After 2nd world war, Turkey tired to cross multie parties demokracy when it tried before for two times but it couldn"t get sucess couse lots of varied factore. The most disturbig subject of Democrat Party"s during their power was between Turkey, England and Grek but then becane on interastend problem with attendances of UN independent Cybrus Republic.
After 2nd world war, Turkey tired to cross multie parties demokracy when it tried before for two times but it couldn"t get sucess couse lots of varied factore. The most disturbig subject of Democrat Party"s during their power was between Turkey, England and Grek but then becane on interastend problem with attendances of UN independent Cybrus Republic.
After 2nd world war, Turkey tired to cross multie parties demokracy when it tried before for two times but it couldn"t get sucess couse lots of varied factore. The most disturbig subject of Democrat Party"s during their power was between Turkey, England and Grek but then becane on interastend problem with attendances of UN independent Cybrus Republic.
After 2nd world war, Turkey tired to cross multie parties demokracy when it tried before for two times but it couldn"t get sucess couse lots of varied factore. The most disturbig subject of Democrat Party"s during their power was between Turkey, England and Grek but then becane on interastend problem with attendances of UN independent Cybrus Republic.
SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLM DALI TRKYE CUMHURYET TARH BLM DALI
19501960 ARASI TRK DI POLTKASI
Yksek Lisans Tezi
Hazrlayan Muharrem GM
Danman Prof. Dr. Mithat BAYDUR
BOLU 2006
ii
ABSTRACT THE TURKISH FOREIGN POLCY 1950-1960 Muharrem GM Masters Thesis Department of History History of the Turkish Republc Supervisor : Prof. Dr. Mithat BAYDUR June 2006, 105 pp. After USA and demokracy contries man the 2nd world war, Turkey tired to cross multie parties demokracy when t tried before for two times but t couldnt get sucess couse lots of varied factore. In conclussien two n 1950. Demokratc Party had been the goverment by getting a big vote average and tried to manage Turkey for a long time betwen 1950-1960. Daring this ten years serrion, Turkey had seen benefts of joing in Korean war with 4500 soldier with attendng NATO. The leoder of Democratc Party, Adnan Menderes and his partys arm was to follow a sensitive and peace ful political arguments in Turkey and the world. After the they signed Irag and Badat pakt in Middle East and Balkan Pact with Yugoslavia and Greek. By the vay Turkey praved that they are the strategic ortak of NATO also act like big brother of Middle East never theles life of Paktsdidnt went for long time so Demokratc Party couldnt get succes in this project. The most disturbig subject of Demokratc Partys durng their power was between Turkey, England and Grek but then becane on nterastend problem with attendances of UN ndependent Cybrus Republc had been fonded with Zurh and London pacts. All of the big dreams of Democrat Partys when they were muhalefet had been broken down gurng their ten years power. Their economical waluaton programmes and demokracy project
iii
had been feel dawn turned into pressure and rejme. In the nence political slogan had dropped ts mask. When the army got the power in 27 th May of 1960. Democratc had last ts dreams and ihanet etmek ts slogans and died manen and 27 th May revoluton of army killed it fiilen and ts hukuksal death n 29 th September of 1960 with decson of Fundamental Law Court, the party was closed.
iv
ZET 19501960 ARASI TRK DI POLTKASI Muharrem GM Yksek Lisans Tezi Tarih Anabilim Dal Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Bilim Dal Tez Danman: Prof. Dr. Mithat BAYDUR Haziran 2006, 105 Sayfa. kinci Dnya Savan Amerika Birleik Devletlerinin ban ektii demokrasi cephesinin kazanmas ile Trkiye demokratik lkeler iinde yer almak amacyla Atatrk zamannda iki defa denenmesine ramen eitli nedenlerden dolay tam anlam ile baarl olamad ok partili hayata geii bir kez daha denedi. Bunun sonucunda Trk Siyasal hayatna 1946 ylnda giren Demokrat Parti 1950 ylndaki seimlerde oylarn byk ounluunu alarak tek bana iktidar oldu. Trkiyeyi 1950-1960 arasnda on yl gibi uzun bir sre ynetmeye alt. Bu on yllk sre iinde Trk d politikasnda; nce 1950 ylnda Kore Savana 4500 kiilik asker ile katlan Trkiye, bu savaa giriin meyvesini 1952 ubatnda NATOya dhil olmakla ald. Demokrat Parti lideri Adnan Menderesin ve partisinin amac ite ve dta haysiyetli, demokratik, bar bir politika izlemekti. Bunun iin nce Balkanlarda, Yunanistan ve Yugoslavya ile Balkan Paktn sonra Orta Douda Irak ile Badat Paktn imzalad. Bylelikle hem mensubu olduu NATOnun en byk stratejik orta olduunu kantlam hem de blgede aabey roln stlenmiti. Ancak Paktlarn mrleri uzun olmad. Dolaysyla Demokrat Partide hayal krklna urad. Demokrat Partiyi on yllk iktidar boyunca en ok megul eden konu Kbrs Sorunu idi. lk balarda ngiltere, Yunanistan ve Trkiye arasndaki sorun zamanla uluslar aras arenaya tanm ve
v
BMin de araya girmesi ile Zrich ve Londra Antlamalar ile Bamsz Kbrs Cumhuriyeti kurulmutu. Demokrat Partinin muhalefette iken yaratt btn byk hayaller on yllk iktidarnn sonucunda tamamen krlmt. ktisadi refah enflasyon duvarna arpm, demokrasi vaatleri bir bask ve zorbalk rejimine dnmt. Nihayet haysiyetli d politika slogan, zamanla maskesini yznden drmt. 27 Mays 1960ta ordu iktidar ele ald zaman, Demokrat Parti ideallerini yitirmi, vaatlerine ihanet etmi, zaten manen lmt. 27 Mays hareketi onu fiilen ldrd. Hukuksal lm ise 29 Eyll 1960 tarihinde, Anakara Drdnc Asliye Hukuk Mahkemesinin verdii kapatma karar ile gerekleti.
vi
TEEKKR almam srasnda bana rehber olduu iin tez danmanm Sayn Hocam Prof. Dr. Mithat BAYDURa sonsuz sayg ve teekkrlerimi sunarm. Yksek Lisans renimime balamamda yardmc olan ve renim sresince ders aldm bata Do. Dr. Behet Kemal Yeilbursa hocam olmak zere, sayn hocalarm Prof. Dr. Yaar AKBIYIKa, Do. Dr. Mustafa GENCERe, Yrd. Do. Dr. Levent KAYAPINARa, Yrd. Do. Dr. Cemal AVCIya, Ara. Gr. mer METNe, ayrca katklarndan dolay Nermin KILIa teekkr ederim. Ayrca almalarm srasnda bana yardmc olan ktphanede alan arkadam Ahmet Kahramana teekkr ediyorum. Nihayet benden maddi ve manevi desteini esirgemeyen aileme minnettarm.
vii
NDEKLER
ABSTRACT................................................................................................iii ZET ..........................................................................................................v THAF ........................................................................................................vii TEEKKR...............................................................................................viii NDEKLER ...........................................................................................ix KISALTMALAR.........................................................................................xi N SZ ......................................................................................................xii GR ..........................................................................................................1
BLM I SOUK SAVA DNEM 1.1. Souk Sava ve Uluslar aras Sistem: ift Kutupluluk ...................10 1.2. Trk - Amerikan likileri ...............................................................20 1.3 Trk Sovyet likileri ....................................................................25 1.4 Dnemin Trk Siyasal Hayat ve Demokrat Partinin Kuruluu ....29
viii
BLM II SSTEMLE BULUMA 2.1. Kore Sava ve Savaa Giri............................................................43 2.2. Trkiyenin NATOya Dahil Olmas...............................................49
BLM III SSTEMDEK GREV VE BEKLENTLER 3.1. Souk Savan Orta Douya Kaymas ve Badat Pakt ..............55
BLM IV KIBRIS SORUNU 4.1. Tarihsel Srete Kbrsn Konumu ve nemi...............................67 4.2. Kbrs Sorununun Ortaya k....................................................71 4.3. Ankarann Tepkisi ........................................................................75 4.4.Balkan Pakt.....................................................................................81 4.5. Londra Konferans ve 6/7 Eyll Olaylarnn Ortaya kmas ...85
SONU ...............................................................................................95 KAYNAKA .....................................................................................101
ix
KISALTMALAR
ABD : Amerika Birleik Devletleri a.g.e. : Ad geen eser a.g.m. : Ad geen makale BM : Birlemi Milletler C. : Cilt CHP : Cumhuriyet Halk Partisi ev. : eviren DP : Demokrat Parti haz. : Hazrlayan s. : Sayfa S. : Say TBMM : Trkiye Byk Millet Meclisi T.C. : Trkiye Cumhuriyeti yay. : Yaynlayan
x
N SZ
Bu almada, kinci Dnya Savan demokrasi taraftar olan devletlerin kazanmas ile dta yeni oluan dnya dzeninde yer arayan Trkiyenin ite ok partili hayata gemesinden sonra, 1950 ylnda iktidar olan Demokrat Partinin izlemi olduu d politika irdelenmektedir. Tez giri, drt ana blm, sonu ve kaynakadan olumaktadr. Giri blmnde Trkiyenin Osmanldan itibaren Batllama sreci ele alnm ve Demokrat Partinin de Batya yneliinin sebeplerine deinilmitir. Birinci blmde, sava sonras oluan yeni dzen ve Trkiyenin bu yeni dzende iki byk devlet ile olan ilikileri ve Demokrat Partinin iktidar oluu anlatlmaktadr. kinci blmde, Kore Savana giri ve bu savan getirdii NATO yelii ve sonular incelenmektedir. nc blmde, Demokrat Partinin Orta Dou politikas ve bu politika sonucunda imzalanan Badat Pakt ve paktn Trkiyenin ilikilerinde oynad role deinilmekte, drdnce blmde ise Demokrat Partinin, Kbrs politikas incelenmektedir. Sonu blmnde ise Demokrat Partinin on yllk iktidar dnemindeki d politikasnn genel deerlendirilmesi yaplmtr.
1
GR
D politika, gnlk hayatta ve literatrde sk sk kullanlan kavramlardan biri olmasna ramen, kavramn anlam konusunda tam bir uzlama yoktur. Gnlk hayatta d politika kavram, genellikle uluslar aras ilikiler kavram ile e anlaml olarak kullanlrken; akademisyenler kavramn anlam konusunda farkl grlere sahiptirler. D politika konusunda iki grup tanmlama vardr. Birinci grup tanmlar, politika kavram zerinde younlar. Bu tanm yapanlara gre d politika, devletin politika yapclarnn, uluslar aras sistemdeki dier devletler veya uluslar aras aktrlere dnk olarak gelitirdii stratejiler, planl davran kalplar ve hedefe ulama abalarnn btndr. Burada asl ama, bir politika (policy), yani hedefler listesi tayin etmektir. kinci grup tanmlar, d politikann d boyutu zerinde younlar. D devletin i egemenlik alan dnda kalan btn uluslar aras alan, yani devletin kendisi dndaki btn devletleri veya ortam ifade eder. D kavramnn nemi, onun devletin otoritesi ve yetkisi dnda olmasndan kaynaklanr. Devlet kendi lkesi ierisinde meru yollardan her trl politikay gelitirme ve uygulama gcne sahipken, dta byle bir frsata sahip deildir. nk darda baka devletlerin egemenlii ve otoritesi mevcuttur. Bir devletin d politikasn etkileyen, politik, sosyal, ekonomik ve normatif faktr gibi birok faktrler vardr. 1 Ancak d politika, ilgili ulus devletin yetkili organlar tarafndan oluturulur, fakat d yani uluslar aras ortamda uygulanr. D politika yapl itibari ile znde dier devlet politikalarna benzer. nk aynen dier politikalar (rnein, salk, kltr, eitim vs.) gibi yrtme erki tarafndan oluturulur. Fakat dier yandan, d politika zellii itibaryla i politikalardan olduka farkl bir nitelik tar. D politika dier politikalardan farkl olarak, devletin siyasi ve hukuki otorite alan dnda, yani uluslar aras ortamda
1 Fatih Karaosmanolu, nsan Haklar Amal Trk D Politikas: Bir Faktr Olarak Agit nsan Haklar Normlar, 21. Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.103.
2
uygulanr. Bu nitelii nedeniyle, d politika hem i politika srecini hem de uluslar aras politika srecini kapsar. 2
Her ne kadar Siyaset snrda durur dense de i politika ve d politika birbirine sk skya alakaldr. Christopher Farrandsn vurgulad gibi D politika sosyal bir hadisedir. Karar verici sekinlerin gc ve otoriteyi kullanrken deerlerini, beklentilerini ve faraziyelerini ierisinde bulunduklar toplumdan alrlar. Bu toplum demokratik izgide olabilir de olmayabilir de. te bu nedenle d politikaya dair kararlar, i politik artlardan bamsz deildir ve bu artlardan bire bir etkilenir. lkemizde yllarca i politikann d politika ile gerek balants plralist bir yapnn eksiklii dolaysyla oluturulamad ya da ksmen var olan balantlarda yine bu oulcu demokrasinin eksiklii dolaysyla i politikann d politikaya yansmasna engel oldu. D politikamzda istikrar salayan husus Osmanldan Cumhuriyete aktarlan ve devam ettirilen brokrasi ve devlet gelenei olmutur. 3 lkemizde zellikle kinci Dnya Savandan sonra hkmetlerin ald kararlar daha ok toplumsal baskyla veya kontrolle ekillenmitir. siyasi yaamda deiiklikler ve d evredeki deiiklikler lkemizde i politika ile d politika arasnda ayrm yapmay zorlatrmtr. imdi son yz elli ylmzda lke politikasnn hangi ynde seyrettiine ksaca gz atalm. Bylelikle 19501960 arasnda Menderesin neden daha ok Bat yanls bir d politika izlediini daha iyi anlam oluruz. Tanzimat ile balayan Batllama hareketleri Osmanl Devletinin ayn zamanda d politikasn da oluturmaktayd. Tanzimat, Osmanl Devletinde ve toplum hayatnda yaklak iki yz yldan beri sregelen slahat eilim ve giriimlerinin uygulamaya geirilmi nemli bir aamasn oluturmaktadr. Tanzimatla birlikte Osmanl reform hareketi, ncekilerden farkl olarak nitelik, yn, hz ve kapsam asndan byk bir deiiklik gsterdi. Bu hareketin etkileri kendi dnemi ile de snrl kalmayp I. ve II. Merutiyet rejimlerini ve bir ok fikri
2 Ramazan Gzen, D Politika Nedir?, 21. Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.3-4. 3 Selahaddin Bakan, Teoriler Inda D Politika, 21. Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.9-10.
3
ve siyasi hareketi ortaya kard gibi Trkiye Cumhuriyetinin temelini oluturan kurum ve fikirlere de kaynaklk etti. 4
Jn Trklerin, Osmanl Devletinin son yllarnda d politikada yanl uygulamalar yannda Pan Osmanl, Pan Trk, Pan slm ve Batllama gibi birbirleriyle elime halindeki akmlara balanmalar, Osmanl Devletini maceralara srklemitir. Ancak Balkan Harplerinden sonra, yabanc unsurlarn ounlukta bulunduklar lkelerin tasfiyesi zerine mparatorluk iinde Trkler ounluk durumuna gelebilmilerdir. Birinci Dnya Savandan sonra mparatorluk iinde Trklerin ounlukta bulunduu lkelerin paralanmas zerine Mustafa Kemal, gemi hatalar tashih ederek, Trk unsurundan kurulu milli bir devlet tekil etmek teebbsne girimitir. 5
17 Aralk 1908de II. Merutiyet Meclisinin almalarna balamasyla d politika kavram yeniden tartma platformuna ekilmitir. Bu dnemde Osmanl Devleti ynetici eliti, daha nce uygulamaya alt denge politikasn devam ettirmekle birlikte d dayanann hangi devlet olmas gerektii hususunda farkl grleri tartmak zorunda kalmtr. ttihat ve Terakki Frkas daha ok Almanya; Hrriyet ve tilf Frkas ise ngiltere-Fransa yanls bir politikann tatbik edilmesinden yana olmulardr. Alman yanllarnn stnl ile sonulanan bu politik tercihle Birinci Dnya Savana giren Osmanl Devleti, artk toprak btnln koruma gayretine girecek, byk devletlerin yardmn beklemek gibi dar bir hkmet politikasnn iine hapsolacaktr. Birinci Dnya Sava yenilgisinden sonra balayan Milli Mcadele dneminde, iki ayr yapya dayanan bir d politika takip edilmitir. lkedeki iki ballktan doan bu farkllk, stanbul Hkmetinin mevcudiyetinin yan sra, Mustafa Kemal Paann Anadoluya gemesi ile birlikte oluan Heyet-i Temsiliye ve daha sonra tesis edilecek olan Ankara Hkmetinden kaynaklanmaktadr. stanbul Hkmetinin takip ettii politika ngiltere ve mttefiklerine kar Milli Mcadele boyunca teslimiyeti bir tarzda gelime gstermitir. stanbul Hkmetinin bu yolu tercih etmesi Birinci Dnya Savandaki pozisyonunu affettirme amacna
4 Veysel K. Bilgi, Politika D Politika Etkileimi, 21. Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.112. 5 Mehmet Gnlbol, Cem Sar, Atatrk ve Trkiyenin D Politikas (1919-1938), Ankara: AKDTYK, Atatrk Aratrma Merkezi, 1997, s. 142.
4
ynelikti. Heyet-i Temsiliye bakan sfat ile Mustafa Kemal Paann takip ettii d politika ise stanbuldakinden ok farkldr. Mustafa Kemal Paa, Milli Mcadele hareketinin balamas ile birlikte ortaya koyduu d politikann temel esaslarn Misak- Milliye dayandrmtr. Milli Mcadele hareketinin milli snrlara dayal ve tam anlam ile bamsz bir devlet olmaktan baka bir ama tamadn aka ortaya koymutur. Bu idealini gerekletirmeye alrken de batl devletler arasndaki ekimelerden yararlanmay bilmitir. Ayrca byk devletlerin yeni bir savaa rahatlkla giremeyeceklerini tespit ederek, Milli Mcadele dnemi boyunca bu ve buna benzer durumlardan byk bir ustalkla yararlanmtr. 6
1914- 1918 arasnda drt yl sren Birinci Dnya Sava sonunda 30 Ekim 1918de Limni limannda Agememnon gemisinde imzalan Mondros Atekes Antlamasnn 7. maddesine dayanarak Trk topraklarnn tilaf Devletleri tarafndan igal edilmesi ile 19 Mays 1919da balayan Ulusal Kurtulu Sava, Lozan Antlamasnn imzalanmas ile 1923 ylnda sona ermitir. Mustafa Kemalin Anadoluda giritii ulusal hareket Batl devletlere kar olmakla beraber, Batl devlet anlayna kar deildi. 7
Lozan Antlamas: Gen Trkiye devletinin Mustafa Kemal nderliinde, Trk milletinin hem Osmanl Devletine ve onun prensiplerine, hem de Osmanl Devleti ile i birlii iine girmi olan tilaf Devletlerine kar hukuki olarak elde ettii ve bunu da siyasal bir belge ile tescil ettirdii bir antlamadr. 8
Atatrk dnemi d politika gelimelerini, Milli Mcadele dnemi ve Cumhuriyet dnemi (Lozan Antlamas sonras) olmak zere iki srete ele almak en isabetli yoldur. Birinci ksmda yani milli mcadele devrindeki Trk D Politikasnda sava ve diplomasinin birlikte yrtldn grmekteyiz. Bu politika Trk ordularnn sava gcn arttrrken, dmanlarn tecavz ve direnme glerini azaltyordu. 9
6 Semih Yaln, Atatrkn Milli D Siyaseti, Ankara: Berikan Yaynlar, 2000, s.2-3. 7 Gnlbol - Sar, a.g.e., s.3. 8 Vehbi Tanfer, 9 Eyll 1922-24 Temmuz 1923 tarihleri arasnda Trkiyenin Uluslararas Alanda Hukuksal Ynden Kabul ve zlenen D Politikann zellikleri , Milli Mcadele Tarihi Makaleler-, yay. haz. Berna Trkdoan, Atatrk Aratrma Merkezi Ankara 2002, s.399. 9 Gnlbol - Sar, a.g.e., s.4.
5
Osmanlnn son yzylna damgasn vuran Tanzimat Ferman, Islahat Ferman, I. ve II. Merutiyet gibi gelimeler, bat sermayesine alan kapdan kapitalizm ile birlikte giren liberal Bat dncesinin sonular olarak kabul edilebilir. Sz konusu Bat dncesinin son bir iki kuak Osmanl aydnn derinden etkiledii aktr. Ulusal Bamszlk Savann kadrosu, bir baka deyile Mustafa Kemal ve arkadalar bu kuan yeleridir. Bundan dolaydr ki Mustafa Kemal Emperyalizmi yeneceiz derken Batnn ekonomik ve siyasi dzenini reddetmeyip yalnzca Batnn ekonomik ve siyasal egemenliinden kurtulmay amalamtr. Zor koullar iinde Mustafa Kemal baz devletler arasndaki (zelikle Fransa ve ngiltere) elikileri krkleyerek diplomasi alannda baar kazanm, bu baarsn cephedeki askeri baarlara eklemitir. Ulusal bamszlk sava srasnda ok youn bir diplomatik trafik vardr. Mustafa Kemal ve BMM, sadece askeri alanda deil, diplomasi alannda da byk baarlar elde etmilerdir. ok ilgintir ki d politika konular BMMde en ince ayrntlarna kadar grlm ve tartlm ve hatta tartmalar ok sertte olmutur. 10
Ankara Hkmeti, Lozan Bar grmelerine Osmanl Hkmetinin katlmasn sakncal grdnden, 1 Kasm 1922 tarihinde kard bir yasa ile Osmanl Saltanatna son verdiini btn dnyaya duyurmu ve Lozan Bar grmelerinde Trk ulusunu temsil etmek hakknn sadece Ankara Hkmetine ait olduunu duyurmutur. 11
Ankara Hkmetini temsilen smet nn, Salk Bakan Rza Nur, Hasan Saka, ayn zamanda 21 mavir, 2 basn maviri, 10 tercman bulunurken, Reit Saffet Bey Genel Sekreter olarak katlm ve 24 Temmuz 1923 tarihinde Lozan Antlamas imzalanmtr. 12 Hatayn lkemize katlmas ve Boazlarda egemenliimizin tesisi dnda Lozan Antlamasna aynen uyulmutur. Trkiye bu anlama ile bamszln ve toprak btnln, hukuksal olarak btn dnyaya tantmtr. Lozan Antlamasnn
10 Nevin Yurdsever Ate, Cumhuriyet Dnemi Trk D Politikas ve Hkmet Programlar, 21. Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.31-32. 11 Halil Metin, Trkiyenin Siyasi Tarihinde Ermeniler ve Ermeni Olaylar, stanbul: MEB Yaynlar, 1997, s. 178. 12 Gnlbol - Sar, a.g.e., s.56.
6
imzalanmasndan sonra, Trkiyenin bar politikann en gzel rneini verdiini grmekteyiz. 13
Lozan sonras Trk D Politikasnn temel amac: Bir yandan kendisine yneltilebilecek her hangi bir d askeri mdahale olaslna kar etrafnda bir ortak gvenlik sistemi kurmak, dier yandan da uluslar aras ilikilerde o srada sren sorunlar bar yollardan zmek olmutur. Bu amala, Balkan Devletleri ve Doulu devletler ile Dostluk ve Saldrmazlk antlamalar imzalanmtr. 14
Lozandan sonra Trkiye, toplum hayatnda kkl deiiklikler yapan nemli devrim ve kalknma hareketlerine girimiti. Bu hareketlerin baar ile sonulanabilmesi iin yurt iinde olduu kadar milletler aras alanda da bar iinde yaamaya ihtiya vard. Devrimlerin baarya ulamas ve elde dilen olumlu sonularn devam ettirilebilmesi Trkiyenin btn devletlerle iyi geinmesini gerektiriyordu. Bununla beraber, Trkiyenin bar bir d politikay izlemek iin gsterdii abalar zaman zaman engellerle karlamt. Osmanl Devleti, zamannda kapitlasyon rejimine alm bulunan byk devletler, yeni Trk devleti ile tam eitlik ve bamszla dayanan esaslar iinde mnasebetlerde bulunmakta glk ekmiler ve eitli bahanelerle Trkiyenin i ilerine karmak teebbslerinde bulunmulardr. Bu teebbslerinde Trkiyenin mukavemeti ile karlaan byk devletler, Lozan Antlamasn tasdik etmeyeceklerini ileri srerek Trkiyeyi tehdit etmek yoluna dahi gitmilerdi. Fakat uzun gecikmeden sonra, Mttefikler Lozan Antlamasn tasdik etmiler ve antlama 6 Austos 1924te yrrle girmitir. Ancak byk devletlerin Trkiyenin i ilerine karmak teebbsleri Lozan Antlamasnn tasdikinden sonra da devam etmitir. 15
Trkiye ve ngiltere ok uzun yllar savamalarna ramen Lozan Antlamasnn imzalanmasndan sonra baz zlemeyen sorunlar dnda ksa srede iyi ilikiler kurdular. Bunda Ankarann Lozan grmeleri srasnda Boazlar sorunu ile ilgili olarak ngiltereye ok ciddi dnler vermesi ve
13 Ahmet zgiray, Atatrk ve D Politika, nc Uluslar aras Atatrk Sempozyumu I, Ankara: 1982, s. 220. 14 Cemil Koak, Siyasal Tarih (1923-1950), Trkiye Tarihi 4 ada Trkiye 1908-1980 , ed. Sina Akin, stanbul: Cem Yaynevi, 2000, s. 193. 15 Gnlbol Sar, a.g.e., s.56.
7
Boazlarn denetimini uluslar aras bir komisyona brakmasnn nemli bir pay vard. Ancak, Ankarann bu tutumunun nedenlerinin banda Osmanl borlar konusunda Fransaya kar ngilterenin desteini salamak ve Boazlar konusunda da Sovyetler Birliinin paraleline dmemek arzusu vard. 16
Gen cumhuriyet, halkn toplumsal yaamnda kkl, temelli deiiklikleri gerektiren yeni dzenleme ve reform hareketlerini srdrrken, dier yandan da uluslar aras alanda hem kiiliini kabul ettirmenin hem de iliki de olduu lkelerle iyi geinmenin yollarn arad. Trkiye 19231932 yllar arasnda tek tek Batl lkelerle Lozandan kalan sorunlar zmlemitir. Sorunlarn zlmesi ile birlikte de Trkiyenin Bat karsnda duyduu gvensizlik ortadan kalkacaktr. Bu tarihten sonra, Trkiye Sovyetler Birlii ile dostluunu korurken, Batya da yaknlama abas iinde olacak, bunun ilk adm olarak 1932 ylnda Sovyetler Birliini bilgilendirerek Milletler Cemiyetine ye olacaktr. Zaten 1934 ylnda Sovyetler Birlii de bu cemiyete girecektir. Bir yandan Bat ile yaknlarken, dier yandan da gvenlik rgtlerinin oluturulmas iin abalayan Trkiye, 1934 ylnda Balkan Antantnn, 1937 ylnda da Sadabad Paktnn iinde yer alacaktr. Trkiye ise 1930dan sonra bara dayal bir politika takip etmi ve farkl bir geliim izgisi izlemekle birlikte Hatay sorunu da bu dnemde zme kavumutur. 17
Dneme geni bir perspektiften, uluslar aras ortamdan baktmzda ise, Birinci Dnya Savann sonularndan memnun olmayan Batl lkelerin, zellikle de talyann yaylmac revizyonist eilimleri gze arpar. 18
Trkiye, kinci Dnya Sava arifesinde Batllar asndan gzden karlabilecek bir konumda deildir. Almanyann yaylmac eilimleri Trkiyeyi uzun sre rahatsz etmeyecektir. Ancak, 15 Ocak 1939 tarihinde ekoslovakyann, Almanlarn yaad Sdetler blgesi dndaki yerleim yerlerinin de igal edilmesi ile Hitlerin yaylmac politikas netleir. Bunun hemen ardndan da 24 Austos 1939da Trkiyenin d politikasn alt st eden Almanya-Sovyetler Birlii Dostluk ve Saldrmazlk Pakt imzalanr. Bunun
karsnda 19 Ekim 1939da Trk-ngiliz-Fransz ittifak imzalanr. Bu ittifak Trkiyenin sava iindeki konumunu gstermekteydi. Yani Trkiye konumunu tarafszlk olarak belirlemekteydi. Bu konumunu da savan son gnlerine kadar srdrmtr. Btn ekonomik skntlar ve siyasi basklara ramen lke sava dnda kalmtr. Trkiyeyi sava dnda tutan, d politikay yrten ekibin baarsnn altnda Mustafa Kemalin servenci olmaktan uzak, bar politika izgisi yatmaktadr. Trkiyenin toprak btnln korumak, byk devletler arasnda bir denge politikasn yrterek mmkn olmutur. 19
Byk Britanya ile ittifak kurmasna ramen Trkiye, kinci Dnya Sava boyunca byk bir dikkatle olaylarn gidiatn izleyerek tarafsz kald. Parti evrelerinin fikri, savaanlarn durumuna gre deiiyordu ve Ocak 1943te Stalingraddaki Nazi yenilgisine kadar Berlin, Ankarann tarafszlndan yararland. Ancak savan gidiat mihver glerinin aleyhine geliirken Trkiyede hakim evrelerin siyasal tutumlar ve siyasetleri de ayn ekilde deiti. 20
Uluslar aras sistemdeki bu kkl deiiklik lkelerin d politikalarna yansrken, Trkiyenin d ilikilerinin yeniden dzenlenmesinde etkili olmutur. Nitekim II. Dnya Savandan sonra Trkiyenin d politikasna egemen olan ve ona istikamet veren esas unsur sava sonras Avrupa dengesinde meydana gelen boluklardan yararlanan Sovyetler Birliinin Trkiye zerindeki istekleridir. 21
Sava sonras iki kutuplu, uluslar aras sistemin oluumu ile Trkiye Souk Savan tam ortasnda yer alacaktr. Trkiyenin sava srasnda uygulad politika kendisini sava sonras yalnzla mahkm edecektir. Bu yalnzln BM nin kurucu toplants olan San Franciscoda ciddi bir biimde hissedecektir. Trkiye, Souk Savan taraflarndan biri olarak bat blounun bir yesi olacaktr. Trkiyeyi batya yaklatran nedenlere baktmz da; Sava sonras Sovyetler Birliinin talepleri bir neden ise, dier nemli neden ada uygarlk olarak yalnz batnn kabul edilmesidir. nc neden ise, sava sonras
19 Ate, a.g.m., s.34-35. 20 Feroz Ahmad, Modern Trkiyenin Oluumu, ev. Yavuz Alogan, Ankara: Doruk Yaynevi, 2002, s.133. 21 Temuin Faik Ertan, Atatrk Sonras Trkiye, Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, 5.b., ed. M.Dervi Klnkaya, Ankara: Siyasal Kitabevi, 2004, s. 434.
9
ekonomik kalknmasn gerekletirmek iin, Trkiyenin d yardma ihtiya duymasdr. Sava sonras bat blou iinde yer alan Trkiye, 1950li yllarda sava ekonomisi koullarnn yaratt ticaret burjuvazisi ile Anadoluda palazlanan byk toprak sahiplerinin snfsal kkenini oluturduu Demokrat Parti iktidarnda btn ulusal karlarn ABDnin karlar dorultusunda yeniden tanmlayacaktr. 22
22 Ate, a.g.m., s.31-32.
10
BLM I SOUK SAVA DNEM
1.1. Souk Sava ve Uluslar Aras Sistem: ift Kutupluluk
1918de biten Birinci Dnya Savandan, 1939da patlak veren kinci Dnya Sava arasnda geen zaman, Avrupann ve sonra dnyann, bir byk savatan baka bir savaa gidiini hazrlayan dnemdir. Birinci Dnya Savan bitiren bar dzenlemelerinin iine baka bir byk sava karabilecek unsurlarn nasl konduu, bunlarn savan kn nasl etkiledii, saldrgan devletlere kar teki bar devletlerin etkili bir cephe oluturamadklar ve Avrupa devlet adamlarnn yakn tehdit ve tehlikeler karsndaki aymazlklarn incelemek herhalde ilgin olacaktr. 1
Sistemden kaynaklanan nedenler zerinde duran bilim adamlar devletler arasndaki savalarn nedenlerini uluslar aras sistemin yapsyla ilikilendirmektedirler. Bununla beraber, sistemden kaynaklanan etkiler zerinde duran yazarlar temelde konuya iki adan yaklamaktadrlar. Entegrasyon ve g dalm. 2 Bu g dalm bozukluu, Birinci Dnya Savann sonunda imzalanan antlamalarn bir sonucu olarak ortaya kmtr. kinci savan tohumlarn, temel olarak birincisini sonulandran ve bu tr bir ykma bir daha asla msaade etmeyecei vurgulanan dzenlemelerde aramak gerekir. 3 lk nce, Birinci Dnya Savan bitiren bar antlamalarndaki hakszlk ve adaletsizlikler, 1919u izleyen yllarn dnya politikasn byk lde biimlendirmi ya da en azndan etkilemitir. 4 Bu antlamalarn baz hkmlerinin, yenilgiye urayan devletlere kar sreli bir takm kaytlar yklemi olmas idi.
1 Oral Sander, Siyasi Tarih 1918-1994, 8.b., Ankara: mge Kitapevi, 2000, s. 13. 2 Tayyar Ar, Uluslararas likiler ve D Politika, stanbul: Alfa Yaynlar, 2004, s. 432. 3 Baskn Oran, 19391945: Sava Kaosunda Trkiye, Greli zerklik 2, Trk D Politikas Kurtulu Savandan Bugne Olaylar, Belgeler, Yorumlar, ed. Baskn Oran, stanbul: letiim Yaynlar, 2003, s. 398. 4 Sander, a.g.e., s. 14.
11
Bunlarn banda da silahszlanma geliyordu. 5 kinci olarak ngilterenin sava ncesi dnemdeki denge politikasn sava sonrasnda srdrememesi de Avrupadaki uluslar aras gelimeleri etkilemitir. ncs Birinci Dnya Savandan sonra kurulan g dengesinin temel esi haline gelen ABDnin Milletler Cemiyetine girmeyii ve Avrupa sorunlarndan uzak kal Avrupa dzenini nemli bir gvenceden yoksun ve bugnn Birlemi Milletlerinin ncs olan Milletler Cemiyetini gsz brakmtr. Bu gelime de g dengesinin kolayca bozulmasna olanak vermi ve ngilterenin Avrupa sorunlarnda bir denge unsuru olmasn engellemitir. Son olarak devrim yznden Sovyetler Birliinin de Avrupadan greli olarak uzak kal iki sava aras dnemini etkileyen bir unsur olmutur. 6
ki sava aras dnem; Avrupada Versay Antlamasnn oluturduu statkoyu korumaya aba harcayan ngiltere ve Fransann nclnde anti- revizyonist devletler grubu ile, Versay Antlamasnn deitirilmesini amalayan ve Almanya ile talyann nclk ettii devletler grubu arasndaki siyasal, diplomatik, ekonomik, kltrel, ideolojik ve nihayet askeri mcadele tarihidir. 7
ncelikle iki sava aras dnemde baat g olmak iin mcadele ierisinde olan devletlerin genel durumlarna bakmak hem kinci Dnya Savann k nedenlerini anlamak iin hem de sava sonras oluan yeni dnya dzenini anlamak iin daha iyi bilgiler verecektir. ki sava aras dnemde, byk devletlerin 1920lerin ksa ekonomik canllk havas iinde pek duyulmayan nemli skntlar vard. Almanyann Versay Antlamalar ile kolu kanad krlm, toprak kayplarna uram, silahszlandrlm, deyemeyecei tamirat borcu yklenmi ve Avrupa devletler topluluu arasna bile alnmamt. talya, 1922 faist devriminden sonra yaygn ve sert i mcadelelere sahne oldu. Akdenizde ve Avrupada hsl olan deimelerden honut deildi. talya yava yava malup devletlerin yanna doru kaymakta idi. 8 talya, Mussolininin proleter ulus kavram iinde anlatmn bulan
5 Abdlahat Akin, Atatrkn D Politika lkeleri ve Diplomasisi, Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1991, s. 159. 6 Sander, a.g.e., s. 14. 7 Koak, a.g.m., s. 195. 8 Akin, a.g.e., s. 160.
