Candra Sengkala, Bratakesawa

Beranda Bahasa dan Budaya Kamus dan Leksikon
Cndrasangkala, Bratakesawa, 1928, #610

Katalog : Katrangan Cndrasangkala, Bratakesawa, 1928, #610
Sambung : -
Katrangan Cndrasangkala
Karanganipun Radn Bratakesawa
Bale Pustaka, Wltprdhn
--- [1] ---
Katrangan Cndrasangkala
Karanganipun Radn Bratakesawa
Bale Pustaka, Wltprdhn, 1928
--- [2] ---
Wwnangipun pangarang sinngkr, miturut bab 11 anggr ingkang kapacak ing stat sblad, 1912 No. 600.
--- [3] ---
Ccala
Awit saking pambukanipun ingkang nganggit srat: Katrangan Cndrasangkala punika, Bale Pustaka amwahi katrangan
sawatawis. Sarhning jaman samangke prlu sangt wontn srat ingkang kados makatn, sanajan srat:
Cndrasangkala, sansipun ugi sampun wontn, nanging sajatosipun drng anykapi tumrap kabtahanipun para
ingkang sami badhe kapengin ngangge utawi ngcakakn pandamling Cndrasangkala (sangkalan). Jalaran kajawi
kckakn, bab tgsing tmbung-tmbung ingkang kdah dipun suraos taksih kathah ingkang cawuh, andadosakn
sling srpipun para ingkang sami ngangge. Mila srat: Katrangan Cndrasangkala punika lajng kawdalakn dening
Bale Pustaka, ing pangangkah sagda anykapi ing kaprluan.
Kajawi punika, sadaya isinipun srat: Katrangan Cndrasangkala wau, dados ttangglanipun ingkang nganggit piyambak,
dene Bale Pustaka botn tumut-tumut, namung lugu ngdalakn kemawon murih lajng sumbar saha salajngipun
amigunanana ing akathah.
Bale Pustaka.
--- [4] ---
Pambuka
Panganggit kula srat punika krp kawkn ing manah, dening kiranging kawruh kula, amila raosing manah kula tansah
rangu-rangu, bokbilih badhe nampni panacad, amargi saking kathahing kuciwanipun.
Kula ngrumaosi, bilih ingkang sayogi nrangakn bab Cndrasangkala punika pancnipun dede tiyang sakula, kdah
ingkang mumpuni dhatng kasusastran Jawi sarta kathah kawruhipun, amargi Cndrasangkala punika dede karanganipun
sok tiyanga, karanganipun sarjana ing jaman kina. Dados ingkang sayogi ngudhari utawi nrangakn, apsipun inggih
ingkang sampun pants sinbut sarjana, kados ta: Panjnnganipun swargi Radn Ngabi Rnggawarsita, Mas Ngabi
Prajapustaka, sasaminipun. Ingkang punika manawi kula kalokakn cumanthaka botn sumrp ing dhiri, punika sampun
lrs kemawon, sarta sadaya panacad tumrap kalpatanipun pangarang kula srat punika inggih badhe kula tampni
tangan kalih kanthi ngaturakn gnging panuwun.
Nalika karangan punika drng rampung panyrat kula, sampun kula tawkakn dhatng Bale Pustaka, dhawuhipun kapu
rih
--- 5 ---
gintunakn. Sarta kala samantn lajng dados rmbag wontn ing srat kabar Sdyatama, ing ngriku katawis manawi
dipun gatosakn ing akathah, malah panjnnganipun Dr. R. Ng. Purbacaraka inggih tumut ngajng-ajng babaranipun
karangan kula bab Cndrasangkala punika, (mirsanana Sdyatama 1927 ngka 96). Ingkang makatn wau botn
andadosakn mongkoging manah kula, malah saya langkung kuwatos, dening badhe kawiyak cacad-cacadipun punika
wau.
Ananging sarhning sampun klajng dados rmbag lan dados pangajng-ajng, punapadene kula sampun kalajng
matur dhatng Bale Pustaka, botn prayogi sangt manawi ngantos cidra, pramila manah kula ingkang tansah rangu-rangu
lan kuwatos wau kula pksa kdah ngrampungakn karangan kula punika, sarta kula aturakn dhatng Bale Pustaka,
supados dipun umumakn. Panglipuring manah kula ingkang tansah rangu-rangu wau namung ngngti ungl-unglan,
Kategori
Agama dan Kepercayaan
Arsip dan Sejarah
Bahasa dan Budaya
Kisah, Cerita dan Kronikal
Koran, Majalah dan Jurnal
Referensi
Huruf Jawa
Lambang Fonetis
Penanggalan Jawa
Singkatan dan Akronim
Skip to content
Skip to main navigation
Skip to first column
Skip to second column

Sastra Jawa
Program Digitalisasi Sastra Daerah

Beranda Katalog Koleksi Leksikon Telusuri
converted by Web2PDFConvert.com
botn wontn kawontnan ingkang tanpa cacad.
Wiwiting pangarang wontn ing kitha Maglang, wawu 1857, rampungipun wontn ing kitha Kadhiri, Jimmakir 1858.
Katandhan: Bratakesawa
--- [6] ---
Katranganing Ckakan
H. B. = Sampeyan Dalm Ingkang Sinuhun Kangjng Sultan Amngkubuwana.
K. = Tmbung krama.
K. I. = Tmbung krama inggil.
K. N. = Tmbung krama ngoko.
M. N. = Kangjng Gusti Pangeran Adipati Harya Mangkunagara.
N. = Tmbung ngoko.
P. B. = Sampeyan Dalm Ingkang Sinuhun Kangjng Susuhunan Pakubuwana.
P. R. = Srat Pustaka Raja, Rnggawarsitan.
R. = Tuwan T. Roorda (Bausastra Roorda).
R. W. = Radn Ngabi Rnggawarsita.
Skr. = Tmbung Sangskrit.
V. A. = Polk Almnak, Bale Pustaka.
W. = Tuwan C. F. Winter Sr. (Bausastra Winter).
--- [7] ---
I Ssorah Bab Sangkalan
Tiyang Jawi punika kathah ingkang rmn daml sangkalan, kados ta kasrat wontn ing gapuraning pemahan utawi
kuburan, sanginggile korining griya utawi cungkup, sapanunggilanipun. Punapadene srat-srat waosan Jawi, mh sadaya
wontn titi mngsa ing panyratipun, mawi sangkalan.
Sangkalan ugi kawastanan Cndrasangkala, punika pngtan etanging taun mawi ukara utawi ungl-unglan, botn mawi
angka. Prlunipun dipun pngti mawi ukara punika supados gampil anggnipun ngngt-ngt, sarta botn sagd ewah.
Awit manawi ewah sakdhik kemawon, lajng santun suraos, sarta lajng kraos nyngklngipun, tmah katawis ewahipun
wau. Kados ta adgipun kraton ing Dmak: gni mati siniram ing janmi = 1403 (mirsanana Ariwara kaca 36), dados: gni
murub siniram ing wong = 1433 (mirsanana Pakm Sastra Miruda, Budi Utama, Juli 1923). Punika lajng kraos kemawon
ewahipun tmbung mati dados murub, utawi
--- 8 ---
kosok wangsulipun: murub dados mati. Beda kalihan pngtan etanging taun mawi angka, angl anggnipun ngngt-
ngt, sarta manawi ewah botn katawis bilih botn dipun cocokakn.
Sangkalan punika wujud ukara utawi ungl-unglan: kalmpakipun tmbung-tmbung ingkang anggadhahi watak wicalan,
miturut ing kawontnanipun. Manawi kalrsan pamilihipun tmbung-tmbung sarta pangtrapipun: mranani sayktos.
Liripun, suraosing ungl-unglan wau sagd mencok kalihan ingkang dipun pngti. Tarkadhang suraosipun sagd awarni
pangajng-ajng, pamuji, pangalmbana, panggunggung, panalangsa, manuhara, kumingsun, kumaluhur, sapiturutipun,
mawi-mawi ingkang dipun pngti tuwin kajngipun ingkang daml pngtan. Ing pangraos ngantos botn badhe kewran
ngdalakn sakrntging manah kawrat ing sangkalan wau. Ananging inggih wontn ingkang daml sangkalan suraosipun
botn mencok kalihan ingkang dipun sangkalani, malah wontn ingkang tanpa tgs, liripun, kalmpaking tmbung-
tmbung wau botn mujudakn ukara. Punika bokmanawi saking kirang prigl sarta kirang tlatos pamilihipun tmbung-
tmbung.
--- 9 ---
Sangkalan ingkang suraosipun sagd mencok kalihan ingkang dipun sangkalani punika kados ta:
Kaya wulan putri iku = 1313, ingkang pinanggih ing pasareyanipun putri Cmpa Darawati ing Trawulan. (V.A. Jawi 1920 kaca
390).
Rupa sirna rtuning bumi = 1601, kacpng sarta pjahipun Trunajaya. (Sajarah Kraton, kapthik ing Pramanasidhi kaca
45).
Surud sinare magiri tunggil = 1750, surud dalm ingkang Sinuhun Kangjng Susuhunan PB V sarng sataun kalihan
Ingkang Sinuhun Kangjng Sultan HB IV sami sumare ing Astana Imagiri. (Sajarah Kraton, kapthik ing Pramanasidhi kaca
48).
Rahsaning maharsi winulang nng sunu = 1776, titimngsa sratipun Kangjng Gusti Pangeran Adipati Arya M.N. IV
dhatng tuwan Filip, guru Kwik Skhul ing Surakarta. (Ibr-ibr kaca 33).
Atmaja Hyang Girinata mulang mring pungwaga
[1]
mantri = 1791, titimngsa Srat Nayakawara anggitan dalm M.N. IV.
(Nayakawara).
Iku Rnggawarsita niyata = 1791, janma trus kaswarng jagad = 1791, titimngsa Srat Hidayat Jati, anggita nipun
--- 10 ---
wargi Radn Ngabi Rnggawarsita. (Hidayat Jati wdalan toko buku M. Tanojo).
Sangsaya luhur salira sang Aji = 1805, panmbramanipun Kangjng Gusti Pangeran Adipati Arya M.N. IV konjuk Sampeyan
dalm Ingkang Sinuhun Kangjng Susuhunan P.B. IX. (Panmbrama kaca 16, wdalan toko buku Albert Rusche).
Muji dadya angsthi Sang Prabu = 1847, titimngsa srat atur wangsulanipun Kangjng Pangeran Arya Kusumayuda,
konjuk Sampeyan dalm Ingkang Sinuhun Kangjng Susuhunan P.B. X. (Darmakandha ngka 42 taun VII).
Tuwin sans-sansipun.
--- [11] ---
II Srat Ingkang Nrangakn Bab Sangkalan
Sasumrp kula, dumugi wkdal pangarang kula srat punika (1927), kathahipun srat ingkang nrangakn bab sangkalan
ingkang sampun kacap wontn tiga, miturut uruting taun ing pambabaripun kados ing ngandhap punika.
1. Srat: Skar-skaran, utawi: Bloemlezing, anggitan dalm suwargi Kangjng Gusti Pangeran Adipati Arya Mangkunagara
IV, kawdalakn dening: Ki Padmasusastra. (Wdalan toko buku Albert Rusche - Solo, cap-capan kaping kalih 1919).
2. Srat: Cndrasangkala, kawdalakn dening: Ki Padmasusastra, botn kapratelakakn ingkang nganggit. (Wdalan toko
buku Tan Khoen Swie - Kdiri, cap-capan kapisan, 1922).
3. Srat: Sngkalan Lamba lan Mmt, kacariyosakn asli tilaranipun swargi Radn Ngabi Rnggawarsita, kawdalakn
dening K.M. Sasrasumarta. (Wdalan toko buku Mardi-Moelio - Djokja, cap-capan kapisan, 1855 taun Jawi = 1925 taun
Walandi).
--- 12 ---
Miturut katranganipun tuwan Tan Khoen Swie dhatng kula, Srat Cndrasangkala ingkang dipun wdalakn punika rumiyin
ingkang ngcap firma Vogel van der Heijde - Solo, tuwan Tan Khoen Swie nampni kupiya saking Ki Padmasusastra
sampun awujud srat cap-capan, mligi nama Srat Cndrasangkala, dados langkung spuh punika tinimbang Srat Skar-
skaran. Katrangan punika kados inggih lrs, katitik saking kasusastranipun Srat Cndrasangkala wau kina sangt,
sajakipun katdhak sungging kemawon, drng dipun ewahi Ki Padmasusastra, manawi Srat Skar-skaran,
kasusastranipun sampun dipun ewahi.
Dene miturut Srat Tmbung Bcik (Belletrie) anggitanipun Ki Padmasusastra, kaca 37, Srat Cndrasangkala punika
karanganipun Radn Ngabi Rnggawarsita, dede anggitan dalm M.N. IV, nanging wontn ing Srat Skar-skaran botn
kapratelakakn, dados lajng kakintn karangan dalm M.N. IV.
Mnggah srat warni tiga wau isinipun prasasat sami kemawon, malah botn lpat manawi kawastanan srat ingkang
kawdalakn kantun-kantun punika asli mthik saking srat ingkang sampun kawdalakn langkung rumiyin. Katawisipun
sangt manawi uwitipun namung satunggal, bab anggnipun ngsi
--- 13 ---
tmbung-tmbung, manawi lpat inggih lpat sadaya. Kados ta tmbung: margana, srat tiga pisan anggnipun ngsi:
angin nng dalan. Mngka lrsipun: panah N. jmparing K. (Mirsanana Bausastra Winter kaca 438, Bausastra Roorda 2e
kaca 486).
Dene isinipun srat warni tiga wau namung pratelan tmbung-tmbung sawatawis ingkang sami anggadhahi watak
wicalan 1, 2, 3, sapiturutipun dumugi 0. Dados dumugi samangke drng wontn srat ingkang nrangakn patrapipun
daml sangkalan, kados ta bab lampahing pangetang, bab pamilih sarta pangrimbagipun tmbung-tmbung, sapiturutipun,
punapadene katrangan sababipun tmbung-tmbung wau anggadhahi watak wicalan samantn. Mngka manawi drng
sumrp pathokan utawi katrangan wau, sanajan sampun maos utawi apal srat warni tiga punika, ing pangintn inggih
mksa drng sagd daml sangkalan ingkang pni, jalaran kirang prigl pamilih sarta pangrimbagipun tmbung.
Punapadene inggih drng sagd ngsi sangkalan ingkang dakik-dakik, dening tmbung-tmbungipun botn kalbt ing
srat warni tiga wau.
Ing wkdal samangke ugi wontn ingkang sagd daml sangkalan luws sarta pni, punika angsalipun kawruh namung
saking nnitni sarta maos srat-srat ingkang kathah sangkalanipun, [sangkalanipu...]
--- 14 ---
[...n,] kados ta Pustakaraja. Ananging trkadhang sampun maos sangkalan warni-warni punika namung bathi sugih
tmbung kemawon, inggih mksa drng ngrtos asalipun tmbung-tmbung ingkang kangge sangkalan wau karimbag
saking tmbung punapa, punapadene sababipun tmbung-tmbung wau gadhah watak wicalan samantn kados pundi.
Dados namung guru apal, kados lare skolah ngapalakn piwulang nglmu bumi tanpa: kar. Mila inggih asring klinta-klintu
panganggenipun.
Jalaran saking punika, kados wontn prlunipun kula ngarang srat punika: ingkang nrangakn prakawis wau, inggih
namung sagaduging pamanggih kula. Sayktosipun botn mantra-mantra sampurna, kapara kathah kuciwanipun, namung
lowung: kenginga kangge ular-ular tumrap ingkang kaparng anggatosakn bab sangkalan. Sampurnanipun kula
sumanggakakn para nupiksa.
--- [15] ---
III Tgsipun Tmbung Sangkala Sarta Cndrasangkala
Miturut cariyos Jawi, Sangkala (sngkala) utawi Jaka Sangkala, punika asmanipun Aji Saka kala taksih timur, putranipun
Bathara Anggajali inggih mpu Anggajali, inggih Prabu Iwaksa, ratu ing nagari Surati, tlatah Hindhu.
Nalika Jaka Sangkala anggntosi ingkang rama jumnng ratu ing nagari Surati: jjuluk Prabu Isaka, inggih Prabu Saka,
inggih Aji Saka. Sarng kandhih ing mngsah, lajng mrtapa dhatng tanah Jawi, sarta jjuluk mpu Sangkala. Wiwitipun
ngancik ing tanah Jawi wau dipun pngti ing taun etang 1, tinngran ing ungl-unglan: kunir awuk tanpa dalu, utawi:
jbug awuk. (Ingkang mengti mawi ungl-unglan punika kados dede mpu Sangkala piyambak, sayktosipun ingkang
nganggit cariyos wau).
Sasampunipun mpu Sangkala mncarakn warni-warni kagunan, punapadene kawruh bab pangetanging taun, dhatng
ttiyang ingkang sami ddunung ing tanah Jawi, lajng kondur dhatng tanah Hindhu.
Aji Saka punika kacariyos yuswanipun panjang, jalaran ngunjuk [ngu...]
--- 16 ---
[...njuk] Tirtamarta Kamandhalu, milanipun sarng sampun antawis pintn-pintn abad, lajng ng-Jawi malih, inggih
punika ingkang assilih mpu Widayaka inggih Prabu Widayaka.
Dene taun iyasanipun mpu Sangkala punika ing wusananipun lajng dados warni kalih, inggih punika taun Surya
Sangkala, pangetangipun miturut lampahing surya utawi srngenge, kalihan taun Cndrasangkala, pangetangipun miturut
lampahing candra utawi rmbulan.
Taun Surya Sangkala punika ingkang klimrah sami dipun angge dening ttiyang Jawi ing jaman kina dumugi jaman
Majapait akir. Sarng jaman Dmak: kathah tiyang Jawi ingkang sami ngangge taun Ngarab etang Hijrah, dene taun Ngarab
wau taun rmbulan. Sarng jaman Mataram: Sampeyan dalm Ingkang Sinuhun Kangjng Sultan Agung, karsa
angumumakn etangan taun rmbulan, ananging pangetangipun botn kawiwitan saking Hijrah Nabi, kawiwitan saking
pangjawinipun mpu Sangkala sapisan, milanipun dipun wastani taun Cndrasangkala, tgsipun, taun candra utawi
rmbulan, kaetang wiwit pangjawinipun mpu Sangkala. Taun Cndrasangkala punika inggih taun Jawi samangke
punika.
Sarhning pngt-pngtan kina punika sadaya sami mawi titi mngsa etangan taun Surya Sangkala, amila lajng dipun
ba ngun: [ng...]
--- 17 ---
[...un:] ipun rangkpi etangan taun Cndrasangkala. Kaparnging karsa dalm ingkang makatn wau nuju taun Surya
Sangkala 1509, kaetang mawi etangan taun Cndrasangkala kapanggih ing petang 1555 nuju taun Alip. Sataunipun malih:
taun Ehe, ngka 1556, makatn sapiturutipun, dados angkaning taun Jawi samangke punika. (Cariyos punika pthikan
saking Srat Paramayoga sarta Pustakaraja Purwa, karanganipun Radn Ngabi Rnggawarsita)
[2]
Mnggah tmbung: Candra: ingkang atgs rmbulan punika ing salajngipun ewah dados: Candra. Taun Cndrasangkala
ewah dados Cndrasangkala, mngka tmbung Cndrasangkala punika gadhah tgs sans. (Mirsanana ing ngandhap).
Dene miturut pamanggihipun para sagd bngsa Eropah makatn:
Pamanggihipun Paduka Tuwan Dr. Hazeu, kasbut ing Srat Pararaton Basa Jawi jilid I kaca 14, kula turun kados ing
ngandhap punika:
--- 18 ---
Miturut pangandikanipun Dr. Hazeu, tmbung sangkala utawi sngkala asalipun saking tmbung Sangskrit: akakala
ingkang ugi taksih kangge ing Jawi kina, tgsipun petangan mngsa miturut aka, inggih punika ingkang dipun wastani
dening tiyang Jawi: Aji Saka, wiwitipun kala taun Walandi 78, (taun Jawi angka 1).
Ing Bausastra Roorda anggnipun nrangakn kados ing ngandhap punika:
Saka, I ... Aji Saka = namaning Ratu ingkang kasbut ing Babad Jawi sarta ingkang kacariyosakn, bilih sadhatngipun ing
tanah Jawi (ing taun Ngisa 78) andaml tatanipun bngsa Jawi rumiyin piyambak, punapadene amulangakn etanganing
taun. (Skr. aka = namaning Ratu ingkang jumnngipun pinngtan mawi taun 1, sarta namanipun petanganing taun
punika). II ...
Kala, I K. N. = wktu. Tuwin kramanipun: dhk. Ugi kramanipun: Kalika. Ugi K.N. tumrap: kala ing jaman kuna = 0 kina. (Skr,
kala). Kacundhukna kalihan: nalika ... II. III. IV. V ... (Lan mirsanana Bausastra R.: kalika. (Bratakesawa).
--- 19 ---
Isaka = taun ingkang dipun wujudi ttmbungan (Jawi Kina: i = ing, + Skr. aka = petangan taunipun Prabu Saka).
Kacundhukna kalihan: Sngkala.
Miturut pamanggihipun Dr. Hazeu sarta katrangan ing Bausastra Roorda ing nginggil punika, dados tmbung: Sangkala,
sarta: Isaka, dipun tgsi nama tiyang (eigennaam) = Jaka Sangkala, mpu Sangkala, Prabu Isaka, kados ingkang
pinanggih ing srat-srat Jawi, punika kirang lrs, utawi ewah saking lugunipun. Awit luguning nama: Saka (aka).
Panganggenipun Tmbung Sangkala
Dene panganggenipun tmbung sangkala ingkang klimrah samangke punika makatn:
1. Dipun anggp namaning tiyang (eigennaam) = Jaka Sangkala, mpu Sangkala, kasbut nginggil.
2. (a). Sangkala utawi Sangkalan, tgsipun:
1. Etanging taun utawi wicalaning taun, ingkang limrah ing panyratipun mawi angka.
2. Ungl-unglan ingkang anggadhahi tgs: etanging taun utawi wicalaning taun, kados ta:
Ingkang daml nama mpu Ramadi, kala taun Jawi anglrsi
--- 20 ---
Sangkala 152, (mirsanana pratelan dhapuring dhuwung, karangan F. L. Winter).
Wondene Sangkalanipun taun Jawi punika, kaetang awit tanah Jawi dipun dunungi manungsa, (mirsanana Pustakaraja
Purwa I kaca 1, karangan Radn Ngabi Rnggawarsita).
Taun Je Sangkalanira: mangkat lunga ngsthi siwi = 1800, mirsanana panmbrama kaca 8, anggitan M.N. IV).
Kula badhe nyuwun pitakn bab sangkalan malih ... . Inggih kados kala kula matur sangkalaning Panggung Sanggabuwana
(mirsanana Ariwara kaca 33 karangan Ki Padmasusastra).
Ing salah satunggiling gapura ing karamean wontn ungl-unglan sangkala: ngsthi tusthaning manggala nata ... . Kula
nyuwun priksa dhatng Dr. Hazeu mnggah tgsipun tmbung tustha, sarta bab suraosipun sangkalan wau. (Mirsanana
Pararaton Jawi I kaca 13, dening: Radn Mas Mangkudimja).
Lan sans-sansipun.
(b). Sinangkalan utawi dipun sangkalani (dn sangkalani, tumrap ing tmbang), tgsipun: etanging taun utawi wicalaning
taun wau: dipun pengti utawi dipun tngri, mawi ngka utawi mawi ungl-unglan. Kados ta:
Enjingipun tanggal kaping: 1, wulan Dulkangidah, masjid kaadgakn, [kaa...]
--- 21 ---
[...dgakn,] sinangkalan: 1428, (mirsanana bab Tanah Jawi I kaca 48, karangan Meinsma).
Taun Alip dn sangkalani: trus sabda pandhitng rat = 1779, (mirsanana Salokantara karangan M.N. IV).
Wulan Sapar taun Alip, angkanipun warsa, mawi sinangkalan: satata trus pujinira Pangran Adipati = 1795, (mirsanana
Panmbrama kaca 4, karangan M.N. IV).
Warsa Jimmakir Sancaya, sinngkalan: nmbah muluk ngsthi Aji = 1802 (mirsanana Sopanalaya kaca 4, karangan Radn
Ngabi Rnggawarsita).
Lan sans-sansipun.
Manawi ngengti pamanggihipun Dr. Hazeu, asalipun tmbung sangkala punika saking aka + kala, lrsipun, ingkang
kenging dipun tmbungakn: sangkalan, sinangkalan, dn sangkalani, punika kdah namung tumrap taun Saka (Saka)
kemawon. Ananging ing sapunika botn makatn, sanajan ungl-unglan pengtan etanging taun Hijrah utawi Ngisa,
inggih dipun wastani sangkalan, anggnipun nmbungakn inggih sinngkalan utawi dn sangkalani. Ingkang makatn
wau sayktosipun klantur, ananging sampun cocog kalihan anggnipun ngsi ing Bausastra Roorda, makatn:
--- 22 ---
Sangkala, K.N. 1 = etangan mngsa, etangan taun, etangan taun ingkang dipun wujudakn mawi ttmbungan. (Skr.
sangkala = petangan) ... . 2. 3 ... . - Sinngkalan = ing taun ...
Ingkang dados pamanahan kula, dene katrangan warni kalih ing nginggil punika wau tka beda. Ingkang lrs punapa
tmbung: sangkala: punika asal saking Skr. akakala (Hazeu), punapa saking Skr. sangkala (Roorda). Punapa tmbung Skr.
aka + kala wau dadosipun camboran: sangkala. Punapa jangkpipun: sangkala akakala. Punika kula botn mangrtos.
Dene manawi sangkala wau asalipun saking akakala, anggnipun ngsi ing Bausastra wau ingkang tamtu namung
miturut tgs ingkang sampun klimrah dipun angge, mila botn mawi katrangan kdah namung tumrap taun Saka (aka)
kemawon. Saminipun anggnipun ngsi tmbung katuranggan ing Bausastra wau, ingkang ugi katumrapakn sawung,
prkutut, sapanunggilanipun, botn namung tumrap kapal kemawon. (Mirsanana Bausastra R. Turngga).
