Osmanl Medreselerinde Tart!

ma Metodolojisi

Ey fehm eyle dersin, eyle ezber.
Mkerrer et, mkerrer et, mkerrer.
!shak Efendi


Osmanl medreselerinde e"itim ve "retimin genelde ezber ve tekrara dayand" sk sk iddia edilir.
Yukardaki msralarda da veciz bir #ekilde ifade edilen bu gr# tam olarak do"ruyu yanstmamaktadr.
Tahlil ve tenkide dayal tart#ma gelene"inin !slam e"itim ve "retim tarihinde nemli bir yeri vardr.
Osmanl medreseleri bu gelene"i sadece devam ettirmekle kalmam# ayn zamanda bu alana nemli
katklarda bulunmu#tur. Medreselerde adabu'l-bahs ve'l-mnazara veya ksaca adab ad altnda okutulan bu
derste gerek Osmanl ncesi !slam alimlerinin me#hur eserleri gerekse Osmanl alimlerinin telifleri
okutulmu#tur.

!slam dnyasnda, Semerkandi al#malarn genel tart#ma mant" zerinde yo"unla#trm# ilk mantk
saylr. Semerkandi Risale fi adabi'l-bahs adl eserinde tart#ma metodunu mnferit ilimleri a#an ve btn
alanlara uygulanabilir, evrensel bir disiplin olarak de"erlendirir. Buna ra"men onun Risale'sinde hukuk
tart#ma metodu n plana kmaktadr. Semerkandi'yi, Adud'ud-Din !ci, Crcani, Mara#i, Kalanbevi,
Ta#kprlzade ve !smail Gelenbevi gibi alimler takip etmi#tir.

Osmanl ncesi !slam e"itim gelene"inde tart#maya verilen nem Osmanl medreselerinde de kendini
gstermi#tir. Osmanl medrese e"itiminde tart#ma ve ele#tiriye verilen nemi hem genel ilimler ve e"itim
zerine yazlan eserlerde hem de mfredatla ilgili kitaplarda grebiliriz. Mesela Ta#kprlzade Miftahu's-
Sa'ade adl eserinde "rencilerin vazifeleri arasnda ya#tlaryla konular kar#lkl gzden geirmeyi,
birlikte incelemeyi ve mnazaray sayar. Daha sonra tart#mann amalar ve nasl olmas gerekti"i
zerinde durur. Ona gre, tart#mada do"runun ortaya karlmas amalanmaldr. stn gelmek, "nmek
veya kar#sndakini utandrmak amacyla tart#mak uygun olmad" gibi bu amalarla tart#an kimselerin
tart#malardan olumlu bir netice alabilmesi de mmkn de"ildir; ayrca dinen de mahzurludur.
Ta#kprlzade'ye gre insafl, ho#grl, dikkatli, d#nceli olmak ve duygulara kaplmamak tart#mann
adab arasndadr. Mnazarann zn isti#are olu#turur ve isti#are sadece do"ruyu ortaya karmak iindir;
bu da ancak temiz bir kalp, d#nceli olma ve insafla gerekle#ir. Tart#malarda e#itli hile ve
aldatmacalara ba#vurmak kesinlikle yasak olmakla birlikte e"er kar# taraf byle bir yola ba#vuruyorsa
buna msaade edilebilir. Olumlu bir havada geen mnazarann tek ba#na yaplan tekrar ve al#madan
daha faydal oldu"unu syleyen Ta#kprlzade, tart#ma ile ilgili tavsiyelerini #u szlerle tamamlar:
''Demi#lerdir ki: 'Bir saat mnazara bir ay mtalaadan hayrldr. '' 1

