Kallmeti, Fakte Dhe Gojedhena

Evaristo Coli
1

Kallmeti - Fakte dhe gojdhna

2

EVARISTO COLI

KALLMETI
Fakte dhe gojdhna

2014
Evaristo Coli

3

Titulli: Kallmeti, fakte dhe gojdhna

Autori: Evaristo Coli

Redaktor: Mark Zefi

Prkthyes nga Italisht: Padre Carlo Calero

Kopertina dhe punimi n kompjuter: Evaristo Coli


4

PARATHNIE

N librin e tij Kallmeti, fakte dhe gojdhna i
autorit Evaristo Coli mbshtetur nga Komuna
Kallmet prezanton historin e Kallmetit dhe
fshatrave t komuns Kallmet mbi bazn e fakteve
dhe e plotsuar me gojdhna t t vjetrve apo t
personave q kan pasur dijeni rreth ngjarjeve t
ndryshme historike, toponimeve apo objekteve
kulturore, historike dhe fetare t ksaj Komune.
Libri sht i ndar n 10 kapituj. Kapitulli i
par prmbledh historin q nga lashtsia deri n
pushtimin osman. Ky kapitull edhe pse jo shum i
pasur mbi fakte dhe dokumenta, paraqet
hershmrin e fshatrave t Komuns Kallmet, si dhe
flet pr objektet e vjetra historike dhe fetare q kan
arritur deri n ditt tona si jan Kisha Shn
Eufemia, Ura Plak Gjon, Kisha e Kastriotit etj.
Kapitulli i II paraqet dy harta t shekullit XVII
n t cilat jan paraqitur edhe fshatrat e komuns
Kallmet ku njra nga hartat ka edhe informacion
demografik t ktyre fshatrave.
Kapitulli i III sht nj nga kapitujt m t plot
i bazuar n relacionet e ipeshkvinjve t Lezhs,
Saps apo Vizitorve Apostolik drejtuar
Evaristo Coli

5

Kongregats s Propagands Fide. N kta relacione
marrim informacione t shumta rreth gjendjs s
famullis s Kallmetit dhe famullis s Mrqis,
pjes e s cils ishte edhe Rraboshta, gjendjes s
vshtir t banorve t ktyre famullive n kushtet e
pushtimit osman etj.
Kapitulli i IV sjell historin e fshatrave t
Komuns Kallmet q nga fillim shekulli XVIII deri n
prfundim t Lufts s Dyt Botrore. Ky kapitull
sht i bazuar n shkrimet e revists HYLLI I
DRITS dhe shum burime t tjera historike dhe
fetare duke synuar t sjell sa m t plot at pjes
m t lavdishme t Kallmetit dhe fshatrave t tjer
n luftn pr liri dhe Pavarsi ndaj pushtuesve
osman si dhe m pas ruajtjen e trsis territoriale
t Shqipris, lvizjet demografike t kallmetorve
drejt Zars n Kroaci, t kelmendasve n Kallmet si
dhe mirditorve n Kallmet dhe fshatra t tjer,
aktivitetit t Preng Pashs, q kishte rezidencn n
Kallmet, si dhe Imzot Luigj Bumit, ipeshkv i
Lezhs q po ashtu kishte rezidencn etj.
Kapitulli V synon t sjell historin gjat viteve
1945 1990 ndrkoh q kapitulli VI synon t sjell
historin e pas viteve 90 deri n ditt e sotme, e
par si n kontekstin e Komuns Kallmet ashtu edhe
t famullis s Kallmetit.

6

Kapitulli VII vjen me nj permbledhje t
informacioneve rreth nj prej aktiviteteve m t
mdha t mbajtur n fshatrat e Komuns Kallmet si
ishte Kuvendi i Arbnit i mbajtur n Mrqi n vitin
1703, kuvend i cili synonte ruajtjen e identitetit t
krishter t shqiptarve dhe mos asimilimin e tyre,
si dhe me informacione rreth kishave m t vjetra t
komuns Kallmet si jan kisha Shn Eufemia,
Kisha e Shn Gjon Kryepremit si dhe kisha e Shn
Gjinit.
Kapitulli i VIII sjell jetn dhe aktivitetin e disa
prej personaliteteve m t mdhenj kallmetor t
cilt me punn e tyre kan dhn shum jo vetm
pr Kallmetin por edhe pr eshtjet e mdha
kombtare si ishin Frang Bardhi, Dom Dod Koleci,
Imzot Gjergj Koleci, Dom Prend Suli si dhe Imzot
Luigj Bumi, i cili edhe pse jo kallmetor, dha shum
pr Kallmetin, ku edhe u varros.
Kapitulli IX synon t sjell nj prmbledhje t
toponimeve kryesore t fshatrave t komuns
Kallmet me qllim ruajtjen e tyre t cilat rrezikojn
t humbasin gjat ndrrimit t brezave.
Ndrsa kapitulli i X dhe i fundit sjell nj
prmbledhje statistikore t popullis s famullis s
Kallmetit dhe Mrqis.
Kallmeti si nj nga trevat m t rndsishme
t Lezhs dhe Veriut t Shqipris, prfaqson n
Evaristo Coli

7

vetvete historin, trashgimin kulturore, zakonet
dhe veshjen Kallmetore. Autori, Evaristo Coli do t
vazhdoj komunikimin dhe bashkpunimin pr ta
pasuruar m tej mbi bazn e shkrimeve dhe
gojdhnave, historin dhe trashgimin e ksaj
treve.
Kryetari i Komuns Kallmet
Petrit Marku


8

Dy fjal rreth librit

Dshira pr t njohur historin e popullit tim
ka qen e hershme. Me kt dshir u mesova q n
vogli, kur dgjoja histori nga prindrit apo t vjetrit
pr luftrat q shqiptart kishin br pr liri dhe
mbijetes ndaj pushtuesve. Kjo filloi t bhej edhe
me konkrete gjat viteve t shkolls 8 - vjeare dhe
t mesme, kur mesuesi i historis, Zef Toma,
tregonte plot pasion at pjes t historis pr liri dhe
pavarsi ndaj pushtuesve pesshekullor osman, ku
edhe fshati im Kallmeti, kishte qen pjes e asaj
historie. E gjitha kjo ngeli si nj dshir deri n 100
- Vjetorin e Pavarsis, n vitin 2012. Prvjetori m i
bukur i Pavarsis q kan festuar shqiptart, ku t
gjith pr nj dit nga t gjitha trevat ishin bashkuar
si para 100 vjetsh n nj shtet t vetm. Ishte e
pamundur q ajo atmosfer t mos ngjallte tek
kushdo ndjenjat patriotike. Secili mundohej t
tregonte pak histori t kontributit t familjes s tij,
vendit apo krahins q i prkiste pr shpalljen e
Pavarsis.
Po Kallmeti? Prgjigjet ishin t shkurtra,
kryesisht gojdhna t prcjella brez pas brezi, por
askush deri n at koh nuk kishte br nj
prmbledhje t fakteve, dokumenteve apo
gojdhnave rreth historis s Kallmetit. Dshira e
Evaristo Coli

9

vjetr pr t njohur historin e fshatit tim u b
realitet nga mbeshtetja e gjithanshme e kryetarit t
komuns, z.Petrit Marku, pr ti ln Kallmetit dhe
fshatrave t tjer t komuns nj libr me historin e
tyre. Po nga i duhej filluar? Dhe ku tjetr prvese
tek t vjetrit dhe tek dokumentat kishtare. Kallmeti
dhe Mrqia dihej se kishin qen rezidenca
ipeshkvnore pr qindra vjet dhe ishte e logjikshme
q ipeshkvijt duhet t kishin shkruar pr ta. Dhe
mbshtetja vjen nga famullitari i athershm i
Kallmetit, Padre Nilton Monzon, q na siguron nj
akses t plot n dokumentat dhe librat e
Biblioteks Franeskane n Shkodr, biblioteka m e
pasur e albanologjis.
M sigurimin e aksesit n bibliotek filloi puna
dy-vjeare n dy fronte: n njern an shfletimi i
librave, dhe nga ana tjetr, mbledhja e
informacioneve nga t vjetrit apo personat q dinin
dika nga ato q u kishin treguar t part. Shum
nga materialet e biblioteks ishin ne italishte t
vjetr apo latinisht, t cilt u prkthyen me ndihmn
e famullitarit t tanishm, Padre Carlos Calero.
Nj falenderim shkon edhe pr t gjith ata
persona q ndihmuan n prmbledhjen e
gojdhenave dhe toponimeve si ishin: Pjetr Vokrr
Ndreca, Motr Mrik Coli, Mark Pemaj, Gjon Hil
Pemaj, Bib Gjoni, Prend Jak Shtjefni, Prend Mark
Llesh Marku, Motr Lirie Nilaj, Gjok Margjonaj, Hil

10

Shkurt Lushaj, Lorenc Coli etj. Nj falenderim i
veant shkon pr Ndue Zefin, pr ndihmn dhe
orientimin n mbledhjn e gojdhnave. Pa ndihmn
e t cilve do t ishte i pamundur realizimi i ktij
libri n nj koh kaq t shkurtr.
Autori

Evaristo Coli

11


12

PRMBAJTJA

Kreu I .............................................................. 20
KALLMETI NGA LASHTSIA DERI N PUSHTIMIN
OSMAN ............................................................ 20
Hyrja e Kreut I ........................................................................... 22
Lashtsia dhe gojdhna. ....................................................... 23
Vendbanim q n epokn e ilirve. ..................................... 25
Ura Plak Gjon............................................................................. 30
Sllavt dhe gjurmt e tyre. ..................................................... 31
Sulmet osmane dhe rnia nn sundimin e tyre. ............ 36
Letr e Papa Innocenti VII drejtuar ipeshkvit t
Lezhs, Andrea, 12 Nntor 1404 ......................................... 39
Kreu II............................................................. 42
KALLMETI N DY HARTA T SHEK XVII ......... 42
Hyrja e Kreut II .......................................................................... 44
Harta e Vincenso Maria Coronellit 1688 ........................... 45
Harta e Giacomo Cantellit 1689 .......................................... 48
Kreu III ........................................................... 50
KALLMETI N DOKUMENTET E PROPAGANDS
FIDE, 1600 1912. .......................................... 50
Evaristo Coli

13

Hyrja e Kreut III ........................................................................ 52
Relacion i Ipeshkvit B.Orsini drejtuar Propagands
Fide n vitin 1629 ..................................................................... 55
Relacion i Ipeshkvit t Saps Frang Bardhi drejtuar
Propagands Fide n vitin 1637. ......................................... 57
Letr e Propagands Fide drejtuar Dioqezave t
Shqipris rreth prcaktimit t kufijve t Dioqezs s
Lezhs n vitin 1638................................................................ 61
Relacion i Ipeshkvit t Saps, Frang Bardhi, drejtuar
Propagands Fide n vitin 1641. ......................................... 63
Relacion i vizits s Vizitorit Apostolik Shtjefn
Gasparit n Dioqezat e Shqipris s Veriut n vitet
1671 / 1672. .............................................................................. 65
Relacion i Ipeshkvit t Lezhs Gjergj Vladanjit drejtuar
Propagands Fide me 27 Dhjetor 1681. ............................ 69
Relacion i Giorgio Stampaneos, Abat i Shn Llezhdrit t
Mirdits drejtuar Propagands Fide n vitin 1685. ....... 71
Vizita e Nikoll Vladanjit, Ipeshkv i Lezhs n vitin
1694. ............................................................................................. 73
Lajme t prgjithshme mbi gjendjen e Shqipris, nga
Vizitori Apostolik Imzot Vinens Zmajevi, Arqipeshkv i
Antivarit, 1703. ......................................................................... 76
Vizita e Nikoll Vladanjit, ipeshkv i Lezhs n vitin
1710. ............................................................................................. 81

14

Vizita e Gjon Gallats, Ipeshkv i Lezhs n vitin 1730.
........................................................................................................ 82
Vizita e Gjon Gallats, Ipeshkv i Lezhs n vitin 1735.
........................................................................................................ 83
Vizita e Gjon Gallats, Ipeshkv i Lezhs n vitin
1737/38. ..................................................................................... 84
Vizita e Simon Zezaj, Ipeshkv i Lezhs n vitin 1743 . 85
Vizita e Simon Zezaj, Ipeshkv i Lezhs n vitin 1747. 86
Vizita e Anton Kryezezit, Ipeshkv i Lezhs n vitin
1753. ............................................................................................. 87
Vizita e Gjergj Junkit, Ipeshkv i Lezhs n vitin 1785
........................................................................................................ 91
Letr e Ipeshkvit t Lezhs, Mikel Kryezezi drejtuar
Propagands Fide me 17 dhjetor 1787. ............................. 92
Vizita e Mikel Kryezezit, Ipeshkv i Lezhs n vitin
1789. ............................................................................................. 93
Vizita e Mikel Kryezezit, Ipeshkv i Lezhs n vitin
1792. ............................................................................................. 97
Vizita e Tommaso Marianit, Arqipeshkv i Durrsit n
vitin 1795. ................................................................................. 101
Vizita e Nikoll Malit, Ipeshkv i Lezhs n vitin 1800.
...................................................................................................... 104
...................................................................................................... 106
Evaristo Coli

15

Vizita e Nikoll Malit, Ipeshkv i Lezhs, n vitin 1807.
...................................................................................................... 107
...................................................................................................... 109
Vizita e Nikoll Malit, Ipeshkv i Lezhs, n vitin 1821.
...................................................................................................... 110
Vizita e Gjon Topich, Ipeshkv i Lezhs dhe
Administrator Apostolik i Shkupit, n vitin 1844........ 111
Vizita e Gjon Topich, Ipeshkv i Lezhs n vitin 1846.
...................................................................................................... 115
Vizita e Gjon Topich, Ipeshkv i Lezhs n vitin 1853.
...................................................................................................... 120
Vizita e Pal Dodmasej, Ipeshkv i Lezhs n vitin
1864/65. ................................................................................... 120
Prend Doi: Projekti pr nj Dioqez t re, Mirdita, 1886
...................................................................................................... 126
Prend Doi: Relacion mbi gjendjen e Abacis s Shn
Llezhdrit t Mirdits, 1892. ................................................. 128
Prend Doi: Relacion mbi gjendjen e Abacis s Shn
Llezhdrit t Mirdits, 1896. ................................................. 130
Vizita e Luigj Bumit, Ipeshkv i Lezhs n vitin 1912.
...................................................................................................... 132
Kreu IV .......................................................... 136

16

KALLMETI N FAQET E HYLLIT T DRITS
POR JO VETM, 1700 1944. ....................... 136
Hyrja e Kreut IV ...................................................................... 138
Kallmetort e Zars. ............................................................... 140
Fiset kelmendase n Kallmet .............................................. 143
Kallmeti, mirditort dhe dera e Gjomarkajve. ............... 144
Lufta pr pushtet n pashallkun e Shkodrs. ............ 145
Kallmeti, rezidenca e Ipeshkvit dhe e Pashs s
Mirdits. ..................................................................................... 147
Piktura Mbledhs shqiptar t ullirit, 1909 ............... 150
Aktiviteti i Preng Pashs n Kallmet dhe Kuvendi i
Kallmetit 1911 ......................................................................... 152
Arsimi n Kallmet ................................................................... 154
Kryengritja e Zadrims dhe lufta e Zallit t Rraboshts
...................................................................................................... 157
Kuvendi i Kallmetit 1913 ..................................................... 162
Lufta pr pushtet e Esat Pashs ........................................ 164
Rruga Austriake ...................................................................... 165
Fundi i Lufts Ballkanike..................................................... 166
Nxjerrja nga gjaqet n Kallmet, 1921 ............................... 170
N kohn e Mbretit Zog. ....................................................... 171
Evaristo Coli

17

Gjat Lufts s Dyte Botrore. ............................................ 171
Kreu V ........................................................... 174
KALLMETI GJAT VITEVE 45 - 90 ............... 174
Kallmeti n vitet 1945-1960 ................................................ 176
Kallmeti n vitet 1960-1990 ................................................ 183
Kreu VI .......................................................... 190
KALLMETI PAS VITEVE 90 ........................... 190
Krijimi i komuns Kallmet dhe aktiviteti i saj. .............. 192
Rihapja e Kishave dhe aktiviteti i famullis Kallmet. . 208
Kreu VII ........................................................ 224
KUVENDI I ARBNIT DHE KISHAT E VJETRA T
KOMUNS KALLMET ..................................... 224
Kuvendi i Arbnit ...................................................................... 225
Kisha e Shn Eufemis ......................................................... 230
Kisha e Shn Gjon Kryepremit ........................................... 236
Kisha e Shn Gjinit ................................................................ 238
Kreu VIII ....................................................... 240
Personalitete t Kallmetit ............................. 240
Frang Bardhi ............................................................................ 241
Dom Dod Koleci ....................................................................... 245

18

Imzot Gjergj Koleci ................................................................. 247
Dom Prend Suli ....................................................................... 248
Imzot Luigj Bumci .................................................................. 250
Kreu IX ......................................................... 254
Toponimet ..................................................... 254
Hyrja e Kreut IX ...................................................................... 256
Fjal popullore t prshtatura vendeve t ndryshme t
Shqipris Veriore. ................................................................. 257
Toponime n Kallmet ............................................................. 258
Toponime n Rrabosht ........................................................ 260
Toponime n Mrqi. ............................................................... 263
Mhallat e fshatrave t Komuns Kallmet ...................... 265
Kreu X ........................................................... 268
Statistika ...................................................... 268
STATISTIKAT E FAMULLIS SHN EUFEMIA T
KALLMETIT N RELACIONET KISHTARE ..................... 269
STATISTIKAT E FAMULLISE S SHN GJON
KRYEPREMIT T MRQIS. ............................................. 270
Ndarja administrative e Nnprefekturs s Lezhs s
vitit 1927 dhe statistikat rreth fshatrave t saj. ........... 271
Bibliografia .................................................... 272
Evaristo Coli

19


20

Kreu I
KALLMETI NGA LASHTSIA DERI N
PUSHTIMIN OSMAN

Evaristo Coli

21


22

Hyrja e Kreut I

Historia e Kallmetit dhe fshatrave t tjer t
komuns Kallmet q nga lashtsia deri n pushtimin
osman nuk sht e plot pasi dokumentat historike
jan t pakta pr kt periudh. Si rrjedhoj historia
rreth ksaj faze t historis sht e bazuar kryesisht
mbi gojdhna, dokumente q n mnyr t trthort
prmendin Kallmetin apo grmimet arkeologjike t
kryera brenda territorit t komuns Kallmet.
Gjithashtu ka disa objekte historike dhe fetare q
kan ardhur deri n ditt e sotme si jan: Kisha e
Shn Eufemis, Ura Plak Gjon, Kisha e Kastriotit, t
cilat na sjellin deri n ditt tona historin q mbartin
dhe na tregojn hershmrin e fshatrave tan.

Evaristo Coli

23

Lashtsia dhe gojdhna.

Territori i Komuns Kallmet, ku prfshihen
fshatrat e Kallmetit, Rraboshts dhe Mrqis, ka
qn i banuar q n lashtsi dhe kt e vrtetojn
m s miri gjetjet arkeologjike t zbuluara n t
gjith hapsirn e komuns. Kto gjetje na tregojn
se kto territore kan qen t banuara q n epokn
e gurit t ri apo Neolitit
1
. N kt epok, jeta n
vendin ton u zhvillua n kushte shum t
prshtatshme natyrore. Klima e ftoht dhe e lagsht
e Paleolitit, e cila kishte filluar q n Mezolit ti
lshonte vendin nj klime m t but, tani merr pak
a shum karakterin e klims s sotme. Si rrjedhim
edhe flora e fauna thuajse nuk ndryshojn prej asaj
t ditve tona.
Kto rrethana t favorshme natyrore ndikuan
q vendi yn gjat Neolitit t arrij n nj nivel t
lart zhvillimi ekonomik dhe kulturor pr at koh.
N kt koh lindin e zhvillohen forma t ndryshme
t veprimtaris prodhuese t njeriut, t cilat me plot
t drejt mund t merren si zanafilla e degve t
veanta t ekonomis dhe t prparimit teknik e
kulturor t shoqris s sotme. T tilla jan bujqsia
e blegtoria, prodhimi i qeramiks, tjerrja dhe endja,

1
Historia e Popullit Shqiptar I, 2009, faqe 26

24

teknika e ndrtimit t banesave etj.
N kto periudha t largta t prehistoris,
vendbanimet i ndeshim zakonisht npr tarraca
lumore, pran burimeve ose n vende me toka
pjellore dhe t pasura me pyje q strehonin shum
kafsh t egra. Kallmeti isht nj nga kto vende ku
u zhvillua jeta n kt epok, kjo e favorizuar edhe
nga lumi Drin i cili ka lagur tokat e saj. Shum fakte
dhe gojdhna na tregojn se hapsira e komuns ka
qen nn ndikimin e reshjeve dhe vet toka e saj ka
qen knet.
Nj gojdhn e vjetr tregon s ky fshat ishte
i mbuluar i gjithi me uj. Uji duke u larguar la pas
nj tok plot lym e balt, gj q ndikoi n rritjen e
kallamit, bim q i dha ktij vendi emrin Kallmet
(Kallam meti= Kall-meti).

Figura 1 - Kallamishte
Evaristo Coli

25

Vendbanim q n epokn e ilirve.

Prparimi n deg t ndryshme t ekonomis
ka br q edhe shoqria njerzore t riorganizohej
n grupe t mdha t quajtur fise dhe kshtu
prfundoi shthurja e bashksive primitive. Burimet
historike dshmojn s n epokn e hekurit (shek.
XII-XI p.e.s ) territori i Ballkanit perndimor banohej
nga fiset ilire, nj nga popullsite m t mdha t
Evrops s athershme. Fiset ilire kishin gjuhn dhe
zakonet e tyre q ndryshonin nga t gjitha popullsite
e tjera t vjetra t Evrops, si: grekt, romakt etj.
2

Burimet e shkruara dhe ato arkeologjike
dshmojn se, gjat ksaj periudhe, ilirt merreshin
kryesisht me bujqsi dhe me blegtori kjo e favorizuar
nga klima mesdhetare e but dhe me reshje t
shumta, sidomos n pjesn fushore, e cila ndikohej
nga deti Adriatik dhe Jon. Klima e bute solli
kultivimin e hardhis dhe t ullirit.
Kur gjeografi i antikitetit , Straboni (63 p.e.r.
20, e.r.) kalonte npr Iliri, shkruante se .... i
ngroht dhe frutdhns sht ky vend, se sht plot
me ullishta dhe me vreshta t mira, prve n disa

2

26

vende t pakta ku toka sht fare e ashpr
3
. Kto
pohime ndr shum t tjera, mjaftojn pr t
vrtetuar lashtsin dhe madhshtin e vreshtaris
antike shqiptare. Q sht e lasht vitikultura jon
kt e vrteton edhe fakti se n gjuhn sanskrishte
rrushi quhet rasa q afron shum me fjaln ton
rrush. Po kshtu n sanskritishte vera, quhet
vena ashtu si e kemi edhe sot n dialektin e
veriut. Edhe t dhnat nga zbulimet arkeologjike n
vendin ton (nuk mungojn), tregojn gjurm t
farrave t rrushit n formacionet e mijvjearit t
par p.e.r. monedha t prera me figura t vileve t
rrushit etj.

Figura 2 Rrushi Kallmet
Kallmeti ishte nj nga ato vende ku u kultivua
hardhia, q u favorizua nga fusha e saj, lumi Drin
dhe afrsia me detin q bnte t krijoheshin kushtet

3
Petraq Sotiri, VITIKULTURA NE SHQIPRI
Evaristo Coli

27

m t mira pr kultivimin e saj. Ktu u kultivua nj
varietet i hardhis i veant, autokton, i famshm
pr vlerat e larta vinifikuese, cilsit organoleptike,
sasia e lart e sheqerit, aciditeti, aroma dhe ngjyra.
Pr vjetrsin e ktij varieteti dhe
autoktonitetin e tij na flasin shum fakte historike.
Kshtu, p.sh., n mozaikun e Linit gjejm disa
varietete t ndryshme rrushi pr nga madhsia dhe
ngjyra e kokrrs prfshir edhe at t Kallmetit. Plini
(Plinius Secundus, shek. I. e.r.) jep t dhna pr disa
lloje rrushi t rritura n bregdetin ilirik sikurse jan
Helovle, Precia, Apiana, Basilika, etj., t cilat, duke
gjykuar nga karakteristikat e shkurtra, shkon
mendja tek varietetet shqiptare Vlosh, Kallmet,
Pulez, Mjaltez, Mereshnik, Kryqes.
Romakt morn shum nga varietetet tona t
muara. Burimet tregojn s perandort romak q
prhapn qytetrimin e tyre deri n qendr t
Evrops, prhapn atje edhe artin e kultivimit t
hardhis, edhe mnyrn e prgatitjes s vers. Ata
uan, p.sh., n Hungari fise ilire t zot pr punt e
vreshtave dhe t prgatitjes s verrave. Kta ilir
morn me vete edhe varietetet tona me t mira duke
u br kshtu shkak pr prhapjen e gjer t tyre.
Kshtu, p.sh., varieteti Kallmet, n saje t cilsive t
tija shum t mira pr vinifikim, mori prhapje
shum t gjer nn emrin Kadarka, Skadarka,
Skutariner, Zhschwartzes, Tokaj nero di Skutari,

28

Nero della Mosella etj. N rajonet e Evrops qendrore
(Hungari, Serbi, Kroaci, Tirol). Ampelografi italian
Rovasenda e quan Kallmetin Tokai Nero di Skutari.
Me t njjtin emr e prmend edhe D.Cavazzo
(1934), i cili thekson se ky varietet sht me origjin
nga Shqipria.
Prve hardhis u kultivua edhe ulliri, edhe ky
i favorizuar nga klima e but mesdhetare. N
territorin e Kallmetit si me rrushin edhe me ullirin,
u kultivua nj varietet i veant kokrrmadh
autokton i quajtur ulliri i Kallmetit, me vlera t
mdha ushqyese dhe rezistente. Prve fakteve t
ndryshme historike, nj dshmi e gjall e kultivimit
t lasht t ullirit n Kallmet sht nj ulli q ka
ardhur deri n ditt e sotme. Ky ulli sht vlersuar
nga specialistt e olivikulturs dhe t historis me
nj mosh afro 1000 - 1500 vjeare.
Kushtet e prshtatshme toksore dhe
klimatike ndihmuan jo m pak edhe pr kultivimin e
perimeve si sht fasulja edhe kjo tani mban emrin
Kallmet.
Evaristo Coli

29

Figura 3 - Ullliri 1000 - 1500 vjear dhe nj pikture e vitit 1909 pran ktij ulliri.

30

Ura Plak Gjon

Pas pushtimit t shteteve ilire nga Roma,
popullsia autoktone vendase nuk e pranoi shtypjen
q i bhej nga sundimtart dhe pr kt ata u
ngritn disa her n kryengritje t fuqishme.
Edhe pse u bn shum kryengritje, prsri
nuk u arrit fitore mbi romakt. Mundsia m e mir
erdhi n mesin e shek. I gjat krizs politike q kaloi
Republika Romake pr shkak t lufts civile
4
. T
part q u ngriten n kryengritje ishin pirustt q
banonin kryesisht n territoret e Mirdits s sotme.
Ato mbajtn ann e Pompeut, i cili kishte ardhur n
Iliri. Pr t shtypur kt kryengritje u detyrua t
vinte vet perandori ezar, i cili zbarkoi n Lissus. Ai
dha urdhr pr fortifikimin e qytetit t Lezhs pr ta
mbrojtur nga sulmet. Kryengritja u shtyp dhe
ezari mundi Pompeun.
Gjat ksaj kohe u b edhe hapja dhe shtrimi i
rrugs s kalldramt q kalonte anash Drinit dhe
prshkonte fshatrat e komuns Kallmet dhe t
Zadrims dhe dilte n Dalmaci.
5
Kjo rrug gjat
mesjets para turke u quajt Via de Zenta dhe n t
ndodhen disa nga urat, t ndrtuara po n mesjet,
q mbajn emrat e ndrtuesve, si jan: ura Plak

4
5
Selami Pulaha, Agim Parruca, Lezha dhe Shengjini, faqe 27
Evaristo Coli

31

Gjon n Rrabosht, ura e Shkins n Zadrim etj.

Figura 4 Ura Plak Gjon
Sllavt dhe gjurmt e tyre.

Perandoria Romake gjat shek III filloi t binte
dhe prfundoi me ndarjen e saj n dy pjes n vitin
395. Trevat iliro-shqiptare hyn n prbrje t
Perandoris Bizantine. Kallmeti, Lezha dhe Zadrima
n kt koh bnin pjes administrativisht n
kryepeshkopatn e Prevalit q kishte si qendr
Shkodrn.
Shqipria sht prcaktuar si nj nga vendet
mesdhetare, ku krishtrimi deprtoi qysh n shekujt
e par. Kshtu edhe banort e territorit q mbulon
sot komuna Kallmet si edhe gjith zona e Lezhs,
Zadrims s sotme dhe Shkodrs prkrahen

32

krishtrimin. Kjo vrtetohet nga bazilikat dhe
pagzimoret e shek. IV-VI n kto treva.
Pas vdekjes s perandorit bizantin,
Justinianit, (565), perandor me origjin ilire,
hordhit sllave shpeshher s bashku me avart ose
t prira prej tyre, u lshuan n drejtim t jugut. N
vitin 592 nj pararoj avaro-sllave arriti t shtyhej
deri n qytetin e Lezhs. N prfundim t dyndjeve t
popujve gjat shek. IV-VI e sidomos t kolonizimit
sllav t shek. VI-VII, prbrja etnike e trevave
ballkanike, psoi modifikime t ndjeshme.
Ardhja e sllavve n
Ballkan solli dobsimin e
Perandoris Bizantine dhe
kjo solli daljen n pah t
kulturave t popujve
vendas q kishin qen nn
perandorin n fillim
romake dhe me pas
bizantine. Gjat ksaj faze
ishte br kalimi nga ilir
n arbr apo shqiptar.
Edhe pse Perandoria
Romake ishte prpjekur
me forma t ndryshme pr
t br romanizimin e
popullsive vendase, prsri kto popullsi kishin
arritur t ruanin nga tradita, gjuha dhe zakonet e
Figura 5 Veshja kallmetore
Evaristo Coli

33

vjetra ilire. Kalimi nga ilirt e antikitetetit, n arbr
dhe m von shqiptar, solli edhe krijimin e nje oazi
etnografik n rrethin e Lezhs me nj veshje t
veant pr grat dhe vajzat me rroba krejt t
bardha, e konsideruar edhe si vazhduese e veshjes
ilire. Kjo veshje ishte veshja kallmetore.
Pushtimet e vazhdueshme sllave lan gjurmt
e tyre n popullsin autoktone. Fusha ndrmjet
Lezhs dhe Shkodrs mori emrin Zadrim (Tej-
Drinit) ndrsa rruga e vjetr e kalldramt q kalonte
ans Drinit dhe q ishte rregulluar n kohn e
romakve e q prshkonte fshatrat e sotm t
Komuns Kallmet dhe Zadrims, mori emrin Via de
Zenta q do t thot rruga pr n Zenta
6
.

Figura 6 Planimetria e kishs s Kastriotit

6
Selami Pulaha, Agim Parruca, Lezha dhe Shengjini, faqe 28.

34

Pas ndarjes s t krishterve n katolik dhe
ortodoks, serbt ishin pjes e kishs ortodokse,
ndrsa shqiptart e veriut qendruan katolik pasi
mbanin lidhjet me papn e Roms. Q t asimilonin
shqiptart, sllavt tentuan tiu ndryshonin edhe
besimin duke i kthyer n ortodoks. Kjo strategji
sht ndjekur edhe n territorin e komuns Kallmet
dhe kt na e tregojn gjurmt e nj kishe t vjetr
q ndodhet n majn e malit Kastriot q ndodhet
ndrmjet Kallmetit dhe Rraboshts
7
. Kjo kish, pr
t ciln dihet pak, nuk rezulton n asnj relacion t
priftrinjve katolik dhe nuk sht prdorur nga
banort vendas si kish. Ajo sht quajtur kisha e
Kastriotit apo edhe kisha e Shkjaut. Kjo kish sht
n vij t drejt me kishn e Shn Eufemis dhe
kishn e Shn Gjon Kryepremit n Mrqi. Pran
ksaj kishe kalonte edhe nj rruge q sht quajtur
rruga e serbve.
Pasi u vendos n krye t mbretris serbe n
vitin 1333, Stefan Dushani, rriti shtrirjen e
mbretris s tij n Ballkan duke shtuar edhe m tej
trevat shqiptare nn sundimin e tij. Nj dokument i
qershorit i vitit 1343 i mbretit serb Stefan Dushani,
n t cilin tregon privilegjet q i bhen kshtjells s
Krujs, prmend pr her t par edhe kishn e
Shn Eufemis dhe fshatin Kallmet, pjes e s cils

7
Monumente historike t kultit t krishtere n Dioqezn e Lezhs, Gzim
Hoxha, Luan Przhita, Flavio Cavallini, 2009.
Evaristo Coli

35

ishte, e cila m von do t bhet qendr e
rndsishme e Dioqezs s Lezhs.

Figura 7 - Pjes nga libri Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia.
Vol. I ku prmendet Kisha e Shn Eufemise n vitin 1343.


36

Sulmet osmane dhe rnia nn sundimin e
tyre.

Sipas burimeve historike sulmet e para
osmane n Ballkan u bn rreth vitit 1352. N at
koh n Shqipri familja e Balshajve ishte ajo q po
lulzonte dhe n astin q kishte arritur fuqizimin
dhe shtrirjen m t madhe iu desh t ndeshej me
ushtrin turke. N vitin 1383 u vra vet Balsha II.
Me vrasjen e tij filloi rnia e shtetit t Balshajve,
ndrkohe familjet e tjera feudale shqiptare u
munduan t prfitonin. Lezhn e morn Dukagjint,
ndrsa Zadrimn me qendr n Danj, Zahariat. Mes
ktyre dy familjeve kishte prplasje t mdha pr
superioritet mbi Lezhn dhe krahinat rreth saj.
Rreziku q i kanosej Lezhs nga osmant bri
q princrit feudal t Lezhs t krkonin mbshtetje
te venedikasit. Kshtu, Dukagjint n vitin 1393 ia
dorzojn Lezhn Venedikut. Edhe Zadrima e
Kallmeti ran nn sundimin venedikas. Por prsri
prplasjet mes ktyre dy familjeve vazhdonin duke
br nderhyrje edhe tek hierarkia kishtare. Pr kt,
n nj letr t Papa Innocentit VII, q i drejton nga
Roma ipeshkvit t Lezhs, Andrea, n datn 12
nntor 1404, i jep t drejtn atij t gzoj edhe t
Evaristo Coli

37

ardhurat e kishs famullitare t Kallmetit, Shn
Eufemis
8
.
Me rikthimin n atdhe t Sknderbeut n vitin
1443 filloi kryengritja antiosmane si fillim me
ringritjen e principats s Kastriotve. Nevoja pr t
qen t bashkuar prpara nj ushtrie t fuqishme si
ajo e perandoris osmane bri q Sknderbeu t
mblidhte n Lezh Kuvendin e Beslidhjes, m 2
Mars 1444 me qllim bashkimin n nj aleanc
politike dhe ushtarake t t gjith princrve n lufte
kundr osmanve. N kt Kuvend morn pjes edhe
princrit e Lezhs, Dukagjint dhe Zahariajt. N
fund t vitit 1444 vdes Lek Zaharia. Tokat ia kishte
ln Venedikut, por ato i pretendonin Dukagjint, t
cilt, me ndihmn e Sknderbeut, i morn duke
marr t gjith Zadrimen dhe qendrn e tyre,
Danjn. Ndrmjet Venedikut dhe Dukagjinve pati
prplasje t shumta derisa kto toka ran nn
shtetin e Sknderbeut n vitet 50 t shek. XV. Shteti
i Sknderbeut u qndroi sulmeve t vazhdueshme t
ushtris osmane pr vite me radh. Vitet 1465-67
ishin vitetet m t vshtira pr shtetin e
Sknderbeut, pasi sulmet e vazhdueshme t
ushtris osmane kishin sjell shkatrrim dhe
humbje n njerz. Pr kt Sknderbeu gjat vitit
1467 shkon n Itali pr t krkuar ndihma.