12
bir eziklik ve ekonomik bunalm iindeydi. Uzakdouda gl Japonya, ABD ve ngiliz mparatorluunun gc arasnda ezilmekteydi. 9 Toprak ve hammadde sknts eken Japonya 1931de ine saldrd ve daha sonra da gneye doru Manuryay igale balad. 10 Sovyetler Birlii, Brest-Litovsk Antlamalar ile yitirdii topraklar unutamyordu. ngilterenin deniz stnln srdrme, Fransann ise Almanyaya kar gvenlik endieleri giderek artan bir biimde srmekteydi. 11
Fransa Avrupadaki 1919 dzeninin korunmasn isteyen muhafazakr Avrupa devletlerinin banda bulunuyordu. Fransann genel olarak Avrupann kk devletleri zerindeki nfuzu artmt. 12
Birinci Dnya Savann ykmndan tm kazan ve birikimlerini kaybederek kan tketicilerin azalan talepleri sonucu ekonomiler iflastan kurtulmak iin darda yeni pazarlar aramak zorunda kalmlard. 13 1920lerin canl ve istikrarl havas 1929da balayan dnya ekonomik bunalm ile sona erince devletlerin skntlar su yzne kt. Dnya ticaretinde d, isizlik ve para deerlerindeki art ve dlerle simgelenen bu bunalmla karlaan devletler kendi ulusal ekonomik sistemlerine dndler. Amerika 1929 bunalmyla ilk maddi afetiyle kar karya kalmtr. Bunun etkilerini zerinden atarak ileyebilmesi iin ok daha byk bir refah dzeyine kmas yetmemitir. 14
Almanya ekonomisini 1931de markn serbest dviz durumuna son vererek uluslar aras ticaretini takas temeline dayad. 15 Faist talya Dou Akdenizde saldrgan bir tutum ierisine girdi. 16 Serbest ticaretin ana yurdu saylan ngiltere 1932de kendini ve smrgelerini, koruyucu gmrk duvarlar ile evirdi. 1933de yeniden bakan seilen Roosevelt dolarn deerini drerek teki lkeleri
9 Mim Kemal ke Erol Mtercimler, Yalnzlktan Saygnla Demokrat Partinin D Politikas, Ankara: Demokratlar Kulb Yaynlar, 2000, s. 14. 10 Mustafa Aydn, kinci Dnya Sava ve Trkiye 19391945, Trk D Politikas Kurtulu Savandan Bugne Olaylar, Belgeler, Yorumlar, ed. Baskn Oran, stanbul: letiim Yaynlar, 2003, s. 404. 11 Sander, a.g.e., s. 102. 12 Akin, a.g.e., s.161. 13 Aydn, a.g.m., s. 401. 14 Fernard Braudel, Uygarlklarn Grameri, ev. Mehmet Ali Klbay, 2.b. Ankara: mge, 2001, s. 497- 498. 15 Sander, a.g.e., s. 103. 16 Rfat Uarol, Siyasi Tarih (1789-1994), 4.b., stanbul: Filiz Kitabevi, 1995, s. 490.
13
dikkate almayan ekonomik reformlarda bulundu. Kapal bir ekonomik sisteme sahip Sovyetler Birlii bile ekonomik bunalmn etkisinden kurtulamad. Stalin, 1929dan itibaren endstrilemeye girimi, bunu eldeki olanaklarla yrtm, karlalan glklerden sonra, bilinen baarlar elde etmitir. 17
Byle bir ortamda ancak ABD, ngiltere ve Fransa sktklar zaman yalnz kendi kaynaklarna dayanabilecek durumdayd. Ama endstrilemi devletler olmakla birlikte Almanya ile Japonya kendi kendilerine yetemiyorlard. 18
1930lu yllarn ikinci yarsnda bu mcadele hzlanmaktadr. talya, Almanyadan ald destek ile 3 Ekim 1935te Habeistan igale balam, 9 Mays 1936da ilhak etmitir. Milletler Cemiyetinin talyaya kar ald nlemler baarl olamamtr. Bylece uluslar aras bar koruyacak bir st organn grevini yapamayaca ortaya kmtr. 19
Atatrk, dnya devletlerinin bu tutumlarn gz nne alarak Avrupann genel bir savaa doru yneldiini fark etmi, durumdan faydalanmak iin blgesel paktlar kurarak snr gvenliini garanti altna almaya almtr. Bu amala nce Avrupann yumuak karn diye tabir edilen Balkanlarda Trkiyenin karlarn n plana alarak Balkan Devletleri ile Balkan ttifaknn, ardndan da dou snrlarn gvence altna almak iin Sadabad Paktnn imzalanmasn salamtr. 20
Sosyo-ekonomik bir dzen olarak emperyalizmi de bu savan nemli bir paras sayabiliriz. nk Birinci Dnya Savanda olduu gibi kinci Dnya Savanda da emperyalist bloun atmas sz konusudur. Bu emperyalist bloklar arasndaki elikiler kesinletike dnya yeni bir savaa doru srkleniyordu. 21
Yaamsal ham madde ihtiyalarn uluslar aras ticarete konan engeller yznden normal ticaretle salayamyorlard. Yani iki devlette teki byk devletler gibi kendi ekonomik imparatorluklarn kurmak durumundayd. Japonya en basit yolu seerek askeri gcn nce Manurya sonrada in kylarna doru geniletti. 1930larda hala Versailles zincirleri ile bal bulunan Almanya iin bu
17 Braudel, a.g.e., s. 594. 18 Sander, a.g.e., s. 103. 19 Koak, a.g.m., s.196. 20 Erik Jan Zrcher, Modernleen Trkiyenin Tarihi, ev.Yasemin Saner Gnen, 15.b., stanbul: letiim Yaynlar, 2003, s. 294. 21 V.Sipols, M.Haalamof, kinci Dnya Savann Nedenleri, ev. zzet Yaar, stanbul: Aa olu Yaynevi, 1975, s.14.
14
uluslar aras ekonomik bunalmdan k yolu yoktu. te kinci Dnya Sava ncesi yllarn temelinde yatan elikiler bunlardr. 22
Hitler, Ben Avrupann son ansym, Avrupa kendi birliini nceden alnm kararlar ve reformlarla yapamazd. Bu ktann milletleri birlik yolunda cazibe ve ikna gayretleri ile fethedilemezdi. Ona sahip olmak iin ona saldrmak lazmd diyerek 23 1 Eyll 1939 gn Polonyaya saldrmasyla kinci Dnya Savan balattnda, 24 Sovyetlerde emperyalist emellerini gerekletirmek frsatndan faydalanmak ve 23 Austos Paktnn kendilerine ayrd parsay ele geirmek iin harekete gemiti. 25
Alman silahl kuvvetlerinin Polonya harekt Hitler iin tam bir g gsterisi oldu. Onun bask yapt her hkmetin gc krlmaya balad. Rusya, Hitler ile yapt gizli antlama gerei Polonyaya dou snrndan girdi. 26
Sovyetlerin Polonyaya girmesi Trkiyeyi de endielendirmeye balad. Dnyann tank olduu ikinci byk savatan sonra ise, uluslar aras sistemin 20. yzyln tam yarsnda alnan fotorafnda gze arpan ilk zellii muhakkak ki, milletlerin iki hasm kampa blnm olmalardr. Evet, kinci Dnya Savann cepheleri 1945te susmu; arpan saflar zlm ve Nazi Almanyas ile Japon mparatorluu tarihe mal olmutur. Ancak tohumlar, galip mttefikler arasnda daha savan son yllarnda atlan rekabet sonucu, Dnya politikasnn iki kutuplu bir ehreye brnmesi uzun srmemitir. Bir yanda Rus milli gcyle evrensel olma iddiasndaki bir ideolojinin-Marksizm/Leninizm- birleiminden oluan bir odak dier yanda Amerikann ban ektii ve kendisini Hr Dnya olarak takdim eden koalisyon. 27
kinci Dnya Savandan sonraki uluslar aras ortam nceki dnemden farkl olmu, bu farkllk sadece uluslar aras ilikiler asndan deil toplumlarn yaantlar bakmndan da dikkat ekici bir nitelie kavumutur. 28
22 Sander, a.g.e., s. 104. 23 Adolf Hitler, Siyasi Vasiyetim, ev. Kamil Turan, stanbul: Bilge Karnca Yaynlar, 2002, s.89. 24 Aydn, a.g.m.,, s. 399. 25 Fahir Armaolu, 20.Yzyl Siyasi Tarihi (1914-1995), 14.b., stanbul: Alkm Kitabevi, 2004, s.361. 26 A. Baer Kafaolu, Varlk Vergisi Gerei, stanbul: Kaynak Yaynlar, 2002, s. 17. 27 ke Mtercimler, a.g.e., s. 15. 28 Mustafa Balcolu, Cumhuriyet Dnemi Trk D Politikas, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi II, Durmu Yaln vd., Ankara: AKDTYK, Atatrk Aratrma Merkezi, 2004, s. 461.
15
Avrupann bir g merkezi olarak dnya politika sahnesinden ekilmesinden sonra dnya en az yirmi yl kesin izgiyle ABD ve Sovyetler Birliinin erevesinde iki kutuplu bir nitelik kazand. kinci Dnya Savanda Hitler Almanyas ile Mussolini talyasn dize getiren gler ngiltere ya da Fransa deil, ABD ile Sovyetler Birlii idi. Sava sonrasndan 1970lere kadar uluslar aras ilikilerin tarihini, ABD ile Sovyetler Birliinin yeryznde baat g olmak iin gsterdikleri abalar olarak nitelemek gereki bir genelleme olacaktr. Savatan her bakmdan zararl kan Avrupa devletleri bu iki sper devletin evresinde kmelenecektir. Souk Sava diye ksaltarak anlattmz bu yeni durum aktif etkisini yirmi yl kadar srdrmtr. Bugn bile tm belirtilerin ortadan kalktn syleyemeyiz. 29
En basit anlamyla souk sava, kinci Dnya Savandan sonra savatan galip km iki byk devlet ve bu devletlerin evresinde kmelenmi kk devletler arasndaki anlamazlk ve atmann dorudan birbirine kar silah kullanmadan srdrld belirli bir tarihsel dneme verilen addr. Ancak uluslar aras ilikiler uzmanlar bu olguyu daha belirgin bir biime sokan aklamalar getirmektedirler. rnein, bir tanma gre souk sava: ki blok arasndaki ilikilerde, bloklarn ve yelerin davranlarn denetlemeye ynelik taraflarca benimsenmi kurallarn bulunmad ve ilikilerde tamamyla gce dayanan davranlarn baat olduu bir dnemdir. Souk sava, ayn zamanda lkeler arasnda anlama kurallar yaratlmasna ve ilikilerin bir dzen iinde gcn snrlanarak yrtlmesine olanak salayacak temel yntem olan diplomasinin iki blok arasnda hemen hemen ortadan kalkt bir dnemdi. 30
Savan hemen ertesinden itibaren Amerikallar diplomaside gce dayal bir dile mracaat edebilecekleri drt kapma noktasnda Sovyetlerle kar karya gelmilerdi. ran, Yunanistan, Berlin ve Trkiye... ran savata askeri konjonktr gerei Ruslar ve ngilizlerce igal edilmiti. Ancak 1942de taraflarca yaplan anlamaya gre, bu kuvvetler arpmalarn kesilmesinden sonra geri ekileceklerdi. Sovyetler byle bir taahhde uymad gibi kendine bal glerle lkede ayrlkl kkrtmlard. Berlin ise bilindii gibi Nazi Almanyasnn
29 Sander, a.g.e., s. 181. 30 Sander, a.g.e., s. 182.
16
bakentiydi. Buras Sovyet igal blgesinde bulunmasna ramen btn mttefiklerin bu kentte karargh vard. Sovyetler gerek Batllar Berlinden tamamyla karabilmek, gerek kendi blgelerinde istedikleri rejimi oturtabilmek iin mttefiklere zorluklar karmaya baladlar. Sonunda bir duvarla Berlinden balayarak Almanyay fiilen ikiye bldler. Bu fiili durum ileride iki Almanya cumhuriyeti olarak hukuki bir gelimeyi de yaratacaktr. Berline Batllar sokmamaya kararl gzkyorlard. Batllar buna karlk, 1949 ubatnda kendi blgeleri ile Sovyet igal blgesi arasndaki snrlara abluka uygulayp, her trl temas kesince, Sovyetler de 1949 Maysnda Berlin ablukasn kaldrmak zorunda kaldlar. Bylece Bat Almanya ile Bat Berlin arasnda kara ulam tekrar balad. 31
Souk Savan menziline giren noktalardan biride Trkiye idi. smet nn, cumhurbakan seilerek yeniden iktidara getii srada bir byk savan yaknda kabileceini tahmin ediyordu. Asl sorun, savan kp kmayaca deil, fakat ne zaman nerede ve nasl kacayd. nn, bir sava annda Trkiyenin gvenliinin ancak talya ve mttefiki Almanya tarafndan tehdit edilebilecei grndeydi. Bu tehdidi nlemek iin, lkenin Batl mttefiklerin yannda, mihvere kar olan, iinde henz Sovyetler Birliinin de bulunduu, devletler grubuna katlmas gerektiini dnyordu. Yani izlenmesi gereken yol Mihverin Avrupada ve Balkanlarda yaylma arzularna kar Batl mttefikler ile Sovyetler Birliinin grnrde kurmaya altklar bloa katlmak ve bloun kurulmasna katkda bulunmak. 32
Trkiye asndan souk sava aslnda 1939 ylnda balamtr. nk savan balamas ile Sovyetler Birlii Trkiyeye kar politikasn deitirmi ve bir kez daha Trk boazlar zerinde hak talebinde bulunmutu. 33 Trkiyenin temel endiesi ulusal egemenliine ve toprak btnlne zarar gelmeden bu badireyi en gvenli ekilde atlatabilmekti. 34 Trkiye, kinci Dnya Savann son ylna kadar sava d kalmaya gayret gstermitir. Fakat Trkiye, savaan kart
31 ke Mtercimler, a.g.e., s.16. 32 Koak, a.g.m., s.197-198. 33 Abdulkadir Bahariek , Souk Savan Sona Ermesinin Trk D Politikas zerindeki Etkileri, 21.Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.61. 34 Aydn, a.g.m., s. 399.
17
gruplar zellikle ABD, ngiltere ve Sovyetler Birlii tarafndan (l davet) 35
gemite imzaladklar ikili anlamalara dayanarak kendi saflarnda savaa girmeye zorlanmtr. zellikle ngiltere, Trkiyenin mttefikler arasnda savaa katlabilmesini salamak iin ok aba sarf etmitir. 36
Churchill, 31 Ocak 1941 tarihinde cumhurbakan smet nnye bir mektup gndererek Almanyann ilerlemesini durdurmak amac ile ngiliz uaklarn ve uaksavar toplarn Trkiyeye gndermeyi nerdi. Trkiye sava d kalma politikasn devam ettirebilmek amacyla ngilterenin bu isteini geri evirdi. Ancak ngiltere bu isteinde kararl grnyordu. ngiltere Babakan Eden, 26 ubat tarihinde Ankara ziyaretinde Almanyann Yunanistana saldrmas durumunda Trkiyenin Almanyaya sava amasn istedi. Trkiye bu istei yine reddetti. 37 Trkiye zerindeki basklar 1943 ylnn son aylarnda daha da artt. zellikle Tahran konferansnda Churchillin Trkiyenin savaa katlmas konusunda l daveti reddettii takdirde, ngiltere Hkmeti artk Trkiyenin toprak btnl ve boazlardaki haklar konusunda ilgi gstermeyeceini ve bu konuyla ilgilenmeyeceini ifade etti. 38
Trkiye yaygn olan kannn aksine sava sresince tarafsz kalm deildir, nk savaan gruplardan biriyle, yani ngiltere ve Fransa ile ittifak imzalam bulunuyordu. Bata Cumhurbakan smet nn olmak zere, Trk d politikasn yrtenler savan ar koullar altnda Trkiyeyi sava d brakmay baarmlardr. 39 Trkiye savan bandan itibaren savan aktif etkisinden uzakta tarafl bir politika izlemitir. 40 Bylece Trkiye, sava sonras dneme, savan korkun saylacak ykntlarna uramadan girmiti. Trk d politikasndaki bu baarnn nemli nedenlerinden biri, devleti ynetenlerin Birinci Dnya Savanda Osmanl Devletini savaa sokup sonunda devleti ykan gelimeleri iyi deerlendirmeleri ve yakn tarihten ders alarak ayn hatalar
35 Sander, a.g.e., s.133. 36 A.Suat Bilge, Kbrs Uyumazl ve Trkiye-Sovyetler Birlii likileri, Olaylarla Trk D Politikas, ed. Mehmet Gnl bol, Ankara: Siyasal Kitabevi, 1993, s.339. 37 Onur ymen, Silahsz Sava, Bir Mcadele sanat Olarak Diplomasi, 4.b., stanbul: Remzi Kitabevi, 2003, s. 82. 38 Taner Timur, Trkiyede ok Partili Hayata Gei, Ankara: mge Kitabevi, 2003, s. 53. 39 Sander, a.g.e., s. 132. 40 Ahmet Yeil, Trkiyede ok Partili Siyasi Hayata Gei, 2.b., Ankara: Kltr Bakanl, 2001, s. 18.
18
tekrarlamamalardr. kincisi, Atatrkn tedbirli ve bar politika geleneini srdrme gayretleridir. 41 Ancak sava d durumu srdrmek gittike zorlamaktayd. nnnn cumhurbakanl kinci Dnya Sava ile ayn dneme rastlamt ve nnnn en byk baars gelen basklara ramen Trkiyenin savataki tarafszln korumak oldu. nn bunu bir vn kayna olarak savatan sonra srekli kullanacaktr. 42 Cumhurbakan, 1 Kasmda TBMMyi a konumasnda Gittike iddetlenen dmanlk havas iinde her gn biraz daha sinirlenen taraflar arasnda, tarafszlk politikasn yrtmek hkmet iin ok yorucu olmaktadr demekteydi. stelik Sovyetler Birlii 1942 Kasmnda Alman ilerlemesini Stalingradda durdurup savata stn bir duruma getikten sonra Trkiyeye kar sert bir politika izlemeye balad. Trkiyenin sava d politikas Sovyet basnnn eletirilerine konu oldu ve ilikiler gerginleti. Almanyann sava alanlarnda yenilgisi ile Trkiye zerinde Alman tehlikesi kalkm ama bunun yerine Sovyet tehlikesi gemiti. Trkiye asndan Avrupada bir Alman zaferi kadar bir Sovyet zaferinin de ciddi sonular olurdu. 43
kinci Dnya Savandan sonra ulusuluun entegrasyon ya da revizyonizm ideolojisi olarak ilevini yitirdiine tank oluyoruz. 44 Churchillin ifadesi ile Avrupay ikiye blen demir perdenin teekkl ile iki kutuplu bir dnya dengesinden bahsedilebilirdi. Yani mttefikler arasnda iki gr ortaya km, bu grler de dnyay iki kampa ayrmt. 45 Biri ABDnin liderliini yapt, Avrupa Devletlerinin bunu izledii liberal demokrasi kutbu, dier tarafta Sovyetlerin ba ektii komnist kutup. 46 Amerikan hegemonyasnn altn yllar bir yandan sava sonrasnda, liberal dnce ve deerlerin Bat Avrupa ve byk lde de nc Dnya lkeleri elitlerince benimsendii; te yandan bunlar reddeden kar kampn etkin biimde evrelendii dneme denk dmektedir. ABD, bu dnemde uluslar
41 Sander, a.g.e., s. 132. 42 Ahmad, a.g.e., s.136. 43 Sander, a.g.e., s. 138. 44 brahim Canpolat, Avrupa Birlii ve Trkiye, 21.Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.187. 45 Murat Ylmaz, Medeniyetler atmasna Giri, Medeniyetler atmas, der. Murat Ylmaz, 7.b., Ankara: Vadi Yaynlar, 2002, s. 14. 46 Ouz nal, Trkiyede Demokrasinin Douu, stanbul: 1994, s.123.
19
aras sistemde lider olma yolunda hzla ilerlemektedir. 47 Ksacas kurallar oluturacak ve iletecek diplomasi yerini g ilikilerine brakmt. Geri kart blok yeleri arasnda diplomatik ilikiler vard ve her iki blok yelerinin kar tarafta diplomatlar bulunuyordu, ama diplomasi bir yntem olarak gerek ilevini yitirmiti. te bloklar arasndaki bu g ilikisi ve karklk ortam kinci Dnya Sava sonras dneminin ilk yirmi ylnn temel zelliidir. 48
ki kutuplu cepheleme teorisi Amerika Birleik Devletlerine bir yandan uygun geliyordu. nk bu teori gerekte Amerikann Bat dnyasndaki rakiplerinin ve muhaliflerinin saf d braklmasn ieriyordu. Dier yandan ise Amerikann SSCB ile cephelemesi srasnda Amerikann ynetici evrelerinin katlanmaya hazr olduklar ve i ekonomik faaliyette gerekli kaynaklar bakmndan Amerika kapitalizminin uzun dnemli gerekliliklerinin izin verilebilecei abalara kyasla ok daha ar abalar gerekiyordu. Bylece, dnya apndaki ilikilerde Amerikaya serbestiyet kazandrmak iin Avrupada ve eer mmkn olursa Asyada anti-Sovyet bir g dengesinin yeniden kurulabilmesi daha balangtan itibaren Amerikann temel stratejik hedefi oldu. 49
kinci Dnya Savann mttefiklerin, yani demokrasi cephesinin zaferi ile sonulanmas, btn dnyada tek partili diktatrlk ynetimine dayanan siyasal sistemlerin gzden dmesi ile serbest seime dayanan liberal demokrasilerin yannda yer almak isteyen lkeler kendi sistemlerini bu adan yeniden gzden geirmek zorunda kaldlar. Bu bir anlamda sava sonrasndan gnmze dek sren demokrasi patlamasyd. 50 Artk her tarafndan atrdayan faist imparatorluklarn yklmas ile meydana gelecek bolukta iyi bir yer kapabilmek iin, byk devletler yar haline girdiler. 1945 ylnn yeni dzeni yaratmadaki rol bloklar politikasnn domas ile bitmiyor, belki ondan da nemli olmak zere, nc Dnya lkelerinin hzla uyanlarna sahne oluyordu. Bloklarn ekillendii, souk savan balad, geri kalm lkelerin ba kaldrd, ksaca yeni dzenin temellerinin atld bu hengmeyi, btn lkeler gibi Trkiyede merak ve endie iinde
47 Burcu Bostanolu, Trkiye ABD likilerinin Politikas Kuram ve Siyasa, Ankara: mge Yaynlar, 1999, s. 222. 48 Sander, a.g.e., s. 202. 49 Genrikh Trefimenko, Amerikan Sava Stratejileri, ev: Levent Ouz, stanbul: Pencere Yaynlar, 1997, s. 51. 50 Koak, a.g.m., s. 178.
20
izlemekteydi. lkenin ynetici sekinleri ve Milli ef smet nn, bu yeni dzene uymaya alyorlard. Bulduklar are ikili idi. Bir yandan emperyalist glere yanamak, te yandan memleket iinde biimsel bir demokrasi dzeni kurmak. 51
1.2. Trk - Amerikan likileri
Trk-Amerikan ilikilerinin kkeni, Osmanl dnemine rastlar. Bu dnemde ABD, Monroe Doktrini ile ktasnda yalnzclk siyasetini benimsemesine ramen, dier denizar lkeler gibi Osmanl Trkiyesi ile de temas olmutur. Siyasi ilikiler snrl fakat iktisadi ilikiler giderek younlayordu. 52 1830da imzalanan Ticaret ve Seyr- Sefain Antlamasyla ticari ve siyasi ilikilerin hukuksal erevesi izilmiti. Bu antlamayla Osmanl Devleti, ABDye en ok gzetilen ulus stats vermiti. 53
Milli mcadele dneminde gerek Trkiyede bulunan Amerikan Yksek Komiseri Amiral Mark L.Biristoln gerekse lkeye gelen Amerikan aratrma heyetlerinin -Hardbord ve King- Crane Trkiye lehine gzlem ve raporlar ABDdeki Trk aleyhtar Yunan, Ermeni ve Arap lobilerinin propagandas kadar etkili olmayacak ve ynetim bir trl yeni Trkiyeyi kabullenmeye yanamayacaktr. Amerikada Trk dmanl kampanyasn yrtenler, Washington ile Ankara arasnda Trk Kurtulu Savandan sonra dzenli diplomatik mnasebetlerin kurulmasn da engelleyeceklerdir. Yeni Trkiye, Lausanneda Birinci Dnya Savann galipleriyle bir antlama yaparak, bar yolunu aar. ABDde Lozandaki gzlemcisi aracyla Ankara ile ayr bar kapsn aralar. 54
kinci Dnya Sava srasnda ise ABD, Trkiyenin savaa sokulup sokulmamas konusundaki giriimleri ngiltereye brakmtr. Bunun dnda
51 Cem Eroul, Demokrat Parti Tarihi ve deolojisi, 4.b., Ankara: mge Yaynevi, 2003, s.17-19. 52 ke Mtercimler, a.g.e., s. 24. 53 ar Erhan, Trk ABD likilerinin Mantksal erevesi, 21.Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s. 140. 54 ke Mtercimler, a.g.e., s. 27.
21
Washington dn Verme ve Kiralama Kanunu erevesinde Trkiyeye bir miktar askeri yardm yapmtr. Savan sonuna doru Trkiyenin iine dm olduu yalnzlk girdabnda, ABDnin yardmnn gelmesi de hayli gecikecektir. 9 Mart 1945te SSCB Hkmeti, Trkiyeye bir nota vererek 1925 tarihli Dostluk ve Saldrmazlk Antlamasn yenilemek istemediini bildirecekti. Moskova, Trk Sovyet snrnda ve Boazlarda kendi lehine baz dzenlemeler istiyordu. Ankara bu taleplerin SSCBnin Trkiye zerindeki yaylmacl iin bir bahane olduuna inanyordu. 55
kinci Dnya Savan demokrasi cephesinin kazanmas ile Trkiyede tercihini yapmak istiyordu. Amerika, kapitalist demokrasiye geerken ngiltere ve Fransadan farkl bir yol izlemiti. Bu yollar arasndaki fark Amerikann bu yola daha ge girmesinden kaynaklanmaktadr. 56
Trk Amerikan ilikilerinin boyutlarndaki asl canlanma sava sonrasnda olumakta olan Souk Sava ortamna paralel olarak ortaya kt. 57
ABD ile Trkiye arasndaki iliki stratejik ortaklk olarak adlandrlabilecek bir seviyeye ykseldi. Bu sonucun olumasnda yeni dnemde bir taraftan ABDnin Trkiyeden, dier taraftan Trkiyenin de ABDden beklentileri belirleyici oldu. 58
Trkiye konusu, ngilterenin teebbs ile Mttefikler arasnda Postdam Grmelerinde gndeme gelir. 17 Temmuz ve 2 Austos 1945 aras yaplan konferansta Churchillin Rusyann boazlarda bir s sahibi olmasna Mttefiklerin raz olmayacana dair kna, Trumann katlmasna ramen Bakan yine de SSCBnin Trkiyeden Dou Anadoluya ynelik toprak isteklerinin yalnzca bu iki devleti ilgilendirdii kanaatini tekrarlamaktan kanmayacaktr. Stalin taleplerinde srar edince Trkiye konusu Postdamda kesin bir sonuca balanamaz.
55 ke Mtercimler, a.g.e., s. 28. 56 Barrngton Moore. Jr, Diktatrln ve Demokrasinin Toplumsal Kkenleri, ev.irin Tekeli-Alaettin enel, 2.b. Ankara: mge Yaynevi, 2003, s. 150. 57 Erhan, Trk-ABD likilerinin..., s.141. 58 dris Bal,Trkiye ABD likileri ve 2003 Irak Savann Getirdikleri, 21.Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.152.
22
Souk Savan giderek younluk kazanmas zerine Amerikan tutumu deiecek ve boazlar zerindeki tavr Trk tezlerine yakn bir izgiye gelecektir. 59
Sovyetler Birliinin davranlarnn tehlikeli bir hal almas zerine Trk Hkmeti bu devlete kar ABD ve ngilterenin desteini kazanmak iin giriimlerde bulunmu, bu giriimler zerine ABD, Trkiyeye verdii cevapta, meselenin artk Trk - Sovyet ilikileri alann am ve Amerikan Hkmetinin ihlaline izin vermeyecei Birlemi Milletler Yasas alanna intikal etmi bulunduunu belirtmitir. Bu cevap Trk yetkilileri tarafndan Amerikann Trkiyeye kar gstermeye balad fiili ilginin ilk kesin iareti saylmtr. 60
Sovyetlerin Trkiye zerindeki basklarna kar, ABDnin tutum deitirerek Trkiyenin yannda yer aldn gsteren ilk iaret 1946 Mart aynda gelir. ABD Washingtonda len Trkiye byk elisi Mnir Ertegnn cenazesini Sovyetlerin gz diktikleri Boazlara Missouri zrhl gemisi ile gndererek Trkiyenin yalnz olmad, 61 Trk boazlarnn statsnn kendi rzas alnmadan deitirilemeyecei mesajn veriyordu. 62 Bu ABDnin resmen verdii ilk destektir. 63 ABD, Sovyetlere verdii bir notada Trkiye yannda yer aldn kar tarafa aka belirtmitir. Nitekim, bu tavr ksa bir sre sonra Truman Doktrini ile global ve resmi bir mahiyet kazanacaktr. 64
ABD Bakan Truman, 12 Mart 1947de Dnyann kar karya olduu durumun arlnn, kongrenin birleik oturumunda konumasn gerekli kldn
59 ar Erhan, Trk Amerikan likilerinin Tarihsel Kkeni, Ankara: mge Yaynlar, 2001, s. 17. 60 Balcolu, a.g.m., s. 463. 61 Tevfik avdar, Trkiyenin Demokrasi Tarihi 19501995, Ankara: 2000, s. 33. 62 ar Erhan, ABD ve NATO ile likiler, Trk D Politikas Kurtulu Savandan Bugne Olaylar, Belgeler, Yorumlar, ed. Baskn Oran, stanbul: letiim Yaynlar, 2003, s.525. 63 nal, a.g.e., s. 126. 64 ke Mtercimler, a.g.e., s. 29. 65 tler Turan - Dilek Barlas, Bat ttifakna ye Olmann Trk D Politikas zerindeki Etkileri, Trk D Politikasnn Analizi, der. Faruk Snmezolu, stanbul: Der Yaynlar, 2004, s.154.
23
ifade ederek balad konumasnda, 66 Trkiyenin milli btnl Orta Dou nizam iin arttr diyerek 67 Amerikann Trkiye politikasna aklk getirmitir. 68
Truman, Sovyetlerin tehdidi karsnda ve Sovyetlerin yaylmac siyasetinin nnde en byk seti oluturan Trkiye ve Yunanistann korunmasn amalayan yardm iin Senatodan yetki istiyordu. 69
Trkiye ise, bir yandan iktisadi kalknmasn gerekletirmek, dier yandan da askeri gcn arttrmak zorundadr. Ayrca ABDden gnderilen malzeme iin bir bedel denmekle beraber, bu malzemenin bakm, yedek paralarn temini de Trk ekonomisine yeni bir klfet getirmitir. Bir de bunlarn zerine ABD ile d ticaretinde dengesizlik binince Trkiyeye ekonomik yardm zaruri hale gelmitir. 70
Truman Doktrininin temeli, Amerikan yneticilerinin srekli ve ar bir Sovyet tehdidi altnda bulunduklar korkusudur. Bu korku ise savatan sonra Avrupada ortaya kan olaylardan ve ABDnin bu olaylar yorumlay biiminden domutur. Bylece 1947 yln izleyerek Amerikan d politikasnn temel anlay komnizme kar alan sava olmutur ve bu savan k noktasnda da Truman Doktrini vardr. Truman Doktrini Versay dzenini srdrmek isteyen ABD ile bu dzene ball olmayan ve hatta bunu kendisine kar yaplm olarak yorumlayan Sovyetler Birlii arasnda, kinci Dnya Sava sonrasnda ortaya kan atmann ilk nemli gstergesi anlamndadr. 71 te bu koullar altnda Truman, 1947 ylnn bandan balayarak yalnz Yunanistan ile Trkiyeye askeri yardm yapmakla kalmyor ayn zamanda Amerikan d politikasna yeni bir unsur Sovyetler Birliini evreleme Politikasn getirmi oluyordu. 72 Trkiye Truman Doktrini ile artk uygar dnyann ileri karakolu olmutu. Doktrinle 1946da balayan ok partili sistem de garanti altna alnmt. 73
66 ar Erhan, ABD ve NATO... a.g.m., s. 528. 67 Emre Kongar, 21. Yzylda Trkiye, stanbul: 1998, s. 451. 68 George Soros, Kresel Kapitalizm Krizde, ev. Glden en, stanbul: Sabah Kitaplar, 1999, s.185. 69 Peter Mansfield, Osmanl Sonras Trkiye ve Arap Dnyas, ev. S.Yurdakul, stanbul: 2000, s. 116. 70 ke Mtercimler, a.g.e., s. 30. 71 Sander, a.g.e., s. 231. 72 Erhan, a.g.e., s. 17. 73 Erhan, ABD ve NATO... , s. 532.
24
Amerika, Avrupaya yapaca yardm iin baka bir forml arad ve bu forml D leri Bakan George Marshalln 5 Haziran 1947 gn Harvard niversitesinde verdii bir nutukta akland. Marshall Plan adn alan bu teklifi grmek zere 27 Haziran 1947 de Pariste bir toplant yapld. Amerika 3 Nisan 1948 de d yardm kanunu kard. D yardm kanunu kmas zerine 16 Avrupa lkesi, 16 Nisan 1948 de Avrupa ktisadi birlii tekilatn kurdular. Marshall Planna karlk Sovyetler de, uydular ile arasndaki ekonomik mnasebetleri ve ibirliini sklatrmak iin Molotov Plan adn verdikleri ikili ticaret sistemini kurmulardr. 74
Trkiye ve Yunanistana yaplacak yardmn planlanmas srasnda Amerikan yneticileri Trkiyenin askeri bakmdan Yunanistandan daha nemli olduunu kabul etmilerdir. Bu bakmdan Trkiyeye ayr bir ekonomik yardm yapmay n grmlerdir. 75
Truman Doktrini Yunanistan ve Trkiyenin Sovyet tehdidine kar gvenceye alnmasn salarken, Marshall yardm da ABDnin Bat Avrupa zerinde daha fazla etkili olmas sonucunu dourdu ve komnist olmayan lkelerin ouna askeri ve ekonomik yardm programlarnn balatlmasn salam oldu. 76
Neticede syleyebiliriz ki, ABD ile btnlemek Demokrat Parti iktidarnn on yl sre ile izledii politikann ana izgilerini oluturmutur. Bu btnleme erevesinde, ABD de, kurulu dzenin korunmasn salamak iin, Menderes Hkmetleri ile sk bir ibirlii iinde olmutur. 77
74 Armaolu, a.g.e., s. 444. 75 Mehmet Gnlbol-Haluk lman, kinci Dnya Savandan Sonra Trk D Politikas (1945 1965), Olaylarla Trk D Politikas, ed. Mehmet Gnlbol, Ankara: Siyasal Kitabevi, 1993, s.219. 76 Bahariek, a.g.m., s. 67. 77 alar Krak, Trkiyede Gericilik: 19501990, Ankara: mge Yaynlar, 1993, s.21.
