CILSIMI (KUALIFIKACIONI)

Deri tek aplikimi I t drejts s huaj vjen pr arsye se marrdhnia konkrete juridiko-
private sht e lidhur edhe me sistemin juridik t shtetit tjetr ose me m tepr sisteme
juridike t huaja.
N kto raste,esenca dhe roli I normave t kolizionit respektivisht mnyrs
indirekte(kolizive) t rregullimit t marrdhnieve n fjal konsiston n prcaktimin e
kriterit sipas t cilit do t gjendej e drejta kompetente e sistemit juridik konkret.
Kriteret pr prcaktimin e t drejts kompetente jan normat(dispozitat)juridike t
sistemit juridik konret e,jo kritere botrore q vlejn n mnyr unike pr t gjitha
shtetet.
Mnyra e kolizionit(indirekt) e rregullimit t marrdhnieve juridiko-private me element
t huaj sht karakteristik dhe specifike,andaj,lidhur me cilsimin (kualifikacionin)
shtrohen disa pyetje dhe dilema si n teori ashtu edhe n praktik.
Megjithat,pyetja m me rndsi q shtrohet,sht se si t veprohet n aspektin
juridik kur nga moment I aplikimit t norms s kolizionit ende nuk dihet e drejta
marteriale q do t aplikohet pr rregullimin e marrdhnies konkrete.
Kurse,normat e kolizionit I prcaktojn marrdhniet ose situatat faktike t cilave u
dedikohen permes termeve juridike t caktuara,kshtu q ato I aplikojn kategorit
juridike si p.sh.:shtetsia,
vendbanimi,vendi I lindjes,vendi I prmbushjes s puns juridike permes t cilave e
prcaktojn t drejtn q duhet t aplikohet,zotsia juridike,etj.
Mirpo,prmbajtja juridike e kategorive juridike n sistemet juridike t shteteve t
ndryshme ndryshon andaj,dhe vjen deri te cilsimi.
Shfaqja dhe prkufizimi I cilsimit
Problematika e cilsimit (qualification,classification) padyshim bn pjes n shtjet m
t diskutuara t s Drejts ndrkombtare private.
Si problem I veant nuk paraqitet n momentin e formsimit t saj si discipline e
veant juridike,por aty diku kah fundi I shek.XIX,edhe at pr t parn here n
Gjermani n vitin 1891,I prpunuar n veanti nga Franc Kan(Franz Kohn n artikullin
me titull Gesetzeskollisionen
po ashtu disa vite m von edhe n Franc n vitin 1897 kujdes t veant ksaj
problematike I kushton Etien Bartin(Ethien Barten) n artikullin me titull: La theorie
des qualifications.
6 Problemi I cilsimit(kualifikacionet) n praktik ka ekzistuar edhe para koncepsioneve teorike
t theksuara nga autort e identifikuar dilemat juridike t shtjes.
N kushtet bashkkohore ekzistojn mendime se dimensionet e problemit t cilsimit jan t
strmadhuara ngase vshtirsit q paraqiten n praktik nuk meritojn aq kujdes dhe mund.
Cilsimi etimologjikisht e ka prejardhjen nga fjala latine qualifareq do t thot t
zgjedhsh njrin n mesin e t barabartve(njjtve).
Prkatsisht,kur organi para t cilit shtrohet shtja duhet ta aplikoj normn e
kolizionit dhe me ndihmn e faktit vendimtar (pikave t lidhjes) t vij deri tek e drejta
kompetente pr rregullimin e marrdhnies konkrete juridiko-private me element t
huaj,duhet ta shqyrtoj mundsin se gjendjen faktike do ta supsumoj(nnvej) nn
nocionin juridik,ose kategorin juridike ose institutin juridik q e kan emrtimin e
njjt sin t drejtn e vendit ashtu edhe n t drejtn e huaj.
Nga ajo q u tha m sipr del se esenca e shtjes konsiston n dilemn se sipas cils s drejt (
t vendit ose t huaj) do t kuptohen raportet shoqrore ,respektivisht do t bhet supsumimi
(nnvnia)e tyre nn rregulla juridike,n momentin kur ende nuk dihet e drejta kompetente
e,q sht procedura e zbatimit t norms s kolizionit,e cila do t shpije deri tek e drejta
kompetente.
Pra,cilsimi sht instituti juridik me ann e t cilit caktohet se kategorit juridike dhe
nocionet juridike t prmbajtura n normat e t Drejts ndrkombtare private do t
kuptohen ashtu si parasheh e drejta e vendit ose e drejta e huaj.
Shfaqet pr arsye se shum nocione juridike dhe kategori juridike me t cilat shrbehet
e Drejta ndrkombtare private jan nocione juridike dhe kategori t s drejts civile,q
jan identike pr nga emrtimi(juridik) por,mund t ken prmbajtje t ndryshme
juridike n sistemet juridike t shteteve t ndryshme.