8
Dokumente pr historin e Shqipris t shekullit XV,1, (1400-1405), Injac
Zamputi, Luan Malltezi,Tirane 1987, Dok, Nr 468, faqe 528

38

Gjat ksaj kohe q ai ishte n Itali, npunsit
osman kryen nj regjistrim t popullsis dhe t
tokave q kishin arritur t merrnin dhe krkonin t
vendosnin n to sistemin feudal ushtarak t
timareve.
Ky regjistrim dshmon
mir pr pjesmarrjen e
shqiptarve n luft. Sipas
tij, dhjetra fshatra ishin
shkatrruar dhe braktisur
nga popullsia, kurse
shumica e fshatrave t
tjer kishin mbetur me pak
banor. Ky defter tregon
pr Sanxhakun e Dibrs q
prbhej nga disa vilajete
ndr t cilat ishte edhe ai i
Krujs (Akehisarit, n
osmanisht). Te Vilajeti i
Krujs prmenden fshatrat
t cilt ishin pjes e saj
ndr t cilt prmendet edhe fshati Kallmet, i cili
ishte regjistruar si fshat i braktisur.
Pasi kthehet n Shqipri, Sknderbeu tenton
t mbaj nj Kuvend t dyt n Lezh pr tu
riorganizuar, por ksaj here ai u smur dhe m 17
janar 1468, Sknderbeu vdes n Lezh.
Figura 8 Faqja e defterit ku
prmendet Kallmeti
Evaristo Coli

39

Qndresa e shqiptarve u zgjat edhe pr disa vjet por
lufta e gjat dhe e vazhdueshme me ushtrit osmane
kishte sjell shkatrrim dhe shum t vdekur. Qyteti
i Lezhs ishte qyteti i fundit q ra nn sundimin
osman n vitin 1478 pas nj qndrese t Lek
Dukagjinit dhe ushtris s tij. M rnien dhe djegien
e Lezhs, ipeshkvi i Lezhs vjen n Kallmet duke
kaluar ktu qendra e ipeshkvnis pr disa vite
9
. Me
ikjen nga Lezha t ipeshkvit rezidenca e tij do t
jet e paqndrueshme prgjat pushtimit osman
duke qndruar kryesisht mes Kallmetit, Mrqis dhe
Vels.
Letr e Papa Innocenti
10
VII drejtuar
ipeshkvit t Lezhs, Andrea, 12 Nntor
1404

Nj shkrimi tjetr i lasht q tregon
hershmrin e Kallmetit dhe t kishs s Shn
Eufemis sht edhe kjo letr n latinisht drejtuar
Ipeshkvit t Lezhs, Andrea, nga ana e Papa
Innocentit VIII, ku i jepte t drejtn ipeshkvit t
Lezhs t gzoj edhe t ardhurat e kishs
famullitare t Kallmetit.

9
Shuflay, 1916, faqe 220
10
Dokumente pr historin e Shqipris t shekullit XV,1, (1400-1405), Injac
Zamputi, Luan Malltezi,Tirane 1987, Dok, Nr 468, faqe 528.

40

Birit t dashur Andrea, i zgjedhur ipeshkv i
Lezhs i urojm shndet. Ne, duke t ndjekur
me dashamirsi atrore ty, q je i bindur ndaj
nesh dhe ndaj selis apostolike, meq kshtu
krkojn meritat e tua, me vullnetin ton po t
japim at q mendojm ta kesh pr t ardhmen
tnde. Prandaj meqense tani se fundmi
gjykuam me autoritetin apostolik t mendonim
pr personin tnd duke t caktuar n kryesin
e Kishs s Lezhs q kishte mbetur pa titullar,
ty si peshkop dhe si bari, dhe meqense pr
kt arsye kisha famullitare e Shn Eufemis
s Kallmetit (... parrochialis ecclesia sancte
Eufemie de Calmeto ...), t dioqezs s Lezhs,
q ti e mbaje n kohn e ktij emrimi, ashtu
si e mban edhe tani, sht frika se do t
mbetet vakant nga shkaku i ktij emrimi dhe i
ksaj barre shugurimi q do t ngarkohet dhe
ashtu si thuhej n krkesn q na ke br,
meq fryti, renta dhe t ardhurat e kishs s
siprthn t Lezhs kan qen t pakta dhe t
dobta, saq ti nuk mund t mbahesh ashtu si
duhet n gjendjen tnde me ato, mbasi sipas
vlersimit t zakonshm, nuk i kalojn
pesmbdhjet florinj ari n vit; dhe gjithashtu,
meq shtpit e ndrtesat e asaj kish t
Lezhs qen shkatrruar krejtsisht prej t
pafeve dhe turqve t pabes, aq sa ti nuk ke
Evaristo Coli

41

ndonj ndrtes t asaj kishe ku mund t
banosh, ne, me qllim q ti t mund t mbahesh
ashtu si duhet, duke dashur t mendojm pr
ndonj ndihm, gjithashtu edhe si nder t
veant, po caktojm pr ty at kishe
famullitare q, si e pohon ti vet, sipas
vlersimit t siprthn, ka nj fryt, rent e t
ardhura q nuk i kalojn shumn e njzet
dukateve ar, at apo t tjera q do te rastis t
mbeten pa titullar, po t caktojm me t gjitha
t drejtat dhe prkatesit e saj, ta mbash pr
vete kur t gjendesh n krye t asaj kishe t
Lezhs, ta mbash, ta sundosh dhe ta
qeverissh. Ne shprehimisht po e mbajm kt
dispozit me kusht q, sa koh q t zgjas kjo
dhurat, fryti, renta dhe t ardhurat e asaj
kishe famullitare t shkojn n dobin tnde
dhe t asaj kishe famullitare, dhe ti t mund ti
disponosh lirisht dhe ligjrisht si rektort e asaj
kishe famullitare q kan qen her pas here t
cilt kan mundur, bile e kan pasur pr
detyr, ti rregullojn e ti disponojn, por
megjithat, ta ndalojm krejtsisht dhe
rreptsisht tjetrsimin e pasurive t
patundshme dhe t pasurive t muara t
tundshme t asaj kishe famullitare.


42

Kreu II
KALLMETI N DY HARTA T SHEK
XVII

Evaristo Coli

43


44

Hyrja e Kreut II

Nj burim i rndsishm informacioni historik
jan edhe hartat. Nga hartat mund t marrim
informacione t shumanshme historike, topografike,
politike, hidrografike dhe disa her dhe demografike
e statistikore. Jan disa harta q jan br pr trevat
shqiptare gjat mesjets, por dy harta t shek. XVII
na sjellin informacione rreth fshatrave t komuns
Kallmet, harta e Vinenso Maria Coronelli 1688 dhe
harta e Giacomo Cantelli 1689.

Evaristo Coli

45

Harta e Vincenso Maria Coronellit 1688

Vincenso Maria Coronelli n
hartn gjeografike Rrjedha
e lumit Drin e Bune n
Dalmaci (Corso delli Fiumi
Drino e Boiana nella
Dalmatia) e vitit 1688 na
jep t dhna t shumta
historike, topografike,
demografike e statistikore t
trevave shqiptare t
Shqipris s Veriut
prfshir Kosovn dhe
Malin e Zi e deri n
Dalmaci. Nga kjo hart
marrim informacion edhe pr fshatrat e Komuns
Kallmet n at koh. N hart pr Kallmetin na
tregon se fshati kishte 60 shtpi katolike dhe 4
shtpi myslimane. Fshati Rrabosht ndodhet rrz
malit dhe prbhet nga 20 shtpi nga t cilat m
shum jan katolike se myslimane. N mes Kallmetit
dhe Rraboshts ndodhet ura e gurt Plak Gjon.
Gjithashtu na tregon se fshati Mrqi prbhet nga
katolik dhe mysliman si dhe na tregon s
Ipeshkvi i Lezhes kishte rezidencn e tij ktu.
Prmes ktyre fshatrave kalonte rruga q lidhte
Lezhn me Abacin e Shn Lleshdrit n Mirdit.
Figura 1- Vincenso Maria Coronelli


46

Figura 2-Pamje e pjesshme e harts s Vincenso Maria Coronelli ,1688 ku tregohen
fshatrat e komuns Kallmet
Evaristo Coli

47


48

Harta e Giacomo Cantellit 1689

Giacomo Cantelli na sjell
informacion topografik t vendosjes
s fshatrave t komuns Kallmet
nprmjet harts Albania Propria
ouero Superiore detta anche
Macedonia Occidentale t botuar
n Rom n vitin 1689. Bashk me
hartn sht gjetur edhe nj portret
i papa Klementi XI Albani. M
posht sht publikuar pjesa e harts ku tregohen
fshatrat e Komuns Kallmet, Lezha dhe Mirdita.

Figura 12-Pamje e pjesshm e harts s Giacomo Cantelli 1689 ku tregohen fshatrat
e komuns Kallmet.

Figura 3- Giacomo
Cantelli

Evaristo Coli

49


50

Kreu III
KALLMETI N DOKUMENTET E
PROPAGANDS FIDE
11
, 1600 1912.

11
Relacionet t Propagands Fide jan prkthyer nga libri i albanologut t
famshm Peter Bartl Albania Sacra. Geistliche Visitationsberichte aus
Albanien. 1: Dizese Alessio, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 2007
Evaristo Coli

51


52

Hyrja e Kreut III

Pas rnies s Lezhs n vitin 1478, filloi
sundimi 5 shekullor osman n t gjitha tokat
shqiptare. Kjo faz e historis shqiptare ishte pjesa
m e vshtir e saj e shoqruar me luftra t
vazhdueshme kundr pushtuesve, por edhe e
nevojs pr t mos u asimiluar, pr ruajtjen e
identitetit, gjuhs dhe besimit t t parve.
Veriu i trevave shqiptare ishte ai q m se
shumti ruajti identitetin e t parve edhe pse n
luft t vazhdueshme pr mosasimilim. Ndoshta
ishte fati edhe i nj mbshtetjeje t shteteve katolike
perndimore si Selia e Shenjt, Venediku apo
Austria, t cilt kt pjes t trevave shqiptare e
quanin si zon t influencs s tyre. Vatikani n
fillim t viteve 1600 krijoi Propagandn Fide, nj
kongregat brenda Selis s Shenjt q kishte si
qllim prhapjen dhe ruajten e fes katolike n
vendet e lindjes. Duke par krcnimin e fes
katolike n vendet e lindjes nga vendet islamike, ku
bnin pjes dhe trevat shqiptare, ato prgatisnin
priftrinj, vizitor apostolik dhe ipeshkvinj. Kta
kishin si detyr ruajtjen e fes, prhapjen sa m
shum t saj n kushtet e asimilimit dhe islamizimit
dhe informimin e Selis s Propagands Fide me
Evaristo Coli

53

relacione t vazhdueshme rreth gjendjes s vendeve
q mbulonin.
Informacionet pr
gjendjen e qyteteve dhe
fshatrave t Shqipris s
Veriut prfshir edhe
fshatrat e komuns
Kallmet gjat kohs nn
sundimin osman i marrim
kryesisht nga arkivi i
Propagands Fide n
arkivin sekret t Vatikanit
dhe n Bibliotekn
Apostolike t Vatikanit
ku ruhen informacione t
rndsishme pr periudhn e shekujve XVII deri
XIX.
Burimet n fjal jan prpiluar nga
personalitete t larta kishtare, si ishin vizitort
apostolik, persona kta me prvoj dhe q
zakonisht ishin t shoqruar nga nj ekip i posam
ndihmsish t specializuar, kryesisht t sjell nga
Roma, pr t hetuar dhe vlersuar situatn n
vendet q vizitonin.
Atyre u vihej n dispozicion e gjith baza
materiale, d.m.th t gjitha burimet e shkruara t
kryeipeshkvive, ipeshkvive, famullive, kuvendeve
Figure 13- Stema e Propagands Fide

54

dhe kishave t territoreve q ata vizitonin, si dhe
burimet njerzore: klerikt e t gjitha rangjeve, t
zgjedhur nga ata vet. Prve ktyre burimeve, t
cilave iu referoheshin, ata vzhgonin edhe gjendjen
reale dhe bnin prshkrimin e saj, n momentin q
bhej vizita. N kt mnyr, ata bnin krahasime
dhe analiza me burimet e shkruara q dispononin
dhe n t njjtn koh, propozonin zgjidhje t reja,
ide dhe opinione konkrete pr seciln nga njsit
hierarkike vendore t territorit q ata vizitonin.
T gjitha kto burime njihen me nj emr n
arkiva dhe biblioteka: relacione (Relationes).
Relacione t tilla pr dioqezat shqiptare n shek.
XVII deri XIX, ka n numr t konsiderueshm.
Disa nga kto jan t njohura pr studiuesit
dhe historiant si p.sh. : Relacioni i Marin Bicit. Po
kshtu relacionet e Pjetr Mazrekut, nga vitet 1623,
1624 dhe 1625, t Pjetr Budit, Gjergj Bardhit nga
vitet 1629, 1631, 1634, 1637 dhe 1638, Frank
Bardhit m 1637, F. Leonardit m 1638, Mark
Skurajt m 1641, 1644-1645 dhe 1652-1656, i
Shtjefn Gasparit m 1671, Pjetr Bogdanit etj.

Evaristo Coli

55

Relacion i Ipeshkvit B.Orsini
12
drejtuar
Propagands Fide n vitin 1629

Fillim i shek. XVII e gjen Shqiprin t lodhur
nga kryengritjet e vazhdueshme kundr pushtuesit
osman. N vitin 1610 thyhet m n fund edhe uniteti
i Dukagjinit q shtrihej q nga Drini deri n lumin
Mat ndrkohe q gjat ksaj kohe kishte rn edhe
ndikimi i Vatikanit me forcimin e perandorive t
tjera si ishte ajo Osmane. Pr t rekuperuar
ndikimin e vet, Vatikani themeloi Kongregacionin e
Propagandes Fide n vitin 1622. Nga themelimi i
ksaj Kongregate prfituan edhe trevat shqiptare, ku
filloi riprtritja e pronave t kishave famullitare dhe
ipeshkvnore dhe klerit katolik si dhe detyrimeve t
besimtarve ndaj klerit. Nga kto reforma q u
kryen, u ngjallen edhe prplasje mes drejtuesve t
Dioqezave dhe t famullive pr t siguruar secili t
ardhura sa m t mdha dhe t sigurta. Gjithashtu
u ngjalln edhe prplasje mes klerit vendas dhe t
huaj.
Gjat kohs s themelimit t Propagands Fide
n krye t Dioqzes s Lezhs ishte Imzot Benedik
Orsini, prej Dalmacie. N vitin 1629 bn nj vizit
baritore npr Dioqez pr t par gjendjen e

12
Peter Bartl Albania Sacra. Geistliche Visitationsberichte aus Albanien. 1:
Dizese Alessio, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 2007, faqe 85.

56

famullive t saj q ishte nn pushtimin turk. Ndr t
tjera n relacionin e ksaj vizite ai shkruan:
N Dioqezn q u sht nnshtruar
turqve kam gjetur famullit q ndjekin me
kumbont e veta, me kelke e me veshje, Shn
Gjergji i Kukulls, Shn Barbara e Pdhans,
Shn Kolli i Zejmenit, Shn Eufemia e Kallmetit
q un e kam meremetuar dhe ku kam
ndrtuar nj shtpi pr priftin, Shn Kolli i
Shngjinit t Rensit, Shn Madalena e Rensit,
Shn Kozma e Damiani i Manatis rrnuar prej
t pafeve dhe Shn Gjoni i Mrqis, seli
ipeshkvnore pr koh t vers, por me qen se
kisha edhe shtpia jan duke u rrnuar, kemi
nxjerr lejen prej turqve q me prgatit
ementot pr ti meremetuar qoft kto dhe
qoft kishn e Shn Kozma e Demianit t
siprthanun.
N t gjitha relacionet e ipeshkvijve t Lezhs,
Saps, Tivarit dhe Arbrit, gjat viteve 30 t shek.
XVII, i drejtohen Propagands Fide pr ti
parashtruar prplasjet q kan mes tyre rreth
kufijve. Kallmeti ishte nj famulli kufitare mes
Dioqezs s Lezhs dhe asaj t Saps. Pr Ipeshkevin
e Lezhs kufiri mes Dioqezave ishte Ura e Madhe e
Blinishtit dhe q vazhdonte me prrojin e Troshanit
ku brenda ndodhej famullia e Kallmetit. Ndrsa pr
Ipeshkvin e Saps kufiri ishte ura Plak Gjon dhe
Evaristo Coli

57

q vazhdonte deri n Vel dhe Kallmeti pretendohej
t merrej brenda Saps.
Relacion i Ipeshkvit t Saps Frang
Bardhi
13
drejtuar Propagands Fide n
vitin 1637.

M dat 8 shkurt 1637, Ipeshkvi i Saps,
Frang Bardhi, i drgon nj relacion Propagands
Fide n lidhje me shtjet e Dioqezs s Saps dhe
juridiksionin e tij kishtar. Ndr t tjera shpreh
pretendimin pr prfshirjen e Kallmetit brenda
juridiksionit t Dioqezs s Saps.
Un, me ndihmn e Zotit nisa t qeveris, t
vizitoj kishat e mia t Saps e t Sards, dhe
gjeta, o Shkelqesi, sipas gojdhanave t pleqve
m t vjetr t ktyre popujve, se n kishn
time t Saps ka qen pushtuar prej Ipeshkvit
t Lezhs, nj kishz famullitare q gjendet n
fshatin e Kallmetit me titull t Shn Eufemis.
Ky fshat i Kallmetit (q ka deri n 60 shtpi
besimtarsh) n shtje t pushtetit toksor
sht gjymtyr e juridiksionit t Saps, q tant
popullore e quajn Zadrim. Bile pleqt dhe t
part e Kallmetit, na thon se ai fshat edhe n

13
Relacione mbi gjendjen e Shqiprise Veriore dhe t Mesme n shek.. XVIII,
Vell. II, Injac Zamputi, Tirane 1965, faqe 49.

58

punt shpirtrore sht i bashkuar me
juridiksionin ton t Saps, dhe t gjith kta
besimtart e fshatit dshirojn t jen t
bashkuar, qoft n shtjet shpirtrore qoft n
ato shekullore, me juridiksionin ton t Saps,
vetm se Imzoti i Lezhs, me kishrim t kot, i
mban nann t vet. Imzot Gjergj Bardhi i
Tivarit, kur ishte ipeshkv i ksaj kishs son
t Saps, kishte nisur t grindej me Imzotin e
lartprmendur t Lezhs pr at famullin e
Shn Eufemis, por rastisi q Selia e Shenjt e
shprnguli n Arqipeshkvin e Tivarit, dhe
kshtu grindja mbeti pa u zgjidhur. Tani, meq
prej ksaj Selie, un jam vn n krye t ksaj
kishe t Saps, detyrohem t krkoj at q m
prket ligjrisht; prandaj me prvujtri ju lutem
Shkelqsis suaj te denjoheni me e lajmrua
Ipeshkvin e Lezhs q t ma kthej kishn
time, ose t plqeni me ia besua grindjen
ndonj misionari Apostolik q n kto an
Shkelqsia juaj keni drguar, qoft prift ose
frat, si tiu plqej.
Ndrkoh, Imzot Frang Bardhi, tregon edhe
pr prkthimet q kishte br n gjuhn shqipe t
materialeve fetare pr lehtesi t klerit vendas
shqiptar, ku shkruan:
Me qen se kta priftrinjt tan shqiptar nuk
e kuptojn gjuhn latine, edhe pse jan t ritit
Evaristo Coli

59

latin, e kam prkthyer n gjuhn shqipe
profesionin e besimit t shenjt dhe, i nxitun
prej Koncilit t Shenjt t Tridentit. Po ashtu
edhe urdhrin e sinodit q sht vendosur n
Pontifikalin romak e kam prkthyer n kt
gjuh me disa shtesa pr qeverisjen e mir t
kishs sime dhe e kam gati pr ta br pas
Pashkve kur t jet koha.

Letr e Ipeshkvit t Saps, Frang Bardhi,
drejtuar Imzot Ingolit mbi mbledhjen e
br n Blinisht, n vitin 1637.

M datn 28 maj 1637, Imzot Frang Bardhi i
drgon nj letr Imzot Ingolit, sekretar i
Prgjithshm i Propagands Fide pr ti dhn
informacion rreth nj mbledhjeje q ishte br n
Blinisht pr konfliktet e kufijve t Dioqezave. N kt
mbledhje morn pjes t gjith Ipeshkvijt e
Dioqezave Shqiptare q kishin prplasje pr t ciln
ai shkruan:
Sipas urdhrit t Kongregacionin t
Propagands Fide, m 25 maj u mblodhm n
fshatin e Blinishtit, n Ipeshkvin ton t
Saps, ne ipeshkvijt e Shqipris, d.m.th. Imzot
Gjergji, Arqipeshkv i Tivarit; imzoti i Lezhs,

60

imzoti Marku i Ipeshkvis s Arbris dhe un,
pr t rn n ujdi dhe pr tu paqsuar n
shtje t grindjeve pr kufijt e Dioqezave
tona. Por, me gjith q komisari, z. D.Gjergj
Uskoviqi, u mundua me ne e me disa priftrinj e
fretn t urt e t nderueshm, pr 8 or t
dits, me caktua ujdin, kurr nuk qe e mundur
me e bind Ipeshkvin e Lezhs ta pranoj. Nga
kjo, ipeshkvijt e tjer, q me etje t madhe
dshironin qetsin e paqen, mbetn t fyer
shum dhe me neveritje, qoft pr ujdin q
nuk u arrit, dhe pr kt populli q qe pran e
q degjoi mbeti i skandalizuar s teprmi, qoft
pr rrezikun q na rrinte mbi kok q t mos
binin turqit n dyshim duke par katr
ipeshkvij t mbledhur s bashku, t ardhur q
nga larg, se mos po bisedonin pr shtje t
kufijve, mbasi turqit jan shum xheloz pr
shtetin e tyre. Un kam dy kish q ipeshkvi i
Lezhs m ka zaptuar dhe pretendon ti mbaj
padrejtsisht. Njra sht Shn Eufemia e
Kallmeti (pr t ciln i shkrova m par
Kongregats s Shenjt q duhej t m kthehej),
e cila gjendet brenda kufijv t Dioqezs sime
t Saps sikurse e kan dshmuar me betim
shum pleq t Zadrims q personalisht, me ne
e me komisarin, kan ardhur te kta kufij: i
pari i t cilve, n ann e Lezhs, u shnua
(prej komisarit) ura Plak Gjon, dhe duke ecur
Evaristo Coli

61

kmba-kmbs npr Shkjez, pr Kastriot, pr
Gzhob, pr Varr t Bulls e pr Brataj, e pr
Fisht e Skandaj. Tjetra sht kisha e Shna
Prends s Jubanit, e cila gjithashtu sht e
prfshir n kufijt e kishs son t Saps, dhe
gjithmon ka qen e prfshir nn
juridiksionion e paraardhsve t mi, sikurse
dshmojn m pleqt e Zadrims e t Shkodrs.
Nga kto dy kisha po them, q t biem n ujdi
dhe t qetsoheshim, un i thash Imzotit t
Lezhs t m kthente njrn, megjithse kjo
ishte n dm t paraardhsve t mi t
ipeshkvis. Ai mu prgjigj se nuk donte t m
linte asnjrn.
Letr e Propagands Fide drejtuar
Dioqezave t Shqipris rreth prcaktimit
t kufijve t Dioqezs s Lezhs n vitin
1638.

Pas nj mori letrash dhe prplasjesh t
vazhdueshme prej dy dekadave t ipeshkvijve t
Shqipris, n vitin 1638 ndrhyn vet Kongregata e
Propagands Fide. Ajo, nprmjet nj letre q mban
datn 24 Prill 1638, prcakton kufijt e Dioqezs s
Lezhs, e cila kishte prplasje me t tjerat prreth
dhe q i jep t drejt Ipeshkvit t Lezhs n

62

pretendimet e tij. N kt letr kufijt prcaktohen si
m posht:
Nga ana lindore kufizohet nga ana e detit me
Dioqezn e Krujs prgjat lumit Mat, duke
vazhduar me Shn Gjergjin e Kukulls mes t
lartpermendurit lumi Mat dhe t Fanit, tek Shn
Nikolla i Mastanjit, tek Shn Maria e Laingegit
dhe mbrrin deri n lumin Drin. Nga ana
perndimore kufizohet me Dioqezn e Shkodrs
nprmjet Pantano Castevuchie, n mes t
fshatit Kukl tek Fojleta e Madhe dhe pastaj
me Dioqezn e Saps nprmjet Urs s Madhe
t fshatit Blinisht, duke vazhduar tek vendi i
Shtogut, pastaj prroi Gzhoba, tek Palumbo, tek
Shn Nikolli i Lumit Kalem dhe n drejtim t
Urs s Leks dhe gjithashtu n drejtim t
rrugs e quajtur Shkoz.
Famullia e Shn Eufemis dhe Famullia e Shn
Gjonit t Mrqis prcaktohen si pjes e Dioqezs s
Lezhs n kt letr.

Evaristo Coli

63

Relacion i Ipeshkvit t Saps
14
, Frang
Bardhi, drejtuar Propagands Fide n
vitin 1641.

N nj relacion t dats 10 prill 1641, imzot
Frang Bardhi, jep nj informacion t plot rreth
Dioqezs s Saps dhe gjendjes s vshtir t
shkaktuar nga pushtimi osman. Relacion q fillon
me prshndetjen e rastit ndaj drejtuesve t
Propagands Fide dhe q vazhdon me informacionet
rreth Dioqezs s Saps. Kufiri mes Saps dhe
Lezhs pr Frang Bardhin ishte ura Plak Gjon dhe
q vazhdon n drejtim t malit t Vels, ku do t
mund t nxirrej sasi e madhe argjendi dhe q
vazhdon tej Vels. Pastaj flet pr pozitn e favorshme
t Zadrims dhe pjellorin e ksaj toke, q jepte
prodhime t ndryshme bujqsore. Por q edhe pse e
begat, banort ishin t varfr nga shfrytzimi i
turqve t cilt:
E gzon pangopsia e turqve, t cilt i
shfrytzojn t krishtrt e shkret e t mjer
me tribute, me t dhjeta e me prbuzje t
vazhdueshme. Dhjet ose pesmbedhjet turq,
ku m shum e ku m pak, bashkohen dhe
kalojn npr shtpit e t krishterve q e

14
Relacione mbi gjendjen e Shqiprise Veriore dhe t Mesme n shek.. XVIII,
Vell. II, Injac Zamputi, Tirane 1965, faqe 197.

64

dijn se kan dika, dhe han e pijn sa ku
mundn t gjith ditn e t gjith natn pa
paguar asgj; dhe ai i shkreti i krishter nuk
mund t thot se nuk kam m buk, ver, mish
e tagji pr kuajt e tyre, sepse ia shpartallojn t
gjith shtpin dhe e rrahin egrsisht mbi
shputat e kmbve, dhe ka udit, hipur kalur
gruas s tij; dhe po nuk pati gjelln q i
krkojn, i duhet t shkoj domosdo ta gjej
ndr t krishter t tjer t afrm; dhe po nuk
pati tjetr n shtpi, i duhet t vej peng petkat
e shtatit pr ti ngop ata t mbrapshtit. A ka
kush dhimb pr ta? Dhe ai t cilit ia msyjn
shtpin, menjher duhet t fsheh grat e
vajzat e rritura nga shikimet e flliqura t tyre.
doher q turqit kan nevoj pr puntor q
t korrin, t vjelin, t lvrojn tokn, t mbjellin,
t ndrtojn shtpi e kulla, t mbartin dru, uj
dhe do tjetr shrbim, detyrojn t krishtert
ti kryejn kto pun n do koh edhe po t
bjer bor, dhe pa u paguar asgj, me mzi u
japin ma t shumtn buk meli me pak djath
pr t ngrn; dhe kshtu t krishtert e
humbin kohn e t korrave dhe punve t veta;
e din se n dit feste t krishtert nuk
punojn, megjithat asnjher nuk i ln
pushim prve ditn e Pashkve dhe pr
Krishtlindje.
Evaristo Coli

65

Pastaj tregon se Zadrima qeverisej si nj republik
q nga koha e Sulltan Sulejmanit ( 1520-1566) nga
pleqt e Zadrims. Kt t drejt e kishte siguruar
nj Pash Dukagjini nga Sulltan Sulejmani me
kusht q t ndrtonte dhe t qndronin t
kalueshme 30 urat e Zadrims n t kundrt do ta
humbin kt t drejt. Kallmeti ishte pjes e ksaj
republike nga ana civile. Dme t mdha shkaktonte
edhe Drini po aq sa dhe pushtuesit turq. Relacioni
vazhdon me informacione rreth famullive t Saps
dhe kishave kapele nj ndr t cilat ishte edhe ajo e
Shn Gjinit pr t ciln ai shkruante:
E teta sht Shn Gjon Kryepremi n Kallmet;
japin mesh aty famullitart e Troshanit 6 apo
7 her n vit; katr shtpi Bardhajsh varrosen
aty. Ka disa prona, nuk ka asnj stolisje pr t
celebruar meshe. Edhe ipeshkvi vjen
ndonjher gjat vitit q t jap mesh.
Relacion i vizits s Vizitorit Apostolik
Shtjefn Gasparit n Dioqezat e
Shqipris s Veriut n vitet 1671 / 1672.

Shtjefn Gaspari ishte vizitor apostolik n
Shqipri n vitet 1671-1672 i cili kishte si detyr t
raportonte mbi gjendjen e popullsis katolike n veri
t Shqipris dhe Malit t Zi. Raporti i tij n Vatikan,
"Relazion i Dioqezave t Serbis, Pulatit, Shkodrs,

66

Saps, Lezhs, Durrs dhe Antivari i vitit 1671"
prshkruan gjendjen e shqiptarve katolik dhe
famullive n Dioqezat e Kosovs, Pultit, Shkodrs,
Saps, Lezhs, Durrsit dhe Barit (Mal i Zi).
Figura 44 - Pamje nga relacionet e Shtjefn Gasparit
Nga ky raport marrim informacion t
shumllojshm mbi gjendjen e shqiptarve katolik
n Dioqezat e Shqiprise Veriore, toponimet e atyre
viteve etj.. Ky sht nj nga relacionet m t plota t
mbajtura nga nj vizitor apostolik. Pjes e ktij
relacioni jan edhe fshatrat e komuns Kallmet.
M 31 nntor 1671 Shtjefn Gaspari fillon
vizitn e tij n Dioqezn e Lezhs. N kt relacion
prshkruan shtrirjen e ksaj dioqeze q shtrihet nj
pjes n zonn malore t quajtur Mirdit dhe nj
Evaristo Coli

67

pjes n zonn fushore. Ai e fillon vizitn n kt
dioqez n famullin e Kainarit dhe pasi viziton t
gjitha famullit e Mirdits arrin n Kallmet m datn
14 dhjetor 1671. Pr kt famulli ai shkruan:
Fshati i Calametit (Kallmetit) ka kishn me
emrin e Shn Eufemis e ndrtuar me gur, por
fasada e saj sht duke u shkatrruar dhe ka
nevoj pr tu riparuar
15
. Pesdhjet scudi jan
t mjaftueshme pr riparimin. Ka nevoj pr nj
kasula me stola dhe manipol (veshje
meshtarake), kelk, mesharin, librin e ritualeve,
mbajtsen e hosteve. Shrben Dom Gjergj
Murii si famullitar. Ka 35 shtpi katolike me
350 frym. Nuk mbahet n kish i
Shenjtrushmi Sakrament se sht frika e
turqve. Kisha zotron 30 ara t punueshme
gjysmn e t cilave e jep pr ta punuar. Mbledh
7 ose 8 mozze me grur. Ka nj vresht t
mbjell nga famullitart para tij dhe q sht
zgjeruar nga ai dhe tani ka favorin q siguron
vern. Banort e famullis s tij i japin nj
quarte grur pr do shtpi.
Pasi le Kallmetin vizita e tij vazhdon n Balldre,
Kakarriq, Rrenc, Lezh dhe m datn 24 dhjetor
1671 arrin n Mrqi pr t ciln shkruan:

15
Dizese Alessio, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 2007, faqe 114

68

Pasi l Lezhn, arrijm n fshatin Merchigna
(Mrqi)
16
. Atje sht nj kish e quajtur Shn
Gjon Kryepremi e ndrtuar me gur. Muret e
saj dhe portiku jan n gjendje t keqe dhe 30
scudi jan t mjaftueshme. I Shenjtrueshmi
nuk mbahet n kt kish nga frika e turqve.
Shrben prifti misionar Dom Pjetr Zezaj, i cili
paguhet me 25 scudi. Ka tre kasula t
mndafshta (veshja meshtarake), e para me
ngjyr t kuqe, e dyta me ngjyr t bardh dhe
e treta me ngjyr vjollc, t trija jan t
prdorura. Ka nj kelk argjendi me patenen e
tij. Prifti tregon se nj Meshar i ri me portretin e
Shenjtorit mbi t, i ishte dhuruar atij nga
Ipeshkvi. Sipas priftit, manteli i altarit ansor
u shit nga ipeshkevi pr 30 Paoli [monedha
argjendi]. Ka nj mbajts t hosteve i praruar
me kallaji pr t ekspozuar hosten. Nj ikrik
kallaji me dy kmbana. T gjitha kto objekte
jan nn kujdesin e priftit. Kisha ka 20 ara t
punueshme q jan subjekt i prmbytjeve dhe
pr kt arsye sht korrur pak grur. Gjat
sezoneve t favorshme korren pak a shum
rreth 10 mozze. Ajo ka 25 rreshta me vresht
dhe 30 ullinj. Ka nevoj pr nj tabernakul. Ka
80 shtpi katolike me 500 frym. Ata, t cilt

16
Evaristo Coli

69

marrin kungimin, i japin priftit dy quarte me
grur, q jan 300

Figura 15- Pamje e orendive t Shenjta: Kasula, Kelk, Meshar.
Relacion i Ipeshkvit t Lezhs Gjergj
Vladanjit
17
drejtuar Propagands Fide me
27 Dhjetor 1681.