Panganggenipun Tmbung Cndrasangkala
Dene panganggenipun tmbung Cndrasangkala ingkang kalimrah samangke punika makatn: [m...]
--- 23 ---
[...akatn:]
1. Dados namaning etangan taun, saking ewahing pakcapan: Cndrasangkala, taun Cndrasangkala = taun Jawi
samangke punika, kados ingkang sampun kacariyosakn ing ngajng. Ing srat Pustakaraja, sadaya titi mngsa mawi taun
warni kalih: taun Suryasangkala, kalihan taun Cndrasangkala. Makatn ugi srat-srat Jawi sansipun ingkang
nybutakn etangan taun, ingkang tamtu mawi katrangakn: taun Suryasangkala, punapa taun Cndrasangkala, kados ta
Srat Pakm Sastra Miruda, sapanunggilanipun.
2. Botn saking ewahing pakcapanipun Cndrasangkala. Ingkang tamtu saking tmbung: Candra, ingkang atgs =
praceka + sangkala = etangan taun. Cndrasangkala = sangkalan 2(a) No. 2. (mirsanana ing ngajng), inggih punika
atgs: ungl-unglan ingkang anggadhahi tgs etanging taun utawi wicalaning taun, kados ta:
Kangge namaning srat. Srat Cndrasangkala (wdalan toko buku Tan Khoen Swie). Katrangan Cndrasangkala (srat
punika).
Liman, miturut ing Cndrasangkala anggadhahi watak wolu. Dene tmbung tustha ingkang ing ungl-unglan wau atgs
trustha, botn kalbt ing petangan Cndrasangkala. Ingkang [Ing...]
--- 24 ---
[...kang] kalbt ing Cndrasangkala punika ... (mirsanana Pararaton Jawi I kaca 14).
Makatn malih daml Cndrasangkala punika inggih kdah mawi suraos ingkang kajngipun cocog kalihan ingkang dipun
Cndrasangkalani. (Mirsanana Pathokaning Nykarakn, kaca 95). Lan sans-sansipun.
Ing Bausastra anggnipun ngsi tmbung Cndrasangkala wau makatn:
Sangkala, I ... (kasbut ing nginggil), Candrasngkala = panyrating etangan taun, ingkang dipun wujudi ungl-unglan,
sarana tmbung-tmbung ingkang sampun kaprah kanggenipun. - 2. 3 ... .
Miturut tgs ing Bausastra punika, dados sanajan ungl-unglan pngtan etanging taun Hijrah utawi Ngisa, inggih
kenging dipun tmbungakn: Cndrasangkala, nyandrasangkalani, dipun Cndrasangkalani.
Mnggah ingkang dipun tgsi ing Bausastra punika wau, sampun ttela dede tmbung Cndrasangkala ingkang saking
ewahipun Cndrasangkala. Sayktosipun tmbung Cndrasangkala ingkang [ing...]
--- 25 ---
[...kang] asalipun saking: candra = praceka + sangkala = etangan taun, dados: praceka etangan taun, inggih bab punika
ingkang badhe kula trangakn wontn ing srat punika.
--- [26] ---
IV Wiwitipun Wontn Anggitan Cndrasangkala
Sintn ingkang nganggit Cndrasangkala sakawit, kula botn sumrp babadipun. Ing srat kabar Budi Utama wulan Mart,
1924 ngka 28, nyariyosakn manawi Cndrasangkala punika anggitanipun Aji Saka, nanging kala taun punapa
panganggitipun botn kapratelakakn, sarta katrangan saking sansipun malih kula inggih drng sumrp.
Nganggit Cndrasangkala ingkang kula kajngakn ing ngriki: ganggit kawruh mngti etanging taun mawi ungl-unglan,
botn mawi tandha warni angka, sarta nganggit paugran ungl-unglan ingkang sami anggadhahi watak wicalan kenging
kangge sangkalan.
Ingkang kenging katamtokakn, kawruh Cndrasangkala punika umuripun sampun atusan taun, nanging ing jaman tiyang
Jawi sampun inggil kawruhipun. Awit manawi drng inggil kawruhipun, tamtu drng sagd ngetang wkdal sarta mngti.
Punapadene mngti mawi ungl-unglan punika mngku kajng: supados botn sagd ewah sarta gampil anggnipun
[ang...]
--- 27 ---
[...gnipun]
ngngt-ngt, ngiras kangge pasmon ingkang din
[3]
pngti. Manawi tiyang drng inggil kawruhipun, mngsa sagda
gadhah pamanggih ingkang makatn.
Dene tandhanipun manawi Cndrasangkala punika umuripun sampun atusan taun, ungl-unglan ingkang kangge
sangkalan punika pamndhtipun watak wicalan ingkang kathah saking tmbung Sangskrit, ingkang tiyang Jawi ing
jaman sapunika sampun sami ksupn tgsipun. Dados lajng kenging dipun dugi-dugi, bilih wiwitipun wontn kawruh
Cndrasangkala punika nalika jamanipun tiyang Jawi taksih ngrtos tmbung Sangskrit, utawi malah sawg berag-
beragipun dhatng tmbung Sangskrit, kintn-kintn salbtipun taun Saka 700 dumugi 1400. Punapa kawruh wau
wulangan saking Hindhu, punapa saking pamanggihipun tiyang Jawi piyambak sasampune pcah nalaripun, kula botn
mangrtos. Kintn kula ing Hindhu malah botn wontn kawruh mngti etanging taun mawi ungl-unglan. Dene aksara
Arab lan aksara latin punika inggih sami kenging kangge mngti wicalan (ngka), ananging botn sagd mujudakn
tmbung punapa malih mujudakn ukara ingkang sawarni pasmon, kados Cndrasangkala punika.
Dene ungl-unglan sangkalan ingkang kangge ing jaman samangke [sa...]
--- 28 ---
[...mangke] punika sampun awujud tmbung Jawi enggal, ingkang sayktosipun anggadhahi tgs piyambak. Tmbung-
tmbung wau ingkang kathah inggih asli saking tmbung Sangskrit, ananging pakcapanipun sampun kathah ingkang
ewah, nanging pamndhtipun watak wicalan taksih miturut tmbungipun Sangskrit ingkang lugu.
Dumugi jaman ingkang kantun-kantun malih, tmbung-tmbung ingkang sampun gsh pakcapanipun saking luguning
Sangskrit wau, taksih mawi dipun rimag
[4]
malih, prlunipun supados ungl-unglaning sangkalan punika mindhak
luws, sarta suraosipun sagd angmpri ingkang dipun sangkalani, malah wontn ingkang kangge sandiasma: rong
sogata warga sinuta = rnggawarsita = 1779. Dene pangrimbagipun wau botn trimah namung sapisan kemawon, wontn
ingkang kaping kalih utawi langkung, tur pangrimbagipun wau warni-warni caranipun sarta anh-anh, kados ingkang
badhe kapratelakakn ing ngandhap.
Jalaran saking punika, mila dados ruwd sangt, kathah ungl-unglan sangkalan ingkang botn sagd pinanggih
sababipun dene anggadhahi watak wicalan samantn, jalaran sampun lt tbih saking uwitipun. Punapadene kathah
tmbung ingkang anggadhahi watak kalih utawi tiga, dening warni-warni [war...]
--- 29 ---
[...ni-warni] caraning pangrimbag wau, satmah daml kodhngipun ingkang ngsi. Mngka srat ingkang nrangakn
ctha bab pathok-pathokaning sangkalan utawi cndrasangkala nama drng wontn.
--- [30] ---
V Pangrimbagipun Tmbung-tmbung ingkang Kangge Sangkalan
Pangrimbagipun tmbung-tmbung ingkang kangge sangkalan punika warni-warni, ngantos mh botn kenging dipun
pathoki, tur pangrimbagipun wau mawi cara ingkang anh-anh, ingkang umumipun para marsudi basa ing jaman
samangke botn nyondhongi. Ananging punapa kula sadaya sagd ngmohi, botn nganggp utawi ambatalakn: botn,
awit barang sampun klajng. Manawi botn nyondhongi sagd-sagdipun namung botn tumut ngangge rimbagan
ingkang sampun, sarta botn yasa malih rimbagan enggal.
Ingkang kula aturakn ngrimbag mawi cara ingkang anh-anh punika, kados pangrimbagipun tmbung mataram, dados
ksi gnda utawi ngksi gnda. Dene pangrimbagipun makatn: Mataram, dipun udhal dados: mata + ram. Mata, dipun
rimbag guru dasanama, dados: ksi, awit ksi (Skr. Aksi) punika tgsipun mripat. Utawi dipun rimbag guru karya, dados:
ngksi, awit mata punika dipun angge ningali utawi ngksi.
--- 31 ---
Ram, dipun rimbag guru wanda, dados: rum. Sasampunipun dados rum lajng dipun rimbag guru darwa, dados: gnda,
awit ingkang kanggenan rum punika gnda. Mngka sayktosipun tmbung mataram punika botn saking mata + ram,
saking tmbung Sangskrit: mantara, ingkang tgsipun: kitha, btng, santosa, (mirsanana Bausastra R.).
Pangrimbagipun tmbung mataram dados ngksi gnda punika, sanajan sami botn nyondhongi (mirsanana Pararaton
Jawi II kaca 35) ananging kula botn sagd nampik utawi ambatalakn, liripun, manawi ing srat-srat waosan Jawi
pinanggih tmbung ngksi gnda, botn kenging botn, kula kdah ngsi mataram.
Makatn ugi bab pangrimbagipun tmbung-tmbung ingkang kangge Cndrasangkala punika, ugi mawi cara ingkang
makatn wau, sarta kula inggih botn nampik utawi ambatalakn, amargi sampun klimrah dipun angge, pinanggih wontn
ing srat-srat utawi sans-sansipun. Sawangsulipun malah prlu nyumrpi pathokanipun.
Ingkang sampun kula sumrpi, pangrimbagipun tmbung-tmbung ingkang kangge Cndrasangkala punika kados ing
ngandhap punika kawontnanipun:
1. Guru Dasanama, tgsipun: manawi tgsipun sami [sa...]
--- 32 ---
[...mi] utawi mh sami, inggih kaanggp sami watakipun wicalan, kados ta: bumi, guru dasanamanipun: siti, ndhut, lbu,
sapanunggilanipun.
2. Guru Sastra, tgsipun: manawi sratanipun sami, inggih kaanggp sami watakipun wicalan, kados ta: sthi, ingkang
gadhah watak wolu, punika: sthi: ingkang saking Skr. asti = liman. Ananging ingkang limrah kangge sangkalan, sthi:
ingkang saking Skr. Isthi = cipta, sdya, raos. Makatn sasaminipun.
3. Guru Wanda, tgsipun: manawi pakcapanipun mh sami, inggih kaanggp sami watakipun wicalan, milanipun
kenging ngewahi tmbung sarana dipun suda, dipun wwahi, utawi dipun ssli, kados ta: (Ha): utawaka, dados: uta.
Waudadi, dados: dadi. Margana, dados: marga. | (Na): wani, dados: wanita. Buja, dados: bujana. Lng, dados: clng. |
(Ca): tata, dados: tinata. Guling, dados: gumuling. Makatn sasaminipun.
4. Guru Warga, tgsipun: ingkang kaanggp tunggil bngsa inggih kaanggp sami watakipun wicalan, kados ta: uta
--- 33 ---
' = lintah, dados: ujl = wlut, lan: nauti = cacing. Makatn sasaminipun.
5. Guru Karya, tgsipun: tandukipun satunggaling tmbung kaanggp sami watakipun wicalan kalihan tmbungipun wau,
kados ta: mripat, dados: mandng. Tangan, dados: nbah. Sapanunggilanipun.
6. Guru Sarana, tgsipun: namaning pirantos ingkang kangge nindakakn satunggaling tmbung (kriya), kaanggp sami
watakipun wicalan kalihan tmbungipun wau, kados ta: pncakara, dados: jmparing, tuwin bangsanipun llandhp, raos,
dados: ilat. Sasaminipun.
7. Guru Darwa, tgsipun: tmbung kahanan, kaanggp sami watakipun wicalan kalihan tmbung ingkang kadunungan
kahanan wau, kados ta: latu, dados: bntr, ujwala. Toya, dados: tawa, suci. Danawa, dados: galak. Makatn
sapanunggilanipun.
8. Guru Jarwa, tgsipun: tmbung ingkang gadhah tgs sami utawi mmpr: kalihan tmbung ingkang gadhah watak
wicalan, kaanggp sami watakipun wicalan kalihan ingkang dipun mpr wau, sanajan nyimpang saking tgsipun sajati
ingkang pancn gadhah watak, kados ta: raos, dados: raras. [ra...]
--- 34 ---
[...ras.] Rtu, dados: obah, wayang. Basu, dados: sawr. Makatn sapanunggilanipun.
Warni wolu ingkang kapratelakakn ing nginggil punika wau bakuning pangrimbag, ananging kathah tmbung ingkang
dipun rimbag ngantos kaping kalih utawi langkung, kados ta:
Utawaka, dipun rimbag guru wanda dados: uta. Lajng dipun rimbag guru warga dados: ujl, nauti.
Tri, dipun rimbag guru wanda dados: stri. Lajng dipun rimbag guru jarwa dados: rana.
Pncakara, dipun rimbag guru sarana dados: jmparing. Lajng dipun rimbag guru darwa dados: lungid. Makatn
sasaminipun.
Pamrayogi: sarhning pangrimbagipun tmbung-tmbung ingkang kangge sangkalan punika kados makatn ruwdipun,
para ingkang daml sangkalan prayogi ngngti: sampun ngantos ngangge tmbung ingkang drng klimrah utawi
ingkang sagdipun suraos rangkp. Kados ta wontn juru ngarang jaman sapunika ingkang daml sangkalan: prakara
pandhawa bratayuda, dipun tgsi taun 1852, punika upami botn wontn rangkpanipun angka, tamtu daml tidha-
tidhanipun ingkang ngsi. Awit tmbung: prakara, punika sagd saking: sikara (watak kalih), sarta inggih sagd saking:
sarkara (watak nnm).
--- 35 ---
Tmbung: brata, dipun tgsi 8 punika kintn kula mirid saking: asthabrata, ananging nama drng klimrah. Dene
tmbung: yuda, dipun tgsi 1, punika inggih drng kantnan lrs, sabab yuda punika tgsipun warni-warni, tgs
ingkang adhakan piyambak = prang (watak 3), ddaml (watak 5). Makatn pamrayogi kula. Kajawi ta manawi sdyanipun
pancn daml anh-anhan, nyumanggakakn.
--- [36] ---
VI Katrangan Sababipun Tmbung-tmbung ingkang Sami Gadhah Watak Wicalan
Manawi namung ningali pratelaning tmbung-tmbung dalah tgsipun ingkang kawrat ing Srat Cndrasangkala
kemawon, tamtu botn sagd sumrp kados pundi sababipun dene tmbung-tmbung wau sami gadhah watak wicalan,
amargi ing srat wau botn mawi katrangakn panjang, sarta anggnipun ngsi kathah ingkang lpat, liripun: sulaya
kalihan Bausastra ingkang sampun kaanggp lrs, tmbung-tmbungipun inggih kathah ingkang botn pinanggih ing
Bausastra, jalaran beda ing panyratipun. Trkadhang kalih tmbung ingkang sami gadhah watak wicalan kasrat dados
sagaris, trkadhang malih dipun slani tmbung-tmbung ingkang botn gadhah watak wicalan, prlu anjangkpakn guru
wicalaning skar.
Jalaran kathahipun ingkang pinanggih gsh wau, satmah nuwuhakn pangintn: bokmanawi anggnipun ngsi
Cndrasangkala punika namung awwaton kintn-kintn kemawon.
Ing ngandhap punika pratelan ungl-unglan sangkalan ingkang kawrat ing Srat Skar-skaran, cap-capan kaping kalih,
--- 37 ---
Cndrasangkala, cap-capan kapisan, sarta sngkalan Lamba lan Mmt, cap-capan kapisan, dalah anggnipun ngsi ugi
kula turun. Ingandhapipun tgs saking srat wau, kula wwahi tgs saking Bausastra Roorda (1901), trkadhang
manawi prlu kula wwahi malih tgs saking srat sans. Pancnipun katranganing tmbung satunggal-tunggalipun ing
Bausastra wau badhe kula turun sungging kemawon, ananging saiba anggnipun ngandhar-andhar, ing wusana lajng
namung kula pthik saprlunipun, malah satunggal-tunggaling tmbung botn kula sukani katrangan: punapa kawi, punapa
ngoko, punapa krama, kula carub kemawon. Awit pamanah kula: prlunipun ing ngriki bab tgsipun, botn bab pamilah ing
tmbung. Dene tmbung Sangskrit, sarta Jawi Kina mawi kula sukani katrangan, sarta panyrat kula mawi aksa
[5]
Jawi,
botn mawi aksara latin kados ing Bausastra. Awit manawi kula srat mawi aksara latin, kula kuwatos bokmanawi
pangcapan ing tanah Jawi ngriki kirang ppak aksaranipun. Kajawi punika, asmanipun para tuwan-tuwan ingkang
kagungan pamanggih inggih botn kula sbutakn, sadaya kula sbutakn: Roorda kemawon, mngka sayktosipun botn
sadaya pamanggihipun tuwan Roorda, mugi andadosakn kawuningan.
--- 38 ---
Skar Agng Kusumawicitra, lampah: 12
Watak Satunggal
Rupa: Rupa tmn, | warni, (Skr. rupa).
Cndra:
[6]
Wulan purnama, | praceka, | Cndra utawi Candra = rmbulan, warni, wulan. (Skr. candra = rmbulan).
Sasi: Wulan Jangkp, | rmbulan (Skr. nomin Sasi), wulan.
Nabi: Wudl, | Nabiyullah (Arab: Nabii), wudl (Skr. Naabi).
Sasa: Lintang, | bantr, kkah, lintang, singa. (Skr. Sasa = truwlu, ingkang katingal cmng ing rmbulan). Sasadara =
lintang agng, rmbulan (Skr. Sasadhara = rmbulan).
Dhara: Wtng, |
--- 39 ---
ririh, sarh, nymbah, lintang agng, babondhara, lan mirsanana: dara. | Dara = wtng (Skr. udara), paksi dara, bumbung
dara, ckakanipun: bandara. | Dara utawi dhara = asor (Skr. Adhara), prawan.
Bumi: Lmah, | siti, (Skr. Bumi = ksiti).
Buddha: Luwih, namaning mngsa satunggal, | buda = budi, wuda. | Buda utawi buddha = dintn Rbo (Skr. Budha = lintang
merkoriyus). Sang Buddha (Skr. Buddha).
Roning: Godhong, | lingga: ron = godhong (Jawi Kina: rwan). Ngronake = ngwdakn.
Mdi: Jubur, | luwih (saking: di), silit.
Iku: Buntut, | punika, buntut, (Jawi Kina: Iku).
--- 40 ---
Dara: Paksi dara, | mirsanasa
[7]
nginggil: dhara.
Janma: Uwong, | janma utawi jalma = tiyang. Anjalma = nitis. (Skr. janma = lahir).
Eka: Satunggal, wiji, tuduh, | satunggal, tunggil, (Skr. Eka). Saeka = sawiji. Ngeka = miji. Ngeka-eka = daml-daml.
Wak: Badan sapata, | awak, (kackak: wak) = badan, sarira utawi salira, (Arab: badan. Skr. Saringra).
Suta: Anak, | anak, (Skr. suta = anak jalr. Sutaa = anak stri).
Siti: Lmah wdhn, | siti, bumi (Skr. ksiti), kuwajiban. Sitija (Skr. ksitija = anakipun jalr siti. Bauma = anakipun jalr bumi,
inggih punika lintang Mars. Ing padhalangan [padhalanga...]
--- 41 ---
[...n] Dwi Pratiwi pputra Sitija utawi Bomanrakasura).
Awani: Kndl, srngenge, | lingga: wani (Jawi Kina: waani) = kawasa, purun, kndl.
Wungkulan: Wutuhan, bundran, | lingga: wungkul = wtah ingatasipun barang bundr utawi cacah, intn ingkang drng
dipun pcah.
Wulan: Rmbulan, | rmbulan, sasi, tanggal, namaning pisang.
Niyata: Ykti, | (Skr. Niyata) = nyata, stu utawi sastu, yktos, utawi sayktos. Jati, ykti.
Tunggal kabh: Watak satunggal sadaya. | (Saking: tunggal + kabh. Tmbung kabh ing ngriki namung kangge
anjangkpakn guru wicalan. Ingkang kangge sangkalan namung tmbung: tunggal). | Tunggal = tunggil, satunggal, sami,
awor.
--- 42 ---
Katrangan: 1. Candra ingkang atgs rmbulan. 2. Sasi = rmbulan. 3. Nabi = wudl. 4. Bumi = inggih bumi. 5. Mdi = silit.
6. Iku = buntut. 7. Dara = wtng. 8. Eka = satunggal. 9. Wak, utawi awak = badan. 10. Siti = inggih siti, 11. Wulan = rmbulan.
12. Tunggal = satunggal. Punika sadaya sampun trang watak satunggal, amargi atgs satunggal utawi cacahipun
namung satunggal. Ananging tumrapipun sangkalan, tmbung-tmbung wau inggih kenging dipun sambut ingkang
tgsipun sans, kados ta: candra, dipun sambut ingkang tgsipun praceka. Nabi = tiyang suci. Mdi = smdi. Iku =
punika. Sasaminipun. Dene tmbung sans-sansipun, milanipun kangge watak satunggal, makatn katranganipun:
Rupa, gadhah tgs warna, mngka tmbung condra utawi candra inggih gadhah tgs warna, punika rimbag guru jarwa.
Sasa, karimbag guru wanda saking: sasadara, tgsipun rmbulan. Utawi: sasa, punika atgs lintang, inggih punika
bangsanipun rmbulan utawi bumi (planit), dados karimbag guru warga.
Dhara, ewah ing pakcapanipun: dara (Skr. Udara)
--- 43 ---
' = wtng. Ing Bausastra W. dhara: inggih dipun tgsi: wtng. Punika inggih kalbt rimbag guru wanda.
Buddha, sagd saking budi utawi angn-angn, manungsa namung gadhah satunggal. Sagd ugi saking Skr. budha =
lintang merkoriyus, (mirsanana: sasa). Ugi sagd saking Sang Buddha, awit Sang Buddha inggih namung satunggal.
Ron, drng kpanggih sababipun. Nanging ing Bausastra R. ugi sampun nganggp watak 1.
Janma, sababipun watak satunggal, bokmanawi mndht ppiridan saking tmbung nabi ingkang ugi gadhah tgs tiyang.
Suta, bokmanawi saking Skr. janma, atgs: lahir. Anjanma, tgsipun: nitis. Lahir, nitis: punika ngwontnakn anak (suta).
Nanging kula piyambak drng marm dhatng katrangan punika.
Awani, utawi wani, ing Bausastra botn wontn tgs srngenge, dados punapa sababipun kaanggp watak satunggal
drng kasumrpan, nanging ing Bausastra R. sampun kasbut kangge sangkalan watak satunggal.
[8]
Wungkulan, saking: wungkul, tgsipun wtah:
--- 44 ---
ingatasing bundr. Bundr punika ppthaning bumi utawi rmbulan, milanipun kaanggp watak satunggal, makatn ugi
sadaya barang ingkang bundr inggih kangge watak satunggal.
Niyata, tgsipun nyata utawi ykti. Ing pamanah: ingkang ykti punika namung satunggal, manawi ingkang botn ykti:
langkung saking satunggal.
Wwahan: kajawi ingkang sampun kasbut ing nginggil, kangge sangkalan watak satunggal punika kenging dipun wwahi
malih kados ing ngandhap punika:
I. Rimbagan saking tmbung-tmbung sadaya wau, kados ta:
Janma, dados: ratu, sadasa namanipun. Punggawa. Tuwin sadaya ingkang blgr tiyang.
Bumi, dados: ndhut, lbu, sapanunggilanipun.
Rmbulan, dados: lk.
Suta, dados: sadaya dasanamanipun.
Wungkul, dados: bundr, buwng, jbug, golong, tuwin sadaya ingkang bundr.
Wani, dados: purun, sura, sudira, panggah, prajurit, sapanunggilanipun. Ugi dados: wanita.
Mdi, dados: smdi, mankung.
Sawiji, dados: wiji, tuwuh. Makatn sasaminipun.
--- 45 ---
II. Ingkang trang namung satunggal utawi kaanggp satunggal, kados ta: jagad, rat, rahayu, arja, ati, urip, (nanging: mati =
0), sapanunggilanipun.
Watak Kalih
Netra: Paningal, | mripat (Skr. netra).
Caksu:
[9]
Pasuluhan, | urnging mripat (Skr. caksus = mripat. Jawi Kina: caksuh).
Nayana: Ulat, | ulat, (Skr. nayana = mripat).
Sikara: Tangan, | lambung, tangan, bau (lngn buta), arubiru. Nikara (Skr. nikaara) = nyikara, aniaya.
Buja: Bau, namaning mngsa kalih, | bau, tangan (Skr. buja). Sang Hyang Caturbuja = abau skawan, Bathara Guru, (Skr.
Catuburja = Wisnu).
--- 46 ---
Buja ugi sami kalihan boja = pangan.
Paksa: Uwang, | R: kudu, nyaru, sja, pksa, (Skr. paksa = sisih, pinggir). | W.: pksa, kdah, bau, sdya, palajng.
Drasthi: Alis, | R.: drasthi, botn pinanggih, ingkang wontn: drsthi = alis, cidra (= dhsthi). | W.: drasthi, lan: drsthi, sami
wontnipun = alis, cidra.
Ama: Ppasu = wwri, | R.: pasu, wri. | W.: pasu, mksa.
Locana: Urang-uranging mata, | mripat (Skr. locana), pasuluhan, luh.
Carana: Athi-athi, | rrnggan, athi-athi, urang-urang mripat, wadhah (ingkang rinngga). (Skr. racanaa [ra...]
--- 47 ---
[...canaa] ' = rrnggan, utawi: curanaa = trts, patik). - Nyarana, macarana = ngrngga, ngukir.
Karna: Kuping, | kuping, singat, jjulukipun Suryaputra. (Skr. kannar = kuping, utawi Suryaputra).
Karni: Ambaning kuping, sungu, | kuping, singat.
Anbah: Tlapukan, anbak, | lingga: tbah = tbak, cngkah, tbih, gangsal nyari, tampl, klud.