25
1.3. Trk - Sovyet likileri
1917den nce arn izledii neredeyse ihanet anlamna gelen devletilik ve ar milliyetilik gibi kt genel politikalar bizzat hkmet ve parti saflarnda muhalif hareketleri krkledi. Bu hareketler arlk Rusyasnda 1917 ihtilaline, bu ihtilalde Sovyetlerin savatan ekilmesine neden oldu. 78
1917de yaanan bu ihtilal Batl devletlerce iyi karlanmam, Sovyetlerin yeni rejimi uzun sre tannmam, Sovyetler dnya politikasndan tecrit edilmeye allmtr. Sovyetler Birlii Batllarn bu tarzndan rahatszlk duymu, hatta bir saldrya urama korkusu iine bile dmtr. Sovyetler ise komular ile iyi ilikiler kurma abasna girmitir. 79 TBMM Hkmeti ile Sovyet Hkmeti arasndaki siyasi ilikiler 3 Haziran 1920de kurulmutur. 1921 knda Moskovaya giden Trk hkmeti yelerinin yapt grmeler 16 Mart 1921de bir Dostluk ve Kardelik Antlamasnn imzalanmas ile sonulanacaktr. 80
Moskova Antlamas, ortak dmana kar savaan devletlerin bir antlamasdr. 81 Kemalist devrimin nderi de emperyalizme kar mcadele srasnda ortaya koyduu pratii; teori dzlemine tar. Atatrk, Kurtulu Sava yllarndan lmne kadar saysz konumasnda dnyay zalimler ve mazlumlar atmas ekseninde yorumlamtr. Ama daha da nemlisi ayn Sovyet devriminin nderleri gibi Trkiyenin mazlumlar dnyasnda yer aldn vurgular. Nitekim Mustafa Kemal: Biz Trkiyeliler Asyai bir milletiz, Asyai bir devletiz eklinde ifade ederken, devrim stratejisi ile birlikte d politikasnn da eksenini belirtmeye almtr. 82 Trkiye ile Sovyetler arasndaki ilikiler, arada aksi ynde gelien, geici gelimelere ramen genel olarak devrede ele alnabilir. Bu devreler,
78 Mikhailovich Echenbaum, Rus Devrimleri, ev. Ramazan Macit, , stanbul: Babil Yaynlar, 2000, s.106. 79 Mehmet Gnlbol-Cem Sar, 19191938 Yllar Arasnda Trk D Politikas Olaylarla Trk D Politikas, ed. Mehmet Gnlbol, Ankara: Siyasal Kitabevi, 1993, s.80. 80 Erel Tellal, Sovyetler ile likiler, Trk D Politikas Kurtulu Savandan Bugne Olaylar, Belgeler, Yorumlar, ed. Baskn Oran, stanbul: letiim Yaynlar, 2003, s.165. 81 Hasan Berke Dilan, Atatrk Dnemi Trkiyenin D Politikas, 19231939 stanbul: Alfa Yaynlar, 1998, s.55. 82 Mehmet Perinek, Atatrkn Sovyetlerle Grmeleri, (Sovyet Ariv Belgeleriyle) stanbul: Kaynak Yaynlar, 2005, s. 232.
26
dostluk, uyumazlk ve dostluun yeniden kurulmas teebbsleri olarak adlandrlabilir. 83
Milli Mcadele dneminde, gerek Sovyet Hkmetinin, gerekse TBMM Hkmetinin Batl devletlere kar sava halinde olmas 1921 Moskova Antlamasnn imzalanmasna sebep olmutur. Bu anlama ile her iki devlette batl emperyalist devletlere kar ortak hareket edebilmek iin birbirine yaklama politikas ierisine girmilerdir. 84
1921 Dostluk Antlamas milli mcadelenin en kritik yerinde en gzel destein ifadesi olmutur. Bu antlama ile balayan ve Dostluk Devresi dediimiz bu devre her iki devletin kurulu ve kuvvetlenme abalar gsterdikleri Milli Mcadelenin ilk zamanlarna rastlamaktadr. Bu devreyi Moskova Antlamasndan balatp, 85 Sovyetler Birliinin can dman kabul ettii Hitler Almanyas ile bir antlama yaparak d politikasnda deiiklie gitmesi 86 ile sona erdirmek mmkndr. Sovyetler Birlii Trkiyenin kendisi iin bir kalkan olabilecei dncesi ve ortak karlarndan dolay ilk balar da Trkiyenin yannda yer almtr. 87
Sovyetler Birlii, 1930 ylndan sonra statkocu devletlere ynelen bir d politika izleyen Trkiyenin uluslar aras ilikilerde dayand tek byk devlet olmaktan kmt. Bununla beraber Trkiye bu devlet ile ilikilerini devam ettirmitir. 88
1933 ylnn sonuna kadar zaman zaman gr ayrlklar ortaya ksa da sklaarak devam eden ilikiler 1934 ylndan itibaren eriilen dostluk noktasndan yava yava aaya inmeye balamtr. Trkiye batl devletlerle i birliine giritike Sovyetler Birliinden belirli bir lde uzaklamaya balamtr. Bu uzaklama zellikle Montreux Boazlar Szlemesinden sonra atarak devam edecektir. 89 Sovyetler Birliinin bu anlamadan sonra izlemi olduu politika
83 Gnlbol Sar, a.g.m., s. 337. 84 Yaln, a.g.e., s. 208. 85 Gnlbol - Sar, a.g.m., s. 337. 86 Sina Akin, Atatrkn D Politika lkeleri ve Diplomasisi, Ankara:1991, s.83. 87 Yaln, a.g.e., s. 208. 88 Yaar Akbyk, Trk-Sovyet likileri, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi II, Durmu Yaln v.d. Ankara: AKDTYK, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, 2004. s.424425. 89 Kamuran Grn, Trk Sovyet likileri (19201953), Ankara:1991, s.133.
27
Trkiye ile arasnda uyumazlk devresini amtr. Bu devre Stalinin lm ile sonulanmtr. 90
kinci Dnya sava iinde Sovyetlerin Trkiyeye kar politikas cephe durumlarna gre deiiklikler gstermi, sava sonunda ise gerek niteliini kazanmtr. 91 1945 yl sadece savan sonu olmakla kalmam ayn zamanda kendisine gvenen ve yaylmac emeller ortaya koyan bir Sovyetler Birliinin sahneye kt yl olmutur. 92 Ancak Trk d politikasnn temel hedefi sava sresince Sovyet kart gzkmeden Trkiyenin gvenliini salayacak Mttefik garantilerini salamak oldu. Sovyet Hkmeti daha sava bitmeden 19 Mart 1945te Moskova Bykelisi Selim Sarperi kabul eden Molotov 93 Sovyet hkmetinin gnn artlarna ve kinci Dnya Sava sonunda ortaya kan yeni duruma uygun olmad iin esasl deiiklikleri gerektirdiine inand 17 Aralk 1925 tarihli Trk- Sovyet Dostluk ve Tarafszlk Antlamasn feshettiini bildirmitir. 94 Zaten Stalin Yalta konferansnda Motreux Szlemesinin deitirilmesini aka talep etmiti. 95 Molotov bunlar sylerken baz sorunlardan bahsediyordu. Bu sorunlardan kast: 1) Trkiyenin dou snrlarnda deiiklik yaplmas ( Kars ve Ardahann Sovyetlere terki). 2) Boazlarda ortak savunmay salamak iin Sovyetlere s verilmesi. 96
Molotov boazlar konusunda yle diyordu. Sovyet Hkmeti Trkiyenin kinci Dnya Savanda Boazlar korumadaki iyi niyetini takdir etmitir. Fakat Sovyetler Birlii gibi byk bir devlet byle nemli bir konuda komusunun iyi niyetine gvenemez ve Trkiyenin askeri gcn de gz ard edemez bu
90 Bilge, a.g.m., s.337. 91 Temuin Faik Ertan, Atatrk Sonras Trkiye, Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, ed. M. Dervi Klnkaya, 5.b., Ankara: Siyasal Kitabevi, 2004, s.434. 92 Bahariek, a.g.m., s. 62. 93 Grme Metni iin baknz: Trk D Politikas Kurtulu Savandan Bugne Olaylar, Belgeler, Yorumlar, ed. Baskn Oran, stanbul: letiim Yaynlar, 2003, s. 473. 94 Mustafa Aydn, kinci Dnya Sava ve Trkiye, Trk D Politikas Kurtulu Savandan Bugne Olaylar, Belgeler, Yorumlar, ed. Baskn Oran, stanbul: letiim Yaynlar, 2003, s.473. 95 Bahariek, a.g.m., s. 63. 96 Aydn, a.g.m., s. 473.
28
nedenlerle Molotov Sovyetlerin boazlar korumak iin askeri slere sahip olmas gerektiini ifade ediyordu. 97
3) Montreuxun yeniden gzden geirilmesi. 98
Bylece Trkiye Sovyetler Birliinin boazlar ile Dou Anadoludan toprak talepleri ile kar karya gelmitir. Bu durum karsnda Trkiye, bir taraftan Sovyetler Birlii ile ilikilerini srdrebilme abas iine girmi, dier taraftan ise ngiltere ve Amerika Birleik Devletlerinin desteini salayabilmek iin uramtr. Trkiyenin NATOya ye olmak iin gsterdii gayretler, Sovyetleri srekli rahatsz etmitir. Sovyetler buna engel olabilmek iin her trl abay gstermitir. Fakat hkmet Sovyetlerin bu basksna boyun emedii gibi zellikle Sovyet tehditlerinden kurtulmak iin NATOya katlmak istediini sylemekten ekinmemitir. 99 Sovyetler, 13 Kasm 1951de Trk Hkmetine bir nota vererek, kendilerine kar kurulmu, saldrgan bir bloa katlmakla, ABDye topraklarnda s vermekle doabilecek sonutan tamamen Trkiyenin sorumlu olduu bildirilmitir. 100
Menderes, Sovyetlerin bu tavr ve politikasn nemsemeden Amerikan basnna verdii demete Rusyann son protesto notas Trkiyenin hakl harektnda hibir deiiklik husule getirmeyecektir. nk Sovyet Rusya ile anlaabilmek iin en iyi usl kuvvetli olmaktr. Ruslar kuvvetten anlarlar ve kuvvete hrmet ederler diyecektir. 101
5 Mart 1953te Stalinin lmesi hem Sovyetlerin politikalarnda hem de Trkiye ile ilikilerde yeni dnemin balamasna neden olacaktr. Stalinin yerine geen Kruev, Bat lkeleri ile bar iinde bir arada yaama prensibini savunmaya balad. ki kutuplu dnyada SSCBnin bar iinde bir arada yaam ilkesi ilikileri olumlu ynde etkilemitir. 102
Sovyetler Birliinin Trkiyeye kar politika deiikliinin ilk nemli adm 30 Mays 1953te toprak taleplerinden vazgetiklerini ve boazlar zerinde herhangi bir hak talep etmediklerini ve yeniden dostluk balar kurmak istediklerini
97 Bahariek, a.g.m., s. 63. 98 Aydn, a.g.m., s. 473. 99 Armaolu, a.g.e., s. 521. 100 Cumhuriyet, 13.11.1951. 101 Cumhuriyet, 05.12.1951. 102 Trkkaya Atav, Amerika Nato ve Trkiye, Ankara: 1969, s.192.
29
aklamasdr. 103 Trkiye cevabn 18 Temmuz 1953te vermitir. Sovyetlerin isteklerinden vazgemeleri Trk Hkmeti tarafndan olumlu karlanmtr. Ancak Sovyetler ok gemeden, boazlarda bulunan ABD ve ngiliz sava gemilerinden rahatszlk duyduunu aklam, Trkiye ise her eyin Montreuxa uygun olduunu bildirmitir. 104
1953 ylndan sonra Trkiye ile Sovyetler Birlii arasndaki dostluk ilikileri devam etmektedir. 105 Trkiye ile Sovyetler Birlii arasndaki ilikiler genel olarak Sovyetler Birliinin izledii politikaya tabi olmutur. 106
1.4. Dnemin Siyasal Hayat ve Demokrat Partinin Kuruluu
Dnya tarihine bakldnda grlr ki, bir lkede demokrasiyi kurmak zor bir itir. Demokratikleme abalarna bol gzya, bol insan kan karmtr. ktidarlarn muhalefete gemek istemeyileri, balca nedenidir bunun. Demokratik geleneklerden, hogr alkanlndan yoksun toplumlarda, siyasal tartmalar dmanlklara kolayca dnebiliyor. in asl zor yann, balang noktas, yani tek parti iktidarnn ayak diremesi oluturmaktadr. Genelde karlalan senaryo yle, Halkn demokratikleme istei, diktatrn i muhalefeti susturmaya kalkmas, halkn bakaldrmas, decei korkusuna kaplan iktidarn zorbala bavurmas sonunda diktatrn zorla devrilmesi ya da demokratikleme giriiminin baarszlkla bitmesi. 107
kinci Dnya Sava sonras dnyann siyasi manzaras nemli deiikliklere uramtr. Almanya, talya, Japonyada faist ynetimler yklm,
103 Ali Gevgili, Ykseli ve D, stanbul:1987, s. 93. 104 Tellal, a.g.m., s. 513. 105 Uarol, a.g.e., s. 565. 106 Bilge, a.g.m., s. 337. 107 eref Bakk, Demokrasi, DP ve nn Tarih ve Toplum, C.9, S.53, stanbul: letiim Yaynlar, 1988, s.16-18.
30
demokrasi ve uluslar aras bar, yani evrensel idealler ortaya kmaya balamtr. 108
Dnya politikasna dhil olan Amerika ve Rusya ilk alana yerlemiler, Avrupa politikas yerine milletler aras politikadan sz edilmeye balanmtr. Birinci Dnya Savann sonucunu kara ve denizler tayin ederken kinci Dnya Sava; milletler aras mcadeleyi dnyann yzeyinden atmosfere karm, yani kara ve deniz muharebelerinin kaderini hava tayin etmitir. 109
Son yirmi yldaki i ve d olaylarn esas nedenlerini 1945 ylnda aramak gerekir. Dnyaya damgasn vuran bloklar politikas ve souk sava bu ylda domu, Trkiyeyi bu gnk duruma getiren emperyalizm uyduculuu ve biimsel demokrasi, yine bu ylda hzla olumaya yz tutmutur. Demokrat Parti, tam anlamyla bu yeni dzenin bir rndr. Dnyaya ve memleketimize yn veren yeni etmenleri gzden geirmeden, Trk siyasi hayatnda son derece nemli bir yer igal eden DP hareketini anlamak imknszdr. 110
1945 ylnn yeni dzeni yaratmadaki rol bloklar politikasnn domas ile bitmiyor; belki ondan da nemli olmak zere, nc Dnya lkelerinin hzl uyanlarna sahne oluyordu. Fransa kaynakl cumhuriyet ynetimine kar ngiltere kaynakl demokrasi oluumu ayr bir sre geirmi ve cumhuriyetin devletle btnleen yapsna karlk, demokrasinin topluma ynelen izgisi, giderek birbirinden ayrlan bir rota izlemi ve yirminci yzyln ortalarna doru bu iki kavram yava yava kar karya gelmeye balamtr. 111
Mays aynda Suriye, Fransaya bakaldryor, Ekimde ise Msr ve Cava, ngiltere ve Hollandaya isyan ediyorlard. Bu hareketler hemen baar salayamyorlar ama milli kurtulu savalarnn artk nne geilmez bir sel gibi gelieceini gsteriyorlard. Asya, patlamaya hazr bir kazan gibi kaynyordu. Koca Japonyay iki darbede yere seren atom bombalarnn dahi zaptedemeyecei bir kaynama. Zira yarm milyarlk devasa ktlesi ile in artk sahneye kmt. Olanca iddeti ile yeniden alevlenen i sava, dnyann bu en kalabalk lkesini, kuvvetler
108 Mustafa Erdoan, Trkiyede Anayasalar ve Siyaset, 2. b., Ankara: Liberte Yaynlar, 1999, s.78. 109 Armaolu, a.g.e., s. 420-423. 110 Eroul, a.g.e., s.15. 111 Anl een,Cumhuriyeti Demokrasi ile Tamamlamak, Cumhuriyet ya da Demokrasi, der. zer Ozankaya, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 2002, s. 50.
31
dengesini sarsacak yeni bir g haline getirmekte idi. Bloklarn ekillendii, souk savan balad ve geri kalm lkelerin bakaldrd, ksaca yeni dzenin temellerinin atld bu hengmeyi, btn lkeler gibi Trkiyede merak ve endie iinde izlemekteydi. Milli ef, smet nnnn nderliinde, lkenin ynetici sekinleri, bu yeni dzene uymaya alyorlard. Bulduklar are ikili idi. Bir yandan emperyalist glere yanamak, te yandan memleket iinde biimsel bir demokrasi dzeni kurmak. 112
Birlemi Milletlere 1945te ye olan Trkiye, bu anayasann demokratik prensiplere uygun, daha hr bir rejime gemeyi taahht ediyor ve Batya, zellikle Amerikaya doru bir adm atm oluyordu. 113 Sovyetlerin tehdidi, Trkiyenin Bat blouna girme ve bunun n art olarak da ok partili siyasete geme kararn hzlandrd. 1945te San Franciscoya giden Trk delegeleri, Reuters Ajans muhabirine, Trkiye Cumhuriyeti modern demokrasi yolunda ilerlediini, Trk anayasasn en ileri memleketlerin anayasalaryla kyaslanabileceini hatta bazlarndan stn bile olduunu belirtiyor ve harpten sonra Trkiyede her trl demokratik cereyanlarn gelimesine msaade edileceini sylyordu. 114
Trkiye, kinci Dnya Savana girmemekle beraber, etrafn saran byk kargaann etkilerinden de kendini tamamen koruyamamtr. Bir yandan, her an seferber olmaya hazr byk bir ordu beslemi, te yandan da memleket iinde sk bir polis rejimi kurmutur. Bunun sonucu olarak, vesikal, skynetimli, milli efli bir idare kurulmu, halk ezilmi ve karaborsadan yararlanan yeni bir zenginler zmresi tremitir. Ezilen halk, iktidara dman olmutur. Tredi zenginler ise artk idarede dorudan doruya sz sahibi olmay arzulamaktaydlar. Sava bitince, ynetici kadronun, alttan ve yandan gelen bu basklarn etkisi altnda kalm olmas tabiidir. lkede egemen olan tek parti idaresi, halk bask altnda tutmakla beraber, egemen snflar tedirgin edecek tasarruflara girimekten ekinmemitir. Bunun en
112 Eroul, a.g.e., s. 17. 113 Erdoan, a.g.e., s. 78. 114 Kemal H. Karpat, Trk Demokrasi Tarihi (Sosyal, Ekonomik, Kltrel Temeller), stanbul: Afa Yaynlar, 1996, s. 128.
32
belirgin rnekleri, 1945 ylnda bir ay ara ile karar balanan toprak reformu ve ormanlarn devletletirilmesidir. 115
1945 yl, siyasal hayatta hzl liberallemenin yan sra sola kar basknn dorua ykseldii bir yldr. Bizde biimsel demokrasiye gei, solun ezilmesine bal olarak gereklemitir. Bu tutum, sava sonras demokrasimizin snfsal niteliini anlamak iin nemli bir gstergedir. Trkiye Cumhuriyetini kinci Byk savatan sonra ok partili rejime gtren sre, esas seyrini daha 1945 ylnda tamamlamtr. Liberallemenin ilk belirtileri Nisan ayndaki San Fransisko konferans srasnda grlmekle beraber, ilk resmi iaret nnnn 19 Mays nutkunda verilmitir. nn bu nutkunda son derece ihtiyatl bir dil kullanmakla beraber, demokrasi yolunda ilerleneceini belirtmi, bu ynde gsterilen abalara yeil k yakmtr. 116
Bu hengmede Trkiyede de ok partili hayata geite bir takm gelimeler yaanyordu. Rejim ii muhalefet ki Demokrat Partinin douuna zemin hazrlayan ve demokrasi akmna uygun olan gelime 1945 yl ortalarnda iyice su yzne kmt. 117
ok partili hayata geile ilgili faaliyetlerde d politika yani d basklar i politikaya nazaran daha kuvvetliydi. Amerikan basnnda Trkiyenin rejimi tartlmakta ve rejimim liberallemesi istenmekte ve Trkiyeye bu konularda bask yaplmaktayd. 118 Yabanc basnda da bu tr basklarn arttna dair yazlar kyordu. 119
Batl devletler Trkiyenin tam ye olarak kabul edilmesi iin sistemini demokratikletirmesi gerektiine dair baz telkinler yapyorlard. 120
Trkiye kinci Dnya Savanda izlemi olduu d politika ile Batl devletlerin tepkisini ekmiti. Bunun zerine Sovyetler Birliinin de bamszl zedeleyecek kadar ar olan istekleri de eklenince Trkiyenin uluslar aras arenada durumu iyice zorlamt. Trkiyenin Bat dnyasnn ilgisini ekmek, sempatisini kazanmak iin demokratiklemek ve Sovyet basksna kar Batnn desteini
115 Eroul, a.g.e., s.18. 116 Eroul, a.g.e., s. 15. 117 Eroul, a.g.e., s. 27. 118 Metin Toker, Tek Partiden ok Partiye, stanbul: 1970, s. 275. 119 Kongar, a.g.e., s. 459. 120 etin Yetkin, Trkiyede Tek Parti Ynetimi, stanbul: 1993, s. 254.
33
salayarak caydrclk kazanmak dncesi, ok partili hayata geii hzlandran etkenlerin banda geliyordu. 121
Trkiye, II. Dnya Savana girmedii halde savan btn skntlarn yaamtr. 1923ten itibaren devam eden tek parti iktidarna olan honutsuzluk ekonomik skntlarla birleince had safhaya ulamtr. Ekmein karneye balanmas, eker yerine zm, incir gibi tatlandrclar kullanlmas ve karaborsann alp yrmesi karsnda halk btn bunlarn sorumlusu olarak Cumhuriyet Halk Partisi idaresini grmekteydi. kinci Dnya Savann mttefikleri sava bar ve zgrlk adna yrttklerini ilan ederler. Savan Demokrasi Cephesinin zaferi ile sonulanmas, btn dnyada tek partili ynetimlerin gzden dmesine ve demokratik olmayan lkelere kar olumsuz bir grn yaylmasna yol amtr. 122
Trk siyasal hayatnda 19451950 yllar arasnda yaanan dnemde Trkiye sava sonras kurulan dzende yerini alma abasna girmi, cumhuriyetin kuruluu ile balayan siyasal rejim deierek ok partili siyasal yaama geilmitir. Ancak yirmi yedi yllk tek parti iktidarnn deierek lke ynetiminin Demokrat Partiye gemesi 1950 ylnda gereklemitir. Bu nedenle, savan bittii 1945 yl ile iktidarn el deitirdii 1950 yl arasndaki gelimelere demokrasiye gei sreci olarak baklmaktadr. 123
1945 ylndan itibaren hkmetin ok partili hayata gei ve hzla demokratikleme ynnde admlar atmasnda basnn nemli yeri vardr. zellikle Tan ve Vatan gibi gazeteler, hkmeti daha cesurca eletirerek, ok partili hayata doru bir kamuoyu olutururlar. Basn, doacak muhalefet partilerine de yardm ve destek vermeye hazrdr. 124
19 Mays 1945te Genlik Bayram nedeniyle smet nn yapt konumasnda : leri bir insan cemiyeti kurmann maddi artlarn, hele manevi vasflarn mmkn olduu kadar ak olarak yapmak devindeyiz. Memleketimizin siyasi idaresi Cumhuriyetle kurulan siyasi idaresinin ilerleme
121 Necdet Ekinci, Trkiyede ok Partili Dzene Geite D Etkenler, stanbul: 1997, s. 352. 122 Teoman Gl, Trk Siyasal Hayatnda Recep Peker, Ankara:1992, s.51. 123 Nilgn Grkan, Trkiyede Demokrasiye Geite Basn (1945-1950), stanbul: letiim Yaynlar, 1998, s. 13. 124 M.Ali Aybar, TP Tarihi I, stanbul: 1988, s. 27.
34
artyla gelimeye devam edecektir. Harp zamanlarnn ihtiyatl tedbirlere lzum gsteren darlklar kalktka memleketin siyaset ve fikir hayatnda demokrasi prensipleri daha geni lde hkm srecektir, Millet iradesi, demokrasi yolundaki gelimesinde de devam edecektir demitir. 125
nn, Trk siyasal sisteminin demokratik parlamento niteliini kuvvetle vurgulamakta, ayrntlaryla ele almakta, rejimi daha demokratik klmak iin nlemler almak iin sz vermekte, ancak nlemlerin neler olduunu aka belirtmemekteydi. 126
10 Mays 1946da toplanan Halk Partisi Kurultayna nn, memleketin i ve d artlarnn yeni seimleri gerektirdiini ve seimleri daha demokratik bir ekle sokmak ihtiyacna iaret etti. Halk Partisi seimleri kaybedecek olursa nn, parti bakan olarak muhalefete geecekti. 127
Savan geliimi iinde Tan, Vatan, Akam ve Tanin gazeteleri genellikle demokratik cepheyi desteklerken, Cumhuriyet, Tasvir-i Efkr ve teki baz gazeteler Trkiyenin Almanya ile yakn ilikiler kurmasn savunmulardr. Sava demokrasi cephesinin kazanaca daha 1944 ylnda belli olduundan Tan, Vatan, Tasvir-i Efkr gibi gazeteler tek parti rejimine kar daha ak eletiriler de bulunuyorlard. 128
Bylece, kinci Dnya Savann son ylnda cumhuriyetten demokrasiye gemedeki kararllk herkes tarafndan aka dile getiriliyordu. 129 Ancak, ok partili hayata gei, iki engele taklmaktadr. Bu engellerden birincisi ve nemlisi, devlet ile btnlemi bir parti, ok partili hayat nasl kabullenecek, ikincisi Atatrkn iki kere teebbs edip muvaffak olamad bir uygulama halka nasl tatbik edilecek. ncelikle devletin kuruluunda nemli yeri olan bir parti ki varln 23 yl devam ettirmi ve ettirmekte olan bu parti alternatif partilerin kurulmasna iyi gzle bakmyordu. Parti iindeki ounluun fikrine gre, ok
125 Hamza Erolu, Trk Devrim Tarihi, Ankara: 1981, s. 209. 126 Zrcher, a.g.e., s. 304. 127 Karpat, a.g.e., s. 128. 128 Grkan, a.g.e., s. 50-53. 129 Orhan Kololu, Cumhuriyet ve Demokrasi Deneyimimizin evremizdeki Toplumlara Yansy, Cumhuriyet ya da Demokrasi, der.zer Ozankaya, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar 2002, s. 135.
35
partili rejim zaman gelmemiti. Halk o olgunluk dzeyine ulaamamt. Byle bir sistem lkede byk huzursuzluklara neden olabilirdi. 130 Ancak Demokrasi sadece siyasal partilerden ve seimlerden ibaret bir rejim deildir. Demokrasilerde partiler ve seimler elbette gereklidir. Ama sadece seim ve ok partililik gibi gstergeler demokrasinin varlna yetecek deliller deildir. 131
Batl lkelerde asrlardr takip edilen demokratikleme, oralarda bile kolay oturtulmamken, elli yl akn bir parlamento geleneinden ok partili hayata gei kolay olmayacakt. Ama ayn gnlerde meclis, bu ynde bir oluumun hazr olduunu gstermekteydi. 132
Mecliste bulunan kskn milletvekilleri iinde hkmet politikalarn ilk kez bir milletvekili byk bir cesaretle eletiriyordu. Bu milletvekili Celal Bayard. 133 Basn organlarnda tartmalarn ierii bir yana milletvekillerinin aka tartabilmesinin verdii memnuniyet belirtilmitir. 134 Adnan Menderes, Feridun Fikri Dnsel, Hikmet Bayur, Emin Sazak gibi konumaclar, hkmete kuvvetle atmlar ve tek parti devrinin alk olmad bir sertlikle hkmeti eletirmilerdi. Muhalifler srarla artk yeni bir hayat grnn idareye egemen olmas gerektiini ileri sryorlard. 135
1945 ylnn 19 Mays trenlerinde Cumhurbakan Milli ef smet nn: En byk demokrasi messesemiz olan Trkiye Byk Millet Meclisi ilk gnden itibaren idareyi ele alm ve memleketi demokrasi yolunda mtemadiyen ilerletmitir. Meclisin kudreti elinde olan millet iradesi, demokrasi yolunda gelimesinde devam edecektir. Siyaset ve fikir hayatmzda demokrasi prensiplerinin daha geni lde memleketimizde hkm sreceini mjdelerim. 136 diyordu. nn daha sonraki konumalarnda demokratik ynetimi yerletirmek amacndan aka sz eder ve Cumhuriyetin ilk yllarndaki Terakkiperver Cumhuriyeti Frka ile 1930lar banda Serbest Cumhuriyet Frkas
130 Birand Dndar, apl, a.g.e., s. 23. 131 Mehmet Metiner, deolojik Devletten Demokratik Devlete Zamann Ruhunu Anlamak, stanbul: Beyan Yaynlar, 1999, s. 20. 132 Tanr, a.g.e., s. 257. 133 Birand Dndar, apl, a.g.e., s. 21. 134 Grkan, a.g.e., s. 147. 135 Eroul, a.g.e., s. 27. 136 avdar, a.g.e., s. 401.
36
denemesinde deiik nedenlerle bu partilerin kapatlmalarnn birer hata olduunu, bu hatalarn hem kendisine ve hem de Atatrke ait olduunu aklayacaktr. 137
Esasen nn, ta Cumhurbakanlnn bandan beri bu ynde niyetleri olduunu belli eden bir takm iaretler vermekten geri kalmamt. te 09.12.1938de Kastamonu CHP Kongresini a konumas, 02.03.1939da stanbul niversitesindeki konuma, 1939da 5. Kurultayda 30kiilik bir mstakil grup kurma karar ve nihayet 1943 yl seimlerde aday saysnn iki kat olarak saptanmas, bu trl davranlard. 138
Cumhurbakan nn 1 Kasm 1945teki Meclisteki konumasnda siyasi sisteminin tek eksikliinin hkmeti eletirecek bir parti olmadna vurgu yapyordu. 139
Nihayet 29 Maysta yaplan bte oylamasnda, 368 lehte oya kar be kii aleyhte oy kulland. 140 Bu be kii; Celal Bayar, Refik Koraltan, Fuat Kprl, Adnan Menderes, Emin Sazak, Hikmet Bayur, Recep Pekerdir. lk drd Demokrat Partinin kurucusu olacaktr. 141
Yine iftiyi Topraklandrma Kanununun Millet Meclisinden kt gnlerde bu vekillerden drd parti grubuna bir nerge vermilerdi. 7 Haziran 1945te Drtl Takrir adyla tannan nergeyi imzalayanlar. 142
zmir Milletvekili Celal Bayar, Kars Milletvekili Fuat Kprl, el Milletvekili Refik Koraltan, Aydn Milletvekili Adnan Menderes. Drtl Takrir ne istiyordu? Anayasann, Atatrkn, nnnn CHPnin demokratikliini vurguluyor ve bir takm talihsizlikler sonucunda (gericilik, sava vs. gibi nedenler) demokrasinin uygulamaya sokulamadn, fakat halkn olgunluu ve dnyaya egemen olmu olan demokratik ilkeler dolaysyla artk buna sra geldiini ne sryordu. Somut olarak ta; 1. Meclis denetiminin gerek bir biime kavumasn,
137 Hikmet zdemir, Cumhuriyet Demokrasi ve Deiim , Yeni Trkiye, S.2, 1995, s. 19. 138 Sina Akin, Demokrat Partinin Kurulmas, Tarih ve Toplum, C.9, S.53, stanbul: letiim Yaynlar, 1988, s. 13. 139 Erdoan, a.g.m., s. 79. 140 Eroul, a.g.e., s. 27. 141 Grkan, a.g.e., s. 147. 142 Eroul, a.g.e., s. 27.
37
2. Yurttalarn siyasal hak ve hrriyetlerini Anayasann gerektirdii genilikte kullanabilmelerinin salanmasn, 3. Btn parti almalarnn bu esaslara uygun hale gelmesini, 4. Takririn ak oturumda grlmesini istiyorlard. 143
nergenin z, siyasal zgrlklerin geniletilmesi, 1924 Anayasasnn demokratik ruhunun geri getirilerek hak ve zgrlklerin geniletilmesi ynndedir. Ancak nerge verildii gn reddedildi. nerge, belli yasa ve ynetmelikleri deitirmeyi amalad iin grubun yetki alan dnda olduu iin reddedilmitir. 144
Bayar 4 Aralk 1945te ankayaya karak nn ile grr. Bayar yeni kuracaklar parti programn da yanna alarak Cumhurbakannn da program hakknda onayn almak ister. nn yaplan grmede zellikle inklplar sorar. Bayarn teminat zerine nn parti iin onay verir. 145 Gerekli hazrlklar sonucu Demokrat Partinin kurulu dilekesi iileri bakanlna verilir. 7 Ocak 1946da Demokrat Parti kuruldu. 8 Ocak gn drt kurucu ye bir araya geldi. Kapal oyla parti liderlerini seti. oy kdnda Celal Bayar yazlyd. Bayarn kime oy verdii hi aklanmad. Demokrat Parti ie tara rgtlerini kurmakla balad. Haziran ortasna kadar otuz ilde rgtlenmiti. 146 1945te ok partili siyasal hayata gei, Cumhuriyet ve Demokrasi Kltrnn yaygnlatrlmasnda yeni bir aama olmutu. Artk yeni kurulan partiler arasnda ad Demokrat olan bir parti de yer alm ve giderek bu isimdeki partiler yaygnlamtr. 147
Cumhuriyet Halk Partisi, Demokrat Partinin kuruluunu son derece olumlu karlad. Cumhuriyet Halk Partisi kurulan bu yeni partiyi hkmet ve ynetimi denetleyecek yeni bir denetim organ olarak grmek eilimindeydi. Demokrat partinin hzla rgtlenmesi CHPnin tutumunda bir takm deiiklikler
143 Akin, a.g.m., s. 13. 144 Feroz Ahmad, Demokrasi Srecinde Trkiye (19451960), ev. Ahmet Fethi, stanbul: 1994, s. 27. 145 Birand Dndar, apl, a.g.e., s. 29. 146 Soner Yaln, Efendi, Beyaz Trklerin Byk Srr, stanbul: Doan Kitap, 2004, s. 420. 147 erafettin Turan, Trkiyede Cumhuriyet ve Demokrasi Kltr, Cumhuriyet ya da Demokrasi, zer Ozankaya, Ankara : Kltr Bakanl Yaynlar, 2002, s. 86.