On sekizinci yzyl ortalarnda Osmanl medrese mfredat zerine yazlm# Kevakib-i Seb'a adl eser
"rencilerin, haftada her biri bir ka satrdan olu#an be# ders okuduklarn, her derse, bir gn nce, sekiz
dokuz saat al#arak hazrlandklarn ve hoca metnin anlamn verdikten sonra tm "rencilerin gr#n
hocaya syleyerek konuyu drt-be# saat tart#tklarn bildirmektedir.2 Yine ayn eser mderrislerin,
okuttuklar derslerle ilgili herhangi bir konuyu "renciler arasnda tart#maya atklarn ve farkl fikirleri
savunan taraflar arasnda hakem olup kendi gr#lerini sylediklerini belirtmektedir.3

Osmanl medreselerinde tart#maya geni# yer veren pek ok kitap veya dersin okutuldu"unu grmekteyiz.
Bunlar arasnda adab ilmi sadece tart#maya hasredilmi# olmas sebebiyle di"erlerinden daha nemlidir
.Genelde bu ilim mfredatta mantktan sonra, fakat kelam, usul ve fkhtan nce yer almaktayd.

Dolaysyla mantk ile di"er ilimler arasnda bir kpr vazifesi grmekteydi. Kevakib-i Seb'a 'ya gre bu
ilmin amac tart#ma ve ara#trmalarda yanl#tan korunmay sa"lamak iindir (mubahesede ha#adan ihtiraz
in). !leri seviyede mantk kitaplarndan olan $ems'iyye, #erh ve ha#iyeleriyle birlikte okunduktan sonra
"rencinin delil getirme ve tart#maya olan kabiliyeti ortaya kmaktayd. Bu yzden $ems'iyye adeta
"rencinin bir mihenk ta# olarak kabul edilmekteydi.4 Bu a#amadan sonra "renciler adab ile ilgili
kitaplar okumaya ynelirdi Okunan kitaplar arasnda Ta#kpr $erhi, Mes'ud-i Rumi, Hseyin Efendi,
Kad Adud Metni, $erh-i Hanefiyye ve ha#iyesi Mjr bulunmaktadr.5 Adab'ul-bahs sarf, nahiv ve mantkla
birlikte muhtasarat denilen dersleri olu#turulmaktadr.6 Burada dikkati eken husus iyi bir mantk
e"itiminden sonra "rencilerin tart#maya hasredilmi# kitaplarn tetkikine gemeleridir .Yukarda da
belirtildi"i gibi, "renciler kar#lkl mzakere ve tart#ma yapmak iin bu ilmin okutulmasn
beklemiyorlard. Fakat di"er derslerde konulan iyice kavramak iin yapa geldikleri tart#may bir ilim
olarak herhangi bir disiplinin snrlarna ba"l kalmakszn genel bir adan inceliyorlard.

Osmanl ulemasnn ilimlerin snflandrlmas ve ierikleri zerine yazdklar eserlere ba#vurdu"umuzda
farkl isimler altnda ele#tirel d#nme ve tart#mayla yakndan ilgili pek ok ilimle kar#la#maktayz.
Bunlar arasnda, adabu'l-bahs'in yan sra, ilm'un-nazar, ilmu'l-hilaf, ilm'ul-cedel ve ilmu'lmnazara
saylabilir. Bu konuda eser yazan Ta#kprlzade, Katip elebi ve Nevi' Efendi gibi Osmanl alimleri bu
ilimlerin ierikleri hakknda bilgiler ermektedir .

Ta#kprlzade akl kavramlar inceleyen alet ilimlerini iki ksma ayrr. !lk ksm bilgi elde etmede
hatadan koruyan mantk ilmidir. Di"er ksma giren ilimler ise ders i#leni#inde ve tart#mada hatalardan
koruyan nazar, ders adab, cedel ve hilaf ilimleridir. Nazar ilmi tart#malarda kullanlan dili ara#trr ve
konusunu deliller ve delillerin nitelikleri olu#turur. Faydas tart#ma melekesini geli#tirmektir. Bu ilmin
amac do"ruyu ak bir #ekilde ortaya karmaktr. Ta#kprlzade bu alanda yazlan muhtasar kitaplar
arasnda Kad Adud'udDin'in Risalesi, tercmesi ve #erhlerini, Semerkandi'nin Risale'si, #erhleri ve
ha#iyelerini sayar. 7