Talingan: Pangrunguning kuping, | kuping (= talinga). Sandhangan taling.
Mata: Ambaning mata, | mripat, tingal, paningal, sotya.
Lentangana: Lawan tangan loro | (kalih tmbung: ln + tangana saking: tangan. Ingkang kangge sangkalan namung:
tangan, sansipun namung kangge [kang...]
--- 48 ---
[...ge] anjangkpakn guru wicalan). | Tangan, sampun jarwa = asta K.I.
Lar: Wulu suwiwi,
[10]
| lar utawi lar = wulu, suwiwi, undhak (mlar).
Anmbah: Ngabkti, | lingga: smbah sampun jarwa K.N. Nmbah = nymbah.
Suku loro: Sikil karo, | (kalih tmbung: suku + loro, kalih pisan kenging kangge sangkalan watak kalih. Dados ungl-unglan
punika pancnipun prayogi kasrat dados kalih larik). | Suku (Jawi Kina suku) = sikil, sandhangan suku, skt sn, cagak. |
Loro utawi: roro, saking: ro (Jawi Kina: rwa) = kalih.
Katrangan:
1. Netra atgs mripat, 2. Caksu
--- 49 ---
' = urnging mripat, 3. Sikara = tangan, 4. Buja = bau, 5. Drasthi utawi drsthi = alis, 6. Locana = mripat, 7. Carana = athi-athi,
8. Karna = kuping utawi singat, 9. Karni = kuping utawi singat, 10. Talingan = kuping, 11. Mata = inggih mata, 12. Tangan =
inggih tangan, 13. Lar = suwiwi, 14. Suku = sikil, 15. Loro = kalih. Punika sadaya sampun trang watak kalih, amargi atgs
kalih utawi cacahipun kalih. Mnggahing sangkalan, tmbung-tmbung wau inggih kenging dipun sambut ingkang
tgsipun sans, kados ta: sikara, dipun sambut ingkang gadhah tgs arubiru. Buja = pangan, drsthi = cidra,
sapanunggilanipun, dene tmbung sans-sansipun milanipun sami kangge watak kalih, makatn katranganipun:
Nayana, atgs ulat, saking Skr. nayana, tgsipun mripat, inggih punika sababipun kangge watak kalih. Nunggil misahipun
tmbung wau inggih taksih ctha: ulat = wulat = dlng. Mulat = andlng: mawi mripat.
Paksa, dipun tgsi: uwang, ananging ing Bausastra R. sarta W. botn wontn tgs makatn, namung ing Bausastra
[Bau...]
--- 50 ---
[...sastra] W. wontn tgs: bau, sampun tamtu inggih punika sababipun dipun angge watak kalih.
Ama, ing Cndrasangkala sarta Bausastra R. botn pinanggih tgs ingkang nyababakn watak kalih, nanging ing
Bausastra W. wontn, inggih punika tgs: mksa, kapirid saking: paksa, utawi: pksa, kasbut ing nginggil, inggih punika
sababipun tmbung: ama: wau kaangge watak kalih.
Anbah, utawi nbah, sababipun watak kalih, amargi gadhah tgs pakartining tangan, punika rimbagan guru karya.
Anmbah, utawi nmbah, inggih rimbagan guru karya saking tangan.
Wwahan: kajawi ingkang sampun kasbut ing nginggil, kangge sangkalan watak kalih punika kenging dipun wwahi malih
kados ing ngandhap punika:
I. Rimbagan saking tmbung-tmbung sadaya wau, kados ta:
Mata, dados: mandng, sapanunggilanipun. Nanging: uninga = 3, mirsanana pangrmbag ing wingking.
Tangan, dados: ngasta.
Talingan, dados: prung, myarsa, sapanunggilanipun. Nanging: karungu = 6, mirsanana pangrmbag ing wingking.
--- 51 ---
Carana, dados: rngga, dalah andhahanipun tmbung rngga.
Buja, dados: bujana. Karna, dados: karnan.
Loro, dados: karo, karoya. Lar dados: manglar. Caksu, dados: caksuh, makatn sasaminipun.
II. Ingkang trang wujud kalih utawi kaanggp wujud kalih, kados ta: pangantn, kmbar, gandhng, kanthi,
sapanunggilanipun.
Watak Tiga
Bahni: Gni pandhe, | gni, (Skr. wahni) = bahning.
Pawaka: Gni pucuking gunung, | gni (Skr. Pawaka, kackak: waka).
Siking: Gni upt, tkn, | upt, tkn.
Guna: Gni agaran, kasagdan, | gni agaran, pintr, paeka, sugih, faedah, skti, istiyar, pnthol cmthi, gana gini, tikl,
ping. (Skr. [(Skr...]
--- 52 ---
[....] guna = kalakuan, linuwih, khasil, inggih atgs: tlu). - Gunakaya = pamtu, khasil.
Dahana: Gni tanpa sangkan, | gni, (Skr. Dahana).
Triningrana: Gni tunon, gni paprangan, | (kalih tmbung: trining, saking: tri + rana. Kalih pisan kenging kangge sangkalan
watak tiga. Ungl-unglan punika pancnipun prayogi kasrat dados kalih larik). | Tri = tiga (Skr. Tri), rame (atri). Rana =
paprangan, tngahing paprangan, (Skr. lan Jawi Kina: Rana. Rananggana, ranagana, ranangga, utawi: ranongga Skr. lan
Jawi Kina: Ranaanggana), rata (binatarana), wadon, aling-aling (ckakanipun: warana).
Uta: Lintah, | lintah,
--- 53 ---
Ujl: Wlut, | wlut.
Anauti: Cacing, | R. Kasrat: nauti = cacing. | W. kasrat: nautti = cacing, nyautti.
Jatha: Gni winadhahan, siyung, | R. gimbal, siyung, bngsa buta, (Skr. jathaa = gimbal). Jathasura = namaning ratu buta.
Parijatha = namaning wit (Skr. Paarijaata). Parisajatha = pantun sawuli. | W. siyung, wadhah.
Weddha: Gni pawon, Srat Ppakm, namaning mngsa katiga, kasrat: weda = ngelmi, ppakm, wulang, dhawuh,
sidhkah, beda, lai (meda). (Skr. Weda = kagunan, kawruh).
Analagni:
[11]
Gni panas ing ati, | (kalih tmbung: anala + gni, kalih
--- 54 ---
pisan kangge sangkalan watak tiga. Ungl-unglan punika pancnipun prayogi kasrat dados kalih larik). | Anala (kackak:
nala) = gni (Skr. Anala), namaning punggawanipun Prabu Sugriwa. | Dene: nala = ati, (Skr. naala = kktg). Ckakanipun:
anala, tlng. | Gni utawi agni = gni, (Skr. Agni = gni, jjulukipun dewaning latu).
Utawaka: Gni wong manggang, | gni, (Skr. Utawaha).
Kayalena: Gni blubukan, | (kalih tmbung: kaya + lena, ananging ingkang kangge sangkalan watak tiga namung kaya.
Lena, manawi kangge sangkalan watak das). | Kaya = kados, kuwat, kakuwatan, pituwas, khasil, rosa, sugih, kauntungan,
rjki, nipkah. -
--- 55 ---
Gunakaya = pamdal, khasil. Lena utawi lina = supe, pjah, ical, srap, (Skr. Lingna). - Pralena = pjah, (Skr. Pralingna).
Puyika: Gni dilah, | R. botn pinanggih. | W. latu.
Tiga: Tlu, | tlu.
Uninga: Gni obor, | R. wruh, sumrp, priksa, ... sasaminipun. Candrasngkala kangge 3 = obor. | W. sumrp, rksa.
Katrangan: 1. Bahni, 2. Pawaka, 3. Siking, 4. Guna, 5. Dahana, 6. Anala, 7. Gni, utawi: agni, 8. Utawaka, 9. Puyika,
[12]
punika
sadaya sababipun gadhah watak tiga amargi sami atgs latu. Karimbag saking tmbung Skr. Guna, ingkang ugi atgs
wicalan [wicala...]
--- 56 ---
[...n] tiga. Ananging tmbung Skr. guna wau malah botn atgs latu. Dene ingkang atgs gni agaran punika: guna:
tmbung Kawi.
Miturut katrangan punika, dados pangrimbagipun makatn: tmbung Skr. Guna, atgs tiga, dipun rimbag guru sastra
dados: guna: tmbung Kawi, ugi kaangge watak tiga. Sarhning guna tmbung Kawi wau atgs gni agaran, lajng
karimbag guru dasanama dados bahni, pawaka, siking, sapanunggilanipun.
Sawnh ing kaol, sababipun latu punika gadhah watak tiga, makatn: nalika drng wontn punapa-punapa, taksih
suwung wangwung sonya ruri, ing ngriku wontn cahyaning Pangeran awujud latu tanpa sangkan, nama Sang Hyang
Dahanan utawi Dahana, warninipun jne abrit biru, inggih punika luluhuripun ijajil, para dewa lan manungsa, (mirsanana:
Jitabsara, lan: Pramanasidhi). Jalaran sorotipun warni tiga punika, milanipun latu dipun angge watak tiga.
Wontn kaol malih kasbut Pusaka Jawi 1925 ngka 11 kaca 178 noot: latu punika para brahmana nganggp wontn warni
tiga, inggih punika: 1. Latuning ggriya, 2. Latuning bldhg (kodrat), 3. Latuning ssaji. Wusana kula sumanggakakn para
marsudi basa, katrangan ingkang pundi ingkang dipun [dipu...]
--- 57 ---
[...n] galih langkung lrs. Mnggah tumrapipun sangkalan, tmbung-tmbung wau inggih kenging dipun sambut ingkang
tgsipun sans, kados ta: guna: dipun sambut atgs kasagdan. Nala: dipun sambut atgs manah, makatn
sasaminipun. Dene tmbung sans-sansipun, milanipun sami kaangge watak tiga, makatn katranganipun.
Trining rana dipun tgsi gni tunon utawi gni paprangan, nanging ing Bausastra botn wontn, wontnipun kalih
tmbung: tri + panambang: e, utawi: ning + rana, utawi sagd ugi karsanipun ingkang nganggit Cndrasangkala: tigang
tmbung: tri + ning, ckakanipun: bahning + rana. Sadaya sami kangge sangkalan watak tiga.
Tmbung: tri sampun trang atgs tiga. Dene tmbung: rana ing Bausastra botn pinanggih tgs latu. Sababipun
tmbung: rana: wau watak tiga, amargi gadhah tgs wadon = stri, istri, stri, Skr. stri, kapirit saking: tri (Skr. tri) atgs tiga.
Miturut Kawi Dasanama Jarwa, tmbung: stri: punika pancn saking: tri.
Uta tgsipun lintah, punika rimbagan guru wanda saking: utawaka, ingkang atgs latu.
Ujl = wlut, lan: anauti, utawi: nauti = cacing, punika sami rimbagan guru warna saking: uta.
--- 58 ---
Jatha dipun tgsi gni winadhahan utawi siyung, ing Bausastra R. botn pinanggih tgs ingkang kakintn nyababakn
tmbung wau gadhah watak tiga. Ing Bausastra W. wontn tgs wadhah, ananging: wadhah botn sagd gadhah watak
tiga. Pinanggih ing pambudi, sababipun tmbung jatha wau kangge watak tiga, kapirit saking: Trijatha, ingkang kocap ing
padhalangan putranipun putri Arya Wibisana, dados angsal dening: tri.
[13]
Wedha, utawi weda, sababipun watak tiga botn saking atgs gni pawon saking Skr. weda, tgsipun: kawruh, utawi:
kagunan, dados rimbagag
[14]
guru jarwa saking tmbung: guna.
Kayalena, ing srat Cndrasangkala dipun tgsi gni blubukan, nanging ing Bausastra botn wontn, wontnipun kalih
tmbung: kaya + lena.
Tmbung: kaya tgsipun tunggil misah kemawon kalihan tmbung: guna, kados ta sami gadhah tgs khasil, sugih, lan
sans-sansipun, punapa malih tmbung kakalih wau sagd dipun gandhng ingkang lajng namung atgs satunggal,
inggih punika: gunakaya, atgs pamdal utawi khasil,
--- 59 ---
dados sampun trang, tmbung kaya punika rimbagan guru jarwa saking guna.
[15]
Dene tmbung lena, tumrap jaman
sapunika trang botn kenging dipun angge sangkalan watak tiga, awit tgsipun: supe, pjah, ical, srap, sami watak das.
Punapa sababipun tmbung wau sumla wontn ing ngriku, kula botn andungkap, bokmanawi kemawon tmbung lena
ing ngriku saking: ln = lan, liyan, namung kangge anjangkpakn guru wicalan.
Tiga sampun trang atgs tiga.
Uninga ing Srat Cndrasangkala dipun tgsi gni obor, nanging punapa kenging dipun pitados drng kantnan. Ing
Bausastra W., botn wontn tgs makatn sarta ing Bausastra R., anggnipun ngsi obor ampang kemawon, sajak
namung kpksa nrangakn dening tmbung uninga wau sampun klimrah dipun angge sangkalan watak tiga. Adatipun
manawi ngsi tmbung, tgs-tgsipun rumiyin, lajng Cndrasangkala dhawah wingking, dados pamndhtipun watak
wicalan saking tgs-tgs wau. Beda kalihan anggnipun ngsi obor ing tmbung uninga punika, sajakipun tgs
susulan. Dene manawi tmbung uninga punika trang botn [bo...]
--- 60 ---
[...tn] atgs obor, saking pamanggih kula: sababipun tmbung wau kangge watak tiga karimbag guru jarwa saking: guna.
Guna, utawi kagunan = kawruh. Wruh, utawi wruh = uninga.
Wwahan: kajawi ingkang sampun kasbut ing nginggil kangge sangkalan watak tiga punika kenging dipun wwahi malih
rimbaganipun tmbung-tmbung sadaya wau, kados ta:
Gni, dados panas, murub, kobar, gsng, ujwala, sapanunggilanipun, nanging maltik = 0.
Rana, dados ranangga, payudan, sasaminipun.
Tri, dados stri, putri, mantri.
Nauti, dados anaut, sinaut.
Kaya, dados lir
[16]
makatn sasaminipun.
Pangrimbagipun tmbung uninga, mirsanana bab pangrmbag ing wingking.
Watak Skawan
Wedang: Banyu panas, | toya bntr saking dipun latoni (saking: we lan dang).
--- 61 ---
Sgara: Banyu ngidri jagad, | sgantn (Skr. Saagara).
Karti: Banyu sumur, | daml, pandaml (Skr. Krtti).
Suci: Banyu padasan, | rsik (Skr. Suci).
Jaladri: Banyu rawa, sgantn, | sgantn (Skr. Jaladhi).
Nadi: Banyu kali, | lpn (Skr. lan Jawi Kina: Nading), sgantn, toya ingkang wontn salbting wowohan, banyu (Skr.
Naadhi). Langkung (saking: adi). Kbon liring.
Hr: Banyu pucuking gunung, | toya, musthika, ngantos, ngntosi (Mal. Ajr).
Nawa: Banyu adhm, | sanga (Skr. nawa), padhang, mancorong, lan saking: tawa. | Tawa = wantah (Jawi Kina: tawaa,
tawar), tawi (kosok wangsulipun: ngndmi). Tawar (kosok wangsulipun: [w...]
--- 62 ---
[...angsulipun:] mandi), toya tawa (kosok wangsulipun: wedang), tawi (nawni). Ckakanipun: utawa.
Samudra: Banyu tlng, | sgantn (Skr. samudra).
Jalanidhi: Banyu angdhung, | kasrat: jalanidi = sgantn (Skr. jalanidhi).
Warna: Banyu sawangan, | sungging, pulas, warni, intn, ucap, rumpaka, anggit (Skr. Wanar = warni, bngsa, kabagusan).
Toya (Skr. Waruna).
Toyadi: Banyu jmbangan, | (kalih tmbung: toya + di, ckakanipun: adi utawi: dadi. Manawi: di, saking: adi: namung kangge
anjangkpakn guru wicalan kemawon. Nanging sagd ugi karsanipun ingkang nganggit: di, saking: dadi, ingkang ugi
gadhah watak skawan, ckakanipun: waudadi). | Toya: sampun jarwa K = banyu N.
--- 63 ---
Wwahana:
[17]
Banyu udan, | ing Bausastra: wahana utawi: wahhana = tumpakan, wdhar, babar. (Skr. wahana = tumpakan.
Waahana = wdhar, babar). | (Mirsanana ing ngandhap).
Waudadi: Banyu drsan, pancuran, | sgantn,
Sindu: Banyu susu, | toya, (Skr. sindhu = lpn),
Warih: Banyu krambil, | toya, (Skr. waari).
Dik: Padon skawan, | hh, sangt, awang-awang, kahyangan. (Skr. dik, nominatif saking: Dis = awang-awang). Mirsanana
ing ngandhap.
Tasik: Banyu oyod, sgantn, | sgantn, pupur.
--- 64 ---
Catur yuga: Keblat papat, namaning mngsa skawan, | (kalih tmbung: catur + yuga, kalih-kalihipun kangge sangkalan
watak skawan. Ungl-unglan punika pancnipun prayogi kasrat dados kalih larik). | Catur = skawan, (Skr. catur),
namaning dolanan, (schaakspl) cantn. | Yuga ugi kasrat, yoga = anak, sae, jaman, mngsa, lan mirsanana: yoga. | Yoga
= patut, sae, prayogi, (Skr. poga, lan: yogya), daml, titah, anak, nitahakn, puja, smdi. (Skr. yoga. Ugi atgs = bbathn,
sarana, smdi, panunggal).
Pat: Skawan, | papat, N. skawan, K.
--- 65 ---
Katrangan: 1. Wedang, 2. Sgara, 3. Jaladri, 4. Nadi, 5. Hr, 6. Samudra, 7. Jalanidhi, 8. Warna, 9. Toya, 10. Waudadi, 11.
Sindu, 12. Warih, 13. Tasik, punika sadaya sami gadhah tgs toya utawi wujud toya, dene sababipun toya kangge watak
skawan, karimbag saking tmbung: warna, Skr. Wannar, atgs bngsa, (kast), catuwarnnar = skawan bngsa
[18]
inggih punika: Braahmana, Ksatriya, Weisya, Sudra. Inggih catur warna punika ingkang nyababakn tmbung: warna: punika
kaangge watak skawan. Sarhning: warna: wau inggih atgs toya, saking Skr. Waruna, lajng dipun rimbag guru jarwa,
sadaya ingkang atgs toya utawi wujud toya, kaanggp watak skawan.
Wontn kaol sans: sababipun toya kangge watak skawan punika amargi toya punika wontn kawan warni, inggih punika:
toya saking bumi, toya saking langit, toya saking ccukulan, sarta toya saking ingkang asipat nyawa. Wusana kula
sumanggakakn para nupiksa. Dene mnggahing sangkalan, tmbung-tmbung wau inggih kenging dipun sambut [sa...]
--- 66 ---
[...mbut] ingkang tgsipun sans, kados ta: warna, dipun sambut ingkang atgs warni, anggit, rumpaka, makatn
sasaminipun.
Wondene tmbung sans-sansipun, sababipun kaangge sangkalan watak skawan, makatn katranganipun:
Karti ing srat Cndrasangkala dipun tgsi banyu sumur, nanging ing Bausastra botn pinanggih tgs ingkang makatn.
Dene sababipun kaangge watak skawan, ing pangintn karimbag guru jarwa saking tmbung: yoga. Yoga: gadhah tgs
gawe, karti: tgsipun inggih gawe. Dene sababipun tmbung yoga kaangge watak skawan mirsanana ing ngandhap.
Suci sababipun watak skawan, kapirit saking tmbung aran: banyu suci, inggih punika ingkang dipun padosi Aryasena, ing
Bausastra R. anggnipun ngsi: namaning kawruh kabatosan, ingkang ggayutan kalihan kamulyaning gsang ing akirat.
Nawa punika saking lingga: tawa, namaning toya, milanipun kaangge watak skawan. Nanging: nawa: tmbung lingga,
ingkang atgs wicalan sanga, manawi kangge sangkalan inggih watak sanga.
Wwahana dipun tgsi banyu udan, ing Bausastra botn pinanggih, ingkang wontn: wahana, utawi: wahhana,
--- 67 ---
sarta tgsipun botn ngmpri gadhah watak skawan. Saking pangintn kula, wwahana punika saking: wwah + ana.
Wwah, utawi: wah, (Jawi Kina: wwah), ing sapunika: woh, uwoh, atgs uwoh ing wit-witan utawi namaning udan = udan
woh, utawi: udan salju. Tmbung: jawah, punika saking: ja = wdal + wah = uwoh, utawi: udan woh.
[19]
Malah tmbung:
jawoh, inggih taksih tumindak, inggih punika tumrap ing tmbang (Mirsanana: tatabasa. Karangan P. Ant. Jansz.).
Dik, dipun tgsi padon skawan, nanging tgs ing Bausastra botn makatn, sarta botn wontn tgs ingkang
nyababakn gadhah watak skawan. Wusana pinanggih ing sans kaca, katranganipun saking Skr. widik, tgsipun keblat
= watak skawan, saking keblat papat. Ananging dadosipun tmbung Kawi, dik, widik, widik-widik, punika sami atgs
awang-awang = watak 0. Mila layak kemawon tmbung: dik, punika kula drng nate mrangguli kangge sangkalan watak
skawan, plaur ngangge tmbungipun jarwa (Arab): keblat. Awit kajawi ngangge tmbung dik awis [a...]
--- 68 ---
[...wis] ingkang mangrtos, ingkang dipun kawekani manawi cawuh kalihan tgs awang-awang watak 0 punika wau.
Punika prayogi sangt.
Caturyuga ing srat Cndrasangkala dipun tgsi keblat papat, utawi namaning mngsa skawan, nanging katranganipun
kalih tmbung: catur + yuga.
Tmbung: catur sampun trang atgs skawan, sarta inggih kenging kangge sangkalan. Dene tmbung: yuga, utawi:
yoga, sababipun kaangge watak skawan amargi atgs jaman. Kasbut ing Srat Nitisastra, jaman punika wontn
skawan, inggih punika: krtayuga, tirtayuga, dwaparayuga, kaliyuga. Dene jaman samangke punika kalbt ing kaliyuga,
wontn ingkang mastani sampun wangsul krtayuga malih. Nanging tumrapipun sangkalan, tmbung yoga wau inggih
kenging dipun sambut ingkang botn atgs jaman, kados ta: atgs prayogi, utawi sans-sansipun.
Pat, utawi: papat, sampun trang watak skawan.
Wwahan: kajawi ingkang sampun kasbut ing nginggil, kangge sangkalan watak sakawan punika kenging dipun wwahi
malih kados ing ngandhap punika:
--- 69 ---
I. Rimbaganipun tmbung-tmbung wau, kados ta: Karti, dados: karta, karya, kinarya, sapiturutipun. | Warna, dados: marna,
winarna. Sasaminipun. | Waudadi, dados: dadi, dadya, dados. | Yuga, utawi: yoga, dados: sayoga, sayogya. | Makatn
sapanunggilanipun.
II. Ingkang atgs toya, ingkang awujud toya, sarta ingkang karimbag saking toya, kados ta: udaka, udaya, tlaga, sumbr,
mancur, winasuh, marta, sapanunggilanipun.
Watak Gangsal
Buta: Buta lanang kang siyung, | agng, galak, rosa, danawa, (Skr. Buta = npsu), picak, ina.
Pandhawa: Putraning Pandhu, | Skr. Paandhawa = gangsal putraning Pandhu.
Tata: Gtih otot, | glar, tap, linggih, dandos (Jawi Kina: tataa), angin, (Skr.)
--- 70 ---
Gati: Kktg, pramana, namaning mngsa gangsal, | sayktos, tmn, tingkah, tata, ulah, sngsm, sacumbana, gita,
prlu, (Skr. gati = margi, kawontnan, ugi atgs: sarana).
Wisaya:
[20]
Panggawe, pirantos, | wisa, awon, pandaml awon, duraka, karm, pakarman, paeka, paekan, pirantos. (Skr.
wisaya = samukawis ingkang katuju ing pancadriya utawi kajangka. Wisaya = angin).
Indri: Bayuning mata, | angin silir-silir.
Yaksa: Buta wadon kang siyung, | buta, jjulukipun ratu buta. (Skr. yaksa = namaning bngsa satngah dewa, juru
gdhongipun Hyang Kuwera. Ugi jjulukipun Hyang Kuwera piyambak).
--- 71 ---
Sara: Llandhp, | jmparing, llandhp, ddaml, lungid, pamals, putus. (Skr. Sara = jmparing).
Maruta: Angin angirid gandaning skar, | angin (Skr. maruta).
Pawana: Angin adrs, | angin, (Skr. pawana).
Bana: Alas agng, | wana, lintang ing langit, murih, sanjata, jmparing. (Skr. Baana = jmparing).
Margana: Angin nng dalan, | jmparing, (Skr. Maaggarna). Ugi jjulukipun Radn Arjuna.
Samirana: Angin ngilangakn kringt, | angin sumilir, (Skr. Samingrana = hawa, angin).
Warayang: Sanjata, | jmparing, gnthong, bengkoking jara, peranganing bdhil, bangsaning cacing.
Panca: Gangsal, | gangsal, Pandhawa, (Skr. panca).
--- 72 ---
Bayu: Angin kang manjing mdal, | angin, jjulukipun satunggiling dewa, (Skr. waayu = angin. Ugi: dewa).
Wisikan: Wuruking bapa, | lingganipun: wisik = ulah, wangsit, warah, guling, kusi.
Gulingan:
[21]
Angin mdal paturon, | lingganipun: guling = tilm, glintir, glundhung, gumingsir, namaning wangunipun kcik,
bantal gilig, gmbung.
Lima: Gangsal, | sampun jarwa N = gangsal, K.
Katrangan: tmbung: pandhawa, panca, sarta lima, punika sampun trang atgs gangsal, sarta inggih limrah kangge
sangkalan. Dene tmbung sans-sansipun, sababipun kaangge watak gangsal, makatn:
Buta sarta yaksa, sami atgs danawa, milanipun sami kaangge watak gangsal, kapanggih ing pambudi: amargi danawa
punika kalbt golonganing pancabaya, langkung malih tumrap satriya llampah (mirsanana: lakon wayang). Dene ingkang
dipun wastani pancabaya utawi pakwd [pak...]