Andaj,para se t aplikohen normat e kolizionit pr rregullimin e marrdhnies konkrete
juridiko-private me element t huaj duhet q ajo marrdhnie ose gjendje faktike t
supsumohet (nnvehet) nn kategori t caktuar juridike me domethnien q e ka n sistemin
juridik t shtetit(sistemit juridik) konkret.
Pra,cilsimi e ka pr detyr ta zgjidh kt shtje paraprake n t Drejtn
ndrkombtare private dhe me kaq pushon roli I tij.
Ekzistojn qndrime t ndryshme n teori lidhur me at se ka duhet t kuptohet me
shtjen e cilsimit n t Drejtn ndrkombtare private si dhe me ka cilsimi dallohet
nga aplikimi I zakonshm I t drejts.
Sipas koncepcionit t gjer,I prfaqsuar nga Natko Katiiq, cilsimi sht do aplikim I
nocioneve(kuptimeve) juridike n fakte konkrete,ose ndryshe thn,faktet q juridikisht
vlersohen duhet t supsumohen(nnvehen) nn nocione juridike,ktu nuk shihet
ndonj dallim impresiv.
Sipas autorit zviceran Niederer(Niderer) ekzistojn kuptimi I ngusht,dhe kuptimi I gjr pr
cilsimin(kualifikacionin).
Sipas ktij autori cilsimi n kuptim t gjr nnkupton interpretimin(sqarimin) e
normave t kolizionit,kurse cilsimi n kuptim t ngusht nnkupton prcaktimin e
kuptimit juridik dhe prmbajtjes juridike t norms s kolizionit n rastin kur nocionet e
prmbajtura n ato norma juridikisht ndryshe kuptohen(kan domethnie t ndryshme)
n sistemet juridike t shteteve t ndryshme.
Sipas Niderer-it n rastin e pare kemi t bjm n problematikn e
cilsimit(qualifications problem),kurse n rastin e dyt shtrohet shtja e konfliktit t
cilsimeve(qualifications conflikt).Kto dallime jan m tepr t natyrs
terminologjike,edhe pse do nocion(term) I propozuar e ka arsyetimin e vet logjik.
Kuptimi I ndryshm I nocioneve konkrete prkatsisht prmbajtja e ndryshme juridike e
insttituteve t njjta n sistemet e ndryshme juridike shpie tek I ashtuquajturi konflikti
latent(ifshehur) I legjeve,dhe tek aplikimi I t drejts s ndryshme materiale gjat
aplikimit t norms s njjt t kolizionit,prkatsisht faktit vendimtar(Piks s lidhjes)
s njjt.
N qoft se ato t drejta t shteteve q duhet t aplikohen dukshm(n esenc)
dallohen,ather shtrohet shtja e konfliktit t cilsimeve t ndryshme.
Domethnia e ndryshme e nocioneve juridike konkrete,prkatsisht prmbajtja e
ndryshueshme e insttituteve t njjta t shteteve t ndryshme shpie deri te konflikti
latent(I fshehur) I ligjeve,dhe deri tek aplikimi I t drejts s ndryshme materiale gjat
aplikimit t norms s njjt t kolizionit,respektivisht faktit t njjt vendimtar.
Andaj,shtja e cilsimit shtrohet vetm te normat juridike t cilat n mnyr indirekte
(t trthort) I rregullojn marrdhniet juridiko-private me element t huaj,pra ku ka
mundsi (ku sht e thirrur)t aplikohet edhe e drejta e shtetit tjetr ose t drejtat e
m tepr shteteve pr arsye se marrdhnia konkrete permes subjektit ose objektit ose
t drejtave dhe detyrimeve sht e lidhur edhe me sistemin juridik t shtetit tjetr ose
me sistemet juridike t m tepr shteteve.
Dilemat(hamendjet) specifike t cilsimit shtrohen n momentin kur duhet t
prcaktohet kuptimi juridik I nocionit ose nocioneve juridike dhe kategorive juridike,kur
duhet t bhet supsumimi(nnvnia) e tyre juridike n sistemin e caktuar (konkret)
juridik,kurse e drejta kompetente e drejta e cila do t aplikohet ende nuk dihet.
Andaj,edhe themi se kemi t bjm me pyetjen juridike,q shtrohet para se t
prcaktohet se cila e drejt sht kompetente(cila e drejt do t aplikohet),kshtu q
ende nuk dihet nga cila e drejt (system juridik) t merret prgjigja pr pyetjen juridike
q shtrohet.
Jemi t mendimit se pyetjes juridike q shtrohet lidhur me cilsimin mund tI jepet
prgjigje vetm nga aspekti I t drejts.