Ara#trma ve tart#malarda yanl#lardan koruyan di"er bir ilim cedeldir. Ta#kprlzade'ye gre cedel akl
ilimlerin bir e#ididir, fakat ayn zamanda usul ilminin alt dallar arasnda yer alr.8 Cedel her hangi bir tezi
ispatlama veya rtme yollarn ara#tran bir ilimdir. Cedel ayn zamanda nazar ilminin alt dallarndan
olup, hilaf ilmine kaynaklk eder. Ta#kprlzade'ye gre cedel ilmi netice itibariyle mant"n bir ksm
olan diyalekti"e dayanr; aralarndaki tek fark cedelin dini ilimlere has olmasdr .Cedel kulland".
ncllerin bir ksmn nazar ilminden, bir ksmn hitabetten ve di"er bir ksmn ise gnlk meselelerden
alr . Ayn zamanda adabu'l-bahs olarak me#hur mnazara ilminden de yardm almaktadr. Amac ispatlama
ve rtme melekelerini geli#tirmektir. Teorik ve pratik ilimlerde muhaliflerin kar#t delillerini reddetme ve
#pheleri giderme asndan olduka faydaldr.9

Hem Ta#kprlzade'ye hem de Katip elebi 'ye gre cedel ilmine mnazara ilmi demek mmkndr,
nk her ikisi de ayn anlama gelmektedir. Fakat cedelin alan mnazaradan daha snrldr. Zaten !bn
Haldun'un Mukaddime'sindeki ifadeler de bunu desteklemektedir: ''Cedel fkhi ve di"er mezhepler arasnda
geen mnazara adabn bilmektir.'' 10

Baz alimler cedeli, insan fkhtan uzakla#trmas, mr zayi etmesi vah#et ve d#manlk do"urmas
sebebiyle yasaklam#lardr. Ta#kprlzade burada kastedilen cedelin vakit ldrmekten ba#ka faydas
olmayan tart#malardan ibaret oldu"unu syler. Ona gre do"ruyu ortaya karmak hedeflendi"i srece,
ayette zikredilen ''onlarla en gzel #ekilde tart#'' (Nah1: 125) emri gere"ince, cedelde bir mahzur
yoktur.Ayrca bu ilim zihinleri keskinle#tirmek ve hafzay glendirmek asndan olduka faydaldr.11

Ta#kprlzade eserinde ilm-i marifet-i cedeli 'I-Kuran ba#l"yla bir ilimden de bahsetmektedir, Kuran'n
her trl akli ve i#itmeye dayal burhan ve delilleri iermesi sebebiyle, ondaki delillerin de ara#trlmas bu
ilmin konusunu olu#turur. Fakat bu deliller kelamclarn metotlar zere olmayp okuma yazma bilmeyen
Araplarn adetleri zeredir. Kuran'n genel halk muhatap almas sebebiyle onda kapal ifadeler teknik
terim ve deliller bulunmaz, nk bunlar halk tarafndan anla#lamaz.12

Cedelle yakndan ilgili di"er bir ilim ilmu'l-hilaftr. Ta#kprlzade'ye gre hilaf ilmi fkh mezhepleri
arasndaki tart#mal konular inceler. Bu iki ilim arasndaki fark #udur: cedel, hilaf ilmindeki delillerin
ieriklerini ara#trr hilaf ise delillerin #ekilleriyle ilgilenir.13 Katip elebi de hilaf ilminin amacnn #er'i
delilleri ortaya koymak, #pheleri gidermek ve kesin ispatlarla kar#t delilleri tenkit etmek oldu"unu
sylemektedir.