N vitin 1656 n krye t Dioqezs s Lezhs,
emrohet Imzot Gjergj Vladanji nga Shkodra, i cili
drejtoi kt Dioqez deri n vitin 1692, kur vdiq.
Gjendjen e shqiptarve katolik n dioqezn e Lezhs
mund ta kuptojm m s miri nga nj relacion i
Ipeshkvit t Lezhs, Imzot Gjergj Vladanjit, i dats
27 dhjetor 1681. Ndr t tjera n kt relacion ai
shkruan:

17

70

N 26 vjet q shrbej si ipeshkv n kto an,
tashm 67 vje, kam vn re se, asgj tjetr m
shum se varfria nuk ndikon n humbjen e
fes dhe braktisjen e saj nga katolikt e
ktushm. M s shumti mund t kuptojm nga
festat fetare. Vijn turqit, nj dit prpara
fests, dhe hyjn n shtpit e banorve duke
ngrn e duke pir at nat n shpenzimet e
banorve deri n t zbardhur t dits.
Ditn pasardhse, pak ose aspak shkojn n
kish, dhe me pak se t gjith banort e atij
vendi (q kan festn) , q jan t gjith t zn
duke ushqyer t huajt q jan ulur t tavolinat
e tyre. Ata nuk mjaftohen me nj vakt, por
qndrojn dit e net deri t tretn dit duke
shfrytzuar shpenzimet e banorve dhe nga
mbrmja kthehen t dehur n shtpit e tyre.
Gjithashtu na tregon edhe gjendjen e vshtir t
kishs katolike n kt Dioqez q vinte si pasoj e
varfris ekstreme t shqiptarve katolik, t cilt
nuk shkonin n kish pr t mos u br pre e
presionit t turqve. Mungesn e mjeteve t
nevojshme pr t celebruar ceremonit fetare,
mungesa e vers etj. Pastaj relacioni vazhdon:
Katolikt pr t shlyer detyrimet q iu
vendosin turqit, shesin mobiljet, pronat, u
marrin veshjet, detyrime q do vit rriten, dhe
kjo bn q ata t bien n varfri ekstreme deri
Evaristo Coli

71

sa t mos mund t paguajn m, dhe kshtu
kthehen n turq (me turq nnkuptojn islam).
Relacion i Giorgio Stampaneos
18
, Abat i
Shn Llezhdrit t Mirdits drejtuar
Propagands Fide n vitin 1685.

Abati i Shn Llezhdrit t Mirdits n kt
relacion si t gjith relatort e tjer q i drejtohen
Propagands Fide si fillim flet pr vete dhe
pozicionin e tij dhe nj prmbledhje t shkurtr t
Abacis s Mirdits. Ndr t tjera shkruan edhe pr
detyrimet:
Provinca e Shqipris sht e ndar n
republika t vogla q qeverisen nga njerzit e
tyre, t cilt jan dhe kryetar, nj pjes e vogl
e tyre jan nn pushtetin turk.
Pastaj tregon pr detyrimet q u paguajn turqve
banort e ktyre republikzave apo fshatrave q nuk
jan pjes e ndonj republikze.
N territorin e Lezhs, n pjesn fushore dhe
rrz maleve, ndodhet Zadrima, banojn
katolikt dhe turqit s bashku, t cilt jan t
nnshtruar dhe q taksohen nga Zotria i Madh

18

72

(e ka fjaln pr sulltanin) por q kan shum
privilegje. Dhe pr do Zotri t Madh t ri, kur
bhet sulltan, shkojn pleqsia e Zadrims n
Kostandinopoj dhe prpara tij konfirmojn
privilegjet e tyre dhe ai ua konfirmon. Shum
her ai iu jep edhe privilegje t tjera dhe i le t
jetojn si nj Republik, por gjithsesi ai nis
njerzit e tij do vit pr t mbledhur detyrimet,
por pa u prekur privilegjet. Qeverisen nga
njerzit e tyre , t cilt jan drejtues. Nj e
shtata e popullsis sht turke (myslimane). Ka
2500 katolik q jan katolik t mir.
Kallmeti ishte pjes e Zadrims nga ana e qeverisjes
osmane. Ndrkoh pr pjesn tjetr t fshatrave
shkruan:
Lezha, Pllana, Zejmeni, Bulgeri, Spiteni,
Gryka, Vela, Malsia, Dardha, Logoreci, Domni,
Mrqija dhe Rraboshta jan t nnshtruar nga
Zotria i Madh, dhe jan subjekt i pagess s
detyrimeve ndaj tij. N Mrqi ndodhet rezidenca
e ipeshkevit t Lezhs. N kto fshatra banojn
katolik dhe mysliman s bashku ku ereku i
popullsis jan mysliman. Popullsia katolike
sht 1500 frym.

Evaristo Coli

73

Vizita e Nikoll Vladanjit, Ipeshkv i
Lezhs n vitin 1694.

Ndrkoh, pas vdekjes s Gjergj Vladanjit n
vitin 1689, n krye t Dioqezs s Lezhs emrohet
Imzot Nikoll Vladanji, edhe ky shkodran. Si do
ipeshkv tjetr, edhe ipeshkvi i ri n vitin 1694 bn
vizitn e par npr Dioqez pas emrimit si
Ipeshkv i Lezhs pr t njoftuar rreth gjendjes s
famulllive t Dioqezs s tij. N kt relacion t
vizits s tij npr Dioqez ai shkruan edhe pr
famullin e Kallmetit dhe t Mrqis ku shkruan:
Mrqia
19
s bashku me Rraboshtn dhe
Domnin kan 60 shtpi me rreth 560 frym dhe
jan nn kujdesin e nj famullitari. Famullia
ndodhet dy milje nga qyteti i Lezhs. Kisha e
ksaj famullie ndodhet n Mrqi dhe sht
ndrtuar me gur dhe glqere, ka prjashta nj
portik t ngjashm me sakristin. Ka nj
kmban t madhe, por pa kompaniel. Brenda
sht e sistemuar me nj altar t madh dhe dy
t vegjl. sht e pajisur mir me Orendi t
Shenjta, dhe pr shum koh ruan nj kryq t
argjent. Kjo kish mban emrin e Kryepremjes
s Shn Gjon Pagzuesit. N hyrje t kishs ka

19

74

25 rreshta me veshta, 10 dit pun duhen pr
t punuar tokat, ka nj kopsht perimesh, 20
pem ullinjsh, gjysm mulliri. Famullitari i ktij
fshati tani sht Dom Mark Gruta, nj person i
moshuar dhe nj shembull i mir, banon n
shtpin e Ipeshkvit i ndar nga ai, edhe pse
jetojn n t njejtn godin. Ipeshkvijt e kan
pasur rezidencn ktu q nga koha e Imzot
Orsinit.

Figura 16- Rezidenca e vjetr e ipeshkvit t Lezhs n fshatin Mrqi.
Ktu ka shpenzime t mdha pasi q duhet
dhn strehim t gjithve, si katolikve ashtu
dhe turqve duke qen kshtu nj pik pritse e
vendit, pasi nuk ka vende pritse n kto an.
Kshtu q n kt vend strehohen si miqt,
Evaristo Coli

75

ipeshkevi dhe famullitari. N kt kish kam
celebruar ceremonit, kam predikuar, krezmuar
si dhe disa her shkoj pr tiu msuar
Doktrinn Katolike grigjs s ktyre anve q t
jetojne n paqe.
Ndrkoh vizita e tij vazhdon n famullit e tjera t
Dioqezs s Lezhs dhe, pasi mbrrin n Kallmet
Imzot Nikoll Vladanji, shkruan :
Kallmeti
20
, toka e madhe me 63 shtpi dhe
600 frym. Kta kan kishn e emrtuar Shn
Eufemia Virgjr dhe Martire, 2 milje larg nga
fshati. Brenda ka nj altar, posht t cils
buron nj burim i madh uji q i shrben t gjith
komunitetit. Jashta ka nj altar tjetr. Kisha
sht shum e vjetr dhe sht gati pr tu
rrzuar s bashku me kompanjelin q sht
gjysm i shkatrruar dhe pa kmbana. N kt
kish varrosin t vdekurit e tyre, por duke qen
larg nuk shkojn n kt kish prve se n
dit festash t mdha dhe pr kt kan
ndrtuar nj Orator ku celebrojn meshn, dhe
bjn shrbesat e tjera t shenjta fetare q
celebrohen do dit nga famullitart e ktij
vendi. Do ishte e nevojshme q t ishin dy
priftrinj, por q pr tani ndodhet vetm nj i
quajtur Dom Gjin Murii, i cili sht i plakur dhe

20

76

ka nevoj pr shoqri. N kt Orator kam
celebruar dhe predikuar, ku pjesmarrja ishte e
t gjith komunitetit dhe kam krezmuar 50
persona. Kisha e lartprmendur ka dy kelka,
njri i dhn q nga koha e vizitorit apostolik,
Gasparit nga Kongregata e Shenjt s bashku
me nj kasule shumngjyrshe. Ka edhe nj
Kryq t bukur t argjend me figura n t, q
mendohet se ka rreth tre libre (1 libre= 327,168
gr) e gjysm argjend si dhe nj piktur t Shn
Eufemis pran altarit. Ka nj pjes vresht me
30 rreshta dhe pak toka me ullishta, nj gjysm
mulli, kopsht etj. Shtpia e famullitarit sht
organizuar dhe mbulesa prej kashte sht
duke u prishur. Do t autorizoj q t ndrtohet
nj me mure dhe me tjegulla pr rehati t
famullitarve t ksaj famullie. Kjo famulli
kufizohet me Dioqezn e Saps.
Lajme t prgjithshme mbi gjendjen e
Shqipris, nga Vizitori Apostolik Imzot
Vinens Zmajevi, Arqipeshkv i Antivarit,
1703.

Gjat kohs s papatit t Paps me origjin
shqiptare, Klementi XI, territoret shqiptare q ishin
nn sundimin osman ishin n nj gjendje t
vshtir. Popullsia katolike do dit e m shum po
Evaristo Coli

77

kthehej n islam nga presioni i shumt i
pushtuesve. Pr kt n vitin 1703 Papa Klementi XI
urdhron Arqipeshkvin e Antivarit, Imzot Vinens
Zmajevi, q t bj nj vizit apostolike n t gjitha
dioqezat shqiptare dhe t mbaj dhe nj Kuvend pr
t marr masat pr t ruajtur identitetin e krishter
dhe kombtar. Ky kuvend u mbajt n Mrqi n
Janar 1703 nn emrin Kuvendi i Arbnit. Rreth ksaj
vizite apostolike na tregon shum mir ky relacion
drguar Kongregats Fide dhe paps. Ndr t tjera
n kt relacion shkruan:
Ipeshkvi ka dy rezidenca t mdha dhe t
punuara bukur, nj n Mrqi, tre milje larg nga
Lezha, dhe nj tjetr n Mirdit.
Calameti (Kallmeti)
21
. Fshati ndodhet n
ultsirn e Zadrims e prbr nga 91 shtpi t
krishtera me 655 frym. Fshati q ka m
shum banor n kt dioqez dhe q jan n
gjendjen m t mir.
Ka kishn me emrin e Shn Eufemis, q
ndodhet larg nga fshati, n mal, rreth nj milje.
Kisha sht e madhe, t dmtuar ka vetm
fasadn dhe q 30 scudi do t mjaftonin pr ta
rikonstruktuar. Mbi altarin ndodhet nj shkmb
i madh, i krijuar nga natyra n formn e nj

21

78

kuadroje, ku sht pikturuar me shum art
portreti i Zojs. Buron posht saj nj burim i
vogl uji me cilsi prfekte dhe t shndetshme,
q humbet n tok dhe del prsri 100 hapa
larg nga kisha.
Kjo kish sht e pajisur me Orendit e Shenjta
si jan: nj Kryq i lar n argjend me reliev, i
lart katr palmi e gjysm (1 palm 30 cm) . Ka
27 rreshta me veshta, gjithashtu ara t
punueshme, 22 pem t mdha dhe
frutdhnse. Duke qen kisha larg dhe rruga e
keqe, besimtart kan ndrtuar nj Orator n
mes t fshatit, ku mbahen ceremonit e
vazhdueshme si dhe ditt festive me
pjesmarrje t madhe dhe devocion nga populli.
Kjo famulli sht nn kujdesin e Dom Demetrio
Stampaneo, 28 vje. Ka zvendsuar n famulli
Dom Marko Bella, q nj vit m par sht
trhequr nga q ishte prekur keq nga grbula.
Ai dilte duke krkuar buk n emr t Zotit,
pasi nuk kishte pasuri dhe mjete t tjera pr t
jetuar. Edhe pse famullia mund t mbante dy
priftrinj, sepse kishte pasuri dhe t dhjetn q
merrte nga besimtart. I lartprmenduri Marko,
bamirs i famullis, pr t ciln kishte punuar, i
ka krkuar vizitorit apostolik q famullitari i
tanishm ta mbshtes ekonomikisht m
gjysmn e t hyrave t famullis.
Evaristo Coli

79

Sepse n Shqipri mbizotrojn zakonet, duke
br q prifti i vjetr apo i smur nga ndonj
smundje, t trhiqet nga shrbimi pa pasur
mundsi t prfitoj asgj nga t falurat e
famullis n mnyr q t jetoj. Ata, duke mos
pasur pasuri apo mnyra t tjera pr t jetuar,
prfundojn n varfri ekstreme. Ky problem u
rregullua nga Kuvendi me nj dekret t veant
n nj kapitull t quajtur Parochialibus
proventibus d.m.th. t ardhurat e famullis.
Kjo famulli ishte m problematike nga t gjitha
t tjerat e ipeshkvnis, dhe pr kt ipeshkvi
nuk donte t vinte n kt famulli pr arsye t
shpifjeve q kishin br ndaj tij pr nj tregti t
keqe me kunatn e kryetarit t t njjtit fshat.
Vizitori, ka dashur t zgjidh problemin dhe tiu
kthente imazhin pozitiv t dyve, ipeshkvit dhe
kunats dhe ia arriti, por akoma jo me
kryetarin e fshatit, i cili ishte shum i ashpr
dhe i paarsyeshm, i nxitur nga turqit dhe
komandanti i tyre me qllimin pr t shkaktuar
probleme (mendoj un - thot vizitori apostolik)
pr fen katolike.
Kjo gj ka br q Vizitori t deklaroj
publikisht n Kuvend se Ipeshkvi sht i
pafajshm dhe do t dnohen me kishrim t
gjith ata q merren me kt shpifje. Nga kjo
deklarat ka pasur frik edhe kryetari i fshatit

80

dhe pr kt arsye ipeshkvi nuk sht
pranuar n gjyqet turke.
Ndrkoh, prve vizits n Kallmet, vizita e tij
vazhdon edhe n famullin e Mrqis pr t ciln
shkruan:
Merchigna (Mrqia). 4 milje larg nga Kallmeti,
sht famulli q prbehet nga dy fshatra,
Mrqija me 34 shtpi dhe 267 frym dhe
Robuscta (Rraboshta) me 26 shtpi katolike dhe
143 frym. Ktu sht rezidenca ipeshkvnore e
ndrtuar nga Imzot Gjergj Vladanji, parardhs i
ipeshkvit t tanishm, ka 6 dhoma dhe nj
sall t madhe, e bukur dhe ndrtuar n
mnyr madhshtore, q nuk ka t dyt n
Shqipri. Edhe vendi sht shum i fshehur me
pamje nga fusha e Lezhs, Saps, Shkodrs
dhe Krujs.
Atje ndodhet kisha q mban emrin e Shn Gjon
Pagzuesit, ku sht mbajtur Sinodi. Ka
sakristin t ndar, dhe varrezat e rrethuara, si
dhe sht e pajisur mir me Orendi t Shenjta
si jan tre kelka, katr kasula n gjendje t
mir, nj kmban t madhe dhe nj kryq t
argjent. Ka altarin me nj piktur t shenjtit, e
cila ndodhet n kt kish mbi dhjet vjet.Ka
30 ara t punueshme, 24 rreshte me veshta, 22
rrnj ullinj si dhe 5 livadhe.
Evaristo Coli

81

Shrben famullitari Dom Demetrio Zezaj, 29
vje, q ka aftsi vetm pr t lexuar. Jeton n
shtpin e ipeshkvit, i cili sht edhe vend
strehimi pr t huajt, por vet ipeshkvi n kt
koh nuk jeton n t. Mbledh t dhjetn e
zakonshme t grurit dhe djathit nga besimtart,
t cilt jan pak devotshem, pr t mos thn
m pak t devotshmit e Dioqezs.
22

Vizita e Nikoll Vladanjit, ipeshkv i
Lezhs n vitin 1710.

N vitin 1710 ipeshkvi i Lezhs Nikoll
Vladanji bn nj vizit npr dioqezn e tij pr t
par gjendjen e grigjs s tij. Pr kt vizit t
mbajtur nga ai, i shkruan nj relacion Kongregates
Fide ku ndr t tjera ai shkruan:
Famullia e Calametit (Kallmetit). Kallmeti ka
80 shtpi katolike me 800 frym. Ktu jan
krezmuar 74 persona. Kisha mban emrin e
Shn Eufemis, q ndodhet 2 milje nga fshati
ku varrosin t vdekurit. Ndrkoh n fshatin e
lartprmendur ndodhet nj Orator ku aktualisht
mbahet i Shenjtrueshmi Sakrament nga Dom
Anton Murii. Kjo kish ka vetm nj kasule t

22

82

dmtuar e dhuruar nga mshira Kongregates
s Shenjt n kohn e vizitorit Gaspari;
gjithashtu ka nevoj pr tu pajisur me veshjet
fetare dhe Mesharin.
23

Vizita e Gjon Gallats, Ipeshkv i Lezhs
n vitin 1730.

Pas vdekjes s Imzot Nikoll Vladanjit, n vitin
1728 n krye t Dioqezs s Lezhs shugurohet
Imzot Gjon Gallata, i lindur n Kurbin. Edhe ky si t
gjith ipeshkvijt e mparshm e kishte pr detyr t
vizitonte dioqezn e tij duke udhtuar n do famulli
dhe pastaj t mbante nj relacion rreth gjendjes s
dioqezs, do famullie dhe besimtarve t tyre.
Tashm ipeshkvi kishte lvizur nga Mrqia dhe
qndronte me rezidenc n Vel ku ishte hapur edhe
nj shkoll fetare, vendimi pr hapjen e s cils ishte
marr gjat Kuvendit t Arbnit n Mrqi. Si n do
relacion t mparshm edhe n kt relacion marrim
informacion rreth famullis s Kallmetit dhe asaj t
Mrqis. Ai n kt relacion shkruan:
N Kishn famullitare t Shn Eufemis t
fshatit Kallmet shrbejn dy priftrinj. Kjo

23
Dizese Alessio, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 2007. Faqe 179
Evaristo Coli

83

famulli ka 77 shtpi me 809 frym. Jan
krezmuar 73 meshkuj dhe 74 femra
24

N Kishn famullitare t Shn Gjon Pagzuesit
t fshatit Mrqi shrbejn dy priftrinj. Kjo
famulli ka 95 shtpi me 857 frym. Jan
krezmuar 99 meshkuj dhe 108 femra,
gjithashtu kjo kish ka disa Orendi t Shenjta
t vjetra, por n.q.s. do t ishte diku tjetr nuk
do t celebrohej mesha e Shenjt me to.
n vitin 1735.

Imzot Gjon Gallata n vitin 1735 bn nj vizit
tjetr npr Dioqez dhe n relacionin e ksaj vizite
q mban datn 28 Shtator 1735 dhe vendin Vel ku
ishte me rezidenc, ndr t tjera, ai shkruan:
N Kishn famullitare t Shn Eufemis t
fshatit Kallmet shrbejn tre priftrinj. Kjo
famulli ka 77 shtpi. T pagzuar jan 809
frym. Kam krezmuar, 35 meshkuj dhe 24
femra
N Kishn famullitare t Shn Gjon Pagzuesit
t fshatit Mrqi shrbejn tre priftrinj. Kjo

24

84

famulli ka 95 shtpi me 857 frym katolike.
Jan krezmuar 45 meshkuj e 35 femra.
25

n vitin 1737/38.

Imzot Gjon Gallata gjat viteve 1737-1738
mban vizitn e tret npr Dioqez. Vizitn e fillon n
famullin ku qendronte d.m.th. n Vel dhe pastaj
zbret n Kallmet ku shkruan:
M pas shkova n Kishn famullitare t Shn
Eufemis n fshatin Kallmet ku shrbejn tre
priftrinj. N kt famulli ndodhen 77 shtpi me
890 frym. Jan krezmuar 31 meshkuj e 40
femra.
26

Vizita e tij me pas vazhdon npr famulli t tjera
dhe, kur mbrrin n Mrqi, shkruan:
N kishn famullitare t Shn Gjon Pagzuesit
t fshatit Mrqi shrbejn tre priftrinj. N kt
famulli ndodhen 95 shtpi katolike me 850

25
26
Evaristo Coli

85

frym. Jan krezmuar 32 meshkujt dhe 27
femra.
27

Vizita e Simon Zezaj, Ipeshkv i Lezhs
n vitin 1743

N vitin 1738 n krye t Dioqezs s Lezhs
emrohet Imzot Simon Zezaj nga Zadrima. Gjat
vitit 1743, Ipeshkvi i Lezhs mban nj vizit npr
dioqez. Relacioni i ksaj vizite mban datn 30 gusht
1743 dhe i mbajtur n Lezh, ku po qndronte. Edhe
n kt relacion si n do relacion tjetr ndodhen
informacione rreth famullive t Kallmetit dhe
Mrqis, pr t cilt ai shkruante:
Fshatrat e Mrqis dhe Rraboshts kan 97
shtpi katolike me 868 frym t pagzuara, nga
t cilt kam krezmuar 19 meshkuj dhe 15
femra. Kisha e tyre mban emrin e Shn Gjon
Kryepremit ku shrbejn tre priftrinj q jetojn
n vshtirsi, mungon libri i Mesharit, dhe jan
veshjet shum t dmtuara si dhe ka nj kelk
t ri s bashku me patene, dhe nj tjetr i gjithi
i dmtuar dhe me patene t papraruar n ari,

27

86

ka dhe orendi t tjera n gjendje jo dhe aq t
keqe.
28

Fshati Kallmetit ka 110 shtpi katolike me 840
frym t pagzuara nga t cilt kam krezmuar
29 meshkuj dhe 23 femra. Kisha famullitare
mban emrin e Shn Eufemis ku shrbejn 4
priftrinj, pr tani sht e pajisur me orendi t
Shenjta.
Vizita e Simon Zezaj, Ipeshkv i Lezhs
n vitin 1747.

Gjithashtu edhe n vitin 1747, Imzot Simon
Zezaj mban nj vizit npr dioqez ku ai shkruan:
Mrqija ka 100 shtpi katolike me 1152 frym
t pagzuara, nga t cilt kam krezmuar 46
meshkuj dhe 35 femra. Kisha famullitare e saj
sht Shn Gjon Kryepremi, zotron dy kelka,
nj t ri dhe nj t vjetr, ka edhe nj piside
argjendi dhe orendit e tjera t shenjta q jan
n gjendje mesatare.
Kallmeti ka 120 shtpi katolike me 921 frym
t pagzuara nga t cilt kam krezmuar 41
meshkuj dhe 35 femra. Kisha famullitare sht

28
Evaristo Coli

87

Shn Eufemia Virgjr dhe Martire q
administrohet nga Dom Antonio Murii s
bashku me tre priftrinj t tjer. sht e pajisur
pr tani me Orendit e Shenjta.
29

Vizita e Anton Kryezezit, Ipeshkv i
Lezhs n vitin 1753.

Ipeshkvi i ri i Lezhs, Imzot Anton Kryezezi, i
emruar n krye t ksaj Dioqeze n vitin 1750,
mban nj vizit npr famullit e Dioqezs s Lezhs
gjat vitit 1753 pr t par gjendjen e Dioqezs s tij.
Relacionin e mbajtur pr kt vizit dhe drguar
Propagands Fide fillon me kufijt e Dioqezs s
Lezhs dhe m pas vazhdon me informacionet rreth
famullive t ksaj Dioqeze. N informacionet pr
famullin e Kallmetit ai shkruan:
Kallmeti larg nga Kakarriqi rreth dy or
e gjysm udhtim n kmb, ka kishn
famullitare me emrin e Shn Eufemis q
ndodhet n mal, n largsin nga fshati rreth
nj or duke u ngjitur n kmb lart tek kisha.
Duke qen shum e vjetr si dhe nga trmeti q
ka psuar, sht rikonstruktuar nga fshatart

29
Dizese Alessio, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 2007. Faqe 195

88

me dy altare, nj brenda dhe nj jasht, me dy
porta q mbahen t mbyllura.
30

N kt kish varrosen t vdekurit e
fshatit dhe ka mjaftueshm orendi t Shenjta.
Fshati ka ndrtuar nj Orator gjithashtu me
emrin e Shn Eufemis n nj largsi jo t
largt nga shtpia famullitare, pr lehtsi t
popullit, e cila sht n gjendje t mir dhe q
n t celebrohen mesht e prditshme.
Bashkengjitur sht fshati Bardhaj q po ashtu
sht nn kujdesin e famullis n t ciln
ndodhet Kisha e Shn Gjon Pagzuesit, n nj
largsi prej rreth tre erek orsh. Ajo kish
tregon varfrin e fshatit, q nuk ka pasur me
far ta mbanin dhe q sht shembur, por q
me 25 scudi mund t rregullohet. sht
pothuajse pa asnj Orendi t Shenjt, nuk ka
as t falura nga banort prve ndihms s
vazhdueshme q merr nga Kongregata e
Shenjt e Propagands. Priftrinjt sigurojn
nga puna ktu rreth 20 rubbia (nj rubbia
290 litra) misr, 25 some (nj somme 116
litra) vere dhe pak t falura q marrin nga
famullia si jan djath, vaj, fasule etj. Drejtimi
i famullis bhet nga Dom Anton Murii,
student i Kongregats s Shenjt me nj mosh

30
Evaristo Coli

89

prej 53 vitesh. Bashkpuntort e tij jan Dom
Jak Murii, 45 vje q lexon pak, di pak italisht,
por nuk di t shkruaj; Dom Gjon Teodori, 37
vje q di pak t shkruaj e t lexoj italisht;
Dom Gjon Murii di pak italisht dhe pak t
shkruaj. Kan edhe meshtart Pjeter Pal
Murii q ka 32 vite jet meshtarake dhe Gjon
Muriin q ka 12 vite jet meshtarake.
Shtpi katolike n kt famulli jan 133 me 996
frym. Jan t kishruar Mark Pjeter Gera se
ka marr prve gruas s tij edhe nj
kunkubin dhe djali i tij sht br turk. Pal
Prei se ka dy konkubina pa martes dhe Col
Pepa se ka marr edhe nj grua tjetr prve
asaj q ka.
Pas vizits n famullin e Kallmetit, vizita e
ipeshkvit vazhdon n famullin e Mrqis pr t
ciln shkruan:
Mrqija ndodhet larg nga Kallmeti dy or e
gjysm. Atje ndodhet kisha e famullis me
emrin e Kryepremja e Shn Gjon Pagezuesit ku
Imzot Zmajevi, Vizitor Apostolik, mbajti
Kuvendin e Arbnit. Kjo kish ka dy porta, tre
altar s bashku me portikun dhe sakristin.
Pr tani sht e pajisur mir me Orendit e
Shenjta. Shtpia famullitare, afr kishs, sht
e madhe, ndrtuar mir, por qndron gati e
pabanuar nga tirania e turqve. Kjo kish ka

90

edhe dy kmbana. Arrin t siguroj kjo kish
pr famullitarin rreth 25 rubbia me misr, 20
shishe ver, dhe t faluara t tjera t
zakonshme, si jan: djath, fasule etj.
Tri her n vit jan t detyruar priftrinjt q
tiu japin dhurata 22 shtpive turke, prve
ushqimit q mund t han n shtpin
famullitare po t njjtit persona. Drejtimi i ksaj
famullie bhet nga Dom Mark Popa, 67 vje,
student i Kongregats s Shenjt por tashm
gati i pazoti pr t kryer punt e zyrs.
Bashkpuntor t tij jan Dom Nikoll Zezaj, 44
vje q di italisht dhe pak di t shkruaj. Dom
Pal Stampaneo, 57 vje qe di t lexoj dhe di
pak italisht, dhe sht nj shembull i mir. Ka
82 shtpi kjo famulli me 932 frym. I
kishruar sht Jak Doda se ka zn nj cop
toke q vjehrri i tij ia kishte ln kishs.
31

M pas ai shkruan rreth ndrhyrjes q kishte br
pr t paqsuar fshatin Xiuppi (emri sht sipas
origjinalit n italisht, nj fshat ose lagje q nuk i
dihet vendndodhja) me fshatin e Kallmetit t cilt
kishin 30 vite n prplasje me arm mes tyre. Pr
kt ai shkruan:

31
Evaristo Coli

91

...gjithashtu kam paqsuar dy fshatrat e
Xiuppit dhe Kallmetit, q n vazhdimsi luftonin
njra kundr tjetrs me urretje t madhe pr m
tepr se 30 vjet
Vizita e Gjergj Junkit, Ipeshkv i Lezhs
n vitin 1785

N vitin 1765 n krye t Dioqezs s Lezhs u
emrua Gjergj Junki, i lindur n Tivar. N relacionin
e gjendjes s Dioqezs s Lezhs t bazuar n vizitn
e ktij ipeshkvit gjat vitit 1785 pr Kallmetin dhe
Mrqin gjejm t shkruar:
I njmbdhjeti sht Kallmeti, q prbhet nga
119 familje me 930 frym. N kt famulli
ndodhen tri kisha, ajo e Shn Eufemis, e Shn
Gjon Pagzuesit dhe e Shn Nikollit. Kjo kish
zotron jo edhe aq pak pasuri t paluajtshme,
por gjithsesi ka edhe shum t falura. N kt
famulli shrbejn katr priftrinj.
32

E dymbedhjeta sht Mrqija, n t ciln
ndodhen 124 familje me 842 frym. Kisha e
ksaj famullie mban emrin e Shn Gjon
Kryepremit, e cila sht duke u shembur.

32

92

Gjat kohs q isha prpara kishs, besimtart
kan kmbngulur shum q kisha t
rindrtohet nga themelet pr t ciln isha
dakord. N kt pik komandanti i Lezhs nuk
e ka kundrshtuar nj gj t till. Megjithat
un jam i mendimit se pa u shembur plotsisht
nuk duhet vn dor mbi t.
Kjo kish zotron shum pasuri t paluajtshme,
por q vuan vazhdimisht shqetsimet nga t
tjert. N kt famulli shrbejn dy priftrinj.
Letr e Ipeshkvit t Lezhs, Mikel
Kryezezi
33
drejtuar Propagands Fide me
17 dhjetor 1787.

M 17 dhjetor 1787, Ipeshkvi i Lezhs, Imzot
Mikel Kryezezi, i drejton nj letr Propagands Fide
mbi nevojat e Dioqezs, n t ciln krkon nga
Propaganda Fide q ta ndihmoj. Ky ipeshkv ishte
emruar n krye t Dioqezs s Lezhs n vitin 1786.
Nj nga nevojat q shpreh ipeshkvi, ishte
rikonstruksioni i kishs s Mrqis, e cila ishte n
gjendje t keqe dhe ishte e nevojshme nj ndrhyrje
e shpejt. Pr kt problem ai shkruan:

33
Evaristo Coli

93

Pr t dhn nj mendim t sakt dhe t
sinqert Kongregats s Shenjt, prsa m
prket, rreth letrs s nderuar t dats 24 Prill
t ktij viti rreth nevojs pr t restauruar
kishn e Shn Gjon Kryepremit t Mrqis,
mund t them sinqerisht, s kerkesa e
famullitarit Dom Zef Zezaj sht e vrtet. E
vrteta sht, si celebruesi, ashtu edhe
besimtari q dgjon Meshn e Shenjt n kt
kish, sht m tepr i shqetsuar se ku sht
dera e daljes pr t mos prfunduar i varrosur
n rrnojat e kishs q i krcnon, se sa pr
devocionin. E vrteta sht se pr kt sht
m e leht pr t marr lejen pr ta
rikonstruktuar tani q rrezikon pr tu shembur
se sa kur t shembet plotsisht, sepse t pafet
(turqit) mendojn se kur shembet nj kish, kjo
sht shenj se profeti i tyre jo i vrtet nuk e
do kt gj (ndrtimin e kishs).
Vizita e Mikel Kryezezit
34
, Ipeshkv i
Lezhs n vitin 1789.

Ipeshkvi i Lezhs, Imzot Mikel Kryezezi, n
vitin 1789 mban nj vizit pr t par gjendjen e

34

94

besimtarve dhe t famullive t Dioqezs s tij. N
relacionin e ksaj vizite ai shkruan:
Famullia e Kallmetit quhet Shn Eufemia,
Virgjr dhe Martire, gjithashtu ka edhe nj
kish tjetr dedikuar lindjes s Shn Gjon
Pagzuesit, q sht po e famullis tani, dhe q
i ndodhet n pjesn periferike t famullis s
Shn Eufemis. Vendodhja e ksaj kishe
ndodhet n kufijt e Dioqezs s Saps
ndrkoh q e para sht n mal. Duke qen se
t dyja jan larg zons s banuar, sht
ndrtuar nga banort e famullis nj Orator
dedikuar Shn Nikolls, afr shtpis
famullitare pr lehtsi t besimtarve. N kt
Orator vijn pr t dgjuar meshn e
prditshme apo ato t festave, ku mbahen
Sakramentet dhe jepet pagzimi.
Kisha e Shn Eufemis sht e mbuluar mir
me tjegulla, me nj portik (n konceptin e sotm
portiku nnkupton nj verand apo sallon, nj
pjes e mbuluar jasht ports hyrse t
mbshtetur mbi kollona) t mbuluar thjesht
pr rehati t pjesmarrsve n ceremonit q
kryhen aty. Frekuentohet vetm n ditt festive
si jan festat e fshatit, Pashkt, Rrshajet dhe
Krishtlindjet kur nuk bn dimr i madh si dhe
kur varrosin t vdekurit, ndrsa n dit t tjera
qndron e mbyllur pa asnj orendi brenda.
Evaristo Coli

95

Pastaj ajo e Shn Gjon Pagzuesit sht e
mbuluar thjesht, qndron e mbyllur dhe
frekuentohet vetm ditn e fests s 24
Qershorit. Celebrohet gjithashtu edhe gjat
ditve t festave nga priftrinj Mesha e Shenjt
pr lehtsi t banorve q banojn pran dhe q
nuk kan mundsi t vijn deri tek Oratori.
Gjithashtu edhe kur varrosen t vdekurit. Kjo
kish nuk zotron asgj.
Kisha famullitare e Shn Eufemis zotron
ullishta e veshta, toka pr t mbjell ka pak, ka
edhe livadhe q japin m tepr bar se sa
nevojat e kishs famullitare.
Priftrinjt mbahen me t dhjetn e famullis,
nj famulli e madhe, q numeron 160 shtpi me
mbi 990 frym.
Kisha pr tani sht e pajisur mir me Orendi
t Shenjta dhe nuk ka nevoja te tjera, prve
nj Kelku t ri me Patene, t cilt nuk jan t
prishur, por t vjetruar dhe duket sikur sht
hekur i ndryshkur.
Kisha e famullis s Shn Gjon Kryepremit t
Mrqis q ndodhet afr kufirit me qytetin e
Lezhs nga ana veriore e ktij qyteti q mund t
thuhet se kjo kish sht duke u shembur dhe
do dit rrezikon shembjen.