38
meydana getirdi. Kurulan yeni parti lml muhalefet ile birlikte srekli olarak CHPnin idari basklarndan ikyet etmekteydi. 148
17 Ekim 1946da stanbulda nsan Haklar Dernei kurulduu aklandnda kamuoyunda aknlk yaratt. nk heyet bakan Fevzi akmak, komnist olduklar bilinen baz ahslarn yannda halkn hak ve hrriyetini savunduu iin komnistlikle suland. 21 Temmuz 1946dan 12 Temmuz 1947deki Beyannameye kadar olan dnem ok partili siyasal hayatn kurulmas bakmndan hayati nem tamaktayd. CHP ile DP arasnda seimlerde balayan gerginlik 1947de had safhaya ulamtr. ktidar araylar iindeki DP ilk kurultayn 7 Ocak 1947de yapt, grmelerin arlk noktas, hrriyet meselesi ve hkmetin bunu kanunlarda veya tatbikatta, memurlarn davranlar ile snrlandrld iddias zerine topland. Kurultayn kuruluu, grme usulleri demokratikti. Kurultay, Hrriyet Misak n oy birlii ile kabul ederek dald. 149
194650 yllar gei yllaryd. Bu dnemde iki parti semenleri kazanmak amac ile yeni kimlikler edinmek iin mcadele ettiler. Cumhuriyetiler seimleri ne alarak ve Demokratlar tam rgtlenmeden duruma hkim olarak zaman kazanmak istiyorlard. Demokratlar, kurallar daha demokratik hale getirilene kadar seimlere katlmay ve CHP ynetimi merulatrmay reddettiler. Sonu olarak hkmet baz yasalar dzeltmek ve Demokratlar yar yolda karlamak zorunda kald. 150 Bu dnem, CHPnin tek parti ynetimine kar toplumsal muhalefetin yaygnlat ve ykseldii zaman dilimidir. Yeni kurulan DP, syleminde fazla deiik neriler bulunmamasna karn, bu toplumsal honutsuzluu kendi lehine kullanmay baarmtr. 151
14 Mays 1950 seiminde iktidarn halkn tek dereceli ve zgr oylar ile el deitirmesinin gerekletirilmesi ile demokrasi hedefine ulald. 152 Yaplan genel seimlerde, DP oylarn %53n, CHP ise %40 ini almlardr. Ancak seim sistemi yznden bu sonularn parlamentoya yansmas olduka farkl olmutur. yle ki DP 408 sandalye ile milletvekilliklerin % 85ini, CHP ise 69 sandalye ile milletvekilliklerin %15ini elde etmilerdi. 153
Demokrat parti 408 milletvekili ile ezici bir ounlukla Meclise girecekti. Bu onlarca Milli iradenin zaferiydi. Ak devrimdi. 154 Bu sonular sonrasnda smet nn cumhurbakanlndan ayrlm, yerine Celal Bayar, Trkiye Cumhuriyetinin nc cumhurbakan olmutur. Adnan Menderes Babakan olarak atanrken, tarih profesr olan Fuat Kprl D leri Bakan, Refik Koraltan ise Meclis Bakan olmulardr. 155 DP kendini milli iradenin temsilcisi ve lkeyi deitirme grevi ile ykml olarak gryor ve tpk kendisinden nceki parti olan CHP gibi, o da muhalefetten bu sre ierisinde bir kk ortak olmasn bekliyordu. 156
DPnin siyasi yelpazedeki yeri hakknda Celal Bayar u cevab vermitir: Eer komnizm ile kurtulacam hkmetsem komnist olurdum Son posta gazetesinin muhabiri tarafndan sorulan deolojik bakmdan durumunuz nedir? Sorusuna Biz iki parmak daha soldayz.dedi. Halbuki be parmak daha sadaydlar. nk devleti deildiler. 157
DPliler seimlerde kk salm ynetici partiden politik iktidar alma greinde baarl olmutular, gelimekte olan lkelerin politik yaamnda nadir bir baar. Fakat seim sonular iki parti iinde bir kimlik krizi yaratt. nk ikisi de Trk siyasi hayatnda rnei olmayan yeni rollerle kar karya kalmlard. 158
152 Kololu, a.g.m., s. 128. 153 Ertan, a.g.m., s. 412. 154 ke Mtercimler, a.g.e, s. 34. 155 Ertan, a.g.m., s. 412. 156 Ertan, a.g.m., s. 412. 157 Blent Ece, Tark Zafer Tunaya ile Trkiyede ok Partili Hayatn 40. Yl zerine Bir Rportaj, Trkiyede Siyasal Gelimeler, (1876-1938)- Mtareke Cumhuriyet ve Atatrk, Tark Zafer Tunaya C.2, 2.b., stanbul: Bilgi Kitabevi, 2003, s. 279. 158 Ahmad, Modern Trkiyenin... s.46.
40
Artk demokrasinin ve rejimin gelecei DPnin elindeydi. 1946ya gre CHP nin gcne erien DPnin on yllk iktidar serveni balyordu. 159 Seimden hemen sonra Fuat Kprl; D Politikada hi bir deiikliin olmayacan ekonomik yapnn glendirilerek yabanc sermayenin nnn alacan retimin arttrlmasna allacan aklamtr. 22 Maysta kurulan yeni hkmetin programnn Mecliste tartlmas srasnda Babakann eletirilerine cevap vermek isteyen muhalefete sz hakk tannmaynca muhalefet meclisi terk etmitir. ok partili hayatn hemen banda iktidar ve muhalefette yer alanlarn rolleri farkl olarak yaanlan bu olay drt senelik srete yaananlarn karlkl alma eklinde olacann gstergesi idi. Gven oylamasnda 192 ekimser oy kmas iktidar partisin homojen olmayan ittifak yapsnn bir zaaf olarak ortaya kmaktayd. CHPnin 27 yllk iktidar dneminde merkezi ve yerel brokrasinin st noktalarndaki insanlarla bir ekilde yakn ilikileri olduu dncesi hkmeti kkl dzenlemeler yapmaya sevk etmitir. Zaman ierisinde ordu, niversite, basn ve yarg sahasnda bir takm dzenlemeler yaplmtr. 160
Babakan Adnan Menderes 29 Mays 1950de hkmet programn aklyor. D politikann esasnn lkeye yabanc sermaye getirmek iin ne gerekiyorsa yaplacan ifade ediyordu. 161
Fuat Kprlde Menderesin aklamasndan bir gn sonra Brkselde yapt konumasnda kinci Dnya Savandan bu yana batya dnk olan d politika daha aktif bir halde ayn istikamette devam edecektir diyor. 162
Bu arada TCnin BM ats altnda Gney Koreye yapaca yardmn nitelii ve boyutu DP ile CHPye yakn basn organlar arasnda mnakaaya neden olur. CHP taraftarlar Bizden yardm isteyen ABDdir. Marshall planndan yaralandmz iin bu yardm bizim iin mecburiyettir demektedirler. Bylece, onlara gre Trkiyenin Marshall Planndan istifade ettii oranda olacaktr. 163
159 Yeil, a.g.e., s.152. 160 Cezmi Eraslan, Atatrkten Sonra Trkiyenin Politikas, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi II, Durmu Yaln v.d. Ankara: AKDTYK, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, 2004, s.549. 161 Cumhuriyet, 30.05. 1950. 162 Cumhuriyet, 01.06.1950. 163 Mim Kemal ke, Unutulan Savan Kronolojisi Kore 1950-53, stanbul: Boazii Yaynlar, 1990, s.65.
41
6 Haziranda Hkmet Genelkurmay bakan ve dier subaylar grevden alp yerlerine CHP ile ilikisi olmam ve dolaysyla siyasi olarak daha gvenilir kiileri getirerek Trk silahl kuvvetlerinin yksek komuta merkezinde tasfiyeye giritiinde, partiler aras ilikiler daha da ktleti. DPliler ordu ile ilikilerde ok duyarl davranyorlard. 164 Dier tarafta 27 yllk iktidardan sonra muhalefete dmek CHPyi derinden etkilemitir. Partinin yrngesini belirleme araylar muhalefette de devam etmitir. 165
Bu yeni role hazrlksz olan CHPliler yeni sorumluluklarn yerine getirmek iin kimliklerini deitirme sorunu ile yz yze kaldlar ve bunun sancl bir sre olaca anlald. Bu beklenmeyen yenilgiye partinin ilk tepkisi fel edici bir ok oldu. CHPliler yenilgiyi kabul etti ve yeni hkmete dostluk elini uzatacaklarna sz verdiler. Partiler aras ilikileri inceleyen Cumhuriyet editr Nadir Nadi DPliler iktidara geldiinden bu yana 8 ay gemesine karn iki partinin normal ilikiler kuramadn belirtti. Yeni hkmete grevini yerine getirme frsat vermedikleri iin CHP yi suluyordu. 166
1950de iktidar olan Demokrat Parti, i politikada nasl hrriyetin sembol olmusa uluslar aras alanda da insan hak ve hrriyetlerinin, milli iradenin, milletlerin, kendi kaderlerini tayin hakkn kullanmalarnn bir numaral mdafii ve ampiyonu olacandan hi kimsenin kukusu olmamaldr. nk Demokrat Parti, yurtta sulhun nasl hrriyetlerin doya doya kullanld bir ortamda yeereceine inanyorsa, bu ilkelerin evrensellik kazanmasyla da ancak cihanda sulhun kurulabileceine ve kalc olabileceine emindir. Bu gr erevesi iinde Demokrat Parti Trkiyesinin d politikada demokrat milletlerin yannda saf tutmas, bu yce ideali paylaan Amerikann yakn dostu ve destekleyicisi olmas ve kk mazlum devletleri saldrgan totaliter dmanlardan korumas kadar tabii bir ey olmaz. Nitekim bu konuda Hkmet belki de ilk iareti Brkselde vermitir. Artk D ileri Bakan grevini stlenen Kprl, bu ehirde verdii demete, kinci Dnya Savandan beri Batya ynelmi olan d siyasetimiz son seimler neticesinde, bu istikamete daha faal bir ekil alacaktr
164 Ahmad, Modern Trkiyenin ..., s. 48. 165 Eraslan, a.g.m., s.550. 166 Ahmad, Modern Trkiyenin ..., s.108.
42
diyecekti. Demokrat Parti, Bat ile ilikilerde CHPnin Tek Parti, Tek ef dneminde kyasla daha avantajl durumda olduu bilincindeydi. Zira Demokrat Parti, ak devrim ile iktidara gelii, hrriyet perverlii ve liberal program ile Batnn gznde, demokrat milletlere daha yakn bir muhatap, Demokrat Parti Hkmetinin idare ettii bir TCnin de Bat camiasnda, onlarn lleri ile daha uygun bir partner olduunu dnyordu. 167
167 ke - Mtercimler, a.g.e., s. 40.
43
BLM II SSTEMLE BULUMA
2.1. Kore Sava ve Savaa Giri
Mttefikler kinci Dnya Sava sonras durum deerlendirmesi yapmak ve kazanmlarn paylamak amac ile Postdam Konferansn dzenlediler. Konferansn balad gnlerde sava Uzak Dou dnda hemen hemen bitmi durumdayd. Konferansta Sovyetlerin Uzak Douda savaa katlarak karlnda Kore topraklarnn 38. enlem zerindeki yerlerini igal etmesi kararlatrlr. Yani kuzey blgesi Sovyetlerin, gney blgesi ABDnin olacak ekilde kararlatrlr. 1
Bylece Sovyetlerin yaylma faaliyetleri Uzak Douya intikal ettirilmiti. Bunun iki sebebi vard; Birincisi, imdi Uzak Douda kuvvetler dengesinin tpk 1945de Avrupa da olduu gibi, Sovyetlerin fevkalade lehine olmas idi. nk Japonyann yenilmesinden sonra meydana gelen kuvvet boluunu Komnist in doldurmu ve bylece milletleraras komnizm Asyada byk bir arla sahip olmutu. kincisi; Batllarn Uzak Douda NATO gibi herhangi bir ittifak sistemine sahip olamaylar idi. Byle bir kolektif ittifak sistemi olmaynca, Sovyetlerin hesabna gre, Batllar hep birlikte kar koymayacaklard. 2
Bugn 38. paralelin oluturduu iki devleti barndran Kore, Dou Asyada gneye doru uzanan dalk bir yarmadadr. Batsnda Sar deniz, dousunda Japon Denizi bulunan Kore, karada Manurya ve SSCB ile komudur. Turan olduklar bilinen Koreliler, tarih boyunca Mool ve inlilerle de karmlardr. lkada Japonlar, Ortaada inliler bu yarmadaya sahip olmaya almlar, fakat onca kanl saldrya ramen emellerine ulaamamlardr. lgin olan, Koreye ynelik bu askeri basklar karsnda bile Korelilerin kendi milli
1 Erhan, a.g.m., s. 547. 2 Armaolu, a.g.e., s. 453.
44
kimliklerini koruyabilmeleri, in kltrn kendi bnyelerine uygun bir ekilde intibak ettirdikleri gibi, denizin te yanndaki Japonyann kltrel gelimesine katkda bulunmalardr. 3 Japonya'nn Kore ile ilgilenmesinin sebepleri unlardr: 1- Kore'nin yeralt ve yerst zenginlikleri geniti. Kore, gelimekte olan Japon ekonomisi iin hem bir ham madde kayna ve hem de iyi bir pazar olabilirdi. 2- Japonya ilerde Asya'da da yaylacak ise, Kore bu i iin iyi bir atlama ta olabilirdi. Asya'ya adm atabilmek iin ilk nce Kore'ye ayak basmak gerekirdi. Kore Asyann stratejik bir noktasndayd. Asya'dan Japonya'ya ynelebilecek bir tehdit ve tehlikede Kore'yi bir atlama ta olarak kullanabilirdi. 4
kinci Dnya Savandan sonra olumakta olan dzen Korelilerin milli zlemlerini gerekletirme dorultusunda filizlenen yeni mitleri de beraberinde getirecekti. 1945te Kahirede bir araya gelen ABD Bakan Roosevelt ve ngiliz Babakan W. Churchill, Japonyann yenilgisi ile artk Kore nin hr ve bamsz olmasnn zaman geldiine dair fikir birlii iinde olduklarn ilan edeceklerdi. Aslnda Kore iin dnlen bir tr uluslar aras mandaterlik ya da in-ABD ve bir iki devletin ihdasyd. Bu zmde Sovyetler tabiki dlanmyordu. Avrupada souk savan ilk admlar atlmaktadr. Artk Sovyetlerin Uzakdouya fazla karmasna ve buray da Dou Avrupallatrmasna mttefikler aras ibirliini zedelemeden engel olunmaldr. 5
Austosta Hiroimada patlayan atom bombasndan iki gn sonra Ruslar, Postdam Bildirisine uygun olarak, Uzakdouda savaa girdiklerini ilan ederler. Drt gn sonra, Avrupadan getirttii takviyelerle Rus ordular Manurya istikametinde Koreye doru harekta balarlar. 38. paralele kadar onlar ilerlerken, ABD birlikleri de bir ay sonra bu hatta kadar ilerleyerek Japonlar teslim alrlar. 6
Bu aamadan sonra ABDnin karar, meseleyi Birlemi Milletlere havale etmektir. Bylece, Kore Dram 17 Eyll 1947de Genel Kuruldadr.
3 ke - Mtercimler, a.g.e., s. 43. 4 Armaolu, a.g.e., s. 454. 5 ke - Mtercimler, a.g.e., s. 45. 6 ke - Mtercimler, a.g.e., s. 46.
45
Rusya bu hamleye cevaben Koreden btn yabanc askeri birliklerin ekilmesini teklif eder. Washington, ekildikleri takdirde Gney Korenin Sovyetlerin pekitirdii gl komusu tarafndan ineneceinden korkmaktadr. Sovyetler Koreden yabanc askeri glerin ekilmesinde srarlydlar. Amerikallarn da kendilerini takip etmelerini bekliyorlard. Moskovann bu talepleri, Kore meselesinin BMe intikal ettiinde yapmas, Washingtonu utandrmt. galci konumunda kalmak istemeyen ABD, askerlerini ekeceini ilan eder. Ne var ki Gney Kore daha i ve d gvenlii salayacak durumda deildir. 7 1948 ve 1949da her iki devlet igal ordularn Koreden ektiler ve 38. enlem arada snr oldu. 8 Amerikan-Sovyet mzakereleri, te yandan Birlemi Milletlerin abalar, iki Korenin birlemesini salayamad. 9
BM rgtnn 14 Kasm 1947deki kararna gre Korede BM Geici Kore Komisyonu oluturulacak, 31 Mart 1948de seimler yaplacak, ulusal bir Kore Hkmeti kurulacak ve 90 gn iinde igal kuvvetleri lkeden ekilecekti.1948de seimler yapld. 10
Seimlerin sonularna gre Syngman Rheenin bakanlnda Gney Kore Cumhuriyeti kuruldu. Sovyetlerde Kuzey Korede 1948 Austosunda kendilerine gre bir seim dzenlediler ve onlarda kuzeyde 9 Eyll 1948 de Kore Halk Cumhuriyetini kurdular. 11
Uzak Douda in izlerini tayan ve sosyalist olmayan lkelerden Japonya ile Gney Kore, Tayvan, Honkong ve Singapur 1945ten itibaren, Japonya kadar olmasa da benzer ilerlemeler kaydetmilerdir. Uzun yllar in nfuzu altnda yaayan Korede 1948de Gney Kore Cumhuriyeti ve Kuzey Kore Demokratik Halk Cumhuriyetinin kurulduu resmen ilan edilmitir. 12
Ayn corafi birim zerinde, birbirine dman iki farkl ideolojiyi benimseyerek kurulan Kore Demokratik Cumhuriyeti (Kuzey Kore) ile Kore Cumhuriyeti (Gney Kore) arasnda 25 Haziran 1950de atma balad. 13
7 ke - Mtercimler, a.g.e., s. 47. 8 Sander, a.g.e., s. 275. 9 Armaolu, a.g.e., s. 455. 10 Uarol, a.g.e., s. 670-671. 11 Armaolu, a.g.e., s. 455. 12 Grsel Genel Kltr Ansiklopedisi, stanbul: Grsel Yaynlar, 1982, s. 555. 13 Thema Larousse, Tematik Ansiklopedi, Milliyet Yaynlar, 1994, s. 326.
46
Moskovann talimat ile Kuzey Kore kuvvetleri 25 Haziran 1950 sabahndan itibaren Gney Koreye kar saldrya geti. Saldrnn btn snr boyunca yaplmas, her eyin nceden planlandn gsteriyordu. Bu ak saldrganlk karsnda Amerika, Birlemi Milletleri harekete geirdi, fakat esas yk Amerikann srtland bir Birlemi Milletler Kuvveti tekil etti. 14
BM Genel sekreteri, 27 ve 28 Haziran tarihli iki telgrafla Koredeki durumu Ankaraya ilettiler. O gnlerde Trkiyede bulunan ABD senatr Cainde hkmeti, ABDnin bu taarruz karsndaki tepkisinden haberdar eder. Hkmet bunun zerine BMdeki ba delegesi Selim Sarper ile Washington Bykelisi Feridun Cemal Erkini lkeye armtr. Erkin phe etmeden bu istei kabul etmemiz gerektiini syledi. Toplantya daha sonra katlan Selim Sarper ise Ben de kararnza katlyorum u artla ki Amerika derhal bizi Atlantik Paktna kabul etsin deyince Erkin buna itiraz etti. Ona gre byle bir beklenti kararn deerini drebilirdi. Babakan Menderes Erkini hakl buldu. te bu ortamda, BM Genel Sekreterinin T.Cye Kore Olay ile ilgili mracaat gelir. Konu TBMMnin 30 Haziran 1950 tarihli oturumunda gndemi oluturur. Kprl, Koredeki saldry ve BMin ald karar aklar. Bu balamda Genel Sekreterden BMe bal btn ye lkelere gnderilen telgraflar okur. Kprl, Lieye cevaben T.C.nin BMin bir yesi sfatyla zerine den taahhtleri azami samimiyetle yerine getirmeye amade olduunu bildirdiklerini syler. Bu szler zerine Ekrem Hayri stnda ve be arkadann verdii ve Hkmetin BM ilkeleri etrafnda sulh anlayn tasvip ettiklerine dair takrirleri reye konularak, TBMMnce kabul edilir. 15
Trkiye, Amerika ve ngiltereye, gvenlii konusunda garanti verilmesi ya da Trkiyenin NATOya dhil edilmesi konusunda tekrar bask yapmaya balad. Temmuz sonunda Koreye asker gnderme karar alndktan sonra bavuru bir kez daha yinelendi. 16 Basnda Koreye asker gnderme konusu tartlrken, stanbulda DPnin 1946 Meclisinden kalma Milletvekili Senihi Yrten, harekete gemek iin fazla beklemedi. Koreye gnll milis gndermek
14 Armaolu, a.g.e., s. 455. 15 ke - Mtercimler, a.g.e., s. 55-56. 16 Behet Kemal Yeilbursa, ngiltere ve Amerikann Ortadou Savunma Projeleri ve Trkiye (19501954), Ankara: Bizim Bro yaynevi, 2000, s. 34.
47
iin bir dernek kurar. Sivil toplum rgt olarak alan dernee ilk gnlerden itibaren byk bir ilgi gsterilir. Ksa srede bavuranlarn says bini buldu. Trkiyede, ok uzakta olan bir savaa ilgi bu kadar byk iken savan iinde olan ABDde Koreye gnderilecek asker bulmakta sknt ekilmektedir. 17
Menderes, 25 Temmuz akam Bakanlar Kurulunu acil olarak toplantya arr. Bakanlar Kuruluna TBMM Bakan ve Genelkurmay Bakan da katlrlar. Konu BMin ye lkeleri Kore savana katlmaya daveti zerine verilecek cevaptr. 18 Konu btn ayrntlar ile grlmtr. Karar: Korede hizmet etmek zere 4500 mevcutlu silahl Trk askerini BM emrine verileceidir.15 lke iinde ABDden sonra en ok asker gnderen ikinci devlet olan Trkiyenin yollad birlikler, 19 Albay Tahsin Yazc komutasnda 25. Amerikan Tmenine bal olarak grev alm ve 17 Ekimde Koreye ulamtr. 20
Trkiye Cumhuriyeti artk Kore olayna katlmt. Muhalefetin szcs Faik Ahmet Barutu, Hkmeti Anayasann 26. maddesini ihlal etmekle suluyordu. Bu maddeye gre sava ilan etme, savaa katlma veya bar ilan etme yetkisi sadece TBMMye aittir deniyordu. 21 Trkiye BMin asker gnderme davetine ABDden sonra olumlu cevap veren ilk lkedir. 22
Hkmet bu karar vermek iin ok dnm ve konuyu btn ayrntlar ile tartmtr. Aslnda Kore Sava Trkiyenin gelecee yatrm amal katld bir sava olmutur. Menderes, bu savan en nemli sonucu iin NATOya girmede yardmc olacan dnmektedir. 23 Kore Sava DP Hkmetine hem bat dnyasna yaknlamak, balln ispatlamak iin hem de NATOya katlmak iin byk bir frsat olabilirdi. 24 Pasifike asker gnderilecei olay kamuoyunda bir bomba gibi patlar. Trkiyenin Koreye asker gndermesine en ok kar kan ar sol rgtler olacakt. Mecliste grubu
17 ke - Mtercimler, a.g.e. s. 66. 18 Zrcher, a.g.e., s. 342. 19 Erhan, a.g.m., s. 547. 20 Balcolu, a.g.m.,s. 470. 21 evket Sreyya Aydemir, kinci Adam, C. III, stanbul: 1980, s. 301. 22 G. Meghee, a.g.e., s. 142. 23 Ahmet Emin Yalman, Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, Haz. E. Erdin, stanbul: 1997, s. 1537. 24 Balcolu, a.g.m.,s. 470.
48
bulunan iki muhalefet partisi de birer bildiri yaynladlar. 25 Muhalefette bulunan her iki parti de biraz kskn bir tavr ile olaya yaklamlardr. CHP 26 Temmuz da Koreye asker gnderme kararnn ak bir anayasa ihlali olduunu aklad. 26
Yani CHP asker gndermeye aka tavr almazken gnderme kararnn aln eklini eletirmiti. 27 Millet Partisi, BMye destekten, ABD ile dostluktan hatta Atlantik Paktna girmekten yanayd. Millet Partisi lideri Hikmet Bayur, Atlantik Paktnda yer almamz memleket hesabna lzumludur. Eer Koreye asker gndermemizin neticesi pakta girmek olabilecekse yaplan fedakrlk yerindedir diyordu. 28 Ama Millet Partisi kk bir parti de olsa kendisine danlmasn beklemiti. 29 Fakat muhalefet zamanla Koreye askerlerin daha fazla ABD yardm almak iin gnderildiini iddia edecektir. 30 Koreye katlm lkede tartmalara neden olunca Menderes, 28 Temmuzda bir basn toplants yaparak eletirilere cevap verme zorunluluunda kalr. Babakana baklrsa, yaplan tartmalar particilik gayreti ile memleket menfaatlerini rencide edecek ekle dntrlmtr. 31
CHP aleni olmasa da Koreye Belki asker gnderilmeseydi daha iyi olabilirdi mesajn vermeye alt. Herhalde nn bu mesajnda samimi idi. smet Paaya gre lke muhtemel bir tecavze urayacaktr. Demokrat Parti mesuliyet hissi tanmakszn memleketin mukadderatn fiilen harbe srklemitir. CHPnin szcleri ne derlerse desinler karar, lke apnda olumlu bir hava yaratmt. Koreye yardm, zellikle irtica ve komnizme kar fevkalade duyarl olan genlik kesiminde byk bir heyecan uyandrmt. En byk renci rgt olan Trk Milli Talebe Federasyonu Hak ve Hrriyet yolunda giriilmi olan btn taahhtleri yerine getirmeyi kendisine grev sayan bir milletin evlatlar olmaktan duyduumuz gurur sonsuzdur diyordu. 32
25 ke - Mtercimler, a.g.e., s. 58. 26 Erhan, a.g.m., s. 545. 27 avdar, Trkiyenin...19501995, s. 35. 28 Yalman, a.g.e., s. 1538. 29 ke - Mtercimler, a.g.e., s. 58. 30 Sleyman Yeilyurt, Bayar Gerei, Ankara: 1998, s. 188. 31 ke - Mtercimler, a.g.e., s. 67. 32 ke - Mtercimler, a.g.e., s. 59-60.
49
Trkiyenin Koreye asker gnderme kararna SSCB nce sessiz kalr. Bulgaristan, kar harekete geerek farkl bir tepki gsterir. Bulgar Hkmeti iki yz elli bin Trkn Bulgaristandan snr d edileceini syleyerek tehditlerde bulunur. Bulgaristan komnist blokta olduu iin bu uygulamann SSCBnin bilgisi dhilinde olduu aka grlr. Trkiye bu durum karsnda hazrlksz yakalanr. Bulgarlar dediklerini yaparak iki yz elli bin Trk snr d eder. 33 O gnn artlarn da bu kadar kiiyi barndrmak ve bu kiilere yer bulmak kolay olmamtr ancak hkmet bu ii de baar ile halletmitir. 34 Bayar, Koreye asker gnderilmesi olayna son noktay koymak amacyla 1 Kasm 1950 tarihinde Meclisin al konumasnda konuya deinmeden yapamamtr. Konumasnda TC, kuruluundan beri milli siyasetinin, Atatrkn yurtta sulh, cihanda sulh prensibi zerine kurulmu olduunu burada bir kere daha ilan etmek istiyorum. Bu siyaset beynelmilel taahhtlere sadakat ve bu taahhtlerden doan vecibeleri tereddtsz yerine getirmek sureti ile tecelli edecektir demitir. 35
2.2. Trkiyenin NATOya Dhil Olmas
NATO, 4 Nisan 1949 da on Bat Avrupa lkesi ile Amerika Birleik Devletleri ve Kanadann katlm sonucu, toplam on iki lkenin imzaladklar bir anlama ile kurulmutur. 1952 ylnda Trkiye ve Yunanistan, 1955 ylnda Federal Almanya, rgte ye olmulardr. 36
33 Uarol, a.g.e., s. 585. 34 Yalman, a.g.e., s.1540-41. 35 Halit Tanyeli- Adnan Topsakal, zahl Demokrat Parti Kronolojisi 1950-1958, stanbul:1959, s. 28. 36 Faruk Snmezolu, Uluslararas likilere Giri, stanbul: Der Yaynlar, 2002, s. 142.
50
NATOnun bir savunma rgt olma zellii kadar dier bir zellii de ye lkeler arasndaki askeri, siyasi ve sistem ii ilikileri koruma, gelitirme ve dzenleme ilevlerini yerine getirmeye almasdr. 37
NATOnun kurulmasndaki resmi ama: kolektif z savunma yani Avrupadaki g dengesini Batnn lehine deitirmek olmasna karn ABD liderlii 1949 ylnda NATOnun kurulmasndan beri bu askeri blou her eyden nce, Bat Avrupa uluslar aras politikalarn denetlemenin temel mekanizmas olarak grmtr. 38
Kore Savann btn dnyada yaratt gvensizlik havas devam ederken Demokrat Parti hkmeti, bir yandan BMye Korede takviye iin bir tugayn Koreye gnderirken dier taraftan kendi gvenlik sistemini gelitirebilmek amacn gdyordu. 39
Menderes ve arkadalar Koreye hr dnyann dier unsurlar ile birlikte asker gnderilmesini NATO yelii iin karlmamas gereken bir frsat olarak grdklerinden 1 austos 1950de NATOya mracaat eder. 40 Nitekim Trk ordusunun Koredeki baarlar Trkiyenin NATOya katlmasn kolaylatran nemli bir etken olmutur. 41 Bu mracaat, bilindii gibi, Trkiyenin Atlantik Antlamasna ilk mracaat deildir. lk mracaat CHP iktidar dneminde yaplm ve olumsuz neticelenmitir. nn 30 Eyll 1949 gn Dolma Bahe Saraynda yapt basn toplantsnda Trkiyenin NATOnun dnda braklm olmasndan duyduu znty u szlerle belirtmiti. Benim gzmde memleketin en mhim meselesi, btn dnya iinde en mhim olan d emniyet meselesidir. una kaniyim ki, bu mesele btn dnya ile mterektir diyerek d gvenliin hep birlikte halledilmesini sylemekteydi. 42 Trkiyenin Yunanistan ile beraber yapt bu mracaat, 1950 Eyllnde toplanan NATO Bakanlar Konseyi tarafndan kabul edilmemiti. 43 Bu ret cevabnn arkasnda
37 Armaan Kulolu, 21. Yzyln Balangcnda NATO, Avrupa ve Trkiye 21.Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.931. 38 Trofimenko, a.g.e., s. 177. 39 ke - Mtercimler , a.g.e, s. 66. 40 Erhan, a.g.m., s. 545. 41 Balcolu, a.g.m., s. 470. 42 Rfk Salim Burak, Moskova Grmeleri ve D Politikamz zerindeki Tesirleri, Ankara: Gazi niversitesi Yaynlar, 1983, s. 194. 43 ke - Mtercimler, a.g.e., s. 66.
51
ABD Genelkurmay Bakanl tarafndan hazrlanan ve Trkiye ile Yunanistann NATOya alnmasnn rgtn gelimesini olumsuz ynde etkileyeceini vurgulayan raporun nemli rol vard. 44 Buna karlk Konsey, Trkiye ve Yunanistan Akdenizin savunulmas iin gerekli planlama ileri ne katlmaya armak kararn vermitir. 45 Byle bir pakt fikri, ngiltere tarafndan birka yldr dile getirilmekte olan Orta Dou Komutanl nerisiyle benzerlik tamaktayd. Trkiye bu neriyi souk karlad. 46
Trkiyenin kurulu aamasnda NATOya alnmamas birka nedene dayanmaktayd. Birincisi, balangta Dou Akdeniz savunmasnn Kuzey Atlantikten ayr bir pakt iinde dzenlenmesi tasarlanmt. kinci olarak Trkiye ve Yunanistann ye alnmasnn paktn savunma alann savunulmas olanaksz bir genilie ulatrmasndan endie ediliyordu. Son olarak NATO yesi lkeler aralarna yenilerinin katlmas durumunda kendilerine yaplan yardmlarn azalabilecei endiesini tayordu. 47
ngilterenin, Trkiyenin NATO yeliine kar olmasnn nedenlerini yle sralamak mmkndr. 1.u anda Amerika daha fazla siyasi teminatlar verecek durumda deildi. 2.Siyasi gvenceler olmadan Amerikann askeri giriimlerde bulunmayaca 3.ngiltere ve Trkiye arasnda yaplacak askeri grmeler Amerika olmadan bir anlam ifade etmeyecekti. nk ngiltere ve Amerikann Ortadoudaki planlar birbirine balyd. 48
ngiltere, Trkiyenin NATOya alnmas srecinde en byk direnci gstermi sonra birdenbire bundan vazgemi ve Trkiyenin NATOya alnmasn desteklemiti. ngilterenin tutumundaki bu deiikliin nedeni Trkiyenin Orta Douda artan stratejik neminden kaynaklanyordu. Babakan Menderes ile Dileri Bakan Kprlnn Ekim 1952de ngiltereye yapacaklar ziyaretin ncesinde ngiliz Dileri Bakanlnn bir gizli raporu Trkiyenin
44 Erhan, a.g.m., s. 546. 45 ke - Mtercimler, a.g.e., s. 66. 46 Erhan, a.g.m., s. 546. 47 ke - Mtercimler, a.g.e., s. 155. 48 Yeilbursa, a.g.e., s. 33.
52
ngilterenin Orta Dou stratejisinde bir mihenk ta olduunu ortaya koyuyordu. Bu gizli raporda Trkiye ile ngilterenin savunma alanndaki ilikileri gzden geiriliyor ve savunma giriimlerinde Trkiyenin nemli rolne yle iaret ediliyordu. Tutumumuz Trkiyenin durumunun anakkalenin iki yakas arasnda Avrupa ve Asya arasnda bir mentee gibi olup topraklarnn ounun Asyada bulunmas ve hepsinden ok, Anadolunun hayati blgesi olan Orta Dou blgesinin kapa ve savunmasnn anahtar konumunda olmas gereine dayanyordu. Bu stratejik durum bize Trkiyenin zel savunma gayretinin Batdan ziyade Orta Douya ynelmesi gerektii izlenimi veriyordu. Trkiye ise son yllarda politikasn gittike Batya ynlendirmi ve hi olmazsa imdilik kelimenin tam anlamyla bir Avrupa gc olma fikrine kaplmtr. Bu Orta Douda oynayabilecei rol anlamad anlamnda deildir. Fakat Batya bakan n kaps onun iin her eyden nce gelmektedir. Bu durumda srekli olarak ABD tarafndan destekleniyordu. 49
NATOya bavurunun geri evrilmesi DP Hkmeti ve Trk basnnca esefle karland. CHPnin NATO Kore denkleminde eski Dileri Bakan Sadakta kar kyordu. Sadak: Ne Atlantik Paktna girelim diye Koreye asker gndermeye karar verdik, ne de Atlantik Paktna girme pahas olarak iki milyon asker cazibesini kullanmaya tenezzl ederiz. 50
1950 ylnn Kasm ay sonlarna doru Koredeki Trk tugaynn nemli bir in saldrsn durdurduuna dair basnda haberler kar. Halk Kunuri Destann konumaktadr. Hkmetin Kore olayndaki politikasna halkn yaklam olumludur. Mehmetiin baar haberleri lkemize geldike tatl bir milli heyecan duyulmaktadr. 51 27 Kasm 1950de Konya DP Milletvekili Saffet Grel ve arkadalarnn Korede savaan kahraman subay ve erlerimize TBMMnin selam ve sevgilerinin bildirilmesine dair nergesi okunur. Bu nerge ittifakla kabul olunur. 52
Muhalefet, Kore olayn Meclise getirmeye azimlidir. Hkmetin Meclisten izin almadan asker gnderme karar zerine CHP Genel Bakan nn
49 Snmezolu, a.g.e., s. 176. 50 ke - Mtercimler, a.g.e., s. 67. 51 Karpat, a.g.e., s. 288. 52 ke - Mtercimler , a.g.e., s. 68.
