
Boydton Textual Editor, Barbara Levine With an ntroduction by Steven M.
Cahn, Southern Illinois Universty Press Carbondale 1992.
Dewey, John, Experience &Education, Kappa Delta Pi, New York 1997.
315

Dewey, John, John Dewey Early Works, 1882-1898 2:1887 Psychology, Designed by
Andor Braun Prinded 2008.
Dewey, John, Philosophy of Education(problem of men), By Littlefield Adams& Co,
Amerika 1958.
Dewey, John, Reconstruction n Phlosopy, Published as a Mentor Book By
Arrangement withThe Beacon Press, New York 1953.
Dewey, John, Art and Education Foreword, The Barnes Foundation Press,
Pennsiylvania 1954, s.3-8.
Dewey, John, Art and Education Experience, Nature and Art, The Barnes Foundation
Press, Pennsiylvania 1954, s.22-31.
Dewey, John, Art and Education Affective Thought n Logc and Paintng, The
Barnes Foundation Press, Pennsiylvania 1954, s.95-104.
Dewey, John-Barnes Alfred C.-Baurmeyer Laurence-Mullen Marry-Volette De Maza,
Art and Education, The Barnes Foundations, Pennsylvania 1954.
Heyfron, Victor, The Development of Aesthetic Experience The Aesthetic Dimension
in Art Education: a Phenomenological View, Edid: Malcolm Ross, Currculum
Issues n Arts Education Volume 3, Pergamon Press, New York 1982, s.27-46.
Hemming, James, The Development of Aesthetic Experience Emotional Development
in Adolessence, Edid: Malcolm Ross, s.155-168.
Gavin, M. Bolton, The Development of Aesthetic Experience Drama as Learning, as
Art and as Aesthetic Experience, Edid: Malcolm Ross, Pergamon Press, New
York 1982, s.137-147.
Jackson, W. Philip, John Dewey and The Lessons of Art, Yale University Press, New
Haven and London, 1998.
Knight William, The philosoph of the Beautiful: Being outlines of the history Aesthetic,
Lessinger 2004.
Mark, S.Micale, The Mind Of Modernism: Medicine, Psyclogy and the Cultural n
Europe, Stanford Unversity Press, Stanford/California 2004.
Louis, Arnaud Reid, The Development of Aesthetic Experience The Consept of
Aesthetic Development, View, Edid: Malcolm Ross, Currculum Issues n Arts
Education Volume 3, Pergamon Press, New York 1982, s.2-26.
Rubidge, Sarah, The Development of Aesthetic Experience Aesthetic Development in
Dance, Edid: Malcolm Ross, Pergamon Press, New York 1982, s.124-136
316

Ross, Malcolm, The Develoment of Aesthetic Experience, Pergoman Press, New York
1982.
Ross, Malcolm, The Development of Aesthetic Experience Knowing Face to Face:
Towards Mature Aesthetic Encountering, Edid: Malcolm Ross, Pergamon
Press, New York 1982, s.78-91.
Santayana, George, The Sense of Beauty: Being the outline of Aesthetic Theory, first
published, New York 1955.
Shusterman, Richard, Practcng Phlosophy Pragmatism and The Phlosophcal Lfe,
Routledge, New York 1997. Shusterman Richard, Pratcng Phlosoph
Pragmatism and The Phlosophcal Life, Routledge, New York 1997.
Shusterman, Body Consciousness A Phlosopy of Mindfulness and Somaesthetics, first
published, Cambridge University Press, New York 2008.
Shusterman, Performing Live Aesthetic Alternatives for The Ends of Art, Cornell
University Press, (first published), London 2000.
Shusterman, Pragmatist Aesthetics Living Beauty, Rethinking Art, Second Edition,
Rowman&Littlefield, New York 2000.
Simpson, Dougles J., Jackson J. B.Michael, Aycock C.Jjudy, John Dewey and the Art of
Teaching, Thousand Oaks, London, New Delhi 1943.
Taylor, Dorothy, The Development of Aesthetic Experience Aesthetic Development in
Music, Ed: Malcolm Ross, Currculum Issues n Arts Education Volume 3, Pergamon
Press, New York 1982, s.94-109.
Zeltner, Phlp M., John Deweys Aesthetic Phlosoph, P.R. Grner, Amsterdam 1975.