Nev'i Efendi ise hilaf ilmini dindeki fikir ayrlklar asndan ele almaktadr .Ona gre inanla ilgili
konularda fikir ayrlklarna d#mek uygun de"ildir, nk bu alandaki bilgi zanna dayal olmayp kesin
bilgidir. !tikadi alanlarda do"ru tektir; ameli alanda ise fikir ayrlklar mmkndr, hatla bu alandaki fikir
ayrlklar !slam mmeti iin bir rahmettir.14 Nev'i Efendiye gre, ihtilaf d#nme ve d#nceyi zorlar;
ihtilaf olmad"nda zihin tembelle#ir bu da dine zarar verir.15 Hilaf ilmi kaynaklarn cedel ilminden alr.
Nev'i Efendi bu blm cedelin amele mani olaca"n ihtar eden bir kta ile bitirir .16

Ta#kprlzadeden nakille Katip elebi Adabu'l-bahs'in iki tart#mac arasndaki #artlar ara#trd"n
sylemektedir. Amac #pheye mahal brakmakszn do"runun ortaya karlmasdr. Adab akli
ilimlerdendir ve usul ilminin alt dallar arasnda yer alr. Bu ilme ilm al-mnazara da denilmektedir.
Tart#maclar arasnda szn nasl sylenece"ini ara#trr ve konusunu, iddia sahibinin tezini ispatlarken
kulland" deliller olu#turur .Bu ilmin prensiplerinin do"rulu"u kendinden bilinebilir ve amac hatadan
korunmak, do"ruyu ortaya karmak iin tart#ma melekesini sa"lamaktr. 17

Katip elebi !bn Sadreddinden yapt" bir alntda adab ilminin btn ilimlere hizmet etti"ini nk
amacnn do"ruyu ortaya karmak ve hasm ilzam etmek zere bir konuyu her iki taraftan da incelemek
oldu"unu syler. Zaman iinde fikir ve bak# alarnn birikimi, zihin ve mizalarn farklla#mas sebebiyle
ilmi konular o"alr. Dolaysyla gr# ayrlklarn, ve bu ayrlklarn ifade edili# #ekillerini kabul ve ret
asndan inceleyen bir ilme ihtiya vardr Kabul ve reddin kurallarn ara#tran bu ilim, adabdr.18

Osmanl medreselerinde tart#ma ve ele#tirel d#nmeyi konu edinen veya dolayl olarak ieren dersler hi
de kmsenecek bir blm te#kil etmez. Bu ilimlerin muhtevalarnn ve birbirleriyle olan ili#kilerinin daha
ayrntl bir biimde incelenmesi ve ortaya konmas gerekmektedir. Biz burada sadece bu ilimlere i#aret
etmekle yetindik. Grld" gibi Osmanl medreselerinde okutulan dersleri ve derslerin i#leni# #ekillerini
sadece ezbere dayal olarak de"erlendirmek do"ru de"ildir. $imdi bu ilimlerden tart#may ve ele#tirel
incelemeyi konu edinen adab'ul-bahs ve'l-mnazarann ieri"ine ksaca de"inelim.




ADAB K"TAPLARINDA "#LENEN KONULAR

Osmanl dneminde adab zerine yazlan onlarca eseri, #erh ve ha#iyeleriyle birlikte ierik asndan
burada de"erlendirebilmek imkanszdr Bu yzden son dnem Osmanl alimlerinden Ahmed Cevdet
Pa#a'nn Adab- sedad adl eserinden hareketle bu derste okutulan baz konulara de"inece"iz. Ahmed
Cevdet Pa#a tart#malar dzenleyen ve bu konudaki kurallar ara#tran ilmin ilmi adab- bahs veya ilm-i
mnazara oldu"unu syler. Bu ilim bir tezin nasl do"ru bir #ekilde savunulaca" "retir ve tart#maclar bu
ilmin kurallar sayesinde tart#malarda hatalardan korunur. Ayrca tart#na ilmi di"er !slami ilimlere bir
giri# zelli"i ta#r .Bu ilmi al#mayan kimse felsefe, kelam ve hukuk metodolojisi ilimlerini gere"i gibi
kavrayamaz.19 Adab ilminde tart#malar bir soru soran (sa 'il) ve bir cevap veren (mucib) olmak zere iki
ki#i arasnda geen kar#lkl konu#maya dayal bir erevede incelenir. Tart#mada sorular "renmek
maksadyla sorulmaz, dolaysyla bu trden sorular adab ilminin snrlar d#nda kalr. Tart#macnn
sorusu bir itiraza dayaldr ve ''hasmanedir''.20