53
ve Krehir Millet Partisi Milletvekili Blkba imzas ile iki ayr gensoru verilir. Gensorular ncelikle 28 Kasm ve 5 Aralkta iki kez, Demokrat Parti meclis grubunda ele alnr. Gruptan baz milletvekillerinin muhalefetin gerekelerine katlmalar zerine Menderes, sinirlenerek krsde, heyetin, nnnn takririni kabul etmek iin can attn; ancak, gensorunun ekil artlarna uymadn, Millet Partisi takririnin kabul edilmesinin ise, bir deil 80 smet Paann sz almasn ve elinde eteinde neyi varsa millet huzurunda dkmelerini mmkn klacan syler. 53
Mecliste grmeler tartmal gemektedir. Menderes, anayasann sava ama yetkisini 26. madde ile meclise verdiini, fakat ortada sava amann sz konusu olmadn ve zel bir durumun bulunduunu syler. Menderes, Trkiyenin BM yesi olmakla, BM anayasasn TBMMnin onayladn ve BM anayasasnn 42. maddesinin byle bir ykmllk getirdiini syler. 54
nnnn asl amac uydu; Kore olayna kar asabileen ve Bulgaristanda Trk aznla basksn bizzat tahrik eden SSCBnin Trkiyeye saldrmas ile, Demokrat Partiyi, lkeyi atee atmakla sulamak. 55
Muhalefet lideri nn 25 Ekim 1951de yapt aklamada D mesele zerine esasen bizim memlekette fikir ve prensip ayrl yoktur. ttifakmza, BM idealine ve ABD dostluuna balyz diyerek Koreye asker gnderilmesi srasnda ykselttii itirazn kaldrd. 56 Son olarak Menderes, Demokrat Parti Milletvekillerine Amerikann Koreye itirak etmeyen milletler Marshall yardmndan faydalanamaz ihtarndan nce davranmakla lkeyi hacil bir vaziyetten kurtardn hatrlatacaktr. 57
Trkiye, Birlemi Milletler kuvvetine bir tugaylk kuvvetle katld. Milli Mcadeleden beri muharebe alanlarna girmemi olan Trk Askeri, Kore Savanda, gerekten destan denebilecek kahramanlk rnekleri vermitir. Korede akan Trk kan ve gsterilen Trk kahramanl, Trkiyenin 1951 ylnda NATOya alnmasnda ok mhim bir rol oynamtr. 1950 Hazirannda
53 ke - Mtercimler , a.g.e., s. 68. 54 evket Sreyya Aydemir, Menderesin Dram 18991960, stanbul: Remzi Kitabevi, s.35155. 55 ke - Mtercimler, a.g.e., s. 68. 56 Erhan, a.g.m., s. 546. 57 ke - Mtercimler, a.g.e., s. 68.
54
balayan Kore Sava, 1953 Temmuzunda Panmunjom mtarekesinin imzas ile neticelenmitir. Bu yllk sre iinde taraflardan hi biri kesin bir stnlk gsterip zafere gitmemitir. 58
Kore Savann sonucunda Kuzey Kore, in ile Bat arasnda tampon devlet haline geldi. in asndan sonucu ise bir sre daha silah ve mali yardm iin Sovyetlere bal kalmas olacaktr. 59
Demokrat Parti Hkmeti, dedii bu kan bedeli sayesinde Trkiyeyi Atlantik Paktna sokmay baard. Trk egemen snflarnn yllarca bekledikleri mutlu gn 16 ubat 1952de geldi ve o gn, Amerikan Bykelisi, Atlantik Pakt yesi on iki devlet adna hazrlanan davetiyeyi Dileri Bakanna vererek, Trk Hkmetini Lizbonda toplanan pakt konferansna ard. 60 Trkiye NATOya girdi ve Hr Dnyann Berlinden balayan demir perdesi karsndaki kalesi oldu. 61 NATO, yelii Trkiyenin Batya yneliin kendisini Batya balayacak uzun sreli kurumsal ve fonksiyonel balarla kuvvetlendirmitir. Trkiye asndan NATO, Avrupa Atlantik gvenlik ve istikrarn en nemli unsurudur. 62
Trkiyenin NATOya girmesi ile Trk D Politikasnda Batnn nemi ve arl daha da artt. Trkiye, Sovyet tehdidine kar NATOya girerek bir zm bulurken, dou-bat kutuplamasnda Trkiyede Bat iin nemliydi. Trkiye, Sovyetler Birlii ve Bulgaristan ile snr komusuydu ve NATO yesi olarak NATO ile Dou Blou lkeleri arasndaki ortak snrlarn yzde otuz yedisi Trkiye tarafndan savunuluyordu. 63
58 Armaolu, a.g.e., s. 455. 59 Sander, a.g.e., s. 253. 60 Eroul, a.g.e., s. 116. 61 Enver Konuku, Dou Cephesi ve Dou Snrlar ile lgili Antlamalar, Milli Mcadele Tarihi- Makaleler, yay. haz: Berna Trkdoan, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi, 2002, s.372. 62 Hseyin Bac, Trkiye ve AGSK: Beklentiler, Endieler, 21.Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.941. 63 Kamran nan, Hayr Diyebilen Trkiye, stanbul: Tima Yaynlar, 1995, s. 12.
55
BLM III SSTEMDEK GREV VE BEKLENTLER
3.1. Souk Savan Orta Douya Kaymas ve Badat Pakt
Orta Dou kavram birok siyasi kavram gibi ilk olarak 20. yzyln balarnda ngilizler tarafndan kullanlmaya balanr. Yakndou kavramnn (Near east o dnem Osmanl Devletinin kaplad corafya) yetersiz kaldn dnen ngilizler, Osmanl Devleti ile Hindistan arasnda kalan blgeyi kapsayacak Orta Dou (Middle east) kavramn ortaya atarlar. Kavramn kullanlmaya balanmasnn temelinde yatan smrgeci kayglar bu blgenin geleceinin ekillenmesinde etkin rol oynar. Dou ile baty, Akdeniz ile Hint Okyanusunu, Rusya ile scak denizleri birbirine balayan Orta Dou, jeopolitik konumu nedeni ile her devirde dnya siyasetine yn veren byk glerin dikkatini ekmitir. 1
Orta Dounun dnya politikasndaki tarihi rol, Avrupa, Asya ve Afrika ktalar arasnda kltrel ve ekonomik bir arac olmasndan kaynaklanr. pek, eker, narenciye, kt, barut ve pusula gibi Uzakdou mallar, Ortadou kanalyla Avrupaya ulamtr. Blge btn yollarn birletii yerde yer alyordu. 2
Batdaki souk sava stratejilerinin geleneksel bak asna gre, Koreden sonra Kzl Tehdit Orta Douya szmaktayd. Olaylarn gelimesi, Orta Douyu sper glerin atma alan haline getirmi. Nkleer tehlike de dhil olmak zere nc Dnya savann patlak vermesi ihtimali bile belirmiti. Dnya sava sonrasndaki uluslar aras konjonktr, Moskovaya blgede doldurabilecei bir nfuz alan hediye etmiti. Atlantikin teki ucundaki ABDde savatan sonra kurulacak yeni dnyada 19. yzylda arta kalan metotlarn geerli olmamas gerektiini savunuyordu. Bu erevede, blgesel glerin bamszlk
1 mer Turan, Tarihin Balad Nokta Ortadou, stanbul: Step Ajans, 2002, s. 15-16. 2 Sander, a.g.e., s. 67.
56
hassasiyetlerinin, ister istemez kolonyal gemileri dolaysyla, Batya kar belli bir antipati ile rlmesi makul grlmeliydi. Rusyann Orta Doudaki varlnn Bat hegemonyasnn zlnn garantisi olabilecei sanlyordu. 3
1918e kadar Osmanl Devletinin kontrol altnda kalan Orta Dou, 1918den itibaren ngiltere ve Fransann eline gemiti. Orta Dou Batl smrgeci devletler tarafndan cetvelle taksim edilerek paralara blnmt. 20. yzyln balarndan itibaren Orta Douda gelien ulusuluk hareketleri 4 kinci Dnya Savann hemen akabinde balayan sre krfez lkelerinin bamszlklarn kazanacaklar 70lerin balarna kadar devam eder. 5
Cetvelle izilen snrlar boyunca oluan devletlerde siyasal iktidar ilk anda kkl ve siyasal gc olan ailelerin eitim grm bireylerine ya da icat edilmi kraliyet hanedanlarna teslim edildi. Ynettikleri toplumlarn btnn temsil etmeyen bu kiiler, kendi ailelerinin, airetlerinin, etnik ya da dinsel gruplarnn ve hanedanlarnn karlarn koruyan siyaset izlediler. Bu durum rakip gruplarn yapay ulus-devlete yabanclamalarna neden oldu. 6
sraili bir yana brakrsak Orta Dou ncelikle bir slam medeniyeti blgesini temsil etmektedir. Her eyden nce slam tarihi toplumlar ve anlaylar biimlendirmektedir. slam dnyasnn btnl ierisinde Orta Dounun problemlerini yerletirmek iin hi olmazsa balca slami gerekler hakknda bir gre sahip olmak zorunludur. Orta Dounun slam lkeleri arasnda temelde farkl zelliklere sahip olan Arap olmayan Trkiye ve ran ile Arap Blokunu gstermek yerinde olur. 7
Halifeliin 1924 Martnda kaldrlmas, Kuzey Afrikadan Hindistana kadar olan blgede tm Mslmanlar iin hayal krkl yaratm ve bundan sonra Orta Douda Trkiyenin olumsuz biimde nitelenmesine yol amtr. 8
3 ke- Mtercimler, a.g.e., s. 101. 4 Uarol, a.g.e., s. 555. 5 Turan, a.g.e., s. 254. 6 Uarol, a.g.e., s. 787. 7 Guy Feuer, ada Ortadou Aratrma Klavuzu, ev: Davut Dursun, stanbul: aret Yaynlar, 1990, s. 85. 8 Tayyar Ar,Gemiten Gnmze Trkiyenin Ortadou Politikasnn Analizi ve likileri Belirleyen Dinamikler, 21.Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s. 671.
57
Trkiye, 1923te imzalad Lausanne Antlamas ile snrlarn izmi, ynn Batya doru evirmitir. Orta Douya ynelik ilk pakt Atatrk zamannda Atatrkn Gneydou snrlarn gvence altna almak amac ile 1937 ylnda ran, Afganistan ve Irak arasnda Sadabad saraynda imzalanan Sadabad Paktdr. Bu pakt askeri antlamadan daha ok dostluk ve dayanma zellii tamtr. 9
Ancak kinci Dnya Savan demokratik cephenin kazanmas Trkiyenin demokrasi alannda farkl bir yn izlemesine neden olmutur. 10 Lozan Antlamas Birinci Dnya Sava sonunda ortaya kan en yksek politika olup Trkiyeyi resmen Orta Doudan ayrm, Batya adapte olmasn kolaylatrmtr. O zamanlar Orta Doudan koparlan Trkiye, kinci Dnya Savandan sonra tekrar Orta Douya entegre edilmeye allmtr. Batl olan Trkiye bu yeni stratejide blgesel yap projesinin ekirdeini tekil edecekti. 11
Trkiye, Souk Sava dneminde geleneksel d politika olarak adlandrlan bir politika ile Orta Doudan ve blgenin sorunlarndan mmkn olduu kadar uzak durmaya alt. 12
22 Ocak 1948'de, ngiliz Dileri Bakan Ernest Bevin, Dunkirk Antlamas modelinde bir dizi ikili savunma antlamalarndan oluacak bir Bat Birlii formln ortaya att. 13 Bu nedenle Trkiyenin Arap lkeleri ile siyaseti, kinci Dnya Savandan sonra farkl bir izgide devam edecei sinyalleri vermesine ramen asl aktif denebilecek siyaseti 14 Mays 1950de iktidara gelen Adnan Menderes hkmeti gerekletirdi. Bu yeni politikann aktif ya da dinamik olarak tanmlanmasnn nedeni, Atatrk tarafndan ortaya atlan ve uygulanan tarafszlk politikasnn bilinli olarak terk edilmesidir. Trkiyenin NATO yesi olmas, tercihini batdan yana kullanmas, yeni kurulmu olan
9 Gnlbol Sar, a.g.m., s.107. 10 Birand Dndar, apl, a.g.e., s. 131. 11 Nassif Hitti, Sper Glerin Stratejileri iinde Arap Dnyas ve Trkiye Arap Trk likilerinin Gelecei (Milletler aras Platformda zm nerileri) , ed. Ali ankrl, stanbul: Tima Yaynlar, 1994, s. 467-477, s. 472. 12 Kamer Kasm, Trkiye-srail likiler: ki Blgesel Gcn Stratejik Ortakl, 21.Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.809. 13 Stephan J. Lee, Avrupa Tarihinden Kesitler (17891980), ev: Sava Aktur, Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar, 2002, s. 322.
58
hkmetin ilk ve en nemli karar ve baarsyd. 14 Trkiye NATOya girmekle, mttefiklerinin Orta Doudaki politikalarna ortak ve destek olmutur. Orta Dou Batl glerin egemenliklerinden yeni yeni kurtulduundan, Araplar ile Batllar arasnda srekli gerginliklere sahne olmutur. Ancak Trkiye her seferinde Batl mttefiklerinin yannda yer almtr. 15
Orta Douda kurulacak ittifak NATO ile ilikilendirilerek Trkiye Sovyetler karsnda yalnz braklmayacakt. ngilterenin de endieleri giderilmi olacak, bylece Orta Douda Batnn etkisi arttrlacakt. 16 Batl devletler Trkiye nderliinde Orta Douda askeri bir pakt kurarak blgedeki karlarn korumak niyetindeydiler. 17 Batnn Yakn ve Orta Doudaki karlar Menderes Hkmeti tarafndan Trkiyenin kendi gvenlik karlar ile zde olarak algland. Menderes Hkmeti d politika kararlarnda zellikle bu blgede bilinli olarak Bat kulbnn aktif bir yesi roln stlendi. nk gerekten bu dnem ierisinde, Trkiyenin Orta Dounun Sismograf olduu sylenebilir. Menderes Hkmeti komnist olmayan lkelerin bulunduu blgede anahtar roln srekli olarak korumak istedi. 18
Trkiyenin d politikasndaki bu deiiklii iki ana sebeple aklamak mmkndr. Birincisi blgede karlar olan devletlerin Trkiyeyi aktif olarak blgeye sokmalar, ikincisi Sovyet emperyalizminin Orta Douya szma ihtimalleri. SSCBnin amac; Orta Douya nfuzunu sokmak, yapabilirse ayn blgedeki Bat nfuzunu krmak, azaltmak ve geriletmekti. Bu amacna ulamak iin, ideolojik saplantlarn terk etmemekle beraber bastrmay, ikinci plana itmeyi becermi, onun yerine dnemin ruhuna uygun olarak siyasi, stratejik ve ekonomik olmak zere uluslar aras ilikilerin klasik aralarna mracaat etmiti. zellikle Arap Orta Dousuna irin gzkmek iin, askeri ve ekonomik yardmdan kanmayacakt. 19
14 Hseyin Bac, Demokrat Parti Dnemi D Politikas, Ankara: mge Yaynevi, 1990, s. 41. 15 Ahmad, Modernleen..a.g.e., s. 169. 16 Melek Frat mer Krkolu, 1945-01960 Arap Devletleriyle likiler , Trk D Politikas Kurtulu Savandan Bugne Olaylar, Belgeler, Yorumlar, ed. Baskn Oran, stanbul: letiim Yaynlar, 2003, s. 618. 17 Eroul, a.g.e., s.117. 18 Hseyin Bac, Demokrat Partinin Ortadou Politikas, Trk D Politikasnn Analizi, der. Faruk Snmezolu, stanbul: Der Yaynlar, 2004, s.171. 19 ke Mtercimler, a.g.e., s. 103-104.
59
SSCB ne kadar Orta Douya girmek istiyorsa Britanya mparatorluu da o derece kmak istemiyordu. ngiltere, Msr, Irak, rdn, Kbrs, Libya, Yemen ve Filistindeki askeri stlerinden dolay blgede hatr saylr bir askeri gce sahipti. Msr, Irak ve rdn ile iki tarafl savunma antlamalar da vard. 20
Londra, Orta Doudaki emperyal karlarn yalnz bana srdremeyeceini itiraf etmese de pekala bilincindeydi. ngilterenin amac; baz blge lkeleri ile sahip olduu ikili antlamalar tek at altnda toplamak istiyordu. Yani btn blge lkelerini kapsayacak bir savunma pakt oluturmakt. ngilterenin nihai amac gl bir Arap blou veya federasyonu kurarak Orta Dounun gvenlii iin mterek bir savunma gc oluturmak ve ngilterenin kaynak ihtiyacn karlad ve stratejilerini belirledii bir blge kurmakt. 21 Bu nedenle savan bitimini takiben Msr ile mevcut olan ikili antlamasnn yerini alacak bir forml dnmeye balad. 22 Eer ABD, Fransa ve ngiliz Uluslar Topluluunun yeleri bata olmak zere Trkiye ve yresel glerin iinde bulunduu ok tarafl bir savunma rgtne vcut verebilirse stratejik amalarn tatmin edebilirdi. nceleri Orta Dou Komutanl sonra ise Orta Dou Savunma Organizasyonu adn verdii bir kamuflaj iinde sunduu tezgahn Msra kabul ettireceini umuyordu. 23
Menderes Hkmeti Orta Dou d politikasnda temel ilke zerine hareket ediyordu. Bunlar; 1. Orta Douda istikrarn ve gvenliin korunmas, 2. Arap lkeleri ile srail arsndaki anlamazln tatmin edici bir zme ulatrlmas, 3. Komnizmin bu hassas blgeye girmesini engellemek iin etkili bir gvenlik sisteminin yaratlmas. 24
20 Behet Kemal Yeilbursa, Dnden Bugne ngiltere ve Amerikann Ortadou Savunma Projeleri, Trkiye Gnl, S.77, Ankara: Yaz, 2004, s: 75-117, s.75. 21 Yeilbursa, a.g.e., s. 9. 22 Blge lkelerindeki sosyal ve ekonomik koullar iyiletirmek ve ngilterenin politik, Stratejik ve ekonomik karlarn korumak iin kurulan ngiliz brolarndan biri 1945te kurulan ngiliz Ortadou Brosu idi. Bu bronun grevi, siyasi, sosyal ve ekonomik konularda blge lkelerine tavsiyelerde bulunmakt. Ancak ngilterenin bu broyu etkili bir hale getirecek ne paras ne de insan gc vard. Ayrca Araplar da bunu ekonomik emperyalizm olarak gryordu. 23 ke Mtercimler, a.g.e., s. 106. 24 Bac, a.g.m., s.173.
60
D politikada Batllamann Trkiyenin temel felsefesi olduunu aka vurgulayan Menderes Hkmeti, bununla beraber yeni dnemin koullarna uygun olarak tm d politika prensiplerini yeniden gzden geiriyordu. Demokrat Parti muhalefette bulunduu yllarda iktidardaki Cumhuriyet Halk Partisi Hkmetini eletirerek Trkiyenin yanl ve gereksiz bir ekilde dou komular ile ilikilerini ihmal ettiini vurguluyordu. CHPnin Orta Douyu ihmal eden bu d politika felsefesi kamuoyu ve basn tarafndan srekli bir ekilde eletiriliyordu. zellikle Dileri Bakan Necmettin Sadak bu eletirilerin odak noktasn oluturuyordu. 25
Babakan Menderes ve onun ilk Dileri Bakan Fuat Kprl gemite ihmal edilen Arap lkeleri ile olan ilikileri dzeltmeye kararlydlar. Bu politikann ieriindeki zellik, Trkiyenin Orta Dounun zayf Mslman lkelerine Big Brother rol oynayacak olmasyd. Ayn ekilde, Trkiyenin bu dnem ierisinde yattrma kart siyasetiyle dnyann neresinde olursa olsun bir Sovyet saldrsna kar tavr alacan belirten Kprl, Trkiyenin ve Amerikann uyank davranmak zorunda olduklarn ve Rusyann Yakn ve Orta Doudaki zayf lkeleri ele geirebilmesini engellemek iin Rus basksna ayn ekilde tepki gstermelerinin kanlmaz olduunu sylyordu. 26 Kprl nce Msr ile grmelere balamas gerektiini ve Msrdaki Trk Bykelisinin Msr Kraliyet ailesi ile olan aile balar nedeni ile bu srecin hzlandrlabileceini sylyordu. 27
Trkiyenin bu grne nce Msr kar kt. Msr Trkiye, slam ve Arap lkeleri zerinde eskiden olduu gibi bir egemenlik kurmak istiyordu diyordu. Buna karn Pakistan, ran ve Irak pakta katlacaklarn akladlar. 28
Trkiyenin iyi niyetli tutumu Msrn uzlamaz tutumu nedeni ile suya dyordu. Fakat Orta Dou Savunma Organizasyonu iin Msrn katlm
25 Bac, a.g.m., s. 174-175. 26 Bac, a.g.m., s.174. 27 Trkiyenin kahire bykelisi Fuat Hulusi Togay Msr Kraliyet ailesinden bir prenses ile evliydi. Bykeli Togay Nasr ynetimindeki Gen Subaylar rejimine bandan beri taknd reddedici tavr nedeni ile 4 Temmuz 1952de istenmeyen kii ilan edildi. 28 Kemal Balum, Anpolitik, 19451990, Ankara: Bilgi Yaynlar, 1991, s. 220.
61
gerekliydi. Baz Arap lkeleri ise imdilik bu pakta gerek bulunmad grnde olduklarndan katlmay istemiyorlard. 29
ngilterenin amac baz blge lkeleri ile sahip olduu ikili antlamalar tek at altnda toplamakt. Baka bir deyile btn blge lkelerini kapsayacak olan bir savunma pakt oluturmakt. 30
Trkiye sadece ngilterenin Orta Dou stratejisinde deil, aksine ayn ekilde Amerikann Orta Dou stratejisinde de bir mihenk ta tekil ediyordu. General Eisenhower bu blgenin anlamn yle dile getiriyordu: Salt arazi deeri sz konusu olacak olursa, dnyada stratejik bakmdan daha nemli bir blge yoktur. nk Amerika Dileri Bakan Dulles, Orta Douda Trk Askeri gcnn varlndan ok memnundu. Blgenin dier lkeleri Trkiyenin sahip olduu askeri gten yoksundular. 31
Ayrca Dulles, Arap lkelerini gezmi ve hazrlad raporda Arap lkelerinin henz bir Savunma Paktna hazr olmadklarn, nk Sovyetlerin tehditlerini Trkiye ve Pakistan dnda hibir devletin kavrayamadn belirtiyordu. 32
Pakistan, Hindistan ile ilikilerini dzeltemedii iin ABD ile scak ilikiler kurmutur. ABDden az da olsa yardm almaktayd. Fakat yeterince yardm alamamaktan ikyet ediyordu. ABD, Pakistana istedii yardm Orta Douda kurulacak savunma ittifakna katlmas karlnda verebileceini syler. 33 Trkiye ile Pakistan arasnda 2 Nisan 1954te Pakistan D leri Bakan Zafirullah Han ile Trk elisi Selahattin Refet Arel arasnda Karaide imzalanan antlama Kuzey Kuak blgesinin savunmasnda Pakistann roln belirliyordu. Bu antlama askeri bir nitelik tamyordu. Antlamann ikinci maddesi taraflarn mterek menfaatlerini alakadar edebilecek milletler aras meselelerde istiarede bulunacaklar ve azami lde ibirlii yapacaklarn
29 Balum, a.g.e., s. 220. 30 Ortadou Savunma Projesi hakknda geni bilgi iin baknz. Behet Kemal Yeilbursa, ngiltere ve Amerikann Ortadou Savunma Projeleri ve Trkiye (1950 1954), Ankara: Bizim Bro Yaynevi, 2000. 31 Bac, a.g.m,.,s. 177. 32 Yaar Canatan, Trk Irak Mnasebetleri:19261958, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1996, s. 69. 33 Bac, a.g.m,.,s.178.
62
belirtiyordu. Karai antlamasnn imzalanmas ile Amerikan diplomasisinin ngrd gibi Orta Dou gvenlik sistemine de ilk adm atlm oluyordu. 34
Menderes, fazla iyi olmayan ilikileri dzeltmek ve oluturulmas tasarlanan ittifak iin n hazrlk anlamnda Nisan 1953te 35 kalabalk bir delegasyon ile 1955 yl balarnda Orta Douda bir savunma pakt kurmak iin Irak, Lbnan ve Suriyeyi kapsayan resmi ziyaret dizisine balad. Btn Arap Birlii yesi lkeler ve byk Batl devletlerden bazlar da Pakt'a davet edilmi ama hibiri buna ilgi gstermemitir. 36 Arap lkeleri iinde Bat politikalarna sadece Irak yakn durmaktayd. Irak Babakan Nuri Sait Paa tam bir Bat hayranyd. Kurulacak ittifakta kpr olabilirdi. Menderesin bu geziyi yapmasndaki ama bu lkelerin devlet adamlar ile paktn kurulmas iin karlkl grmelerde bulunmakt. Menderesin asl hedefi ise Orta Douda liderlik roln stlenmekti. 37 Bandan beri liderliini Msrn yapt dier Arap lkeleri pakta katlmaya kar kmlar ve paktn smrgeci lkelerin karlarna hizmet eden bir ara olmaktan ileri gidemeyeceini beyan etmilerdir. 38
Menderes Suriyedeydi. Suriyedeki siyasi hava Iraktaki gibi scak deildi. Suriye parlamentosunun solcu milletvekilleri de Menderesin ziyaretine kar kyordu. Bu sert tepkiler sonucu Menderes Suriyede sadece bir gn kald ve Lbnana geti. Lbnan D leri Bakan Naccache, ertesi gn Menderesin Lbnan kurulmas dnlen Pakta girmesi iin davet ettiini biliyordu. Msr Hkmeti ise Trkiye ile Irak arasnda kurulmas dnlen Savunma Paktn Arap Birliine kar yaplan ciddi bir darbe olarak gryordu. Msr Hkmetinin ars zerine toplanan Arap Babakanlar toplants 25 Ocak 1954te Kahirede balad. Konferansa Suriye, Lbnan, rdn, S.Arabistan ve Konferans devam ederken de Yemen ve Libya babakanlar katldlar. 39
Babakan Menderes Nasr ile zel olarak grmek ve Savunma Pakt hakkndaki dncelerini anlatmak ve ortak bir strateji gelitirmek istiyordu. Ancak Nasr bu grme isteini reddetti. Nasr bir yandan Bat emperyalizmine
34 Gnlbol lman, a.g.m., s. 255. 35 Cumhuriyet 26.03.1954. 36 Uarol, a.g.e., s.734. 37 Bac, a.g.m., s.179. 38 Canatan, a.g.e., s. 113. 39 Bac, a.g.m., s.181.
63
ve srailin varlna son vermek istiyor, dier yandan da Araplar bir devlet altnda birletirmek istiyordu. Bu amala Orta Douda diplomatik, siyasi, askeri propaganda faaliyetleri yrtyordu. Nasr, Arap milletlerinin lideri olmak istiyordu. 40 Arap dnyasn kendi liderlii altnda birletirmek istiyordu. Hlbuki Badat Pakt ile bu liderlik Trkiyeye gemi gibi grnmekteydi. Badat Pakt Nasrn tasarlarn alt-st etmiti. 41
Trkiye ile Irak arasndaki Savunma Pakt 24 ubat 1955te Irakn bakenti Badatta imzaland. Bu pakt Sovyetlerin Orta Douda nfuz kurmasn nlemek amacyla oluturulmutu. in znde Nasr Harektna kar Orta Douda bir rgtlenmeydi. 42
Pakta ngilterede 4 Nisan 1955te katldn aklad. 43 ngilterenin Pakta dhil olmas ile balangtaki Amerikan liderlii, ngilterenin eline gemiti. 44 Badat Pakt, phesiz Sovyetlerin tepkisini ekmiti. Ayn zamanda Trkiyenin Irak dndaki Arap devletleri ile ilikilerini olumsuz ynde etkilemitir. Irak ile Trkiyenin anlamas Arap dnyasnn mutlak lideri olmak isteyen Msrdan beklenilmeyen bir tepki gelmesine neden oldu. 45 Paktn imzasndan sonra Msr ve Suriye, Trkiye ve Iraka kar geni bir kampanya atlar. Msrda gnden gne Batya ve Bat emperyalizmine kar bir tepki hareketi gelimekteydi. zellikle Kral Faruk devrilip yerine Nasrn gemesi ile bu kampanya ve Arap milliyetilii hzla gelime gsterdi. 46 Ayn zamanda Badat Pakt, Bat emperyalizminin bir vastas, sraile hizmet eden bir alet olarak gsterildi. 47
40 Ramazan Gzen, Ortadouda G Dengeleri, 21.Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s. 647. 41 Armaolu, a.g.e., s. 491. 42 Soner Yaln, Bay Pipo, stanbul: Doan Kitap, 2000, s. 167. (Ancak Irak 1959da yaplan bir darbe sonrasnda Sovyet yanls rejimin ibana gemesi ile pakttan ayrlmt. Bunun ardndan da Pakt yeleri Londrada toplanarak Paktn merkezinin Ankaraya tanmasna karar verdiler.) 43 Balcolu, a.g.m., s. 481. 44 Gnlbol lman, a.g.m., s. 264. 45 Armaolu, a.g.e., s. 526. 46 Sander, a.g.e., s. 264. 47 Armaolu, a.g.e., s. 527.
64
Badat Pakt ile Orta Dou ve pakt yesi lkelerin gvenlik ve istikrarnn salanmas amalanmaktayd. Bu pakt ile Orta Douda bar ve gvenlik tesis olunacak, bu da dnya barna byk katk salayacakt. 48
Sovyetler Birlii, Orta Dou ile pek ilgilenmemi ama Badat Paktnn kurulmasndan sonra politikasn deitirerek ortaya kabilecek frsatlar deerlendirmek istiyordu. 49 Bu yzden Sovyetler, Badat Paktnn kurulmasna ilk tepkisini 16 Nisan 1955te yaynlad resmi aklama ile dile getiriyordu. Aklamada, bir sre nce Yakn ve Orta Douda belli baz Batl gler tarafndan kurdurulan askeri gruplamalar reddediliyordu. 50 Sovyet Rusya ngilterenin Badat Paktna katlmn yeni bir askeri gruplama olarak nitelendirmitir. iddetle knamtr. Bu meseleyi Birlemi Milletler Tekilatna gtrmeyi planlamtr. 51
Menderes Pakt ile Orta Doudaki aktif politikann iine girmitir. Pakt Orta Douda ykselen Nasr hareketine kar Trkiyenin Bat adna stlendii bir misyon haline geldi. 52 Trkiyenin Irak ve dier Arap Devletlerini Bat iin kazanma giriimi, Orta Douda imdiye kadar taknm olduu tutumda nemli bir deiiklie iaret ediyordu. Byle bakldnda, Trk Hkmetinin Bat, zellikle ABD ile Orta Douda ortak karlar izledii grlmektedir. 53 Balkan Pakt, NATOnun gney cephesini talya ile birletirmiti. Trkiyede kesilen bu cepheyi, douya doru devam ettirerek, SEATO ile birletirmek iin ran ve Pakistan da iine alacak yeni bir kurulua ihtiya vard. Amerika D leri Bakan John Foster Dullesa ait olduu bilinen bu dncenin gereklemesinde Pakta ye olacak be devlet de deiik faydalar beklemekteydiler. 54 Trkiyenin Orta Douda Savunma Pakt ile nemli bir role soyunmas Sovyetler Birlii ile Orta Douda kar karya gelmesi anlamna geliyordu. Bu gerekte, Trk Hkmetinin Bat ile olan askeri ibirliini Orta Douda daha da glendirmek
48 Canatan, a.g.e., s.107. 49 Uslu, a.g.e., s. 122. 50 Bac, a.g.m., s.183. 51 Gnlbol - Krkolu, a.g.m., s. 264. 52 Birand Dndar, apl, a.g.e., s. 131. 53 Bac, a.g.m., s. 184. 54 Kamuran Grn, D ilikiler ve Trk Politikas-1939dan Gnmze Kadar, Ankara: SBF Yaynlar, 1983, s.354.
65
iin yeterli bir nedendi. Badat Pakt, Msr ve Sovyetler Birliinin protestolarna ramen ksa sre iinde bir Siyasi Dayanma Paktna dnt. Bylece Trkiye Orta Douda bir siyasi faktr oluyordu. 55
Ayrca, Trkiye iin paktlara katlmann ikinci kstas da, ezeli dman olarak grlen Yunanistann paktlara katlmn engellemek veya bu paktlara Yunanistan ile birlikte katlmakt. rnein, 1 Ocak 1958de gerekleen Avrupa Ekonomik Topluluuna Trkiye, Yunanistandan sonra ortak ye olmak iin bavuran ikinci lkedir. Trkiyenin Bat toplumu iindeki yerini almas ve Yunanistan yalnz brakmamas idi. 56
Badat Paktna Irak dnda Arap lkesinin katlmamas ve katlan Mslman lkelerin Arap kuana dhil olmamas, paktn Arap desteinden mahrum olmasna neden oluyordu. Bu pakt iin nemli bir eksiklikti. 57 nk ilk balarda Trkiyenin Orta Dou lkeleri ile ilikilerini arttrmak amal olsa da katlmn fazla olmamas lkelerin birbirinden biraz daha fazla uzaklamasna neden oluyordu. Zaten Menderesde daha sonraki yllarda bunun hata olduunu, bu gelimenin blgedeki Bat kart kamp glendirirken Trkiyenin blgede daha fazla yalnzlamasna yol atn itiraf etmiti. 58 Trk Hkmeti artk dier Arap lkelerinin de Pakta katlmasn istiyordu. Bu devletler rdn ve Lbnand. Irak ise Filistin sorununun zlmesi iin urayor, Amerikann Pakta yelii sonucu daha kolay bir zme ulamay mit ediyordu. nk Irak, Badat Pakt yeliinin ardndan Arap dnyasndan tamamen dlanm durumdayd. 59
Pakistan 1 Temmuzda Pakta katlmtr. Pakistann katlm Pakta yenilik getirmemitir. 60 rann ise 3 Kasmda Badat Paktna katlmalar ile Cumhurbakan Celal Bayar 1 Kasm 1955te Meclisi a konumasnda Trkiyenin NATOya, Balkan ve Badat Paktna ye olmasnn amacnn bu
55 Bac, a.g.m., s. 185. 56 Rdvan Karluk, Avrupa Birlii ve Trkiye, Eskiehir: Beta Yaynlar, 1995, s. 261. 57 Frat Krkolu, a.g.m., s. 625. 58 Ar, a.g.e., s.674. 59 Bac, a.g.m., s.187. 60 Gnlbol lman, a.g.m., s. 265.