ok Yazarl Kitaplar
Bloch Ernst-Lukacs Gyrgy- Brecht Bertolt-Benjamin Walter-Adorno Theodor, Estetik
ve Politika, (ev: nsal Oskay), Alkm Yaynevi, stanbul (Eyll) 2006.
Wellek, Rene- Varren, Austn, Edebiyat Teorisi, (ev: mer Faruk Huyugzel),
Akademi Kitapevi, zmir 1993.
Yaynlanmam Tezler
Erolu, Aye, Henri Bergsonda uur Sezgi likisi, Atatrk niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits, 2007.
317

A Sitesi
Orhan Veli Kank iirleri, Eriim Tarihi:30.05.2011, http://www.iir defteri.com.
Bizans Resim Sanat, Eriim Tarihi: 25.05.2011,
http://www.bigglook.com/bigtravelresim
Roman/BylDa, Eriim Tarihi, 15.06.2011, http://dibnotkitap.net.

Jacques-Edouard Berger Vakf: Dnya Sanat Hazineleri, EriimTarihi:25.05.2011,
http://bergerfoundation.
Mimar Sinan Hakknda Ansiklobedik Bilgi, Eriim Tarihi:3.07.2011, http://www.
trebilgi com.
Sleymaniye Camii,12.06.2011, http//www.3d.meknlar.com.
William Blake, Eriim Tarihi:17.06.2011, http://enwahooart.com.
Wiki Category:Titian_Paintings, EriimTarihi:06.06.2011, http://en.Wikipedia.org.
france/Saint/Victoria, Eriim Tarihi:07.06.2011,http//www.atelier cezanne.com.
Truva/kltr/katlar,Eriim Tarihi:07/062011, http//:anakkaleli.com.
Girit Adas, Eriim Tarihi:07.06.2011, http://Girit Adas/nerdekal.com.tarihi.
Yunus Emre, Eriim Tarihi 1.10.2011http:Webhatt.com.,iirler,

Makaleler
Aydodu, Hseyin, Bergsonun Hakikat Aratrmasnda Sanatn Fonksiyonu, Sosyal
Bilimler Enstits Dergisi., C: 1, Y:2006, S:1.s.179-191
Babayeva, Ekane, Necip Fazl Ksakrekin iirinde Tebih stiare ve Mbalaa
Sanat, Dil ve Edebiyat Dergisi, Ed: Mehmet Kamil Berse, S:17, stanbul 2010,
72-74.
Garip, Recep, Yenilenen Bahar, Dil ve Edebiyat, Ed: Mehmet Akif Berse, S:16,
stanbul 2010, s.40-43.
Yazar, lyas, Necati Beyin Gazellerinde Aan ieklerin Sultan Gl, Turksh
Studies nternational Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish
of Turkic Volume 4/8 Fall 2009, s.2373(2371-2382).
Ansiklopedi Maddesi
Eyice, Semavi, Dnden Bugne stanbul Ansiklobedisi Ayasofya, C:1, Kltr
Bakanl ve Trk Vakf, stanbul 1993, s.446-457.
318

ZGEM
Kiisel Bilgiler
Ad Soyad Aye Erolu
Doum Yeri ve Tarihi
Eitim Durumu
Lisans renimi Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi
Y. Lisans renimi
Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
Felsefe Tarihi Bilim Dal
Bildii Yabanc Diller ngilizce
Bilimsel Faaliyetleri
Deneyimi

alt Kurumlar Milli Eitim Bakanl
letiim
E-Posta Adresi
Tarih

Deneyim Ve Sanat

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Deneyim Ve Sanat

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

JOHN DEWEYDE DENEYM VE SANAT

You might also like