Rasti klasik q e ka nxitur hulumtimin e problemit t cilsimit ka qen rasti Bartholo,I
cili sht shtruar para gjykats s Algjeris n vitin 1889.
Qifti bashkshortor,shtetas anglez n momentin e lidhjes s martess kan qen t
vendosur n Malt,kurse m von shprngulen n Algjeri(q ather I ka takuar
Francs) ku bashkshorti ka fituar pasuri t paluajtshme (ka bler tok).
Pas vdekjes s bashkshortit vjen deri te kontesti rreth trashgimit t pasuris s
paluajtshme.
Farefisi I trashgimlnsit konsiderojn se ata duhet ta trashgojn pasurin e
paluajtshme,ngase ashtu parashihet n t Drejtn ndrkombtare private Franceze pr
trashgimin ,ku sipas t Drejts materiale Franceze bashkshortja(vejusha) nuk ka
asnj t drejt.
Prkundrazi,bashkshortja(vejusha) krkon q t aplikohen rregullat franceze t
kolizionit pr t drejtn pasurore t bashkshortve,
sipas s cils sht kompetente e drejta e vendbanimit(domicilit) t pare t prbashkt
t bashkshortve,q n kt rast sht e drejta e Malts.
Sipas ksaj t drejte,pra,sipas sitemit juridik t Malts (Code Rohanu) bashkshortja
(vejusha) do t kishte t drejt q ta trashgoj nj t katrtn(1/4) e trashgimis.
N kt rast sht shtruar pyetja se a duhet gjykata tI supsumoj (nnvej)
marrdhniet e theksuara nn t drejtn bashkshortore pasurore(familjare)?
Kjo marrdhnie sht e lidhur me dy dispozita(rregulla) t ndryshme t kolizionit
kshtu q organi para t cilit shtrohet shtja duhet t vendos se nn cilat rregulla t
kolizionit duhet t bj supsumimin(nnvnien) e rastit konkret.
Gjykata e Apelacionit n Amir,n vitin 1889 e aplikoi t drejtn e Malts me arsyetimin e
aktgjykimit se n rastin e trashgimis n Franc aplikohet e drejta e
vendbanimit(domicilit),kurse sipas ligjit t vendbanimit nuk sht n pyetje shtja e
trashgimis,por shtrohet shtja nga e drejta familjare,e cila n momentin e vdekjes s
bashkshortit pushon t vlej(aplikohet).
Ose t marrim nj shembull tjetr nga praktika gjyqsore Franceze.
Para gjykats franceze shqyrtohet shtja e plotfuqishmris s testamentit olografik t
shtetasit Holandez I cili ka vdekur n Franc,ku edhe e ka hartuar(prpiluar)
testamentin.
17 Pyetja q paraprakisht shtrohet(q duhet t cilsohet) konsiston n ate se a kemi t
bjm n kt rast me shtjen statusore t shtetasit Holandez,respektivisht se a ka zotsi
juridike pr t prpiluar testament ai,ose shtrohet shtja e formes s testamentit.
N qoft se shtrohet cilsimi lidhur me shtjen statusore(zotsin pr t prpiluar
testament)ather sipas norms juridike Franceze t kolizionit,e cila pr shtjet
statusore kompetente e konsideron ligjin nacional(lex nationalis) t personit pr statusin
e t cilit bhet fjal,do t aplikohej e drejta e Holands sipas s cils nuk njihej kjo form
e testamentit(olografik) dhe pr at t drejt testament sht in-ekzistent(nuk prodhon
efekte juridike).
N qoft se cilsohet si shtje forme,ku shtrohet pyetja e forms s testamentit,ather do t
aplikohej norma e kolizionit t sistemit juridik francez sipas s cils do t ishte kompetente ligji I
shtetit t prpilimit t testamentit(lex loci testatoris),q do t thot se do t aplikohet e drejta
Franceze materiale,q e njeh kt form t testamentit(olografik) kshtu q testament do t
jet I plotfuqishm dhe do t prodhoj efekte juridike
Qshtja e hartimit t testamentit olografik se a do te trajtohet si shtje e forms ose
shtje statusore varet nga ajo se sipas cils t drejt(sistemi juridik) do t
cilsohen(kualifikohen) nocionet-forma e aktit dhe statusi personal,respektivisht nn
ciln nga kto kategori juridike do t cilsohet,supsumohet(nnvehet) gjendja faktike.
Mbreti I dikurshm saudit Saud Bin Abdul-Azis,pasi ka abdikuar nga Arabia Saudite n vitin
1964,I ka dhn instruksione banks Holandeze(Algemeine Bank Nederland) q pes djemve t
tij q ai I ka emruar tu paguar nga pes million dollar.Instruksioni(urdhri) ka qen
revokues(ka pasur mundsi t trhiqet para pagess),kurse shumat e caktuara t parave kan
mundur t trhiqen nga banka pas vdekjes s mbretit.
