Fakultet kemijskog inenjerstva i tehnologije

Sveuilita u Zagrebu
Seminar 04
KEMIJ SKE REAKCIJ E
REDOKS REAKCIJ E
dr. sc. Biserka Tkalec
dr. sc. Lidija Fura
KEMIJ SKEREAKCIJ E
Kemijska reakcija: promjena kemijskih
svojstava tvari koje meusobno reagiraju,
npr.:
Na (metal) + Cl
2
(otrovni plin) NaCl, sol
(jestiva, kuhinjska)
Jednadba kemijske reakcije: prikaz
kemijske reakcije:
2 Na (s) + Cl
2
(g) 2 NaCl (s)
KEMIJ SKE REAKCIJ E
REAKTANTI PRODUKTI
2 Na + 2 H
2
O 2 NaOH+ H
2
STEHI OMETRI J SKI
KOEFI CI J ENTI
SI MBOLI I FORMULE
KEMIJ SKE REAKCIJ E
I spravni prikaz kemijske reakcije mora zadovoljiti
sljedee uvjete:
a) materijalnubilancu (stalnost broja atoma pojedinog elementa
u kemijskoj reakciji)
b) bilancunaboja ( stalnost ukupnog naboja; zbroj nabojnih brojeva
reaktanata = zbroju nabojnih brojeva produkata)
c) bilancuoksidacijskihbrojeva ( stalnost zbroja oksidacijskih
brojeva, tj. zbroj oksidacijskih brojeva reaktanata
mora biti jednak zbroju oksidacijskih brojeva
produkata)
KEMIJ SKE REAKCIJ E
Primjeri uvjeta a), b) i c) :
2 Na + 2 H
2
O 2 NaOH+ H
2
a)
N (Na) = 2 x 1= 2
N (H) = 2 x 2 = 4
N (O) = 2 x 1 = 2
N (Na) = 2 x 1= 2
N (H) = 2 x 1 + 1 x 2 = 4
N (O) = 2 x 1 = 2
b) MnO
4
-
+ 5 Fe
2+
+ 8 H
+
Mn
2+
+ 5 Fe
3+
+ 4 H
2
O
1 X (-1) + 5 x (+2) + 8 x (+1) = (+17) 1 X (+2) + 5 x (+3) + 4 x 0 = (+17)
c)
2 Na + 2 H
2
O
0 I (-I I )
2 NaOH + H
2
2 x 0 + 2 x 2 x (I) + 2 x (-II) = 0 2 x (I) + 2x (-II) + 2 x (I) + 2 x 0 = 0
I (I I ) I 0
KEMIJ SKE REAKCIJ E
Vrste reakcija
1. REDOKSREAKCI J E: promjena oksidacijskog broja pojedinih atoma
u reaktantima i produktima zbog a) izmjene elektrona (e
-
) ili zbog
b) premijetanja atoma i preraspodjele gustoe elektronskog oblaka u
atomima molekula:
2. KOMPLEKSNE REAKCI J E :
Reakcije nastajanja i raspada kompleksnih spojeva : izmjena liganda odnosno
promjena koordinacijskog broja:
0 (-II) I I (II) (-III) I I I (-II)
b) P
4
+ 3 OH
-
+ 3 H
2
O PH
3
+ 3 H
2
PO
2
-
kovalentni spojevi
a) 2 Na + Cl
2
Na
+
Cl
-
ionski spojevi
0 0 I (-I)
[Cu(H
2
O)
4
]
2
+
+ 4 NH
3
[Cu(NH
3
)
4
]
2
+
+ 4 H
2
O
KEMIJ SKE REAKCIJ E
Protolitike reakcije : dolazi do prijenosa protona (ion vodika):
NH
3
+ H
2
O NH
4
+
+ OH
-
Reakcije taloenja i otapanja :
Ag
+
(aq) + Cl
-
(aq) AgCl (s)
3. REAKCI J E ASOCI J ACI J E I DI SOCI J ACI J E: asocijacija i disocijacija
molekula, atoma ili iona, npr:
2 NO
2
N
2
O
4
KEMI J SKE REAKCI J E-REDOKSREAKCIJ E-UVOD
1. ELEKTRONEGATI VNOST snaga (jakost)
kojomatomnekog elementa privlai elektrone u
KEMI J SKOJ VEZI . I skazuje se brojano relativnim
jedinicama na skali od0,7 (Fr, Cs) do 4 (F), tj.
koeficij entomrelativne elektronegativnosti,
Linus Pauling.
Vei koeficij ent relativne elektronegativnosti
atomjae privlai elektrone u KEMI J SKOJ VEZI .
