AUTONOMIA E VULLNETIT TE PALEVE

Zanafilla, roli dhe rndsia e autonomies

Pr dallim nga faktet vendimtare tjera q jan t karakterit objektiv, autonomia e
vullnetit t palve prfaqson (nnkupton) mundsin e parapar (lejuar) me ligj q
palt kontraktuese ( varsisht nga interesat e tyre) vet ta caktojn t drejtn
kompetente ose organin (arbitrazhin, gjykatn) kompetent pr zgjidhjen e
kontesteve q mund t paraqiten gjat prmbushjes s kontrats.
Prve dshirs (vullnetit) s palve q vet ta caktojn t drejtn kompetente
dhe organin kompetent (lex election, lex voluntatis, lex autonomiae), autonomia e
vullnetit t palve nuk dallohet nga pikat tjera t lidhjes (faktet vendimtare).
Autonomia e vullnetit t palve prfaqson njrin nga instrumentet juridike pr
caktimin e t drejts kompetente dhe organit kompetent lidhur me t drejtat dhe
detyrimet e palve q dalin nga kontrata me element t huaj e, q palt
kontraktuese mund ta shfrytzojn me dshir t tyre por, nuk jan t detyruar
me ligj.
Parimi q njerzit vet tI caktojn detyrimet e tyre dhe, nse duhet tI
prmbushin, sht ide shum e vjetr etnike dhe juridike . Prmbushja e
detyrimeve q krijohen midis palve sht detyrim I lart moral (Kant).
Megjithat, kjo ide nuk sht karakteristik vetm pr filozofin e Europs
Perndimore dhe t drejtn romake.
Ky parim ka qen parapar edhe n kulturat m t vjetra.
N t Drejtn ndrkombtare private, autonomia e vullnetiit t palve nnkupton
t drejtn e palve q pr disa marrdhnie kontraktuese me element t huaj n
mes veti me marrveshje ta zgjidhin ( ta caktojn) sistemin juridik (legjislacionin)
ose kompetencn e organit (gjykats ose arbitrazhit) t nj shteti t caktuar
(konkret) pr vlersimin e plotfuqishm juridik t t drejtave dhe detyrimeve t
tyre.
Aplikimi I autonomis s vullnetit t palve si fakt vendimtar(Pik e lidhjes) te
marrdhniet kontraktuese me element t huaj konsiston n arsyet praktike, pr
shkak t vshtirsive q paraqiten gjat prcaktimit t s drejts kompetente te
kontratat.
Pranimi I faktit vendimtar (Piks s lidhjes) t zgjedhur nga vet palt kontraktuese
pr organin (gjykatn) para t cilit shtrohet shtja do t ishte nj fakt relevant
dhe stabil n t cilin mund t mbshtetet dhe ta aplikoj gjykata.
Edhe pse, prmes autonomis s vullnetit t palve n t Drejtn ndrkombtare
private krijohet nj mundsi e gjer q palt te transakcionet afariste
ndrkombtare me dshirn (vullnetin) e tyre ta caktojn t drejtn pr
rregullimin e tyre, megjithat, nuk evitohen (eleminohen) t gjitha mundsit e
kontrollimit t ktyre marrdhnieve.
Prkatsisht, n t Drejtn ndrkombtare private ekziston mundsia q t
korrigjohen efektet dhe rezultatet e arritura prmes autonomis s vullnetit t
palve duke aplikuar institutin e bishtrimit t ligjit dhe t rendit public
ndrkombtar.
Autonomia e vullnetit t palve si fakt vendimtar primar pr caktimin e t
drejts kompetente dhe kufijt e zbatimit
Mundsia e aplikimit t autonomis, prkatsisht lejimi I mundsis q palt
kontraktuese me marrveshje dhe dshir ta caktojn t drejtn kompetente
parimisht lejohet te t gjitha kontratat juridiko- civile dhe juridiko- ekonomike.