Adab ilmi bir takm ilkelerden hareketle tart#may dzenler ve bu ilkelerin ilki her tezin bir delilinin
olmas gerekti"idir "Delilsiz dava tahakkmdr. Tahakkm ise mesmu' de"ildir . 21 Dolaysyla her teze
delil istenir Yalnz herkes tarafndan bilinen ve do"rulu"u kabul edilen bedihi konular bu ilkeye istisna
te#kil eder: Mesela bir nermenin hem do"ru hem yanl# olamayaca" gibi.22 Her tezin ispatlanmas iin
bir delile ihtiyac oldu"u gibi, bir delil olmakszn bir tezi veya davay reddetmek de mmkn de"ildir ve
mkabere ad altnda yasaklanm#tr. Mkabere, tart#malarda do"ruyu bulmaya yardmc olmayan
szlerdir .Akla dayal ilimlerde ortaya konan ilke veya aksiyomlar (evveliyyat) do"u#tan herkesin kabul
etti"i bilgiler (ftryyat) ve yine herkes tarafndan kabul edilen tecrbeye dayal bilgiler iin de tart#mada
delil getirmek gerekmez. Bu konulara delil istemek veya kar# kmak, Mesela gne#in do"u#unu veya
!stanbul diye bir #ehrin varoldu"unu inkar etmek anlamszdr. Hatta isel duyum (m#ahede) sezgi, ve
geni# kesimler tarafndan kabul edilen tarihi bilgiler de bu ksma dahildir. 23

Tart#malarda ortak referans alan mantktr. Mantk kurallarna uymayan deliller veya tezler kabul
edilemez. Delillerde ilk aranan husus kyasn #ekli #artlarna uygunluktur. Buradaki #ekilden kast klasik
mantk kitaplarnda belirtilmi# gerek kategorik mant"n, gerekse #artl nermelerden olu#an kyaslarn
#ekilleridir. Tart#malarda di"er bir referans alan tart#maclarn ba"l bulunduklar inan ve d#nce
sistemleridir. Mesela bir kelamcnn evrenin sonradan yaratld"na kar# kmas veya bir felsefecinin
evrenin yaratlmam# oldu"unu inkar etmesi de tart#mada kabul edilemez.24

D#nme hatalar olarak de"erlendirebilece"imiz baz konular adab kitaplarnda sistematik olarak bir ba#lk
altnda i#lenmemi# fakat blmler arasndan serpi#tirilmi#tir. Bunlarn en nemlileri arasnda, sonucun
ncllerin bir paras olarak kabul edilmesi gelir. Tart#mada byle bir hareketin yasaklanmasnn sebebi,
ksr dngleri do"urmasdr. rnek olarak ''Alem ezelidir nk sonradan yaratlmam#tr'' #eklindeki
argman verilebilir .25 Aslnda ksr dngler bizatihi d#nme yanl# olarak kabul edilmez. Mesela baba
kavram ocuk kavramn gerektirdi"i gibi ocuk kavram da baba kavramn gerektirir. Dolaysyla 'baba'
ve 'ocuk' dngsel olarak birbirlerini gerektirirler ve bir d#nme hatas iermezler: Her babann bir
ocu"u vardr nk her ocu"un bir babas vardr. Ksr dngnn yan zincirleme sonsuza gtren deliller
de #ekil ynyle de"il, ierik ynyle tenkit edilirler. Sebeplerin sonsuza kadar gitmesi felsefeciler ve
kelamclar tarafndan kabul edilemez fakat saylar iin bu anlamda bir snr koymak mmkn de"ildir.