(VANO! RAZLI KOVATI od pojma elektronski afinitet,
koji predstavlja energiju koja se oslobaa ako pojedinani atom
uplinovitomstanjuprimi jedan elektron.)
KEMI J SKE REAKCI J E-REDOKSREAKCIJ E-UVOD
2. OKSIDACIJ SKI BROJ (I UPAC) nekog
elementa u bilo kojoj kemijskoj jedinki jest broj
(elementarnih) naboja koji bi ostali na
promatranom atomu, ako bi se elektronski par
svake veze koju taj atom stvara s atomomdrugog
elementa u toj kemijskoj jedinki, pripisao
elektronegativnijemodta dva atoma.
I LI
OKSI DACI J SKI BROJ (stehimetrijska valencij a) nekog
elementa je razlika izmeu broja elektrona nekog atoma u
njegovu elementarnom stanju i broja elektrona koje je taj
atom dao ili primio veui se s atomima nekog drugog
elementa u molekuluili ion.
KEMI J SKE REAKCI J E-REDOKSREAKCIJ E-UVOD
VRI J EDNOST OKSI DACI J SKOG BROJ A
0 atomje u elementarnomstanju (neutralnom)
+ manjak elektrona u atomu ili manja gustoa
elektronskog oblaka oko jezgre atoma, s
obzirom na broj elektrona ili gustou
elektronskog oblaka u neutralnom atomu
- viak elektrona u atomu ili vea gustoa
elektronskog oblaka oko jezgre atoma, s
obzirom na broj elektrona ili gustou
elektronskog oblaka u neutralnomatomu
KEMI J SKE REAKCI J E-REDOKSREAKCIJ E-UVOD
U kemijskimspojevima se oksidacijski broj pie odmah iza
imena elementa, u okrugloj zagradi, npr., eljezov(I I )
klorid, eljezov(I I I ) klorid.
U kemijskim jednadbama koje prikazuju redoks reakcije,
oksidacijski broj se pie iznad simbola elementa u formuli
spoja. Pozitivni oksidacijski broj se pie bez predznaka, a
negativnom oksidacijskom broju ispred rimskog broja pie
predznak-.
Oksidacijski broj nekog elementa u bilo kojoj
kemijskoj jedinki ovisi o elektronegativnosti atoma
elemenata koji grade tu kemijsku jedinku i odreuje
seprema jednostavnim, dogovorenimpravilima.
KEMI J SKE REAKCI J E-REDOKSREAKCIJ E-UVOD
1. Oksidacijski broj atoma (Cu, Fe) ili molekule u
elementarnom stanju, bez obzira na sloenost
molekule (H
2,
S
8
) je (0).
2. Oksidacijski broj vodika je uvijek (I ), osim u
metalnimhidridima u kojima je (-I ), npr. LiH.
3. Oksidacijski broj kisika je uvijek (-II ), osim u
peroksidima u kojima je (-I ), npr. H
2
O
2
i u
superoksidima u kojima je (-1/ 2), npr. K
2
O. U
spojevima s najelektronegativnijim elementom
fluoromje (I I ).
0 0
0
I (-I)
0
I (-I)
I (-1/ 2)
KEMI J SKE REAKCI J E-REDOKSREAKCIJ E-UVOD
4. Oksidacijski broj svih jednoatomnih iona
(gradivne estice ionskih spojeva) jednak je naboju
iona (npr. u ionu Br
-
oksidacijski broj broma je (-I ),
a u ionu Cr
3
+
oksidacijski broj kroma je (II I ); npr. u
spoju kalcijevom kloridu, (CaCl
2
), oksidacijski broj
kalcija je (II ) jer je kalcijev atom iz valentne
ljuske otpustio dva e
-
, pri emu je nastao ion
Ca
2
+
, dok je oksidacijski broj klora (-I ) jer je svaki
klorov atom u svoju valentnu ljusku primio po
jedane
-
, pri emu su nastali ioni Cl
-
).
5. Zbroj oksidacijskih brojeva svih atoma u
neutralnoj molekuli ili formulskoj jedinki mora
biti jednak nula (HOCl, NaCl).
I (-II) I I -I
KEMI J SKE REAKCI J E-REDOKSREAKCIJ E-UVOD
6. Zbroj oksidacijskih brojeva atoma u vieatomnim
ionima mora biti jednak naboju iona (npr., SO
4
2
-
,
sumpor je (VI ), a kisik je (-I I ), pa slijedi da je:
1 x (VI ) + 4 x (-I I ) = 2-).