66
deiik yapdaki blgede gvenlik, istikrar ve gelime iin bir katkda bulunmak olduunu sylyordu. 61
randan sonra ise Badat Paktnn bymeye balamas Msr nderliinde pakta kar cephe alan devletlerin endiesini arttrm bunlarn tepkisinin kuvveden fiile karlmasna yol amtr. 62 Sovyet silahlarnn ekoslovakya aracl ile Msra gnderilmesi, Menderesin bu silah tedarikinin arkasnda Sovyetler Birliinin olduu inancn pekitiriyordu. Ancak Sovyetler Birlii 1955 ylndan itibaren balatt bar ataklarndan ok nce Trkiye ile yaknlama giriimleri gstermiti. Sovyetler Birlii Babakan Bulganin, Trk Hkmetinden zr dileyerek Stalin, Sovyetler Birliinin Trkiye ile ilikilerini bozdu diyordu. Sovyetler Birliinin 1946 ylndaki taleplerinden vazgemesine ramen Souk Savata ekillenen Sovyet kart Trk tutumu deimiyordu. Kprl ise Sovyetlerin bu yaknlama abalarn Sovyet evrensel stratejisinin bir blm olarak karakterize ederek, Sovyetler Birliinin amacnn hr dnyay yanltarak sanki Sovyetler Birliinin saldrgan hedefleri yokmu dncesini uyandrmak olduunu sylyordu. 63 14 Temmuz 1958de Irakta meydana gelen askeri ihtilal ile Faysal ve Babakan Nuri Sait Paa iktidardan indirilir. Trkiye bylelikle Orta Doudaki en byk mttefikini kaybetme endiesi ile ihtilale engel olabilecek askeri mdahaleyi dnmse de Amerikann araya girmesi ile bu dncesinden vazgeer. 64 ktidar ele geiren General Kasm Badat Paktndan ekildiklerini aklar. Irak emperyalizm ile balarn kestiini syler. Irak'n yelikten ayrlmasyla 65 21 Austos 1959da yaplan bir aklama ile Badat Pakt Tekilatnn adnn Merkezi Antlama Tekilat (Central Treaty Organization, CENTO) olarak deitirildii bildirilmitir. 66 rgt savunma amal kurulmasna ramen etkinlikleri daha ok ekonomik, kltrel ve teknik ibirliine ynelmitir. ABDnin daha sk biimde baland rgt bu haliyle yirmi yl varln devam ettirmitir. 67
Osmanl Devleti zamannda hileli saylabilecek bir ekilde ngiltereye kaptrlan Kbrs adas, Trkiye Cumhuriyetini kuracak yeni kuak yneticiler tarafndan d mnasebetlerde sorunlar giderip ieride reformlarla urama politikasnn bir sonucu olarak Lozan Antlamas ile resmen ngiltereye braklmt. ngilizlerin ve Amerikallarn katklaryla 1960taki Londra ve Zrih Antlamalaryla Kbrsn bir anlamda Trkiye asndan yeniden kazanlmas Trk d politikaclarnn cumhuriyet tarihi ierisinde belli bal baarlarndan biri olmutur. Osmanl Devleti ve ngilizlerin gemite uyguladklar politikalarla ve deiik faktrlerin etkisi altnda genel nfus iindeki paylar yzde on sekizlerde kalan Kbrs Trklerinin Kbrs Cumhuriyetinin kurucu ortaklar haline getirilmeleri ve ynetime tam anlamyla ortak edilmeleri gerekten byk baaryd. 1
4.1. Tarihsel Srete Kbrsn Konumu ve nemi
Akdenizin dousu diye tabir edilen blgede yer alan Kbrs Adas, 9251 kilometrekarelik (2572 mil kare ) bir yz lme sahip, lkemiz kylarnn 40 mil uzanda stratejik nemi byk olan bir adadr. 1960 ylnda yaplan nfus saymna gre adann nfusu yarm milyonu amtr. Bu nfusun takriben yzde yirmisi Trktr. 2 Ada blge lkeleri ve blgede karlar bulunan gler tarafndan son derece nemlidir. 3 Kbrs, tarih boyunca kaderi dardan belirlenmi bir ada; halkna danlmaya gerek bile
1 Nasuh Uslu, Kbrs sorunu , 21.Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s. 303. 2 Bilge, Kbrs Uyumazl..., s.337. 3 Yeni Trk ansiklopedisi, cilt:5, stanbul: tken Yaynlar, 1985, s.1817.
68
duyulmadan alnan, satlan; egemenlii devredilen bir lke olmutur. 4 Kbrs 15711914 yllar arsnda Trk, 19141960 yllar arasnda ngiliz egemenlii altnda yaadktan sonra, 1960 ylnda bamsz bir cumhuriyet olmutur. Adann Kbrsl Trkler ve Trkiyenin muhalefetine ramen Yunanistana ilhak edilmek istenmesi (ENOSS) ada da Trkler ile Rumlar ve ada dnda Trkiye ile Yunanistan arasnda Kbrs Sorunu diye adlandrlan mcadele ortaya karmtr. 5 imdi ksaca Kbrsn tarihteki nemine bakalm. Kbrsn, Gney Anadolu ve Suriye kylarn gzetim ve denetim altnda tutabilecek bir konumda olmas, tarihin en eski devirlerinden balayarak gerek Anadoluya; gerekse Suriyeye egemen olan devletlerin Kbrs kendi topraklarna katmak istemelerine neden olmutur. Adann Akdeniz ticaret yollar zerinde bulunuu ve Anadolu, Mezopotamya, Msr, Helen ve Roma gibi medeniyet blgeleri arasnda yer al da, eski devirlerden bu yana birok devletin Kbrsa egemen olmak iin eitli giriimlerde bulunmasna yol amtr. Anadoludan .. bin yl nce gelenlerin Kbrsn Msr, Etiler, Fenikeliler, Yunanllar, Asurler, Makedonya, Romal, Bizansllar tarafndan igale uradn tarih kaydetmektedir. Kbrs, Osmanl Devletinin ktada uzanan geni kara ve deniz snrlar ierisinde, devletin yumuak karnnn en hassas noktasnda bir ban ba olarak devrin en gl deniz devleti olan Venedikin elinde bulunuyordu. Venediklilerle Kbrs, adeta Akdenizin en rktc korsan ss haline gelecekti. Ada bu durumu ile Osmanl Devleti iin bir tehdit ve tehlike kayna idi. 6 Osmanl Devleti, bu tehdidi bertaraf etmek ve Venedikin her frsatta Trk ticaret gemilerine saldrlarn nlemek amac ile 1570 ylnda Kbrs fethetmek amac ile Lefkoeyi zaptetti. Venedik askeri ile beraber halktan yirmi bin kii bu kuatma srasnda hayatn kaybetti. K mevsiminin yaklamas zerine adann tamamnn fethi, yani Magosann alnmas ilkbahara kald. lkbaharn gelii ile beraber Magosa kalesi bir sene kuatmadan sonra alnd. Bu savata Osmanllar 50 bin asker kaybetmitir.
4 kr Sina Grel, Kbrs Tarihi 18781960, C.1, stanbul:1984, s.11. 5 Bilge, a.g.m., s.337. 6 ke - Mtercimler, a.g.e., s. 185-186.
69
Magosa kalesinin alnmas ile Adann tamam Trk egemenliine gemitir. Kbrsta Trk egemenlii salandktan hemen sonra 9 Eyll 1570 tarihinde bir fermanla Beylerbeylik kurulmutur. 7 Daha sonra Anadoludan yeteri kadar Trk nfusu Kbrsa g ettirilerek adann Osmanl lkesi ile olan balar glendirilmitir. ncelikle idari ve adli dzenlemelere yer verilmitir. 8
Adann Hristiyan halk ise Trk egemenlii altnda bulunan teki yerlerde olduu gibi devlet, bunlarn da can, mal, namus gvenliini salamtr. Osmanl ynetimi Kbrsn Ortodoks Hristiyan halkna, yz yldr Latin Katolik basks altnda bulunan Ortodoks Kilisesine sahip kma hakkn ve ibadet zgrln tanmtr. 9 Zaten Osmanl Devletinin 1571 ylnda Kbrs Adasn Venediklilerden almasnn ardndan iskn edilen Trk ahali ile Venedikliler dneminde byk zulm gren Ortodokslar arasnda, Osmanl ynetiminin sona erdii 1878 ylna kadar ciddi hibir sknt yaanmamtr. 10 Kbrs tarihindeki en uzun huzur dnemini, kukusuz 1571 1878 arasnda geen 307 yllk Osmanl egemenlii altnda yaamtr. 11 1877 78 Osmanl-Rus Savanda malup olan Osmanl Devleti, byk toprak kaybna uramtr. Sava sonunda imzalanan Ayestefanos Antlamasn ulusal karlarna uygun bulmayan ngiltere, bu antlama hkmlerini Trkler lehine deitirmek bahanesi ile Berlin Kongresini toplad. ngiltere bu kongrede, Trkiyeyi, Rusyaya kar koruma gerekesi ile Kbrsta askeri sler kurma hakk elde etti. 12
Kbrs Adasnn 1878 ylndaki Osmanl-Rus harbinin Osmanly byk lde etkilemesi nedeni ile sadece ynetimi ngiltereye braklmt. Kbrsn egemenlii kt zerinde Osmanl Devletinde kalacakt. 13
ngilterenin 1878 ylnda Kbrsa yerlemesi ile birlikte yaratt ynetim
7 Ahmet Rasim, Osmanl Tarihi, C.1, stanbul : Hikmet Neriyat, 2000, s. 156. 8 Ali Efdal zkul, Kbrsn Sosyo Ekonomik Tarihi (1726-1750), stanbul: letiim Yay.S, 2005, s. 11. 9 ke - Mtercimler, a.g.e., s.185-186. 10 Armaan Kulolu-Aye zkan, Avrupa Birliine yelik Srecinde Trkiyenin Kbrs Politikas, Stratejik Analiz, C.4, S.: 39, 2003, s. 22. 11 ke - Mtercimler, a.g.e., s. 185-186. 12 Sebahattin Zaim, Trk ve slam Dnyasnn Yeniden Yaplanmas, stanbul: Yeni Asya Yaynlar, 1993, s. 63. 13 Nihat Erim, Devletleraras Hukuk ve Siyasi Tarih, Ankara:1953, s. 401.
70
geici olmaktan te tam bir smrge ynetimidir. Her ne kadar ngiltere jeopolitiinde Kbrsn jeostratejik nemi, 1882 ylnda Msrda elde ettii imtiyazlar sonucu, Svey Kanalnn gvenlik ve denetiminde sz sahibi olmas sonucu azalmsa da bunun, geici olaca sonraki yllarda aka grlecektir. nk ngiltere, Dou Akdenize egemen olabilecek bir baka devletin stratejik pozisyon elde edebileceini kinci Dnya Sava boyunca fark etmi ve Kbrsn bu gcn ya da glerin eline gemesi sonucu Orta Dou egemenliinin el deitireceini anlamtr. ngiltere ynetiminde panik yaratan asl bu gerek olmutur. D leri Bakan Anthony Eden, anlarnda Kbrsn ngiliz Orta Dou Stratejisi iinde kazand konumla ilgili olarak unlar yazar: ncelikli olan adann stratejik deeriydi. Askeri danmanlarmz, Basra Krfezide dhil, Orta Doudaki durumumuzu koruyabilmemiz iin adann en nemli varlmz olduunu bildiriyorlard. Corafya ve taktik dnceler asndan Trkiyenin, rk ve dil asndan Yunanllarn, stratejik adan ise hayatmz, Basra Krfezinden gelen petrole bal olduu srece, Kbrs ile ilgili iddiamz gl oluyordu. 14
ngilizler, dier btn kolonilerde olduu gibi Kbrs da her alanda ustaca smrmlerdir. Aldklar hep verdiklerinden ok fazla olmutur. 15 ngiliz ynetimi ile birlikte Kbrsta Osmanlnn kurmu olduu millet sistemi sona erdi. Hem Mslmanlar hem de kilise egemen statlerini kaybetti. Vergiler bile smrge ynetimi tarafndan toplanyordu. 16 Sonraki yllarda Trkiye-Rusya arasnda bar salanm olsa da ngilizler, bir daha adadan kmadlar. Bu hukuka aykr durumu Trkiye Lozan Antlamasnn 16, 20, ve 21. maddeleri ile tanmtr. 17
14 ke - Mtercimler, a.g.e, s. 193. 15 Ercment Yavuzalp, Kbrs Yangnnda Bykelilik, Ankara: Bilgi Yaynevi, 1993, s. 145. 16 Niyazi Kzlyrek, Birinci Cumhuriyetten Yeni Kbrsa, Kbrs Dn ve Bugn, der. Masis Krkgil, stanbul: thaki Yaynlar, 2003, s. 16. 17 kr Sina Grel, Tarihsel Boyutu inde Trk Yunan likileri, Ankara:1993, s.53.
71
4.2. Kbrs Sorununun Ortaya k
1954 ylndan beri Kbrs Sorunu Trkiyenin d politikasnn ana konularndan biri haline gelmitir. Kbrsn evvelce Trkiyeye ait bulunmas, Anadolunun Gneydou kylarna yakn olmas dolaysyla gvenliini kontrol eden stratejik bir yer igal etmesi ve nihayet adada byk bir Trk cemaatinin yaamas ve bu cemaate kar giriilen bask ve insanlk d hareketler, Trkiyeyi Kbrs Sorununa taraf yapmtr. Trk Hkmetinin uyumazl bandan beri ilgili devletler arasnda yaplan mzakereler ile zmlemek istemesi, Yunanistann genel olarak oldu-bitti politikas gtmesi sebebi ile mmkn olmamtr. Kbrs uyumazl iki milli cemaatin atmas sonucu Yunanistanda ve Trkiyede milli bir dava haline gelmitir. 18
Trk-Yunan ilikileri konusunu inceleyen pek ok kiinin kabul edecei gibi zellikle Kbrs konusu iki lke arasndaki anlamazlklarn ve sorunlarn temelinde karlkl olarak yzyllarn birikimi/tortusuyla olumu dlayc bir kimlik tanmlamas yatar. Bu kimlik tanmlamas bazen ar ekillerde, rnein pan-Helenistlerin Megalo deas (Byk Yunanistan emeli) ve pan-Trkistlerin Turan idealleri gibi ideolojik formlarda kendini gsterir. 19
kinci Dnya Savandan sonra smrge hareketlerinin yaygnlk kazanmas da Yunanistan adadaki ngiliz hkimiyetine son verip, Kbrsn kendisi ile btnlemesi politikasna yneltmi, 20 bu amala Kbrs Rumlar adann Yunanistana balanmas iin kanl yldr (terr) yntemlerini de kapsayan gsteri ve eylemler yapmaya balamlard. 21 Kbrs uyumazlnn bu nitelie brnmesi kendisini Trk d politikasnn ana konularndan biri haline getirmitir. Bu durum, Kbrs uyumazlnn gelimesine gre konuyu,
18 Bilge, a.g.m., s. 337. 19 aban al - Birol Akgn, atmadan Uzlamaya: 21. Yzyla Girerken Balkanlarda Trk-Yunan Rekabeti, 21.Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s. 268. 20 Birgl Demirta Cokun, Deien Dnya Dengelerinde Trk-Yunan likileri, 21.Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.247. 21 Sina Akin (yay. yn.), Siyasal Tarih (19501960)Trkiye Tarihi 4 (ada Trkiye 19081980), stanbul: Cem Yaynevi, 2000, s. 217.
72
zaman zaman btn d politikamz kaplar hale getirmi ve hatta bu politikann ynn etkiler olmutur. 22 Kbrsta yaananlarn tarihsel sreci incelendiinde Kbrsn aslnda hibir zaman bir Yunan adas olmad, oradaki Rum nfusun Atina tarafndan yapay olarak zel bir siyasetle artrld ortaya kan en bariz sonu olacaktr. Dahas iki komu lke olan Trkiye ve Yunanistan arasnda srekli srtmeler ve savalarn tahrikisi ve balatcs her zaman Yunanistan olmutur. Bu srtmelerin ve savalarn temelinde yatan gerek nedenin Megalo dea olduu ortaya kar. 23
Yunanistan kurulduktan bir mddet sonra Batl devletlerin unuttuu bir lke haline geldi. Bu durum Yunan Krallnn yzn Osmanl Devletinde yaayan zengin soydalarna evirmesine neden olurken, Osmanl Rumlarda en azndan ideolojik olarak Yunan Krallnn kalknma yolu, Yunanl nfusun youn olduu zengin topraklar iine alacak biimde snrlarn geniletmekti. Bu hedef Megalo dea olarak (Byk lk) adlandrld ve ilk kez 1844 ylnda Dileri Bakan Kolettis tarafndan Kurucu Mecliste dile getirildi. Sonra Yunan Krall snr geniletmeye balad. 24
Kbrs ta bu snrlarn iine dhil edilmek isteniyordu. Trk Kurtulu Sava srasnda Yunanistan Babakan Venizelos, 15 Mays 1919da Yunan kuvvetleri zmire kt zaman kendisine Megalo deaya dayal 4 maddeli program izmiti: 1. Ege Denizi Yunan denizi olacak. 2. ki anakaraya uzanan ve 5 denize alan Yunanistan gerekletirilecek. 3. Yunanistann bir aya Asyada, bir aya Avrupada olacak. 4. Bizans mparatorluu yeniden dirilttirilecek. 25
Birinci Dnya Savanda Osmanl Devletinin ngiltere ile kar karya gelmesini frsat bilen Londra, ani bir kararla, Aday Britanya mparatorluuna kattn ilan etti. Londra, yeni Trkiye Cumhuriyetinin snrlarn izen Lozan Antlamasnda, Kbrsn 1914te ngiltereye
22 Bilge, a.g.m., s.337. 23 ke - Mtercimler, a.g.e, s.189. 24 Frat, a.g.m., s. 580. 25 ke - Mtercimler, a.g.e, s.190.
73
katldn da Ankaraya onaylattracaktr. Lozanda Ege Denizindeki 12 aday da talyaya brakan Trkiyenin gerek Kbrs, gerekse 12 ada konusunda salayabildii tek gvence, bu adalarla ilgili olarak gelecekte ortaya kabilecek her trl ilhak bamszlk ya da baka ynetim biimleri zerindeki sz hakkn Ankarann sakl tuttuu noktasyd. 26
Lozan Antlamasnda Kbrs meselesi maddede yer almtr. Bunlar antlamann 16. 20. ve 21. maddeleridir. Bu maddelerin ilk ikisi yani 16 ve 20. maddeler Kbrsn Hukuki stats ile ilgili iken, 21. madde Adada yaayan Trklerin uyrukluk meselesi ile ilgilidir. 27
Trkiyeyi yllar sonra yeniden Kbrs sorunuyla yz yze getirecek olan neden de, Lozan Antlamasnn 16. maddesindeki bu olanaktr. Lozan Antlamasnn 20. maddesi ise yle dzenlenmitir: Kbrs Britanya Hkmeti tarafndan 5 Kasm 1914te ilan olunan ilhakn, Trkiye tandn beyan eder. 28 Bu madde ile adann kesin olarak ngiltereye ait olduu kabul edilmitir. 29
kinci Dnya Sava, Kbrsa iki nemli deiiklik getirdi. Bunlardan ilki, udur: Dou Karadenize sarkmak isteyen Sovyetler, Kbrsta ngilizlerin varln, emellerine ulamak iin engel sayyorlard. Rusyada zel olarak eittikleri Rum komnistleri Kbrsa gnderip, Ada Rumlarn, Yunanistan ile birleme iin kkrtmaya baladlar. 1942 ylnda Adada Akel adl bir de Komnist Parti kuruldu. kincisi ise yle zetlenebilir: 1945te ngilterede i Partisi iktidara geldi. i Partisinin, smrgeler konusunda ok yumuak davranmas, Rumlarn ilerini kolaylatrd. 1941 ylndan balayarak Rumlarn tm ulusal ve dini trenleri, Yunanistan ile birleme iin gsteri yapma arac olacakt. 1947 ylnda, Rum sac ve komnist partilerinin temsilcileri Londraya giderek ngiliz smrgeler Bakan ile grt ve Kbrsn Yunanistan ile birlemesi iin yardmlarn istedi. Bu istee Kbrs Trkleri iddetle kar koydular. Zaten byle bir istei ngilterede kabul etmedi. Ancak Rumlar bu ama iin ngiltereye srekli olarak elilerini gnderiyorlard. 15
26 ke - Mtercimler, a.g.e, s.191. 27 Erim, a.g.e., s. 2. 28 ke - Mtercimler, a.g.e, s.191. 29 Erim, a.g.e., s.2.
74
Ocak 1950 Pazar gn, Kbrs Ortodoks Kilisesi, Yunanistan ile birlemek iin gayri resmi bir plebisit (halk oylamas) dzenledi. Bir sre sonra Kilise oylamaya katlan 224.700 Rumun 215.000inin katlma ynnde oy verdiini duyurdu. 30 Sadece Rumlarn katld oylama ve sonularn ngiliz ve Trk hkmetleri kesinlikle reddettiler. 800 Kbrsl Trkte Yunanistan ile birlemeden yana oy kullanmt. 31 Bu oylamann ardndan Bapiskoposluk koltuuna Makarios III oturmutu. 32 Makarios kilisede lm pahasna da olsa Enosisi gerekletirmek iin alacana yemin etti. 33
Adada yaanan bu gelimeler ksa srede Yunanistana da tand. kinci Dnya Savann hemen akabinde 12 aday bir oldu bitti ile almann verdii rahatlk Yunanistana Kbrsnda alnabileceinin umutlarn veriyordu. 34 Trkiyenin 1923te imzalanan Lozan Antlamasndan bu yana sorunun zerine ok fazla gitmemesi, Kbrs zerindeki haklarndan vazgemi olmasndan deil, ittifaklarna ve Bat blounda sahip olduu yere gsterdii ball zedelememe abasyd. Kbrs, Trkiyenin ayrcalkl bir mttefiki haline geldii ngilterenin elindeydi ve ngiltere ile Trkiyede Badat Pakt erevesinde mttefiktiler. 35
1955 ylnda Londra, Makariosun emirleri ile terr faaliyetleri iin kurulan, Yunanistann da ak olarak destek verdii 36 komutanln Grivasn yapt EOKA nn (Kbrsl Savalarn Ulusal rgt) ngiliz ynetimine kar silahl direni ve tedhi hareketi balatmas nedeniyle 37 Kbrs ile ilgili politikasn, Trkiyeyi de soruna taraf yaparak, Yunanistann taleplerini dengelemek stratejisi zerine kuracaktr. 38 Aslnda Kbrs meselesi Trkiye
30 ke - Mtercimler, a.g.e., s. 191. 31 Mihalis Mihailidis, Kbrs Trk i Snf ve Kbrs i Hareketi, Kbrs Dn ve Bugn, der. Masis Krkgil, stanbul: thaki Yaynlar, 2003, s. 325. 32 ke - Mtercimler, a.g.e., s.192-193. 33 Bilge, a.g.m., s.337. 34 H.Murat Hatipolu, Yakn Tarihte Trkiye ve Yunanistan, Ankara:1997, s.311. 35 Andreas D. Mavroyannis, Kbrs Sorununun Trk-Yunan ilikilerine Etkisi, stanbul: Metis Yaynlar, 1990, s.129. 36 Birgl Demirta Cokun, Deien Dnya Dengelerinde Trk-Yunan likileri, 21.Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.247. 37 Fikret Alasya, Tarihte Kbrs, Ankara: 1988, s.173. 38 ke - Mtercimler, a.g.e., s.193.
75
ngiltere meselesidir ve Yunanistan bu meseleye suni bir devlet ve Kbrs ile alakas bulunmayan bir mdahil olarak sokulmutur. 39
4.3. Ankarann Tepkisi
Kbrs Sorunu Trkiyede ncelikle halk ve kamuoyu tarafndan sahiplenilecektir. 1948den sonra Trkiyenin her yresinde Kbrs iin gsteriler, toplantlar dzenlenir. Bata Sedat Simavinin Hrriyeti olmak zere basn, hkmeti harekete geirmeye alr. lgintir, nce CHP, daha sonra da DP iktidarlar bu ulusal sorunu benimsemekte ortaklaa ge kalacaklardr. 17 Aralk 1949da CHPnin D leri Bakan Sadak, ngilterenin Kbrs terk edeceine dair ufak bir sezinti bulunmadn ve Yunan Hkmetinin bu meseleyi resmen ele almadn belirtmesi, Trk Hkmetinin bu konudaki hareketsizliinin nedenini ortaya koymaktadr. Yine sadak 23 Ocak 1950de TBMMde bir milletvekilinin sorusuna verdii yantta: Kbrs meselesi diye bir ey yoktur. Bunu ok nceden gazetecilere sylemitim. nk bugn ngilterenin Kbrs baka bir devlete devretmek niyetinde veya eiliminde olmad hakknda kanaatimiz tamdr. Kbrsta yaplan hareketler ne olursa olsun, ngiltere Hkmeti Kbrs adasn baka bir devlete terk etmeyecektir. Byle olunca genlerimiz bo yere heyecana kaplyorlar, gereksiz yere yoruluyorlar. 40 Demokrat Partinin hkmet programnda Kbrs konusu ele alnmamtr. lk D leri Bakan Prof. Kprlde, 20 Haziran 1950de yaplan DP Meclis Grup toplantsnda, Kbrs ile ilgili bir soruya Byle bir mesele yoktur yantn vermitir. 41
1951 ylnda Yunanistann konuyu resmen ele almas zerine bile Kprl, Trk- Yunan dostluunun neminden sz ediyor. Bu dostluun
39 Raif Karada, Trk Hariciyesinin etin Snav Kbrs, stanbul: Emre Yaynlar, 2004, s. 40. 40 ke - Mtercimler, a.g.e., s. 198. 41 ke - Mtercimler, a.g.e., s. 198.
76
bozulmas, srdrlen abalarn her iki lkenin banda bulunan insanlarn iyi grleri ve niyetleriyle hi bir olumsuz etki yapamayacandan sz ediyordu. 42
Gerek CHP, gerekse DP D leri Bakanlarnn Kbrs diye bir sorunumuz yoktur demelerini yle deerlendirebiliriz. Trkiye Lozandan sonra D Trklerle ilgilenmemeye gayret gstermitir. Lozan Antlamas ile Kbrsla ilgimiz; sona erdirmemi miydik? stelik Kbrs Misak- Milli iinde de deildi. Trkiye, Souk Sava ncesi hem savunma gc, hem de d politikada belirleyici aktr olmay nedeniyle Kbrs Trk toplumuyla yakndan ilgilenilmemitir. Souk Sava dneminde de Kbrs konusunu sorun esi olarak gndeme getirip, ngiltere ve Yunanistan ile sorun karmamay strateji olarak belirlemitir. Ancak, 19481950 yllar aras Trkiyenin Kbrsl Trkleri ve Kbrs uzaktan izlemekten yakndan ilgilenmeye getii dnem olmutur. Trkiyenin Kbrs konusu ile ilgili politika oluturmaya balamas ise, sorun uluslar aras zellik kazandktan ve ngiltere Trkiyenin dikkatini ektikten sonra gerekleecektir. Aslnda Yunan Hkmetlerinin resmi davran da, byle bir sorunun tahriki iin yeterli neden oluturmamtr. NATOya girinceye kadar Yunan Hkmetleri de Kbrs konusunda kesin bir davran almaktan ekinmilerdir. 43
Yunan Hkmeti, 1950den sonra bir ikilemle kar karya kalmt. Bir yandan kamuoyunun Enosis dorultusunda ki basksn zerinde hissetmekte, te yandan da Bat ttifak iinde yer almay, balca amac olarak benimsemi olduundan ngiltere ve Trkiye ile ilikilerini bozmak istemiyordu. 44
16 ubat 1951de Yunanistan Babakan Venizelos Kbrsn Yunanistana ilhak edilmesi gerektiini ileri srd. Yunan Babakannn bu sylemi Kbrs Trklerini telalandrd. TBMMye, Babakana, D leri
42 ke - Mtercimler, a.g.e., s. 198. 43 ke - Mtercimler, a.g.e., s. 199-200. 44 Hner Tuncer, Kbrs Sarmal, Nasl Bir zm, Ankara: mit Yaynclk, 2005, s. 61.
77
Bakanna siyasal partilere telgraflar ekerek, kendilerine sahip klmasn istediler. 45
Buna ramen Trk Hkmeti yine tavrn deitirmeyecektir. Eer Kbrs konusunda bir deiiklik olacaksa bu da adann eski sahibi olan Trkiyeye iade edilmesi gerektiiydi. 46 Menderes, Venizelosa Trkiyenin tutumunu u szlerle aklamtr. Merak etmeyin. Bu konu Yunan-Trk dostluu erevesinde zme kavuturulacaktr. Basn da, konuya gereken nemi veriyor, gazetelerde eitli makalelerle Kbrs konusu gndemden drlmyordu. Adann Yunanistana verilmesinin mmkn olmad sk sk yazlyordu. 47 Gerek kamuoyu basks, gerek medyadaki yazlar sonucu D leri Bakan Hrriyet gazetesine verdii demele, hkmetin Kbrs konusunda farkl davranlar iine girdiinin deerlendirilmesine neden oluyordu: lkemize nispetle corafi ehemmiyeti, oradaki soydalarmzn mhim bir ktle tekil eylemesi ve tarihi balarmz dolaysyla, Kbrsn durumunun bizi ok yakndan alakadar etmesi gayet tabidir. Adann bu gnk hukuki vaziyetinin deimesi iin bir sebep grmemekteyiz. Fakat bu vaziyette her hangi bir deiiklik ciddi surette bahis mevzuu olacak olursa, bunun bizsiz ve haklarmza aykr bir ekilde yaplmasna imkn brakmayz. Bu bakmdan oradaki soydalarmzn msterih olmalar lazmdr. Szlerimin her hangi bir ekilde polemiklere vesile vermesini arzu etmediim iin, meselenin esas hakknda daha fazla mteala beyanndan itinap edeceim. Bu sebepledir ki, hkmetimiz bu mevzu hakkndaki durumunu gereken taraflara ak ve dostane bir ekilde anlatmakla beraber ortada alkalanan mnakaa ve gsterilerden ihtiyat ve temkinle uzak durmutur. Biz Yunanistan ile aramzdaki dostluun sk ve samimi mahiyette olmasna byk ehemmiyet vermekteyiz. Bu deme nemlidir. Bir kilometre ta saylabilir. nk bununla DP Hkmetinin ilk kez Kbrs sorunu ile ilgilendiini gryoruz. Ancak bu ilgi,
45 ke - Mtercimler, a.g.e., s. 199-200. 46 Aydn Olgun, Kbrs Gerei 19311990, Ankara: 1991, s.910. 47 Cumhuriyet 21.12.1951.
78
henz hkmet politikas ya da devlet stratejisi deil, daha ok kamuoyu basks sonucudur. 48
te yandan DP Milletvekillerinden Bahadr Dlger 21 ubat 1951 tarihli Zafer gazetesinde yazd bir makalesinde ise 1959 Zrih Londra Antlamalar imzalanncaya kadar geen srete DP Hkmetinin izleyecei stratejinin genel konseptini oluturduu sylenebilir. Fakat Babakan ya da D leri Bakanndan byle bir aklama yapldn grmemekteyiz. 49
Yunanistan 1951 ylndan itibaren Kbrs meselesini uluslar aras alana tayarak aktif bir politika ierisine girmeye balar. Mesele nce Yunan parlamentosunda tartlr. 1951in Kasmnda adann fiili sahibi olan ngiltere ile de temaslar balatlr. Yunanistan, Kbrsn kendilerine verilmesi halinde ngilizlere askeri sler vaat ediyordu. Ancak ngilizler Yunanistann bu teklifini dnmeden geri evirdi. 50 Yunan hkmeti ngiltere ile grmelerden bir sonu alamaynca ngiltereyi Birlemi Milletlere ikyet eder. ngiliz basnnda adann Trkiyeye verilebileceine dair kan haberler Atinada korkuya sebep oluyordu. 51
ABD ise Kbrs sorununun Birlemi Milletlerde deil NATOnun iinde zlmesi gerektiini savunmaktayd. 52
Trkiyenin Atina Bykelisi Yunan Hkmetine, Trkiyenin Adadaki statkonun korunmasndan yana olduunu, eer adann geleceine ilikin her hangi bir aba gstereceklerse bu konuda Trkiyenin de bir taraf olarak grlmesi gerektiini ve sorunu Birlemi Milletlere gtrmenin Trk- Yunan ilikilerini olumsuz ynde etkileyeceine inandn iletmitir. Yunan Babakan, 23 Mart ta Atinada bir bildiri yaynlayarak, Yunan Hkmetinin, Kbrsn Yunanistana ilhak meselesini, Birlemi Milletlerin nmzdeki Eyll aynda yaplacak toplantsna gtrmeye karar verdiini bildirmitir. Bu bildiri, Trkiyede halkn taknlna neden olmutur. 53
48 ke - Mtercimler, a.g.e., s.200. 49 ke - Mtercimler, a.g.e., s.202. 50 Uarol, a.g.e., s.593. 51 Cumhuriyet 09.07.1954. 52 Tuncer, a.g.e., s. 61. 53 ke - Mtercimler, a.g.e., s. 202.
79
20 Austos 1954 ylnda Yunanistann Birlemi Milletler Genel Kuruluna yapt ikyetin konusu Kbrs adas halkna kendi mukadderatlarn kendilerinin tayin etmesi (self-determination) ilkesinin uygulanmas idi. Yunan hkmetinin bu yeni politikasnn nedeni kinci Dnya Savandan sonra beliren smrgeci aleyhtarl akmndan yararlanmaktr. 54 Kbrs sorunu bylece ilk defa uluslar aras sorun haline gelir. 55 1954 ylnda Yunanistann sorunu Birlemi Milletlere gtrme abalar younluk kazanmaya baladnda, Trkiye de sorunla resmen ilgilenmek gereini hissetmitir. 56
Eyll 1954te Kbrsl Trklerden oluan bir heyet Trkiyeye gelerek Kbrstaki durumla ilgili olarak aadaki grleri iletti. 1. Kbrsl Rumlarn Enosis taleplerinin toptan reddi. 2. Enosise giden ilk adm olarak grlen muhtariyete kar kmak. 3. Yeni bir anayasa Trk karlarn korumak iin anayasaya garantiler dahil etmek. 4. Trk aznln Trklerin vakf mallar ve okullarnn ynetimi konusunda daha etkin denetim iin harekete gemesi. 57
14 Aralk 1954te Birlemi Milletler, Kbrs sorununu fazla geciktirmeden Siyasi Komisyon gndemine alr. Konu tartlmaya baland zaman Trkiyenin tutumu sert ve kesindir. 58 Ada kesinlikle Yunanistana verilmeyecektir. 59 Birlemi Milletlerdeki daimi delegemiz Selim Sarperde bu konuyu Dou Akdenizin bar ve istikrar asndan ele alarak bu blgede tahriklerin zararl olacan belirtmi ve ngiltere Hkmetinin ada halkna tedrici bir muhtariyet vereceine itimad olduunu aklamtr. 60 Birlemi Milletler Siyasi Komisyonundaki grmeler ve tartmalar sonucunda Yeni Zelanda delegesi Knox Mundo tarafndan hazrlanan karar tasars 15 aleyhte ve 16 ekimser oya kar 28 oyla kabul edilmitir. Alnan karar Kbrs meselesi iin bundan byle Genel Kurulda her hangi bir karar alnmamasnn
54 Bilge, a.g.m., s.338. 55 H.Fikret Alasya, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti Tarihi, Ankara:1987, s.65. 56 ke - Mtercimler, a.g.e., s.202. 57 Mihailidis, a.g.e., s. 327. 58 H.Fikret Alaysa, Kbrs ve Rum Yunan Emelleri, Lefkoe:1992, s.30. 59 Cumhuriyet 15.12.1954, Zafer 16.12. 1954. 60 Bilge, a.g.m., s.339.