Instruksionin e ka pranuar si banka,ashtu edhe pes djemt e mbretit.Mbreti vdes n
vitin 1969.
Problemi ka konsistuar n faktin se mbreti nuk ka pasur vetm pes djem,kurse pas
pagess prej 25 milion dollarsh,n pasurin e tij nuk do t mbetej shum pr
trashgimtart tjer.
Prej gjykats s Amsterdamit tre nga pes djemt e mbretit kan krkuar t paguhen nga pes
million dollar,mirpo,kt e kan kontestuar 73 trashgimtar tjer q veten e kan
konsideruar si trashgimtar legjitim.
Kta trashgimtar (73) kan theksuar se disponimi I mbretit me pasurin sht I
natyrs juridike trashgimore,dhe se instruksionet e dhna banks s Holands jan t
pavlefshme sipas normave q jan n fuqi dhe aplikohen ne Arabin Saudite.
Mirpo,tre djemt e mbretit kan theksuar se ktu nuk sht n pyetje shtja juridiko-
trashgimore,
por kontrata pr dhuratn dhe,se instruksionet e dhna banks (q kontestohen nga
trashgimtart tjer) sipas t drejts s Holands konsiderohen si dhurat dhe kontrata
pr dhuratn sipas t drejts s Holands juridikisht nuk ka t meta(evikcione juridike).
Esht dashur q t aplikohet norma e kolizionit e sistemit juridik t Holands.
21 Por,shtrohet pyetja cila norm e kolizionit t sistemit juridik t Holands sht adekuate
q t aplikohet?
A duhet t aplikohet norma q te marrdhniet trashgimore parasheh aplikimin e t
drejts s shtetsis (lex nationalis) t trashgimlnsit,q n rastin konkret do t ishte
e drejta e Arabis Saudite,ose norma e cila parasheh q te marrdhniet kontraktuese
aplikohet e drejta e shtetit me t ciln ajo kontrat sht m s ngushti(m s afrmi) e
lidhur,q n rastin konkret do t ishte e drejta e Holands.
Para se t prcaktohet aplikimi I t drejts kompetente,paraprakisht shtrohet nj pyetje
juridike.
Shtrohet dilemma(hamendja) lidhur me at se sipas cils s drejt duhet t
kategorizohet pyetja juridike e cila paraprakisht shtrohet.
Ose ndryshe thn,sipas cils t drejt duhet t interpretohen kategorit juridike t
prmbajtura n normat e kolizonit t Holands,t cilat kategori juridike n t drejtat e
shteteve t ndryshme kan edhe domethnie t ndryshme juridike.
Respektivisht sipas botkuptimeve t drejts s Arabis Saudite instruksioni (urdhri) I
dhn banks s Holands supsumohet(nnvehet) nn kategorin juridiko-
trashgimore,kurse I njjti instruksion sipas t drejts s Holands cilsohet n at
mnyr q supsumohet(nnvehet) nn nocionin (kuptimin) e kontrats,q do t thot
varsisht nga fakti se di do t cilsohet instruksioni kontestues,si marrdhnie juridiko-
trashgimore ose si marrdhnie kontraktuese varet nga ajo se cila norm e kolizionit
do t aplikohet,a do t aplikohet norma e kolizionit pr marrdhniet juridiko-
trashgimore ose norma e kolizionit pr marrdhniet kontraktuese,
kurse,kto norma t ndryshme t kolizionit shpiejn deri tek aplikimi I normave t
ndryshme materiale,t cilat japin zgjidhje t kundrta ose m mire me thn t
ndryshme meritore.
Cilsimi I kategorise juridike (marrdhenies juridike) dhe cilsimi I fakteve vendimtare
( pikave t lidhjes)
Problemtatika e cilesimit mund te shfaqet ( shtrohet ) cdo here kur normat e
kolizionit shfrytezojne ( operojne) nocione jurudike konkrete, kurse, ende
eshte faza e aplikimit te normave te kolizionit. Paraprakisht shtrohet nje pyetja
juridike , parase te dihet e drejta materiale e cila do te aplikohet per rregullimin
e maredhenies juridiko-private me element te huaj.
Edhe pse cilesimi ka ngjashmeri te madhe me interpretimin I cili shfaqet(
paraqitet) ne te gjitha lemite e aplikimit te se drejtes, megjithate , ekziston
dallimi I madh midis ketyre dy ceshtjeve. Interpretimi behet ne kuader te nje te
drejte ( sistemit juridik te njejte) dhe se gjate cilesimit cdo here kerkohet kuptimi
juridik I nje norme juridike ne suaza te nje te drejte konkrete.