96

Aq e madhe sht varfria n t ciln sht
katandisur famullia, pr kt fajin e kan
osmant me taksat e tyre, q tash tre vjet jan
rritur dhe po rndojn mbi besimtart, t
vendosur nga drejtuesi i tyre, megjithat Zoti do
t na jap 5 vjet pjellorie. Nuk do t jet e
mundur t vihet dor mbi ndrtimin e kishs s
re. Kjo kish ka nevoj pr nj komplet
Orendish t Shenjta, pr nj Kelk t ri dhe
Patene.
Kjo famulli drejtohet nga tre priftrinj, q
mbahen nga e dhjeta e famullis q prbhet
nga 136 shtpi me 886 frym. Por n kt
trevjear, priftrinjt, nuk kan mundur t
krkojn asgj nga besimtart pr arsyet e
lartprmendura.
Kjo kish zotron nj pron t vogl, nga e cila
nuk prfiton asgj, pak veshta, t cilat n vite
pjellorie mund t japin frute t konsiderueshme
pr nevojat e shtpis, dhe nj numr t
mjaftueshm ullinjsh, t cilt n disa vite
prodhuese japin nj ndihm t madhe n
shpenzime t tjera pr nevojat e shtpis dhe
n vitet e tjera mjaftojn vetm pr nevojat e
shtpis.
Zotron prsri nj mulli s bashku me nj
katolik t qytetit t Lezhs. Ky mulli, katr vite
m par, u shkatrrua nga nj prmbytje e
Evaristo Coli

97

madhe. Pas dy viteve u rindrtua me
shpenzime t mdha. Pr arsye t ktyre
shpenzimeve, pr munges t s dhjets, dhe
pr munges t t mbledhurave t tjera, kjo
kish sht n borxhe t mdha dhe e varfr.
Nga ana tjetr ky mulli sht ndrtuar n tokn
e nj Begu, i cili ka qen dikur drejtues i
Lezhs, tashm i dbuar n Serbi, me an t
nj letre i dhuroi at cop tok kishs s Shn
Gjon Kryepremit. Tani sht penduar pr
dhurimin dhe pretendon gjysmn e mullirit ose
tridhjet mij aspra turke t barasvleshme me
rreth 100 scudi. Kjo krkes pr tani nuk i
sht dhn e drejt, sepse ky person nuk ka
m mbshtetje n kto an q ta ndihmojn.
Sidoqoft sht gjithmon frika, se n.q.s. ky
person rimerr prsri trashgimin e vet, do t
merrte edhe mullirin. Kto jan mjerimet e ksaj
kishe, e cila pa ndihmn e Kongregats s
Shenjt sht e pamundur q t rindrtohet.
Vizita e Mikel Kryezezit, Ipeshkv i
Lezhs n vitin 1792.

Ipeshkvi i Lezhs, Imzot Mikel Kryezezi, n
vitin 1792 mban nj vizit tjetr npr Dioqez pr t
par gjendjen e besimtarve dhe t famullive t

98

Dioqezs s tij. N relacionin e ksaj vizite ai
shkruan:
E katra n radh sht kisha e Shn Gjon
Kryepremit t Mrqis
35
. Kjo kish sht duke u
shembur, dhe sht nj mrekull q nuk ka rn
e gjitha menjher. Nuk ka qen e mundur pr
t vn dor n ndrtesn e re pr arsye t
problemeve t vazhdueshme q kan pasur
besimtart, dhe pr arsye t shpenzimeve t
mdha t bra nga famullija pr mullirin e
ndrtuar q nga themelet pas shembjes s t
vjetrit. Pr vendin e mullirit pati nj prplasje,
kjo pr arsye t ujit, sepse pronari i mullirit t
msiprm nuk donte q t hapej nj kanal n
tokn e tij. Kjo ka br q kisha t shpenzonte
m shum para pr prplasjen se sa pr
rregullimin e ktij mulliri.
20 scudi t Kongregats s Shenjt q iu dhan
kishs, jan prdorur nga famullitari kryesor n
blerjen e drurit t nj pylli pr djegien e
glqers, prodhimi i par i s cils u prdor n
ndrtimin e mullirit t ri.
Meqense kjo kish sht afr qytetit t Lezhs,
edhe kta zotrinj, q jan t zott e toks,
shfaqin knaqsi q t rindrtohet mulliri. Kjo

35
Evaristo Coli

99

kish zotron prve gjysms s mullirit edhe
pak zotrime t tjera, dhe nj numr t
konsiderueshm ullinjsh. N kt famulli
shrbejn dy priftrinj. Kjo famulli prbhet nga
132 shtpi me 888 frym. Ka nevoj pr orendi
t Shenjta duke qen se ato ekzistueset jan
shum t vjetra.
Ndrkoh pr famullin e Kallmetit, Imzot Mikel
Kryezezi shkruan:
E katrmbdhjeta vjen Kisha e Shn Eufemis
s Kallmetit. Kam pasur nj ide pr t dhuruar
kt kish, e cila sht ndrtuar n mal, shum
larg nga zona e banuar, Fretrve t Provincs
Franeskane, s bashku me t gjitha ato far
zotron n at mal, q konsiston n nj livadh,
nj pjes t mir pylli, ka vend pr ndrtimin e
kuvendit t vogl, pr t mbjell hardhia dhe
pr kopsht.
Pasi t bhej transferimi i emrtimit t
famullis, famullis apo Oratorit t Shn Nikollit
do ti ngelin zotrimet n fush si ishin ara dhe
veshta. Kjo kish isht ndrtuar afr zons s
banuar pr lehtsi t banorve, ku mbahen
sakramentet, dhe tani kan iden pr t
ndrtuar varrezat pran ksaj kishe.
Iden q kisha pr dhurimin e kishs ua
komunikova priftrinjve t famullis, t cilve iu

100

plqeu shum ideja, dhe jan treguar t
gatshm pr ta ndrtuar dhe pr t mbjell
veshta.
Priftrinjt e ksaj famullie q jan tre, dhe disa
priftrinj t tjer e kan miratuar iden, sepse
asnj nga t drejtat e famullis nuk cnohet.
Por nuk u b e mundur realizimi i ides pr
arsye t problemeve t vazhdueshme q ka
pasur.
Kjo famulli ka 146 shtpi me 1000 frym.
Zotron t gjitha orendit e Shenjta. Vazhdon t
ekzistoj nj kish n nder t Shn Gjon
Pagzuesit, q ndodhet pran kufirit t
Dioqezs s Saps. Priftrinjt e ksaj famullie
n kt kish celebrojn Meshn e lindjes s
Shn Gjonit me pjesmarrje t madhe t
popullit nga t gjitha ant, si dhe n disa festa
t mdha pr lehtsin e banorve pran
kishs. Ndrsa n meshat e zakonshme kta
banor jan t detyruar t vijn tek kisha
Orator i Shn Nikollit.

Evaristo Coli

101

Vizita e Tommaso Marianit, Arqipeshkv i
Durrsit n vitin 1795.

N vitin 1795 Arqipeshkvi i Durrsit, Imzot
Tommaso Mariani, bn nj vizit n Dioqezn e
Lezhs pr t par gjendjen e saj. Ai viziton do
famulli t Dioqezs s Lezhs, dhe pr kt vizit i
nis nj relacion Kongregats Fide. N kt relacion,
Imzot Tommaso Mariani, pas nj hyrjeje t shkurtr
rreth ksaj vizite, q ka br n Dioqezn e Lezhs,
Kongregats Fide u bn t ditur nj nga nevojat m
emergjente t ksaj dioqeze q ishte ndrtimi i
kishs s Shn Gjon Kryepremit n Mrqi q tashm
ishte prishur. Pr kt ai shkruan:
Prandaj un propozoj q Kisha e Mrqis, nn
emrin e Kryepremja e Shn Gjonit, sht
tashm e shembur dhe n.q.s nuk rindrtohet
me kt rast dhe kt qeveri vshtir se mund
t ringrihet apo ndrtohet prsri. Do t
shkatrrohet si Shn Nikolli i Lezhs.
Duke par afrsin q ka me t njjtin qytet:
Agai, qeveritari i Lezhs dhe zotrinj t tjer
turq jan t gatshm pr ta lejuar rregullimin e
ksaj kishe. Njqind e tridhjet scudi nuk
mjaftojn pr kt s bashku me parat q do
t japin priftrinjt e Dioqezs. Kjo kish sht
e denj pr kt riparim, sepse ktu sht

102

mbajtur Kuvendi i Arbnit ngaq ishte nj vend i
sigurt dhe komod.
M pas imzot Tommasso Mariani, relacionin e ksaj
vizite e vazhdon me vizitat famulli pas famullie ku
pr famullin e Mrqis dhe t Kallmetit shkruan:
Duke kaluar Drinin, n drejtim t lindjes
gjendet famullia e Mrqis tre milje afr qytetit
t Lezhs, i njohur pr ndrtimin e nj pallati t
bukur, t ndrtuar nga Imzot Gjergj Vladanji,
ather Ipeshkv i Lezhs, ku qndroi Imzot
Vincens Zmajevic, Vizitor Apostolik, gjat
Kuvendit t Arbnit.
36

Kjo famulli ka 135 shtpi me 883 frym. N
pallatin e lartprmendur banojn dy priftrinj
me emrat Dom Zef Zezaj dhe Dom Mark Teta
Zezaj, priftrinj nga kto an, dhe q jan t
aft pr t predikuar fjaln e Zotit dhe kryer
punt e zyrs.
Kisha famullitare emrtohet Kryepremja e Shn
Gjon Pagzuesit, tashm e shembur. Kjo kish
ka nevoj pr tu riparuar, dhe n.q.s do t ishte
dakord Kongregata e Shenjt q t jap t
paktn 120 scudi. Prve atyre do t jet i
detyruar t ndihmoj i gjith kleri i Dioqezs
dhe besimtart e famullis, sepse kjo kish ka

36
Evaristo Coli

103

rndsi t madhe historike si dhe komandanti i
Lezhs dhe drejtuesi i Lezhs, Aga, jan t
gatshm pr t dhn lejen e ndrtimit t saj pa
asnj pages.
Ktu mbajta nj kuvend t prgjithshm, ku
ishte prezent ipeshkvi i Lezhs, ku u dgjuan
akuzat e klerit dhe prgjigjet e ipeshkvit, t
cilt i shkrova n nj letr q do tia drgoj
Kongregats s Shenjt. Ka nevoj pr orendi t
shenjta. Pr kt jan dhn dy toka pr tu
punuar n mnyr q t sigurohen para pr
orendit e shenjta dhe riparimin e Kishs dhe
t shtpis.
Rreth tre milje n drejtim t veriut ndodhet
fshati Kallmet, i cili numron 153 shtpi
katolike me 1030 frym. N kt famulli
banojn tre famullitar, njri i quajtur Dom
Ndue Kruta, person shum i prgjegjshm, tjetri
quhet Dom Jak Stampaneo dhe nj tjetr q
quhet Dom Shtjfen Murii. N kt fshat
ndodhen tri kisha, dy nga t cilat jan pak larg
dhe nj brenda n fshat. Kjo e fundit ka nevoj
pr ndonj riparim pr t ciln do t mjaftonin
vetm 40 scudi dhe asgj m tepr. Pr tani ka
nevoj vetm nj veshje meshtarake, nuk ka
nevoj pr kelk dhe paten. E them kt vetm
njher ,sepse jan dhn tri ara pr tu
punuar, prodhimet e t cilave do t shrbenin

104

pr t siguruar orendit e shenjta, rindrtimin e
shtpis dhe t kishs pa shpenzimet e
Kongregats s Shenjt.
Shtpia famullitare e ktij fshati rrezikon
shembjen e radhs, por pr t ciln kam
siguruar parat pr ta rindrtuar. Ka veshta,
ullinj dhe ara t punuara. Pes persona jetojn
me gra t jashtligjshme.
37

Vizita e Nikoll Malit, Ipeshkv i Lezhs
n vitin 1800.

Pas vdekjes s ipeshkvit t Lezhs, Imzot
Mikele Kryezezi m 2 shkurt 1797, n vitin 1798
ipeshkv i ri i Lezhs emrohet Imzot Nikoll Mali.
Edhe ky ipeshkv si t gjith ipeshkvijt e
mparshm n vitin 1800 bn nj vizit pr t par
gjendjen e dioqezs s tij. Relacioni i ktij viti
prmban vetm informacione t problemeve apo
shtjeve t ndryshme q kishte hasur gjat vizits
s tij dhe jo nj relacion famulli pas famullie. Ndr t
tjera n kt relacion ai shkruan:

37
Evaristo Coli

105

Kisha e Mrqis
38
,
pr rindrtimin e s
cils, Kongregata e
Shenjt, me krkes t
Arqipeshkvit t
Durrsit, Vizitor
Apostolik, kishte
dhn 29 monedha t
arta dhe u ndrtua e
re q nga themelet. Por
duke mos pasur
kontroll, nuk u b si
duhet puna dhe
kshtu pasi prfundoi
shuma e
lartprmendur, u shpenzua edhe gjasht her
m shum nga besimtart duke arritur q t
bhen muret, por ka ngelur e pa mbuluar dhe
q nuk mund t mbulohet pa 100 monedha t
arta. Kishn e Shn Nikolls s Zejmenit e kan
restauruar priftrinjt e tyre s bashku me
besimtart sikur edhe Kishn e Shn Nikollit t
Kallmet q sht restauruar nga Dom Nikoll
Murii dhe nga besimtart. Shtpia famullitare
q quhet qel n Kallmet sht ndrtuar e re
vitin q shkoi nga famullitari i lartprmendur

38

Figura 17 - Kisha e Mrqis

106

dhe me ndihmn e priftrinjve t tjer t lindur
n Kallmet.
Vizita e Nikoll Malit, Ipeshkv i Lezhs
n vitin 1801.

N vitin 1801, ipeshkvi i Lezhs, Imzot Nikoll
Mali, mban nj vizit tjetr npr famullit e
Dioqezs s Lezhs pr t par gjendjen e ktyr
famullive dhe pr t mbajtur nj relacion drejtuar
Propagands Fide mbi to. N kt relacion pr
famullit e Kallmetit dhe t Mrqis ai shkruan:
Mrqija, famulli nn emrin e Shn Gjon
Pagzuesit t Kryeprem, ndodhet n mal, rreth
nj milje e gjysm larg nga Lezha, nga ana
veriore. Ka qen prpara Vels, rezidenca
ipeshkvnore e Lezhs. Ka nj qel t madhe t
ndrtuar me glqere nga Ipeshkvi Vladanji.
Kisha sht ndrtuar e re q nga themelet dhe
me muret me glqere, e mbuluar mir, q
zotron ara, veshta, ullinj, dhe nj gjysm
mulliri. Ka 140 familje q me t dhjetn q japin
jan t mjaftueshme pr t mbajtur famullitarin,
q tani sht Dom Mark Bardhi.
39

39
Evaristo Coli

107

Kallmeti, famulli me 130 shtpi, ka tri kisha, e
para e Shn Nikollit e restauruar s fundmi, e
Shn Eufemis dhe e Shn Gjon Pagzuesit.
Qela sht ndrtuar q nga fillimi nga Dom
Nikoll Murii, student i Kolegjit Urban dhe vikar
i ksaj Dioqeze, duke kontribuar prsri me
priftrinj t lindur n po kt famulli. Kjo famulli
ka ara, veshta, ullinj dhe e dhjeta q japin
familjet jan t mjaftueshme pr t mbajtur
famullitarin, q tani sht prifti i lartprmendur
n shoqrin e nj prifti tjetr. N kt famulli
sht nj i kishruar, nga vesi i turqve q po
infekton shum katolik.

Vizita e Nikoll Malit, Ipeshkv i Lezhs,
n vitin 1807.

N vitin 1807, ipeshkvi i Lezhs, Imzot Nikoll
Mali mban nj vizit tjetr npr famullit e
Dioqezs s Lezhs. N relacionin e ksaj vizite ai
shkruan:
Mrqija, famulli nn emrin e Shn Gjon
Pagzuesit t Kryeprem, ndodhet n mal, afr
Lezhs nj milje e gjysm. Ka qn perpara
Vels, rezidenca ipeshkvnore e Lezhs. Kisha
ka qn rindrtuar q nga themelet dhe sht e

108

mbuluar mir, zotron ara, veshta dhe kullota,
ullinj, dhe nj pjes t mullirit. Ka 141 familje
q jan t mjaftueshme pr ta mbajtur
famullitarin, q tani sht Dom Mark Bardhi, ka
gjithashtu edhe qeln shum t madhe, e
ndrtuar q nga ipeshkvijt e hershm, koha e
ka ruajtur, por q ka nevoje t restaurohet. N
kt famulli, pr arsye t martesave t
paligjshme, jane kishruar dy persona s
bashku me grat e tyre.
40

Kallmeti, nj famulli me 100 familje katolike,
q ka tri kisha, ajo e Shn Nikolls, e Shn
Eufemis dhe ajo e Shn Gjon Pagzuesit, q t
trija n gjendje t mir. Qela sht afr Shn
Nikolls, n gjendje t mir dhe e ndrtuar me
glqere. Kjo kish zotron vreshta, livadhe,
ullinj dhe ara, si dhe me t dhjetn q marrin
nga familjet jan t mjaftueshme pr t mbajtur
famullitarin, q tani sht Dom Lazr
Stampaneo. Gjat puns s tij ktu jan
kishruar dy persona pr bigami, dhe dy t
tjer pr lidhje t paligjshme, kur them bigami
nnkuptoj njeri ka nj grua s bashku me
gruan e ligjshme me t cilen ka sakramentin e
martess, dhe kshtu me martesn tjetr civile
merr grua t dyt, ose disa t tjer edhe t

40
Dizese Alessio, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 2007 ,faqe 303
Evaristo Coli

109

tret. Dhe kto gra jan t ligjshme sipas ligjeve
n fuqi, t cilat po infektojn shum edhe
katolikt.
Vizita e Nikoll Malit
41
, Ipeshkv i Lezhs
n vitin 1817.

N vitin 1817, Imzot Nikoll Mali, Ipeshkv i
Lezhs mban nj vizit tjetr npr famullit e
Dioqezs s Lezhs. Ku n relacionin e ksaj vizite
pr famullit e Kallmetit dhe t Mrqis ai shkruan:
Mrqija: famulli afr Lezhs, nn titullin e
Shn Gjon Kryepremit. Ka 120 familje.
Famullitar sht Dom Mark Bardhi. Kisha dhe
qela, kshtu quhet n kto an shtpia e
famullitarit, jan n gjendje t mir.
Kallmeti, famulli nn mbrojtjen e Shn Gjon
Pagzuesit (Shn Gjinit), Shn Nikolls dhe
Shn Eufemis Virgjr dhe Martire. Kisha e
Shn Gjinit sht duke u shembur, dy t tjerat
jan n gjendje t mir. Ka 70 familje.
Famullitar sht Dom Shtjefn Murii. Qela
sht n gjendje t mir. N kt famulli ka tre
persona t kishruar, i pari ka dy gra, i dyti
ka ndar gruan e ligjshme dhe i treti ka marr

41

110

pr grua nj t martuar, s cils i jeton akoma
burri.
Vizita e Nikoll Malit
42
, Ipeshkv i
Lezhs, n vitin 1821.

Ndrkoh n vitin 1821, Imzot Nikoll Mali,
Ipeshkv i Lezhs mban vizitn e fundit npr
famullit e Dioqezs s Lezhs. N relacionin e ksaj
vizite pr famullit e Kallmetit dhe t Mrqis ai
shkruan:
Mrqija: famulli afr Lezhs, nn titullin e
Shn Gjon Pagzuesit t Kryeprem. Ka 120
familje. Famullitar sht Dom Mark Bardhi.
Kisha dhe qela jan n gjendje t mir.
Kallmeti, kjo famulli ka tri kisha q jan: ajo e
Shn Gjon Pagzuesit, Shn Nikollit dhe Shn
Eufemis. T trija kishat jan n gjendje t mir
sikur edhe qela. Famullia ka 70 familje. Kjo
famulli sht anash Lezhs nga ana e Drinit.

42
Evaristo Coli

111

Vizita e Gjon Topich
43
, Ipeshkv i Lezhs
dhe Administrator Apostolik i Shkupit,
n vitin 1844.

N vitin 1842 n krye t Dioqezs s Lezhs u
emrua Imzot Gjoni Topich, i lindur n Spaleto n
vitin 1790, i cili ishte prift franeskan. Pasi vjen n
krye t ksaj dioqeze, n vitin 1844, koh n t ciln
mbante edhe funksionin e Administratorit Apostolik
t Shkupit, bn nj vizit npr famullit e Dioqezs
s Lezhs pr t par gjendjen n t ciln ndodhej
dioqeza e tij.
Rreth ksaj vizite, si do ipeshkv i
mparshm mban nj relacion q mban datn 5 maj
1844, nga Kallmeti, drejtuar Propagands Fide.
Relacionin e ksaj vizite e fillon me nj histori t
shkurtr rreth Dioqezs s Lezhs pr t ciln
shkruan q daton q nga shekulli i 6-t. Gjithashtu
shkruan dhe nj histori t shkurtr rreth historis
s qytetit t Lezhs. M pas relacioni vazhdon me
gjendjen e famullive q kishte vizituar ku pr
famullit e Mrqis dhe t Kallmetit shkruan:

43

112

Mrqija = Shn Gjon Pagzuesi.
Mrqija ndodhet rreth tri or larg nga famullija
paraardhse (e ka fjalen pr famullin e Vels,
ku kishte qen prpara Mrqis). Shtpit e
ksaj famullie ndodhn shum larg nga
rezidenca famullitare. Numri i shtpive sht
106 me 810 banor, jan krezmuar 54 persona.
Kisha ka nj kmban me nj madhsi
mesatare. Kjo kish sht e dmtuar nga t
gjitha ant dhe pr kt rrezikon t shembet s
shpejti. Rezidenca famullitare sht restauruar
pak koh m par nga famullitari pas zjarrit t
rn q n kohn e Imzot Barissich (Ipeshkv i
Lezhs n vitet 1826-1841). Ajri nuk sht i
shndetshm.
N pjesn q flet pr Kallmetin prve
informacionit si famulli, tregon se ky ipeshkv ishte
zhvendosur n Kallmet pr momentin provizorisht ,
nga Vela q m par kishte qen rezidenca
Ipeshkvnore pas Mrqis. Kjo rezidenc q ishte
provizore, si do t shohim n relacionet e
mvonshme, do t kthehej n nj rezidenc
prfundimtare.
Kallmeti = Shn Nikolli.
Famullija e Kallmetit ndodht rrz nj mali t
lart t quajtur Vel dhe sht i gjithi i rrethuar
me ullinj si dhe ka dy prrenj t mdhenj q e
Evaristo Coli

113

prshkojn. Ajo ndodhet dy or larg si nga
Lezha dhe nga Shkodra. Zona e banuar e s
cils sht rreth nj lega (nje lege = 4 - 6 km)
Kjo famulli ka 87 shtpi me 870 frym ku t
krezmuar jan 126 persona. Afr njrit nga
prrenjt ndodhet kisha e famullis q rrezikon
t shembet, e ngjashme me nj kolibe, plot
lagshtir, e ult dhe me ati t thjesht si dhe
nj altar me struktur t papunuar. Kisha e
lartprmendur ka nj kmban t nj madhsie
mesatare. Shtpia famullitare sht n nj
largsi t vogl nga pjesa e banuar, ku po
qndron prkohsisht ipeshkvi. Ajo ndodhet
rrz malit t lart, e rrethuar nga nj pyll i
dendur, ka shum lagshtir, e izoluar, e
ekspozuar ndaj sulmeve t hajdutve dhe t
ujqrve, si dhe nuk ka asnj gardh rrethues.
44

Pas informacioneve rreth famullive t Dioqezs s
Lezhs jep edhe nj panoram t gjendjes s ksaj
Dioqeze duke sjell problematikat dhe ndrhyrjet q
kishte br ky ipeshkv pr prmirsimin e tyre.
Gjithashtu shkruan edhe informacione rreth klerit
katolik pr t cilin Imzot Gjoni Topich shkruan s
prbhej nga 12 priftrinj vendas dhe 20 t huaj ku
vlen t prmenden emrat e priftrinjve q kan dal

44

114

nga Kallmeti dhe Mrqija. Pr keta priftrinj ai
shkruan:
Dom Jak Toma nga Kallmeti, rreth 73 vje,
aktualisht famullitar i Bulgrit. Ndr t gjith
priftrinjt, nj nga m t arsimuarit. Mban mbi
vete 49 vite si prift e 23 vite n punn q ka
tani. Ai nuk sht i zellshm n punn q bn
dhe nuk i plqen ti largoj veset e tija.
Dom Ndue Luka nga Kallmeti, 73 vje,
famullitar i Kryezezit. Numron 49 vite jet
meshtarake, dhe ka 25 vite q ndodhet n
punn q bn tani. sht i zellshm
mjaftueshem.
Dom Prend Gera nga Kallmeti, 50 vje.
Numron 25 vite si prift, dhe ka 11 muaj n
punn q bn tani, sht m shum i zellshm
pr tu marr me ann materiale t kishs se sa
me ann shpirtrore.
Dom Mark Bardhi nga Mrqija, 34 vje, me nj
moral t mir, por q nuk di t lexoj shum
dhe t shkruaj, pr kt motiv Imzot Barissich
nuk i l pun zyre.
Dom Mhill Bukatani nga Mrqija, 48 vje,
famullitar i Blinishtit, i cili sht br i gjithi me
grbul.
Evaristo Coli

115

Dom Jak Bushi nga Kallmeti, 37 vje i cili i ka
ln pak pas dore punt e zyrs ndoshta nga
smundja e vazhdueshme q ka. Ai aktualisht
sht famullitar i Vels dhe numron 11 vjet si
prift.
Dom Mark Gera nga Kallmeti, 35 vje,
famullitar i Fanit, me nj sjellje jo edhe aq t
mir prej vagabondi. Ka 10 vjet si prift dhe 8
vjet n punn e tanishme.
45
, Ipeshkv i Lezhs
n vitin 1846.

N vitin 1846 ipeshkvi i Lezhs, Imzot Gjon
Topich mban nj vizit t dyt npr Dioqez.
Relacionin e ksaj vizite e fillon me nj hyrje t
shkurtr dhe m pas e vazhdon me ndrhyrjet q
kishte br n disa nga kishat e Dioqezs s Lezhs
ku ndr to jan kisha e Shn Nikollit t Kallmetit
dhe Kisha e Shn Gjon Kryepremit n Mrqi. Kto
ndrhyrje ai i prshkruan shum mir ku shkruan:
Kshtu q kan qen tri kisha q jan
rikonstruktuar brenda. Ato jan kisha e
Ndrfans, Qafmalit dhe e Kallmetit dhe pak
m pak ajo e Mrqis; n kto dy t fundit jan

45
Dizese Alessio, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 2007,faqe 346

116

vendosur edhe sakristit respektive. Tek ajo e
Kallmetit sht rrethuar varreza me nj mur t
that, por t fort, dhe sht ndrtuar edhe nj
hark me mur me glqere n t ciln vendoset
kmbana.
Kjo kish sht ndriuar nga gjasht dritare t
bukura me nj madhsi t mjaftueshme, t
pajisura edhe me xhamat e tyre, ka nj tavan
shum elegant me dru nga Venecia t punuar
me motive shqiptare dhe mbi t gjitha mbi Altar
sht vendosur nj Tabernakul i madh dhe i
punuar mjeshtrisht q mban n mnyr t
vazhdueshme t Shenjtrueshmin Sakrament,
dicka q rrall ndodh n kto an.
Ka edhe nj lampadar t hijshm prej tunxhi,
dhe nj korniz t madhe mbi altar me dy
pamje, n njrn an paraqet Virgjreshn me
emrin e Zojs s Kshillit t Mir dhe nga ana
tjetr Shn Rrokun. Korniza sht prej druri
dhe e punuar me shum fines, sht e praruar
n ar. N kishn e lartprmendur ndodhet edhe
froni ipeshkvnor i fiksuar.
N kishn e Mrqis prve Sakristis jan
vendosur dy dritare t mdha s bashku me
xhama, si dhe tavani me dru shqiptar.

Evaristo Coli

117

T dhnat rreth famullive, Imzot Gjon Topich i jep si
t dhna statistikore dhe jo me prshkrim si
ipeshkvijt e mparshm. Pr Kallmetin ai shkruan se
famullia mban emrin e Shn Nikolls. Ka dy fshatra
me popullsi totale prej 745 frymsh dhe dy kisha t
tjera. Famullitar sht Dom Giorgio Benzia misionar
Ndrkoh famullia e Mrqis mban emrin e Shn
Gjon Pagzuesit dhe Kryepremit, ka 2 fshatra me
popullsi totale prej 707 frymsh. Famullitar sht
Dom Mark Shtufi.
Nga rikonstruksioni i kishs s Shn Nikolls s
Kallmetit, ka mbrritur deri n ditt e sotme nj
pllakat me dimensionet 1m x 1m q ka qen
vendosur n kish pas prfundimit t punimeve dhe
q sht n latinisht. N t tregohet rikonstruksioni i
kishs Shn Nikolls dhe rrethimi i varrezave t br
nga Imzot Gjon Topich me financimin e
Perandoreshs s Austris, Karoline Augusta e
Bavaris.


118

Figura 18- -Pllakate e kishs se Shen Nikollit, 1845
D.O.M
MUNIFICINETIA
.DEQUE. CHATOLICA. RELIGIONE. OPTIME. MERITI
CHAROLI. LUDOVICI. AUGUSTI
BARAVARIAE. REGIS.
HOC.TEMPLUM. DIVI. NICOLAI.
VETUSTATE.FATISCENS.
ILUSTRISSIMUS. AC. REVERENDISSIMUS. DOMINUS.
D. IOANNES. TOPICH
Evaristo Coli

119

DOMO. SPALATO. ORD. OBSERVI. S. FRANCISCI
FILIUS
AFUNDAMENTIS. ALTIUS. EXTRUXIT. EXORDNAVIT
MUROQUE. COEMETERIUM. SEPIVIT.
A.D MDCCCXLV

Dhe q e prkthyer n shqip do t thot:

HYJIT, M I MIRI DHE M MADHSHTORI
PR FEN KATOLIKE, DHE PR BUJARIN DHE
MERITN E KAROLINA LUDOVIK AUGUSTA,
T BAVARIS
KY TEMPULL I SHN NIKOLLS, I SHKATRRUAR NGA
KOHA,
U RIKONSTRUKTUA NGA I NDERUARI SHKLQSIA
DOM GJON TOPICH,
NGA SHTPIA E SPALATOS, Q I PRKET URDHRIT
T SHN FRANESKUT,
I CILI E NDRTOI Q NGA THEMELET N MNYR M
T MIR T MUNDSHME. DHE RRETHOI VARREZAT
ME NJ MUR.
VITI I ZOTIT 1845


120

46
, Ipeshkv i Lezhs
n vitin 1853.

N relacionin e ksaj vizite, Imzot Gjon Topich,
kryesisht shkruan pr gjendjen e dioqezs,
problemet q ka, ndrhyrjet q ka br pr
prmirsimin e saj, kisha dhe qelat q kishte
rikonstruktuar etj. Ndrkoh pr famullit prsri t
dhnat jan statistikore ku pr Kallmetin ai shkruan
se famullia mban emrin e Shn Eufemis dhe
famullitar sht Dom Gregor Zezaj, 34 vje, ka dy
fshatra. Ndrsa famullia e Mrqis mban emrin e
Shn Gjon Kryepremit me famullitar Dom Mark
Gera, 49 vje dhe ka dy fshatra kjo famulli.

Vizita e Pal Dodmasej
47
, Ipeshkv i
Lezhs n vitin 1864/65.