Megjithat, mund t parashihen kufizime kontrete n lmin e transportit
ndrkombtar, me ann e konventave t cilat rregullojn transportin ndrkombtar
rrugor. Nj kufizim t ksaj natyre parasheh , pr shembull, Konventa e Gjenevs e
vitit 1955 pr transportin rrugor t mallrave, ku sipas nenit 40 palt nuk mund t
merren vesh q t aplikojn dispozita t cilat ndryshojn nga zgjidhjet q I parasheh
kjo Konvent nenin 40.
Kshtu psh., sipas rregulls e cila n t drejtn ndrkombtare private konsiderohet si rregull
zakonore, se palt te kontrata pr cedimin (cesionari dhe cedenti), te kontrata pr
ndrmjetsimin (ndrmjetsuesi dhe urdhdhnsi) nuk mund ta zgjedhin t drejtn kompetente
e cila do t kishte ndikim tek efektet e ktyre punve juridike ndaj personave t tret.
Gjat prcaktimit (zgjedhjes) t s drejts kompetente nga palt duhet t kihet kujdes
pr arsye se n traktatet ndrkombtare, ligjet dhe burimet tjera t s drejts
ndrkombtare private mund t parashihen kufizime t aplikimit t autonomis n
lmi t ndryshme t s drejts kontraktore ose edhe mund t prjashtohet si fakt
vendimtar (pike e lidhjes).
Gjithashtu, duhet t kihet kujdes se autonomia e vullnetit t palve aplikohet si fakt
vendimtar vetm te dispozitat n lmin e t drejts kontraktuese, ngase transakcionet
ndrkombtare n nj mas t konsiderueshme n shtetet konkrete jan t
rregulluara edhe me dispozita tjera, para s gjithash me dispozita administrative
juridike.
Andaj, aplikimi ose mos aplikimi i ktyre dispozitave parimisht nuk varet nga vullneti
i palve.
Autonomia e vullnetit t palve dhe dispozitat imperative (jus cognes)
N t drejtn ndrkombtare private ekzistojn dy koncepcione (qndrime) t
kundrta pr natyrn juridike t autonomis, edhe at: koncepcionin koleziv juridik
(Nusbaum teoria subjective), autonomia e vullnetit t palve sht fakt vendimtar
(pike e lidhjes) sepcifik (lex volunatatis) dhe efekti i saj juridik sht njlloj sikurse
faktet jtera vendimtare, prkatsisht e prcakton t drejtn kompetente normat e s
cils do t aplikohen edhe at si normat imperative ashtu edhe ato dispositive.
Sipas koncepcionit materjal juridik ( sipas Nusbaum, teoria objective), autonomia e
vullnetit t palve n esenc nnkupton gjrsin e njjt t zgjidhjes q e kan palt
edhe n t drejtn materiale t brendshme, prkatsisht ajo I detyron palt
kontraktuese q ta lidhin kontratn me prmbajtje materiale t s drejts q e kan
pasur ndrmend ta zgjedhin.
Kshtu psh. n qoftse sht rregull q malli t liferohet n afat prej 10 ditve, ai afat
respektohet vetm n qoft se palt nuk kan caktuar ndonj afat tjetr. Pjesa m e
madhe e dispozitave me ann e t cilave rregullohen kontratat jan t karakterit
dispozitiv.
Duke zgjedhur t drejtn kompetente palt n mnyr indirekte e shfrytzojn
mundsin dhe I ndryshojn normat dispositive, kshtu q, ato mund t merren vesh
q afati i liferimit t mallit t jet 15 dit n vend t 10 ditve ose t merren vesh
q vendi I dorzimit t mallit t jet selia e blersit e, jo e shitsit, etj.
Sipas ktij koncepcioni, me zgjedhjen e t drejts kompetente palt n mnyr
indirekte i ndryshojn dhe I plotsojn normat dispositive t asaj t drejte e cila
prndryshe (pa shfrytzimin e autonomis) sht kompetente.
N t drejtn e SHBA-s, mbisundon qndrimi edhe m liberal .