Kurse , kur shtrohet ceshtja e cilesimit siq thote prof. Varadi , ende gjendemi ne
token e askujt qe tani kerkohet mundesia si te gjendet e drejta kompetente ,
andaj shfaqet( paraqitet) nje dileme specifike , se sipas ciles te drejte duhet tu
jepet kuptimi(permbajtja) jurdik nocioneve dhe kategorive te caktuara juridike ,
cilit interpretim tI jepet perparesi, cili interpretim te aplikohet ne mes te atyre
qe I ofrojne te drejtat ( sistemet juridike e interesuara , respektivisht sistemet
juridike me te cilat maredhenia juridiko-private me element te huaj eshte e
lidhur.
Ne qofte se e kemi parasysh tekniken juridike te hartimit dhe te aplikimit te
normave te kolizionit , atehere problem I cilesimit Brenda per Brenda normes se
kolizionit dhe gjate aplikimit te saj shtrohet ne dy raste , edhe ate lidhur me
natyren juridike te vete maredhenies juridiko-private me element te huaj ose
ndryshe thene te kategorise juridike dhe lidhur me kuptimin juridik te fakteve
juridike respektivisht institutive juridike , te cilat ne rastin konkret paraqiten si
fakte vendimtare ( pika te lidhjes).
Cilesimi I maredhenies juridiko-private( kategorise juridike )
Normat e kolizonit kane per detyre tI rregullojne maredheniet juridko-private
( kategorite juridike) me element te huaj .
Per kete arsye , ato nisen nga maredhenia konkrete juridiko-private dhe nga
percaktimi I natyres juridike te tyre.
Cilesimi I maredhenies juridiko-private ( kategorise juridike) nenkupton nenvenien (
supsumimin ) e tyre nen normen e caktuar te kolizionit , ngase dilemma (
hamendja) shtrohet se cilat nga dy ose me teper norma te kolizionit do te
aplikohen , aplikimi I te cilave varet nga ajo se si do te kuptohen kategorite
konkrete.
Kjo do te thote se para se te aplikohet norma e kolizionit , duhet te behet
cilesimi I maredhenies juridiko-private me element te huaj , respektivisht te
behet perzgjedhja e sistemit juridik sipas kuptimeve te te cilit do te percaktohet
permbajtja dhe natyra e maredhenies ( kategorise) konkrete , dhe pastaj te
rregullohet maredhenia duke e aplikuar normen konkrete te kolizionit.
Cilsimi I marrdhnies juridiko-private me element t huaj respektivisht I kategorise
juridike paraqitet shpesh here n praktik
N disa lmi t prafrta t s drejts cilsimi paraqitet shpesh her, si psh. Tek e
drejta familjare dhe pronsore, tek e drejta trashgimore dhe detyrimore, tek e drejta
materiale dhe procedural etj.
Shpesh here shtrohet shtja e trhekjes s vijs prkufizuese n mes t forms dhe
prmbajtjes dhe puns juridike, kshtu psh. Sipas kodit civil t Holands, sipas nenit
992, shtetasve Holandez u ndalohet prpilimi I testamentit olografik ( shembullit q
shtruam m pare).
Psh. n qoft se shtrohet pyetja institutive t cilat nuk ekzistojn sipas t drejts para organit
t cilit shtrohet shtja (lex fori) si sht rasti, bie fjala te trusti.
Anglo amerikan, q nuk e njohin sistemet juridike te evrops kontinentale.
Zbrastsirat juridike q mund t krijohen n kto raste duhet t zgjidhen n kuadr (
suaza) t s drejts kompetente (lex causa) duke aplikuar anologjin.
N kt mnyr n njfar dore do t internacionalizohej zgjidhja e shtjes s cilsimit.
Cilsimi I fakteve vendimtare ( pikave t lidhjes)
Andaj, si fakte vendimtare (pika t lidhjes) t kategorive t caktuara t marrdhnieve
juridiko-private me element t huaj mund t paraqiten psh. Shtetsia, vendbanimi
(domicili), vendi ku gjendet sendi, vendi I lidhjes s puns juridike, vedndi I kryerjes s
deliktit, etj.
Mu kto fakte vendimtare (pika t lidhjes) n sistemet juridike t shteteve t ndryshme
mund t ken emrtime t njjta por, domethnie (prmbajtje) t ndryshme juridike
andaj, edhe shfaqet konflikti latent I ligjeve,konflikti I nocioneve t fakteve vendimtare.
T gjitha faktet vendimtare q I prmendm m lart njkosisht jan edhe nocione t
caktuara juridike, t cilat sipas emrtimeve jan identike me sistemet juridike t
shteteve t ndryshme, por prmbajtja e tyre juridike prcaktohet n mnyr autonome
n do shtet.