Pas Gjon Topich n krye t Dioqezs s Lezhs
emrohet Luigj urija, i lindur n Raguz, por q
nuk ka ndonj relacion t drejtuar Propagands Fide
rreth ndonj vizite t kryer n kt Dioqez. Pas tij

46
47
Evaristo Coli

121

n krye t Dioqezs s Lezhs emrohet Imzot Pal
Dodmasej nga Shkodra.
Ipeshkvi i ri i Lezhs, vazhdon detyrn e tij si
t gjith parardhsit, vizitn npr Dioqez pr t
par gjendjen e saj. Relacionin e ksaj vizite ai e
fillon me nj prshkrim t shkurtr t Dioqezs s
Lezhs, shtrirja, numri i famullive, etj. M pas ai
bn nj prshkrim relativisht t gjat t famullis s
Kallmetit n krahasim me Ipeshkvijt e tjer duke
qn s Kallmeti vazhdonte edhe me kt ipeshkv t
ishte rezidenc ipeshkvnore. Pr kt ai shkruan:
Kjo famulli sht br rezidenc ipeshkvnore
q nga koha e Imzot Topich. Mund t
konsiderohet edhe si qendra e Dioqezs, me nj
distanc nga qyteti i Lezhs prej rreth nj or e
gjysm me kal duke ecur ngadal ose pr nj
or duke ecur me hap t prshpejtur me kal.
Rezidenca antike famullitare u ringrit nga i
lartprmenduri, Imzot Topich, n vitin 1851, pr
t ciln ka ln t shkruar se jan shpenzuar
1900 fudi pr ta ringritur. Kjo rezidenc u
suvatua kur Imzot Topich po qndronte n
Shkodr, ndrkoh q askush nuk i drejtonte
punimet dhe kshtu u shpenzua gjith ajo
shum parash n vend q t shpenzohej shum
m pak dhe t bhej nj rezidenc e bukur dhe
e rehatshme. Sot ipeshkvi nuk ndihet rehat n
gjith at ndrtes. Kishte ndrtuar dyshemen

122

e katit t dyt shum t madhe pa asnj
mbshtetje dhe do t shembej n.q.s. Imzot
iuria (Ludovik iuria, ipeshkv i Lezhs
gjat viteve 1853-1858, edhe ky ka qndruar
n Kallmet) nuk do t bnte mur ndars posht
saj. Lnda drusore e prer jasht stins sht
dmtuar nga krimbat si dhe sht vendosur e
pathar gj q ka sjell shtrmbrimin e tyre,
kshtu q rrezikon shembjen. Kt vit kam
shpenzuar 2 napolona pr tjegullat q t mos
pikoj nga reshjet e shiut. Punime q zgjatn 1
muaj dhe punuan katr puntor pr ta ndrruar
t gjithn. Duke i paguar me tre piaster turke
n dit si dhe ngrnien. N.q.s. do t merresha
me rregullimin e rezidences do t duhej ta hiqja
t gjith lndn drusore dhe t ribja ndarjet,
duke i dhn tjetr form. Gjithashtu edhe
kisha ipeshkvnore sht shum e vogl pr
funksionin q ka. N festa solemne t mdha
shum besimtar duhet t qndrojn jasht saj.
Ata duan q ta bjn m t madhe, pr kt do
ti krkoj Austris nj mij monedha ari, por
nuk mendoj se financat e tyre do ta lejonin nj
ndihm t till. Famullitari sht i pajisur mir
me Orendit e Shenjta. Edhe kapela ime private
sht e pajisur mir. Pr ceremonit fetare t
veanta q mbahen nga Ipeshkvi (Pontifikalet),
ka vetm nj veshje t ln nga Imzot Barisich
(Imzot Gabriel Barisich, Ipeshkv i Lezhs n
Evaristo Coli

123

vitet 1826-1841, nga Bosnja) me punime t arta
q sht 40-vjeare. Nj miter (kapela e
ipeshkevit) t mueshme me punime me fije t
arta.
Topich dhe uria kan marr me vete do gj
q ishte e tyre. Topich n vizitn e vitit 1852 ka
ln me shkrim q i linte kishs, d.m.th.
ipeshkvnis nj piviale (veshje pr Adhurim
Eukaristik dhe procesion) me punime t arta
dhe nj veshje tjetr, por kur u zhvendos n
Shkodr, i mori me vete.
Ipeshkvnia ka 12 komplete veshjesh liturgjike
pr meshtart q ndihmojn n shugurimin e
vajit t shenjt, t drguar nga Austria. Ka
edhe 16 shandana t mdhenj dhe 6 t tjer
m t vegjl t drguar po ashtu nga Austria.
Ka dy ostensore (mbajtse e Sakramentit t
Shenjt gjat adhurimit), nj t Propagands s
Shenjt dhe nj t ardhur nga Franca, nga
motrat e Jezusit fmij. Ka nj pivial q nga
larg jep nj pamje t bukur, t dhuruar nga
Shoqata e Zojs s Paprlyer nga Viena.
Por m mungon nj fron i vogl pr Adhurimin
Eukaristik. Shkopi baritor i shenjt i ipeshkvit
sht q nga koha e Imzot Barisich.
Bekimi jepet do t diel t kohs s Ardhjes dhe
kohs s Krezhmeve, fests kryesore t

124

Virgjers Mari, katr festat e kohs s
Krishtlindjeve, ditn e fundit t vitit, ditn e
par t vitit, ditn e Dftimit t Zotit, gjat tri
ditve t Pashkve, gjat Rrshajeve ku
pjesmarrja e popullit sht e madhe.
Ka edhe nj piktur t bukur t Virgjreshs t
ln nga Dom Prend Gera. Ka edhe nj unaz
t Barissich dhe nj kryq t dmtuar t ln
nga nj prej ipeshkve.
Ka edhe nj kryq t madh, t bukur prej
argjendi t br me shpenzimet e popullit. Nga
ky tregim i sinqert, Propaganda e Shenjt do
t kuptoj se sa e varfr sht Dioqeza e
Lezhs. Ka shum veshje pr ceremonit e
ipeshkvit, por jan t vjetra.
Ipeshkvnia e Kallmetit d.m.th. e Lezhs, nuk
ka prona q i prkasin, prve nj ar me 20
rrnj ullinj. M duket se sht bler nga Imzot
Topich me parat e t ndjerit Dom Prend Gera
n vitin 1844. Kishte bler nj ar tjetr me
ullinj, dhe ia kishte ln Ipeshkvnis me
shkrim.
T dhnat statistikore t famullis s Kallmetit dhe
Mrqis ishin:
Famullia e Kallmetit ka 87 familje me 785 frym, ku
ndodhet rezidenca ipeshkvnore.
Evaristo Coli

125

Famullia e Mrqis ka dy fshatra, Mrqin dhe
Rraboshtn, Mrqija ka 60 familje me 398 frym
ndrsa Rraboshta ka 42 familje me 261 frym.
Prve t dhnave statistikore, bn edhe nj
prshkrim t vizits npr famulli. Prpara se t
arrij n Mrqi, Imzot Pal Dodmasej viziton
Balldrenin, ndr t tjera informacione rreth ksaj
famullie, ai shkruan:
Balldreni me pjellorin e tokave t tyre mund
t mbaj shum mir nj frat. Ka nj siprfaqe
tok t punueshme prej 60 juger (1 juger =
0.575 ha), ku shum kallmetor shkojn t
punojn atje.
pr Mrqin ai shkruan:
Nga Kakarriqi arrijm n Mrqi. N kt
famulli kisha sht e re, e bukur, e ndrtuar q
nga themelet me ndihmn e Austris, kur Imzot
urija ishte ipeshkv, ka nevoj prsri pr
Orendi t Shenjta. Ka shum orendi prej bakri,
por q jan shum t vjetra. Ka shum
zotrime, por q pjesa m e madhe e tyre
qndrojn t papunuara. N qoft se do t
punoheshin t gjitha tokat e kishs, athere
famullitari do t ishte nj kont i vogl. Banort
kan hyr n borxh tek turqit e pasur t Lezhs.
Dhe kshtu q duhet t punojn tokat e tyre. N
kt famulli do t prfundoj vizitn. Famullia

126

kishte vreshta shum t mira, por q smundja
i ka shkatrruar t gjitha n mnyr t till q
nuk japin m asgj. Ndrkoh q kam siguruar
ca veshta duke shitur ca toka t paprdorshme
dhe kam bler nj vesht t mir. Famullitar
sht Dom Mark Galata, student i
Propagands.
Prend Doi
48
: Projekti pr nj Dioqez t
re, Mirdita, 1886

Dom Prend Doi, nj prift
i lindur n Bulger t Lezhs m
7 shkurt 1846, i cili m pas do
t ket nj aktivitet t madh pr
fe dhe atdhe. Pjesmarrs n
shum aktivitete pr liri dhe
pavarsi nga pushtimi osman.
Q i vogl ngelet jetim. E ma e
tij, duke qen se kishte njerzit
e vet n Kallmet, e sillte tek ta.
M pas e lejon t qndroj n
qel t Kallmetit, ku qndronte
Ipeshkvi Imzot Pal Dodmasej,
q t merrte msime dhe kshtu
filloi rrugn meshtarake.
49

48
Dizese Alessio, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 2007,, faqe 403

Figura 19- Abati Prend Doi
Evaristo Coli

127

N vitin 1886 i drgon nj letr Propagands
Fide pr t krijuar nj Dioqez t re q prfshin t
gjith fshatrat dhe famullit e Mirdits. Kt e bazon
n shum argumenta historik dhe t kohs. Ai
krkon q Dioqeza e Mirdits t ndahet nga Dioqeza
e Lezhs, gj q kundrshtohet nga Ipeshkvi i
Lezhs q n at koh ishte Imzot Francesco
Malczynski. Duke qen se edhe me kt ipeshkv,
rezidenca ipeshkvnore vazhdonte t ishte n
Kallmet, Kallmeti prmendet n kt letr, kshtu q
po citojm at pjes t letrs q n mnyr direkte
apo indirekte prmendin edhe Kallmetin. Ai
shkruan:
Si sht thn m par se Mirdita bn pjes
n Dioqezn e Lezhs, dhe q gjeografikisht
sht nj vend i ndar vemas nga linja e
maleve t quajtur Kreshta, t varur nga qyteti i
Lezhs nga ana civile dhe nga Ipeshkvnia e
Kallmetit (d.m.th. Dioqeza e Lezhs) pr nga
ana fetare...
... N koht e shkuara Abazia e Shn Llezhdrit
t Oroshit, kryeqendra e Mirdits, ishte e
famshme dhe e pasur, dhe kujtohen prsri t
drejtat q kishte mbi popullin dhe tokat edhe
jasht kufijve t Mirdits s sotme, por q tani
gjenden n duart e myslimanve.

49
Prend Doi, Abati i Mirdits, Jeta dhe Vepra, Pal Doci, Tirane 1997

128

... Feja e mirditorve po humbet veanrisht
n keto vitet e fundit, komunikimi me
ipeshkvnin e Lezhs po bhet do dit e m i
vshtir pr urrejtjen q turqit kan ndaj atyre.
Tradita na kujton arrestime dhe masakra ndaj
mirditorve q zbrisnin pr punt shpirtrore
nprmjet Kreshts pr tek rezidenca
ipeshkvnore. Dje kam marr nj lajm se n
Kallmet, qeveria turke ka hapur nj kazerm
ushtarake dhe nj i krishter, si t gjith t
tjert n at vend, mbante arm, u qllua nga
ushtart turq.
Krkesa e Dom Prend Doit u pranua dhe pr kt
n vitin 1888 u rikrijua Abacia e Shn Llezhdrit t
Mirdits, me abat vet Prend Doin.
Prend Doi
50
: Relacion mbi gjendjen e
Abacis s Shn Llezhdrit t Mirdits,
1892.
N kt relacion t plot mbi gjendjen e
Abacis s Mirdits, tashm t rikrijuar, Abati Prend
Doi, ndr t tjera, shkruan edhe pr disa nga
priftrinjt e Mirdits ku ndr ta kishte edhe nga
Kallmeti. Pr ata shkruan :

50
Evaristo Coli

129

Dom Dod Koleci sht famullitar i Blinishtit
(t Mirdits), dhe aktualisht sht Administrator
i Ndrfans. sht 36 vje, i lindur n Kallmet
n Dioqezn e Lezhs. Ka br studimet e tij n
Shkodr n Kolegjin Papnor Shqiptar, i cili
privatisht vazhdon ti thelloj. Ai ka nj
inteligjenc t madhe dhe nj oratori t
fuqishme si dhe ka edhe aftsi t tjera t
lindura. sht i zellshm dhe, mbi t gjitha,
shum shembullor, dhe meriton q t kihet
parasysh q ti jepen detyra m t rndsishme
sesa ajo e nj famullitari t thjesht n mes t
maleve. Ai n cilsin e t deleguarit t Abacis
bn punn e drejtimit t saj, kur mungon
Abati.
Dom Tom Stampaneo, vdiq m 14 dhjetor
1892 dhe ishte famullitar i Ndrfans. Edhe
pse kishte qen shtatdhjetvjear, e
administronte famullin me nj zell t veant,
pa neglizhuar kurr as formimin e t rinjve, as
t smurt dhe as kultivimin e toks s Kishs.
Kishte lindur n Kallmet, n Dioqezn e Lezhs.
Dom Anton Toderi, sht famullitar i
Kalivars, q prbhet nga 7 fshatra t
mdhenj. sht 60 vje dhe me nj pamje t
zbeht. Ka krkuar t trhiqet, por nuk di me k
ta zvendsojm?

130

Ka nj sjellje t mir, i zellshm pr t vizituar
t smurt dhe pr t predikuar, por neglizhent
pr veten e tij, shtpin dhe Kishn. Nuk sht
shum i arsimuar, sikur priftrinjt e tjer t
vjetr t Dioqezes s Lezhs, t shuguruar ktu,
t cilit i mungonin mjetet pr t avancuar
studimet. Toderi ka nj humor t rnd q e
bnte jo dhe shum popullor ne vendet q
punonte. Dom Anton Toderi sht lindur n
Kallmet t Dioqezs s Lezhs. Nga Oroshi, ku
ishte famullitar u transferua n Kalivare n
vitin 1889.

Prend Doi
51
: Relacion mbi gjendjen e
Abacis s Shn Llezhdrit t Mirdits,
1896.

N nj relacion t vitit 1896, Abat Prend Doi,
tek flet pr vizitn q kishte br n Abaci dhe
gjendjen e saj, flet edhe pr disa nga famullitart m
t zot t Abacis ndr t cilt jan edhe kallmetort:
Dom Dod Koleci sht famullitar i Ndrfans,
i lindur n Kallmet n Dioqezn e Lezhs, 40
vje. Ka kryer studimet n Kolegjin Papnor

51
Evaristo Coli

131

Shqiptar n Shkodr dhe prsri i plqen t
studioj. sht i zellshm dhe, mbi t gjitha,
shum shembullor dhe ka t gjitha cilsit e
nevojshme q t mund ti besohet nj Dioqez,
kushdo qoft ajo.
Dom Gjergj Koleci sht famullitar i
Kalivars dhe Administrator i Qafmalit, i
lindur n Kallmet n Dioqezn e Lezhs, sht
rreth 29 vje. Ka kryer studimet n Kolegjin
Papnor Urban t Propagands. sht gjith jet
dhe ambicioz, dhe t jep shpresa q do t jt
nj instrument shum i mir n duart e Selis
s Shenjt pr t mirn e ksaj province t
varfr t krishter. Ka nj sjellje shembullore
dhe bn q populli ta doj.
Dom Anton Toderi sht famullitar i
Blinishtit, i lindur n Kallmet t Dioqezs s
Lezhs, me nj mosh prej afro 64 vitesh. Ka
nj sjellje t mir dhe i zellshm pr besimtart,
por pak merret me administrimin e shtpis s
tij dhe mirmbajtjn e Kishs. sht pak i
arsimuar, si jan t gjith priftrinjt e vjetr t
vendit. Por predikimet e tij kan ndikim n
popull. Nga ana shndetsore sht i zbeht
dhe e ka ndjer peshn e viteteve n kto male
t vshtira, pr t ciln ka dshir t trhiqet.

132

Vizita e Luigj Bumit
52
, Ipeshkv i Lezhs
n vitin 1912.

N vitin 1911 n katedralen e Shkodrs u
shuguruan ipeshkvijt Imzot Luigj Bumi si Ipeshkv
i Lezhs dhe Imzot Gjergj Koleci si ipeshkv i Saps.
Imzot Luigj Bumi sikur edhe paraardhsi, qndron
me rezidenc n Kallmet. Pas vendosjes n krye t
Dioqezs s Lezhs, gjat vitit 1912 bn nj vizit
npr dioqez pr t par gjendjen e ksaj dioqeze.
Relacioni i ksaj vizite sht i fundit relacion i
prmbledhur nga albanologu Peter Bartl q mban
daten 8 Shtator 1913, vendi Kallmet.
N fillim t relacionit Imzot Luigj Bumi jep
autobiografi t shkurtr n t ciln ai shkruan:
Un i nnshkruari Luigj Bumi , Ipeshkv i
Lezhs, i lindur n Shkodr me 7 nntor 1872, i
emruar ipeshkv m 18 shtator 1911 dhe i
shuguruar n Shkoder m 10 dhjetor 1911.
M pas ai vazhdon prshkrimin e gjendjes s
famullive t Dioqezs s Lezhs :
Rezidenca e Ipeshkvit ndodhet n Kallmet, ku
ndodhet edhe katedralja, rezidenc q ka
funksionin edhe t rezidencs famullitare. Selia

52
Evaristo Coli

133

ipeshkvnore u transferua n Kallmet, pr arsye
t situats n Lezh si dhe pr arsye se numri i
katolikve ishte zvogluar shum atje.
Instituti i Motrave Bamirse t Zagrebit n
Kallmet ka 5 besimtare (3 vendase dhe 2 t
huaja) t cilat n mnyr t lavdrueshme
bjn pun t ndryshme bamirsie. Kan nj
farmaci t vogl me ilae q jepen falas.
Drejtojn n mnyr shum t lavdrueshme
nj shkoll q frekuentohet nga rreth 60 fmij
t t dy gjinive.
Pastaj bn nj prshkrim t priftrinjve t Dioqezs
s Lezhs ku disa nga ata ishin nga Kallmeti. Ai
shkruan:
Dom Gjergj Kaluri, i lindur n Kallmet dhe
famullitar i t njjtit vend. Ka studiuar n
Kolegjin Papnor Shqiptar n Shkodr, ku
prfundoi studimet me shum lavdrime. Kryen
me shum zell detyrat e tij n famulli. Ka nj
karakter si shum t ftoht dhe t mbyllur dhe
me nj temperament t leht.
Dom Mark Zezaj, famullitar i Kryezezs, i
lindur n Kallmet, sht rreth 63 vje. Ka
studiuar n Kolegjin Papnor Shqiptar me nj
formim mesatar. Pr shkak t moshs s tij dhe
duke qen nj famulli me terren t vshtir, nuk
sht edhe aq i zellshm n kryerjen e detyrave

134

t tija n famulli, dhe n shum nga ato detyra
nuk do t arrinte ti kryente n.q.s. nuk do t
ishte ndihma bujare e Pal Dodaj, president i
Bujtins s Rrubikut.
Rezidenca famullitare e Mrqis u djeg dhe u
shkatrrua n datn 19 mars 1912. Shkaku i
ksaj shkndije n.q.s. ishte i qllimshm ose jo
ngelet pr tu zbuluar

Evaristo Coli

135


136

Kreu IV
KALLMETI N FAQET E HYLLIT T
DRITS POR JO VETM, 1700
1944.

Evaristo Coli

137


138

Hyrja e Kreut IV

Hylli i Drits ka qen e para revist e botuar
n Shqipri, me nj program t qart atdhetar,
politik e kulturor. Ne t u pasqyruan shkrimet e
intelektualve katolik dhe e kryesis s Provincs
Franeskane n Shqipr, prfaqsuesit e s cils
qen jo vetm drejtori i saj At Gjergj Fishta, por
madje nj plejad letrarsh, gjuhtarsh,
folkloristsh dhe ekonomistsh q nderuan jo vetm
Provincn Franeskane, por edhe Kombin. Duke i
hedhur nj sy prmbajtjes, t pasqyruar n 20 vitet
e ksaj reviste, kemi nj larmi t shkrimeve,
studimeve e bashkpunimeve t ndryshme q
mbushin faqet e ksaj reviste. Kjo revist u botua
prgjat viteve 1913-1944 me disa shkputje
ndrmjet viteve. Artikuj t ndryshm t ksaj reviste
jan burim historie pasi jan shkruar nga persona t
cilt e kan prjetuar dhe kan br historin.
Sidomos at pjes m t ndritur t historis
shqiptare, t lufts pr liri dhe pavarsi nga sundimi
shekullor osman q u kurorzua me shpalljen e
Pavarsis m 1912. Por edhe vshtirsit pr
krijimin shtetit dhe rrezikimin e vazhdueshm nga
pushtuesit e huaj q nuk e donin ekzistencn e
shtetit shqiptar.
Evaristo Coli

139

Pjes e ksaj historie ishte edhe Kallmeti si
qendr e rndsishme historike dhe fetare. Pasi n
Kallmet ndodheshin rezidencat e dy prej
personaliteve m t rndsishme t atyre viteve pr
Shqiprin e Veriut, rezidenca e Bib Dod Pashs dhe
me pas t djalit t tij Preng Pashs si dhe rezidenca e
Imzot Luigj Bumit, Ipeshkv i Lezhs. Duke qen se
t dyja kto personalitete ishin shum aktive n luft
pr liri dhe pavarsi, Kallmeti u b qendr e
rndsishme kuvendesh dhe takimesh t
kryengritsve shqiptar. Por edhe kallmetort ishin
pjesmarrs aktiv n luftn pr pavarsi. Disa
luftuan me arm dhe disa luftuan me pen, ndr ta
mund t prmendim Shtjefn Haberi e Mati Marku
q morn pjes n Kryengritjen e Zadrims si dhe
priftrinjt Dom Dod Koleci, Imzot Gjergj Koleci e
Dom Prend Suli. T gjith kt kontribut t Kallmetit
dhe personaliteteve kallmetore n luftn pr pavarsi
e gjejm n disa artikuj t revists Hylli i Drits,
por jo vetm.


140

Kallmetort e Zars
53
.

Gjendja e shqiptarve n fund t shekullit XVII
dhe fillim t shekullit XVIII ishte shum e vshtir.
Kjo periudh sht shum komplekse, e ngatrruar
dhe e mbushur me ngjarje t shumta n rrafshin
gjeopolitik dhe historik t popujve t Gadishullit
Ballkanik. Burimet dokumentare zbrthejn sfondin
e nj drame t dhimbshme, e cila vazhdonte t luhej
edhe n territoret shqiptare, q ishte piktakimi i
interesave t fuqive t kohs, Perandoris Osmane
n njrn an, dhe n ann tjetr t fuqive
perndimore, si: Austro-Hungaria, Selia e Shenjt,
Venediku t mbshtetura edhe nga Rusia. Jan t
njohura ngjarjet e viteve nntdhjet t shekullit
XVII, disfatat dhe smundjet vdekjeprurse t kohs,
t cilat ndikuan n mnyr t ndjeshme n
strukturn etnike t disa viseve shqiptare, nga ku
ndodhn shprngulje masive pr n territore m t
sigurta.
Nga dokumentat e kohs si dhe nga dokumentet e
mvonshme theksohet se respekti pr fen dhe
shtypja ekonomike jan shkaqet kryesore, t cilat
shkaktuan mrgatn e shqiptarve Nj shkak tjetr,
jo shpesh i prmendur n historiografi, sht edhe
Lufta Turko-Persiane e viteve 1722-1736, pr t

53
Dr Jahja Dranolli, Revista Buzuku , Nr 36, fq .8-9
Evaristo Coli

141

ciln Turqia krkonte shum ushtar pr nevoja t
veta. Prve ksaj, po n at koh kishte shprthyer
murtaja n shum vende t Ballkanit. Kto shkaqe
nxitn shqiptart e veriut ti lshojn trojet e tyre t
pushtuara nga turqit.

Figura 20 Qyteti i Zars (Zadar)
Kjo situat e vshtir e shqiptarve bri q shum
familje shqiptare t shprnguleshin drejt Zars
(Zadari i sotm n Kroaci) n vitet 1726-1733, Gjat
ksaj kohe arqipeshkvi i Zars ishte Imzot Vinens
Zmajevi. Zmajevi kishte qen i deleguari i Papa
Klementit t XI Albanit pr t par gjendjet e
kishave katolike shqiptare n t gjitha Dioqezat
Shqiptare si dhe mbi t gjitha kujtohet pr rolin e tij
n prgatitjen dhe mbikqyrjen e zhvillimit t
Kuvendit t Arbnit m 1703, mbajtur n Mrqi t
Lezhs.

142

Ai i priti dhe u kujdes pr familjet q kishin
ardhur n Zar. Thuhet s Arbanasit (kshtu quhen
shqiptaret n Kroaci) i vendosi n pronat e veta dhe
u kujdes jashtzakonisht ngroht deri n vdekje t
tij, m 1745. Pjes e ktyre familjeve q shkuan n
Zar ishte dhe nj familje kallmetore, t cilat
mbrritn rreth vitit 1733. Kjo familje mbante
mbiemrin Murii kur shkoi, por q me von e bri
Kalmeta pr t ruajtur identitetin se nga kishin
ardhur. Sot numri i pasardhsve t ksaj familjeje
sht rritur shum dhe t gjitha mbajn mbiemrin
Kalmeta. Ato jan t integruara m s miri n jetn e
shtetit kroat dhe kan arritur edhe poste t larta si
sht rasti i ish-ministrit t Transporteve t Kroacis
Boidar Kalmeta, i shpallur Qytetar Nderi i
komuns Kallmet. Edhe shum familje t tjera u
shprnguln nga Kallmeti dhe fshatrat e tjer t
komuns Kallmet gjat shek. XVII. Ia vlen t
prmendim themelimin e nj fshati n Tiran me
emrin Kallmet, por q sot jan t besimit mysliman
apo shum familje n Shkodr q mbajn mbiemrin
Rraboshta.

Evaristo Coli

143

Fiset kelmendase n Kallmet

N vitin 1737 austriakt sulmuan Shqiprin,
t cilt kishin mbshtetjen e kelmendesave dhe t
Malsis s Madhe.
54
Gjat ktyre luftimeve t
prgjakshme ushtria austriake me rreth 20 000
shqiptar e serb u thye keq dhe shptuan vetm
1000 vet nga t cilt 300 kelmendas.

Figura 21- Piktur nga lufta Austro-Turke.
Shum nga kelmendasit u detyruan t
largoheshin drejt Kroacis s sotme ku u ngulen
edhe ata si dhe t tjer para tyre. Edhe shum
familje t tjera nga zona e Kelmendit lvizn pas
situats s vshtir q u krijua pr ta nga pushteti
osman. Gjat ksaj kohe mendohet t ken ardhur

54
Hylli i Drits, Viti 1931, Nr1,faqe 42

144

edhe disa familje kelmendase n Kallmet,
pasardhesit e t cilve formuan fiset q vazhdojne
deri n ditt e sotme, si jan : fisi i Ndregjonve, fisi
e Haberve apo edhe Gjatorja.

Kallmeti, mirditort dhe dera e
Gjomarkajve.

Ndrkoh q kelmendasit ishin rreshtuar n
krah t austriakve, mirditort kishin zgjedhur t
qndronin n krah t osmanve gjat lufts austro-
turke dhe t merrnin pjes me ushtar n kt
betej dhe si shprblim pr prkrahjen siguruan nj
shprblim t firmosur n Beograd nga sulltan
Mehmeti I
55
.
N vitin 1756 Mehmet Beg Bushati nxori nj
ferman nga sulltani me dredhi, me an t cilit
siguronte nj pushtet t trashgueshem brez pas
brezi t pashallkut t Shkodrs. Ai u lidh me
Mirditn dhe Malsin e Madhe duke forcuar
pushtetin e tij. Me mbshtetjen e qeveris osmane
dhe bashkpunimin me pashallart e Shkodrs bn
q Mirdita dhe mirditort t forcoheshin shum dhe
t fitonin terren dhe ndikim edhe n territore t
tjera. Shum familje nga Mirdita lvizn duke

55
Hylli I Drites, Viti 1931, Nr1,faqe 42
Evaristo Coli

145

prfituar nga lirit q kishin t zhvendoseshin n
zona t tjera pr mundsi m t mira, kshtu edhe
n Kallmet, Rrabosht e Mrqi zbritn shum familje
nga Mirdita, pasi kto vende ofronin mundsi t
mdha pr ta. Numri i familjeve n Kallmet u b
rreth gjysma e familjeve dhe u nguln kryesisht n
Kallmet t Vogl dhe nj pjes n Kallmet t Madh.
Ndrsa numri i popullsis vendase n Rrabosht dhe
Mrqi kishte rn shum nga smundjet, luftrat dhe
zhvendosjet duke u br familjet mirditore
mbizotruese. Zbritja e familjve mirditore bn q
ndikimi i dinastis s ders s Gjomarkajve dhe
traditave t Mirdits t forcohej edhe m tepr n
kto fshatra.

Lufta pr pushtet n pashallkun e
Shkodrs.

Pas vdekjes s Brahim Pashs, pasha i
Shkodrs, erdhi Mustaf Pasha q ishte strnipi i
Brahim Pashs, por oborrtart e Brahim Pashs
kishin frik q Mustaf Pasha, do ti hiqte dhe pr
kt vendosn ti dilnin kundr. Me ta u bashkuan
edhe Prenk Lleshi i Mirdits dhe Sulejman Aga,
sundimtari i Lezhs. N vitin 1810 kto dy t fundit
zaptuan krahinn e Zadrims. Duke par situatn
Mustaf Pasha doli nga kalaja e Shkodrs pr t

146

marr situatn n dor, ndrkohe q Sulejman Aga e
tradhtoi Prenk Lleshin i cili u detyrua t trhiqej
nga Zadrima. Por n vitin 1813 Prenk Lleshi kthehet
prsri me 500 maqedonas t paguar dhe pasi
marrin n vitin 1815 kalan e Lezhs me ndihmn e
oborrtarve t Brahim Pashs, vet z n Troshan,
duke pritur q t sulmohej kalaja e Shkodrs, ku
ishte Mustaf Pasha. Por nuk ndodhi kshtu. Mustaf
Pasha solli ushtrin n Troshan e dogji fshatin.
Prenk Lleshi zuri n majn e Kreshts mbi Kallmet,
ku u b nj betej e madhe dhe e theu ushtrin e
Mustaf Pashs.
Sundimi i Mustaf Pashs zgjati deri n vitin 1831,
kur erdhi Sadrizemi nga Stambolli pr t shtypur
mosbindjen e pashallkut t Shkodrs. Gjat vitit
1833 shkodrant u
ngritn prsri dhe
ksaj here u detyrua t
vinte vet Rumelia, i
cila bri masakra t
mdha n Lezh, Mrqi
dhe Rrabosht dhe hyri
n Shkodr duke e
shtypur kryengritjen.
56

56
Hylli i Drits, Viti 1931, Nr2,faqe 116
Figure 22- Pjes nga artikulli i Hyllit t
Drits
Evaristo Coli

147

Kallmeti, rezidenca e Ipeshkvit dhe e
Pashs s Mirdits.

Shekulli XIX ishte shekulli kur Kallmeti bhet
qendr e rndsishme historike dhe fetare, pasi gjat
ktij shekulli n Kallmet u vendos si fillim rezidenca
ipeshkvnore dhe me pas edhe njra nga shtpit e
Bib Dod Pashs. Dhe kshtu shum nga aktivitetet e
tyre patriotike dhe fetare kryhen n Kallmet.
Me pushtimin osman t Lezhs
n vitin 1478, ipeshkvi lvizi
n fshatra t tjer t Dioqezs
s Lezhs si zona m t sigurta.
Rezidenca e tyre ishte prgjat
ksaj kohe n Mrqi, Vel,
Fregn. N vitin 1844 ishin
rivendosur n Kallmet
57
.
Kallmeti si rezidenc
ipeshkvnore vazhdoi deri n
vitin 1944. Ipeshkvi i par q
u vendos ishte Gjoni Topich
nga Spaleto. Pas tij, ishin Imzot
Luigj urija nga Raguza,
Imzot Pali II Dodmasej q vdiq
n Kallmet m 27 shtator

57
Peter Bartl Albania Sacra: Geistliche Visitationsberichte Aus Albanien:
Diozese Alessio
Figure 23- Varri i disa nga
Ipeshkvijve t varrosur n
Kishn e Kallmetit.

148

1868. Mbas tij erdhi Imzot Franesk Malczynski,
polak, prej 1870 deri m 1908 dhe i fundit Luigj
Bumi 1911 deri 1944 q vdiq po n Kallmet.
Pas vdekjes s Prenk
Lleshit dhe vrasjes s Dod
Bibs, n krye t Mirdits
erdhi Kapedan Bib Doda, i cili,
edhe pse i ri, e ngriti shum
shpejt Mirditn. Ai mori pjes
n shtypjen e kryengritjes s
vitit 1847 t toskve dhe
amve kundr osmanve. N
vitin 1853 filloi lufta ruso-
turke ku Bib Doda mori pjes
prkrah Turqis ku tregoi
trimri dhe besnikri ndaj pushtetit osman dhe pr
kt Bib Doda u emrua Pash i Mirdits.
Pasi u kthye nga lufta me statusin si princ
kapedan i Mirdits filloi t riforconte pushtetin e tij,
ku prfshihej, prve t tjerave, edhe ndrtimi i
shtpive t tij n Kallmet si nj vend q ofronte nj
pozicion strategjik midis Lezhs dhe Shkodrs dhe
q i jepte mundsi trheqje nprmjet Kreshts pr
n Mirdit n rast sulmi. N Kallmet qndronte edhe
Ipeshkvi i Lezhs me propozimin e t cilit Bib Doda
mori mimin e Shenjtit Gregor nga papa i Roms.
Figure 24- Bib Dod Pasha
Evaristo Coli

149

Ndrkoh gjendja nn sundimin osman po
bhej gjithmon e m e vshtir si dhe kryengritjet e
shumta q po bheshin n Ballkan nxitn edhe
shqiptart. Qndres t vendosur vijonte ti bnte
popullsia e Shkodrs dhe e malsive t saj politiks
shtypse t administrats s re osmane. Frymzoi
nj grup intelektualsh, t cilt u vun n lvizje t
organizuar lirimtare. Ky grup prbhej nga Zef
Jubani, Pashko Vasa dhe disa nga kleri katolik, si
abati i Mirdits, Gaspr Krasniqi.
Sipas planit t hartuar nga grupi i
intelektualve shkodran, kryengritja shqiptare, q
do t ishte njherazi pjes e lvizjes s prgjithshme
kundrosmane n Ballkan, duhej t shprthente n
Mirdit n pranver t vitit 1862, ku kapedani Bib
Doda duhej t ngrinte i pari flamurin e kryengritjes
dhe t shpallte nj principat shqiptare autonome
ose t pavarur rreth s cils m von mund t
bashkoheshin edhe krahinat e tjera t vendit. Por
Kapedani Bib Doda u tremb nga zhvillimi i ngjarjeve
dhe u trhoq nga kjo ndrmarrje. Gjithashtu gjat
pranvers s vitit 1862 duke plotsuar urdhrat e
qeveris osmane, u mundua t rekrutonte disa
reparte vullnetarsh. Pr kt n Mirdit shprtheu
nj konflikt i ashpr ku shumica e popullsis u
rreshtua kundr kapedanit. Kapedani u largua pr
n Shkodr, ku krkoi mbrojtje nga valiu turk n
Shkodr. Mirditasit sulmuan shtpit dhe pronat e
kapedanit ne Kallmet dhe u vun zjarrin. Kjo situat

150

bri q t dshtonte plani i ndikuar edhe nga
dshtimi q pati edhe n vendet e tjera ballkanike.
Pas disa kohsh q ra kryengritja, pash Bib Doda u
kthye n Mirdit si kapedan-pash.
58

Piktura Mbledhs shqiptar t ullirit,
1909

Kallmeti n dekadat e para t shek. XX ishte
nj qendr e rndsishme e Shqipris s Veriut, ku
shum personalitete shqiptar dhe t huaj gjat
aktivitetit t tyre u ndaln edhe n Kallmet. Nj ndr
ta ishte edhe piktori i shquar amerikan John Singer
Sargent (1856-1925). Gjat qendrimit t tij n
Kallmet ai realizoi nj piktur t titulluar "Mbledhs
shqiptar t ullirit". Kjo tablo sht realizuar direkt
nga natyra n vitin 1909 dhe ruhet n Galerin e
Artit t Manesterit.
N kt piktur paraqitet nj peizazh
mesdhetar me mbledhs shqiptar t ullinjve gjat
puns. N t majt, ndodhet ulliri i vjetr i Kallmetit
rreth 1000-1500 vjear, posht t cilave gra me
veshje kallmetore q jan prkulur duke mbledhur
ullinj pr tok. N sfond djathtas, nj burr qndron
n kmb me nj shkop t gjat q arrin deri lart t

58
Historia e Popullit Shqiptar III, 2009, faqe 26
Evaristo Coli

151

degt e ullirit. Dielli prndrit qiellin mbi ta dhe drita
e tij bie prmes kurors s dendur t pemve.

Figura 25- "Mbledhs shqiptar t ullirit, 1909


152

Aktiviteti i Preng Pashs n Kallmet dhe
Kuvendi i Kallmetit 1911

Pas vdekjes s Bid Dod
Pashs n vitin 1868,
trashigimtari i tij i mitur,
Preng Pasha u larguan pr
n Stamboll nga turqit,
ndrsa n Mirdit u vendos
nj kajmekam nga gjiri i
familjs se kapedanit t
vdekur.
N 1876 Preng Bib Dodn,
Porta e Lart u detyrua ta
kthente si pasha dhe e
emroi si Kajmekam t
Mirdits pas krkesave t
shumta t mirditorve. Ai
ishte vetm 17 vjear, por q
kishte br plane me Rusin dhe Italin gjat
qndrimit n Stamboll q t bhej princ i nj Mirdite
autonome. Plane q dshtuan, sepse situata ishte e
disfavorshme. T gjitha shtetet fqinje synonin t
merrnin nga tokat shqiptare, pr mbrojtjen e t
cilave u mbajt Lidhja e Prizrenit. Kjo situat do t
vazhdonte deri n fillim t shekullit XX.
Figura 26- Preng Bib Pasha
Evaristo Coli

153

Preng Pasha, njsoj si i ati, nj pjes t aktivitetit t
tij e mbajti n Kallmet, ku vazhdonte t kishte nj
nga rezidencat e tija t trashguara. Situata filloi t
ndryshont n fillim t shekullit XX, ku shqiptart e
rritn aktivitetin e tyre pr liri dhe pavarsi, pasi
perandoria osmane ishte n prag t rnies dhe
shtetet fqinje krkonin ta shfrytzonin pr t
coptuar territoret shqiptare. N mbrojtje t
territoreve shqiptare u ngritn t gjitha krahinat
shqiptare. Edhe Preng Pasha n zonn q kishte
influencn s bashku me njerzit e tij filloi t lvizte
pr t rrzuar drejtuesit turq. Gjat gjith ksaj
kohe, Preng Pasha, kishte
mbshtetjen e Abatit t
Mirdits, Prend Doi.
Pr kt, n ditt e
para t tetorit 1911, krert
e 12 bajraqeve t Mirdits,
mbajtn nj Kuvend n
Kallmet nn kujdesin e
Abatit Prend Doi, ku u
vendos q t mos u
bindeshin autoriteteve
osmane, t hiqej
kajmekamllku, t
largohen trupat osmane,
t njihen Preng Bib Doda
e Prend Doi si t part e
vendit.
Figura 27- Abati Prend Doi

154

Arsimi n Kallmet

Arsimi pr nj popull sht shum i rndsishm,
pasi rrit vetdijen kombtare. Edhe shqiptart n
fund t shekullit XIX filluan t hapnin shkollat e
para shqipe. Nj nga ato vendet e para n trevat
veriore shqiptare, q u hap shkoll shqipe ishte dhe
Kallmeti.
Me brjen si rezidenc ipeshkvnore t Kallmetit n
vitin 1844, Kallmeti u b nj vend i rndsishm pr
formimin fetar t djemve t rinj q dshironin t
bheshin priftrinj t cilt jetonin pran rezidences
s tij. Nj ndr kta t rinj ishte vet Abati i Mirdits,
Prend Doi
59
.
N vitin 1896 u hap n Kallmet shkolla fillore pr
vajza dhe djem nga Motrat e Mshirs
(Vincensjanet)
60
.
Nga fundi i shek. XIX dhe n fillim t shek. XX
Austo-Hungaria
61
kishte filluar t aktivizohej n
drejtim t Gadishullit Ballkanik dhe t detit Egje.
Gjat ktyre viteve pati prplasje interesash me
Italin. Ndeshja e interesave ndrmjet ktyre dy
superfuqive i detyroi t merreshin vesh pr politikn

59
Jeta e Prend Doit
60
Hylli-i-Drits-Vjeti-IX-1933-No5-6, faqe 247
61
Historia e Popullit Shqiptar III
Evaristo Coli

155

e mtejshme n Shqipri. Marrveshja u arrit pas
notave ndrmjet Roms e Vjens q u b nga dhjetori
i vitit 1900 deri n shkurt 1901 n t cilat u ripohua
nevoja e ruajtjes s status quo-s n Shqipri. Meq
ruajtja e status quo-s kishte nj karakter t
prkohshm, Austria dhe Italia i shtuan prpjekjet
pr zgjerimin e deprtimit ekonomik e politik n
Shqipri. E filluan me kontrollin e eksporteve dhe
transportit tregtar dhe detar, me hapjen e bankave,
hapjen e konsullatave. Pati prplasje pr kontrollin e
klerit katolik mes tyre. Austria financoi hapjen e
shum shkollave q ishin kryesisht fetare katolike
dhe ndrsa nj pjes laike.