--- 73 ---
[...wd] gangsal punika kasbut ing Bausastra R. inggih punika: bbaya saking dewa, saking manungsa, saking kewan,
saking jin, saking setan.
Wontn kaol sans: milanipun danawa punika watak gangsal amargi manawi prang solahipun warni gangsal. Wusana
sumangga para nupiksa. Ing sadrngipun angsal katrangan ingkang langkung sampurna, kados-kados katrangan ing
nginggil punika salah satunggal kenging kangge garan pangngt-ngt.
Tmbung sans-sansipun, anggnipun ngsi ing Srat Cndrasangkala kathah ingkang pinanggih sulaya kalihan tgs
ingkang kawrat ing Bausastra. Ing mangke ingkang kula angge garan ngupadosi sababipun kaangge watak gangsal,
miturut tgs saking Bausastra, kados ing ngandhap punika:
1. Tata, 2. Wisaya, 3. Indri, 4. Maruta, 5. Pawana, 6. Samirana, 7. Bayu,
[22]
punika sadaya sami atgs angin, sarta kangge sangkalan watak gangsal. Tmbung-tmbung wau ugi kenging dipun
sambut atgs sans, kados ta: tata, dipun sambut atgs: trap. Wisaya [Wi...]
--- 74 ---
[...saya] ' = piranti, makatn sasaminipun. Dene sababipun angin punika kaangge watak gangsal, amargi gadhah nama
ingkang mawi: panca, inggih punika: pancawara, pancaroba, ugi: pancaruba, Mal: pantjaroba, sadaya wau atgs angin
agng utawi prahara. Dene anggnipun mawi: panca: wau tamtu kemawon wontn gangsalipun. Ing Srat Kawi Dasanama
Jarwa anggnipun ngsi: pancawara = angin pakmpalan gangsal, saking tngah, inggih punika ngandhap nginggil,
kalihan saking keblat skawan. Manawi kaudhal tmbungipun, panca = gangsal. Wara = wor. Lan: roba = rob. Dados:
gangsal panggnan awor, utawi gangsal panggnan ngrobi.
Tmbung: gati, gadhah tgs tata, milanipun watak gangsal ingkang tamtu inggih karimbag guru jarwa saking: tata: ingkang
atts
[23]
angin wau.
1. Sara, 2. Bana, 3. Margana, 4. Warayang, punika sami atgs panah N. jmparing K., llandhp, utawi ddaml. Milanipun
llandhp utawi ddaml punika sami kaangge watak gangsal, amargi ddaml punika pirantosing krngan utawi
pncakara, punika rimbagan guru sarana. Dene tmbung pncakara punika manawi dipun udhal saking: [s...]
--- 75 ---
[...aking:] pnca + kara. Skr. panca = gangsal + kara, utawi: kaara = nindakakn. Dados: nindakakn gangsal bab. Miturut
cathtanipun swargi Radn Panji Puspawilaga, guru Kwik Skhul ing Surakarta: pncakara = mara cangkm, mara tangan,
mara suku, mara bandhm, mara ddaml.
Wisikan, lingganipun: wisik, gadhah tgs ulah. Sababipun kangge watak gangsal ingkang tamtu karimbag guru jarwa
saking: gati, ingkang ugi anggadhahi tgs ulah.
Gulingan, ing Srat Cndrasangkala dipun tgsi angin mdal paturon, ing Srat Kawi Dasanama Jarwa inggih kasbut
gulingan tgsipun angin andhasar nyakecakakn sare. Nanging ing Bausastra botn pinanggih tgs makatn wau. Dene
sababipun kaangge watak gangsal, ingkang tamtu karimbag guru jarwa saking: wisik, ingkang ugi anggadhahi tgs
guling.
guling.
Wwahan: kajawi ingkang sampun kasbut ing nginggil, kangge sangkalan watak gangsal punika kenging dipun wwahi
malih rimbaganipun tmbung-tmbung sadaya wau, kados ta:
Bangsanipun llandhp, dados: sayaka, sutiksna, lungid, cakra, manah, saking: panah, sapanunggilanipun.
--- 76 ---
Danawa, dasanamanipun: rasksa, rasksi, diyu, wil, sapanunggilanipun, lan: galak.
Angin, dados: sumilir, sumribit. Lan, dasanamanipun: sindhung, prahara, barat, sapanunggilanipun.
Tata, dados: tinata, nata.
Margana, dados: marga, margi.
Wisik, dados: winisik, wuruk, (nanging: wulang, wling, wangsit = 7, mirsanana bab pangrmbag ing wingking).
Guling, dados: sare, sumare, turu, turon.
Makatn sasaminipun.
Watak Nnm
Masa: Mngsa nnm, | masa utawi mngsa = wktu, peranganing wktu, (Skr. maasa = wulan, saprakalih wlasipun
sataun). Pandhanipun kewan galak utawi danawa (Skr. mangpa = daging). Tmbung pamaibn. Ckapan, (?Skr. masa =
ukuran).
Sadrasa: Rasa nnm, | (kalih tmbung: sad + rasa, kalih-kalihipun [kalih-...]
--- 77 ---
[...kalihipun] kangge sangkalan watak nnm. Ungl-unglan punika pancnipun prayogi kasrat dados kalih larik). | Sad =
nnm, (Skr. sath). Sadpada utawi satpada = kombang, kinjng, tawon, (Skr. sathpada = tawon, namanipun ingkang asuku
nnm). Sadrasa = raos nnm. Rasa = pindha, upami, kados, pasmon, wadhah, raos. Rasaning binukti: lgi kcut,
pdhs gtir pait, spt langu, aor asin sngir amis gurih lth. (Skr. rasa = ungl, tmbung, ugi: banyurasa. Rahasya =
rahsa, wados).
Winaya: Anggang-anggang, namaning mngsa nnm, | ing Bausastra R.: winaya = nyolong. Ing Bausastra W.: botn
pinanggih, dene: | naya R.: = ulat, ulah, pasmon, (Skr. naya), kathah. Mngsa
--- 78 ---
naya ? (Paramayoga - Rnggawarsitan). W.: idm + paningal.
Nggana: Tawon, | gana = mega, awang-awang, piyambak, jalr, dewa, gatra, calon, ungkr, tawon, kawasa, sagd,
langkung, kosok wangsulipun gini, namaning dewa ingkang ngratoni wana lan kewan galak, wujud. (Skr. Gana = mega.
Gana = pangiringipun siwah).
Rtu: Kawor, uyk-uykan, | pait, ebah, botn tntrm, rsah, dauru, ggr, gara-gara. (Skr. rtu = etangan taun = 6 taun).
Anggas: Kayu glinggang, ibr-ibran, | walang, glinggang, tangsul anggas, namaning mmdi, anggras.
Oyag: Obah, | hoyag, utawi: hoyog (Jawi Kina: oyag) = ebah,
--- 79 ---
goyang. Moyag-mayig = ebah-ebah.
Karngya:
[24]
Karungu, rinngga, kaupakara, | lingga: rngya = rngu, rngwa, rungu, sdhih, ru, npsu.
Pangrarasing
nm: Pangrarasing watak nnm, | (kalih tmbung: pangrarasing saking: raras + nm. Kalih-kalihipun kangge sangkalan
watak nnm. Ungl-unglan punika pancnipun prayogi kasrat dados kalih larik). | Raras, R.: rrs, riris, rurus.
Mirsanana: laras, rs, liris, lurus. | W.: asri, endah, langn, wdal, raos, sngsm, brngta, ayu, ngranta, cipta. | Nm:
sampun jarwa K.N. = wicalan nm, nnm.
Tahn: Kayu taun,
--- 80 ---
tahan, ttp, pgng, btah, tawkal, tanggon, kayu. Nahn = mgng, mnggak, ngampt, nandhang.
Wrksa: Kayu tingor, | wrksa, utawi: wraksa = uwit agng, kayu. (Skr. wrksa = sadhengah wit-witan).
Prabatang: Kayu rubuh malang nng dalan, | uwit rbah, uwit gumlethak ing siti, ugi: wangke tiyang gumlethak ing
sadhengah panggnan = bathang. (Mal.: batang = lajr).
Kilating kanm: Llidhah ing mngsa kanm, | (kalih tmbung: kilating, saking: kilat + kanm, saking: nm. Kalih-kalihipun
kenging kangge sangkalan watak nnm. Ungl-unglan punika pancnipun prayogi kadadosakn kalih larik). | Kilat = kirat,
clrt, glap, bldhg, ilat.
--- 81 ---
Kanm = ka + nm, kang kaping nm.
Lona: Pdhs, | pdhs. (Skr. Lawana = asin).
Mla: Kcut, | ing Bausastra: amla = kcut (Skr. Amla), amlapala = woh asm, (Skr. Amlapala).
Tikta: Pait, | pait, ampru. (Skr. tikta = pait).
Kyasa: Gurih, | ing Bausastra: kayasa = spt. (Skr. kasaaya = spt).
Dura: Asin, | dura utawi dora = tbih, nglngkara. (Skr. dura = tbih), dene: madura = lgi. (Skr. Madhura).
Sarkara: Lgi, | gndhis, lgi. (Skr. Sakaraa = gndhis).
Katrangan: sad, nm, kanm, punika sampun trang atgs wicalan nnm sarta inggih kenging kangge sangkalan.
[sang...]
--- 82 ---
[...kalan.] Dene tmbung sans-sansipun, sababipun kangge sangkalan watak nnm, makatn:
Masa utawi: mngsa, miturut tgs saking Bausastra botn wontn ingkang nyababakn gadhah watak nnm. Tgs
saking Srat Cndrasangkala: botn marmakn manah. Wusana kpanggihipun wontn ing tmbung madumngsa (Skr.
madhumaasa) tgsipun: lentemaand (mirsanana Bausastra R.: Madu). Sababipun watak nnm, amargi: madu: punika
tgsipun lgi, sadaya ingkang atgs lgi: watak nnm. Bokmanawi ingkang tgs lentemaand punika ingkang anjalari
ing Srat Cndrasangkala ngsi mngsa nnm.
Rasa, ingkang gadhah watak nnm punika ingkang tgsipun kraos, ngraosakn, katranganipun makatn:
Ing Srat Cndrasangkala ugi ngwrat tmbung-tmbung: 1. Lona, 2. Mla, 3. Tikta, 4. Kyasa, 5. Dura, 6. Sarkara, punika
sadaya namanipun raosing ilat, sarta satunggal-satunggalipun manawi kangge sangkalan inggih watak nnm. Ananging
punapa ingkang nyababakn tmbung rasa watak nnm punika saking raosing ilat warni nnm wau. Kintn kula dede,
amargi raosing ilat punika sayktosipun kathah: 1. Lgi, 2. Kcut, 3. Pdhs, 4. Gtir, 5. Pait, 6. Spt, [Sp...]
--- 83 ---
[...t,] 7. Langu, 8. Aor, 9. Asin, 10. Sngir, 11. Amis, 12. Gurih, 13. Lteh (mirsanana Bausastra R.: rasa), lan: 14. Anyir, 15.
Adhm, 16. Anglk, 17. Cmplang, 18. Kmtp, utawi kmts, 19. Tawa, 20. Tumk, 21. Spa, 22. Sngak, 23. Nythak,
24. Grok, 25. Gtar, 26. Ngudhl-udhl (mirsanana Blltri lan, pathibasa: rasa).
Dene ingkang asring kasbut wontn ing srat-srat Jawi, kados ta: Nitisastra, Darmasonya, kabasakakn sadrasa, utawi:
sad rasa = rasa nnm, punika kintn kula raosing pncadriya: 1. Raosing pangambt utawi grana: wangi, sdhp, psing,
sapanunggilanipun, 2. Raosing pamirng utawi talingan: ngrangin, brbg, sapanunggilanipun, 3. Raosing paningal utawi
mripat: asri, blrng, sapanunggilanipun, 4. Raosing pangnyam utawi ilat: lgi, gurih, asin, sapanunggilanipun, 5. Raosing
panggpok utawi badan: kasab, kri, gatl, sapanunggilanipun. Kawwahan: 6. Raos sajati utawi raosing manah: bingah,
susah, trnyuh, sapanunggilanipun. Inggih raos nm warni punika ingkang nyababakn tmbung: rasa: gadhah watak
nnm,
--- 84 ---
sarta satunggal-tunggalipun namaning rasa, manawi kangge sangkalan inggih watak nnm.
Nama-namaning raos dalah tgsipun ingkang kasbut ing Srat Cndrasangkala sami pinanggih gsh kalihan ing
Bausastra, punika botn karmbag ing ngriki. Dene nama-namaning raos wau ingkang limrah dipun angge sangkalan
namung satunggal: sarkara, dalah dasanamanipun: lgi, madu, manis: sapanunggilanipun.
Winaya, ing srat Cndrasangkala dipun tgsi anggang-anggang utawi namaning mngsa nnm, nanging ing Bausastra
R. tmbung wau tgsipun: nyolong, ing Bausastra W. botn pinanggih. Nene
[25]
tmbung: naya, Bausastra kalih-kalihipun
wontn, nanging botn wontn tgs-tgs kados ing Srat Cndrasangkala punika, namung ing Bausastra R. wontn
sratanipun: mngsanaya, ananging dipun sukani tndha pitakn (?) kapratelakakn kasbut ing srat Paramayoga
karangan Rnggawarsitan.
Katranganipun pancn sratan: winaya, punika lpat, lrsipun: winayang (winayanggana), nanging aksaranipun: nga,
ingkang dipun sigg ing aksara: ya, kcaruk ngandhapipun, katut dhatng tmbung: gana.
--- 85 ---
Ing Srat Ariwara, kaca 24, amratelakakn namaning mngsa kanm = naya = winayang. Nanging manawi tmbung:
winayang: wau sababipun watak nnm namung miturut waton saking srat Ariwara, drng sagd marmakn manah,
amargi botn angsal pasaksn ing Bausastra. Dene saking pamanggih kula, sababipun tmbung: winayang: punika watak
nnm amargi gadhah tgs dipun ebahakn. Mayangi = skarat ingkang ngrkaos, utawi kathah polahipun, limrahipun
jalaran pjah kdadak. Uyang, uyang, wiyang, wuyung, poyang, moyang = susah, utawi obah atine, ora jnjm. Wayang-
wuyungan, poyang-payingan = bilulungan, atine lan badane tansah obah, ora jnjm. Ugi: goyang = obah, Mal.: gojang.
Dene sababipun tgs ebah punika watak nnm, mirsanana katrangan ing ngandhap.
[26]
Gana, sababipun watak nnm amargi atgs tawon. Makatn ugi: anggas, sababipun watak nnm dening atgs [a...]
--- 86 ---
[...tgs] walang. Sadaya wau kaewokakn bangsaning sadpada (asuku nnm). Ananging tumrapipun sangkalan,
tmbung-tmbung wau inggih kenging dipun sambut ingkang tgsipun sans.
Rtu, miturut Bausastra R. ugi atgs etangan taun 1 rtu = 6 taun. Ing Bausastra ngriku sajakipun malah nrangakn
sababipun tmbung: rtu: gadhah watak nnm punika inggih saking tgs nm taun wau, katrangan wau trang lrsipun.
Kajawi saking makatn, tmbung: rtu: punika ugi gadhah tgs pait, mngka pait punika watak nnm, amargi namaning
raos. Katrangan punika kalih-kalihipun kados kenging dipun angge sadaya. Wusana nyumanggakakn para nupiksa.
Hoyag, tgsipun obah, punika rimbagan guru jarwa saking: rtu, amargi tmbung: rtu: ugi anggadhahi tgs obah, botn
tntrm, sasaminipun.
Karngya, tgs ing Cndrasangkala kirang lrs. Dene sababipun watak nnm amargi atgs sdhih (= raosing manah).
Ananging tumrapipun sangkalan, tmbung: karngya: wau inggih kenging dipun sambut atgs karungu.
Raras, miturut Bausastra W. ugi anggadhahi tgs raos, [ra...]
--- 87 ---
[...os,] sngsm, brngta, sampun trang gadhah watak nnm. Dene tgs ing Bausastra R. ugi nunggil misah kemawon
kalihan: raos, kados ta: rs, rrs, ngrs, angrs, ngrs-rsi. Rurus, lurus, kamirurus, kamilurus, kamilurusn,
kmlurusn. Punika sadaya raosing manah.
1. Tahn, 2. Wrksa, 3. Prabatang, sababipun gadhah watak nnm amargi atgs kajng (kayu), punika rimbagan guru
jarwa saking tmbung: anggas, ingkang ugi gadhah tgs: glinggang = tgoran wit-witan utawi kajng. Dene tmbung
tahn wau tumrapipun sangkalan inggih kenging dipun sambut ingkang tgsipun sans.
Kilat, sababipun kaangge watak nnm, awit kajawi pakcapanipun mh sami kalihan: ilat, tgsipun ugi nunggil misah
kalihan ilat. Tmbung: lidhah, kawi: atgs kilat. Lidhah K.I. atgs ilat. Dene: lidhah, ilat, punika sababipun gadhah watak
nnm karimbag guru sarana saking: rasa, amargi lidhah punika pirantos angraosakn.
Wwahan: kajawi ingkang sampun kasbut ing nginggil, kangge sangkalan watak nnm punika kenging dipun wwahi
malih rimbaganipun tmbung-tmbung wau, kados ta:
--- 88 ---
Rasa, dados: karasa, carm,
[27]
sapanunggilanipun.
Gana, dados: anggana.
Raras, dados: rinaras, angraras.
Tahn, dados: nahn.
Kilat, dados: kumilat. Makatn sasaminipun, lan:
Hoyag, dados: hoyig, obah
[28]
osik
[29]
lan sans-sansipun.
--- 89 ---
Watak Pitu
Ardi: Gunung urut pasisir, | ardi utawi adri = rdi (Skr. Adri).
Prawata: Gunung tpung sami gunung, | prawata utawi parwata = rdi (Skr. prawata).
Turngga: Jaran, | jaran, (Skr. turangga).
Giri: Gunung Gdhe, | rdi, kalangkung, (Skr. giri). Aja giri = aja dhisik. Giri-giri = mdni. Anggirkake = anggrgake =
anggiri.
Rsi: Pandhita suci, | tiyang suci, dewa asal saking pandhita, (Skr. rsi) = arsi.
ngsa: Banyak, turun, | angsa utawi ngsa = banyak, (Skr. angsa), tdhak, (wngsa). | Dene: ngsa = andarung, namaning
--- 90 ---
pantun, ngngsa-ngsa. Sarta sami kalihan: angsa.
Biksuka: Sapi, namaning mngsa kapitu,
[30]
lmbu, (saking klentuning pangrtos, Skr. lan Jawi Kina: Biksuka =
bedelmonnik, tiyang ingkang ambucal kadonyan, pandhita, = biksu).
Cala: Sukuning gunung, | obah, molah, (Skr. cala = cala). Rdi (lrsipun: acala). Nmaha, cla (Skr. = cala = chala). Pindha,
kmu. | Dene: acala utawi ancala = rdi (Skr. Acala = rdi. Luguning tgs: kang ora obah).
Imawan: Mega pucuking gunung, | namaning rdi, (Skr. nomin. imawaan = rrdn Himalaya), rdi.
Sapta: Pitu, | pitu (Skr. sapta). Spta, sta, doyan, (?Skr. sakta).
--- 91 ---
Pandhita: Putus, | tiyang ingkang mngkr ing kadonyan, guru kawruh jiwa, tiyang tapa, (Skr. pandhita).
Swara: Pandhita kalok, | suwantn, mirngan, ungl, sabawa, (Skr. swara). Aksara swara utawi sastra swara: a, i, e, u, o + r
+ l, (Wyakarana Jawa).
Gora: Agung,
[31]
| R.: tawon, (tawon gung), agng, langkung agng, (Skr. Gora = ingkang nggt-gti, ingkang nggt-gti
lan angggirisi). | W.: agng, rdi, tawon gung.
Muni: Pandhita muruk, muni,
[32]
| mungl, (saking: uni), pandhita (Skr. muni). Swakuda: Jaran kabiri, | (kalih tmbung: swa + kuda, kalih-kalihipun [kalih-ka...]
--- 92 ---
[...lihipun] kenging kangge sangkalan watak pitu. Ungl-unglan punika pancnipun prayogi kasrat dados kalih larik). | Swa
= kapal, (Skr. Aswa), sae, langkung, linangkung (su), aparing, sirah, rai, dangu, aso. | Kuda = kapal, kangge sbutanipun
satriya, namaning wit-witan, namaning blndok, kuda-kuda, sawiyah-wiyah.
Tungganganing
gunung: Tngahing gunung, | (kalih tmbung: tungganganing saking: tunggang + gunung, kalih-kalihipun kangge sangkalan
watak pitu. Ungl-unglan punika prayoginipun kasrat dados kalih larik). | Tunggang = tumpak, tunggangan = tumpakan,
titihan (= turngga). | Gunung = rdi.
--- 93 ---
Wiku: Pandhita ing gunung. | Pandhita, kdah, (bokmanawi saking tmbung Prkrt Bikku, ing tmbung Skr. Biksu = tiyang
ingkang mngkr ing kadonyan = monnik).
Yappitu: Inggih pipitu. | (kalih tmbung: ya + pipitu saking: pitu. Tmbung: ya, ing ngriki punika namung kangge
anjangkpakn guru wicalan kemawon). | Pitu, sampun jarwa K.N. = wicalan pitu.
Katrangan: tmbung: sapta lan pitu punika sampun trang atgs wicalan pitu, sarta kenging kangge sangkalan. Dene
tmbung sans-sansipun, sababipun kaangge watak pitu, makatn:
1. Ardi, 2. Prawata, 3. Giri, 4. Cala (acala), 5. Imawan, 6. Gunung, punika sami atgs rdi. Sababipun rdi gadhah watak pitu
punika ing Bausastra botn pinanggih, pinanggihipun wontn ing srat Jawi nama Darmasonya. Srat wau kacariyos ing
tmbung kawi karanganipun mpu Yogiswara, sampun dipun jarwakakn dening Radn [Ra...]
--- 94 ---
[...dn]
Ngabi Yasadipura II (Radn Tumnggung Sastranagara). Ing ngriku nrangakn manawi ing ngawiyat punika wontn
jagad nama Jagad Sapta Prawata, inggih punika panggenanipun para Dewa Rsi Gana, tuwin danawa ingkang pinandhita.
Ing sanginggilipun jagad Sapta Prawata wau jagadipun Bathara Wisnu, nginggilipun malih kahyanganipun Bathara Guru.
Bokmanawi inggih Sapta Prawata punika ingkang nyababakn rdi kangge sangkalan watak pitu.
1. Turngga, 2. Swa, 3.Kuda, punika sami atgs kapal. Sababipun kapal kaangge watak pitu botn kactha ing tgs-tgs
ingkang kasbut ing nginggil, pinanggihipun wontn ing Bausastra R. wontn ing tmbung: aswa, tgsipun: kapal lan
tumpakan. (Skr. lan Jawi Kina: Aswa = kapal lan: 7, kapirit saking kapal ppitu kagunganipun dewaning Surya).
Kapal pitu punika bokmanawi pangirite pdhatinipun Sang Hyang Surya, inggih pdhati punika ingkang kacriyos ing
Pustakaraja kangge matrapi Prabu Watu Gunung, ingkang anjalari ing sedanipun, sasampunipun kawon cangkriman
kalihan Bathara Wisnu.
1. Rsi, 2. Pandhita, 3. Muni, 4. Wiku, punika sami atgs pandhita. Sababipun pandhita kaangge watak pitu punika botn
sagd pinanggih ing Bausastra, namung pinanggih [pinang...]
--- 95 ---
[...gih] wontn ing Srat-srat Jawi, kados ta: ing Pustakarajapurwa II kaca 8: jumnngipun Nata Binathara Prabu Sri Maha
Punggung mawi dipun strni ing jawata ssanga, brahmana wwolu, tuwin rsi ppitu, lajng ajjuluk Sri Maharaja Kano.
Nalika jumnngipun Nata Binathara Prabu Kusumawicitra, inggih mawi dipun strni ing brahmana wolu rsi pitu (botn
mawi jawata sanga), lajng ajjuluk Maha Prabu Ajipamasa.
Katrangan ing nginggil punika, sanajan sajakipun namung pangathik-athik susulan, nanging lowung kenging kangge garan
pangngt-ngt sababipun pandhita gadhah watak pitu. Sokur manawi ing wingking sagd angsal katrangan ingkang
langkung sampurna.
ngsa, sababipun gadhah watak pitu, kula drng manggih katranganipun ingkang marmakn. Kula inggih drng
mrangguli ungl-unglan Cndrasangkala mawi tmbung: ngsa, sarta ing Bausastra R. inggih botn nybutakn manawi
tmbung wau kangge sangkalan watak pitu. Bokmanawi mirit saking namaning lintang Jaran Dhawuk kalihan banyak
angrm, (mirsanana Bausastra R.: jaran lan: banyak). Upami yktos makatn, sayktosipun inggih anh sangt piritan
ingkang makatn wau.
Biksuka, sampun trang sababipun watak pitu manut saking tgsing tmbung ingkang lrs, saking Skr. lan Jawi Kina:
Biksuka [Biksu...]
--- 96 ---
[...ka] ' = pandhita, monnik, ugi sami kalihan: Biksu. Dados botn saking atgs lmbu.
Swara, ing Bausastra botn pinanggih tgs pandhita kados anggnipun ngsi ing Srat Cndrasangkala. Dene
sababipun tmbung swara punika gadhah watak pitu, amargi gadhah tgs ungl (uni), dados karimbag saking tmbung:
muni, ingkang atgs pandhita.
Wontn kaol sans, sababipun tmbung: swara: kangge sangkalan watak pitu punika mirit saking kathahipun aksara swara
wontn pitu., inggih punika: a, i, e, u, o, r, l. Dene ingkang nrangakn aksara swara kathahipun pitu punika nama srat:
Wyakarana Jawa (mirsanana Bausastra R.: swara), sarta miturut Budi Utama, Mart, 1924 ngka 28, ingkang nganggit srat
Wyakarana Jawa wau Ajisaka, inggih ingkang nganggit Cndrasangkala.
Manawi katrangan ingkang kantun punika ingkang lrs, dados sababipun pandhita kaangge watak pitu punika malah
karimbag saking: swara, botn:swara karimbag saking: pandhita. Wusana nyumanggakakn para nupiksa.