Nj ndrrmarrje angleze per shembull , I ben oferte ndermarrjes tregtare te shtetit te
vendit ( ne Kosove, ose Maqedoni) per blerjen e nje sasies te konsiderueshme te veres (
Rahovec ose Kavadar).
Ndermarrja e shtetit te vendit I pergjigjet pozitivisht ofertes dhe e liferon sasine
e caktuar te veres , kurse ndermarrja angleze e paguan ne teresi cmimin e
kontraktuar .
Sipas te drejtes angleze , qe e aplikon teorine e deklarimit, vendi I lidhjes do
te ishte Kosova ose Maqedonia ngase deklarata per pranimin e ofertes eshte
dhene ne Kosove ose Maqedoni.
32 Kurse , sipas te drejtes se Kosoves ose Maqedonise kontrata eshte lidhur ne
Angli ngase e zbaton teorine e pranimit , respektivisht konsiderohet se kontrata eshte
lidhur ne momentin kur dhenesi I ofertes do ta pranoje pergjigjen pozitive nga
ofertuesi e kjo ka ndodhur ne Angli .
Te supozojme se edhe e drejta e sistemit juridik te Algjerise gjithashtu e
aplikon teorine e pranimit.
Ne kete rast , te kontrata per shitblerjen paraqet nje problem juridik te cilin
sistemet juridike te shteteve te ndryshme e zgjidhin ne menyra te ndryshme .
Keshtu per shembull,, edhe sipas te drejtes se Zelandes se Re edhe sipas te drejtes
sone ( Kosove , Maqedoni) gezimi ( ushtrimi) I te drejtave te caktuara civile nga te huajt
kushtezohet me reciprocitet.
Ne qofte se personi I cili duhet te gezoje te drejtat konkrete civile eshte grua e
martuar, atehere rasti I cilesimit te vendbanimit te gruas se martuar sipas te
drejtes sone , do te konsiderohet se ajo ka vendbanim te pavarur nga
vendbanimi I bashkeshortit , dhe nuk e ka vendbanimin atje ku e ka bashkeshorti
I saj, kurse ne qofte se cilesohet vendbanimi I gruas se martuar sipas te drejtes
se Zelandes se Re , atehere gruaja e martuar do ta kete vendbanimin e saj ne
ate shtet ku e ka vendbanimin bashkeshorti I saj pa marre parasysh se ku
gjendet ajo.
Me rendesi eshte te theksohet se cilesimi I fakteve vendimtare cdo here behet
edhe ne aspektin logjik edhe ate kohore por, si te behet cilesimi I kategorive
juridike.
34 Mnyrat e zgjidhjes se cilsimit ( kualifikacionit)
Cilsimi si proces I te menduarit qe shtrohet para cdo organi gjate procedures se
aplikimit t norms se kolizionit ka te beje me supsumimin e nje situate faktike
ose ceshtje juridike me element te huaj nn norma juridike si ceshtje paraprake
qe ka te beje me percaktimin e te drejtes kompetente e cila do te aplikohet per
rregullimin e maaredhenieve konkrete .
N t Drejtn Ndrkombetare Private cilsimi sht specific per shkak te natyres se
maredhenieve qe kjo deg e se drejts I rregullon , respektivisht pr shkak te
lidhshmerise se ketyre maredhenieve permes subjektit, objektit ose te drejtave dhe
detyrimeve me m se paku dy shtete.
Lidhur me kete ceshtje ne teorine dhe praktiken e se Drejtes Nderkombetare
Private ekzistojne keto zgjidhje : cilesimi sipas lex fori , lex causae , sipas
kuptimeve autonome dhe zgjidhja sipas cilesimit te shkallezuar.

Cilsimi sipas lex fori
Ne teorine dhe praktiken gjyqesore mbisundon qendrimi sipas te cilit cilesimi
duhet te behet sipas lex fori , perkatesisht sipas te drejtes se shtetit para organit
te te cilit shtrohet ceshtja , dhe sipas normave te kolizionit te shtetit te cilat
sherbejne si pikenisje per zgjidhjen e kontestit.
Kuptimet ( nocionet) qe jane te permbajtura ne normat e kolizionit te nje shteti ,
dhe kane nje kuptim juridik konkret , kurse ne normat juridike te shteteve tjera
po te njejtat kuptime ( nocione) kane permbajtje tjeter juridike , qe
ndryshon nga permbajtja juridike e shtetit te vendit do te kuptohen sipas te
drejtes se shtetit ne normat e kolizionit te te cilit jane te permbajtura dhe sipas
te drejtes se organit para te cilit shtrohet ceshtja.