Figura 5- Sharlota dhe Portogena Demaj me nxnsit e shkolls, Kallmet

156

Nga kto kushte q u krijuan n konkurencn pr
ndikim prfituan edhe fshatrat e komuns Kallmet.
N vitin 1902 u hap shkolla e par fillore n Kallmet
me 7 vajza e 13 djem e subvencionuar nga Austro-
Hungaria nn organizimin e Shoqris Bashkimi
62

dhe themeluesit t saj Prend Doit. N kt shkoll
jepnin msim dy murgesha kosovare Sharlot dhe
Portogena Dema. Kjo shkoll kishte nj rndsi t
madhe se ishte ndr shkollat e para t veriut t
Shqipris si dhe shum kallmetor u formuan
pran saj.
Ne vitin 1912 kjo shkoll
63
kishte rreth 60 fmij t
t dy gjinive. Kjo shkoll m von t do mbante
emrin e Kol Toms s Vels
64
, bajraktar i Vels,
atdhetar dhe nj nga lufttart m t mdhej t
Lezhs n luft pr liri dhe pavarsi.

Figura 29- Shkolla e Motrava

62
Hylli-i-Drites-Vjeti-IX-1933-No5-6, faqe 246
63
64
Hylli-i-Drites-Vjeti-XIV-1938-No2-3, faqe 150
Evaristo Coli

157

Qeveria shqiptare e atyre viteve mendonte se, po t
hapte shkolla n do fshat t Mirdits nuk do t
gjente msues t mjaftueshm q t jepnin msim, si
dhe kushtet e vshtira atmosferike gjat dimrit do t
pengonin fmijt pr t marr pjes n msim. Pr
kt u mendua ndrtimi i nj konvikti ku do t
qndronin fmijt e pes bajrakve t Mirdits. Q t
ndrtohej konvikti Mirdita
65
kishte opsione: I pari
n Kallmet tek ndrtesa e Preng Pashs duke qen
se dhe ishte m afr qytetit t Lezhs dhe tjetra n
Orosh, n qendr t Mirdits. Si prfundim fitoi
opsioni i Oroshit ku dhe u hap n prill 1926.

Kryengritja e Zadrims dhe lufta e Zallit
t Rraboshts
66

M 23 Mars 1911 filloi kryengritja antiosmane
n Shqiprin e Veriut. Kjo kryengritje shum
shpejt u prhap edhe n krahinat e tjera t
Shqipris s Veriut. Si t gjitha trevat e Shqipris
q ishin ngritur kundr pushtetit Osman pr ti
dhn fund shtypjes 5 shekullore, edhe Zadrima
kishte marr armt dhe ishte uar n kmb.

65
Hylli-i-Drites-Vjeti-VII-1931-No11, faqe 656
66
Hylli-i-Drites-Vjeti-XIII-1937-No12, faqe 577

158

N ditt e fundit t Prillit 1912, disa zadrimor s
bashku me disa mirditor sulmuan n Kakarriq e
postn e ushtris turke duke marr do gj q kishin
brenda. Ndrkoh n Zadrim kishte dal Kel
Marubi, nj ndr nacionalistt m t zgjedhur t
Shkodrs i cili bri nj mbledhje n Blinisht me Zef
Precin, Shtjefen Sallakun, Ndoc Palok Gegn e
Blinishtit, Gjok Hiln e Krajnit e me disa krer t
tjer. Kel Marubi kishte sjell me vete nj sasi
fisheksh pr t cilt ishin mangut kryengritsit.
Prve ktyre, n kryengritjen e Zadrims u vun n
krye edhe kta: Lek Ndoka nga Fishta, vllai i
P.Gjergj Fishts dhe Dod Jakini po nga Fishta, Gjok
Tuku e Zef Prei nga Piraj, Mati Marku dhe Shtjefn
Haberi nga Kallmeti, Ndrec Leci e Ndue Hil Kovai
nga Troshani, Shyt Kola, Lazr Kola (vrar n luftn
e Hajmelit), Zef Cini e Kol Marku nga Krajni, Dod
Sallaku nga Blinishti etj. Gjat ksaj kryengritje u
arrestuan dhe u vrane Shtjefn Sallaku dhe e Gjok
Hila.
Kryengritja nuk kishte nj organizim t mir dhe
ishte m tepr n formn e komitave q sulmonin
turqit.
Revista Hylli i Drits i vitit 1937 ka t botuar pjes
nga ditari i At Pal Dods, ku tregohen se si rrodhn
ngjarjet n ato dit t Maj - Qershorit 1912. Ai
qndronte n Troshan te kuvendi franceskan dhe
Evaristo Coli

159

nga aty merrte informacionet pr t gjith
kryengritjen q po bhej.
N ditarin e tij shkruan se m datn 7 maj 1912
ishin dgjuar krisma nga Vau Dejs, Narai e
Hajmeli. T nesrmen kishte filluar nj luftim i
ashpr rreth malit t Bardh apo i Rrcum n
Hajmel. Ushtrija turke i sulmonte me topa dhe pr
kt u detyruan t trhiqen kryengritsit. N kt
betej ishte edhe Dom Mhill uni, pjes aktive e
luftimeve. Ndrsa mirditort po vazhdonin t
luftonin me ushtrin q t mos i linte t futeshin
npr gryk t Gjadrit. Preng Marka Prenga,
bajraktari i Oroshit, q mbahej si kryetar i
kryengritasve t Mirdits kishte ardh n Troshan pr
t koordinuar luftn me kryengritsit e Zadrims, ai
kishte njoftuar edhe Shkodrn, Kurbinin, Selitn e
Kthelln q t ngriheshin edhe ato.
Ndrsa 5 Bajrakt e Lezhs ishin mbledh n
Kuvendin Franeskan t Rrubikut m 5 Maj kundr
Kajmekanimit t Lezhs. Lvizja kryengritse po
zgjerohej edhe m tej.
Ushtria turke po bnte kontrolle npr fshatrat e
Zadrims pr t marr n kontroll situatn.
M 18 Maj 1912 rreth 50 turq kishin mbrritur n
Kallmet, pasi kishin br nj kontroll t fshatit pa
ndonj prplasje mes banorve dhe ushtarve.
Ushtart ln Kallmetin dhe nisen pr n Lezh.

160

Sapo mbrritn te Zalli i Rraboshtes
67
u gjetn n
prit nga disa t rinj kryengrits kallmetor t
fshehur n dy ant e rrugs. Ushtart t gjendur n
kt situat nuk kishin arritur t reagonin dhe si
pasoj kishin ngelur t vdekur dhe plagosur rreth 30
turq, pjesa tjetr ishin larguar. Nga kallmetort pati
dy t vdekur dhe 3 t plagosur. Nga kjo prplasje u
arritn t merreshin edhe 19 mauzere pr t cilt
kishin shum nevoj kryengritsit.
Pas ktij luftimi u rrit numri i turqve q krkonin
kryengritsit. N Kallmet ishte vendosur nj grup
ushtarsh me n krye Saddedin Beun. Ato kishin
zn mbi kodr te Qafa e Shkjaut dhe nga aty
drgonin ushtart pr t br kontrolle n fshatrat e
Zadrims. Ata nga fundi ishin futur edhe n
shtpin e Kapedanit t Mirdits, Preng Pashs n
Kallmet dhe kishin sekuestruar 24 arka me
municion.
Imzot Bumi dhe Imzot Koleci m datn 11 Qershor
nisen pr n Shkodr duke par situatn e vshtir
dhe pr t takuar konsullin austriak dhe pr t
siguruar mbshtetje. Ndrkoh ushtart turq q
ishin vendosur n Kallmet, u bn pre e sulmeve t
vazhdueshme nga kryengritsit q kryesisht i
sulmonin nga Kreshta. N betejn e dats 15 qeshor
n Kresht pati disa t vrar nga ana e turqve.

67
Hylli-i-Drites-Vjeti-XIII-1937-No12, faqe 581,582,583,584
Evaristo Coli

161

Gjithashtu edhe n Rrabosht ishin sulmuar
ushtart turq q ishin vendosur pr t kontrolluar
fshatin.
Edhe pse vazhdoi edhe pr pak koh kryengritja e
Zadrims nga fundi i qershorit 1912 kryengritja u
prhap n Bregun e Mats, ku u b qendra kryesore
e luftimeve.
Ksaj kryengritjeje i ka shkruar At Gjergj Fishta
edhe tek Lahuta e Malsis n kngn Ded Gjo'
Luli:
T' kshtn a turq, ishin betue,
Jasht Shqypns Turkun m' e dbue:
Kthell, Mirdit, Kurbin e Krue,
Me Zhub t' Lezhs e me Zadrim:
Me Zadrim, qi me marr frym
S' e la Turku; gjithmon raj,
Pers e kshtn, e qi n vj
Moti i shkon: por qi n' dit t' sotit,
Qi po lypet me ngref krye
Kundra Turkut, e me msye
Me arm n' dor, Krn e t Par
T Zadrims, sa kjen gjith mar,
Kan ln shpijat me hambar:
Kan ln kualt at me shal:
Shekat plot, kotecat plot:
Drith n ar t bm me u pr:
Burgun ding me lop e q:
Dhn e dh, e lesh e l:
Qitu buken n' mal komits

162

Struki n' shpija zhegut t' dits,
Edh n' mal komit kann dal:
Kush me djal, kush me mahall:
Ka r n' mal, po, Mati Gjoka,
Prenk Matija,i shps s' Milotit,
Qaj Zef Pri e qaj Lek Ndoka:
Gjo' Ndue Vokrri, burr si motit,
Marka Tuku, uk shkorretit:
Mark Pashuku e Shtjef' Haberi
Qaj Kin Ndoci e Gjok Ded Goshi
Gjoka i Tukut e Ndrec Leci,
Qi n' Hajmel, Rrobosht, Kallmet
Shum m' askjer bn do adalet.
68

Kuvendi i Kallmetit 1913
69

M 28 Nntor 1912, kryengritja e prgjithshme
kombtare u kurorzua me shpalljen e Pavarsis
nga sundimi pesshekullor osman. Duke par
dobsimin e perandoris osmane, shtetet fqinje u
munduan ta shfrytzonin pr t prfituar territore
shqiptare. Pr kt ata n vitin 1912 filluan Luftn
Ballkanike gjoja antiosmane por n t vrtet kishte
synime shoviniste. Pasi shprtheu Lufta Ballkanike
u mbajtn kuvendet e Rubikut nga Imzot Prek
Bianki dhe tjetri nga Imzot Koleci e Abati i Mirdits,

68
Lahuta e Malesise, At Gjergj Fishta, faqe 663
69
Hylli-i-Drits-Vjeti-XIII-1937-No.14
Evaristo Coli

163

Preng Doi, ku t dyja kishin qllim q t shqyrtohej
nse katolikt duhet t bashkohen n lidhjen
Ballkanike.
Ndrkaq serbt sulmuan Lezhn dhe e morn pas
nj qndrese t lezhjanve, ndrsa Shkodra u mbajt
e rrethuar nga malazezt pr 7 muaj. Mbasi ra
Shkodra n duar t malazezve, u pa e nevojshme q
duhet t ngriheshin kundr pushtuesve t rinj serb,
grek e malazez. Me iniciativn e Imzot Preng Docit
dhe t Preng Pashs, Kapedanit t Mirdits, u mbajt
nj kuvend n Kallmet dhe t nesrmen n Lezh me
pjesmarrjen e krerve t Zadrims, Mirdits, Puks
dhe Malsis s Mbishkodrs.

Figura 30- Shtpia e Imzot Luigj Bumit n Kallmet.

164

Morn pjes edhe Arqipeshkvi i Durrsit Imzot Prek
Bianchi, Imzot Preng Doi dhe Imzot Koleci, t cilt
qndruan n shtpi t Luigj Bumcit n Kallmet. N
kt kuvend morn pjes edhe prfaqsues nga Mati
dhe prfaqsues t Ahmet Zogut. Ky kuvend u mbajt
m 3 dhe 4 Maj 1913 dhe vendosi t ngriheshin
kundr pushtuesve malazez, t lironin Shkodrn
dhe viset veriore.
Lufta pr pushtet e Esat Pashs

Pas vendimit t Janarit t 1914 Serbia trhiqet nga
territori i Shqipris pas urdhrit t fuqive t Mdha
pr t lshuar tokat e Shqipris t prcaktuar n
Konferencn e Londrs dhe ku ishte prcaktuar
mbret i Shqipris Wilhelm Wied. N kabinetin e
par t mbretit Wied, Preng Pasha u emrua
Ministr i Punve t Jashtme. M 19 maj 1914
shprtheu kryengritja e Shqipris s mesme kundr
Mbretit Wied. Mbreti krkoi ndihmn e Preng Bib
Dods. Preng Bib Doda mblodhi kshillin e Mirdits
ku vendosi pr t luftuar kundr kryengritsve. Ai i
oi fjal Mirdits me ra n Lezh dhe ku do shpi
duhej t nxirrte nga nj person pr t marr pjes n
shtypjen e kryengritjes dhe mbrojtjen e pushtetit t
mbretit. Kt kryengritje i takonte Oroshit pr ta
prir si bajrak i par. Pr kt Preng Pasha ia drgon
nga Kallmeti, nga ku kishte shtpit e veta, flamurin
e Shqipris Preng Marka Prengs, nje burr trim t
Evaristo Coli

165

cilin me kt rast e emron edhe Bajraktar t
Oroshit.
Shtypja e kryengritjes dshtoi dhe Mbretit Wied iu
desh t largohej nga Shqipria m 5 Shtator 1914
ndrsa Preng Pasha u vra teksa kthehej n Lezh.
Pas rnies s Mbretit Wied, trevat veriore ishin vn
n mes t dy zjarreve, at t rrezikut malazez dhe at
t pushtetit t Esad Pashs. Shkodra ra nn Malin e
Zi n Qershor 1915 ndrsa Esad Pasha mori Lezhn,
doli n Zadrim dhe krkonte t hynte n Mirdit.
Pr kt kapedan Ndue Gjoni me disa mirditor iu
doli para n Maj t Kreshts mbi Kallmet, por nuk
arriti t ndalte trupat esadist dhe njerzit u
shprndan n Livadhet e Oroshit n Kallmet pr ti
ikur trupave esadian. Pas ksaj trupat esadist
arritn t hynin deri n Blinisht t Mirdits. Duke e
par rrezikun q i kanosej Mirdits, u ngritn
Oroshasit, t cilve iu erdhn n ndihm Ded Gjo
Luli dhe Kol Toma, bajraktari i Vels. Gjat ksaj
prplasjeje u vra Ded Gjo Luli dhe u kap Kol Toma,
u dogjn shtpit e Gjomarkajve.
Rruga Austriake

Lufta Ballkanike ishte nj luft ku, sa dilte nj
pushtues, hynte nj tjetr nga shtetet ballkanike.
Kshtu ndodhi edhe m 20 janar 1916 kur doli Mali
i Zi. N fillim t atij viti Austria kishte shprthyer

166

luftn nga Ballkani duke prekur edhe tokat
shqiptare. Sundimi i Austris n trevat veriore t
Shqipris zgjati deri m 31 tetor 1918. Prve t
keqes q sjell do pushtues duke mbajtur popullin
nn sundimin e vet, Austria u mundua pr aq koh
sa qendroi, t vinte rend n zonat q kishte t
pushtuan si dhe t ndrtonte godina t ndryshme si
dhe infrastruktur rrugore. Nj nga kto rrug ishte
dhe rruga Lezh-Orosh
70
q kalonte prmes
fshatrave t komuns Kallmet, Mrqi, Rrabosht dhe
Kallmet. Kjo rrug ishte ndrtuar me kalldrm q t
kalonin lehtsisht karrocat me kuaj apo me qe.
Gjurmt e kalldrmit t ksaj rruge kan ardhur q
n ditt tona dhe q n disa pjes t saj jan t pa
prekura.
Fundi i Lufts Ballkanike

Pas fundit t Lufts Ballkanike dhe n kohn q po
prgatitej krijimi i nj qeverie, n Kallmet, te
shtpia
71
e Imzot Luigj Bumit, u mblodhn i Pari i
Kuvendit t Rrubikut, Dom Nikoll Kimza, famullitar
i Vels, Preng Pasha, Luigj Gurakuqi dhe Fezi Alizoti
ku vendosen pr mbajtjen e nj mbledhejeje t
prgjithshme t krahins s Shkodrs n Lezh q t

70
Hylli-i-Drites-Vjeti-VII-1931-No11, faqe 645
71
Hylli-i-Drites-Vjeti-XIII-1937-No2-3, faqe 77
Evaristo Coli

167

krijonin nj qeveri t prkohshme dhe q t mbronin
interesat kombtare me an t saj, deri sa t krijohej
nj qeveri kombtare.
Pas nj kuvendi t mbajtur m par n Shn Pal, n
vitin 1919 u mbajt nj kuvend tjetr n Kallmet
72
,
ku u nnshkrua nj akt proteste nga populli dhe 12
bajrakt e Mirdits, drejtuar konferencs s Paqes
n Paris, kundr pretendimeve shoviniste jugosllave
pr pushtimin e Shkodrs e t mbar Veriut.
Krkohet e drejta e Shqipris pr tu ruajtur
pavarsia, dshmohet vullneti pr t ruajtur me do
kusht Shkodrn e lasht e djepin e kulturs, q,
sipas tekstit t dokumentit, ka qen kurdoher
kryeqyteti i Shqipris.
Foto nga Franz Nopcsa
73
n mes t viteve
1903-1916
Nj figur e rndsishme q gjat aktivitetit t tij
prshkoi Kallmetin ishte Baroni Franc Nopa von
Felsszilvas (1877-1933), hulumtues dhe dijetar i
shquar i kohs s tij. Baroni Franc Nopa, bir i nj
familjeje fisnike hungareze lindi m 3 maj 1877. Pas
prfundimeve t studimeve pr paleontologji Nopa

72
Tom Mrijaj, MONSINJOR DR. ZEF OROSHI - NJ JET E SHKRIR PR FE E
ATDHE, faqe 16
73
Udhtime npr Ballkan,Kujtime nga jeta e Franc Baron Nopa, Robert
Elsie, Plejad, Tiran 2007

168

prparoi vet dhe shum shpejt u b nj hulumtues
i talentuar i paleontologjis.
N vitet e mvonshme ai u b edhe kryehulumtuesi i
Shqipris pr kohn e tij. Botimet e tij albanologjike
t viteve 1917-1932 prfshijn n radh t par
fushat e mposhtme: Parahistorin dhe historin e
kahershme, etnologjin, gjeografin dhe historin e
Kohs s Re, si dhe e drejta zakonore shqiptare,
d.m.th Kanuni.) dhe mbi t gjitha monografia e tij
themlore me 620 faqe, Gjeologjia dhe Gjeografia e
Shqipris s Veriut (hrlingen 1932), e cila cilsohet
si kreu i veprave t botuara n lidhje me hulumtimin
e Shqipris, gjat kohs kur ai ishte gjall.
Gjat kohs q qndronte dhe punonte n Shqipri
ai fotografoi vendet ku shkelte. Duke sjell nj
koleksion t pasur fotografik t mnyrs s jets s
shqiptarve t veriut t atyre viteve. Kto foto jan
realizuar n shtrirjen kohore mes viteve 1903 dhe
vitit 1916. N mes gjith ktyre fotove ndodhen edhe
dy foto: n njrn sht fotografuar maja e Vels nga
ana e Kallmetit dhe n tjetrn sht nj prift i
Mirdits duke ardhur n Kallmet.

Evaristo Coli

169

Figura 31 Maja e Vels prmbi Kallmet.

Figura 32 Prifti i Mirdits duke kaluar n Kallmet.


170

Nxjerrja nga gjaqet n Kallmet, 1921

Pas prfundimit t Lufts s Par Botrore n
vitin 1918, rrezikohej prsri ekzistenca e shtetit
shqiptar apo zvoglimi i mtejshm. N mbrojtje t
cilit n vitin 1919, n Konferencn e Paqes n Paris,
morn pjes Imzot Luigj Bumi dhe At Gjergj Fishta,
q ishin zgjedhur n Kongresin e Lushnjs si
prfaqsues legjitim t popullit shqiptar. Ata arritn
t mbronin t gjith trsin territoriale t
Shqipris. Me pranimin n lidhjen e kombeve t
Shqipris dhe nn drejtimin e Kshillit t Lart t
Shqipris filloi shtetndrtimi dhe demokratizimi i
vendit, kryerja e reformave etj.
Reformat q po bheshin pr heqjen e
zakoneve t vjetra q pengonin zhvillimin e vendit si
ishte edhe nxjerrja nga gjakmarrja e familjeve t
ndryshme po bheshin edhe n rrethin e Zadrims,
pjes e s cils ishte edhe Kallmeti n at koh. Pr
kt fushat u mor komandanti i rrethit t
Zadrimes, Z. Toger Ndok Gjeloshi, i cili shquhej pr
urti. Ai s bashku me 50 ushtar mblodhi n
Troshan popullin e Zadrims ku iu dha vendimin e
qeveris pr t nxjerr familjet nga gjaqet dhe iu dha
afat deri ditn e t Shuemve. Gjat ksaj fushate n
Kallmet
74
u nxorrn nga gjaku 25 shpi.

74
Hylli-i-Drites-Vjeti-II-1921-No3, faqe 138
Evaristo Coli

171

N kohn e Mbretit Zog.

Me njohjen ndrkombtare dhe largimin e
rrezikut t coptimit t Shqipris pas Konferencs
s Paqs s Parisit t vitit 1919, n krye t qeveris
shqiptare emrohet si kryeministr Ahmet Zogu
1922-1924. Pas nj kryengritjeje t vitit 1924, n
krye t qeveris vjen Fan Noli q qeveris vetm 6
muaj, Pastaj rikthehet Ahmet Zogu nga arratia dhe
rivendos pushtetin, n fillim si president i Shqipris
1925-1928 dhe me pas si mbret i shqiptarve n
vitet 1928-1939.
Kallmeti gjat kohs s Zogut i prkiste
komuns s Zadrims q kishte qendrn n Daj,
ndrsa n Kallmet ndodhej nj post e xhandarve t
Zogut q prbhej nga xhandar mirditor dhe nga
jugu i Shqipris.
Gjat Lufts s Dyte Botrore.

M 7 prill 1939, Shqipria u sulmua nga Italia
fashiste me an t nj fushate ushtarake t shpejt
dhe t gjithanshme duke sjell rnien e Shqipris
nn perandorin fashiste italiane. Pushtim q zgjati
deri n vitin 1943 kur ra Italia. Gjat ksaj kohe

172

Italia vendosi posta policore npr fshtara t
ndryshme pr t pasur nn kontroll territorin. Nj
ndr kto posta policore ishte vendosur edhe n
Kallmet e prbr nga italian dhe shqiptar.
Infrastruktura n at koh n Shqipri ishte shum
e keqe dhe Italia e kishte t vshtir t lvizte. Pr
kt filloi ndrtimin e infrastrukturs rrugore. Nj
ndr rrugt q u hapn ishte edhe ajo Lezh Vau i
Dejs q prshkonte edhe fshatrat Mrqi, Rrabosht
dhe Kallmet s bashku me urat, prve nj ur n
Rrabosht q nuk u arrit t realizohet pasi ra Italia.
Kto punime u ndoqn nga inxhinieri italian Mario
Moreli q qndronte n Kallmet n shtpin e Imzot
Luigj Bumit.
N 8 shtator t vitit 1943 kapitulloi Italia dhe
menjher vendin e tyre n Shqipri e zun
gjermant. Me ardhjen e pushtuesve gjerman filloi
t rritej aktiviteti i shqiptarve n luft kundr
pushtuesve t rinj. Thirrjes s partizanve pr tiu
bashkngjitur etave partizane iu prgjigjn edhe
shum nga Kallmeti, Rraboshta dhe Mrqia, t cilt
u rreshtuan n Brigadn e 24-t Sulmuese. Mund t
prmendim disa nga ata q u rreshtuan n etat
partizane si ishin nga Kallmeti: Nik Pal Coli, Gjergj
Gjok Biba, Shtjefen Lleshi, Lazr Shtjefn Lazri etj.,
nga Rraboshta: Dod Nik Gjeka, Gjon Ndrec Marku,
Ndue Dod Lazri etj. dhe nga Mrqia: Gjergj Ndoc
Evaristo Coli

173

Gjoni, Marka Gjergj Tuku, Gjon Ndrec Lushaku, Pal
Col Shahini, Prend Marka Biba etj.
Trupave italiane q kishin ngelur n Shqipri
iu b thirrje nga ushtria gjermane q tiu
bashkoheshin, por nj pjes e madhe nuk pranuan,
disa nga t cilt iu bashkuan radhve t etave
partizane. Pr kt ushtria gjermane i sulmoi. Kjo
gj ndodhi edhe n Kallmet kundr trupave italian
q ndodheshin ktu, t cilt po qendronin n ograjat
e kishs dhe q nga mali i Shngjinit u sulmuan nga
trupat gjermane me top duke shkaktuar vrasjen e dy
ushtarve. Nj gjyle ra n shtpit e fshatit duke vrar
nj djal t ri kallmetor t quajtur Ndue Simon
Nikolli.


174

Kreu V
KALLMETI GJAT VITEVE 45 - 90

Evaristo Coli

175


176

Kallmeti n vitet 1945-1960

N nntor 1944 trupat gjermane u larguan
nga Shqipria. Pushteti u mor nga trupat partizane
shqiptare t drejtuara nga Enver Hoxha. Drejtuesit e
rinj t Shqiprise e morn drejtimin e vendit n nj
gjendje jashtzakonisht t varfr, me nj popullsi
rreth 80 % analfabete, me nj infrastruktur t
shkatrruar dhe bujqsi t prapambetur.
Nj nga reformat e para t qeveris s re ishte
reforma Agrare e vitit 1945-1946 sipas s cils i
merrej toka atij q kishte dhe i jepej fshatarsis s
thjesht q nuk kishte. Si n t gjith Shqiprin,
dhe n Kallmet, Rrabosht dhe Mrqi u zbatua
reforma Agrare, duke iu marr toka shum familjeve
q kishin toka. N Kallmet familjet q u prekn nga
reforma agrare ishin familja e Gjok Filipit, nj familje
me nj sasi t madhe tokash t cilt u shpalln
kulak dhe u larguan nga Kallmeti. Vllai i Gjok
Filipit, Ndue Filipi, kishte qen kryetar komun i
Zadrims me qendr n Daj gjat kohs s Zogut.
Familje t tjera ishin familja e Pre Hil Pjetrit, Pjetr
Jak Pjetrit, Marka Prend Kols, Llesh Dod Colit etj.
N Rrabosht familjeve q iu morn toka ishin
familja e Ndue Marka Tukut, Nikoll Ndue Popa dhe
Zef Llesh Popa, Prend uni etj ndrsa n Mrqi ishin
Evaristo Coli

177

familja e Gjok Bib Simonit q u shpalln kulak dhe
familja e Pjetr Geg Leks q po ashtu u shpalln
kulak.
Pas prfundimit t reforms agrare, t dhnat
e vitit 1947 pr Kallmetin ishin: 188 familje me
popullsi prej 1371 banorsh, siprfaqja totale e
toks 7014 dynym dhe kishte 2338 rrnj ullinj.
Paralel me zbatimin e reformes agrare filloi
edhe krijimi i kooperativave me qllim rritjen e
eficencs se toks bujqsore. Si fillim filloi me
metoda sensibilzuese, por q m von u b detyruese
pr t gjith. Nga kjo reform u prekn edhe fshatrat
e Kallmetit, Rraboshts dhe Mrqis. N vitin 1956
n Kallmet filloj krijimi i kooperativs me bashkimin
e disa nga familjet kallmetore, proces q mbaroi deri
n fund t vitit 1959 ku t gjitha familjet kallmetore
u prfshin n koopertative. Ndrsa Rraboshta e
kundrshtoi futjen n kooperativ duke e shtyr deri
n vitin 1960 kur u futn t gjith, kundrshti q i
kushtoi m burg Ndue Pal Niks, ather kryetar
kshilli.
M von Mrqia dhe Rraboshta s bashku me
Balldrenin, Kakarriqin dhe Gocaj do t krijonin nj
kooperativ t prbashkt.

178

Edhe pse u bn shum reforma pr zhvillimin
e bujqsis dhe t ekonomis shqiptare, prsri
varfria ishte e madhe. N nj letr t Dom Zef
Oroshit, drguar nga Mitrovica m 3.2.1953,
Kapidanit t Mirdits Ndue Gjomarkut, q ishte n
Rom, ndr t tjera, ai shkruan:
...Prandej, q vjet me rradh, masat e gjana t
popullit nuk njofin sheqer, oriz, makarona,
peshk ose vaj t mir; vojin e gurit me e gjet
kund, asht detyrue me e ble 150 lek kilen. E
pra, jan gjana qi prodhohen n vend. Por po i
lam kto miradije, qi populli i shumvujtun
shqiptar teshma i ka harrue e shkojn tuj i than
shoqi-shojt n vesh: U desh t bajm fabriken
e sheqerit, qi sheqeri t mos gjindet as pr
derman; Kombinatin Stalin, pr me mbet
lakuriq.
ka t thomi mandej pr ashtjen e buks..!
Vetm n katundin Kallmet-Lesh, megjithse
mohet si krahina ma pjellore nder prodhime
bujqsore, n prillin e 1952 vdiqen ujet 8 veta.
Kur shkojshin populli me lajmue Kryetarin e
Kshillit, pr vdekjen e fshatarve prej urijet, ai i
krcnonte, qi mos ti thojshin kujt se kan vdek
urijet, pse pr ndryshej do t gjejshin burgun.
Familja e puntorit, qi quhet e garantueme, merr
6 kilogram kallamoq rracjon n muej. Mditja e
puntorit, asht 72 lek n dit. Puntori, qi ka edhe
ndonji krah punet tjetr n shtpi, qoft edhe
grue, nuk furnizohet as edhe me ato 6
kilogram. Populli tjetr jan detyrue me e
Evaristo Coli

179

krkue me 150 lek kilen dhe, nqoftse e
gjejn, asht shum e vshtir t shpjtojn pa
ua sekuestrue e pa i shtij n burg agjentat e
Grumbullimit. Pr kah veshmbathja, masat e
popullit kan arrijt n gjendjen prehistorike,
d.m.th. me u vesh me lkura shtazsh. N
shtatorin e vjetit 1948, kje hjek fare sistemi i
triskimit pr popull e u la vetm pr nnpunsa
shtetnor; pr popull u el tregu ose
kooperativat me shit-blerje reciproke, d.m.th.
katundari me ue n kooperativ mish, tlyn,
yndyr e bereqet, pr me trhjek
veshmbathje.

Reform tjetr e rndsishme ishte edhe lufta
kundr analfabetizmit q filloi q n vitet 1945-1946
pr t ciln u veprua ne dy drejtime: n at t eljes
s shkollave fillore, si dhe t kurseve pr t rriturit
apo si njiheshin si shkolla nate. N vitin 1946 n
Kallmet u hap shkolla fillore shtetrore si n
Rrabosht po ashtu q funksiononte si shkoll e
prbashkt me t Mrqis. N vitin 1953 u hap n
Mrqi shkolla fillore.
75
Shtpia e Imzot Luigj Bumit
u kthy n shkoll pr kurse partie.
Gjithashtu filloi prmirsimi i infrastrukturs
rrugore, prfundoi rruga Lezh Vau i Dejs e cila

75
Shnime historike pr disa treva t Lezhs Komuna Kallmet, Mark Pema,
2007

180

ishte ln prgjysm pas kapitullimit t Italis dhe u
ndrtua edhe ura e Bardh n Rrabosht, n t ciln
kalonte kjo rrug.
Shtrirja e pushtetit t qeveris s re dhe
konsolidimi i saj u shoqrua edhe m presion dhe
arrestime t kundrshtarve politik, internime dhe
deri dhe n vrasje t tyre. N nj situat t till
represioni politik, ushtarak dhe gjyqsor, Veriu i
Shqipris ishte ai q tentoi t reagonte n mnyr t
armatosur. N fund t vitit 1944 dhe janar 1945 u
tentua nj kryengritje q nisi t malsort me Prek
Calin, Jup Kazazin, Abaz Ermenjin dhe Ded
Shabanin e shum t tjer n krye, t cilt duke u
koordinuar me Gjomarkajt do t merrnin Shkodrn,
Lezhn dhe Shngjinin. Ky i fundit do t ishte porti
ku do t zbarkonin anglo-amerikan. Q t sulmohej
Lezha iu b thirrje t gjitha fshatrave prreth q ti
bashkoheshin kryengritjes. Ksaj thirrjeje iu
prgjigjn edhe kallmetort dhe rraboshtjakt t cilt
u organizuan q ti binin Lezhs. Kjo kryengritje u
shtyp shum shpejt, pr pasoj krert u vran
ndrsa nga bashkpuntort dhe mbeshtetsit pati
burgosje t shumta si ishte rasti i Dom Gjergj
Evaristo Coli

181

Haberit
76
nga Kallmeti q bri 8 vite burg apo Ndue
Marka Tukut nga Rraboshta etj.
M pas vazhdoi prhapja
e pushtetit fshat m fshat e
shoqruar me arrestime t
shumta si ishin, n Kallmet,
burgosja e Zef Lorencit dhe
vdekja e tij n burg si dhe
burgosja e Pjetr Vokrr Prenit,
burgosja e Dod Marka Lleshit,
Ndue Dod Marka Ndocit, Dod
Marka Ndok Gjonit, Pjetr Tom
Frrokut etj., apo vrasja pa
mbrritur n Lezh e Pjetr Kol
Mhillit (Babai Motrs Dile
Pjetri) me pretendimin s gjoja tentoi t arratiset.
Ndrsa n Mrqi Pjetr Lek Ndreca u arrestua dhe
vdiq n burg, Dod Bib Simoni u vra dhe eshtrat e tij
nuk dihet sot e kesaj dite se ku ndodhn, Ndrec
Marka Zefi kundrshtoi pushtetin dhe u vra n
prplasje me arme, Pal Gjok Marku bri burg politik
etj
Nj armik i madh pr pushtetin ishin edhe
klerikt, t cilt ishin t mirarsimuar dhe me

76
"Tragjedia dhe Lavdia e Klerit Katolik n Shqipri", Dr. Pjeter Pepa, Tiran,
2007, faqe 144.
Figura 33 - Zef Lorenci me
Imzot Luigj Bumin

182

influenc n popull dhe prbnin nj krcnim t
madh e t vazhdueshm. Ndaj tyre filluan t
merreshin masat e para q n ditt e para t
qeveris s re, Imzot Luigj Bumi q jetonte n
Kallmet n mnyr t vazhdueshme thirrej n senca
hetuesie ku i bhej presion, tashm i vjetr, nuk i
prballonte kto seanca, smurt dhe me 1 mars
1945 vdes, varroset n kishn e Kallmetit.
Gjithashtu famullitarin e Kallmetit, n vitet 1946
1949, Dom Jak Bushatin nga Shkodra, e arrestojn
n vitin 1949 dhe vdes n burg pas torturave
12.9.1949. Pas tij vjen Dom Ndoc Sahatija (bri 15
vite burg) n vitin 1950, i cili mbulon edhe Mrqin
gjat ksaj kohe deri n vitin 1956, kur n krye t
famullis s Kallmetit vjen Dom Ndue Soku ( u
burgos gjat viteve 1947-1956). Dom Ndoc Sahatia
qndron n krye t famullis s Mrqis deri n vitin
1966 kur vjen Dom Zef Bici n Mrqi. Dom Ndue
Soku dhe Dom Zef Bici qndrojn n krye t
famullive respektive deri n vitin 1967, kur u
mbylln prfundimisht kishat.
77

Gjat ksaj kohe ishin tre priftrinj t lindur
n Kallmet, t cilt shrbenin n famulli t
ndryshme q ishin i lartprmenduri Dom Gjergj
Haberi, Dom Lazer Blushaj dhe Dom Ndre Simoni.