Bir tart#mada kar# tarafa ynelik ayr yntem takip edilebilir. Bunlar srasyla, engelleme (men') nakz
ve muarazadr. Bir davaya delil getiren kimseye bu delil kabul edilemez diye yaplan itiraza 'engelleme'
denir.

Engelleme belirli ncllere delil veya aklama istemektir. Bu, ncl ''kabul etmeyiz'' diyerek ksaca
yaplabilece"i gibi, niye delil veya aklama istendi"i de soruda belirtilebilir. E"er soruda byle bir
belirleme varsa bu senetli engelleme olarak adlandrlr. Senedin kapsam engellenenin kapsamna ya e#it
ya da ondan daha dar olmaldr. E"er daha geni# olursa faydas olmaz. 16 Ayrca engellemeyi yapan
kimsenin #ahit veya delil getirme ykmll" yoktur.27

Tart#mada takip edilen ikinci yntem nakzdr. E"er soruyu soran kimse ne srlen delilin batl oldu"unu
ba#ka bir delille ispatlarsa bu itiraza nakz denir .Bir delilin iptali iin getirilen delil iki ksma ayrlr: (1)
Kar# tarafn delilinin onun tezini desteklemedi"ini gsteren bir delil, (2) Kar# tarafn delilleri arasnda bir
eli#ki, dngsellik veya delillerin zincirleme sonsuza gitmesi gibi hatalar ierdi"ini gsteren bir delil.
Fakat yukarda da geti"i gibi her dngsel ve sonsuza gtren delil geersiz de"ildir.28

Tart#malarda kullanlan nc yntem muarazadr. E"er itiraz delile de"il de tezin kendisine olursa, yani
bir delille tezin yanl#l" ispatlanrsa buna muaraza denir.29 Muaraza #ekilde gerekle#ir: (1) Bir teze
kar# kann getirdi"i delil, savunann deliliyle #ekil ve ierik itibariyle ayn olabilir; Mesela ahirette
Allah'n grlp grlemeyece"i konusunda, Ehl-i Snnet, Mutezile'yle ayn ayetleri zt tezlerine delil
olarak kullanrlar. ''Gzler onu idrak (ihata) edemez; O gzleri idrak (ihata) eder.'' (En'am, 103) (2)
Taraflarn getirdi"i deliller #ekil itibariyle farkl fakat ierik itibariyle ayn olabilir; Mesela felsefecilerin
Alem yaratlmam#tr.Yaratlmayan her #ey kadimdir.O halde alem kadimdir'' deliline kar# kelamclar,
Alem de"i#kendir. Hibir de"i#ken kadim de"ildir.Alem kadim de"ildir'' #eklinde kar#lk verdiklerinde,
her iki tarafn delilleri #eklen ayn fakat ierik itibariyle farkldr .(3) Son olarak taraflarn delilleri #ekil
itibariyle ayn, ierik itibariyle farkl olabilir. Felsefecilerin yukardaki deliline kelamclar Alem
de"i#kendir. Hibir kadim de"i#ken de"ildir. Alem kadim de"ildir diye kar#lk verdiklerinde iki delilin
#ekilleri farkl fakat ierikleri ayn oldu"u iin bu gruba girer.30