Gora, sababipun gadhah watak pitu amargi atgs rdi (Bausastra W.), nanging ing Bausastra R. botn wontn tgs wau.
Bokmanawi lrsipun: namaning rdi.
--- 97 ---
Rdi Gora punika rdi ingkang misuwur ing jaman kina, ing samangke kawastanan rdi Slamt ing Tgal, (mirsanana
Pustakaraja). Mnggah tmbung: gora: lajng dipun anggp atgs rdi punika inggih botn anh, amargi tmbung
imawan punika inggih asal saking namaning pardn Imalaya, samangke ugi dipun anggp atgs rdi.
Tunggang, sababipun watak pitu sampun trang asal saking kapal. Skr. aswa = atgs kapal sarta tumpakan. K. I. titihan =
ugi atgs kapal sarta tumpakan.
Wwahan: kajawi ingkang sampun kasbut ing nginggil, kangge sangkalan watak pitu punika kenging dipun wwahi malih
rimbaganipun tmbung-tmbung wau, kados ta:
Dasanamanipun kapal: undhakan, titihan. Sapanunggilanipun.
Dasanamanipun rdi: arga, prabata, lan sans-sansipun.
Dasanamanipun pandhita: dwija, ajar, maharsi, sogata, suyati, lan sans-sansipun.
Biksuka, dados: suka.
Swara, dados: kaswara, kaswarng.
Muni, dados: sabda, wling.
--- 98 ---
Pandhita, dados: mulang (nanging: misik, lan: muruk = 5).
Makatn sasaminipun.
Watak Wolu
Naga: Ula gdhe, | sawr agng, jjulukipun Hyang Antaboga (Skr. lan Jawi Kina: naga = sawr, tiyang malihaning sawr).
Nagaraja (Skr. naagaraaja, Jawi Kina: id., ugi = ratuning liman).
Panagan: nggon ula gdhe, | sampun jarwa, ugi = petangan lampahing naga taun, naga jatingarang, sapanunggilanipun.
Salira: Manyawak, | awak, badan (= sarira). Kawuk, nyambik, manyawak.
Basu: Tkk, kumaraning naga, namaning mngsa kawolu. | R.: sgawon, dus (wasuh),
--- 99 ---
sawr, tkk. (Skr. wasu = bangsaning dewa: cacahipun wolu). | W.: warana, dus, tkk, sgawon, sawr.
Tanu: Bunglon, | bunglon, mangsi, (Skr. tanu = alus). Tanu astra = namaning punggawa jagi kori. Tanuhita = nglalangkungi.
Murti: Ccak, sangt, | amor, gumolong, nunggil, sangt, linangkung, ccak, nyata. (Skr. murti = badan, wangun, wujud).
Arimurti = wujuding Wisnu = Krsna (Skr. Ari = srngenge utawi: endra utawi: Wisnu, murti = wujud. Trimurti (Skr. Trimurti)
tiganing atunggil = Brahma, Wisnu, Siwah.
Kunjara: Kandhang gajah, gdhong pasakitan, | liman (Skr. kunjara). Gdhong pasakitan, (Skr. panjara = kurungan).
Gajah: Gajah nng wantilan,
--- 100 ---
liman (Skr. gaja). Namaning usuk, namaning ulam, namaning kupu, lan sans-sansipun.
Dipangga: Gajah tinitihan ratu, | gajah, (kawi: dwipaangga = dipa).
sthi:
[33]
Gajah dn palanani,
[34]
| yktos, gajah (Skr. asting). Cipta, sdya, raos (Skr. Isthi).
Samadya: Gajah nng tngahing dalan, | W.: samaja = gajah. R.: botn pinanggih. Dene: | Madya = tngah, sdhng,
lumbung, bale. Ugi, lambung, bangkkan, (Skr. madhya).
Manggala: Gajah binkta prang, pangajng, | wiwitan, pangajng, pangagng, prajurit rosa, gajah, urang. (Skr. Manggala =
ngalamati kabgjan = bgja, sae, tapuking samukawis ingkang mawi upacara).
--- 101 ---
Dirada: Gajah mta, | gajah (Skr. Dwirada, luguning tgs = ingkang agadhing kalih).
Bujngga: Ula lanang, | naga (Skr. Bujangga lan: Bujaga). Pujangga.
Brahmanastha: Pandhita sabrang wwolu, | garbanipun kalih tmbung: brahmana + astha, kalih-kalihipun kenging kangge
sangkalan watak wolu. Sarhning garban, botn kenging kadadosakn kalih larik. | Brahmana (bramana) = namaning
bngsa ingkang luhur piyambak ing tanah Hindhu, pandhita sabrang, (Skr. Braahmana), jjuluke putranipun kakung Bathara
Brama. | Astha = wolu (Skr. Astha).
Dipara: Gajah binkta cangkrama, | nyruwth, lngka, mokal, nglngkara (Skr. Dwaapara). Dene: dipa = padhang, teja,
snn, obor, damar, surya (Skr. dipa = damar).
--- 102 ---
Ratu (Skr. Adhingpa). Gajah (Skr. Dwipa). Pulo (Skr. Dwingpa).
Liman: Gajah binkta midhang, | gajah.
Lan ula: Sarta ula,
[35]
| (kalih tmbung: lan + ula. Tmbung: lan, ing ngriki namung kangge anjangkpakn guru wicalan,
botn katut kenging kangge sangkalan watak wolu). | Ula (Jawi Kina: Ulaa, Mal. olar) = sawr K., wula: Kawi.
Katrangan: mh sadaya ungl-unglan sangkalan watak wolu ing nginggil punika asal saking rimbaganipun tmbung:
basu. Dene sababipun basu kaangge watak wolu puni
[36]
saking tmbung Skr. wasu, atgs bangsaning dewa: cacahipun wolu. Kala para dewa sami prang nanggulangi garudha
ingkang badhe nyidra Amrta, astha basu punika inggih kocap tumut prang. Kacariyos malih Sang Bisma punika
pangejawantahipun Basu wolu, sarng seda inggih wangsul dados Basu wolu malih, (Mahabarata). Dene tmbung sans-
sansipun, sababipun gadhah watak wolu, makatn katranganipun: [k...]
--- 103 ---
[...atranganipun:]
1. Naga, 2. Bujngga, 3. Ula, punika sami atgs sawr, sababipun sawr kaangge watak wolu, karimbag guru jarwa
saking tmbung: basu (Kawi) ingkang ugi gadhah tgs sawr, malah Hyang Basuki (Skr. Waasuki) punika jjulukipun
ratuning sawr. Ing Pustakaraja: Hyang Basuki punika putranipun Hyang Antaboga. Ananging tumrapipun sangkalan,
tmbung-tmbung wau inggih kenging dipun sambut atgs sans, kados ta: bujngga, dipun sambut atgs pujngga
(tiyang).
Wontn kaol sans: sababipun bujngga kaangge watak wolu punika mirit saking pujngga tiyang, awit pujngga punika
kadunungan kalimpadan wolung prakawis, inggih punika: paramasastra, paramakawi, awicarita, mardawa lagu,
mardibasa, mandraguna, nawung kridha, sambegana. Nanging katrangan punika kathah lpatipun, awit kalimpadan
wolung prakawis punika sajakipun namung rumpakan kemawon.
Panagan, punika andhahanipun tmbung naga, inggih watak wolu.
1. Salira, sababipun watak wolu amargi atgs manyawak, 2. Tanu, sababipun watak wolu amargi atgs bunglon, 3. Murti,
sababipun watak wolu amargi atgs ccak. Punika sadaya karimbag guru warga saking: tkk, sababipun [sababi...]
--- 104 ---
[...pun] tkk gadhah watak wolu amargi: basu (Kawi) punika ugi gadhah tgs tkk. Dene tumrap kangge sangkalan,
tmbung-tmbung wau inggih kenging dipun sambut ingkang tgsipun sans, kados ta: salira, dipun sambut atgs
badan. Murti = linangkung, sasaminipun.
Miturut katrangan ing Bausastra R.: ingkang gadhah watak wolu punika: salira: ingkang tgsipun badan (sarira), ananging
saking pamanggih kula katrangan punika klintu, awit tmbung-tmbung sansipun ingkang atgs badan, kados ta: awak,
dhiri, raga, punika sami watak satunggal. Dados ttela manawi: salira: watak wolu, punika sambutan saking: salira: ingkang
tgsipun manyawak.
1.Kunjara, 2. Gajah, 3. Dipngga, 4. sthi, 5. Manggala, 6. Dirada, 7. Liman. Sababipun watak wolu amargi sami atgs
liman. Dene sababipun liman kaangge watak wolu punika bokmanawi kapirit saking Skr. Naagaraaja, ingkang atgs
ratuning sawr utawi ratuning liman. Dados dipun anggp liman kalihan sawr punika katunggil warga.
Wontn kaol sans, sababipun liman kaangge watak wolu punika amargi ingkang katingal kumlawr wontn wolu, inggih
punika: suku 4, buntut 1, gadhing 2, tlale 1.
--- 105 ---
Katrangan punika bokmanawi malah ingkang lrs. Wondene tumrapipun sangkalan, tmbung-tmbung wau inggih
kenging dipun sambut ingkang botn atgs liman, kados ta: kunjara, dipun sambut atgs gdhong pasakitan. sthi =
cipta. Manggala = pangajng. Makatn sasaminipun.
Samadya ing Srat Cndrasangkala dipun tgsi gajah nng tngahing dalan, nanging ing Bausastra kalih pisan botn
pinangggih. Dene ing Bausastra W. wontn tmbung: samaja, atgs liman. Ing Bausastra R. botn wontn tmbung:
samaja: wau. Ing Srat Kawi Dasanamajarwa inggih wontn tmbung: samaja, dipun tgsi: gajah binkta aprang. Dados,
sababipun tmbung: samadya: kangge watak wolu punika jalaran atgs liman. Dene linta-lintunipun: dya, kalihan: ja,
punika sampun limrah, kados ta: sja = sdya. Majapait = Madyapahit (mirsanana Damarwulan, Labberton. Lan sans-
sansipun.##
Brahmanastha, saking: brahmana + astha, sami kangge sangkalan watak wolu. Astha, sampun trang atgs wicalan wolu.
Dene: Brahmana, sababipun watak wolu, kapirit saking jawata ssanga, Brahmana wwolu, rsi ppitu, ingkang sami
ngstrni jumnngan nata binathara, kado-
--- 106 ---
s ingkang kapratelakakn ing katrangan sababipun pandhita watak pitu ing nginggil.
Dipara botn atgs liman kados anggnipun ngsi ing Srat Cndrasangkala, ingkang tamtu punika rimbagan guru
wanda saking: dipa, ingkang atgs liman, mila inggih kenging kaanggp gadhah watak wolu, panunggilanipun:wani,
kenging karimbag dados, wanita. Karo: karoya. Sasaminipun. Ingkang dipun suda: margana, dados: marga. Biksuka: suka.
Sasaminipun.
Wwahan: kajawi ingkang kasbut ing nginggil, kangge sangkalan watak wolu punika kenging dipun wwahi malih
rimbaganipun tmbung-tmbung wau, kados ta:
Dasanamanipun sawr: taksaka, sapanunggilanipun.
Dasanamanipun liman: matngga, sapanunggilanipun.
Salira, dados: bajul, baya, bbaya. (Botn kenging dados: badan, raga, dhiri, awak = watak satunggal).
Basu, dados: basuki.
Astha, dados:stha.
sthi, dados: ngsthi, anggusthi, sapiturutipun.
Biksuka, dados: suka.
--- 107 ---
Samadya, dados: madya, madyng.
Makatn sasaminipun.
Watak Sanga
Trustha: Lng bdhil, suka, | trustha utawi tustha = suka, rna (Skr. tustha).
Trustha utawi trustha = lng, bolong trus (Skr. truthi = rngat, bntht).
Trusthi: Lng tulup, | Skr. truthi, mirsanana: trustha, ing nginggil.
Muka: Rrai, | rai, sirah, wadana, ngajng, ngajngan, pangajng, cangkm (Skr. Muka).
Gapura: Lawanging ratu, | kori agung, regol (Skr. gopura). Ugi: llancip munggul, inggil, nglayang ing awang-awang.
Wiwara: Lawang sakngng,
[37]
--- 108 ---
lng, trusan, kori, (Skr. wiwara).
Dwara: Lawanging omah, | kori, gapura, (Skr. dwaara).
Nanda: Lng kodhok, ssotya, namaning mngsa kasanga,
[38]
ngucap, wicantn, nywara (Skr. naada).Dene: anda = sotya,
sae, silir-silir. | Anda utawi onda = mndm, ptng, (Skr. Andha = picak).
Wilasita: Lng kombang, | pratingkah suka (Skr. id), lng (Skr. bila), lng kombang.
Guwa: Lng patapan, | sampun jarwa = growongan (Skr. guhaa).
Rago: Lng samun, | guwa, alangan, (Mal.: ragoe = kisruh). Ngragoni = ngalang-alangi. [ngalang...]
--- 109 ---
[...-alangi.]
Ludra: Aluraning dewa, | rudra utawi rodra = jjulukipun Bathara Guru, (Skr. rudra = jjulukipun Siwah, lan panjalmaning
Siwah). | Rudra, rodra, ludra, utawi lodra = galak, srngn, npsu, (Skr. raudra = angggirisi, npsu).
Gatra: Lng gangsir, | rupa, awak, pawakan, gambar, gana, (Skr. gaatra = bbadan, peranganing bbadan).
Gnda: Ambt, | ambt, (Skr. Gandha).
Lng: Lng smut, | sampun jarwa K.N. = lng, bolongan alit.
Rong: Lng ula, | loro, saking: ro (Jawi Kina: rwa). Bolong, growong, song, lng, luwng.
Song: Lng landhak, | bolongan, rong, lng.
--- 110 ---
ngasongi = ngungkuli, nyoroti.
Trusan: Lawang butulan, | lingganipun: trus (utawi: trus), = kabul, tts, bablas, butul, tmbus.
Yku ngka: Inggih punika wwilangan, | (punika botn gadhah watak wicalan sanga. Wontnipun ing ngriki namung
kangge anjangkpakn guru wicalan).
Babahan: Lng maling, | lingganipun: babah = bolong, bobok, bobol, babal, bdhah, Cina pranakan, anjbabah.
Hawa ssanga: Bolonganing badan, | (kalih tmbung: hawa + ssanga saking: sanga. Nanging punika lpat, lrsipun:
nawa sanga, utawi nawa ssanga, botn: hawa. Tmbung sanga ing ngriki minngka katranganipun tmbung nawa,
mirsanana: Bausastra R.: nawa, lan Belletrie: babah. Manawi dipun lintu: nawa + ssanga, [s...]
--- 111 ---
[...sanga,] kalih-kalihipun kenging kangge sangkalan watak sanga, sarta prayoginipun kdah kasrat dados kalih larik). |
Nawa = sanga (Skr. nawa), padhang, mancorong, ugi saking: tawa. | Sanga = gorng, sangan, wajan, wicalan sanga.
Sanga-sanga = putranipun Styaki.
Katrangan: tmbung: nawa lan sanga, punika sampun trang atgs wicalan sanga, sarta inggih kenging kaangge
sangkalan. Dene tmbung sans-sansipun, sababipun gadhah watak sanga, makatn katranganipun:
1. Trustha, 2. Trusthi, 3. Gapura, 4. Wiwara, 5. Dwara, 6. Wilasita, 7. Guwa, 8. Rago, 9. Lng, 10. Rong, 11. Song, 12.
Trusan, 13. Babahan, punika sadaya sami atgs bolongan utawi kawontnan ingkang bolong, dene sababipun bolongan
kaangge watak sanga punika kapirit saking bolonganing badan ingkang kawastanan babahan hawa sanga, inggih punika:
mripat 2, talingan 2, grana 2, lesan 1, wwados 2. Ananging tumrapipun sangkalan, tmbung-tmbung wau inggih kenging
dipun sambut ingkang tgsipun sans,
--- 112 ---
kados ta: trustha, dipun sambut atgs bingah, makatn sasaminipun.
Tmbung: muka kalihan, gnda, miturut tgs saking Bausastra kasbut ing nginggil, kados botn wontn ingkang
nyababakn gadhah watak sanga. Wontn ingkang ragi kenging kamanah, dene muka punika ugi gadhah tgs lesan
(cangkm) sarta gnda punika pirantosipun mawi grana. Ananging punapa lesan kalihan grana punika ingkang nyababakn
watak sanga, dening punika kalbt babahaning badan. Kintn kula botn. Amargi babahaning badan sans-sansipun
botn watak sanga. Mripat sarta talingan sami awatak kalih, mdi watak satunggal.
Dene saking pamanah kula, tmbung kkalih wau sami rimbagan guru wanda saking: ambuka. Dipun suda wandanipun
ing ngajng dados: mbuka, muka. Dipun suda wandanipun ing wingking dados: ambu = gnda. Caraning pangrimbag
ingkang makatn wau sampun klimrah sangt, kados ta: waudadi, dados: dadi, dadya. Margana, dados: marga, margi.
Sapanunggilanipun. Dene tmbung: ambuka, punika botn katut kawrat ing Srat Cndrasangkala, ananging sampun
trang rimbagan saking: wiwara: sapanunggilanipun ingkang atgs kori, sarta inggih klimrah dipun angge sangkalan
watak sanga. [sa...]
--- 113 ---
[...nga.] Wusana nyumanggakakn para nupiksa, sokur manawi ing wingking sagd manggih katrangan ingkang langkung
sampurna.
Nanda, tgs ing Bausastra sulaya kalihan ingkang kasbut ing Cndrasangkala. Dene ingkang tgsipun mmpr
Cndrasangkala, ing Bausastra kasrat: anda. Ananging kalih-kalihipun (nanda, lan: anda) botn anggadhahi tgs
ingkang kakintn sagd nyababakn tmbung wau gadhah watak sanga. Dados, sababipun tmbung: nanda: kaangge
watak sanga punika inggih namung mirit tgs ingkang kawrat ing Srat Cndrasangkala ingkang wingking piyambak,
inggih punika: namaning mngsa kasanga, ananging botn angsal pasaksn ing Bausastra. Ing Srat Ariwara kaca 24 ugi
kasbut: nanda = jita = kasanga, ingkang tamtu Ariwara wau mthik saking Pustakaraja karangan Rnggawarsitan.
Ludra, ingkang dipun kajngakn ing Cndrasangkala punika lrsipun: rudra, utawi rodra = jjulukipun Bathara Guru,
dados atgs dewa. Milanipun dewa kaangge watak sanga punika mirit saking Jawata nawa sanga, inggih punika dewa
pangagng sanga, salah satunggalipun wontn ingkang jjuluk Maha Yakti, (mirsanana Bausastra R.: nawa, lan: yati). Ing
cariyos Jawi kasbut: Jawata sanga, Brahmana astha, rsi pitu, (mirsanana katrangan ing nginggil: pandhita [pa...]
--- 114 ---
[...ndhita] watak pitu, lan: Brahmana watak wolu). Ananging tumrapipun sangkalan, tmbung: rudra: wau inggih kenging
dipun rimbag dados: ludra: ingkang atgs galak.
Gatra, dipun tgsi lng gangsir, nanging tgs ing Bausastra botn makatn, sarta tgs ing Bausastra wau botn wontn
ingkang kakintn sagd nyababakn gadhah watak sanga. Manawi tmn atgs lng gangsir utawi gangsir, sampun
samsthinipun gadhah watak sanga, amargi lng punika atgs bolong, gangsir atgs babah, inggih bolong. Emanipun
botn angsal pasaksn ing Bausastra. Wusana pinanggih ing pambudi, gatra wau rimbagan guru wanda saking: catra
gatra, utawi: citra gotra, kalih-kalihipun jjulukipun dewa, (mirsanana Bausastra R.: catra, lan: citra). Manawi pamanggih wau
lrs, dados sababipun kaangge watak sanga ugi kapirit saking jawata sanga kadosdene tmbung rudra ing ngajng wau.
Wwahan: kajawi ingkang kasbut ing nginggil, kangge sangkalan watak sanga punika kenging dipun wwahi malih kados
ing ngandhap punika:
I. Ingkang atgs bolong, kawontnan ingkang bolong, sarta ingkang magpokan kawontnan wau, kados ta: kori, [ko...]
--- 115 ---
[...ri,] pintu, butul, ambuka, manjing, mnga, (nanging: nnga lan tumnga = 0), sapanunggilanipun.
II. Ingkang atgs dewa, kados ta: dewa, jawata, sapanunggilanipun. (Mirsanana bab pangrmbag ing wingking).
III. Rimbaganipun tmbung-tmbung wau, kados ta:
Rong, dados: angrong.
Lng, dados: anglng, clng, (Mirsanana Pustakaraja. Clng mati = 09).
Muka, dados: wadana.
Gnda, dados: wangi, arum,
[39]
marbuk, sapanunggilanipun.
Makatn sasaminipun.
Watak Sadasa
(Lrsipun watak: das = 0)
Boma,: Sukt mati, awang-awang, namaning mngsa sapuluh.
--- 116 ---
Boma utawi buma = sukt mati, jjulukipun ratu ing Trajutrisna, (Skr. Bauma = anaking bumi, sami kalihan: ksitija = anaking
siti), kobongan, (patilman). Dene: Byoma = awang-awang (Skr. nomin. wyomaa). | Bomantara utawi bomantarala (Skr.
nomin. wyomaa = awang-awang + Antara, utawi: Antaraala = antawis).
Sonya: Suwung, | Musna, patapan, suwung, (Skr. Sunya = suwung).
Ggana: Langit kesisan mega, | awang-awang, langit, (Skr. Ggana).
Barakan: Tan katon, sndhalan, | lingganipun: barak = maling kewan. Ambarak = nyolong kewan = ambradhat. Barakan =
kewan colongan, kanca, mitra, (lan: pantaran. Bratakesawa).
--- 117 ---
Adoh: Tbih, | sampun jarwa, wodipun: doh.
Ing langit: Ing langit, | saking: ing + langit. Tmbung: ing, ing ngriki namung kangge anjangkpakn guru wicalan). | Langit,
sampun jarwa = uruh, awang-uwung.
Anatan: Katon tan kagayuh, | (ing Bausastra botn pinanggih, wontnipun kalih tmbung: ana + tan, nanging tmbung: ana,
botn kenging kangge sangkalan watak das, ingkang kangge namung tmbung: tan). | Tan, utawi datan = botn. Tanpa =
botn ngangge. Tansah = botn pisah, utawi: botn pdhot.
Windu: Tumbuking taun, | wayu, tpang, langkung, etangan wolung taun, windu sumur, (Skr. windu, bindu [bi...]
--- 118 ---
[...ndu] ' = cck), Mindu = anggagas ingkang sampun kalampahan, gumun. Kawindu = kadaluwarsa. Windon = pintn-
pintn windu, utawi = pamindon: pirantos ambubut.
Anng wiyat: Langit kang amor lan mndhung, | (panggarbaning: ana + ing + wiyat, nanging tmbung anng ing ngriki
punika namung kangge anjangkpakn guru wicalan, botn kenging kangge sangkalan watak das, ingkang kangge
namung tmbung: wiyat). | Wiyat = awang-awang, langit, (Skr. wiyat) lan: wiyar.
Widik-widik: Katon nuli ilang, | pinanggih: widik = tawang, langit, (Skr. nomin. widik = keblat). Widik-widik = awang-awang,
nr-nr, raos-raos, langit, cat katingal cat botn.
Maltik: Satngahing langit, manculat.
--- 119 ---
saking: paltik, utawi pltik = plik, ciprat (tumrap: latu. Entar: budi mltik). Mlthis, (tumrap: mripat). Manculat.
Sirnng ggana: Sirna ing langit, | (panggarbaning: sirna + ing + ggana, sirna lan ggana kalih-kalihipun kenging kangge
sangkalan watak das. Ungl-unglan punika pancnipun inggih prayogi kasrat dados kalih larik. Nanging tmbung:
ggana: lajng rangkp, amargi ing nginggil sampun wontn tmbung ggana. Milanipun manawi dipun srat dados kalih
larik, tmbung ggana ingkang ngandhap prayogi dipun lintoni sans tmbung, upami: akasa). | Sirna = ical, tingal, botn
katingal, risak, sasaminipun, (Skr. Singnar). | Ggana, mirsanana ing nginggil.
Sagunging das: Sakathahe kang ilang, | (saking: sagunging + das, tmbung: sagunging, [sagu...]
--- 120 ---
[...nging,] botn tumut gadhah watak das, ingkang gadhah watak das namung tmbungipun: das). | Das utawi das = ical,
sirna, tlas, inggih: das = 0. - Ngdasi = ngrampungi.
Wwalang:
[40]
Msat, | ing Bausastra: walang = namaning gagrmt utawi ibr-ibran (walang sangit, walang gambuh,
walang kadung, sapanunggilanipun). Sumlang, utawi: wancak (walang ati, wancak driya). Alangan (walang sangkr).
Kos: Anggusah, | (botn pinanggih ing Bausastra, wontnipun: kas, kalihan: kasa). | Kas utawi: kas = ttp, mantp, kiyat
(Jawi Kina: Akas). Pthi agng (Portgis: caxa utawi caixa?). | Kasa = akasa, awang-awang, langit,
--- 121 ---
(Skr. Akaasa = hawa, awang-awang, saking: Kaas = sumorot, namaning mngsa, (mngsa kasa = srawana).
Watak sapuluh: Watak sadasa, | (punika botn kalbt petang kaangge sangkalan, namung minngka pitdah manawi
tmbung-tmbung ingkang kapratelakakn ing nginggilipun wau sami kaangge sangkalan watak sadasa = watak das).
Katrangan: 1. Sonya, 2. Ggana, 3. Adoh, 4. Langit, 5. Tan, 6. Wiyat, 7. Widik-widik, 8. Sirna, 9. Das, punika sadaya milanipun
sami kaangge sangkalan watak das, amargi sami atgs: suwung, ical, tlas, botn, botn katingal, sarta awang-awang:
ingkang ugi botn balgr wujud. Dene tmbung sans-sansipun, sababipun gadhah watak das, makatn katranganipun:
Boma, ingkang dipun kajngakn ing ngriki ingkang tamtu: byoma, utawi: bomantara, (bomantarala), ingkang sami atgs
awang-awang. Mila inggih kenging kaangge
--- 122 ---
sangkalan watak das, kaanggpa rimbagan guru wanda saking tmbung wau, sanajan lajng gadhah tgs sans inggih
kenging.