77
"Tragjedia dhe Lavdia e Klerit Katolik n Shqipri", Dr. Pjetr Pepa, Tiran,
2007
Evaristo Coli

183

Edhe kta nuk u shptuan arrestimeve dhe dhuns.
Dom Ndre Simoni u arrestua dhe u turturua n
burg, pas torturave t ndryshme si ishin edhe
vendosja e vezve t nxehta nn sqetull, ngelet i
paralizuar. Pas ksaj nxirret nga burgu dhe merret
n shtpi nga Ndue Pjeter Frroku, pas nj agonie
vdes. Ndrkoh q Dom Lazer Blushaj, nuk u
arrestua, por iu b presion i vazhdueshm. Vdes n
vitin 1962
N vitin 1951 hartohet Statuti i Kishs
Katolike q miratohet edhe nga Kshilli i Ministrave,
sipas s cils ndr t tjera vazhdonte t qndronte
n Kallmet rezidenca e ipeshkvit t Lezhs.
78

Kallmeti n vitet 1960-1990

Pas konsolidimit t kooperativave bujqsore
filloi zhvillimi i bujqsis. Kallmeti, edhe pse me nj
tok pjellore dhe forc puntore t madhe, prsri
prodhimi nuk ishte i madh, arsyja kryesore ishte
mungesa e ujit pr t mbajtur t gjith tokn nn
vaditje. Pr kt u mor masa pr ndrtimin e nj

78
"Tragjedia dhe Lavdia e Klerit Katolik n Shqipri", Dr. Pjeter Pepa, Tiran,
2007, faqe 211.

184

rezervuarit t madh n Kallmet, q u realizua n
fund t viteve 60. Ndrtimi i rezervuarit i dha nj
hov t madh zhvillimit t bujqsise n Kallmet q
solli nj rritje t madhe t prodhimeve t saj.
Rezervuari i Kallmeti arrinte t vadiste toka q nga
kufiri me Troshanit, i gjith Kallmeti dhe deri edhe
n Rrabosht. Pati edhe investime t tjera n
shrbim t bujqsis si ishin hapja e kanaleve pr
vaditjen dhe kullimin e toks etj.
Gjithashtu n vitin 1968 prfundoi elektrifikimi i
Kallmetit, Rraboshts dhe Mrqis.
Figura 34- Rezervuari i Kallmetit
Faza emergjente e lufts kundr analfabetizmit
kishte prfunduar, ndrkoh q vazhdonin
investimet n arsim dhe kultur. N fillim t viteve
70 u ndrtua shkolla fillore n Kallmet t Vogl,
ndrsa n vitin 1989 u hap shkolla e mesme
bujqsore n Kallmet. Nj zhvillim pati edhe kultura,
ku Kallmeti kishte grupin e tij artistik me artist t
Evaristo Coli

185

zhanrave t ndryshme ku mund t prmendim:
kngtart Drande Gega,
Vitore Koleci, Gjyste
Paloka, Gjyste Luigji,
Pjetr Haberi; recituesin
Stef Haberi etj.
Gjithashtu edhe nga
Rraboshta ishte Drande
Prei. Kishte dhe nj
grup valltarsh q
kompletonin kuadrin artistik t ansamblit t Lezhs
q pati dhe suksese kombtare. do fshat kishte
vatrn e tij t kulturs, Kalllmeti i Madh, Kallmeti i
Vogel, Rraboshta dhe Mrqia, ku mbaheshin
aktivitete t ndryshme kulturore.

Figura 36 - Pamje e grupeve artistike t Kallmetit
Edhe pse kundrshtart politik ishin
eleminuar n vitet e para, prsri frika kryesisht nga
ajo pjes e klerit fetar dhe ideologjis fetare bri q
n shkurt t viti 1967 t fillonte nj fushat kundr
Figura 35 - Shkolla fillore Kallmet i Vogel

186

zakoneve prapanike e paragjykimeve fetare me
qllim mbylljen e t gjith objekteve t kultit. Ditn e
Pashkve, me 26 mars 1967, u mbajt n Lezh
Kuvendi i tre brezave ku u vendos mbyllja e t
gjitha kishave katolike dhe qitjen fare t besimit
katolik me meshtar dhe besimtar. Pas ksaj filloi
fushata e mbylljes s kishave n Lezh dhe fshatrat
e saj. N Kallmet u tentua t shembj kompanieli i
kishs s madhe t cils iu heq mbuloja por q
fatmirsisht u la me aq. M pas, kjo kish u kthye
n nj magazin drithi dri n fillim t viteve 90.
Rreth mbylljes se kishs s Kallmetit Motr Mrik
Coli shkruante:
M 08.03.1967 famullitari dom Ndue oku kur
hap dern e qels sheh nj flet rrufe ku i krkohej t
largohej brenda 24 orve. Pam mesh at dit. U
zhduk shenjti sakramend prej kishe. Lajmruem
pushtetin dhe me 09.03 1967 deri n mbrmje u
zbraz kisha me tri-katr kategori paramentesh (rroba
meshtarsh) i cili ma i mir se shoqi, ue dhurat prej
France e prej Anglie monsinjor Luigj Bumit ipeshkv i
rrethit Lezh e deputet i zons s veriut. Iku
famullitari, mbyllet qela, mbyllen e morn gjithshka
pati kisha e i uan n muzeum. U morn regjistrat e
pagzimeve, krezmimeve e t kunorave t martess
s katundit. Qela mbeti e boshatisun. Mbaroi do gja
fetare, kumona nuk binte ma. Mu duk se as dielli
Evaristo Coli

187

nuk ban drit si m par, mu dukte vetja se jam kot.
Lutje pak e aspak.
79

79
Nga dorshkrimet e Motrs Mrike Marka Gjin Coli. Motr Mrika Mark Coli
u lind n Kallmet me 10.03.1925. Shkolln fillore e kreu pran shkolls s
Murgeshave n Kallmet ku pati si msuese motrat Sharlota e Portugena
Demaj. N vitin 1933 hyn n kuvend t murgeshav n Kallmet bashk me
Palin Zef Lorenci, shoqen e ngusht t shkolls. N vitin 1943 hyjn n
kuvend 2 vajza, Dila Pjetr Kola dhe Leze Gjok Filipi. N fund t gushtit 1945,
tre polic e dy ushtarak mbyllin kuvendin e Kallmet duke i derguar n
shtpi. N vitin 1947 prjeton n Kallmet presionin e famkeqit toger Baba
q kerkonte ti merrte emra kallmetorsh nn preteksin q Kallmeti asht
erdheja e reaksionit, u jep buk e sjell e i prcjell ato por nuk u dorezua. S
bashku me motr Dil Pjetri prjetojne presione t shumta deri n vitin
1991 kur rikthehet liria fetare pr t ciln shkruante: Erdhi viti 1990, viti i
liris s besmit, liria fetare. Kam mendue se vdes, por kish t hapur nuk do
t shoh. Por Zoti i madh don me e plotsue at q nuk e mendoja . Dhe
kshtu nga viti 1990-2000 edhe pse n moshe, m. Mrika i shrbeu Kishs s
Kallmetit me gjith fuqin e shpirtit. N vitin 2000 nga Imzot Dod Gjergji
merr veshjen meshtarake dhe kushtimin Zotit s bashku me Motr Dile
Pjetri. N fakt ajo nuk e ka ndalur veprimtarin e vet me lutje t
pandrprera e me kshilla pr secilin, derisa dha shpirt m 25.11.2012.

188

Figura 37 - Kisha e Kallmetit para mbylljs n vitin 1967
Ndrkoh arrestimet n popull ishin zvogluar
por prsri kishte disa nga ata q bheshin
shembull nn akuzn agjitacion dhe propagand.
Kjo gj ndodhi edhe me tre kallmetor n vitin 1974,
t cilt u akuzuan pr agjitacion dhe propagand.
Ata ishin Gjok Margjonaj, Nikoll Frroku dhe Pal
Ndreca, q u dnuan prkatsisht me 8, 8 dhe 9 vite
burg dhe pastaj u ridnuan gjate kohs q ishin n
burg me t njjtn akuz, dnim q zgjati deri n
vitet 1989-1990 me nj total prej rreth 16 vitesh pr
secilin.

Evaristo Coli

189


190

Kreu VI
KALLMETI PAS VITEVE 90

Evaristo Coli

191


192

Krijimi i komuns Kallmet dhe aktiviteti
i saj.

N vitin 1991, me fillim e pluralizmit politik
dhe demokracis, u pa e nevojshme nj ndarje e re
territoriale e Shqipris. Bazuar n realitetin e ri
social - ekonomik t Shqipris, n qershor 1992 u
miratua ndarja e re territoriale q solli krijimin e
komuns Kallmet. Komuna Kallmet e sapo krijuar
prbehej nga katr fshatra: Kallmeti i Madh, Kallmet
i Vogel, Rrabosht dhe Mrqi me nj popullsi totale
prej rreth 6500 banorsh.
Figura 38 - Zyrat e Komuns Kallmet, 1991

Evaristo Coli

193

N zgjedhjet e para lokale t
korrikut 1992 n krye t
komuns Kallmet u zgjodh Gjok
Gjini, me profesion inxhinier
mekanik nn sigln e Partis
Demokratike. Situata e atyre
viteve ishte e vshtir, aksesi jo
i mir n shrbime, nj
infrastruktur q nuk
mundsonte dhe mbshteste
zhvillimin ekonomik, por dhe
kushtet e jetess, s bashku me
mungesn e vendeve t puns, sidomos me rnien e
kooperativs ishin disa nga arsyet kryesore t cilat
po ndikonin n lvizjen e popullsis jasht kufijve t
vendit n krkim t kushteve m t mira t jetess.
Shrbimet baz si ishte shrbimi shndetsor dhe
arsimor kishin nevoj pr ndrhyrje emergjente.
Kallmeti, edhe pse nj vend me tradita dhe mundsi
t mdha t zhvillimit t bujqsis dhe blegtoris
ishte ln pasdore. Toka, me rnien e kooperativave
u shprnda n baz t ligjit 7501/1991 T Toks,
ku banort e fshatit Kallmet u pajisn me nga 2400
m
2
pr frym, banort e fshatit Rrabosht me nga
2800 m
2
si dhe ata t fshatit Mrqi me 2000 m
2 .

Gjat ktij procesi ishte prishur infrastruktura
vaditse dhe kulluese e toks bujqsore si dhe
Figura 39 Gjok Gjini

194

pamundsia financiare e banorve pr t investuar
n bujqsi kishte shkaktuar lnien djerr t saj.
Pr t ndaluar lvizjet demografike t banorve
t komuns Kallmet, pr t nxitur zhvillimin e
bujqsis dhe blegtoris si dhe pr t zbutur
sadopak varfrin e banorve, kryetari Gjok Gjini s
bashku me stafin e tij u vu n lvizje pr sigurimin e
fondeve dhe donacioneve nga qeveria shqiptare,
organizatat joqeveritare dhe shoqatat e ndryshme
katolike n bashkpunim me famullin e Kallmetit.
Nga fondet dhe donacionet e siguruara u b e
mundur ndrtimi i stacionit t pompave pr vaditjen
me ngritje mekanike q shfytzonte ujin e
rezervuarit t Kallmetit, ndrtimin e shkolls
8-vjeare t fshatit Rrabosht, ndertimin e qendrs
shndetsore n vitin 1995 n Kallmet t Madh etj..
Figura 40 Qendra Shndtsore e Kallmetit
Evaristo Coli

195

Pas Gjok Gjinit, n vitin
1996 n krye t komuns
Kallmet u zgjodh Llesh Hila,
me profesion agronom nn
sigln e PD-s. Ndrsa nga
viti 2000 deri n vitin 2003,
komunn Kallmet e drejtoi
Nikoll Gjini, me profesion
agronom, i zgjedhur nn
sigln e PS-s. E gjith faza e
drejtimit t komuns Kallmet nga viti 1996 - 2003
ishte e shoqruar kryesisht me investime n kanale
kulluese dhe vaditse me qllim zhvillimin e
bujqsis, n prmirsimin e shrbimeve
shndetsore ku u ndrtuan qendrat shndetsore
n Kallmet t Vogl,
Rrabosht dhe Mrqi, si dhe
n arsim, n shtimin e
siprfaqeve pyjore apo
mbshtetjen e familjeve n
nevoj, rikonstruksionin e
ujsjellsit t Kallmetit dhe
ndrtimin e ujsjellsit t
Rraboshts, rikonstruksion i
prroit t Bardh t
Rraboshts dhe prroit t Qershis n Kallmet.

Figura 41 Llesh Hila
Figura 42 Nikoll Gjini

196

N vitin 2003, n krye t
komuns Kallmet u zgjodh
Shtjefn Haberi, me profesion
ekonomist nn sigln e PS-s.
Gjat mandatit te tij u
realizuan dy fazat e rrugs
Kallmet - Superstrade.

Figura 43 - Shtjefen Haberi
Ndrsa pas tij, n vitin 2007 u
zgjodh Petrit Marku, me
profesion inxhinier mekanik
dhe u rizgjodh prsri n vitin
2011.
Futja e Shqipris n rrugn e
integrimeve evropiane dhe dalja
e saj nga faza e nevojave
emergjente solli rritjen e
investimeve npr njsit
vendore nga qeveria qendrore.
Gjithashtu edhe fondet e programeve t huaja
joqeveritare u rritn. Nga t gjitha kto fonde dhe
donacione prfitoi edhe komuna Kallmet ku u
realizuan investimet e shumta gjat ktyre viteve n
drejtim t zhvillimit t infrastrukturs rrugore, n
ujsjellsa dhe sistem vaditjeje, n arsim, n
Figura 44 Petrit Marku
Evaristo Coli

197

shndetsi etj, me qllim zhvillimin e komuns dhe
rritjes s mirqenies s banorve t saj, si jan:
Rikonstruksioni i rrugve lidhse t fshatrave
me superstradn.
Rikonstruksion i qendrave t fshatrave t
komuns me ndriime publike.
Rikonstruksioni i rrugs Lezh-KallmetVau
Dejes
Rikonstruksion i t gjith shkollave t
Komuns.
Rikonstruksion i zyrs s Gjendjes Civile.
Ndrtim i ujsjellsit t fshatit Mrqi dhe
prmirsim i ujsjellsave t fshatrave t tjer
t komuns.
Investime n bujqsi, pyje dhe kullota

Figura 45 Rruga Kallmet-
Superstrad
Figura 46 Rruga Rrabosht
- Superstrad

198

Pas prfundimit t infrastrukturs kryesore
rrugore, pas vitit 2011 filloi faza e tret, ajo e
ndrtimit t rrugve t brendshme si ishte rruga e
shkolls s mesme Kallmet, zyrave t komuns
Kallmet, rrugve lidhse me objektet historike dhe
fetare si ishte ndrtimi i rrugs Kallmet i Madh-
Kisha Shn Eufemia si dhe promovimi i aseteve
historike dhe fetare.
Figura 47 Shkolla e mesme Kallmet Figura 48 Qender Kallmet i Madh
Figura 49 Zyrat e komuns Kallmet Figura 50 Qendra e Rraboshts
Evaristo Coli

199

Nxitur nga investimet
publike t realizuara
prgjat ktyre viteve n
prmirsimin e
infrastrukturs dhe
rritjes s cilsis s
shrbimeve publike, por
dhe nxitjes dhe
mbshtetjes s zhvillimit
rural kryesisht me fokus
bujqsin si pemtaria
dhe vreshtaria, sht vn
re se ka nj tendenc n
rnie t lvizjes migratore
si brenda vendit, por dhe
jasht tij. Kjo sht
shoqruar gjithashtu
Figura 6 Rruga Kallmet Kisha Shen Eufemia
Figura 52 Shtpi n komunn Kallmet

200

edhe me kthimin e emigrantve n vend, t cilt
shohin nj perspektiv pr mundsimin e
investimeve n vendin e tyre duke ndrtuar shtpi
banimi me kushte bashkkohore dhe hapjen e
bisneve private t tyre. T gjith kta faktor
ndikojn pr nj qndrueshmri t popullsis n
zon nga njra an dhe nga ana tjetr, prcaktojn
nj perspektiv pr rritjen e saj n t ardhmen.

Kshilli i komuns Kallmet ka vlersuar gjat ktyre
viteve disa figurat q kan dhn kontribut n
prmirsimin e jets s banorve t Komuns
Kallmet dhe promovimit t vlerave t Kallmetit.
Figurat e vlersuara jan:

Evaristo Coli

201

Kolin Hil Gjoka, i lindur m 19
Tetor 1966 n Ishull Shngjin, nga
prindr kallmetor, ka studiuar
pr matematike n vitet 1985-
1990. N vitin 1990 filloi pun si
pedagog n Universitetin e
Shkodrs. N vitin 1995
specializohet n Universitetin e
Firencs n kuader t programit
TEMPUS. N vitet 1996 -1997 u
zgjodh deputet i Kuvendit t
Shqipris dhe ishte kandidat pr deputet n vitin
2001. Vdiq m 1 shkurt 2002 pas nj smundjej t
rnd. Kshilli i komuns Kallmet me vendim Nr. 29,
dat 15.08.2002, ka shpallur QYTETAR NDERI
Kolin Gjokn pas
vdekjes me
motivacionin
Pr kontribut t
shquar intelektul
n fushn e
arsimit, shkencs
dhe zhvillimeve
demokratike n
Shqipri nga viti
1990 deri n vitin
2001
Figura 56 Nga ceremonia e dhnies Qytetar
Nderi, Kolin Gjoks.
Figura 55 Kolin Gjoka

202

Boidar Kalmeta u lind m 15
janar 1958. Ka prfunduar
studimet pr agrikultur. N vitet
1994-2003 ka qen kryetar i
Zadar (Zars). Nga viti 2003-
2008 Ministr i Detit, Transportit
dhe Infrastrukturs. Prfaqesues
i arbreshve t Kroacis dhe
pasardhs i familjs kallmetore,
tashm nj fis i madh n Kroaci
q mbajn mbiemrin Kalmeta.
Kshilli i komuns Kallmet me vendim Nr. 1, dat
30.01.2008 e ka shpallur QYTETAR NDERI me
motivacionin
Prfaqsues i
denj i vlerave
historike dhe
kulturore t
Kallmetit, si
dhe arritjet n
fushn
profesionale
dhe politike.

Figura 58 Nga ceremonia e dhnies Qytetar Nderi,
Boidar Kalmeta.
Figura 57 Boidar Kalmeta.
Evaristo Coli

203

KONRAD KRATTENNMACHER
U lind me 30.01.1937 n
Wangen, Gjermani. N vitin
1961 ka shkuar n Zvicr, n
Frauenfeld / Kantoni Thurgaut.
Deri n vitin 2002 ushtron
aktivitetin e tij n famullin e
Frauenfeldit. N vitin 2000 n
Frauenfeld ka themeluar
shoqatn Pro Kallmet. Pas vitit
2002 zhvendoset n famullin
Nussbaumen ku gjithashtu ka krijuar shoqatn Pro
Kallmet edhe n kt famulli. Projektet e realizuara
n komunn Kallmet me kontributin e tij n
mbledhjen e donacioneve jan t shumta ku vlen t
prmendim disa nga to, si jan:
Projekti i par i realizuar ishte Qendra
Shndetsore. Ndrtuar gjat viteve 1992-
1995 dhe inaguruar m 9 Korrik 1995.
Rikonstruksioni i 18 shtpive t disa prej
familjeve m t varfra gjat atyre viteve n
famullin Kallmet.
Riparimi i kompanielit dhe kmbanave t
Kishs s Kallmetit. Nj moment i
paharrueshm ishte tingllimi i kmbanave pas
gjysm shekulli
Gjat viteve 1992- 1997 u realizua edhe nj
fushat e grumbullimit, transportimit dhe
Figura 59 Konrad
Krattennmacher.

204

shprndarjes s ndihmave t ndryshme nga
Zvicra pr banort e Kallmetit si ishin: ilae,
rroba dhe pajisje t ndryshme.
Pas vitit 1997 bashkpunimi sht
prqndruar n:
o Dhnia e ushqimit ditor pr fmijt e
kopshtit dhe shkolls Shn Eufemia q
menaxhohet nga motrat.
Nga viti 2002 shoqata Pro Kallmet sht
prezent edhe n Obersiggenthal
(Nussbaumen). Kjo ka mundsuar dy projekte
shtes si jan:
o Ndihm pr nxnsit duke u paguar
tarifat shkollore pr disa nxns n
nevoj.
o Ndihm pr t moshuarit me nj buxhet
pr ndihmat emergjente q menaxhohen
nga motrat.

Figura 58 Shtpi t ndrtuara n Kallmet me ndihmn e Konradit.
Evaristo Coli

205

Pr t gjitha kto q ka br pr komunn Kallmet,
Z. Konrad KRATENMACHER, vleresohet me titullin
Qytetar Nderi i komuns Kallmet me vendim Nr.14
Dat 10/05/2013 me motivacionin:
Pr kontributin e dhn n funksion t prmirsimit
t jets s banorve t komuns Kallmet, n
prmirsimin e shrbimeve, edukimin e fmijve dhe
mbshtetjen e familjeve n nevoj.
Figura 59 Vendosja e kmbanave n Kishn e Kallmetit.

206

Komuna Kallmet n janar t vitit 2014 bri
binjakzim me komunn Obersiggenthal Zvicr. Ky
binjakzim u b n Zvicr nga nj delegacion i
komuns Kallmet i kryesuar nga kryetari Petrit
Marku, i shoqruar nga dy ish-kryetart e komuns
Kallmet, Gjok Gjini dhe Llesh Hila. Me kt rast u
prezantuan titujt e nderit, "Qytetar Nderi i komuns
Kallmet" si dhe "Nderi i Qarkut" q komuna Kallmet
dhe Kshilli i Qarkut Lezh i kan dhn z. Konrad
Krattenmacher si themelues i shoqats "Pro Kallmet"
Nussbaumen, Komuna Obersiggenthal Zvicr.
Figura 60 Nga ceremonia e dhnies Qytetar Nderi, Konrad Krattenmacher
Figura 60 Gjat ceremonis s binjakzimit m Komunen Obersiggenthal Zvicer.
Evaristo Coli

207

Nga data 13-16 qershor
2014, n kuadr t
bashkpunimit t Rajonit
Nysa Poloni dhe Qarkut
Lezh, Komuna Kallmet
nnshkroi aktin e
bashkpunimit mes
Komuns Otmuchow dhe
Komuns Kallmet, Lezh.
Akti konsiston n:
Prcjelljen e
trashgimis
kulturore mes dy
komunave.
Shkmbimin e vizitave dhe promovimin e
aseteve turistike, historike dhe fetare.
Bashkpunim n fushn e edukimit.
Bashkpunim n fushn e agrokulturs dhe
agroturizmit.

Figura 61 Firmosja e Aktit t
Bashkpunimit me komunn
Otmuchow.

208

Rihapja e Kishave dhe aktiviteti i
famullis Kallmet.
80

Me rnien e murit t Berlinit n vitin 1989 dhe
me fillimin e rnies s sistemeve komuniste n
Evropen Lindore, edhe Shqipria e ndjeu ern e
ndryshimit q shum shpejt do t vinte ktu. Pas 24
vitesh t shpalljes se Shqipris si shteti i par laik
n bote, Dom Simon Jubani, m 4 nntor dhe 11
nntor 1991 mban mesht e para publike tek
varrezat e Rrmajit n Shkodr. Kto mesh do t
ishin fillesat e liris fetare n Shqipri.
"Filloi hapja e kishave n Shkodr. Dom Simon
Jubani, prifti trim, pat thn meshn tek varrezat
katolike. Kallmeti pas Shkodrs sht vendi i
ipeshkvit t Lezhs, smund t rrinte n heshtje. Nj
grup t rinjsh shkojn n Troshan, takojn monsinjor
Nikoll Troshanin, e marrin n karroc, e sjellin tek
kisha ku i priste populli, fmijt e rinia. Kisha nuk
ishte liruar nga drithrat prej komunistave.
Tri her u sjell ipeshkvi rreth kishs, sa gzim i madh,
u shklqenin syt fmijve e t rinjve, secili ma i
gzuem se tjetri. Oborri plot me besimtar. N der t

80
Kjo pjes u mundsua nga Motr Lirie Nilaj. E lindur n Vukl t Malesis
s Madhe. Pjes e motrave franeskane T Zojs s Paperlyer q nga viti
1993. Ndrsa nga viti 1995 ndodht n Kallmet. Aktualisht prgjegjes dhe
mesuese e shkolls Shn Eufemia, Kallmet.
Evaristo Coli

209

kishs kishim vendos nj mbules tavoline, mbi t
ciln kishim qep figurn e Krishtit me botn n dor.
Meshtari i veshur thjesht, nj kote, nj stole t qepun
me dor, kelku pa paten, thot meshn e par pas
rreth 50 vjet ndalimi e dhune prej regjimit komunist.
Ishte nj veprimtari fetare q habiti rinin e fmijt t
cilt nuk dinin asgj. Ve shihnin prindrit e tyre q
luteshin e shumkush lshone lot gzimi e rrethonin
ipeshkvin duke e prshndetur e puthur dorn. Viti
1991 erdhi i vrullshm pr nga veprimtarit fetare.
Kisha u lirue nga bereqeti dhe u shprnda popullit.
Prpara se me u lirue kisha, mesha u thot n livadhe
e kodrina, aty merrej kungimi, knaqsia e popullit
ishte e madhe. N vitin 1991 filluan pagzimet e
fmijve dhe e t mdhenjve, me nuna e pa nuna, me
prind e pa prind edhe npr shtpi. 100 fmij
pagzohesh n nj dit, sa gzmi i madh, gjithkush
donte me u pagzue i pari. Monsinjor Troshani e dom
Ernest Troshani nuk pushuan s pagzuari kudo, e
kurdoher. N shtator 1992 u caktue krezmimi pr
fmijt e Kallmetit. Fmijt u regjistruan nga t rinjt
vullnetar. Un e Dila (Motr Dil Pjetra) pr dit
bnim katekizm me to. Ishte caktue data 15 shtator
1992 dita pr sarkramente t krezmimit. Dita po
afrohej, monsinjor Troshani i smur u nis pr mjekim
n Itali. Kush do t kujdesej pr ne? Shkojm n
Shkodr me Llesh Colin e me Dilen pr t takue
nuncin apostolik Ivan Dias. E takuam. tue dal prej
kishs s Fretnve na thrret nj i njohur i monsinjor

210

Troshanit q na njofton se monsinjori sht smur
shum, por ka caktue dom Luigj Kirn me ardh n
Kallmet pr krezmime dhe dita mbetet po ajo dat 15
shtator 1992. Kshtu na than edhe sapo hym n
dhomn ku priste njerz nunci apostokik. Dolm prej
andej e shkuam tek shtpia e dom Injac Dems.
Gjetm motrn, i treguam pse kishim shkue. Na tha
se kishte frik pr vllaun si i ndodh ndonj gja, i
tham se sht rregullue do gja. Erdhm n Kallmet,
njoftuam popullin, t gjith fmijt se dita e krezmimit
asht ajo e para. Vazhdonte ketekizmi prgatitjet e
fmijve dhe e organizimit t ksaj ceremonie. M 14
shtator n mbrmje erdhn meshtart shkodran.
Dit e re, dat 15 shtator 1992, dit gzimi pr
kallmetor. Mbas 50 viteve t komunizmit n terr e 25
vjete pa kish e pa fe, mbushi Zoti oborrin e kishs
me pleq e plaka me fmij e t rinj plot me nuna e
nun t veshur plot bukuri. Na kishim ba katekizm,
pr ma shum se gjysma sishin t rrfyem, e kryq
nuk dijshin me ba. Se urat jo se jo. T gjith ishin t
dshiruem pr mesh, pr sakramente. Sa dit e
lumtur pr ata q krezmoheshin pr fmiljet e tyre,
pr nunet e nunat. N nesrmen ishte dita e fests s
Shn Mis. Kjo fest e bukur e mbar popullit t
Kallmetit. Meshtart u ndaln pr ditn e fests.
Kshtu Kallmeti pati dy dit gzimi, lumnije e lutjesh.
Kto dy dit mos u harrofshin kurr."
81

81
Nga dorshkrimet e Motrs Mrike Marka Gjin Coli.
Evaristo Coli

211

Me rikthimin e liris fetare, hierarkia katolike ishte
inekzistente nga vrasjet dhe burgosjet e klerikve t
vjetr si dhe shkputja 24-vjeare nga liria e besimit
nuk kishte lejuar shugurimin e priftrinjve t rinj.
Kisha katolike filloi t riorganizohet me ato pak
priftrinj q kishin mbijetuar si dhe me priftrinj
misionar q vinin nga shtetet e ndryshme t bots.
Pjes e ktij riorganizimi ishte edhe famullia e Shn
Eufemis s Kallmetit q u riorganiua si nj famulli
q tashm prfshinte edhe fshatrat e Rraboshts dhe
Mrqis q m par kishin qene nj famulli n vete.
Figura 62 Foto nga ceremonit fetare n kishat e Kallmetit n fillim t viteve 90.

212

Gjat vitit 1992 misionart e par q erdhn n
Kallmet ishin nj grup prej katr personash nga
Malta. "Kryetarja quhej Tesi (ishte e moshuar),
Maroma - vajz e re q i binte violins dhe ifti Goni e
Martini. Ky grup erdhi i shoqruar nga Delegati
apostolik Ivan Dias. Pr banim u lshuem kuvendin e
vjetr t murgeshave. M thirrn mua mbasi e dinin
se un ketu kisha msue e qndrue me motrat para
komunizmit. Misionart maltez e riparuan, e
riprtrin kuvendin. Nj hr n jav bnin adhurim
shejtit sakramend me popull e me grupin e t rinjve
kallmetor.
-Banin vizita tek t smurt dhe u ndanin ndihma t
varfrve.
-Hapn nj kurs me t rinjt pr gjuhn angleze.
-Organizonin dreka e darka bashk m grupin e t
rinjve kallmetor.
-Nj her n jav u bnin katekizm jasht orarit t
msimit, 4 klasave t shkolls fillore."
82

N tetor 1992 n krye t
famullis s Kallmetit emrohet
Dom Marjan Uka nga Kosova.
Gjat vitit 1993 largohet grupi
maltez. Ky famullitar ishte i
zellshm dhe puntor. Menjher
iu fut puns n ndihm t
besimtarve dhe prmirsimin e

82
Figura 63 Dom Marjan
Uka.
Evaristo Coli

213

objekteve kishtare duke siguruar donator dhe
donacione nga Zvicra, Gjermania dhe Italia. Gjat
kohs q shrbeu n Kallmet, ndrtoi dhe rrethoi me
mur guri t gdhendur varrezat e Kallmetit, siguroi
donacionet dhe mbikqyri ndrtimin dhe
rikonstruksionin e 15 shtpive, solli shum ndihma
q shprndau pr do familje n famulli. Solli nj
grup misionaresh motrash nga Gjermania. Kto
erdhn m 9 mars 1993, ndejtn 6 muaj deri m 16
gusht, quheshin: m. Gracias drejtuese, q ishte
msuese, m. Judita edhe kjo msuese n Gjemani
dhe m. Benardette q ishte doktoresh, t cilat
punuan shum duke vizituar t smurt dhe duke
shprndar ilae tek banort e famullis.
N nntor 1994 si famullitar i
Kallmetit emrohet Dom Dod
Gjergji edhe ky nga Kosova. Rreth
aktivitetit t ktij famullitari,
Motr Mrika shkruante:
Ai ishte fetar i prpikt, zelltar,
puntor i zoti pr famulli e kisha.
Aktivizoi mjeshtra e puntor nga i
gjith Kallmeti. I krkoi ndihm
popullit dhe populli e mbshteti, u
zotua dhe rindrtoi kishn e shn Mis. Sa bukur
organizoi besimtart me ue tek kjo kish kur shkonin
pr mesh, nga 1 ose 2 tjegulla dhe me 16 shtator
1995 populli i Kallmetit priti me gzim festn e ksaj
Figura 64 Dom Dod
Gjergji.

214

shenjtroreje duke kthye n dit gzimi pr miq e
shok t gjith katundin. Ato dit gjith populli ngjitej
malit, shejtneshn me nderue dhe famullitarin e ri,
Dom Dod Gjergjin me falnderue.
83

Dom Doda rikonstruktoi t gjitha kishat e
famullis s Kallmetit. Rikonstruktoi kishn e Shn
Gjon Kryepremit q u inagurua m 29.08.1996 q u
mundsua nga ndihma e Missio Wien Austri me
ndrmjetsim t Dom Koren Fritz. Ndrtoi kishn e
Rraboshts T ngriturit e Zojs n qiell q u
inagurua m 15.8.1998. Pikturn n kish e bri
dom Injac Dema, meshtar shqiptar dhe i shtyr n
mosh. Gjithashtu rikonstruktoi e zbukuroi nga
brenda e jasht kishn e madhe katedrale t
Kallmetit n vitet 2000-2001. T gjitha kishat i pajisi
me t gjith bazn materiale t domosdoshme pr t
gjitha ceremonit fetare.