7. U kovalentnim spojevima oksidacijski broj nekog
atoma jednak je zamiljenom naboju koji ostaje na
tom atomu kada se zajedniki elektronski parovi
dodijele elektronegativnijem atomu (npr., PCl
3
,
oksidacijski broj fosfora je (I I I ), jer je njegov koef.
elektroneg. 2,2; oksidacijski broj klora je (-I ), jer je
njegov koef. elektroneg. 3,2).
KEMI J SKE REAKCI J E-REDOKSREAKCIJ E-UVOD
8. Oksidacijski broj fluora (F) je uvijek (-I ) jer je
fluor najelektronegativniji element.
9. Oksidacijski broj alkalijskih elemenata je uvijek
(I ), a zemnoalkalijskih elemenata je uvijek (I I ).
KEMI J SKE REAKCI J E-REDOKSREAKCIJ E-UVOD
NAJVEA VRIJEDNOST POZITIVNOG I
NEGATI VNOG OKSI DACI J SKOG BROJ A
1. NAJVEI POZI TI VNI oksidacijski broj ELEMENATA
GLAVNI H SKUPI NA (1., 2., 13. 18.) u PSE jednak je
zadnjoj znamenci broja skupine u kojoj se element
nalazi (tj.: od skupine 13. 18. = broj skupine 10), tj. jednak
je broju elektrona u vanjskoj ljusci atoma dotinog
elementa i NE MOE BI TI VEI ODVI I I (npr. XeO
6
4-
).
(npr. klor je u 17. skupini PSE i u vanjskoj ljusci ima 7 elektrona,
pa je njegov najvei pozitivni oksidacijski broj: 17 10 = VI I )
NAPOMENA:
NAJVEI POZITIVNI oksidacijski broj PRIJ ELAZNIH ELEMENATA
- od 3. do 7. skupine jednak je broju skupine
- od 8. 11. skupine PSE se u periodama s lijeva na desno smanjuje, ali u
skupini odozgo prema dolje raste i NAJ VIE je VIII. (npr. OsO
4
Os(VIII), O(-II))
- lantanoidima je u pravilu III
- aktinoidima je od III do VI
VIII (-II)
KEMI J SKE REAKCI J E-REDOKSREAKCIJ E-UVOD
2. NAJVEI NEGATI VNI oksidacijski broj ELEMENATA
nekih GLAVNI H SKUPI NA 14.(C, Si)-17.(osim F) u PSE
dobije se tako, da se od zadnje znamenke broja
skupine u kojoj se element nalazi odbije broj 8, tj. da
se od broja elektrona u vanjskoj ljusci atoma
dotinog elementa odbije broj 8.
(npr., duik je u 15. skupini PSE i u vanjskoj ljusci ima 5
elektrona, pa je njegov najvei negativni oksidacijski broj:
5 8 = I I I ).
NAJVEI BROJ ELEKTRONA U VANJSKOJ LJUSCI
ATOMA ELEMENTA I ZNOSI OSAM.
KEMI J SKEREAKCI J E-REDOKSREAKCIJ E-UVOD
OKSI DACI J A:
uklanjanje elektrona (e
-
) s neutralnog atoma, npr.:
Na Na
+
+e
-
; Na(0) Na(I )
ili iona, npr.: Fe
2+
Fe
3+
+ e
-
; Fe(I I ) Fe(I I I )
ili smanjenje gustoe elektronskog oblaka oko jezgre atoma
unutar molekule, npr. (nepotpuna jednadba):
4 PH
3
P
4
O
10
+ 4 x 8 e
-
; P(- I I I ) P(V)
ili iona, npr. (nepotpuna jednadba):
SO
3
2
-
SO
4
2
-
+ 2 e
-
; S(I V) S(VI )
POSLJ EDICA: POVEANJE OKSI DACI J SKOG BROJ A ATOMA
KEMI J SKE REAKCI J E-REDOKSREAKCIJ E-UVOD
REDUKCI J A:
dodavanjeelektrona (e
-
) nekom neutralnom atomu, npr:
Cl
2
+ 2 e
-
2 Cl
-
; Cl(0) Cl(-I )
ili monoatomnom ionu, npr.: Fe
3+
(aq)
+ e
-
Fe
2+
(aq)
; Fe(I I I ) Fe(I I )
ili poveanje gustoe elektronskog oblaka oko jezgre atoma unutar
molekule, npr. (nepotpuna jednadba):
N
2
H
4
+ 2 x e
-
2 NH
3
; N(- I I ) N(- I I I )
ili iona, npr. (nepotpuna jednadba):
MnO
4
-
+ 3 e
-
MnO
4
2
-
; Mn(VI I ) Mn(VI )
POSLJ EDICA: SMANJ ENJ E OKSI DACI J SKOG BROJ A ATOMA
KEMI J SKE REAKCI J E - REDOKS REAKCIJ E
REDOKS REAKCI J E su reakcije OKSI DACI J E i
REDUKCI J E kod kojih dolazi do potpunog prijenosa
elektrona (e
-
) s atoma manj e elektronegativnosti na
atom vee elektronegativnosti, pri emu nastaju ionski
spojevi, ili do djelominog prijenosa elektrona (e
-
), tako da
je gustoa elektronskog oblaka vea oko jezgre atoma
vee elektronegativnosti, a manja oko jezgre atoma
manj e elektronegativnosti, pri emu nastaju kovalentni
spojevi.