Barakan, ing Bausastra botn pinanggih tgs: tan katon, kados anggnipun ngsi Cndrasangkala. Tgs ing Bausastra
botn wontn ingkang kakintn nyababakn gadhah watak das, sarta ing Bausastra R. inggih botn nybutakn manawi
tmbung wau kangge sangkalan watak das, ananging ing srat-srat Jawi sampun klimrah ngangge tmbung wau
kaangge watak das. Wusana pinanggih ing pambudi makatn: barakan = pantarran utawi pantaran. Ingkang ggayutan
kalihan tmbung wau kados ta: tar, tatar, tara, antara, pantara, (mriksanana Bausastra R.) sami gadhah tgs: antawis =
watak das, utawi gadhah tgs: botn = inggih watak das. Tan pantara ngsthi tyas = 1800 (Wedhayatmaka -
Rnggawarsitan).
Windu, kula botn andungkap punapa sababipun kaangge sangkalan watak das, tgs-tgs saking Bausastra sarta
saking Cndrasangkala botn wontn ingkang kenging kakintn nyababakn gadhah watak das, nanging ing Bausastra R.
sampun nganggp manawi tmbung windu wau kangge sangkalan watak das.
Maltik, sababipun kaangge watak das, ingkang tamtu
--- 123 ---
amargi gadhah tgs manculat = manginggil utawi: nbih.
[41]
Wwalang, ing Cndrasangkala dipun tgsi msat, ing Bausastra kasrat: walang, atgs gagrmtan utawi ibr-ibran.
Sababipun kaangge watak das bokmanawi amargi walang punika manculat utawi maltik = manginggil = sakdhap
katingal sakdhap botn. Katrangan punika kalbt anh, amargi manawi kapiritakn walang gagrmt, sayktosipun
langkung mmpr kangge watak nnm, dening sukunipun nnm. Sarta anhipun, punapa sababipun dene sami kasrat
wwalang.
Upami: wwalang: punika dipun udhal, tgsipun saya anh. Wwal + ang. Wwal = wol = cebol. Ang = lsu, lungkrah, aang. -
Upami: wwalang: punika sami kalihan: wolang, tgsipun inggih botn mmpr watak das. Wolang = wling, utawi: wkas,
malah kalbt watak pitu. Mugi ing wingking sagd manggih katrangan ingkang langkung sampurna.
--- 124 ---
Kos, ing Bausastra botn pinanggih, dene tmbung: kas, tgsipun botn mmpr gadhah watak das. Ingkang tamtu kos
punika saking Skr. Kaas, tgsipun: sumorot, ewahipun dados Skr. Aakaasa, tgsipun: hawa, awang-awang, dadosipun
tmbung Kawi: akasa, utawi: kasa. Dados, ungl-unglan: kos, wau inggih kenging kaangge watak das, dening atgs
akasa, botn atgs anggusah kados ing Srat Cndrasangkala.
Wwahan: kajawi ingkang kasbut ing nginggil, kangge sangkalan watak das punika kenging dipun wwahi malih kados
ing ngandhap punika:
I. Ingkang atgs suwung, ical, tlas, botn, botn katingal, utawi ingkang kaanggp makatn, kados ta: nir, wuk, musna,
pjah, muksa, sat, smpal, risak, syuh, brastha, tanpa, swarga, lan sans-sansipun.
II. Ingkang atgs nginggil utawi tumanduk manginggil, kados ta: luhur, tawang, akasa, nnga, tumnga, muluk, mumbul,
kombul, msat, lan sans-sansipun.
--- [125] ---
VII Wwahan Katrangan
Sarhning pangrimbagipun tmbung-tmbung ingkang kangge sangkalan punika warni-warni sangt kados ingkang
kapratelakakn ing bab V, sarta ngngti katrangan udhal-udhalaning tmbung wiwit watak satunggal dumugi watak das
ingkang kactha ing bab VI ing nginggil punika, milanipun kathah ungl-unglan sangkalan ingkang ngodhngakn,
langkung malih tumrap ingkang drng kulina. Ing ngandhap punika badhe kula rmbag sawatawis supados saya wwah
trangipun.
a. Ungl-unglan ingkang pakcapanipun sami utawi mh sami, ananging beda watakipun.
Nawa, saking: tawa, watak 4, nawa = sanga, watak 9. Punika kdah ngatos-atos ing panganggenipun, kados ta sangkalan:
trus nawa rsi raja, punika sagd warni kalih 1799 utawi 1749, awit tmbung nawa ing ngriku ugi sagd atgs nawa
saking: tawa, (mirsanana Sopanalaya).
Nata, saking: tata, watak 5, nata, utawi: Nata = ratu, watak 1. Ing Pustakaraja Purwa VIII kaca 23 - 6. Sangkalan: Nata
panmbahing pandhita, dipun tgsi 725, punika
--- 126 ---
sampun trang lpat ing panyratipun, lrsipun: nata. Suraosipun ukara inggih mathuk: nata, saking: tata.
Gana = tawon, watak 6, ggana = awang-awang, watak 0. Lan: anggana, watak 6, saking: gana.
Paksa = bau, watak 2. Paksi = manuk, watak 1, saking: dara. (Paksi murti ingobaran = 381, Pustakaraja III kaca 62).
Yoga = jaman, watak 4, yogi = pandhita, watak 7. Lan: sayoga, sayogya, watak 4, saking: yoga.
Sat = asat, watak 0, sad = nnm, watak 6, punika inggih kdah ngatos-atos ing panganggenipun. Sangkalan: sating
samodra = 40 (Pustakaraja I), nanging: nir sad sthining urip = 1860 (Jaka Lodhang), sanajan suraosing ukara ing ngriku
kados atgs asat, nanging sarhning kasrat: sad, inggih watak 6.
Brama = latu, watak 3. Brama = brahmana, watak 8. Bramana = watak 8, botn 3.
Mnga, kosok wangsulipun, minb, watak 9. Nnga, lan: tumnga = ngingtakn nginggil, watak 0. Mnga lawanging
kagunan = 399 (Pustakaraja II kaca 97), nnga putra salira ji 1810 (Salokantara).
--- 127 ---
Rnga = rungu, watak 6, rngga = pulas, watak 2.
Lan sans-sansipun ingkang kados makatn.
b. Ungl-unglan ingkang tgsipun sami utawi mh sami, ananging beda watakipun.
Rupa, watak 1. Warna, watak 4 = bngsa.
Awak, badan, dhiri, raga, watak 1. Salira, watak 8 = manyawak.
Ati, watak 1. Nala, watak 3 = latu. Manah, watak 5, saking: panah. Driya, indriya, watak 5, saking pancadriya.
stri, putri, watak 3, saking: tri. Wanita, watak 1, saking: wani. Knya, watak 1, rupa knya kasikara = 211, (Pustakaraja I) =
wutuh? Manis, watak 6 = lgi. Arum, watak 9, saking: gnda.
Muni, nabda, watak 7. Caturan, watak 4, saking catur = 4.
Suta, putra, atmaja, watak 1. Yoga, watak 4 = jaman.
Panggawe, watak 4. Wisaya, watak 5 = angin. Makatn sapanunggilanipun.
--- 128 ---
c. Beda-bedaning pamanggih bab pangrimbagipun.
I. Mripat, dalah dasanamanipun kados ta: mata, netra, caksu, tingal, paningal, punika sampun limrah kaangge watak 2.
Uninga, dalah andhahanipun kados ta: nguningani, kauningan, punika inggih sampun limrah kaangge watak 3. Katrangan
ing Srat Cndrasangkala: uninga: punika tgsipun obor, nanging botn angsal waton ingkang kiyat, mila saking
pamanggih kula: sababipun kaangge watak tiga punika saking atgs wruh, wruh, rimbagan saking: kawruh = kagunan =
watak 3.
Ingkang ngodhngakn punika rimbag guru karyanipun tmbung mripat, sami beda-beda panganggenipun, wontn
ingkang kaangge watak 2 (saking: mripat), wontn ingkang kaangge watak 3 (saking: uninga). Ing ngriki botn kula
pratelakakn sadaya, namung ingkang pinanggih beda kemawon.
Ha. Ningali danawa prung = 252, watak 2, (V.A. Jawi 1920 kaca 553, larikan 5, saking ngandhap). Tumingal atmaja rasksa
= 512, watak 2, (V.A. Jawi 1920 kaca 556, larikan nginggil piyambak). Katingal [Katinga...]
--- 129 ---
[...l] pangrasaning janma = 162, watak 2, (P. R. I kaca 122). Urubing guna katingalan = 333, watak 3, (P. R. II kaca 39). Ing P.
R. salajngipun: katingalan, kaangge watak tiga.
Dados, Pustakaraja Rnggawarsitan: katingal = 2, katingalan = 3. Nanging Pustakaraja ingkang kaskarakn, K. P. A.
Sasraningrat, Almnak Cahya Mataram, 1917 katingal lan: katingalan, kadaml sami kemawon, sami watak tiga.
Na. Tumontoning gapura tri = 392, watak 2 (V. A. Jawi 1920 kaca 554, larikan 4 saking ngandhap). Toya katon ing ggana =
34, watak 3 (P. R. I kaca 80). Non = 2 (V. A. Jawi 1921, kaca 191, larikan 7).
Ca. Mangsthi wruh sirng Hyang = 1838, watak 3 (Asmaralaya). Angawruhi nyandra saliraning Gusti = 1813, watak 3
(Srimataya). Nanging V. A. Jawi 1921 kaca 191, larikan 2, sarta V. A. Jawi 1923 kaca 131, larikan 5 - 8 - 10, tmbung: wruh,
sami kaangge watak 2.
Ra. Mulat siwi sthinya Sang Maha Prabu = 1812 watak 2 (Pariwara). Mulat lunga ngsthi siwi = 1802 watak 2 (Buratwangi).
Winulata kanthi trusing kayaktin = 1922, watak [wa...]
--- 130 ---
[...tak] 2 (V. A. Jawi 1922 purwaka). Nanging: trus mulat murtining urip = 1839, watak 3 (Kridha Atmaka).
Ka. Sansipun punika taksih kathah, kados ta: mandng, myat, sami kaangge watak 2. Wrin, kaksi, sami kaangge watak 3
lan sans-sansipun.
Ingkang kasbut ing nginggil punika, ttela botn kenging dipun pathoki. Upami ingkang kantun kemawon dipun pathoki
kados langkung prayogi, inggih punika makatn:
I. Mripat, sadasanamanipun, kaangge watak 2 (nglstantunakn ingkang sampun).
Uninga, saandhahanipun, kaangge watak 3 (nglstantunakn ingkang sampun).
Wruh, wrin, saandhahanipun, kdah kaangge watak 3, kapirit saking: kawruh, kawrin = kagunan = watak 3.
Dene tmbung sans-sansipun, kapathokan makatn:
Tmbung lingga, sarta tmbung andhahan punapa kemawon, ingkang karimbag mawi atr-atr, panambang, sslan,
kdah kaangge watak kalih, kajawi ingkang mawi atr-atr: ka, utawi: k.
Dene tmbung ingkang angsal atr-atr: ka, utawi: k, kdah kaangge watak tiga.
--- 131 ---
Dados: tiningalan = 2, nanging: katingalan = 3. Milanipun kapathokan makatn, awit tanggap: ka, punika asring cawuh
kalihan bawa: ka, sanajan tgsipun sami kalihan tanggap: na.
Wusana kula sumanggakakn ingkang karsa ngagm.
II. Kuping, sadasanamanipun kados ta: karna, karni, talingan, sampun limrah kaangge watak 2.
Karngya, karngwa, karnga, karungu, sampun kalimrah kaangge watak 6. Ananging:
Ngrungu, kaangge watak 2. Ngrungu Jawata anyabdakkn marang siwi = 1792 (ibr-ibr M.N. IV).
Myarsa, kaangge watak 2. Myarsa wisikan madyng ati = 1852 (Hidayat Jati M.Ng. Mangunwijaya).
Miyarsakna trus ingkang sabda Narendra = 1792? (Candrarini R.Ng. Rnggawarsita) botn wontn rangkpanipun angka.
Karngng, Rnggawarsitan pangagmipun botn ajg, swara karngng karna = 267. (P.R.I. kaca 220), murti karngng
talingan = 268 (P.R.I. kaca 220), sami kaangge watak nnm. Ananging: karngng janma ing wukir = 712 (P.R. IX kaca 109)
punika kaangge watak kalih.
--- 132 ---
Upami ingkang kantun-kantun kemawon dipun pathoki makatn kados langkung prayogi:
Kuping, sadasa namanipun, kaangge watak 2 (nglstantunakn ingkang sampun).
Dene guru karyanipun kuping, inggih kaangge watak 2, kados ta: myarsa, kapyarsa, mirng, kapirng, sapanunggilanipun.
Nanging ingkang saking lingga: rungu, rnga, rngya, rngwa, kaangge watak 6.
Lingga: rungu, rnga, rngya, rngwa, saandhahanipun, kaangge watak 6, kapirit saking: rngya, ingkang atgs sdhih =
watak nnm. Dados: ngrungu, karngng, inggih kdah kaangge watak nnm.
III. Wulang, dipun angge watak pitu. Dewa trus mulang putra = 1799, (Paliatma). Murtyastha amulang sunu = 1788
(Wirawiyata). Tan gatra mulang siswa = 1790 (Sriyatna).
Wling, inggih dipun angge watak pitu. Winling anngaa sariranta iku = 1807 (Darmalaksita).
Puji, inggih dipun angge watak pitu. Satata trus pujinira Pangran Adipati = 1795 (Panmbrama M.N. IV).
Warsita, ugi dipun angge watak pitu. Iku Rnggawarsita niyata = 1791 (Hidayat Jati: M. Tanaya).
Punika sadaya rimbagan saking: pandhita, awit pandhita punika [puni...]
--- 133 ---
[...ka] asung piwulang. Tmbung: ajar, atgs pandhita utawi piwulang.
Ananging tmbung: wuruk, dipun angge watak gangsal. Pandhita carm wuruking ratu = 1567 (namaning mriym ing
Surakarta = pancawara, V. A. Jawi 1920 kaca 465).
Punika rimbagan saking: wisik, ingkang sampun klimrah kaangge watak gangsal sarta kalbt ing srat Cndrasangkala.
Dene tmbung: sabda, ujar, saandhahanipun, punika sampun trang watak pitu sarta inggih sampun klimrah, dene
pangrimbagipun botn saking pandhita utawi wisik, ingkang tamtu saking: muni.
Ing mangke ingkang dados pamanahan, tmbung: warah, wangsit, tutur, sapanunggilanipun, punika kdah kaangge watak
pintn, punapa kaangge watak pitu punapa watak gangsal, awit sasumrp kula drng wontn ingkang ngangge.
Upami samangke lajng kapathokan makatn, kados langkung prayogi:
Wisik sampun kasbut ing Srat Cndrasangkala kaangge watak gangsal, dipun lstantunakn.
Sabda, ujar, sapanunggilanipun ingkang atgs wicantn limrah, ugi kalstantunakn kaangge watak pitu, awit punika
rimbagan saking: muni.
--- 134 ---
Wulang, wling, puji, warsita, warah, wangsit, tutur, sapanunggilanipun, ingkang atgs wicantn mawi maksud, kdah
kaangge watak pitu, awit punika rimbagan saking: ajar. Samantn wau kajawi tmbung: wuruk.
Wuruk saandhahanipun, pancnipun inggih kdah watak pitu, awit pangrimbagipun langkung clak saking: ajar, katimbang
saking: wisik. Ananging sarhning sampun klajng dipun angge namanipu
[42]
saka kraton Jawi ingkang dipun anggp ing
tiyang kathah, inggih prayogi dipun lstantunakn kaangge watak gangsal kemawon.
IV. Lbu, albu, sami kaangge watak satunggal. Trusan rong saptng lbu = 1799 (Wedhayatmaka). Brahmana albu gni =
318 (P.R. II kaca 5). Ananging:
Kalbng, kaangge watak sanga. Sujanma kalbng latu = 391 (V.A. Jawi 1920 kaca 554).
Ingkang nganggp watak satunggal punika karimbag saking: siti. Dene ingkang nganggp watak sanga punika karimbag
saking bolongan. Upami samangke kapathokan makatn kemawon bokmanawi langkung prayogi:
Lingga: lbu, saandhahanipun, kaangge watak satunggal sadaya, dados: kalbng, inggih kdah watak satunggal.
Ananging: [A...]
--- 135 ---
[...nanging:]
Lingga: lbt, saandhahanipun lan tmbung-tmbung: ambuka, manjing, wnga, mnga, (dede: tumnga utawi: nnga)
sapanunggilanipun, kaangge watak sanga, inggih punika karimbag saking bolongan.
Dados: kalbu = 1, kalbt = 9, punika botn nama anh, saminipun: karungu = 6, kapirng = 2. Wusana nyumanggakakn
para nupiksa.
V. Dewa, wontn ingkang kaangge watak sanga, wontn ingkang kaangge watak satunggal, kados ta:
Dewaning panmbah = 29, watak 9 (P.R.I. salajngipun). Dewa trus mulang putra = 1799, watak 9 (Paliatma), ananging:
Tatakarya titising dewa = 1145. Gunaning bujngga nmbah ing dewa = 1283, sami watak 1 (Pakm Sastramiruda, Budi
Utama 1924).
Jawata, watak 9. Ngrungu Jawata anyabdakkn marang siwi = 1792 (ibr-ibr).
Bathara, watak 1. Radn Mas Arya Sugnda amandng ngsthi bathara = 1821 (Nitimani).
Hyang, wontn ingkang kaangge watak sanga, wontn ingkang kaangge watak satunggal, kados ta:
Sabdaning Hyang Giri Nata = 1797, watak 9 (ibr-ibr).
--- 136 ---
Ing Srat Ibr-ibr ngriku dipun rangkpi ngka 1717, ananging sampun trang lpating pangcap kemawon, ingkang tamtu
1797, awit ing taun 1717 wau Panjnnganipun Kangjng Gusti M.N. IV drng miyos.
Mangsthi wruh srirng hyang 1838, watak 1 (Asmaralaya).
Ingkang kasbut ing nginggil punika ttela satunggal-satunggaling pangarang beda-beda ing pamanggihipun. Upami
ingkang kantun kemawon dipun pathoki kados langkung prayogi, inggih punika makatn:
Dewa, Jawata, bathara, sapanunggilanipun, ingkang atgs dewa utawi ssbutanipun dewa, kdah kaangge watak
sanga, kapirit saking dewa ssanga. Makatn wau kajawi tmbung: hyang.
Hyang, punika inggih atgs dewa utawi ssbutanipun dewa, ananging ing wkdal samangke sampun kalimrah ugi dipun
tgsi: Allah, ingkang ing pamanah kdah kaanggp satunggal, kados ta: Hyang Widi, Hyang Suksma, smbahyang,
milanipun prayogi kaangge watak satunggal kemawon. Wusana nyumanggakakn ingkang karsa ngagm.
d. Ungl-unglan sangkalan panggenan ngka ewon asring botn patos kamanah.
--- 137 ---
Kathah kemawon ingkang daml sangkalan, ungl-unglanipun ingkang minngka ngka ewon botn patos kamanah
mnggahing lrsipun, inggih punika ingkang ewonipun wau ngka satunggal. Bokmanawi karsanipun ingkang yasa
sangkalan, dumh ingkang maos msthi ngrtosipun, milanipun panganggenipun ungl-unglan lajng namung
sakacpngipun kemawon, trkadhang mawi tmbung ingkang anh-anh, trkadhang malah dede msthinipun watak
satunggal inggih dipun pksa kaangge watak satunggal, kados ta:
Bumi obah sajagad wiryawan = 1161, (V.A. Jawi 1920 kaca 561 larikan 10). Sara gunasthan langsng sih = 1835 (wwahan
Sopanalaya). Tmbung wiryawan sarta nlangsng sih, sami kaangge watak satunggal punika sanajan botn lpat inggih
kalbt anh utawi botn mawi waton.
Rasng toya tanpa gawe = 1046 (V.A. Jawi 1920 kaca 560 larikan 9). Sabda trus tanpa karya = 1097 (V.A. Jawi 1920 kaca
560 larikan 8 saking ngandhap). Yakti tata ksthi rampung = 1851 (Madulaya). Tmbung: gawe, karya, kalihan rampung,
sami kaangge watak satunggal punika sampun trang klintu, awit: gawe, lan karya, sami kalihan: karti = watak 4. Rampung,
sami kalihan: tlas, das = watak 0.
--- 138 ---
Lan sans-sansipun.
Saking pamanggih kula, sanajan panggenan ewon pisan kados inggih prayogi ngangge tmbung ingkang lrs, tinimbang
namung sakacpngipun kemawon.
--- [139] ---
VIII Pratiklipun daml Cndrasangkala
Manawi badhe daml Cndrasangkala, sasampunipun sumrp tmbung-tmbung ingkang anggadhahi watak wicalan,
kdah nyumrpi lampahing pangetang. Dene lampahing pangetangipun Cndrasangkala puni
[43]
majng, saking: ekan
lajng: dasan, atusan, sapiturutipun.
Milanipun pangetangipun saking ekan punika, pangintn kula: supados manawi wontn kirang jangkp utawi kirang
luwsing ungl-unglan, kenging dipun wwahi malih ungl-unglan ingkang gadhah watak das, kathahipun satunggal
utawi langkung, amrih jangkp utawi luwsipun, kanthi botn ngewahakn angkaning taun, kados ta: jbug awuk = 01, kunir
awuk tanpa dalu = 0001 (mirsanana Pustakaraja I).
Daml Cndrasangkala punika utaminipun:
I. Lrs panganggenipun tmbung ingkang anggadhahi watak wicalan, botn prlu yasa tmbung ingkang anh-anh utawi
ingkang drng klimrah.
II. Sagd mujudakn ukara, tuwin: [t...]
--- 140 ---
[...uwin:]
III. Suraosing ungl-unglan utawi ukara wau sagd cocog kalihan ingkang dipun cndrasangkalani.
Kados ta upami nyandrasangkalani taun wawu 1857 punika, mawi ungl-unglan: kuda sara naga janma, utawi: prawata
maruta bujangga tanaya, punika panganggenipun tmbung-tmbung sampun lrs sadaya, nanging nama drng
mujudakn ukara.
Upami malih mawi ungl-unglan: pandhita yaksa ngsthi tunggal: punika panganggenipun tmbung-tmbung inggih
sampun lrs, sarta ugi sampun mujudakn ukara, nanging drng kantnan manawi suraosing ungl-unglan wau sagd
cocog kalihan ingkang dipun sangkalani. Inggih daml sagdipun cocog punika wau ingkang angl, inggih punika ingkang
badhe kula trangakn ing ssagd-sagd kula.
Mnggah ungl-unglan sangkalan: pandhita yaksa ngsthi tunggal: wau, mathukipun namung kangge nyangkalani bab
pandhita danawa ingkang marsudi kasampurnaning pjah, kados llampahanipun Rsi Kunjarakarna, Bagawan
Bagaspati, sapanunggilanipun. Manawi kangge nyangkalani sans bab, sampun tamtu inggih botn mathuk namanipun.
Dene pratiklipun daml sangkalan supados suraosipun [surao...]
--- 141 ---
[...sipun] sagd cocog kalihan ingkang dipun sangkalani punika makatn:
Wiwitipun kdah manah rumiyin ingkang dipun anggp jjr utawi bakuning suraos: bab punapa. Sasampunipun makatn,
lajng miliha ungl-unglan sangkala satunggal kemawon ingkang tgsipun ngmpri jjr wau. Patrapipun milih: dipun
coba saking ekanipun rumiyin, manawi botn pinanggih: lajng dasanipun, atusanipun, salajngipun, ngantos sagd
manggih tmbung ingkang anggadhahi tgs ngmpri jjr wau.
Sasampunipun manggih ungl-unglan sangkala wau satunggal kemawon, punika salajngipun sampun gampil, kantun
anjangkpakn satraping ngka taun sarana mwahi ungl-unglan sangkala sansipun, ngantos sagd mujudakn
ukara ingkang suraosipun mmpr kalihan ingkang dipun sangkalani wau. Trangipun makatn:
Upami taun wau 1857 sapunika, wontn Panjnngan Nata Mangunbojana, badhe kula sangkalani. Kula kdah manah
rumiyin ingkang dados jjring suraos: bab punapa. Inggih punika bab: bojana, rame-rame, bingah-bingah. Jjr wau
ingkang tgsipun ragi ngmpri namung ungl-ungl sangkala panggenan ekan (7), inggih punika: [p...]
--- 142 ---
[...unika:] suka, saking biksuka. Dene dasan, atusan, tuwin ewonipun, punika lajng cumpak kemawon, kados ta dados:
sukng driya manggala nata, lan sasaminipun.
Upami ingkang kula prlokakn punika bab wontnipun karameyan, ungling ttabuhan sasaminipun, pinanggihipun inggih
wontn ing ekanipun, inggih punika: swara. Dados: swara gati madyng praja, sapanunggilanipun.
Murih trangipun, ing ngandhap punika wontn tuladha malih ckakan, ugi taun wawu 1857 sapunika:
Jjr: kasangsaran, ingkang ngmpri dhawah atusan (8) = baya, bbaya. Dados: agung pancabayaning janma,
sapanunggilanipun.
Jjr: palakrama, ingkang ngmpri dhawah ewon (1) = suta, atmaja. Dados: sukng driya ngsthi atmaja,
sapanunggilanipun.
Jjr: kasidan, ingkang ngmpri dhawah ewon (1) = tunggal. Dados: wulangan marganing sarira tunggal,
sapanunggilanipun.
Jjr: makaman, ingkang ngmpri dhawah dasan (5) = sumare, [suma...]
--- 143 ---
[...re,] sinare. Dados: wiku sinare madyng jagad, sapanunggilanipun.
Jjr: pitutur, ingkang ngmpri dhawah ekan (7) = piwulang, wasita. Dados: wasita tinata madyng buwana.
Jjr: kawilujngan, ingkang ngmpri dhawah atusan (8) = basuki, saking: basu, utawi: naga basuki. Dados: suka winisik
basukining urip, sapanunggilanipun, utawi ingkang ngmpri dhawah ewon (1) = arja, rahayu. Dados: pandhita misik
ngsthi arja, sapanunggilanipun.