80
uygun olabileceiydi. Byle bir kararn alnmasnda phesiz ngilterenin de konu zerindeki arl tartmaszd. 61 imdilik sorun askya alnm grnyordu. Babakan Adnan Menderes Birlemi Milletlerin bu kararn Kbrs meselesinin askya alnmas olarak yorumlam ve Anadolu Ajansna 8 Aralk 1954te verdii demecinde yorumunu ve temennisini u szlerle ifade etmitir. Birlemi Milletlerin Kbrs konusunda ald karar, bu husustaki mzakereye devam olunmasnn caiz grlmediini sarahatle ifade etmekle, bu ie son vermektedir. Yunan resmi makamlarnn bu mesele dolaysyla ortaya kan hadiselerden aramzdaki dostluun haleldar olmamas iin gayret sarf ettiklerini ve tedbirler aldklarn belirten ifadelerini memnuniyetle kaydetmekteyiz. Trk hkmeti, iki memleket mnasebetlerinin yeni inkiaflara mazhar olmas yolundaki gayretlerine samimiyet ve azimle devam edecektir 62 Onaylanm olan bu karar Kbrs Rumlarn ve Yunanllar hayal krklna uratt. Rumlar genel grev ilan etmi ve Rum halknn tamam bu greve itirak etmitir. 63
1955 ylnda yaanan olaylar dier yandan ngilterenin oyunlar Kbrs diye bir sorunun varln kabul etmeye balayan Babakan Menderes, 16 Kasm 1956da Nihat Erime u drt seenekli talimat verecekti. 1) ngilizler Kbrsta kalsn. 2) Onlar kacaksa Ada bize verilsin. 3) Bu olmazsa Ada taksim edilsin. 4) Self-governement (Kendi kendine ynetim) Bu drdncs hi arzu etmediimiz ekildi yani Adann Yunanistana verilmesi. Bu talimatlara gre; Trk Hkmetinin alaca tavr, ngiliz siyasetinin dorultusunda kademeli olarak oluturulacaktr. Ancak yukarda verilen seeneklerin arasndaki elikilerin de varl inkr edilmez. 64
61 Alasya, Kbrs Rum ..., a.g.e., s.30. 62 Bilge, a.g.m., s.340. 63 Fikret Krad - Mustafa Altan, Sabahaddin Egeli, Kbrsta Yunan Emperyalizmi, stanbul: Kutsun Yaynevi, 1978, s.128129. 64 ke - Mtercimler, a.g.e., s.203.
81
Kbrs meselesinin ortaya kt ilk gnden itibaren muhalefet iktidara hemen her konuda destek verecek ve DP iktidarnn sonuna kadar da bu desteini srdrecektir. 10 Ekim 1953te smet nn ve Genel Sekreter Kasm Glek, hkmetin Kbrs politikasn desteklediklerini aklamlardr. 65
DPnin bu destekten memnun olduunu D leri Bakan Kprlnn mecliste yapt teekkr konumas duyuracaktr.
4.4. Balkan Pakt
Kbrs servenine ara verip, Trkiyenin e zamanl srdrd blgesel bar araylar srecinde iinde yer ald bir paktn kuruluuna ve zlne gz atalm. nk Balkan Pakt bir yerde Atina ile uzlamann yelenmesini, bu rgtn salkl kuruluu ve kalc oluu iin vaz geilmez klyordu. 66
Demokrat Partinin iktidar dneminde nem verdii blgesel ittifaklarn kkeni Atatrkn izlemi olduu Yurtta sulh cihanda sulh ilkesine dayanr. Atatrk yaklaan II. Dnya Savan sezerek eitli ittifaklar yapmak iin alm, Demokrat Partide iki kutuplu yeni dzenin doudaki kanadn oluturan Sovyet tehdidine karn Balkanlarda birtakm nlemler almaya almtr. Atatrk 1930 ylna kadar Yunanistan ile Lozan Antlamasndan kalan sorunlar zerek ilk olarak bir dostluk antlamas imzalamtr. 67 Atatrk yaplan bu dostluk antlamas ile yetinmeyip Yunan Trk antlamasn genileterek 1933te yenilemitir. 68 Bu anlama daha sonra Balkan ittifakna giden yolu da amtr. Romanya ve Yugoslavyada dhil edilerek saldrmazlk ve dostluk antlamas olarak imzalanmtr. 69
65 Alasya, Tarihte ..., s.169. 66 ke - Mtercimler, a.g.e., s. 204. 67 Zrcher, a.g.e., s.293. 68 Cemal Kutay, Devirden Hakikatler, stanbul: Aliolu Yaynevi,1982, s.115. 69 zgiray, a.g.m., s. 228.
82
Bulgaristan pakta dhil olmak iin ok aba gstermise de baarl olamamtr. Atatrk bu pakta sadece saldrmazlk olarak deil ekonomik ilikilerin balangc olarak ta bakmtr. 70
Demokrat Parti 1934 ylnda imzalanan Balkan Paktnn faydalarna inanarak tekrar diriltilmesini dnyordu. Trkiye NATOnun bir yesiydi ama bu stratejik nemi byk olan Trkiye iin yeterli deildi. nk NATOnun sa kanad Balkanlarn byk bir ksmn kapsyordu ama byk bir boluun bulunduu da bir gerekti. 71
Osmanlnn kuruluundan ksa bir sre sonra yayld Balkanlar, Kbrstan ok daha nce etnik ve dini atmalarn, sosyal karklklarn yaand ve siyasi olarak da Avrupann byk glerinin stnlk salama mcadele alan olmutur. Birinci Dnya Sava ncesi scak denizlere almay yksek strateji olarak belirleyen arlk Rusyas Boazlar kontrol altna alamayacan anlaynca Balkanlar hkimiyet alan olarak yaplandrmaya almtr. 72
Sovyetlerin, kinci Dnya Savandan sonra izlemi olduu politikann sonucu olarak Balkan devletleri yava yava Sovyet kontrol altna girmiti. Yunanistanda ki i sava byk glklerle sona erdirilmitir. 73
Balkanlarda gittike yaylan Sovyet tehlikesi Trkiye ve Yunanistann bamszlk ve toprak btnlklerini tehlikeye drmeye balamtr. 74
Yugoslavya 1948 ylnda Sovyet lideri Stalinin dncelerine ters derek Sovyet bloundan ayrlmtr. Bu anlamazln temelinde, Yugoslavyann Stalinin isteklerine kaytsz artsz boyun emesini istedii yatmaktadr. Tito, Sovyetlerin isteklerini reddetmi, Yugoslavyann bamszl iin mcadele vermitir. Bu nedenle Yugoslavya, Sovyet ve komu komnist lkelerle ilikileri gittike bozuluyor ve Yugoslavya bask altna giriyordu. 75 Yugoslavya Batya ynelerek Sovyet basksndan ve
tehdidinden kurtulmann yollarn aryor, bu amala Amerika ile ilikileri gelitirmeyi amalayan bir lke konumundayd. Batl lkeler Yugoslavyay kendilerine yaknlatrmak iin byk aba harcyorlard. Amerika Yugoslavyaya ekonomik yardm da yapmaya balamt. 76 Bu artlar Trkiye ile Yugoslavyay da birbirine yaknlatrmaya balamtr. 77
Yunanistan ise kuzey komularnn destekledii i savatan yeni km, Bulgaristan ile aras bir hayli bozulmutu. Bunda Bulgaristann Ege Denizine kmak istemesi gibi etkenler de neli rol oynamtr. Trkiye ve Yugoslavya ile ibirlii yapmaktan yana bir siyaset peindeydi. 78
Trkiye ile Yunanistan arasndaki ilikiler karlkl ziyaretlerle daha da pekimekteydi. Zaten iki lke ayn anda NATOya ye olmular ve NATOnun gneybat kanadn oluturmulard. 79
Trkiyenin abalar ve almalar 28 ubat 1953te Ankarada Trkiye, Yunanistan, Yugoslavya arasnda Dostluk ve Birlii Antlamasnn imzalanmas ile ilk meyvelerini vermeye balad. Bu antlama bir ittifak deildi. Lakin ittifaka doru nemli bir adm atlyordu. Antlamann 6.maddesine gre taraflar birbirlerinin aleyhine olan hibir ittifaka veya harekete katlmayacaklard. 80 Muhalefet byle bir i birliine olumlu yaklaarak hkmeti destekliyordu. Ankarada imzalanan bu antlama daha sonra 9 Austos 1954te Yugoslavyann Bled ehrinde imzalanan ikinci anlama ile bir ittifaka dntrld. Yirmi yllk bir sre iin imzalanm olan anlamann ikinci maddesi, Kuzey Atlantik Antlamasnn beinci maddesine ok benzemektedir. 81 Yugoslavya saldrya uradnda Trkiye ve Yunanistan yardmna koacak, Natoda ie kararak gerekli destei verecekti. 82 Balkan Pakt ile iki sava arasnda kurulmu olan Balkan Antant arasndaki fark, ortak savunma anlaynn ortaya konmas ve devlet genelkurmaylar arasnda i
birliinin nerilmesidir. 83 Balkan Antant, bir saldr halinde, ortak bir savunma rgt olmakszn her devletin kendi ordusu ile saldrya kar koymasn ngrmekteydi. Hlbuki Balkan Pakt ortak bir savunma temelini oluturmaktadr. Aslnda Balkan Pakt, gerek bir askeri ittifak deildir. Bu pakt aslnda Dostluk ve birlii Antlamasdr. 84
balkan devleti arasnda imzalan bu pakt ilk balarda talyay byk bir endieye sevk etti. Ancak talyann duyduu endielere gerekli gvenceler verilerek bu endieler giderilmitir. 85 Hatta talya, Pakta dhil olmas iin davet edilmi ancak olumlu sonu alnamamtr. 86
Trkiye Balkan ttifakn faaliyete geirmekle Yugoslavyay komnist bloktan kurtararak Batya yaknlatrmt. Bu hem NATOnun amalarna uygundu hem de Trkiyenin karlar iin gerekliydi. Trkiyenin bu abalar Bat camiasnda Trkiyeye bir itibar kazandrrken mevcut durum Sovyetler tarafndan tepki ile karlanmaktayd. 87
Trkiye ittifak kurmakla yetinmemi, karlkl ziyaretlerle ittifak imzalayan devletler arasnda her trl ilikilerin gelitirilmesi iin aba harcamtr. Ama ittifak yeleri Trkiye ile ayn niyeti tamamaktayd. Balkan ittifak Sovyetlerden tehdit alan lkenin Batnn destei ile kurduklar ittifakt. Sovyetlerin d politika anlay deiince ittifakta nemini kaybetmeye balamt. 88
Sovyetler Yugoslavyay Batdan koparmak ve kendi safna yaknlatrmak iin Yugoslavyaya kar olan politikasn daha da yumuatt. Yugoslavyaya kar uygulam olduu ekonomik ambargoyu kaldrd. Kruev 26 Mays 1955te Belgrat ziyaret ederek dostlua ynelik ilk nemli adm att. 89 Titoda Sovyetlerin iyi niyetli almalarna olumlu karlk verdi. Yugoslavya ve Sovyetler arasndaki iyi ilikiler Yugoslavyann komnist blok ile arasn dzeltti. Bulgaristanda bu iki devlete yaknlamaya balad. Bu
durum Trkiye ile Bat arasndaki ilikileri souttu. Yugoslavya Sovyetlerle ilikileri dzelterek, balantszlar hareketinde daha aktif faaliyet ierisine girmeye balad. Bu durum Trkiye ile yollarn tamamen ayrlmasna neden oldu. 90
Balkan ittifaknn bir dier yesi olan Yunanistan da Yugoslavya gibi fazla samimi olmayp, daha deiik hesaplar iine girmiti. Bu ittifaka asl nemli darbeyi Yunanistan vurmutur. Yunanistann amac Kbrs ilhak edebilmektir. 91 Zaten bu amala 16 Austos 1954te Kbrs sorunu iin BMye bavurmutur. Yani bu devletler arasndaki ilikiler pakt imzalam devletler arasndaki ilikilere benzememekte, daha ok kart glerin tavrlarn yanstmaktadr. Bu olaylar Balkan ttifaknn aslnda ne denli zayf dayanaklar zerinde kurulduunu gstermektedir. 92
4.5. Londra Konferans ve 6/7 Eyll Olaylarnn Ortaya kmas
1955 yl Trkiyenin Kbrs sorununda kararllk ortaya koymaya balad srecin balangcdr. 1954 ylnn sonlarnda Yunanistan konuyu BMye tayarak Self Determinasyon hakknn uygulanmas amacn hedeflemiken 17 Aralk 1954 tarihli BM Genel Kurulu, Trkiyenin bunu kabul etmediini belirten savunmas nda konuyu imdilik mzakere etmeme karar almtr. Trkiye bundan ok memnun olmutu. nk sorunun bylece kapandn zannetmiti. Ne var ki bu karar gerek Kbrsta gerekse Yunanistanda tepkilere yol ap, gsteriler ve taknlklar tedhiilie dnmt. Atina ve Selanikte balayan ABD ve ngiltere aleyhtar gsteriler EOKA ya cesaret vererek terr adaya tatmtr. 1 Nisan 1955te Trklere saldrmaya balayan, kyleri yakp ykan, EOKA tedhi rgtne kar halknn
90 Gnlbol - Ulman, a.g.m., s. 248. 91 Eroul, a.g.e., s. 159. 92 ke - Mtercimler, a.g.e., s.209.
86
savunmasn yapacak bir rgtlenme gereksinimi duyan Kbrs Trkleri, nceleri eitli mukavemet gleri oluturmulard. 93 Adadaki terr Trk hkmetinin Kbrs politikasnda deiiklie gitmesine neden olmutu. Hkmet Kbrs konusunda etkili bir tavr alr. Muhalefet de hkmetin yannda yer alr ve hkmete destek vererek muhalefet ile hkmet tam bir birliktelik iine girer. 94
Menderes adadaki terre dikkat ekerek, Trk toplumunu mahalli makamlar koruyamyorsa Trkiyenin kesinlikle koruyacan Kbrsn statsnde deiiklie izin verilmeyeceini sylyordu. 95
1955 yl Trkiyeyi Kbrs sorununda u durumda buldu: Adada Rumlar, ngiliz smrge idaresine atklar sava kazanmak zeredir. Yunan hkmeti Kbrsta ki mcadelenin eninde sonunda ENOSS ile sonulanacan bilerek, el altndan Rumlara destek olmakla beraber, aktan mcadeleden kanmakta ve hele Trkiyeyi iin iine kartrmamaya zen gstermektedir. ngiltere ise Adadan kmay geciktirmeye almaktadr. 96
lke iinde 1954 yl seimleri sonras DPnin d politika planlanmasnda nihayet Kbrsn arlkl yer aldn syleyebiliriz. Seim sonucunda milletvekili seilen Fatin Rt Zorlunun Devlet Bakan olarak, Kbrs meselesine younlatrlmasyla, DPnin Kbrs politikas oluturulma sreci de balam oluyordu. Zorlu, Kbrs meselesine el atar atmaz, Dileri Bakanlnda bir komisyon kurdu. Kbrs Komisyonu Zorlunun bakanlnda Genelkurmay kinci Bakan Orgeneral Rt Erdelhun, Dileri Genel Sekreteri Muharrem Nuri Birgi, Atina Bykelisi Settar lksel, Dileri Genel Mdrlerinden Orhan Eralp ve Mahmut Dikerdemden kurulu idi. lk i olarak Kbrs sorununda Trk tezini anlatan Beyaz Kitap hazrlanp yaymland. Komisyonun grevi Kbrs konusunu eitli ynleriyle inceleyip Trkiyenin grn ve hkmetin tutumunu saptamakt. Komisyon almalarn temelini oluturacak iki ana ilkeyi Zorlu yle ortaya koymutu. lkin, Kbrs zerinde en az Yunanistan kadar hak sahibi olduumuzu belgeleri ile kantlamak ve
93 ke - Mtercimler, a.g.e., s.210. 94 Zafer 24.25. 06. 1955. 95 Vatan 25.08.1955. 96 ke - Mtercimler, a.g.e., s.210.
87
dnya kamuoyuna duyuracak ve ikinci olarak da dava zlnceye kadar Kbrs Trklerine gerekli her trl yardmda bulunarak baskya dayanma glerini artracak. 97
te yandan ngilterede genel seimler yapld. Muhafazakr parti yeniden iktidara geldi. Anthony Eden Babakan, Macmillan Dileri Bakan oldu. Bylece Kbrs iin yeni bir giriimde bulunmak dncesi artk gerekletirilebilirdi. Eden, Macmillan, Lord Salisbury l bir komite halinde, bu yeni giriimin ve bu balamda Londrada dzenlenecek l konferansn hazrl iine girdiler. Birlemi Milletlerin karar Kbrs uyumazln sona erdirememitir. Aksine ada iinde ve Yunanistanda nmayiler taknlklar ve hatta tedhi hareketleri devam etmitir. Bu durumda ngiltere Hkmeti uyumazln ilgili devlet, Trkiye, ngiltere ve Yunanistan arasnda zmlenmesi iin Londra da bir konferans toplamaya karar vermitir. Karar ngiltere Babakan Eden tarafndan 30 Haziran 1955 tarihinde Avam kamarasnda aklanmtr. 98
Trkiyenin, byle Kbrsn grld uluslar aras toplantya katlmasndan rahatsz olan Yunanllar, Trkiyenin konferansa katlmasn daha nce haklarndan vaz geen lkenin tekrar Kbrs meselesine taraf olarak kabul edilmesi olarak gryordu. 99
1955 ylnda ngiliz Gvenlik ve stihbarat Birimlerinin ok gizli damgal raporundaki saptama, ngiltere hi bir ekilde Kbrstan kamaz, self- determination ve self-government kabul edilemez; Ada askeri stratejik adan bizim iin ok nemlidir. Eer Aday verirsek, siyasi adan nfuzumuz tamamen biter. Babakan Edenin dncesi de bu dorultudayd. ngiliz Babakan, Yunanistann Enosis isteine kar Adada tek nefret edilen olmay istemiyor, Trkleri de iin iine ekerek ngiliz karlarn korumay dnyordu. 100
Trkiye bu neriyi reddetmedi. Bu srada Menderes, 27 Temmuz 1955te kabinede deiiklik yaparak, Kprly Babakan yardmclna,
97 ke - Mtercimler, a.g.e., s.211. 98 Armaolu, a.g.e., s.340. 99 Mavroyannis, a.g.e., s.131. 100 ke - Mtercimler, a.g.e., s.212.
88
Zorluyu da Devlet Bakan ve Dileri Bakanlna atad. Londra Konferans arifesindeki Trk Hkmetindeki bu deiiklik, d politikada daha atak ve daha kiilikli bir davran iine girilecei; Kbrs konusundaki gelimelere daha yakn ilgi gsterilecei ve Trkiyenin karlarnn korunmasnda daha cesaretli admlar atlacann kant olarak deerlendirilmiti. 101
Konferans hazrl srerken bir yandan Yunanistanda mitingler dzenleniyor, bir yandan da Kbrsta Trklere kar katliamlar yaplaca haberleri geliyordu. Bu atmosfer iinde Menderes, 24 Austos 1955te stanbulda Limon Lokantasnda yapt aklamada, 28 Austosta Kbrstaki rkdalarmza kar bir katliam gn olacann ilan edildiini, ngilterenin grevini tam olarak yapacana gvendiini, hibir zaman onlarn savunmasz kalmayacaklarnn altn izmitir. Menderes, konumasnda statkonun devamndan yana olduunu ve taksim dncesine de kar olduklarn sylemitir. 102
Trkiyenin ncelikli tercihi Adann ngilterenin egemenliinde kalmas, eer bu olmayacaksa Adann tekrar eski sahibine verilmesidir. ngiltere Kbrsta, tazyiklerle ve Rumlarn terr basksyla iyice bunalmtr. Bu konferansta ngilterenin; Trkiye ile Yunanistan kar karya getirip bir takm tavizlerle kendi politikasn baarya ulatrma taktii de vardr. 103 Nasl olsa Trkiyenin istekleri ile ngilterenin istekleri ayn izgidedir. yleyse bu durumdan yararlanmak gereine inanlmaktadr. 104
Nihayet 28 Austos 1955te Londrada, Yunanistan ve Trkiyenin, Kbrsllarn iradesine kulak verilmeksizin katlaca bir konferans dzenlendi. 105 Londra Konferans 29 Austosta Lancaster Hausede balad. ngiliz temsilcilere H. Mcmillan, Trk temsilcilere Fatin Rt Zorlu, Yunan temsilcilere de Stefanopulos bakanlk ediyordu. Trkiye, 1955 Londra Konferansna ok olumsuz koullar altnda katlmt. Trkiyenin karsnda gerek dncesi bilinmeyen ngiltere, onun yannda smrge ynetimine kar
101 ke - Mtercimler, a.g.e., s.212. 102 ke - Mtercimler, a.g.e., s.212. 103 Armaolu, a.g.e., s 531. 104 Uarol, a.g.e., s.595. 105 Raffi A. Hermonn, Kbrsn Kaderi 6/7 Eyllde Deiti, Yeni Aktel, S.8, 2005, s. 38.
89
ayaklanm Rum halkn savunan ve bu nedenle de dnya kamuoyunda sempatik grnen bir Yunanistan vard. Trkiye ise otuz yl nce Lozan antlamasnda vazgetii birtakm haklarn peinden kouyormu gibi grnyordu. 106 Londraya giderken Trk Hkmetinin gr noktaya dayanmaktadr. ncelikle, ngiltere adadan kmamal eer kmak isterse ada eski sahibine yani bize geri verilmelidir. Zorlu, Kbrsta her hangi bir deiiklie raz olmayacaklarn, aksi takdirde Lozann deieceini ve 12 ada ile Bat Trakyann tekrar gzden geirileceini belirtir. Eer bu da kabul olmazsa ada iki toplum arasnda taksim edilmelidir. 107 Dnya devletleri Kbrs meselesinin i yzn bilmiyor, ya da youn Yunan propagandasnn etkili biimde tantt gibi biliyorlard. Trkler neden birden bire Kbrs ile ilgilenmeye, Ada zerinde hak iddia etmeye balamlard. Eer sorun Kbrsta yaayan Trk asll aznln haklarn korumak ise, bunun eitli yollar vard. ngilterenin egemenlii altnda iken bu haklar nasl korunmusa, halk ounluunun onaylamas ile Kbrs Yunanistan ile birlese bile, Trk aznln doal haklar gvence altna alnabilirdi. Mesele bu kadar basitti. 108
Trk temsilcileri bu bak biimini temelinden deitirmek, Yunanllarn kurnazca yrttkleri oyunu bozmak iin Londraya gitmilerdi. Zorlu, konferansn al konumasnda Kbrs sorununu mantk oyunlarndan kararak hukuki erevesi iine oturtmakla ie balad. Konferans bakan Macmillan sz Trk temsilciliine verdii zaman Zorlunun okuduu 28 sayfalk Trk tezinin zeti u idi: Lozan Antlamasnn 30 ve 31. maddeleri, 16. maddeden ayr olarak Kbrs adasna zel stat tanmtr. Gerekten de 16. maddenin genel hkmne karlk, 30. madde ile Trkiye, Kbrs adas zerinde egemenlik haklarn yalnz ngiltereye devrettiini belirtmitir. 31. madde ile de Adada yaayan halklara, anlamann imzalanmasndan balayarak iki yllk bir sre iinde, Trk ya da ngiliz uyrukluu arasnda
106 ke - Mtercimler, a.g.e., s. 213 107 Erim, a.g.e., s.15. 108 ke - Mtercimler, a.g.e., s. 213.
90
tercih hakk tannmtr. 109 Londra Konferansnda ngiltere, Kbrs sorununu Yunanistan ile Trkiye arasnda bir sorunmu gibi gstermekteydi. 110
ngiltere, NATO ve Badat Pakt erevesinde stlenmi olduklar grevleri yerine getirebilmek iin Kbrs adasna ihtiyalar olduunu aklar. Yunanistan ise adada self-determinasyon hakknn tannmas gerektiini, bunun iin de ngilterenin adadan tamamen kmasna gerek olmadn, istedii takdirde askeri slerinin olmasnn hibir saknca oluturmayacan bildirir. 111
ngiliz hkmeti, Kbrs melesinde bizi Yunanllarla kar karya getirmekte fayda ummutu. Ancak, iin iki NATO yesi arasnda bir sava tehlikesi yaratacak noktaya gelmesini de istemiyordu. ngiltere, hele Msrda elden ktktan sonra, Kbrstaki askeri slerini ne olursa olsun uzun sre korumak amacndayd. 112 ngiltere Kbrsta kalma srarn taraflar arasnda derin gr ayrl nedeni ile merulatrma hesaplar yapyordu. 113
Londra Konferans herhangi bir uzlama ya da antlamayla sonulanmamtr. Londra Konferansnda bir anlamaya varlamamas Trk heyeti bakan, Devlet Bakan Fatih Rt Zorlu tarafndan eitli tarihlerde verilen demelerde bir baarszlk olarak deerlendirilmemitir. Fatin Rt Zorlu Londra da 3 Eyll 1955 de Trk gazetecilere verdii demete Konferans muvaffak olmutur. nk burada her tarafta fikirlerini aklamak imknn bulmutur. Trkiye kendisine has samimiyetle bu mesele hakkndaki grn en ufak teferruata kadar byk bir vuzuhla aklam ve bundan sonra muhalif hareketler karsnda akslamelleri byk bir samimiyet ve ak kalplilikle ortaya koymutur. 114
Trkiyeye Adadaki statkonun devamn, ya da Adann Trkiyeye verilmesini savunurken, Yunanistan kendi kaderini tayin hakk ilkesinin uygulanmasn istiyordu. 115
109 ke - Mtercimler, a.g.e., s.214. 110 Tuncer, a.g.e., s.76. 111 Olgun, a.g.e., s. 11. 112 ke - Mtercimler, a.g.e., s.214. 113 Niyazi Kzlyrek, Birinci Cumhuriyetten Yeni Kbrsa, Kbrs Dn ve Bugn, der. Masis Krkgil, stanbul: thaki Yaynlar, 2003, s.21. 114 Armaolu, a.g.e., s.345. 115 Kzlyrek, a.g.m., s.21.
91
Londrada 1955 Austosunun son gnlerinde ortaya attmz tez Yunan hkmetini artm, telaa drm, trl direnmelerden sonra 1960 ylnda, Trkiye ile uzlamaya yanamamtr. 1960 Londra ve Zrih antlamalarnn temeli, Trk diplomasisi tarafndan 1955te Lancaster House Konferansnda atlmtr. Lancaster Housedeki l konferans Kbrstaki sorunun Trkiyesiz zlemeyecei gereini gzler nne sermesi asndan son derece yararl ve olumlu sonulanmtr. Londra konferansnn bir nemli sonucu da Adann geleceinde kimlerin sz sahibi olacann net biimde ortaya km olmasdr. Bu konferans Kbrs tarihi iin ok nemli bir gelime olmutur. te yandan Trk heyeti, sorunun BMye gtrleceini biliyordu. Bu yzden de zaman kazanmak istiyordu. Ancak grmelerin sonu gelmiti ki, Trkiyede beklenmeyen bir iddet eylemi patlad ve tarihe 6/7 Eyll Olaylar adyla geen bu olaylar nedeniyle de toplant 7 Eyll 1955te sona erdi. 116 te yandan grler arasnda ayrlk o kadar derindir ki baka bir sonu almann da mmkn olmad aktr. 117
1955te Eyll aynn altnc gnnde sabaha kar Selanikte bir evde patlayan bombann sesi stanbulda radyodan saat 13.00te yankland: Atatrkn evi bombaland Haberi, hzla ikinci basksn yapan Demokrat Partiye yaknl ile tannan Mithat Perinin stanbul Ekspres Gazetesi de byk puntolarla duyurdu: Atamzn evi bombayla hasara urad! 118
stanbul ve zmirde kan olaylar da resmi makamlara gre bilno ok ard: 3 l, 50si ar, 500n zerinde yaral, stanbulda 73 kilise, bir sinagog, 16 ayazma, iki manastr, 4340 dkkn, 21 fabrika, 11 muayenehane, iki mezarlk, 12 otel ve pansiyon, iki bin ev, be dernek, 26 okul, 27 eczane, 18 frn yama edildi veya yakld. zmirdeyse 14 ev, 6 dkkn, bir fuar pavyonu, bir konsolosluk binas, bir kilise, otomobil ve ngiliz kltr binas tahrip edildi, yamaland. 119 Maddi zararlar tazmin edildi, fakat Trkiyenin sarslan imaj dzeltilemedi. 27 Mays sonras mahkemede bakan devrik Babakana aklamal bir soru yneltmitir:
116 ke - Mtercimler, a.g.e., s.214. 117 Bilge, a.g.m., s.341. 118 Hermonn, a.g.m., s. 38. 119 Hermonn, a.g.m., s. 38.
92
4 Eyllde genlik Taksimde aleyhimizdeki Yunan gazetelerini yakmlar. 5 Eyll 6 Eylle balayan gece de, Selanikte Atatrkn evinde bomba patlyor. 6 Eyll 7 Eylle balayan gecede, stanbulda 6/7 Eyll olaylar diye adlandrlan hadise vukuu buluyor. Demek ki, 4 Eyll, 5 Eyll, 6/7 Eyll gibi tarihler birbiri arkasna sralanyor. Bunun bir tesadf eseri olmamas icap eder. Bunu memlekette kadir bir kuvvetin yapm olmas, bir talebe, bir genlik, hariteki vaziyeti, dhildeki vaziyeti bu ekilde sralayamaz. Bu birbirini takip eden gnlerdeki hadiselerin byle birbirini devretmek sureti ile yaplm, bunu bir dernein, genlik teekklnn yapmasndan ziyade, kadir bir kuvvetin yapm olduu intibaa uyanyor. Babakan yle cevap veriyordu: Eer buyurduunuz ekilde gayet geni tekilata ihtiya gsterecek ve memleketin muhtelif taraflarnda yz binleri harekete geirecek bir tekilat tarafndan yaplm olsayd, huzurunuzda 11 tane sank bulunmazd. Bu nasl olmu da, nasl olabilir de? ma buyurmak istediiniz Hkmet tarafndan yaplmtr 120
6/7 Eyll 1955 gecesi stikll Caddesi yaklp, maazalar talan edildikten; eylem kontrolden ktktan sonra, sorumlu ve sulu aranp bulunmutu. Kbrs Trktr Cemiyetinin baz yeleri ile komnist fili 45 kii tutukland. Hkmet 6 Eyllde stanbulda, 9 Eyllde de zmir ve Ankarada skynetim ilan etti. 121
Kbrs Trktr Cemiyeti bakan Hikmer Bilin kiisel izlenimine dayal kantlanmas g iddias bunun tersini sylemektedir. Olay gn Menderes, Hikmer Bili arabasna davet etmi ve aralarnda u konuma gemitir. Arabada Babakann yannda oturdum. Araba Divanyolunda ilerlerken Menderes, Ben Floryaya gidiyorum. sterseniz beraber yemek yeriz dedikten sonra Kbrsta ne var ne yok? diye sordu. Kbrstaki durumu anlattm. Bil, Menderesin sz Londrada l Konferansta bulunan Fatin Rt Zorluya getirerek unu syledi. Yeni bir ifre telgraf geldi Fatinden... Zayf durumdaym. Trk kamuoyunu zaptedemiyoruz, diyebilmeliyim eklinde ikyetleri var. Daha aktif olmamz istiyor. Hikmer
120 ke - Mtercimler, a.g.e., s.214. 121 Ahmad, Demokrasi..., a.g.e., s. 74.
93
Bilin Londrada baarszlk m var endiesini belirtmesi zerine Babakann u yant verdii ileri srlmektedir. Yok... Yok... Konferans ya hakkmz kabul eder. Ya da dalmak zorunda kalr. 122
Yassada durumalarnn 21.09.1960 toplantsndaki celsede 6/7 Eyll olaylaryla ilgili sanklarn adlar ve grevleri yle sralanyordu. Cumhurbakan Celal Bayar, Babakan Adnan Menderes, D leri Bakan Fatin Rt Zorlu, leri Bakan Namk Gedik, Devlet Ban Fuat Kprl, stanbul Valisi Fahrettin Kerim Gkay, zmir Valisi Kemal Hadml, Selanik Trk Bakonsolosu Mehmet Ali Yaln, Selanik Bakonsolos Muavini Mehmet Ali Tekinalp, Selanik Bakonsolos Kavas Hasan Uar, renci Oktay Engin. Kprl, 1 Kasm 1960 gn durumada ok net biimde yargsn ifade etmitir. Ben bomba iinin hkmet tarafndan yapldn sylemedim. Fakat 6/7 Eyll olaylarnn tertip olduu neticesine vardm. Bunun tertipileri kimler sorusuna yant da kesindir. Tabiatyla Hkmet. Bata Menderes. 123
imdi sorulacak soru u olmaldr: Londra Konferansnn sona erdirilmesine neden olan 6/7 Eyll olaylar kaosu kimin iine yarad? Bu olaylar d politikada Trkiyeyi zor durumda brakt. Eer bu olaylarn balangc Zorlunun isteiyle halkn tahrik edilip gsteri yaplmasyla olumusa, bundan sonu alnmad ortadadr. rnein Zorlu, 8 Eyllde dn yolunda unu sylyordu: Btn almalarmz, Londrada elde ettiimiz baar bir gecede heba olup gitti. eride ise Batdan gelen tepkileri karlamak ve kendi i gvenlii ynnden de gerekli nlemleri alarak kontrolden kma eilimi gsteren kkrtc giriimlerin nne derhal gemek iin Trk Hkmeti bir yandan skynetimin uygulanmasn byk kentte 6 ay uzatrken te yandan Yunan Hkmeti ve stanbuldaki Rum toplumu ile kurumlarna kar yumuatc, gnl alc ve zararlarn karlayc bir dizi giriimde bulundu. Olaylarda tahrip edilen zarara uratlan iyerleri saptand ve yaplan zararlar karland. 23 Kasm 1955 tarihine kadar 2763 kii ile 3 kuruluun zararlar dendi. Olaylarda ihmalleri grlen general grevden alnd. leri Bakan Namk
122 ke - Mtercimler, a.g.e., s.217. 123 ke - Mtercimler, a.g.e., s.219.