Parimisht si piknisje shrben konteksti, por, lejohet, edhe zgjidhja e t drejts
kompetente edhe n qoftse nuk ekziston konteksti, por, krkohet q t ekzistoj
ndonj baz tjetr juridike e arsyeshme pr zgjedhjen e ndonj t drejte konkrete.
Sipas Ceversit (Kejvers) ky kusht nuk sht vshtir q t plotsohet.
Sipas qndrimit t dyt, nuk krkohet q t ekzistoj konteksti, palt mund t ta
zgjedhin sit drejt kompetente edhe t drejtn q nuk sht e lidhur me punn
juridike n asnj mnyr, zgjidhja e t drejts kompetente sht e pakufizuar
(Autonomia e pakufizuar e vullnetit t palve).
Konteksti nuk parashihet edhe n t drejtn Gjermane, Italiane, Ruse etj.
Gjithashtu edhe Ligji mbi zgjidhjen e kolizionit t ligjeve me shtet tjera nuk parasheh
shtjen e kontekstit.
Jemi t mendimit se nuk ekzistojn argumente dhe arsye q do t arsyetonin
kontekstin si kusht te marrdhniet kontraktuese.
N qoft se nuk sht e sigurt se n cilin shtet sht e lidhur kontrata, ather nuk
sht e sigurt edhe me sistemin juridik t cilit shtet ekziston lidhshmria e ksaj
natyre (forme) pr aplikimin e autonomis t vullnetit t palve .
Ndryshe thn, mund t jet diskutabile edhe kontestuese se a ekziston ose jo
lidhshmria midis marrdhnies kontestuese dhe t drejts s zgjedhur.
Shpesh here ndodh te marrdhniet kontraktuese q palt ta zgjedhin ndonj t
drejt neutrale prkatsisht t drejtn me t ciln marrdhnia kontraktuese fare
nuk sht lidhur, pr arsye t ruajtjes s prestigjit t palve dhe mos tolerances s
ndonjrs pale n disfavor t pales tjetr.
Si zakonisht, shpesh here, firmat e shteteve n rajon e zgjedhin t drejtn Zvicerane,
mu pr arsye se nuk sht e drejta e asnjrs pale kontraktuese dhe sht ndr
drejtat m moderne.
Autonomia e shprehur dhe e heshtur e vullnetit t palve
a) Autonomia e vullnetit t palve q u trajtua m sipr, sht autonomia e shfaqur e
vullnetit t palve dhe vjen n shprehje kur palt n mnyr ekskluzive prkatsisht
shprehimore prcaktojn se cila e drejt do t zbatohet pr rregullimin e marrdhnies
kontraktuese t tyre.
Andaj varsisht nga rrethana se si sht zgjedhur e drejta kompetente nga palt
kontraktuese dallohen: autonomia e shprehur dhe autonomia e heshtur e vullnetit t
palve.
Autonomia e vullnetit t palve sht e shprehur ather kur palt n mnyr t
shprehur e prcaktojn t drejtn e cila do t aplikohet pr rregullimin e marrdhnies
kontraktuese.
Palt me dshirn e tyre e caktojn se cila e drejt do t aplikohet pr rregullimin e
prmbajtjes s kontrats me element t huaj.
N qoft se palt kontraktuese n mnyr t drejtprdrejt e caktojn t drejtn e
cila do t aplikohet, n kt mnyr, do t mnjanohen shum probleme dhe paqartsi
lidhur me prmbajtjen e kontrats me element t huaj.
Megjithat palt shpesh here nuk e caktojn n mnyr shprehimore t drejtn
kompetente, kshtu q, teoria dhe praktika e njeh autonomin e heshtur t vullnetit
t palve.
Lidhur me kt shtje, shtrohen dy pyetje me rndsi, edhe at, e para, ka t bj
me momentin nga I cili indiciet pr zgjedhjen e t drejts heshturazi duhet t
ekzistojn n kontrat, dhe e dyta cilat jan ato indicie q duhet t merren parasysh
gjat prcaktimit t drejts e cila sht zgjedhur heshturazi.