Makatn salajngipun.
Sarhning bab punika babagan raosing manah, sayktosipun inggih ragi angl dipun trangakn, milanipun aluwung kula
ckak samantn kemawon. Dene ingkang sampun atul sarta apal cndrasangkala, pamilihipun ungl-unglan sangkala
wau mak cg kemawon, malah ujug-ujug sampun wujud ukara ingkang pni sarta mranani.
Kajawi saking punika, sok wontn ingkang daml cndrasangkala mawi dipun slani tmbung-tmbung ingkang botn
kangge, upaminipun: wasita kang wigati ngsthi mring rahayu = 1857, punika dipun slani tmbung: kang, kalihan: mring.
Utawi: [Uta...]
--- 144 ---
[...wi:]
pandhita asung wisik mrih basuki marang kang putra = 1857, punika dipun slani tmbung: asung, mrih, marang, kang.
Ingkang makatn wau saking pamanggih kula kirang prayogi, awit sagd ngodhngakn ingkang ngsi, langkung-
langkung manawi tmbung ingkang sumla wau gadhah watak wicalan, puni
[44]
lajng saya ngisruhakn. Aluwung manawi
dipun garba, jalaran ambujng guru wicalan tumrap ing skar, punika malah botn dados punapa, upaminipun: gora strng
nagendra = 1857, saking: gora astraning naga narendra.
--- [145] ---
IX Sangkalan Mmt
Sangkalan mmt punika ungl-unglanipun sarta panganggenipun tmbung-tmbung ingkang anggadhahi watak
wicalan, botn wontn bedanipun kalihan sangkalan limrah ingkang sampun kapratelakakn ing ngajng. Namung
bedanipun: sangkalan limrah punika anggnipun mahyakakn ungl-unglan mawi sratan (aksara), manawi sangkalan
mmt mawi gambar. Kados ta sangkalanipun panggung sangga buwana ing Surakarta mawi ungl-unglan: naga muluk
tinitihan janma = 1708, punika anggnipun mahyakakn ungl-unglan wau botn mawi sratan: naga muluk tinitihan
janma, utawi "naga muluk tinitihan janma" inggih punika mawi gambar: sawr mabur dipun tumpaki tiyang.
Jalaran saking punika, mila sangkalan mmt punika angl sangt batanganipun, amargi botn sumrp tmbung
(gambar) ingkang pundi ingkang kdah dipun waos rumiyin. Sagdipun ambatang namung mawi kintn-kintn ingkang
sangt, sarta sasampunipun angsal katrangan sintn ingkang iyasa, kala jaman ingkang kaping pintn, sasaminipun.
Dados sagdipun ambatang punika
--- 146 ---
manawi sampun dipun tdahi, tur pambatangipun drng kantnan lrs. Milanipun kathah candhi-candhi utawi yyasan
ingkang wontn sangkalanipun mmt, ingkang dumugi samangke taksih dados cangkriman kemawon, eman-eman.
Ungl-unglanipun sangkalan mmt punika ingkang tamtu botn sagd ngmpri ingkang dipun sangkalani: kados dene
ungl-unglanipun sangkalan limrah, awit ingkang dipun prlokakn namung kengingipun dipun wujudakn mawi
gambaran. Mila pratiklipun daml sangkalan mmt punika inggih beda kalihan daml sangkalan limrah kados ingkang
sampun kula pratelakakn ing bab VIII, langkung angl daml sangkalan mmt.
Utaminipun sangkalan mmt punika, kajawi kdah lrs panganggenipun tmbung (gambar) ingkang anggadhahi watak
wicalan inggih kdah:
I. Sagd mujudakn ukara,
II. Wujudipun gambaran ngalmpak dados satunggal, botn pating tlning.
Kados ta upami daml sangkalan mmt taun wawu 1857 punika mawi ungl-unglan: kuda yaksa naga janma - punika
panganggenipun tmbung-tmbung ingkang anggadhahi watak wicalan sampun lrs, sarta inggih kenging kawujudakn
mawi gambaran, ananging
--- 147 ---
nama drng dados ukara, sarta wujudipun gambaran pating tlning = kapal + danawa + sawr + tiyang.
Upami malih: pandhita manah naga raja = 1857, punika sampun dados ukara, sarta inggih kenging kawujudakn mawi
gambaran, ananging nama taksih kuciwa, dening wujuding gambaran drng nglmpak dados satunggal, taksih kalih
panggenan, inggih punika: pandhita mnthang langkap + sawr raja.
Dene pratiklipun daml sangkalan mmt punika: ingkang kadaml jjr botn kdah ngmpri ingkang dipun sangkalani
kados daml sangkalan limrah, namung miliha tmbung satunggal kemawon rumiyin, ingkang kenging dipun wujudakn
sarana gambar, ing salajngipun, pamilihe tmbung liyanipun malih: kdah ngngti ngka I, II ing nginggil wau, dipun
thak-thukakn ngantos dangu-dangu sagd mujudakn ukara, sarta wujudipun gambaran ngalmpak dados satunggal.
Bab punika sayktosipun kula botn sagd nrangakn mawi ttmbungan ingkang kalayan ctha, namung sagd ngaturi
conto, upami taun wawu 1857 punika kadaml sangkalan mmt, kenging kawujudakn gambaran kados ing ngandhap
punika:
Kapal sirahipun katingal gangsal, badanipun namung katingal satunggal = turngga lima sarira tunggal.
--- 148 ---
Danawa pandhita, tanganipun ing wingking botn irasan = pandhita yaksa sarira janma.
Liman mawi makutha, tlalenipun ngadg nypngi jmparing cacahipun pitu = sapta sanjatng gajndra.
Naga mawi jamang dipun tumpaki danawa = titihaning diyu naga raja.
Lan sans-sansipun.
--- [149] ---
X Apalan Cndrasangkala
Sanajan katrangan ing ngajng wau pangraos kula sampuna manykapi kangge garan nyumrpi prakawis
cndrasangkala, ananging kula manah prlu nganggit apalan cndrasangkala punika, kangge sarana ngapalakn supados
cumanthl ing manah. Awit srat apalan cndrasangkala ingkang sampun sumbar ing akathah punika:
1e Sinawung ing skar agng kusumawicitra, kirang sumrambah, gunggung 48 wanda, panganggenipun wanda kirang
gmi. Kathah atr-atr, sslan tuwin panambangipun, trkadhang kaslanan tmbung ingkang botn kangge, dados
kirang ppak.
2e Anggnipun ngsi kathah ingkang pinanggih sulaya kalihan bausastra ingkang sampun kaanggp lrs.
3e Kathah kalih tmbung ingkang panyratipun dipun dadosakn satunggal, trkadhang kaslanan tmbung-tmbung
ingkang botn kangge cndrasangkala, ingkang makatn wau adaml kalintuning panampi.
4e Panataning tmbung-tmbung botn mujudakn ukara, dados botn gampil dipun apalakn.
--- 150 ---
Dene apalan cndrasangkala damlan kula punika:
1e Skaripun skar macapat Dhandhanggndhis, langkung sumrambah, gunggung 84 wanda, panganggenipun wanda
kula gmni sangt, dados ragi ppak, dene ppakipun yktos namung kdah dipun wwahi piyambak (mirsanana bab VI).
2e Anggn kula ngsi mthik saking Bausastra Roorda utawi Winter.
3e Botn kaslanan tmbung-tmbung ingkang botn kangge, tuwin sasagd-sagd ngangge tmbungipun lingga.
4e Panataning tmbung-tmbung sasagd-sagd kula wujudakn ukara utawi purwakanthi aksara, supados ragi gampil
dipun apalakn.
a. Watak Satunggal
Ungl-unglan ... Tgs ingkang adhakan,
Dhandhanggndhis
1. Tunggal | gusti | sujanma | smdi = Awor, siji, | Ratu, Allah, | Tiyang linangkung | Mankung, jubur.
2. Badan |
--- 151 ---
Nabi | Rupa | Maha | Buddha = Awak, Nabiyullah, wudl, | Wrni, | Langkung, sangt, anjarag, | Sang Gotama, budi.
3. Niyata | Luwih | Pamase = Yktos, nyata, | Langkung, linangkung, | Ratu
4. Wong | Buwng | Rat | Lk | Iku = Tiyang, | Bundran, | Jagad, | Tanggal, rmbulan, | Punika, buntut
5. Surya | Candra | Kartika | Bumi = Srngenge, | Praceka, rmbulan, | Lintang, | Siti
6. Wiji | Urip | Ron | Eka = Winih, sawiji, | Gsang, | Godhong, | Siji
7. Prabu | Knya |
--- 152 ---
Nkung = Patut, smbada, ratu, | Prawan | Andhingkluk, smdi.
8. Raja | Putra | Sasa | Dhara = Ratu, | Anak, | Lintang, bantr, | Lintang, prawan. Wtng (W.)
9. Paksi | Dara | Tyas | Wungkul | Sudira | Budi = Manuk, | Manuk dara, wtng, | Ati, | Wtah, | Kndl, | Pikir.
10. Wani | Hyang | Jagad | Nata = Purun, kndl, | Dewa, Allah, | Buwana, donya, | Ratu.
b. Watak Kalih.
Ungl-unglan ... Tgs ingkang adhakan
Dhandhanggndhis
1. Asta | Kalih |
--- 153 ---
Ro | Nmbah | Ngabkti = Tangan, Cpng, | Loro, | Kalih | Nymbah | Nymbah.
2. Netra | Kmbar | Myat | Mandng | Nayana = Mripat | Sami | Ningali | Ningali | Ulat, Mripat
3. Swiwi | Lar | Sikara | Gandhng = lar | Wulu, Suwiwi, Indhak | Arubiru, Tangan | Kantht
4. Paksa | Apasang | Sungu = Kdah, Sisih. Bau (W). | Masang, Sapasang | Singat
5. Athi-Athi | Talingan | Drsthi = Athi-Athi | Kuping | Alis, Cidra
6. Carana | Tangan | Karna = Athi-Athi, Rrgan | Tangan | Kuping
7. Bau |
--- 154 ---
Suku | Caksuh = Lngn | Sikil | Tluh, Mripat
8. Mata | Paningal | Locana = Mripat | Pandlng, Mripat | Mripat, luh
9. Ama | Nbah | Karnan | Ngrngga | Pangantn | Dwi = Pasu, Wri. Mksa (W) | Nbih, Nbak, Nglud | Rmn, Kuping |
Andandosi | Pangantn | Kalih
10. Kanthi | Buja | Bujana = Mawi, Gandhng | Bau, Tdha | Ssga
c. Watak Tiga
Dhandhanggndhis
1. Bahni | Tiga | Ujwala |
--- 155 ---
Kaksi = Latu | Tlu | Cahya, Urub | Katingalan.
2. Katon | Murub | Dahana | Payudan = Katingalan | Murub | Latu | Paprangan
3. Katingalan | Kaya | Bntr = Katon | Kados, Pamdal | Panas
4. Nala | Uninga | Kawruh = Manah, Latu | Sumrp, Obor? | Kasagdan
5. Lir | Wrin | Weda | Naut | Nauti = Kados | Sumrp | Pakm, Wulang, Kawruh | Nyaut, Mangsuli | Cacing, Mangsuli
6. Tkn | Siking | Pawaka = Tkn | Upt, Tkn | Latu
7. Kukus | Api | Apyu = Kbul | Latu | Latu.
--- 156 ---
8. Brama | Rana | Rananggana = Latu | Paprangan, Aling-aling, stri | Paprangan
9. Utawaka | Uta | Ujl | Kobar | Agni = Latu | Lintah | Wlut | Kabsmi | Latu
10. Wignya | Guna | Tri | Jatha = Sagd | Linangkung, Sagd, Paeka, Paedah | Tiga | Gimbal, Siyung, Wadhah
d. Watak Skawan
Dhandhanggndhis
1. Catur | Warna | Wahana | Pat |
--- 157 ---
Warih = Cantn, skawan, | Rumpaka, toya, bngsa, | Tumpakan, wdhar, tgs, | Skawan | Toya.
2. Waudadi | Dadya | Keblat | Papat = Sgantn | Dados | Keblat | Skawan
3. Toya | Suci | Udaka | We = Banyu | Rsik | Toya | Toya
4. Woh | Nadi | Jladri | Sindu = Uwoh, jawah | Lpn, sgantn | Sgantn | Toya
5. Yoga | Gawe | Tlaga | Hr | Wning = Anak, prayogi, jaman | Daml | Tlaga | Toya | Bning
6. Udan | Bun | Tirta | Marta = Jawah | bun, Awun-awun | Toya | Bning, Asrp.
--- 158 ---
7. Karya | Sumbr | Sumur = Daml | Sumur, Blik | Sumbr
8. Masuh | Marna | Karti | Karta = Ngumbah | Ngucap, Ngrumpaka | Daml | Rahajng
9. Jalaniddhi | Samodra | Udaya | Tasik = Sgantn | Sgantn | Sgantn | Pupur, Sgantn
10. Tawa | Sgara | Wedang = Wantah, Tawar, Tawi | Sgantn | Toya dipun latoni.
e. Watak Gangsal.
Dhandhanggndhis
1. Pandhawa | Lima | Wisikan |
--- 159 ---
Gati = Putraning Pandhu | Gangsal | Bisikan, Gulingan | Tata, Prlu, Ulah
2. Indri | Indriya | Warastra | Wrayang = Angin silir-silir, | Manah, Pancadriya, | Llandhp, Jmparing, | Jmparing,
3. Astra | Lungid | Sara | Sare = Ddaml, Jmparing, | Landhp, Lancip, | Ddaml, Jmparing, | Tilm,
4. Guling | Raksasa | Diyu = Tilm, Glundhung, | Danawa, | Danawa,
5. Buta | Galak | Wil | Yaksa | Yaksi = Danawa, | Galak, | Danawa nm, | Danawa, | Danawa stri,
6. Saya | Wisaya | Bana = Langkung, Paeka, Pirantos, | Paeka, Pirantos, | Wana, Jmparing,
7. Jmparing | Cakra |
--- 160 ---
Hru = Panah, | Jmparing bundr, Cipta | Jmparing.
8. Tata | Nata | Bayu | Bajra = Trap, Angin, | Ngwrat, | Otot, Angin, | Ddaml, Angin.
9. Samirana | Pawana | Maruta | Angin = Angin, | Angin, | Angin, | Barat,
10. Panca | Marga | Margana = Gangsal, | Margi, | Jmparing, Arjuna.
f. Watak Nnm.
Dhandhanggndhis
1. Rasa | Nnm | Rinaras | Hartati = Raos, Pangraos, | Nnm, | Dipun patut, Dipun raos, | Lgi, Dhandhanggndhis
2. Lona |
--- 161 ---
Tikta | Madura | Sarkara = Pdhs | Pait | Lgi | Gndhis, Lgi.
3. Amla | Kayasa | Karasng = Kcut | Spt | Kraos ing,
4. Hoyag | Obah | Nm | Kayu = Ebah | Ebah | Nnm, | Kajng, Uwit,
5. Wrksa | Glinggang | Prabatang | Hoyig = Kajng, Uwit, | Kajng tingor, | Kajng rbah, | Hoyag, Ebah
6. Sad | Anggas | Anggang-anggang = Nnm, | Walang, Glinggang, | Angga-anggang
[45]
7. Mngsa | Naya | Rtu = Wktu, pandhanipun kewan galak, | Ulat. Mngsa Kanm (R.W.) | Pait, Ggr,
8. Wayang |
--- 162 ---
Winayang | Anggana = Ringgit, Ebah | Dipun cara ringgit, dipun ebahakn | Ijn, Tawon.
9. Ilat | Kilat | Lidhah | Lindhu | Carm | Manis = Lidhah clrt, Lidhah lesan | Clrt | Ilat, Kilat | Siti ebah | Campuh ing sih,
Marm | Lgi, Sae, stri
10. Tahn | Osik | Karngya = Kayu, Ngampt, Nandhang | Ebah, Ebahing manah | Kapirng, Dipun rngoni
g. Watak Pitu
Dhandhanggndhis
1. Sapta | Prawata | Acala | Giri = Pitu, Doyan | Rdi | Rdi | Rdi, Linangkung
2. Ardi |
--- 163 ---
Gora | Prabata | Himawan = Rdi | Tawon gung, Agng. Rdi (W.) | Rdi | Rdi, Namaning Rdi.
3. Pandhita | Pitu | Kaswarng = Tiyang tapa | Pitu | Kasbut, Kajuwara
4. Rsi | Sogata | Wiku = Tiyang suci, Pandhita | Sgah, Guru, Pandhita | Pandhita
5. Yogi | Swara | Dwija | Suyati = Prayogi, Pandhita | Suwantn, Ungl | Guru, Pandhita | Pandhita linangkung
6. Wulang | Wling | Wasita = Pitutur | Wkas | Pitutur, Piwulang
7. Tunggang | Turngga | Gung = Tumpak | Kapal | Agng
8. Swa | Aswa | Titihan |
--- 164 ---
Kuda = Kapal | Kapal |Tumpakan, Kapal | Kapal.
9. Ajar | Arga | Sabda | Nabda | ngsa | Muni = Pandhita, Piwulang | Rdi, Rgi | Wicantn, Suwantn | Wicantn, Nyuwantn |
Banyak, Tdhak, Andarung | Mungl, Wicantn, Pandhita
10. Suka | Biksu | Biksuka = Bingah, Awh | Lmbu, Pandhita | Lmbu, Pandhita
h. Watak Wolu
Dhandhanggndhis
1. Astha | Basu | Anggusthi | Basuki = Wolu | Tkk, Sawr, Dewa wolu | Angginm, Ngrmbag | Wilujng, Ratuning sawr
2. Slira | Murti |
--- 165 ---
Bujngga | Manggala = Badan, Manyawak | Sangt, Linangkung, Nyata, Ccak | Pujngga, Naga | Pangajng, Pangagng,
Liman.
3. Taksaka | Manyawak | Tkk = Sawr | Kawuk, Nyambik | Tkk
4. Dwipa | Dwipangga | Bajul = Liman | Liman | Baya
5. Gajah | Liman | Dwirada | sthi = Liman | Gajah | Liman | Cipta, Sdya, Raos, Liman
6. stha | Matngga | Brahma = Sdya, Cipta, Pindha | Ngntosi, Liman | Latu, Brahmana
7. Brahmana | Wwolu = Pandhita sabrang | Wolu
8. Baya | Bbaya | Kunjara = Pakwd, Bajul, Bokmanawi, Janji | Pakwd | Gdhong pasakitan, Liman
9. Tanu |
--- 166 ---
Sarpa | Samaja | Madya | Mangsthi = Bunglon | Sawr | Liman (W) | Tngah, Ckapan, Bangkkan | Ndya, Nyipta.
10. Panagan | Ula | Naga = Panggenan naga, Petangan lampahing naga | Sawr | Sawr agng
i. Watak Sanga
Dhandhanggndhis
1. Bolong | Nawa | Dwara | Pintu | Kori = Butul | Sanga, Nawar | Kori, Gapura | Kori | Lawang
2. Bdhah | Lawang | Wiwara |
--- 167 ---
Gapura = Blah, Sigar | Kori | lng, Kori | Kori agng.
3. Rong | Song | Wilasita | Anglng = Bolong, Growong | Bolongan, rong | Lng, Lng kombang | Ctha ing pamirng,
Mlbt ing lng
4. Trustha | Trusthi | Trus | Butul = Bingah, Bolong trus | Bolong trus | Kabul, Tts, Bablas, Butul | Bolong, Trus
5. Dewa | Sanga | Jawata | Manjing = Jawata | Sanga | Dewa | Mlbt
6. Arum | Gnda | Kusuma = Wangi, Manis, stri | Ambt, Wangi | Skar, stri utami
7. Muka | Rudra | Masuk = Rai, Ngajng, Pangajng | Galak, Npsu, Jjulukipun Bathara Guru | Mlbt
8. Rago |
--- 168 ---
Angrong | Guwa | Mnga = Guwa, Alangan | Mlbt ing rong | Growongan | Kbuka, Kbikak.
9. Babahan | Lng | Ambuka | Gatra | Anggangsir = Bolongan, Gangsiran | Bolongan alit | Ambikak, Ngngakakn | Warni,
Gambar, Ppthan | Ambabah
10. Nanda | Wangi | Wadana = Wicantn, Nywara. Mngsa kasanga (R. W.) | Arum | Rai, Pangagng
k. Watak Das
Dhandhanggndhis
1. Byoma | Musna | Nis | Das | Mltik |
--- 169 ---
Langit = Awang-awang | Ical, Sirna | Ical, Kesah | Ical, Tlas | Manculat, Nyiprat | Awang-uwung.
2. Sirna | Ilang | Kombul | Awang-awang = Ical, Tlas | Ical | Kondhang, Manginggil | Udara, Langit
3. Msat | Muluk | Ggana | Ngls = Kesah, Oncat | Mumbul | Awang-awang, Langit | Oncat
4. Tumnga | Nnga | Luhur = Mandng manginggil | Mandng manginggil | Inggil, Nginggil
5. Suwung | Sonya | Muksa | Doh | Tbih = Suwng, Spn | Suwng, Pratapan | Musna, Ical saraganipun | Adoh, Tbih |
Adoh
6. Swarga | Tanpa | Barakan = Kadewatan, Swargi | Botn ngangge | Kewan colongan, Kanca, Mitra, Pantaran.
--- 170 ---
7. Tan | Rusak | Brastha | Swuh = Botn | Risak, Bibrah | Risak, Sirna, Lbur | Risak, Sirna, Lbur.
8. Walang | Kos | Pjah | Akasa = Ibr-ibran, Sumlang | Akasa, Sumorot | Mati | Awang-awang, Langit
9. Tawang | Wiyat | Oncat | Windu | Widik-widik = Awang-awang, Tingal | Awang-awang, Langit | Kesah, Minggat | Windu
mngsa, Windu sumur | Awang-awang, Langit, Raos-raos
10. Nir | Wuk | Sat | Surud | Smpal = Ical, Risak, Tlas | Risak, Wurung | sat, Garing | Suda, Tilar, Tilar donya | Rampal,
Sbit, Tugl.
--- [171] ---
XI. Pratelaning tmbung-tmbung ingkang kalimrah kangge sangkalan, kaurutakn dntaywanjananipun.
A
Anauti, watak 3, kaca 53 | Indri, watak 5, kaca 70; 73 | Indriya, watak 5, kaca 159 | Anatan, watak 0, kaca 117 | Analagni, watak
3, kaca 53 | Anmbah, watak 2, kaca 48; 50 | Anbah, watak 2, kaca 47; 50 | Uninga, watak 3, kaca 55; 59 | Anng wiyat, watak
0, kaca 118 | Acala, watak 7, kaca 93; 162 | Hr, watak 4, kaca 61; 65 | Hru, watak 5, kaca 160 | Ardi, watak 7, kaca 89; 93 |
Hartati, watak 6, kaca 160 | Urip, watak 1, kaca 151 | Arum, watak 9, kaca 167 | Arga, watak 7, kaca 164 | Iku, watak 1, kaca 39;
42 | Eka, watak 1, kaca 40; 42 | Akasa, watak 0, kaca 170 | Adoh, watak 0, kaca 117; 121 | Udan, watak 4, kaca 157 | Udaka,
watak 4, kaca 157 | Udaya, watak 4, kaca 158 | Uta, watak 3, kaca 52; 57 | Utawaka, watak 3, kaca 54; 55 | Osik, watak 6, kaca
162 | Asta, watak 2, kaca 152 | Astra, watak 5, kaca 159 | Aswa, watak 7, kaca 163 | Astha, watak 8, kaca 164 | stha, watak 8,
kaca 165 | sthi, watak 8, kaca 100; 104 | Awani, watak 1, kaca 41; 43 | Awak, watak 1, kaca 42 | Hawa ssanga, watak 9,
kaca 110 | Awang-awang, watak 0, kaca 169 | Ula, watak 8, kaca 103; 166 | Ilat, watak 6, kaca 162 | Ilang, watak 0, kaca 169 |
Api, watak 3, kaca 155 | Apasang, watak 2, kaca 153 | Apyu, watak 3, kaca 155 | Ajar, watak 7, kaca 164 | Ujwala, watak 3, kaca
154 | Ujl, watak 3, kaca 53; 57 | Hoyag, watak 6, kaca 78; 86 | Hoyig, watak 6, kaca 161 |
--- 172 ---
Hyang, watak 1, kaca 152 | Oncat, watak 0, kaca 170 | Aama, watak 2, kaca 46; 50 | Himawan, watak 7, kaca 90; 93 | Amla,
watak 6, kaca 161 | Ambuka, watak 9, kaca 168 | Agni, watak 3, kaca 156 | Obah, watak 6, kaca 161 | Athi-athi, watak 2, kaca
153 | Angin, watak 5, kaca 160 | Angrong, watak 9, kaca 168 | ngsa, watak 7, kaca 89; 95 | Anglng, watak 9, kaca 167 |
Anggana, watak 6, kaca 162 | Anggas, watak 6, kaca 78; 161 | Anggusthi, watak 8, kaca 164 | Anggang-anggang, watak 6,
kaca 161 | Anggangsir, watak 9, kaca 168.
N
Naut, watak 3, kaca 155 | Nauti, watak 3, kaca 155 | Nanda, watak 9, kaca 108; 113 | Nnm, watak 6, kaca 160 | Nir, watak 0,
kaca 170 | Nkung, watak 1, kaca 152 | Nadi, watak 4, kaca 61; 65 | nata, watak 5, kaca 165 | NaTa, watak 1, kaca 152 | Netra,
watak 2, kaca 45; 48 | Nis, watak 0, kaca 168 | Nawa, watak 9, kaca 111; 166 | Nawa, watak 4, kaca 61; 66 | Nala, watak 3,
kaca 155 | Naya, watak 6, kaca 161 | Nayana, watak 2, kaca 45; 49 | Niyata, watak 1, kaca 41; 44 | Nm, watak 6, kaca 81; 161
| Nmbah, watak 2, kaca 153 | Naga, watak 8, kaca 98; 103 | Nabi, watak 1, kaca 38; 42 | Nbah, watak 2, kaca 154 | Nabda,
watak 7, kaca 164 | Nnga, watak 0, kaca 169.