94
Gedik istifa etti. Babakanlk Mstear Ahmet Salih Koru 15 Eyllde Rum Ortodoks patrii Atinagoras ziyaret ederek gemi olsun dileinde bulundu ve Babakan Menderesin iten zntlerini bildirdi. 124
6/7 Eyll olaylarnn da tesiriyle somut herhangi bir sonucun kmad Londra Konferansndan, en karl kan taraf herhalde ngiltere oluyordu. ngilterenin Kbrsn aslnda bir koloni sorunu olmadn tersine uluslar aras boyutlar olduunu en batan kendi kamuoyuna kabul ettirmesi bylece mmkn olabilmiti. Trkiye ve Yunanistann Londrada ortaya kan keskin tutumlar karsnda imdi ngiltereye uzlatrc ve lml bir rol stlenme frsat domaktayd. ABD, Trkiyeyi blgesel stratejik karlar iin vazgeilmez bulduu srece.... stelik imdi Kbrstaki iki toplum arasndaki kartlkta su yzne kmaya baladna gre adadaki ngiliz varlnn kanlmazl da kantlanm olmuyor muydu? Olmas da bize 6/7Eyll apnda olmasa bile daha lml bir Trkiye, kamuoyu tepkisine ngilterenin de belki batan beri telkin ettii, hatta o geceye yeil k yaktnda aklmza getiriveriyor. Bu nedenle 6/7 Eyll en bata ve beklide sadece ngilterenin iine yaramtr diyemez miyiz? 125
6/7 Eyll olaylar Hkmetin i ve d siyasetini olumsuz etkilemitir. siyasette leri Bakan Namk Gedik istifa eder, ardndan kabine der, Babakan Menderes makamn zor kurtarr. D politika da ise Yunanistana tarziye verilmi ve zarar grenlerin zararlar tazmin edilmitir. 126
124 ke - Mtercimler, a.g.e., s.221. 125 ke - Mtercimler, a.g.e, s.222. 126 M. Frat, a.g.m., s.601.
95
SONU
Osmanl Devletinin 18. yzyldan itibaren balatm olduu slahat/yenilik hareketleri bat eksenli olmutur. Bu yenilikler bazen Osmanl Devlet adamlarnn yenileme istekleri ile de olsa ou kez Batl devletlerin bir takm karlar dorultusunda zorla yaplmtr. Ksaca Osmanl Devleti bazen kendi istei ile bazen de Batllarn dayatmasyla tercihini Batdan yana kullanmtr. Batllama, Trkiyenin bu en uzun mrl fikri, yeni Trk devletinin kuruluunda balca temellerden birini tekil etmitir. Bu Demokrat Parti dnemi iin de byle olmutur. Atatrk dnemi hari bizde Batclk, bat uyduculuu eklinde anlalm ve uygulanmtr. Trkiyenin ancak Batya ramen Batllaacan bize gsteren Milli Kurtulu Savadr. Bunun dnda btn idareciler daima Batnn uydusu olmak sureti ile Batllaabileceimizi dnmler ve srarla o yolda yrmlerdir. Bunun sonucu olarak ta Trkiyede Batcln tarihi, Trkiyenin Bat da patron-devlet deitirme tarihi olmutur. yle sralamak gerekirse, 18. yzylda Bat Fransa demekti. 19. yzylda ngiltere, 20. yzyln balarn Almanya, 20. yzyln ortalarndan itibaren ise Amerika Birleik Devletleri... 1
Tarihimizde Batllama ad verilen ve kkeni III. Selim dnemine kadar gtrlmekle beraber esas olarak Tanzimatla balayan sre ise batdakinden ok farkl bir biimde cereyan etmitir. Reform hareketleri, modernleme laikleme gibi kazanmlarla da ifade edilen bu sre Batdaki gibi kendiliinden ve bamsz bir geliimin rn olmamtr. Bu sre Birinci Dnya Savana kadar devam etmitir. 1923 ylnda cumhuriyet ilan edildiinde de yeni devletin kurucusu Mustafa Kemal hedefin muasr medeniyetler seviyesine kmak olduunu belirtmitir. Yaplan yorumlar ve almalar muasr medeniyetin Bat olduunu gstermitir. Zaten Osmanl Devleti zamannda da yaplan btn slahatlar Bat eksenli olmutur. Trkiye Cumhuriyeti devleti de yapm olduu almalar ile Bat lkelerine yaklatka douda en byk g olarak grlen Sovyetler Birliinden de yava yava uzaklamaya balamtr.
1 Eroul, a.g.e., s.269-270.
96
Dnya devletleri 1939da yeni bir savan eiine geldiinde Trkiye bu savaa katlmayacan, katlmamak iinde her trl abay gstereceini belirtmitir. Sava boyunca Trk liderlerinin temel hedefi maceracla kaymadan, tek bir tarafa batan ball vurgulamayan ve mmkn olduunca sava d kalmaya alan bir denge politikas izlemekti. Bunun iin Trkiyenin sadece kendi kapasitesi ve olanaklarnn lke btnln korumaya yetmeyeceinin bilinciyle hareket ederek, atan farkl taraflarla ibirliini srdrerek onlar lke snrlarndan uzak tutmaya altlar. Bu arada Trkiyenin uzun vadede gvenlik salayabileceine inandklar Batl mttefiklerine lkenin egemenliinden dn vermeden mmkn olduunca yakn durdular ve bunu da sava boyunca Sovyetler Birliini karlarna almadan yapmaya altlar. Trkiyenin sava srasnda tarafsz kal sava sonrasnda da yalnz kalmasna neden olmutur. kinci Dnya Sava sonu dnyas; hem Avrupa asndan hem de uluslar aras sitem asndan ok byk deiikliklere sahne oldu. kinci Dnya Sava totaliter ve faist rejimlerle ynetilen lkelere kar demokrasi ile ynetilen lkelerin zaferi ile neticelenmitir. Bu gelimeler ister istemez Trkiyeyi de etkilemitir. Bir yandan sava sonunda oluan yalnzlk psikolojisi, bir yandan da Sovyet tehditleri ortamda bir sinir harbi yaratmtr. Savan ardndan Sovyetlerin Trkiyeden boazlarda s ve Doudan toprak talepleri iki devlet arasndaki ilikilerde uzun sre tamir edilemeyecek tahribata yol amt. Sava sonu oluan kutuplamann ve bunun paralelinde Trkiyenin Bat tarafl politika izlemesinin Trkiye asndan en byk ve en nemli sonucu Cumhuriyetin ilk yllarnda iki defa denenmesine ramen olumlu sonu alnamayan ok partili hayata geii hzlandrmtr. Sava sonrasnda demokratik lkeler tarafnda yer alan Trkiye ok partili rejim uygulamasna bir kez daha teebbs etmitir. Trkiyenin ok partili rejime geerek, Batl lkeler ile sk bir ilikiye girmesini zorunlu klan dier bir nemli etken de ekonomideki problemlerdir. Savaa aktif olarak katlmamasna ramen sava artlarn en ar ekilde hisseden Trkiyenin ok partili hayata gei sreci de lke ekonomisine ayr bir yk getirmitir. lkenin ekonomik kalknma salamas ve gelimesi ekonomik yardmlara bal hale gelmitir.
97
Dou Bloku liderliini elinde bulunduran Sovyetler Birliinin hzla yaylmaya balamas ABDyi de endielendirmitir. ABDnin endieleri, Trkiyenin gvenlik kayglar iki lkeyi birbirine yaknlatrd. Amerika, Truman Doktrini ve Marshall Plan ile Trkiyeye ekonomik ve askeri yardm yapmtr. Fakat sresi belli olmayan ve garanti altna alnmayan bu yardmlar lke ekonomisine ok fazla fayda getirmemitir. Bu noktada tek yol 1948de kurulan NATOya dhil olmakt. Daha nceki dnemlerde uydulamak korkusu ile tereddt edecek olan Trkiye, NATOya Yunanistan ile karlatrma kabul etmeyecek bir tartmaszlk ortamnda girdi. Bu dnemde lkede muhalefete yol aan tek d politika konusu, Kore Savana TBMMnin onayn almadan asker gnderilmesi oldu. Trkiyenin Kore Savana katlmas ve savata stn baarlar gstermesi NATOya katlmasn kolaylatrmtr. Kore Savanda Trkiye nemli bir konumda olup, asker says itibariyle de nemli bir gce sahipti. NATOya giriin o dnemde herkes tarafndan itirazsz destekleniinin bir nedeni de Trkiyeye bylece demokrasi geleceine ilikin inan olmutur. 1952 ubatnda Trkiyenin NATOya katlm gvenlik problemlerini zd gibi, Batdan yana politika izdiini de gstermitir. NATOya katlan Trkiye uluslar aras alanda da daha aktif bir politika izlemeye balad. Demokrat Parti Trkiyeyi lider lke konumuna getirerek uluslar aras kazanmlardan daha fazla yararlanmak istemitir. Stalinin lmnden sonra 30 Mays 1953 tarihli Sovyet notas Sovyetlerin isteklerinden vazgetiini belirtiyor ve Trkiye ile ilikilerin normalleeceini gsteriyordu. Bu tarihten sonra da Sovyetler ile Trkiyenin ilikilerinde yumuama dnemi balamtr. Douda Sovyetlerle ilikilerin normale dnmesinden sonra Balkanlardaki ilikileri de dzeltmek isteyen Trk Hkmeti, Yugoslavya ve Yunanistan blgesel bir pakt kurma arayna girdi. Solcu rejiminin yaratt phelere ramen Batllar, Yugoslavyay kendilerine balamaya byk nem veriyorlard. Trkiye ile Yunanistan Atlantik Paktna alndktan sonra bu iki ye ile Yugoslavya arasnda bir Balkan Pakt kurmak sureti ile bu amacn gerekleeceine inanyorlard. 1953te antlama imzaland. Balkan Pakt blgede bulunan boluun Bat tarafndan doldurulmasn biraz olsun salam oldu. Pakt ile NATO arasnda balantlar
98
kurularak Yugoslavyann da Batya entegre olmas salanmaya allmtr. Ancak Paktn mr uzun olmad. Bunun iki nemli nedeni vard. Birincisi Trkiye ile Yunanistan arasndaki Kbrs sorunu, ikincisi de Sovyetler Birliinin Yugoslavyaya kar izlemi olduu tavizkar politikalardr. 1950 ncesinde Trkiye, Arap lkelerine srtn dnmken Menderes, Trkiyenin Orta Dou politikalarna yeni bir anlay getirmek istedi. Bu amala Trkiyenin Orta Dou politikasnda nemli admlar atld. Menderes srekli Cumhuriyet Halk Partisi hkmetini eletirerek Trkiyenin yanl ve gereksiz bir ekilde dou komular ile ilikilerini ihmal ettiini vurgulad. Bu dorultuda Demokrat Parti Bat ile btnleme abalaryla blgedeki politikalarn Bat politikalarna paralel bir ekilde devam ettirmeye balamtr. zellikle bu blgede on yllk dnem ierisinde Trkiye, bilinli olarak Bat kulbnn aktif bir yesi roln stlendi. Menderes hkmeti, komnist olmayan lkelerin bulunduu blgedeki anahtar roln srekli olarak korumak istedi. Bu balamda nce 1948de srail tannd. srailin tannmas Filistin meselesine biraz uzak kalnaca anlamn tayordu. Amerikann da blgede g dengeleri kurma almas sonucunda Badat Pakt kuruldu. Pakta btn Arap lkelerinin katlaca hesap edilmiti fakat Arap lkelerinin liderliini kazanmak isteyen Msr lideri Nasr, blgede milliyetilik duygularn krkleyerek Paktn kurulmasna ve almasna engel olmak istemitir. Ancak Trkiye ile Irak arasndaki Savunma Pakt 24 ubat 1955te Badatta imzaland. Demokrat Partinin byk gayretleri sayesinde, Orta Dou blgesinde Bat karlarn savunan yeni bir Atlantik Pakt gerekletirilmi oldu. Bu dnemde Orta Douda balca iki siyaset arpyordu. ngiliz aleyhtarlna dayanan birincisinin bayraktarln Msr yapyor, ngiliz karlarn savunan ikincisinin ise Demokrat Parti ynetimindeki Trkiye stleniyordu. Trkiye iin Mustafa Kemal dnemi oktan bitmiti. Badat Pakt ksa sre iinde Msr ve Sovyetlerin protestolarna ramen siyasi dayanma paktna dnt. Irakta 1958de gerekletirilen askeri darbe sonucunda pakt nemini kaybetti. Zaten Arap lkeleri iinde fazla ilgi grmeyen ve bekleneni vermeyen pakt istenilen sonular da vermedi. Irak dndaki lkeler pakta
99
katlmadklar gibi bu lkeler Sovyetler ile ilikilerini gelitirerek Sovyetlerin Orta Douya girmesini kolaylatrm oldu. Demokrat Parti dneminin en nemli sorunlarndan birisi de Kbrs Sorunudur. Sorun 1950li yllarn bandan itibaren balamken Demokrat Partinin sorunu gndeme almas ve bu sorunla ilgilenmesi 1954 ylna dayanr. Bunun temelinde yatan en nemli neden ngilterenin adadan kesinlikle vazgemeyecei dncesidir. Demokrat Parti ilk hayal krkln ngilterenin Kbrs konusundaki tutumunda yaad. ngiltere, Yunan tezini destekliyordu. Bu da Demokrat Parti hkmetine ngiliz desteinin pek gvenilir olmadn gsterdi. 1950lerden itibaren Kbrsl Rumlarn aday Yunan hkimiyetine sokmak iin adada tedhi hareketlerine balamas ve zamanla sorunun uluslar aras nitelik kazanmas Demokrat Partinin Kbrs ile yakndan ilgilenmesine neden oldu. Adada Rumlar self-determinasyon isterken, Yunanistan adann tamamn istiyordu. ngiltere ise adada askeri s istemekteydi. Trkiye ise, Eer ngilizler adadan ekileceklerse ada eski sahibi olan Trkiyeye verilmeliydi diye dnyordu. Trkiye bu tezini 1957 ylna kadar savundu. 1957 ylndan itibaren bu tez geerliliini kaybedince Trkiye bu seferde taksim plann savundu. Zrihte ve Londrada yaplan grmelere her ne kadar Trkiyedeki 6/7 Eyll olaylar damgasn vurdu ise de sonuta bamsz Kbrs Cumhuriyeti kuruldu. Cumhuriyet Trkiyesinin d politikas Atatrkn lmnden hemen sonra yn deitirmeye balamt. Demokrat Parti dneminde Trkiye kendi etrafnda deil, Amerikann evresinde kurulan bir gvenlik emberinin paras haline gelmitir. Trkiye bu emberin halkalar olan ve Sovyetlere ynelmi bulunan NATO, Balkan ve Badat Paktlarna girmitir. Hatta bunlara girmekle kalmam zellikle bu son iki paktn kurulmasnda nclk etmitir. Sovyet dostluu tamamen tersine evrilmi, iki kutuplu dnyann dier kutbu olan Sovyetlerin ba dman Amerika ile ar bir dostluk kurulmutur. Atatrkn temel gr olan ulusal bamszlk ve d gvenlik, baml bir gvensizlie evrilmitir. Bir kere Sovyet dmanl benimsenmi, yani kuzey snrlar tehlike altna sokulmutur. Bu tehlikenin Amerikan dostluu ile gslendiini dnmek yanltr. Zira Amerika, kendi karlar gerektirdii zaman Trkiyenin gvenliini ikinci plana atmaktan ekinmeyecektir.
100
Demokrat Partinin muhalefette iken yaratt btn byk hayaller on yllk iktidarnn sonucunda tamamen krlmt. ktisadi refah enflasyon duvarna arpm, demokrasi vaatleri bir bask ve zorbalk rejimine dnmt. Nihayet haysiyetli d politika slogan, zamanla maskesini yznden drmt. 27 Mays 1960ta ordu iktidar ele ald zaman, Demokrat Parti ideallerini yitirmi, vaatlerine ihanet etmi, zaten manen lmt. 27 Mays hareketi onu fiilen ldrd. Hukuksal lm ise 29 Eyll 1960 tarihinde, Anakara Drdnc Asliye Hukuk Mahkemesinin verdii kapatma karar ile gerekleti.
101
KAYNAKA
AHMAD, Feroz, Demokrasi Srecinde Trkiye (19451960), ev. Ahmet Fethi, stanbul: 1994. -----------, Feroz, Modern Trkiyenin Oluumu, ev. Yavuz Alogan, Ankara: Doruk Yaynevi, 2002. AKBIYIK, Yaar, Trk-Sovyet likileri, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi II, Durmu Yaln v.d. Ankara: AKDTYK, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, 2004. s.420-427. AKN, Abdlahat, Atatrkn D Politika lkeleri ve Diplomasisi, Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1991. AKN, Sina, Demokrat Partinin Kurulmas, Tarih ve Toplum, C. 9, S. 53, stanbul: letiim Yaynlar, 1988, s.1318. ----------, Sina,Siyasal Tarih (19501960)Trkiye Tarihi 4 ada Trkiye 1908 1980, yay. Yn. Sina Akin, C.4, stanbul: Cem Yaynevi, 2000, s.215226. ----------, Sina, Atatrkn D Politika lkeleri ve Diplomasisi, Ankara:1991. ALASYA, H.Fikret, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti Tarihi, Ankara:1987. -----------, H.Fikret, Tarihte Kbrs, Ankara: 1988. -----------, H.Fikret, Kbrs ve Rum Yunan Emelleri, Lefkoe:1992. ARI, Tayyar, Gemiten Gnmze Trkiyenin Ortadou Politikasnn Analizi ve likileri Belirleyen Dinamikler, 21.Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.667-701. ----------, Tayyar, Uluslar aras likiler ve D Politika, stanbul: Alfa Yaynlar, 2004. ARMAOLU, Fahir, 20.Yzyl Siyasi Tarihi (1914-1995), 14.b., stanbul: Alkm Kitabevi, 2004.
102
ATATV, Trkkaya, Amerika Nato ve Trkiye, Ankara: 1969. ATE, Nevin Yurdsever, Cumhuriyet Dnemi Trk D Politikas ve Hkmet Programlar, 21. Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.3156. AYDEMR, evket Sreyya, kinci Adam, c.III, stanbul: Remzi Kitabevi, 1999. -----------, evket Sreyya, Menderesin Dram 1899-1960, 7.b., stanbul: Remzi Kitabevi, 2000. AYDIN, Mustafa, kinci Dnya Sava ve Trkiye, Trk D Politikas Kurtulu Savandan Bugne Olaylar, Belgeler, Yorumlar, ed. Baskn Oran, stanbul: letiim Yaynlar, 2003. BACI, Hseyin, Demokrat Parti Dnemi D Politikas, Ankara: mge Yaynevi, 1990. ----------, Hseyin, Trkiye ve AGSK: Beklentiler, Endieler, 21.Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.939-958. ----------, Hseyin, Demokrat Partinin Ortadou Politikas, Trk D Politikasnn Analizi, der. Faruk Snmezolu, stanbul: Der Yaynlar, 2004, s.171-206. BALUM, Kemal, Anpolitik, 1945-1990, Ankara: Bilgi Yaynlar, 1991, s.220. BAHAREK, Abdulkadir, Souk Savan Sona Ermesinin Trk D Politikas zerindeki Etkileri, 21.Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.57-74. BAKAN, Selahaddin, Teoriler Inda D Politika, 21. Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.9-30. BAKIK, eref, Demokrasi, DP ve nn, Tarih ve Toplum, C. 9, S. 53, stanbul: letiim Yaynlar, 1988, s.16-18. BAL, dris, Trkiye ABD likileri ve 2003 Irak Savann Getirdikleri, 21.Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.151-184.
103
BALCIOLU, Mustafa, Cumhuriyet Dnemi Trk D Politikas, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi II, Durmu Yaln vd., Ankara: AKDTYK, Atatrk Aratrma Merkezi, 2004, s.411-518. BLGE, A.Suat, Kbrs Uyumazl ve Trkiye-Sovyetler Birlii likileri, Olaylarla Trk D Politikas, ed. Mehmet Gnlbol, Ankara: Siyasal Kitabevi, 1993, s.338490. BLG, Veysel K, Politika D Politika Etkileimi, 21. Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.111124. BOSTANOLU, Burcu, Trkiye ABD likilerinin Politikas Kuram ve Siyasa, Ankara: mge Yaynlar, 1999. BOZDA, smet, Celal Bayar, stanbul: 1986. BURAK, Rfk Salim, Moskova Grmeleri ve D Politikamz zerindeki Tesirleri, Ankara: Gazi niversitesi Yaynlar, 1983. CANATAN, Yaar, TrkIrak Mnasebetleri:19261958, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1996. CANPOLAT, brahim, Avrupa Birlii ve Trkiye, 21.Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.185-228. COKUN, Birgl Demirta, Deien Dnya Dengelerinde Trk-Yunan likileri, 21.Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.245265. Cumhuriyet Gazetesi, 30.05. 1950. ------------, 01.06.1950. ------------, 09.07.1954. ------------, 15.12.1954. ------------, 21.12.1951. ------------, 05.12.1951. ------------, 13.11.1951.
104
------------, 26.03.1954. ALI, aban AKGN, Birol, atmadan Uzlamaya: 21. Yzyla Girerken Balkanlarda Trk-Yunan Rekabeti, 21.Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.265285. AVDAR, Tevfik, Trkiyenin Demokrasi Tarihi 19501995, Ankara: 2000. EEN, Anl, Cumhuriyeti Demokrasi ile Tamamlamak Cumhuriyet ya da Demokrasi, der. zer Ozankaya, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 2002. DLAN, Hasan Berke, Atatrk Dnemi Trkiyenin D Politikas, 19231939 stanbul: Alfa Yaynlar, 1998. ECE, Blent, Tark Zafer Tunaya ile Trkiyede ok Partili Hayatn 40. Yl zerine Bir Rportaj, Trkiyede Siyasal Gelimeler, (1876-1938)- Mtareke Cumhuriyet ve Atatrk, Tark Zafer Tunaya C.2, 2.b., stanbul: Bilgi Kitabevi, 2003. EICHENBAUM, Mikhailovich, Rus Devrimleri, ev. Ramazan Macit, stanbul: Babil Yaynlar, 2000. EKNC, Necdet, Trkiyede ok Partili Dzene Geite D Etkenler, stanbul: 1997. ERASLAN, Cezmi, Atatrkten Sonra Trkiyenin Politikas, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi II, Durmu Yaln v.d. Ankara: AKDTYK, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, 2004, s.519-548. ERDOAN, Mustafa, Trkiyede Anayasalar ve Siyaset, 2.b., Ankara: Liberte Yaynlar, 1999. ERHAN, ar, ABD ve NATO ile likiler, Trk D Politikas Kurtulu Savandan Bugne Olaylar, Belgeler, Yorumlar, ed. Baskn Oran, stanbul: letiim Yaynlar, 2003, s.522575. ----------, ar, Trk ABD likilerinin Mantksal erevesi, 21.Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.139150.
105
----------, ar, Trk Amerikan likilerinin Tarihsel Kkeni, Ankara: mge Yaynlar, 2001. ERM, Nihat, Devletleraras Hukuk ve Siyasi Tarih, Ankara:1953. EROLU, Hazma, Trk Devrim Tarihi, Ankara: 1981. EROUL, Cem, Demokrat Parti Tarihi ve deolojisi, 4.b., Ankara: mge Yaynevi, 2003. ERTAN, Temuin Faik, Atatrk Sonras Trkiye, Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, 5.b., ed. M.Dervi Klnkaya, Ankara: Siyasal Kitabevi, 2004, s.405-490. FEUER, Guy, ada Ortadou Aratrma Klavuzu, ev: Davut Dursun, stanbul: aret Yaynlar,1990. FIRAT, Melek KRKOLU, mer, Arap Devletleriyle likiler , Trk D Politikas Kurtulu Savandan Bugne Olaylar, Belgeler, Yorumlar, ed. Baskn Oran, stanbul: letiim Yaynlar, 2003, s.615634. GEVGL, Ali, Ykseli ve D, stanbul: 1987. GNLBOL, Mehmet SAR, Cem, Atatrk ve Trkiyenin D Politikas (1919 1938), Ankara: AKDTYK, Atatrk Aratrma Merkezi, 1997. -------------, Mehmet LMAN Haluk, 19191938 Yllar Arasnda Trk D Politikas Olaylarla Trk D Politikas, ed. Mehmet Gnlbol, Ankara: Siyasal Kitabevi, 1993, s.2136. ------------, Mehmet LMAN Haluk, kinci Dnya Savandan Sonra Trk D Politikas (19451965), Olaylarla Trk D Politikas, ed. Mehmet Gnlbol, Ankara: Siyasal Kitabevi, 1993, s.191337. Grsel Genel Kltr Ansiklopedisi, stanbul: Grsel Yaynlar, 1982, s.555. GZEN, Ramazan, Ortadouda G Dengeleri, 21.Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.643650. -----------, RamazanD Politika Nedir?, 21. Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.38. GL, Teoman, Trk Siyasal Hayatnda Recep Peker, Ankara:1998.
106
GREL, kr Sina, Kbrs tarihi 18781960, C.1, stanbul:1984. -------------, kr Sina, Tarihsel Boyutu inde Trk Yunan likileri, Ankara:1993. GRKAN, Nilgn, Trkiyede Demokrasiye Geite Basn (19451950), stanbul: letiim Yaynlar, 1998. GRN, Kamuran, D ilikiler ve Trk Politikas-1939dan Gnmze Kadar, Ankara: SBF Yaynlar, 1983. -----------, Kamuran, Trk Sovyet likileri (19201953), Ankara:1991. HATPOLU, H.Murat, Yakn Tarihte Trkiye ve Yunanistan, Ankara:1997. HERMONN, Raffi A., Kbrsn Kaderi 6/7 Eyllde Deiti, Yeni Aktel, S.8, 2005, s. 36-40. HTLER, Adolf, Siyasi Vasiyetim, ev. Kamil Turan, stanbul: Bilge Karnca Yaynlar, 2002. HTT, Nassif, Sper Glerin Stratejileri iinde Arap Dnyas ve Trkiye Arap Trk likilerinin Gelecei (Milletler aras Platformda zm nerileri) , ed. Ali ankrl, stanbul: Tima Yaynlar, 1994, s. 467477. NAN, Kamran, Hayr Diyebilen Trkiye, stanbul: Tima Yaynlar, 1995. KAFAOLU, A. Baer, Varlk Vergisi Gerei, stanbul: Kaynak Yaynlar, 2002. KAMER, Kasm, Trkiye-srail likiler: ki Blgesel Gcn Stratejik Ortakl, 21.Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.809-822. KARADA, Raif, Trk Hariciyesinin etin Snav Kbrs, stanbul: Emre Yaynlar, 2004. KARAOSMANOLU, Fatih, nsan Haklar Amal Trk D Politikas: Bir Faktr Olarak Agit nsan Haklar Normlar, 21. Yzylda Trk D Politikas. ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.97110. KARLUK, Rdvan, Avrupa Birlii ve Trkiye, Eskiehir: Beta Yaynlar, 1995. KARPAT, Kemal H., Trk Demokrasi Tarihi (Sosyal, Ekonomik, Kltrel Temeller), stanbul: Afa Yaynlar, 1996.
107
KIRAK, alar, Trkiyede Gericilik: 19501990, Ankara: mge Yaynlar, 1993. KIZILYREK, Niyazi, Birinci Cumhuriyetten Yeni Kbrsa, Kbrs Dn ve Bugn, der. Masis Krkgil, stanbul: thaki Yaynlar, 2003, s.1344. KOAK, Cemil, Siyasal Tarih (19231950), Trkiye Tarihi 4 ada Trkiye 19081980, ed. Sina Akin, stanbul: Cem Yaynevi, 2000, s.127 214. KOLOLU, Orhan, Cumhuriyet ve Demokrasi Deneyimimizin evremizdeki Toplumlara Yansy, Cumhuriyet ya da Demokrasi, der. zer Ozankaya, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar 2002. KONGAR, Emre, 21. Yzylda Trkiye, stanbul: 1998. KONUKU, Enver, Dou Cephesi ve Dou Snrlar ile lgili Antlamalar , Milli Mcadele Tarihi- Makaleler, yay. haz: Berna Trkdoan, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi, 2002. KULOLU, Armaan ZKAN, Aye, Avrupa Birliine yelik Srecinde Trkiyenin Kbrs Politikas, Stratejik Analiz, C. 4, S. 39, 2003, s.22-30. -------------, Armaan, 21. Yzyln Balangcnda NATO, Avrupa ve Trkiye 21.Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.931-938. KUTAY, Cemal, Devirden Hakikatler, stanbul: 1982. KRAD, Fikret ALTAN, Mustafa, EGEL, Sabahaddin, Kbrsta Yunan Emperyalizmi, stanbul: Kutsun Yaynevi, 1978. LEE, Stephan J, Avrupa Tarihinden Kesitler (1789-1980), ev:Sava Aktur, Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar, 2002. MANSFELD, Peter, Osmanl Sonras Trkiye ve Arap Dnyas, ev. S.Yurdakul, stanbul: 2000. MAVROYANNS, Andreas D, Kbrs Sorununun Trk-Yunan ilikilerine Etkisi, stanbul: Metis Yaynlar, 1990. METN, Halil, Trkiyenin Siyasi Tarihinde Ermeniler ve Ermeni Olaylar, stanbul: MEB Yaynlar, 1997.
108
METNER, Mehmet, deolojik Devletten Demokratik Devlete Zamann Ruhunu Anlamak, stanbul: Beyan Yaynlar, 1999. MHALDS, Mihalis, Kbrs Trk i Snf ve Kbrs i Hareketi Kbrs Dn ve Bugn, der. Masis Krkgil, stanbul: thaki Yaynlar, 2003, s.299-340. MOORE, Barrngton Jr, Diktatrln ve Demokrasinin Toplumsal Kkenleri, ev.irin Tekeli-Alaettin enel, 2.b. Ankara: mge Yaynevi, 2003. OLGUN, Aydn, Kbrs Gerei 1931-1990, Ankara: 1991. ORAN, Baskn, 1939-1945: Sava Kaosunda Trkiye, Greli zerklik 2, Trk D Politikas Kurtulu Savandan Bugne Olaylar, Belgeler, Yorumlar, ed. Baskn Oran, stanbul: letiim Yaynlar, 2003, s.387-399. KE, Mim Kemal Mtercimler, Erol, Yalnzlktan Saygnla Demokrat Partinin D Politikas, Ankara: Demokratlar Kulb Yaynlar, 2000. ---------, Mim Kemal, Unutulan Savan Kronolojisi Kore 1950-53, stanbul: Boazii Yaynlar, 1990. YMEN, Onur, Silahsz Sava, Bir Mcadele Sanat Olarak Diplomasi, 4. b., stanbul: Remzi Kitabevi, 2003. ZDEMR, Hikmet, Cumhuriyet Demokrasi ve Deiim Yeni Trkiye, S.2, 1995, s.19-26. ZGRAY, Ahmet, Atatrk ve D Politika, nc Uluslar aras Atatrk Sempozyumu I, Ankara: 1982, s. 212-234. ZKUL, Ali Efdal, Kbrsn Sosyo Ekonomik Tarihi (1726-1750), stanbul: letiim Yaynlar, 2005. PERNEK, Mehmet, Atatrkn Sovyetlerle Grmeleri, (Sovyet Ariv Belgeleriyle) stanbul: Kaynak Yaynlar, 2005. RASM, Ahmet, Osmanl Tarihi, C.1, stanbul: Hikmet Neriyat, 2000. SANDER, Oral, Siyasi Tarih 1918-1994, 8.b., Ankara: mge Kitapevi, 2000. SOROS, George, Kresel Kapitalizm Krizde, ev. Glden en, stanbul: Sabah Kitaplar, 1999.
109
SNMEZOLU, Faruk, Uluslararas likilere Giri, stanbul: Der Yaynlar, 2002. TANFER, Vehbi, 9 Eyll 1922 24 Temmuz 1923 Tarihleri Arasnda Trkiyenin Uluslar Aras Alanda Hukuksal Ynden Kabul ve zlenen D Politikann zellikleri, Milli Mcadele Tarihi -Makaleler- yay. Berna Trkdoan, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, 2002, s.387-401. TANYEL, Halit TOPSAKAL, Adnan, zahl Demokrat Parti Kronolojisi 1950- 1958, stanbul: 1959. TELLAL, Erel, Sovyetler ile likiler, Trk D Politikas Kurtulu Savandan Bugne Olaylar, Belgeler, Yorumlar, ed. Baskn Oran, stanbul: letiim Yaynlar, 2003, s.499-522. Thema Larousse, Tematik Ansiklopedi, Milliyet Yaynlar, basm y.y.1994. TMUR, Taner, Trkiyede ok Partili Hayata Gei, Ankara: mge Kitabevi, 2003. TOKER, Metin, Tek Partiden ok Partiye, stanbul: 1970. TREFMENKO, Genrikh, Amerikan Sava Stratejileri, ev: Levent Ouz, stanbul: Pencere Yaynlar, 1997. TUNCER, Hner, Kbrs Sarmal, Nasl Bir zm, Ankara: mit Yaynclk, 2005. TURAN, lter BARLAS, Dilek, Bat ttifakna ye Olmann Trk D Politikas zerindeki Etkileri, Trk D Politikasnn Analizi, der. Faruk Snmezolu, stanbul: Der Yaynlar, 2004, s.151-171. TURAN, mer, Tarihin Balad Nokta Ortadou, stanbul: Step Ajans, 2002. TURAN, erafettin, Trkiyede Cumhuriyet ve Demokrasi Kltr, Cumhuriyet ya da Demokrasi, zer Ozankaya, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 2002. UAROL, Rfat, Siyasi Tarih (1789-1994), 4.b., stanbul: Filiz Kitabevi, 1995. USLU, Nasuh, Kbrs sorunu , 21.Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.303342. NAL, Ouz, Trkiyede Demokrasinin Douu, stanbul: 1994. YALIN, Soner, Bay Pipo, stanbul: Doan Kitap, 2000.
110
------------, Soner, Efendi, Beyaz Trklerin Byk Srr, stanbul: Doan Kitap, 2004 YALIN, Semih, Atatrkn Milli D Siyaseti, Ankara: Berikan Yaynlar, 2000. . YALMAN, Ahmet Emin, Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, Haz. E. Erdin, stanbul: 1997. YAVUZALP, Ercment, Kbrs Yangnnda Bykelilik, Ankara: Bilgi Yaynevi, 1993. Yeni Trk ansiklopedisi, cilt:5, stanbul: tken Yaynlar, 1985. YEL, Ahmet, Trkiyede ok Partili Siyasi Hayata Gei, 2.b., Ankara: Kltr Bakanl, 2001. YELBURSA, Behet Kemal, Dnden Bugne ngiltere ve Amerikann Ortadou Savunma Projeleri, Trkiye Gnl, Say:77, Ankara: Yaz 2004, s: 75117. ------------, Behet Kemal, ngiltere ve Amerikann Ortadou Savunma Projeleri ve Trkiye (19501954), Ankara: Bizim Bro yaynevi, 2000. YELYURT, Sleyman, Bayar Gerei, Ankara: 1998. YETKN, etin, Trkiyede Tek Parti Ynetimi, stanbul: 1993. YILMAZ, Murat, Medeniyetler atmasna Giri, Medeniyetler atmas, der. Murat Ylmaz, , 7.b., Ankara: Vadi Yaynlar, 2002. YURDUSEV, Esin, 19451989 Dneminde Trkiye ve Balkanlar, ada Trk Diplomasisi: 200 Yllk Sre, yay. Haz. smail Soysal, Ankara: 1999. Zafer Gazetesi, 24. 06. 1955. ----------, 25. 06. 1955. ----------, 16.12. 1954. ZAM, Sebahattin, Trk ve slam Dnyasnn Yeniden Yaplanmas, stanbul: Yeni Asya Yaynlar, 1993. ZRCHER, Erik Jan, Modernleen Trkiyenin Tarihi, ev.Yasemin Saner Gnen, 15.b., stanbul: letiim Yaynlar, 2003.