Sipas qndrimit t dyt, ( i prfaqsuar n doktrinn Franceze) pr konstatimin e t
drejts e cila sht e zgjedhur n mnyr t heshtur nuk merren parasysh vetm
indiciet q jan t
prmbajtura n vet kontratn, por, edhe indiciet tjera jasht kontrats, pa marr
parasysh se kur jan krijuar ato (n momentin e lidhjes s kontrats ose m von,
pas lidhjes s kontrats).

Ky qndrim, bazohet n teorin e lokalizimit t kontrats, sipas s cils gjykata (
arbitrazhi) n baz t ktyre indicieve nuk e konstaton heshturazi vullnetin e
shprehur t palve lidhur me zgjedhjen e t drejts, por e bn lokalizimin e
marrdhnies kontraktuese.
Nj gj e till sht e mundshme n qoft se merren parasysh t gjith faktort
(indikatort).
N ato shtete ku vendi I lidhjes dhe vendi i prmbushjes ( ekzekutimi) t kontrats
merren si indicie t pavarura pr caktimin e aplikimit t s drejts kompetente(
Zvicer, Franc etj.), krijohen probleme pr arsye se kto dy nocione n aspektin juridik
kuptohen ndryshe, kshtu q shtrohet problemi I cilsimit.
Prveq autonomis s shprehur dhe t heshtur t palve, si kategori e tret ekziston
edhe autonomia hipotetike e vullnetit t palve.
Gjykata e cila hulumton autonomin hipotetike t vullnetit t palve, asesi nuk niset
nga vullneti I palve, por e krkon t drejtn e cila m fuqishm, prkatsisht n
mnyr m t logjikshme sht e lidhur me kontratn.
Andaj, autonomia e vullnetit t palve mund t shprehet vetm n dy mnyra , edhe
at; si autonomi e shprehur dhe e heshtur
Afati deri kur palt kan t drejt ta shfrytzojn autonomin e vullnetit
shtja e momentit kohor t caktimit t s drejts kompetente nga palt kontraktuese
sht prpunuar n detaje edhe n Konventn e Roms pr t drejtn kmpetente te
detyrimet kontraktuese e vitit 1980.
Zgjedhjen e t drejts kompetente pas lidhjes s kontrats n mnyr shprehimore e
lejon edhe ligji Zviceran pr t drejtn ndrkombtare private n
nenin 116 alineja 2 e vitit 1987, ku parasheh se , do here mund t zgjedhet e drejta
dhe t ndryshohet pas lidhjes s kontrats nuk guxon t jet n dm t personave t
tret, siq parasheh pr shembull, n mnyr shprehimore, n nenin 119 alineja 3,
Ligji Zviceran.
Nga kjo q u tha m sipr, pra, lejohet edhe zgjidhja e m vonshme e s drejts
komptente, por, sht e preferueshme q ajo t bhet n momentin dhe kohn e
lidhjes s kontrats.
Kufizimi i autonomis s vullnetit t palve te copzimi (shqyerja) e kontrats
N t drejtn ndrkombtare private moderne aplikimi i m tepr t drejtave te
kontrata e njjt sht shtje e njohur.
Pr kt problematik, shpesh here prdoret termi gjerman, Spaltunt ose ai
Francez depecage , prkatsisht termi Anglez choosing and picking.
N munges t terminologjis n gjuhn shqipe jemi t mendimit se termi
shqyerja e kontrats ose copzimi i kontrats do t ishte adekuat.
Deri tek aplikimi i m tepr t drejtave te kontrata e njjt si zakonisht vjen pr dy
arsye, edhe at, pr shkak se ligji parasheh fakte vendimtare (pika t lidhjes) t
ndryshme lidhur me shtje t ndryshme, si pr shembull, nj fakt vendimtar
parashihet pr formn e kontrats, kurse faktin tjetr vendimtar lidhur me t drejtat
dhe detyrimet.