U OBA SE SLUAJA MIJENJA OKSIDACIJSKI BROJ
ATOMA
KEMI J SKE REAKCI J E REDOKS REAKCIJ E
J EDNADBA REDOKS REAKCI J E SE UVI J EK PI E KAO
DA J E DOLO DO POTPUNOG PRI J ELAZA ELEKTRONA
Redoslijed koraka pri rjeavanju redoks jednadbe:
1. Odrediti oksidacijske brojeve svih atoma u reaktantima i
produktima (molekule, ioni, jedno- ili vieatomni elementi)
2. Utvrditi koja vrsta (vrste) se oksidira , a koja se reducira
3. Izjednaiti broj ukupno otputenih i broj ukupno primljenih
elektrona (e
-
)
4. Kada se postignu ti uvjeti, stehiometrijski koeficijenti onih vrsta
koje su promjenile oksidacijski broj NE SMIJ E SE TI J EKOM
DALJ EGIZJEDNAAVANJA jednadbeMI J ENJ ATI
KEMI J SKE REAKCI J E - REDOKS REAKCIJ E
Naini rjeavanja redoks jednadbi
a) PARCI J ALNOrjeavanje jednadbe postavljanjem
pojedinanih jednadbi oksidacije i redukcije
MnO
4
-
+ Fe
2+
+ H
+
Mn
2+
+ Fe
3+
+ H
2
O
Redukcija: MnO
4
-
+ H
+
+ e
-
Mn
2+
+ H
2
O
VI I -I I
Oksidacija: Fe
2+
- e
-
5Fe
3+
I I
5
-I I
4 8
/ X 5 5 5
Sumarno:
MnO
4
-
+ 5 Fe
2+
+ 8 H
+
Mn
2+
+ 5 Fe
3+
+ 4 H
2
O
KEMI J SKE REAKCI J E - REDOKS REAKCIJ E
MnO
4
-
+ Fe
2+
+ H
+
Mn
2+
+ Fe
3+
+ H
2
O
VI I -I I I I I I I
+5 e
-
5
I I
- e
-
/X 5
5 4 8
Fe
2+
... redukcijsko sredstvo, jer gubi e
-
i pritom se samoksidira, a permanganat
ion prima te elektrone i pritom se reducira
MnO
4
-
... oksidacijsko sredstvo, jer oduzima e
-
eljezovu(II) ionu i oksidira ga, a
sam se reducira
b) I ZRAVNOrjeavanje jednadbe, bez pisanja pojedinanih
jednadbi oksidacije i redukcije
KEMI J SKE REAKCI J E - REDOKS REAKCIJ E
- na kraju je potrebno !!!
provjeriti da li je izjednaen broj atoma pojedinih elemenata na
lijevoj i desnoj strani
provjeriti da li je suma nabojnih brojeva reaktanata jednaka
sumi nabojnih brojeva produkata
Domaa zadaa
1. M Sikirica: Stehiometrija
a) 4.1. 4.8.; 4.9. ; 4.11.b), d), e); 4.12 g); 4.13 b), d), c), g), k), m),
4.15 f), h), m), o), t) i u) (sve ostale zadatke vjebati).
b) poglavlje III : proitati str. 35 40.
2. I. Filipovi: Opa i anorganska kemija
a) primjeri i zadatci: str. 471 primjer 1. i 2. ; str. 476. 8.7.1.-8.7.31.
b) proitati i prouiti: poglavlje IV (str. 89 - 92)
KAKO BI STE USPJ ENO SVLADALI RJ EAVANJ E REDOKS J EDNADBI ,
NEOPHODNO J E DA KONTI NUI RANO VJ EBATE I ZRADU ZADATAKA
PREMAGORNJ EMPOPI SU.