Kjo per arsye se e Drejta Nderkombetare Private eshte dege e se drejtes te sistemit
juridik te cdo shteti dhe per kete arsye ligjvenesi I shtetit te vendit ne menyre te
pavarur dhe sovrane vendose se cila e drejte e huaj do te mund te aplikohet.
Cilesimi sipas ligjit te gjykates para se ciles shtrohet ceshtja ( lex fori) arsyetohet
me faktin se gjate cilesimit shtrohet ceshtja e te kuptuarit te drejte te normes se
kolizionit.
Kurse , norma e kolizionit juridikisht mund te sqarohet dhe te kuptohet Brenda
per Brenda sistemit dhe sipas nocioneve te atij sistemi juridik qe I takon , qe ne
rastin konkret eshte ligji I gjykates para se ciles shtrohet ceshtja , sepse secila
gjykate niset nga normat e kolizionit te shtetit te vet Gjithashtu , ne qofte se
cilesimi behet sipas lex fori atehere kemi nje pikenisje te sigurte dhe nuk jemi e
ne token e askujt.
Cilsimi sipas lex causae
Sipas qendrimit te dyte , I cili eshte mjaft I perhapur dhe eshte alternative e
cilesimit sipas lex fori eshte qe ai te behet sipas legis causae, respektivisht sipas
te drejtes se shtetit ne te cilen dergojne normat e kolizionit te legis fori .
Perfaqesuesi kryesor I kesaj teorie eshte Despagnet ( Despanje) .
Ne kushtet bashkekohore perfaqesuesi me I rendesishem I cilesimit sipas lege
causae eshte Wolff ( Volf) I cili thekson se gjykatesi gjerman duhet ta cilesoje te
drejten e huaj ashtu sic ajo cilesohet sipas asaj te drejte , ngase ne ate menyre
pamundesohet aplikimi I se drejtes se huaj qe do te ishte ne kundershtim me
frymen e asaj te drejte.
Mirpo, , perkrahje te gjere ka fituar cilesimi sipas lex causae tek I ashtuquajturi
cilesimi I shkallezuar ose cilesimi I shkalles s dyt(stufenqualifikation).
Sipas ktij lloji t cilsimit(sipas ksaj teorie) do here gjat interpretimit t norms s
kolizionit,do here si piknisje shrben e drejta e gjykats para s cils shtrohet shtja lex
fori(shkalla-faza e pare),kurse te shkalla(faza) e dyt,n qoft se duhet t aplikohet e drejta e
huaj,si e drejt kompetente,ather interpretimi I saj bhet sipas nocioneve(kuptimeve) t
prmbajtura n lex causae.
Ktu,n rradh t pare mendohet n normat materiale(substanciale) sipas lex
causae,por,merren parasysh edhe normat e kolizionit n qoft se duhet t aplikohet
institute I ridrgimit(renvoi).
N kt rast,konsiderohet se nocionet(kuptimet) e t drejts kompetente t verifikuar
duhet kuptuar sipas sistemit t asaj t drejte e , jo sipas lex fori ose ndryshe thn
cilsimi bhet sipas t drejts q aplikohet.
Cilsimi sipas kuptimeve autonome
Kshtu,pr shembull,n planin ndrkombtar lidhur me t drejtat e autorit sht evituar
cilsimi gjat lidhjes s Konvents s Bernit pr mbrojtjen e veprave letrare dhe artistike
e vitit 1886, ku sht prkufizuar kuptimi autonom I shtetit t prejardhjes s veprs.
N qoft se nuk ka mundsi q t krijohen kuptimet autonome prmes konventave
ndrkombtare ather Rabel propozon q gjykatat vet ta krijojn prmes
hulumtimeve krahasuese(comparative).
Zgjidhja e till m s teprmi do tu prgjigjej detyrave t internacionalizimit t s Drejts
ndrkombtare private dhe,mund t ket ndikim m t madh n parashikimet e aplikimit t s
drejts dhe zgjidhjes prfundimtare t rasteve edhe,ather kur palt nuk dine q n fillim se
n cilin shtet do t shqyrtohet rasti I tyre dhe cila e drejt do t aplikohet.
Cilsimi sipas kuptimeve autonome kritikohet nga aspekti I pamundsis s aplikimit n
praktik.
Theksohet se n kt mnyr me t vrtet zgjidhet,problemi I cilsimit n trsi
por,me kusht q kuptimet autonome m pare t ekzistojn n marrveshjet
ndrkombtare.
N kushtet bashkkohore,megjithat rrall zgjidhet cilsimi n kt mnyr ,ngase jan
t pakta konventat ndrkombtare q e kan unifikuar kt materie.
N rastin kur gjykatat kuptimet autonome duhet tI krijojn vet gjat hulumtimeve
comparative (krahasuese),problem I cilsimit nuk sht zgjidhur,kshtu q krijohet
pasiguri juridike,pr arsye se hulumtimet comparative jan t prshtatshme pr tI
zbuluar dallimet n mes t t drejtave nacionale,por vshtir se mund t harmonizohen.