Arsyeja e dyt sht pr shkak se palt kontraktuese mund t zgjedhin t drejta t
ndryshme lidhur me pjest e ndryshme t kontrats ose sipas t drejts t ciln e
kan zgjedhur palt, nuk mund ti rregullojn t gjitha shtjet sipas asaj t drejte,
kshtu q krijohet mundsia pr qshtjet tjera t aplikohet ndonj e drejt e drejt
tjetr n t ciln drgojn normat e kolizionit t gjykats para s cils shtorohet
shtja.
Ligji i zgjidhjes s kolizionit t ligjeve me dispozita t shteteve tjera parasheh
shqyerjen tipike te kontrata pr arsye se parasheh fakte vendimtare t ndryshme
lidhur me formn prkatsisht prmbajtjen e kontrats.
Ky ligj nuk parasheh rregulla q do ta pamundsonin ose do ta kufizonin
shqyerjen e kontrats.
Arsyeshmria (baza) juridike e autonomis s vullnetit
Autonomia e vullnetit t palve nuk sht nj institut mbinacional, por sht
institut i t drejts ndrkombtare private pozitive.
Andaj, aplikimi, lmit te t cilat lejohet dhe kufijt e autonomis s vullnetit
prcaktohen sipas t drejts s shtetit e drejta ndrkombtare private e t cilit
aplikohet, prkatsisht sipas, lex fori.
Kt shtje e theksojm n veanti pr arsye se ekzistojn edhe qndrime tjera.
Kshtu psh. sipas koncepcionit t prfaqsuar nga autori I njohur Zviceran, Shnicer
(Schnitzer) sipas t cilit lejushmria dhe kufijt e aplikimit t autonomis s vullnetit
t palve vlersohet sipas t drejts e cila do t ishte kompetente n qoft se nuk
shfrytzohej autonomia.
Lidhur me kt shtje, mund t konstatojm se autonomia e vullnetit pr nga
aplikimi i saj n aspektin krahasues juridik i tejkalon suazat e parimit nacional.
Kshtu q, Laliv, n nj kontest t shtruar para arbitrazhit thekson se N lmin e
kontratave mund t flitet pr t drejtn e prbashkt ose pr t drejtn universal
ndrkombtare private, n qoft se ekziston zgjedhja shprehimore e br nga ana e
palve kontraktuese.
N kt rast, sht irelevante dhe nuk sht diskutabile, pr arsye se sht jasht
do dyshimi se t gjith sistemet juridike e miratojn at parim themelor I cili
ndonjher emrohet si autonomi e vullnetit.
Prjashtimi i autonomis s vullnetit te disa marrdhnie kontraktuese me elment
t huaj
Autonomia e vullnetit t palve prjashtohet n trsi n sistemet juridike t
shteteve konkrete kur marrdhniet kontraktuese kan pr objekt sendet e
paluajtshme, anijet dhe airoplant.
Gjithashtu autonomia e vullnetit t palve prjashtohet n trsi ose pjesrisht
(varsisht nga sistemet juridike konkrete) te disa lloje t kontratave, kryesisht te
shumica e kontratave t cilat nuk e kan prejardhjen nga e drejta romake.
Kontrata t ksaj natyre jan ato ku vjen n shprehje intervenimi I shtetit, si pr
shembull, kontratat pr pun, sigurime, detyrimet q dalin nga kambiali dhe eku,
te punt bursare, etj.
Prjashtim t efektit koliziv juridik t autonomis s vullnetit parasheh edhe Ligji I
zgjidhjes s kolizionit t ligjeve me dispozitat e shteteve tjera n marrdhniet e
caktuara (nenet 36 dhe 37) te marrdhniet kontraktuese pronsore t
bashkshortve.