Sralamada en gl muarazadr, daha sonra nakz ve en son olarak engelleme gelir .Engelleme itirazn en
zayf fakat en eminidir .Di"er yntemlere gre do"ruyu ortaya karmada daha faydaldr. Taraflar
engelleme, nakz ve muaraza arasnda en uygun olann kullanrlar. Engellemenin yeterli oldu"u yerde
di"erlerine ba#vurmak tehlikeli olabilir.31 Engelleme surlar iinde sava#mak gibidir. Nakz ve muaraza ise
ak alanda d#mann zerine hcum etmeye benzer. Engelleme bir tezin veya delilin yanl# de"il kapal
oldu"unu gsterir Bir delili nakzetmek o delilin yanl# oldu"unu gsterir fakat bir delilin yanl# olmas tezin
yanl# olmasn gerektirmez. Ba#ka bir ifadeyle ''delilin butlanndan davann butlan lazm gelmez.''32 Tez
delilden daha genel olabilir ve ba#ka bir delil onu ispatlayabilir. Sorgulayan kimsenin kar# taraf
susturmasna ifham tersine ilzam denir. !lzam ifhamdan daha gldr nk engellemek kolaydr fakat
!spatlamak zordur.33

Adab kitaplar mantk merkezli tart#ma metodunu genelde ahlaki olarak nitelendirebilece"imiz bir takm
kurallarla bitirirler. Bu kurallar yakla#k on ba#lkta toplamak mmkndr (1) Sz uzatlmamaldr, (2)
Sz manasn eksik brakacak derecede de ksa tutulmamaldr, (3) Tart#mada kapal ve yabanc lafzlardan
kanlmaldr ( 4 ) Kar# tarafn szn anlamadan mdahale etmemelidir, (5) Konu d# sz
edilmemelidir, (6) Glmek, sesi ykseltmek gibi ta#knlklardan kanlmaldr (7) Kar# taraf kk
d#rc sz ve davran#lardan kanlmaldr, ( Kar# tarafn szn kesmemelidir, (9) Tart#ma
meclisini ynetenler tart#mann dzenli bir #ekilde gemesini temin etmelidirler,(10) Tart#ma adab ve
kurallarn bilmeyen kimselerle tart#mamaldr.

SONU VE DE!RLEND"RME

Medreselerde okutulan adab derslerinin temel hedefleri arasnda "renciyi ara#trma ve tart#ma
tekniklerine al#trma, mant"n teorik konularnn temel !slami ilimlere nasl uygulanaca"n gsterme
vardr. Bu sebeple adab ilmine uygulamal mantk veya yabanc literatrdeki kar#l"yla informel mantk
da denilebilir. Adabla ilgili eserlerde i#lenen konular arasnda mantk hatalar, ksr dng, teselsl, konuyla
ilgisizlik, delilin tanm, itirazn e#itleri, delil ile tez arasndaki ili#ki, tanmla ilgili sorunlar, #artl
nermeler ve e#itleri ve tart#mada uyulmas gerek kurallarn bulundu"unu grdk. Bu konular bir
ynyle mantk felsefesini ilgilendirir. Medreselerde klasik dnemde okutulan tart#ma metoduyla ilgili
eserlerin incelenmesi Osmanl bilim tarihinde mantk felsefesiyle ilgili geli#melere de ksmen #k
tutacaktr.

Tanzimat dneminde tart#ma metoduyla ilgili yazlan eserlerin o"u Trke kaleme alnm#tr. Ahmed
Cevdet Pa#ann Adab- Sedad ve Ali Rza Ardahani'nin Mi'yar el-Mnazara's bu eserler arasndadr.
Bunda Tanzimat'tan itibaren Trkenin bir ilim dili olarak yaygnla#masnn rol vardr Bu dnemde
yazlan eserlerinde gze arpan di"er bir husus verilen rneklerin bir ksmnn gnlk hayattan olmasdr.
Avrupa toplumunun al#kanl", ka#k kullanmann veya i ama#r giymenin bidat olup olmad" gibi
sosyal ve dini ierikli rnekler,teoriyle pratik arasnda bir ba" kurmaya ynelik abalar olarak
de"erlendirilebilir.

Sonu olarak !slam gelene"indeki tart#ma teorisi Osmanl medrese e"itim sisteminde olgunla#arak
e"itimde nemli bir rol oynam# ve ele#tirel d#nce ezber ve tekrara ra"men varl"n srdrm#tr.