Gjat aplikimit t zgjidhjeve autonome propozon edhe nj fakt t ri udhrrfyes,respektivisht
gjat fazes s cilsimit t krkohen zgjidhjet q jan n pajtim me parimet e Karts s OKB-s.
Prve qndrimeve t theksuara m sipr pr cilsimin,ekziston edhe mendimi sipas t
cilit cilsimi konsiderohet si interpretim I normave t kolizionit dhe nuk propozohet nj
ligj I vetm sipas t cilit do t bhet interpretimi,por gjykatsit I lejohet zbatimi n
mnyr alternative prej rasti n rast t prcaktohet pr cilsimin
sipas lex fori,lex causae,lex rei sitae,cilsimit sipas kuptimeve autonome ose sipas
ndonj ligji tjetr,varsisht nga situate faktike se lidhur me ciln problematik shtrohet
shtja e cilsimit.
Cilsimet sipas metods s shkallzimit
Themelues I Teoris s cilsimit t shkallzuar sht Schnitizer (Shnitzer).
Sipas ksaj teorie dispozitat materiale dhe t kolizionit duhet t interpretohen dhe t
cilsohen do here sipas atij sistemi juridik q I takojn.N kt rast dalllohen dy shkall
t cilsimit:
Cilsimi I shkalls s pare,respektivisht supsumimi (nnvnia) e situatave
juridike(marrdhnieve konkrete) nn normn e kolizionit t s drejts fillestare(para s
cils shtrohet shtja) bhet sipas lex fori.
Her-her paraqitet nevoja q t veprohet n mnyr m elastike,kshtu q vjen deri te
nj lloj I prshtatjes n baza comparative(krahasuese).
Cilsimi I shkalls s dyt vjen n shprehje pasi norma e kolizionit para s cils shtrohet shtja
drgon deri tek aplikimi I t drejts kompetente,dhe sipas asaj t drejte bhet edhe cilsimi.N
kt rast ,shtrohet shtja e ridrgimit(renvoi) te cilsimi.
Kjo zgjidhje sht krejtsisht e natyrshme dhe logjike ngase pasi lshohet lma e
aplikimit t drejts para s cils shtrohet shtja,funksioni I asaj t drejte pushon,dhe t
gjitha shtjet e tjera q shtrohet m von duhet t zgjidhen sipas t drejts
kompetente .
N kt rast,dallohen 2 situata.
46 Cilsimi n t drejtn krahasimore t kodifikuar
N praktikn e Republiks s Kosovs e po ashtu edhe t Republiks s Maqedonis
mbisundon qndrimi sipas t cilit cilsimi duhet t bhet lex fori.
Jemi t mendimit se lex fori duhet t aplikohet n mnyr elastike q t mund t
prmbushen detyrat dhe krkesat specifike t s Drejts ndrkombtare private dhe
duhet t aplikohet cilsimi autonom n ato raste ku ekzistojn kuptime autonome q
jan t parapara me marrveshjet ndrkombtare.N traktatet bilateral aplikohet
cilsimi sipas legis causae.
Kshtu,pr shembull,n traktatin pr ndihmn juridike me Hungarin t vitit 1968,n
nenin 43,alineja 3 parashihet se shtja se a ka pasur testatori vendbanim ose
vendqndrim n nj vend t caktuar vlersohet sipas ligjit t atij vendi.
47 N kodifikimet e fundit t s Drejts ndrkombtare private aplikohet cilsimi sipas lex fori
ose lex causae.
Kshtu,pr shembull,n nenin 3 t Ligjit Rumun pr t Drejtn ndrkombtare private
parashihet n qoft se prcaktimi I t drejts kompetente varet nga cilsimi q duhet t bhet
pr institutin juridik I parapar n t Drejtn Rumune.
Gjithashtu,neni 12 pika 1 e Kodit civil Spanjoll parasheh se cilsimi pr shkak t aplikimit
t normave t kolizionit do here bhet sipas t drejts spanjolle.
48 Pra,edhe sipas Ligjit Rumun edhe sipas Ligjit Austriak dhe Ligjit Italian per te Drejten
Nderkombetare Private cilesimi behet sipas lex causae .
Paragrafi 3 I Ligjit Austriak per te Drejten Nderkombetare Private parasheh se
ne qofte se eshte kompetente e drejta e huaj duhet te aplikohet sipas
kuptimeve juridike te sistemit qe I takon.
Kurse neni 15 I Ligjit Italian per te Drejten Nderkombetare Private parasheh se
ligji I huaj aplikohet sipas kritereve te veta te interpretimit dhe aplikimit ne
kohe.