E drejta kompetente pr kto kontrata caktohet sipas shtetsis ose vendbanimit
t bashkshortve, kurse aplikimi I t drejts s ndonj shteti tjetr t cilin palt
e kan kontraktuar, do t bhet vetm n qoft se pranohet efekti I autonomis
s vullnetit te kontratat n mes t bashkshortve.
Gjithashtu, autonomia e vullnetit sht prjashtuar te marrdhniet kontraktuese
me element t huaj t cilat shtetet n mes veti I rregullojn me burime
ndrkombtare n mnyr unike me norma materiale juridike.
23 Kshtu, pr shembull, te kontrata pr shitblerjen e mallrave midis shteteve q
aplikohet Konventa e Vjens pr shitblerjen ndrkombtare t mallrave e 11 Prillit
1980, Konventat pr transportin ajror, herkurudhor, detar, etj.
Autonomia e vullnetit t palve si kriter (fakt vendimtar) pr caktimin e kompetencs s
gjykats
Autonomia e vullnetit mund t paraqitet si kriter pr caktimin e kompetencs s
gjykats ose t arbitrazhit.
Kjo do t thot se palve te marrdhniet kontraktuese me element t huaj, pr
shqyrtimin e marrdhnies s tyre detyrimore u lejohet ta caktojn kompetencn
e gjykats s shtetit konkret ( t vendit ose t huaj) ose t arbitrazhit tregtar
ndrkombtar.
Kompetencn e gjykats ose t arbitrazhit t tregtis t jashtme palt mund ta
caktojn n mnyr shprehimore ose heshturazi.
Caktimi I kompetencs s arbitrazhit nga palt n mnyr shprehimore bhet me
an t marrveshjes pr arbitrazhin, kurse, I kompetencs s gjykats me
marrveshje prerogative.
Marrveshja pr kompetencn e arbitrazhit sipas Ligjit pr zgjidhjen e kolizionit t
ligjeve me dispozitat e shteteve tjera patjetr duhet t jet n form t shkruar.
Kjo marrveshje mund t kontraktohet midis palve me rastin e lidhjes s puns
juridike (kontrats), duke e parashikuar n kontrat klauzoln pr arbitrazhin, ose
marrveshja mund t lidhet pas krijimit t marrdhnies kontraktuese (pas lidhjes
s kontrats) n momentin e lindjes s kontestit, ashtu q lidhet marrveshja e
veant n t ciln caktohet kompetenca e arbitrazhit (kompromisi I arbitrazhit)
Prve q palt n mnyr shprehimore (expresis verbis) mund ta caktojn
kompetencn e gjykats, ata kan t drejt edhe heshturazi (tacito consensus) ta
caktojn kompetencn e gjykats n dy mnyra:
a) Duke u lshuar n kontest para gjykatss pa mos e kontestuar kompetencn e
saj, dhe
b) Duke e caktuar nga ana e palve vendbanimin e zgjedhur (lloj I kuazi-
vendbanimit) n rast t kontestit, I cili vlen vetm pr at rast.

Megjithat, edhe pse n nj numr t madh shtetesh, lejohet me an t
traktateve bilaterale dhe multilateral, autonomia e vullnetit t shprehur ose t
heshtur t palve lidhur me caktimin e kompetencs s gjykats dhe vetm
autonomia e shprehur e vullnetit te caktmi I kompetencs s arbitrazhit, kjo nuk
do t thot se kto vendime t gjykats ose arbitrazhit do t njihen dhe
ekzekutohen n shtetet e huaja.
Pr njohjen dhe ekzekutimin e tyre parashihen kushte t veanta n ligjet e
shteteve t ndryshme ose konventat ndrkombtare.

Kshtu, pr shembull, pr njohjen e klauzols s arbitrazhit aplikohet protokolli mbi
klauzoln e arbitrazhit I lidhur n Gjenev n vitin 1923, Konventa e Gjenevs pr
ekzekutimin e vendimeve t huaja t arbitrazhit e vitit 1927, Konventa e Nju
Jorkut pr njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve t huaja t arbitrazhit e vitit
1958, etj.