C
Cndra, watak 1, kaca 38; 42 | Carana, watak 2, kaca 46; 49 | Carm, watak 6, kaca 162 | Cakra, watak 5, kaca 159 | Caksu,
watak 2, kaca 45; 48 | Caksuh, watak 2, kaca 154 | Catur, watak 4, kaca 156 | Catur yuga, watak 4, kaca 64; 68 | Cala, watak
7, kaca 90; 93.
R
Ro, watak 2, kaca 153 | Ron, watak 1, kaca 39; 43 | Rana, watak 3, kaca 156 | Rinaras, watak 6, kaca 160 | Rananggana,
watak 3, kaca 156 | Raras, watak 6, kaca 86 | Raksasa, watak 5, kaca 159 |
--- 173 ---
Rudra, watak 9, kaca 167 | Rat, watak 1, kaca 151 | Rtu, watak 6, kaca 78; 86 | Rasa, watak 6, kaca 82; 160 | Rsi, watak 7,
kaca 89; 94 | Rusak, watak 0, kaca 170 | Rupa, watak 1, kaca 38; 42 | Raja, watak 1, kaca 152 | Rago, watak 9, kaca 108; 111
| Rong, watak 9, kaca 109; 111.
K
Kaksi, watak 3, kaca 155 | Kanm, watak 6, kaca 81 | Kanthi, watak 2, kaca 154 | Kori, watak 9, kaca 166 | Karna, watak 2,
kaca 47; 49 | Karni, watak 2, kaca 47; 49 | Karnan, watak 2, kaca 154 | Karta, watak 4, kaca 158 | Karti, watak 4, kaca 61; 66 |
Kartika, watak 1, kaca 151 | Karasng, watak 6, kaca 161 | Karya, watak 4, kaca 158 | Karngya, watak 6, kaca 79; 86 | Kukus,
watak 3, kaca 155 | Kuda, watak 7, kaca 94; 164 | Katon, watak 3, kaca 155 | Katingalan, watak 3, kaca 155 | Kos, watak 0,
kaca 120; 124 | Kaswarng, watak 7, kaca 162 | Kusuma, watak 9, kaca 167 | Kawruh, watak 3, kaca 155 | Kalih, watak 2,
kaca 152 | Kilat, watak 6, kaca 87; 162 | Kilating kanm, watak 6, kaca 80 | Kaya, watak 3, kaca 155 | Kayu, watak 6, kaca 161
| Kyasa, watak 6, kaca 81; 82 | Kayasa, watak 6, kaca 161 | Kaya lena, watak 3, kaca 54; 58 | Knya, watak 1, kaca 151 |
Kunjara, watak 8, kaca 99; 104 | Kmbar, watak 2, kaca 153 | Kombul, watak 0, kaca 169 | Kobar, watak 3, kaca 156 | Keblat,
watak 4, kaca 157.
D
Doh, watak 0, kaca 169 | Dahana, watak 3, kaca 52; 55 | Dara, watak 1, kaca 40; 42 | Dura, watak 6, kaca 81; 82 | Dirada,
watak 8, kaca 101; 104 | Drasthi, watak 2, kaca 46; 49 | Drsthi, watak 2, kaca 46; 49 | Dik, watak 4, kaca 63; 67 | Dadi, watak
4, kaca 69 | Dadya, watak 4, kaca 157 | Das, watak 0, kaca 121; 161 | Dwi, watak 2, kaca 154 | Dewa, watak 9, kaca 167 |
Dwara, watak 9, kaca 108; 111 | Dwirada, watak 8, kaca 165 | Dwipa, watak 8, kaca 165 | Dwipngga, watak 8, kaca 165 |
--- 174 ---
Dwija, watak 7, kaca 163 | Dipara, watak 8, kaca 101; 106 | Dipngga, watak 8, kaca 100; 104 | Diyu, watak 5, kaca 159.
T
Tahn, watak 6, kaca 79; 87 | Tan, watak 0, kaca 121; 170 | Tanu, watak 8, kaca 99; 103 | Tanpa, watak 0, kaca 169 | Tri, watak
3, kaca 156 | Trining rana, watak 3, kaca 52; 57 | Tirta, watak 4, kaca 157 | Trus, watak 9, kaca 167 | Trusan, watak 9, kaca
110; 111 | Trustha, watak 9, kaca 107; 111 | Trusthi, watak 9, kaca 107; 111 | Turngga, watak 7, kaca 89; 94 | Tkn, watak 3,
kaca 155 | Tkk, watak 8, kaca 165 | Tikta, watak 6, kaca 81; 82 | Taksaka, watak 8, kaca 165 | Tata, watak 5, kaca 69; 73 |
Titihan, watak 7, kaca 163 | Tasik, watak 4, kaca 63; 65 | Tawa, watak 4, kaca 158 | Tawang, watak 0, kaca 170 | Tlaga, watak
4, kaca 157 | Talingan, watak 2, kaca 47; 49 | Toya, watak 4, kaca 65 | Toyadi, watak 4, kaca 62 | Tyas, watak 1, kaca 152 |
Tumnga, watak 0, kaca 169 | Tiga, watak 3, kaca 55; 59 | Tbih, watak 0, kaca 169 | Tangan, watak 2, kaca 47; 49 | Tunggal,
watak 1, kaca 41; 42 | Tunggang, watak 7, kaca 97; 173 | Tungganganing gunung, watak 7, kaca 92.
S
Sindu, watak 4, kaca 63; 65 | Suci, watak 4, kaca 61; 66 | Sara, watak 5, kaca 71; 74 | Sare, watak 5, kaca 159 | Sirna, watak 0,
kaca 121; 169 | Sirnng ggana, watak 0, kaca 119 | Sarkara, watak 6, kaca 81; 82 | Surud, watak 0, kaca 170 | Sarpa, watak
8, kaca 166 | Surya, watak 1, kaca 151 | Suka, watak 7, kaca 164 | Suku, watak 2, kaca 48; 49 | Sikara, watak 2, kaca 45; 49 |
Suku loro, watak 2, kaca 48 | Siking, watak 3, kaca 51; 55 | Sad, watak 6, kaca 81; 161 | Sudira, watak 1, kaca 152 | Sadrasa,
watak 6, kaca 76 | Sat, watak 0, kaca 170 | Siti, watak 1, kaca 40; 42 | Suta, watak 1, kaca 40; 43 | Sasa, watak 1, kaca 38; 42 |
Sasi, watak 1, kaca 38; 42 | Swa, watak 7, kaca 94; 163 | Swuh, watak 0, kaca 170 |
--- 175 ---
Swara, watak 7, kaca 91; 96 | Swarga, watak 0, kaca 169 | Swa kuda, watak 7, kaca 91 | Swiwi, watak 2, kaca 153 | Suwung,
watak 0, kaca 169 | Salira, watak 8, kaca 98; 103 | Slira, watak 8, kaca 164 | Sapta, watak 7, kaca 90; 93 | Sujanma, watak 1,
kaca 150 | Saya, watak 4, kaca 159 | Suyati, watak 7, kaca 163 | Sonya, watak 0, kaca 116; 121 | Samirana, watak 5, kaca 71;
73 | Sumur, watak 4, kaca 158 | Smdi, watak 1, kaca 150 | Samodra, watak 4, kaca 158 | Samudra, watak 4, kaca 62; 65 |
Samadya, watak 8, kaca 100; 104 | Smpal, watak 0, kaca 170 | Samaja, watak 8, kaca 166 | Sumbr, watak 4, kaca 158 |
Sgara, watak 4, kaca 61; 65 | Sogata, watak 7, kaca 163 | Sagunging das, watak 0, kaca 119 | Sabda, watak 7, kaca 164 |
Song, watak 9, kaca 109; 111 | Sanga, watak 9, kaca 111; 167 | Sungu, watak 2, kaca 153.
W
We, watak 4, kaca 157 | Woh, watak 4, kaca 157 | Wahana, watak 4, kaca 156 | Waudadi, watak 4, kaca 63; 65 | Wani, watak
1, kaca 152 | Windu, watak 0, kaca 117; 122 | Winaya, watak 6, kaca 77; 84 | Winayang, watak 6, kaca 162 | Wning, watak 4,
kaca 157 | Warih, watak 4, kaca 63; 65 | Wrin, watak 3, kaca 155 | Warna, watak 4, kaca 62; 65 | Wrksa, watak 6, kaca 80; 87
| Warastra, watak 5, kaca 159 | Warayang, watak 5, kaca 71; 74 | Wrayang, watak 5, kaca 159 | Wak, watak 1, kaca 40; 42 |
Wuk, watak 0, kaca 40; 42 | Wiku, watak 7, kaca 93; 94 | Weda, watak 3, kaca 155 | Wadana, watak 9, kaca 168 | Widik-widik,
watak 0, kaca 118; 121 | Weddha, watak 3, kaca 53; 58 | Wedang, watak 4, kaca 65; 65 | Wisikan, watak 5, kaca 72; 75 |
Wasita, watak 7, kaca 163 | Wisaya, watak 5, kaca 70; 73 | Wwahana, watak 4, kaca 63; 66 | Wiwara, watak 9, kaca 107; 111 |
Wwolu, watak 8, kaca 165 | Wwalang, watak 0, kaca 120; 123 | Wil, watak 5, kaca 159 | Wulan, watak 1, kaca 41; 42 |
Wilasita, watak 9, kaca 108; 111 |
--- 176 ---
Walang, watak 0, kaca 170 | Wling, watak 7, kaca 163 | Wulang, watak 7, kaca 163 | Wiji, watak 1, kaca 151 | Wiyat, watak 0,
kaca 121; 170 | Wayang, watak 6, kaca 161 | Wignya, watak 3, kaca 156 | Wangi, watak 9, kaca 168 | Wong, watak 1, kaca
151 | Wungkul, watak 1, kaca 152 | Wungkulan, watak 1, kaca 41; 43.
L
Luhur, watak 0, kaca 169 | Lona, watak 6, kaca 81; 82 | Lan ula, watak 8, kaca 102 | Lentangana, watak 2, kaca 47 | Lindhu,
watak 6, kaca 162 | Locana, watak 2, kaca 46; 49 | Lar, watak 2, kaca 48; 49 | Lir, watak 3, kaca 155 | Loro, watak 2, kaca 48;
49 | Lk, watak 1, kaca 151 | Ludra, watak 9, kaca 109; 113 | Luwih, watak 1, kaca 151 | Lawang, watak 9, kaca 166 | Lidhah,
watak 6, kaca 162 | Lima, watak 5, kaca 72; 158 | Liman, watak 8, kaca 102; 104 | Lng, watak 9, kaca 109; 111 | Lungid,
watak 5, kaca 159 | Langit, watak 0, kaca 117; 121.
P
Pintu, watak 9, kaca 166 | Pandhita, watak 7, kaca 91; 94 | Pandhawa, watak 5, kaca 69; 72 | Panagan, watak 8, kaca 98; 103
| Paningal, watak 2, kaca 154 | Prawata, watak 7, kaca 89; 93 | Prabu, watak 1, kaca 151 | Prabata, watak 7, kaca 163 |
Prabatang, watak 6, kaca 80; 87 | Paksa, watak 2, kaca 46; 49 | Paksi, watak 1, kaca 152 | Pat, watak 4, kaca 64; 68 | Pitu,
watak 7, kaca 93; 163 | Putra, watak 1, kaca 152 | Pawana, watak 5, kaca 71; 73 | Pawaka, watak 3, kaca 51; 55 | Papat,
watak 4, kaca 157 | Pjah, watak 0, kaca 170 | Puyika, watak 3, kaca 55 | Payudan, watak 3, kaca 155 | Pnca, watak 5, kaca
71; 72 | Pamase, watak 1, kaca 151 | Pangantn, watak 2, kaca 154 | Pangrarasing nm, watak 6, kaca 79.
Dh
Dhara, watak 1, kaca 38; 42.
J
Janma, watak 1, kaca 40; 43 | Jawata, watak 9, kaca 167 |
--- 177 ---
Jalaniddhi, watak 4, kaca 62; 65 | Jladri, watak 4, kaca 157 | Jaladri, watak 4, kaca 61; 65 | Jmparing, watak 5, kaca 159 |
Jagad, watak 1, kaca 152 | Jatha, watak 3, kaca 53; 58.
Y
Yaksa, watak 5, kaca 70; 159 | Yaksi, watak 5, kaca 159 | Yappitu, watak 7, kaca 93 | Yoga, watak 4, kaca 157 | Yogi, watak 7,
kaca 163.
M
Maha, watak 1, kaca 151 | Muni, watak 7, kaca 91; 94 | Mandng, watak 2, kaca 153 | Manis, watak 6, kaca 162 | Marna, watak
4, kaca 158 | Maruta, watak 5, kaca 71; 73 | Murti, watak 8, kaca 99; 103 | Marta, watak 4, kaca 157 | Marga, watak 5, kaca 160
| Margana, watak 5, kaca 71; 74 | Murub, watak 3, kaca 155 | Muka, watak 9, kaca 157; 112 | Muksa, watak 0, kaca 169 | Mdi,
watak 1, kaca 39; 42 | Madura, watak 6, kaca 161 | Madya, watak 8, kaca 166 | Mata, watak 2, kaca 47; 49 | Matngga, watak 8,
kaca 165 | Masa, watak 6, kaca 76; 82 | Masuh, watak 4, kaca 158 | Musna, watak 0, kaca 168 | Masuk, watak 9, kaca 167 |
Msat, watak 0, kaca 169 | Mla, watak 6, kaca 81; 82 | Muluk, watak 0, kaca 169 | Maltik, watak 0, kaca 118; 122 | Mltik,
watak 0, kaca 168 | Myat, watak 2, kaca 153 | Manyawak, watak 8, kaca 165 | Manjing, watak 9, kaca 167 | Mnga, watak 9,
kaca 168 | Mngsa, watak 6, kaca 161 | Mangsthi, watak 8, kaca 166 | Manggala, watak 8, kaca 100; 104.
G
Gana, watak 6, kaca 85 | Guna, watak 3, kaca 51; 55 | Gnda, watak 9, kaca 109; 112 | Gandhng, watak 2, kaca 153 |
Gunung, watak 7, kaca 93 | Gora, watak 7, kaca 91; 96 | Giri, watak 7, kaca 89; 93 | Gati, watak 5, kaca 70; 74 | Gatra, watak 9,
kaca 109; 114 | Gusti, watak 1, kaca 150 | Gawe, watak 4, kaca 157 | Guwa, watak 9, kaca 108; 111 | Galak, watak 5, kaca 159
| Guling, watak 5, kaca 159 |
--- 178 ---
Glinggang, watak 6, kaca 161 | Gulingan, watak 5, kaca 72; 75 | Gapura, watak 9, kaca 107; 111 | Gajah, watak 8, kaca 99;
104 | Ggana, watak 0, kaca 116; 121 | Gung, watak 7, kaca 163.
B
Bau, watak 2, kaca 153 | Bahni, watak 3, kaca 51; 55 | Bun, watak 4, kaca 157 | Bana, watak 5, kaca 71; 74 | Bntr, watak 3,
kaca 155 | Brahma, watak 8, kaca 165 | Brahmana, watak 8, kaca 165 | Barakan, watak 0, kaca 116; 122 | Brastha, watak 0,
kaca 170 | Brama, watak 3, kaca 156 | Bramanastha, watak 8, kaca 101; 104 | Biksu, watak 7, kaca 164 | Biksuka, watak 7,
kaca 90; 95 | Budi, watak 1, kaca 152 | Badan, watak 1, kaca 150 | Buddha, watak 1, kaca 39; 43 | Buta, watak 5, kaca 69; 72 |
Butul, watak 9, kaca 167 | Basu, watak 8, kaca 98; 102 | Basuki, watak 8, kaca 164 | Buwng, watak 1, kaca 151 | Bolong,
watak 9, kaca 166 | Bdhah, watak 9, kaca 166 | Buja, watak 2, kaca 45; 49 | Bujana, watak 2, kaca 154 | Bajra, watak 5, kaca
160 | Bajul, watak 8, kaca 165 | Bujngga, watak 8, kaca 101; 103 | Baya, watak 8, kaca 165 | Bayu, watak 5, kaca 72; 73 |
Byoma, watak 0, kaca 168 | Bumi, watak 1, kaca 39; 42 | Boma, watak 0, kaca 121 | Babahan, watak 9, kaca 110; 111 |
Bbaya, watak 8, kaca 165.
Ng
Ngrngga, watak 2, kaca 154 | Ngls, watak 0, kaca 169 | Nggana, watak 6, kaca 78 | Ngabkti, watak 2, kaca 153.
T AMAT
--- 179 ---
Nglrsakn Kalpatan
[Ralat sudah dimasukkan dalam teks]
--- [180] ---
...
--- [181] ---
Isinipun Srat punika
Ccala ... kaca 3
Pambuka ... kaca 4
Katranganing ckakan ... kaca 6
I. Ssorah Bab Sangkalan ... kaca 7
II. Srat Ingkang Nrangakn Bab Sangkalan ... kaca 11
III. Tgsipun Tmbung Sangkala sarta Cndrasangkala ... kaca 15
a. Panganggenipun Tmbung Sangkala ... kaca 19
b. Panganggenipun Tmbung Cndrasangkala ... kaca 22
IV. Wiwitipun Wontn Anggitan Cndrasangkala ... kaca 26
V. Pangrimbagipun Tmbung-tmbung Ingkang Kangge Sangkalan ... kaca 30
VI. Katrangan Sababipun Tmbung-tmbung Ingkang Sami Gadhah Watak Wicalan ... kaca 36
a. Watak Satunggal ... kaca 38
b. Watak Kalih ... kaca 45
c. Watak Tiga ... kaca 51
d. Watak Skawan ... kaca 60
e. Watak Gangsal ... kaca 69
f. Watak Nnm ... kaca 76
--- 182 ---
g. Watak Pitu ... kaca 89
h. Watak Wolu ... kaca 98
i. Watak Sanga ... kaca 107
k.
[46]
Watak Sadasa (das) ... kaca 115
VII. Wwahan Katrangan ... kaca 125
a. Ungl-unglan ingkang pakcapanipun sami utawi mh sami, ananging beda watakipun ... kaca 125
b. Ungl-unglan ingkang tgsipun sami utawi mh sami, ananging beda watakipun ... kaca 127
c. Beda-bedaning pamanggih bab pangrimbagipun ... kaca 128
d. Ungl-unglan sangkalan panggenan ngka ewon asring botn patos kamanah ... kaca 136
VIII. Pratiklipun daml Cndrasangkala ... kaca 139
IX. Sangkalan Mmt ... kaca 145
X. Apalan Cndrasangkala ... kaca 149
a. Watak Satunggal ... kaca 150
b. Watak Kalih ... kaca 152
c. Watak Tiga ... kaca 154
d. Watak Skawan ... kaca 156
e. Watak Gangsal ... kaca 158
f. Watak Nnm ... kaca 160
--- 183 ---
g. Watak Pitu ... kaca 162
h. Watak Wolu ... kaca 164
i. Watak Sanga ... kaca 166
k.
[47]
Watak Das ... kaca 168
XI. Pratelaning Tmbung-tmbung ingkang limrah kangge sangkalan kaurutakn dntaywanjananipun ... kaca 171
1. punggawa. (kembali)
2. Miturut cariyos punika, dados manawi wontn barang kina ingkang pinanggih mawi titi mngsa taun, (sadrngipun
jaman Mataram, ingkang tamtu taun surya sangkala), punika manawi badhe kacocogakn kalihan ingkang kasbut ing
Srat Babad Babad Jawi (ingkang tamtu titi mngsanipun mawi taun Cndrasangkala), kdah dipun petang: dipun
wwahi, sabn 100 taun surya, saminipun 103 taun candra. (kembali)
3. dipun. (kembali)
4. rimbag. (kembali)
5. aksara. (kembali)
6. Ing Srat Cndrasangkala panyratipun taksih kalugokakn: Candra, srat ingkang kalih kasrat: Condra, miturut
limrahing pakcapan sapunika. (kembali)
7. mirsanana. (kembali)
8. Ing V.A. Jawi 1921 kaca 190 larikan ngandhap piyambak, sarta V.A. Jawi 1923 kaca 131 larikan 3, wani = sami +dipun
angge watak 5, prayoginipun katamtokakn, ingkang lrs watak satunggal. (kembali)
9. Srat ingkang kantun-kantun kasrat: caksuh. Ing samangke tmbung: caksuh, punika tgsipun: tluh. (kembali)
10. Srat titiga pisan kasrat makatn punika. Lrsipun: wulu, suwiwi. (kembali)
11. Wontn ingkang namung kasrat: nalagni. (kembali)
12. Puyika ing Bausastra R. botn wontn. Bokmanawi puyika punika saking: puy, ckakanipun: apuy, (= api, apu, apya,
epuy) + ika. (kembali)
13. Ing V.A. Jawi 1920 kaca 556, 10 larikan saking ngandhap salajngipun, tmbung: siyung, kangge sangkalan watak 5,
prayoginipun katamtokakn kdah kangge watak 3 saking: jatha. (kembali)
14. rimbagan. (kembali)
15. Ing V.A. Jawi 1920, kaca 390 larikan 9 kaya: dipun tgsi O, bokmanawi pancn lpat. Mirsanana Bausastra R:
kaya. (kembali)
16. Ing Ariwara, karanganipun M. Ng. Wirapustaka, sangkalan lir ngumbara ngrasani wani, dipun tgsi 1600, kintn kula
pancn klintu, lrsipun 1603. (kembali)
17. Wontn ingkang kasrat: wahana. (kembali)
18. Ing srat pthikan Mahabarata Bale Pustaka, perangan, Asramawasanaparwa ( Pa), tmbung: catuwarnnar, dipun
Jawkakn patang warna kemawon, botn patang bngsa. (kembali)
19. Ing Srat Kawi Dasanama Jarwa, jawah: dipun tgsi wtuning banyu, inggih punika toya kringt, kintn kula ragi
nyimpang. (kembali)
20. Wontn ingkang kasrat: wisaha, bokmanawi namung saking lpating pangcap kemawon. (kembali)
21. Wontn ingkang kasrat: pagulingan. (kembali)
22. Ing Bausastra R. kasbut: bayu, punika kangge Cndrasangkala watak 5, ugi 6. Prayoginipun kdah kattpakn,
ingkang ngsi 6 punika lpat. (kembali)
23. atgs. (kembali)
24. Wontn ingkang kasrat: karnga. (kembali)
25. Dene. (kembali)
26. Ing Bausastra R. tmbung: wayang, dipun anggp watak nnm, ananging: winayang, dipun anggp sami kalihan:
tinata = watak gangsal. Prayoginipun ingkang ngsi watak gangsal punika kaanggp lpat, awit tumrapipun tmbung:
wayang, dipun andhahakn dados: winayang, punika botn ngewahakn watakipun nnm. (kembali)
27. Ing V.A. Jawi 1920 kaca 465 namaning mriym ing Surakarta: pancawara = sangkalan: pandhita carm wuruk ring ratu,
dipun tgsi 1567, nanging ing Pusaka Jawi 1927, ngka 4 kaca 56 dipun tgsi 1527. Miturut Bausastra R. carm
punika tgsipun campuhing sih jalr lan stri. Nanging saking pamanggih kula: mirit raosing tmbung, carm punika
ingkang gumambar ing pamikir: raosing manahipun, dados watak nnm. Rm, ngarm-armi, lrm, karm, marm,
punika sami atgs raos. Beda kalihan tmbung: karonsih, salulut, punika ingkang gumambar ing pamikir: tiyangipun,
jalr lan stri = watak kalih. Mila sangkalan wau kula nglrsakn ingkang ngsi: 1567. Punapadene mirit adging
kraton Mataram: lng wlut marganing bumi = 1539, ttela ingkang ngsi 1527 wau klintu, awit pandamlipun mriym
wau kacriyos jaman Karaton Mataram. (kembali)
28. Ing V.A. Jawi 1921 kaca 190, larikan 5 saking ngandhap, lan ing kaca 191 larikan 6 tmbung obah sami kaangge
sangkalan watak gangsal, kintn kula klintu. (kembali)
29. Ing V.A. Jawi 1920 kaca 562 larikan ngandhap piyambak lan 3 saking ngandhap, tmbung osik, sami kaangge
sangkalan watak tiga, kintn kula inggih lpat. (kembali)
30. Wontn ingkang kasrat: namaning gunung mngsa pitu. (kembali)
31. Wontn ingkang kasrat: anggung. Bokmanawi namung saking lpating pangcap kemawon. (kembali)
32. Wontn ingkang kasrat: pandhita muruk, ajar. (kembali)
33. Wontn ingkang kasrat: asthi. (kembali)
34. Wontn ingkang kasrat: gajah dn pacalani. (kembali)
35. Wontn ingkang kasrat: ula lanang. (kembali)
36. punika. (kembali)
37. skthng. (kembali)
38. Tgs ingkang wingking piyambak punika wontn ingkang botn mawi. (kembali)
39. Ing V.A. Jawi 1921 kaca 190 larikan 3 saking ngandhap, tmbung: rum, kaangge watak 3, bokmanawi karimbag saking:
stri. Dene ing V.A. Jawi 1923 kaca 131 larikan nginggil piyambak, kaangge watak 6, bokmanawi karimbag saking: raras,
utawi manis, dene saking pamanggih kula: ingkang clak piyambak karimbag saking: gnda, saminipun: Mataram,
Matarum, Ngksignda, Nayanagnda. (kembali)
40. Wontn ingkang kasrat: walang. (kembali)
41. Ing Srat Pustakaraja Skar, karanganipun Kangjng Pangeran Arya Sasraningrat (Almnak Cahya Mataram 1917)
tmbung: maltik, sami kaangge watak 3 bokmanawi karimbag saking: latu. Dene Pustakaraja gancaran, karanganipuh
Radn Ngabi Rnggawarsita, sami kaangge watak 0, kados ta: gni maltik ing langit = 3. Anmbah gni maltik = 32.
Prayoginipun katamtokakn: ingkang lrs watak das. (kembali)
42. namanipun. (kembali)
45. Anggang-anggang. (kembali)
46. j. (kembali)
47. j. (kembali)

Copyright 2011-13 Yayasan Sastra Lestari. All Rights Reserved.


Candra Sengkala, Bratakesawa

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Candra Sengkala, Bratakesawa

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Beranda Bahasa dan Budaya Kamus dan Leksikon

Cndrasangkala, Bratakesawa, 1928, #610

You might also like