83
Figura 65 Nga rikonstruksioni i kishs Shn Eufemia.
Evaristo Coli

215

N vitin 1995 - 1997 u b ndrtimi i qendrs
s fmijve Shn Eufemia nn drejtimin e
famullitarit Dom Dod Gjergji. Objekti u financua
nga famullija Kolping Weilheim Gjermani. Kjo do t
shfrytzohej n ndihm t fmijve t Kallmetit si
kopsht fmijsh dhe si mens pr fmijt e varfr
dhe jetim. M 13.09.1997 u b prurimi i kopshtit
nga ipeshkvi i Lezhs Imzot Angelo Masafra.
Edukatoret e para ishin m. Darka Zimaj dhe m.
Ardiana Marku.
Figura 66 Kishat e famullis s Kallmetit t rikonstruktuara nga Dom Dod Gjergji

216

M 27.03.1998 u b bekimi i kmbanave t
kishs. Dit e paharrueshme. Pas shum kohe e
dgjuam tingjullin e kmbanave q pr kallmetort
quhet zani i Krishtit dhe gjithmon bajn kryq, pasi
ky tingull i fton n lutje sidomos n orn 12 t
dits.
84

M dat 14.10.1995 u hap bashksia e par e
MOTRAVE FRANESKANE T ZOJS S
PAPRLYER n Kallmet. Kjo kongregat sht e
themeluar n Grac t Austris nga nna Franciska
Llampel n vitin 1843 dhe sht prkushtuar

84
Figura 67 Ndrtimi, inaugurimi, nxnsit dhe klasa e par e shkolls Shn Eufemia.
Evaristo Coli

217

edukimit dhe formimit t vajzave t varfra. Motrat
q shrbejn ktu, i prkasin provincs s Malit t
Zi, me qendr n Cetinj. N Kallmet erdhn me
ftesn e dom Dod Gjergjit famullitar. T parat q
erdhn, ishin m. Marjan Merdita, m. Gabriel Vulaj
dhe tri novicet nga Malsia e Madhe, m. Vitore
Rushaj, m. Han Rushaj dhe m. Lirie Nilaj. Ato
filluan menjher veprimtarin e tyre me katekizm,
shrbime t ndryshme n kish, zhvilluan kurse pr
kuzhin, bn vizita tek t smurt dhe tek t
vetmuarit dhe formuan korin e fmijve (rreth 70
fmij).
Dom Dod Gjergji ndrtoi nj furr buke, hapi
repartet e kpuctaris, zdrukthtaris, repartet pr
prerjen e gurve, prmirsoi dhe rregulloi sallat pr
katekizm etj. si dhe formoi familjen KOLPING dhe
legjionin e Maris.
M 01.04.1999 bashksia e motrave s
bashku me Dom Dod Gjergjin (e mrkurja e madhe)
ndihmuan t ikurit nga lufta n Kosov ku t
nesrmen u siguruan shkollat Kosova dhe
Ekonomiku n Lezh ku u sistemuan 500 persona
me ushqime veshmbathje dhe sistemim fjetjeje. T
ardhurit ishin nga rrethi i Prizrenit, nga Hasi,
Lubizhda, Krusha e Madhe dhe Krusha e Vogl.
M 8.04.1999 n Kallmet u pritn 80 persona
n salln e madhe pran kishs Kallmet. Kta ishin
nga fshati Bec dhe Zhdrell. M 30.04.1999 erdhn

218

befas edhe 180 persona nga fshati Korenic
(Gjakov), pjesa m e dmtuar pasi u kishin ndaluar
80 burra e nuk dinin pr fatin e tyre. Kallmetort u
treguan mikprits dhe t gatshm pr ti ndihmuar
me mundsit q kishin. Shum familje kallmetore
lejuan sistemimin e disa familjeve kosovare n
shtpit e tyre. Ia vlen t prmendim disa nga kto
familje q ishin si: ajo e Vlash dhe Zef Toms, Gjergj
Margjonaj, Mark Margjonaj, Frrok Jaci, etj.
Qndrimi i kosovarve vazhdoi deri m 25.06.1999,
kur u largua grupi i par dhe m 06.07.1999 u
largua pjesa tjetr.

Figura 68 Kosovart n Kallmet
Evaristo Coli

219

M emrimin e dom Dod Gjergjit si Ipeshkv i Saps
n vitin 2000, atij i duhet t largohet nga Kallmeti
ku shrbeu pr gjasht vite, duk ln pas gjithe at
pun t br plot zell.
N vend t Dom Dods, m 19.09.200 vjen si
famulltar n Kallmet Dom Vinens Pali. Ai shrbeu
n kt famulli deri m 05.02.2003 dhe bri nj
pun t mir baritore n famulli si dhe ndihmoi
familjet n nevoj.

M 14.01.2003 kremtohet solemnisht jubileu i
300 vjetorit t Kuvendit t Arbnit. Ngjarje e madhe
historike, kishtare e kulturore. Morn pjes
ipeshkvinj nga t gjitha trojet shqiptare e
shqipfolse, meshtar, t ftuar nga pusheti qendror
Figura 69 Dom Vinns Pali n Udhn e Kryqs.

220

dhe lokal. Mons. Pjetr Perkoliq mbajti referatin
kryesor.

M 20.04.2003 emrohet famullitar i Kallmetit
Dom Martin Jaku, bir i ktij katundi, meshtar i ri.
Dom Martini me ofertat e pjestarve t famullis
bri shtrimin e oborrit t kishs s madhe me gur
t gdhendur dhe rrethoi ullinjt me mur t
Figura 70 Nga ceremonia e 300-vjetorit t Kuvendit t Arbrit.
Evaristo Coli

221

zbukuruar, bri riparimin e oborrit t shn Eufemis
n form amfiteatri. Bri riparim t rrugs s
Kallmetit t vogl pr tek shn Eufemia.

M 10.09.2009 Padre Nilton Monzon, peruan,
misionar i Kongregats s Fjals s Mishruar (IVE)
merr detyrn e famullis s Kallmetit. Ai erdhi s
bashku me Padre Andrea David dhe Padre Karlo
Kalero. Gjat shrbimit t tij n Kallmet bn nj
pun t lavdrueshme me edukimin e krishter t
rinis s famullis.

Figura 71 Dom Martin Jaku gjat rikonstruksionin t oborrit t kishs s Shn
Eufemis.

222

Ndrkoh q nga
16.09.2013 n
krye t famullis
s Kallmetit
ndodhet Padre
Karlo Kalero
(Carlo Calero),
edhe ky peruan,
misionar i t
njjts
Kongregat t
Fjals s
Mishruar.

Figura 73- Padre Karlo gjat mbrritjs s trupores s Zojs s Fatimas n Kallmet
Kallmeti pas viteve 90 vazhdon traditn shum
shekullore t nj Vatikani t Vogl n brjen
priftrinj t bijve t vet si dhe t shum vajzave q
ndoqn jetn rregulltare. Gjat ksaj kohe u
shuguruan meshtar katr djem nga Kallmeti q
Figura 72 Padre Nilton Monzon
Evaristo Coli

223

ishin Dom Marjan Paloka, Dom Lek Marku, Dom
Martin Jaku dhe Dom Pavlin Zefi. Ndrsa murgesha
jan br nga Kallmeti: Marjana Preka, Drande
Marku (Motr Judita), Luljeta Pjetri, Diella Preka
(Motr Mikela), Albana Ndoka, Gjystina Ndoj,
Mimoza Ndreca ( Motr Joela), Bardhe Gjoka (Motr
Benedetta) dhe Marte Ndoka; nga Mrqia: Lul
Lekaj, Drande Lekaj, Dila Shtjefni; dhe nga
Rraboshta: Lul Pemaj (Motr Jozefina), Marie Pemaj
dhe Mrik Ndoci.
M 20 maj 2000, motrat
Mrik Coli dhe Dil
Pjetri, marrin veshjen
rregulltare dhe bn
kushtimin e tyre t
plot Zotit nga Imzot
Dod Gjergji, ish-
famullitarit t Kallmetit.

Figura 74 Ceremonia e marrjes s
kushteve t prjetshme t Motrs Mrik
Coli dhe Motrs Dile Pjetri n vitin 2000.

224

Kreu VII
KUVENDI I ARBNIT DHE KISHAT E
VJETRA T KOMUNS KALLMET

Evaristo Coli

225

Kuvendi i Arbnit
Pushtimi mbi
pesshekullor otoman
me politikn e tij t
dhuns dhe t joshjeve
ekonomike e zyrtare
kishte arritur t
paksonte si asnjher
tjetr grigjn themel t
shqiptaris, at katolike,
madje kjo grigj
kristiane ishte thuajse e
ngujuar n zonat
malore, ku sundonte
mjerimi ekonomik i
taksave e formave t
tjera shtypse, si dhe
operacionet ndshkimore t herpashershme t
pushtuesit turk.
Kjo gjendje e vshtir e katolikeve q gjithmon e me
tepr thellohet ishte pasqyruar n relacione t
ipeshkvijve t Lezhs e t Zadrims, si: Frang
Bardhi, Pjetr Budi etj. tani arrin n nj mas t
till, saq mund t vihej n dyshim ekzistenca e
katolicizmit, traditave e kulturs shqiptare.
Shqiptart nuk u nnshtruan kurr, madje ata
luftuan dhe mbijetuan, ku dalngadal patn edhe
prkrahjen e vllezrve t tyre mysliman. Gjat
Figura 75 Kisha e Kuvendit t Arbnit,
Mrqi.

226

jets mbi dyshekullore nn pushtuesin aziatik,
shqiptarve q krkonin t ruanin besimin e t
parve t tyre 1700-vjear, u kishin marr e
shkatrruar jo vetm ekonomin, por, mbi t gjitha,
objektet e kultit, si: kisha, manastire apo vende t
tjera t shenjta, si dhe ishte penguar maksimalisht
shkollimi i klerit katolik dhe aktiviteti i ktij kleri q
njihej si simbol i besimit "Fe e Atdhe". Shqip, n
komunitetin katolik, tashm q regjistrohej si
komuniteti i vetm shqiptar, kishte filluar t
pllakoste injoranca n jetn shoqrore, private dhe
fetare.
N kt zgrip q kishte arritur palca e shqiptaris,
mendohej se shum shpejt Arbria do t quhej
Turqia e vogl e Europs, por, fal Zotit, kjo nuk
ndodhi, pasi, si me dorn e krijuesit, n krye t
Figura 76 Imzot Vinens Zmajevi dhe Papa Klemnti Xi - Albani
Evaristo Coli

227

Selis s Shenjt kishte ardhur Papa Klementi XI, q
ishte prej mishi e gjaku shqiptar, madje rridhte nga
ato familje q kishin ln vendin e tyre pr t
emigruar n Itali nn dhunn e pushtuesit otoman
gjat shekullit XV.
Papa Klementi XI, me t
ardhur n krye t Kishs
Katolike, urdhroi klerin
e lart katolik shqiptar
q sa m par t
organizohej nj kuvend
kombtar, ku t
viheshin n vend punt
e fes e t kombsis.
Detyrn e organizimit t
Kuvendit t Arbrit ia
besoi Kryeipeshkvit t
Tivarit (ather pjes e
trevave shqiptare)
Vinenc Zmajeviq, i cili
nuk la vend t Arbris
ku kishte komunitet dhe
objekte kulti katolike, pa vizituar e lajmruar pr
kt eveniment historik t urdhruar nga Ati i
Shenjt.
Ky kuvend u mbajt n Mrqi, n kishn e Shn Gjon
Kryepremit. Kuvendi u mbajt m 14-15 Janar 1703
dhe n kt kuvend morn pjes dhjetra prfaqsues
Figura 77 Libri me vendimet e Kuvendit
t Arbnit.

228

t klerit katolik nga e gjith Shqipria ku mund t
prmendim
85
: Imzot Vincenz Zmajeviq, Arqipeshkev i
Tivarit, Primat i Serbis dhe Vizitor Apostolik n
Shqiperi; Imzot Pjeter Karagjiku, Arqipeshkv i
Shkupit; Imzot Gjergji , Ipeshkv i Zadrims; Imzot
Nikoll Vladanji, Ipeshkev i Lezhs; Imzot Ndue Babi,
Ipeshkv i Shkodrs; Imzot Marin Gjini, Ipeshkev i
Pultit; At Fra Egjidi de Arsenta, Prefekt Apostolik i
Misioneve t Arbris; At Fra Frano Maria a Lycio,
Prefekt Apostolik i Misioneve te Maqedonise dhe Ate
Fra Martini nga Gjonima, i pari i Provincs s
Fretrve t Observantis.
N kt kuvend u diskutuan zbatimet e prpikta t
riteve fetare q kan lidhje me jetn morale dhe
materiale, e cila kishte filluar t shthurej, ku
kuvendi i prcakton sakt si n form dhe vende ku
kishin ndodhur, ku n themel qndronte familja e
shndosh dhe e shenjt q duhej ruajtur sipas
parimeve kristiane. Rikthimi i meshve dhe riteve t
tjera fetare n gjuhn shqipe, si dhe plotsimi i
regjistrave pr t gjith famulltart.
U prcaktuan edhe kufijt e dioqezave pasi kishte
pasur prplasje pr fshatrat kufitare. Nga katundi
Bardhaj i famullis s Kallmetit prcaktohet kufiri
verior i dioqezs s Lezhs.

85
KRYEPESHKVIA METROPOLITANE E SHKODRS E DIOQEZAT SUFRAGANE,
Gjush SHELDIJA, Shkodr 1957-1958.
Evaristo Coli

229

Gjithashtu u diskutua mbajtja e shkollave
shqipe pran famullive q ekzistonin, por edhe
rihapja e atyre q ishin mbyllur, gjithashtu u vendos
ringritja e kishave t rrnuara, si dhe u vendos q
katolikt t ken bekimin e kishs vetm ather kur
jetojn n baz t dokeve e zakoneve shqiptare t
miratuara e predikuara prej shekujsh nga doktrina
kristiane. T gjitha kto do t bnin t mundur
qndresn e palkundur nn pushtuesin mizor
otoman, q krkonte t zhdukte pa mshir jo vetm
grigjn, por edhe farn katolike t shqiptaris.
Fatmirsisht kuvendi e kreu detyrn.
Vendimet q u morn n Kuvendin e Arbnit u
mbajtn n latinisht, por n vitin 1706 ato u
prkthyen n Rom edhe n shqip duke u br
kshtu nj nga dokumenatet m t rndsishme q
na sjell gjuha shqipe e asaj kohe dhe q studiohet
nga gjuhtart e ditve t sotme.


230

Kisha e Shn Eufemis
Shn Eufemia lindi n
qytetin e Kalcedonis
afr Kostandinopolit, n
nj familje t dalluar
dhe t pasur. Q e re
mori nj edukim t
krishter dhe n qytetin
e saj u shqua pr
bukuri dhe virtyte. Si e
bija e nj qytetari t
dalluar frekuentoi,
ndoshta, nj shkoll n
Kalcedoni, pasi
nganjher duket me
nj tunike studentore.
N kohn e Perandoris
s Dioklecianit, i cili i prndiqte t krishtert, u
dnua dhe u burgos bashk me 49 t krishter t
tjer, sepse refuzoi ti kushtonte nj fli hyjit pagan t
qytetit. U torturua n mnyra t ndryshme, mbi t
gjitha psoi torturn e rrots masakruese dhe
vdekjeprurse. Por edhe kur pas torturs qndroi
besnike ndaj Krishtit dhe ngulte kmb n vendimin
e saj pr t mos iu kushtuar fli hyjnive pagane, iu
hodh luanve n aren. Luant e vran, por nuk e
shqyen dhe nuk e prpin trupin e saj duke ngjallur
kshtu habin e publikut pagan t pranishm. Ishte
vetm 15 vjee kur i duroi kto turtura n emr t
Figura 78 Shn Eufemia
Evaristo Coli

231

fes. Kjo ndodhi m 16 shtator t vitit 304. Trupi i
saj u ruajt prej besimtarve t krishter q e kishin
varrosur n nj vend t sigurt n Kalcedoni. Kur u
njoh dhe u pranua feja e Krishter, n vendin e
varrit t saj ata ngritn nj kish t madhe. N kt
kish n vitin 451 prpara trupit t saj u mbajt
koncili i Kalcedonis. Kur qyteti i Kalcedonis u
pushtua nga persiant n vitin 620, t krishtert
duke pasur frik se pushtuesit do t prdhosin
reliket e Virgjreshs s Shenjt, e solln Sarkofagun
n Kostandinopoj, n kishn e madhe q perandori
Konstandin urdhroi t ngrihej n nder t saj. Ktu
trupi i Shn Eufemis qndroi deri n vitin 800. N
at koh n Kostandinopoj mbretronte perandori
Nicefori, i cili ishte ikonoklast (armik i nderimit t
figurave t shenjta). Besimtart druheshin se edhe
reliket e Shn Eufemis do t prdhoseshin.
Legjenda tregon q n nj nat stuhie, sarkofagu i
mermert me trupin e martires u zhduk nga
Kostandinopoja.
Ndoshta peshkatar t devotshm e ngarkuan mbi
barkat tyre me qllim q ta onin n nj vend t
sigurt. N t njejtin vit (800) mrekullisht, nprmjet
detit zbarkoi (doli n breg) n Rovinjo t Kroacis s
sotme
Gjat ksaj kohe mendohet q devocioni pr Shn
Eufemin t ket ardhur edhe n Kallmet nga
misionare katolike apo priftrinj. Nuk dihet data se

232

kur sht ndrtuar kjo kish n nder t ksaj
shenjtoreje.
Kisha e Shn Eufemis prmendet pr her t
par n nj dokument t vitit 1343, ku Stefan
Dushani e rendit n mes t kishave q i jepen
Krujs. Po ashtu, n letrn q papa Innocenti VII, i
drejton nga Roma, m 12 nntor 1404, ipeshkvit t
Lezhs, Andrea, i jep atij t drejtn t gzoj edhe t
ardhurat e kishs famullitare t Kallmetit, Shn
Eufemis.
Figura 79 Statuja e Shn Eufemis e gdhendur nga skulptori kallmetor, Tonin
Prendi
Evaristo Coli

233

Tek kisha e Shn Eufemis sht gjetur nj copz
afresku me pamjen e Shn Eufemis, e cila, sipas
specialistve daton q nga shek. XII. Kjo tregon
hershmrin e ksaj kishe.
N vitin 1629, kjo kish prmendet srish nga
ipeshkvi i Lezhs, Benedikt Orsini, i cili e rendit
Shn Eufemin e Kallmetit, n listn e kishave t
dioqezs s Lezhs. Njkohsisht ajo prmendet edhe
n letrn e ipeshkvit t Saps, Frang Bardhit, m 8
shkurt 1637 dhe rreth dy muaj me von, prsri n
nj letr tjetr t po ktij ipeshkvi, m 28 maj 1637.
Informacionet rreth ksaj kishe dhe gjendjes s saj
jan t vazhdueshme pas ktyre viteve, pasi
prmendet n t gjitha relacionet e ipeshkvijve
drejtuar Propagands Fide. Emri i kishs gjendet sot
i shndrruar nga banort n "Kisha e Shn Mis.
86

Pr kishn Shn Eufemia n Kallmet ka shum
gojdhna. Nj gojdhn tregon se kallmetort
kishin pasur dshir t ndrtonin nj kish n fshat.
Ata kishin afruar materialet e nevojshme pran
vendit ku donin ta ndrtonin dhe t nesrmen nuk i
kishin gjetur aty. Kjo ngjarje ishte prsritur dhe
kishin filluar t krkonin se ku ishin materialet q
mendonin se ua kishin vjedhur. Ato i gjetn lart n
mal dhe vendosn q aty duhet ta ndrtonin kishn.
Aty kishte nj problem, se nuk kishte uj, por

86
Monumente historike t kultit t krishter n Dioqezn e Lezhs, Gzim
Hoxha, Luan Przhita, Flavio Cavallini, Lezh 2007, faqe 64

234

problemi u zgjidh se nga shkmbi mrekullisht buroi
uji, nj mrekulli q vazhdon deri n ditt e sotme.

Dhe kshtu u ndrtua kisha
n at vend. Kjo kish ka
br shum mrekulli dhe konsiderohet mbrojtse e
fshatit Kallmet. Banort din shum histori t
mrekullive t ksaj kishe.
Sot kjo kish ndodhet n nj lartsi prej 373
metrash, n ann veriore t malit t Vels. Nga
vendndodhja e kishs mund t vshtrohet e gjith
fusha e Drinit t Lezhs, deri n Shkodr.
Figura 80 Kisha Shn Eufemia
Figura 81 Amfiteatri i Kishs s Shn Eufemis.
Evaristo Coli

235

Pran kishs, nga
shkmbi glqeror rrjedh nj
burim uji i bollshm, i cili
sht futur n brendsin
dhe n oborrin e kishs pasi
shihet si uj pastrues dhe
bekues nga besimtart.
Kisha nuk ka absid, por n
vend t saj, nj shkmb i
gjall sht prfshir n
brendsin e kishs n t
cilin sht gdhendur
skulptura e Shn Eufemis
nga skulptori kallmetor Tonin Prendi.
Ndrtimi i rrugs koht e fundit pr t shkuar te
kisha ka br q numri i besimtarve t rritet shum
dhe t jet destinacion pelegrinazhi nga besimtar
nga i gjith Veriu i Shqipris dhe m gjer.

Figure 82- Peligrinazh tek Kisha e Shn Eufemis.
Figura 81 Skulptori Tonin Prendi
duke gdhendur.

236

Kisha e Shn Gjon Kryepremit

Kisha e Shn Gjon
Kryepremit sht nj
nga kishat m t vjetra
n komunn Kallmet.
Ajo ndodhet n fshatin
Mrqi t ksaj
komune. Nuk ka
informacione rreth
dats s ndrtimit t
saj. Ajo prmendet pr her t par n vitin 1629 n
nj relacion t Imzot Benedikt Orsinit n t cilin
prmend kishat e Dioqezs s Lezhs. Rndsin m
t madhe kjo kish e merr gjat Kuvendit t Arbnit
n vitin 1703 duke u br qendra e Katolicizmit e t
gjith shqiptarve dhe vendi ku u vendosn fatet pr
organizimin dhe mbrotjen e kulturs shqiptare nga
asimilimi Osman.
87

Pas rnies s Lezhs n duart e osmanve n vitin
1478, rezidenca ipeshkvnore pr pjesn m t
madhe t kohs nn sundimin osman ndodhet pran
ksaj kishe.
Nga kisha e vjetr nuk ka mbetur pothuajse asgj
pasi koha dhe pushtimi osman ka br q t

87
Figura 83 Kisha e Shn Gjon Kryepremit.
Evaristo Coli

237

shkatrrohej. Kjo kish, q
ka ardhur deri n ditn e
sotme, sht rindrtuar nn
prkujdesjen e austriakve
n fillim t shekullit t XIX.
Ndrsa ndrhyrja m e fundit
sht br n vitin 1996 pasi
gjat sistemit komunist nuk
sht lejuar q kisha t
mirmbahej.
N ann jugperndimore t
kishs sht ln nj pjes
muri e pasuvatuar pr t na
kujtuar hershmrin e saj.
Kisha ka katr dritare t ngushta, n ant veriore
dhe jugore. N pjesn ballore t kishs hyrja
kryesore sht organizuar me dy dyer me arkada t
bukura prej guri t gdhendur. Sipas tradits, njra
prej portave sht prdorur pr burrat dhe tjetra pr
grate.

Figura 84 Kisha e Shn Gjon
Kryepremit n fillim t viteve 90
Figura 84 Emblema e 300-vjetorit t Kuvendit t Arbnit

238

Kisha e Shn Gjinit

N fshatin
Kallmet i Vogl,
pran rrugs q
t on n zonn
malore t
Ungrejt, mbi nj
kodr t but,
ndodhet kisha e
Shn Gjinit.
Informacione
rreth dats s
ndrtimit t
ksaj kishe nuk
ka, por q nga
fillimi i shek. XVII e n vazhdim prmendet
vazhdimisht n relacionet e iepshkvijve drejtuar
Propagands Fide.
88
Kjo kish ka qen pjes e lagjes
Bardhaj t Kallmetit, por duke qen larg pjess s
qendrs s Kallmetit dhe afr Troshanit ka qen
burim prplasjesh midis dioqezave t Lezhs dhe
asaj t Saps. N vitin 1749 zgjidhet prfundimisht
shtja e ksaj kishe pas nj prplasjeje, duke
qndruar prfundimisht nn juridiksionin e
famullis s Kallmetit.

88
Figura 85 Kisha e Shn Gjinit
Evaristo Coli

239

Kjo kish m tepr ka pasur funksionin e nj kapele
t varrezave t fshatit Bardhaj se sa t nj kishe
funksionale. N kt kish mbaheshin mesh vetm
n festat e Shenjtorit t saj apo n festa t mdha.

N ditt tona vjen si nj kish e thjesht, e
restauruar pas viteve 90. Dy gur me mbishkrime
latine, q ruhen vetm pjesrisht, jan ndrfutur n
mur: njri prej tyre, n hapsirn gjysmrrethore, n
mes t arkitraut t ders s kishs dhe qemerit t
saj, ndrsa tjetri n krahun e majt, pran paturs
s ders, n lartsi 1,50 m mbi siprfaqen e toks.
Kta gur duken se jan pjes e nj guri varri, ku
shohim t gdhendur vitin 1836. Te hyrja e kishs
ndodhet varri i Dom Prend Sulit dhe Dom Ndre
Simonit

Figura 86 Gur me mbishkrime latine.

240

Kreu VIII
Personalitete t Kallmetit

Evaristo Coli

241

Frang Bardhi
Frang Bardhi u lind n
Kallmet n vitin 1606. Ai
krenohej q i prkiste nj
familjeje pjestart e s
cils nuk u rreshtuan me
pushtuesit. Studimet i
kreu n Itali, n kolegjin e
Loretos dhe pastaj n at
t Propaganda Fides .
M 1635 u emrua
peshkop i Saps
(Zadrim). N
veprimtarin e tij politike
Bardhi do t jet n
rradht e para t
atdhetarve q i
prkushtohen lufts pr t'u liruar nga zgjedha e
huaj, zhvillimit dhe prparimit t vendit dhe t
gjuhs shqipe. Gjendja e mjeruar e popullit nn
sundimin e egr osman, dshira dhe prpjekjet pr
ta ndihmuar at q t shptonte nga kjo robri, ishin
shqetsime q e mundonin vazhdimisht Bardhin. Kjo
duket edhe n relacionet q i drgonte her pas here
Paps. Ja si shprehet n relacionin e vitit 1641 pr
rndimet dhe poshtrimet q u bheshin fshatarve
shqiptar, sidomos t krishterve, nga arbitrariteti i
feudalve turq: "Dhjet ose pesmbdhjet turq
Figura 87 Frang Bardhi

242

bashkohen dhe kalojn npr shtpit e t krishterve
dhe han e pin sa t ken oreks, gjith ditn gjith
natn pa paguar asgj. Ai i shkreti nuk mund t thot
se nuk ka buk, ver, mish e tagji pr kuajt e tyre,
sepse ia prmbysin shtpin dhe e rrahin egrsisht.
Po nuk pati, duhet t lr peng rrobat e trupit pr t
ngopur lakmit e tyre t mbrapshta "
Relacionet e tij kan edhe m shum t dhna t
tjera pr gjendjen shpirtrore t popullit, pr
zakonet, traditn e tij etj.. Bardhi e shikonte detyrn
e peshkopit jo thjesht si t nj misionari kishtar,
por edhe t prgatiste t rinj shqiptar t shkolluar e
t'i vinte fre drgimit t misionarve t huaj n viset
shqiptare. Ai krkonte klerik t arsimuar shqiptar,
q t'u hiqeshin nga duart misionarve t huaj
shkollat q ishin hapur n vendin ton pr qllimet e
tyre t mbrapshta. Ai vet, kishte nxitur dhe drguar
pr studime n Itali, klerik t vendit, t cilt do t
merrnin n dor drejtimin e ktyre shkollave.
Vitet e fundit t jets s Bardhit n vend q t ishin
vite pune n lmin e gjuhsis e t letrsis shqipe
dhe t lvizjes shqiptare pr t'u liruar, si pritej prej
hartuesit t fjalorit t par t shqipes, prmbledhsit
t par t folklorit t par t shqipes dhe prej
mbrojtsit t shqiptaris s Sknderbeut, ishin vite
lufte kundr pushtimit t huaj. Vdiq fare i ri, n
moshn 37-vjeare, n nj koh kur mund t
Evaristo Coli

243

ndihmonte shum pr zhvillimin dhe prparimin e
vendit e t kulturs shqiptare.
Megjithat Bardhi mbetet nj nga figurat m t
shquara t kulturs shqiptare pr kohn kur jetoi. Ai
na la trashgim dy vepra madhore "Fjalorin
latinisht-shqip" dhe "Apologjia e Sknderbeut".
Fjalorin latisht-shqip Bardhi e
shkroi q kur ishte student
dhe e botoi m 1635 n Rom.
Autori thot se e shkroi kt
vepr q t'i ndihmonte
"gjuhs son q po bdaret e
po bastardhohet sa me par t
ve " Bardhin e brente kshtu
shqetsimi si ta ruante gjuhn
shqipe q t mos prishej e t
mos humbiste me t kaluar t
kohs n kushtet e pushtimit
osman, dhe nga ana tjetr t'u
shrbente edhe klerikve
katolik shqiptar q nuk
dinin gjuhn latine. Fjalori
prmban rreth 2.500 fjal shqipe. Krahas fjalve,
jepen edhe togfjalsha q tregojn prdorimin e tyre.
N kt fjalor pr her t par gjuha shqipe
ballafaqohet me nj gjuh t prpunuar, si ishte
gjuha latine n at koh. Me kt vepr z fill
leksikologjia shqiptare, ndaj me t drejt Bardhi
Figura 88 Fjalori Latinisht
Shqip i Frang Bardhit.

244

quhet edhe leksikologu i par n historin e gjuhs
shqipe.
Vepra tjetr e njohur e
Bardhit sht "Apologjia e
Sknderbeut", botuar
latinisht n Venedik m
1636. Titulli i saj i plot
sht: "Gjergj Kastrioti
epirotas, i quajtur zakonisht
Sknderbe, princ trim mbi
trima dhe i pathyeshm i
shqiptarve, u kthehet
bashkatdhetarve dhe
atdheut t tij",- prej Frang
Bardhit. Vepra n t vrtet
sht nj apologji (mbrojtje)
q i bn autori Sknderbeut, si bir dhe hero i
popullit shqiptar, prandaj edhe sht quajtur
Apologjia e Sknderbeut. Kt vepr autori e ka
shkruar pr 15 dit, n kulmin e zemrimit, n rrug
e sipr, kur po kthehej n Shqipri pr t hedhur
posht mendimet e pathemelta t nj peshkopi
boshnjak, q i mohonte Sknderbeut prejardhjen
shqiptare. M 1631 boshnjaku Tomko Marnavici
kishte botuar nj librth ku pretendonte se
Sknderbeu nuk ishte me origjin shqiptare, por
boshnjake, madje nga familja e Marnavive. Frang
Bardhi vdiq n vitin 1643 ne nj mosh t re.
Figura 89 Apologjia e Sknderbeut
Evaristo Coli

245

Dom Dod Koleci
Famullitari Dom
Dod Koleci u lind
n Kallmet n
vitin 1856.
89

Msimet e para i
mori n Kallmet
pran rezidencs
ipeshkvnore.
Studimet
teologjike i kreu
n Kolegjin Papnor n Shkodr. Shrbeu si
famullitar n Mirdit n famullite e Oroshit,
Blinishtit, Mnels dhe s fundmi n Ndrfan ku
vdiq m 17 shkurt 1915.
Jetn e tij ia dedikoi binomit Fe dhe Atdhe, si nj
famullitar i devotshm si dhe me pen pr Atdheun.
Gjat puns si famullitar n Mirdit njihet me Preng
Doin, asokohe prift, me t cilin krijon nj miqsi t
veant.
N vitin 1888 rikrijohet Abacia e Shn Llezhdrit t
Mirdits me Abat Preng Doin n krye. N relacionet
q Abati i drgonte Propagands Fide mbi gjendjen e

89
Figura 90 Foto e themeluesve t shoqris
Bashkimi

246

Abacis, n pjesn q flist pr klerin e saj,
vlersimet pr Dom Dod Kolecin ishin m t
mdhat. Ai e vlersonte pr inteligjencn, zellin,
oratorin dhe shum dhunti t tjera. Vlersimi ishte
i till saq shkruant: Ka t gjitha cilsit e
nevojshme q t mund ti besohet nj Dioqez.
Ndrkoh q n vitin 1899, Abati Preng Doi, krijon
shoqrin Bashkimi, nj shoqri kulturore-letrare e
formuar me ajkn e klerit katolik si ishin: Imzot
Jak Serreqi, Imzot Lazr Mjeda, Dom Ndoc Nikaj, At
Gjergj Fishta, Dom Ndre Mjeda, At Pashk Bardhi,
Dom Mark Shllaku dhe At Ambroz Marlaskaj. Pjes e
kesaj ajke ishte edhe Dom Dod Koleci, t cilin Abati
e bn pjes t saj q nga themelimi fal aftsive t
tija. M von pjes e ksaj shoqrie do t shtoheshin
edhe Luigj Gurakuqi dhe Imzot Gjergj Koleci.
Dom Dod Koleci, si pjes e shoqrise Bashkimi, iu
fut puns me shum zell dhe kshtu shum shpejt
arriti q t mbaronte q n vitin 1901 Gramatika ia
folmarmia shqiptare dhe fjalori i shoqris
Bashkimi n vitin 1908. Prve ktyre dy veprave
t rndsishme, Dom Dod Koleci, ishte
bashkhartues edhe i shum veprave t tjera t
shoqris Bashkimi s bashku me priftrinj t tjer
t shoqeris. Vdiq n Ndrfan m 17 shkurt 1915.
Evaristo Coli

247

Imzot Gjergj Koleci

U lind n Kallmet n vitin
1868, ishte vlla i Dom Dod
Kolecit. Msimet e para i mori
n Kallmet pran rezidencs
ipeshkvnore. Ka kryer
studimet n Kolegjin Papnor
Urban t Propagands n
Rom. Shrbeu si famullitar
n famullit e Mirdits, si n :
Kalivar, Qafmali, etj. Gjat
ksaj kohe Abati i Mirdits,
Prend Doi i jepte vlersime t
mdha n relacionet drejtuar Propagands Fide, pr
t ciln ai shkruante:
sht gjith jet dhe ambicioz, dhe t jep shpresa q
do t jt nj instrument shum i mir n duart e
Selis s Shenjt pr t mirn e ksaj province t
varfr t krishter. Ka nj sjellje shembullore dhe bn
q populli ta doj.:
N vitin 1911 n katedralen e Shkodrs u shugurua
ipeshkv i Saps s bashku me Imzot Luigj Bumin
q u shugurua ipeshkv i Lezhs.
Figura 91 Imzot Gjergj Koleci

248

Imzot Koleci u b nj nga figurat kryesore t
aktivitetit pr liri dhe pavarsi nga pushtimi
shekullor osman. Mori pjes dhe ishte organizator i
shum kuvendeve si ishte kuvendi i Kallmetit,
Rrubikut etj dhe takimeve t ndryshm s bashku
me Imzot Luigj Bumin, me qllim nxitjen e popullit
t krahinave veriore t Shqipris pr tu ngritur
kundr pushtuesve osman dhe me pas kundr
atyre serbe e malazeze.
Imzot Koleci u b pjes e shoqris Bashkimi, ku
dha kontributin e tij t mueshm n hartimin dhe
botimin e shum veprave t rndsishm t ksaj
shoqrie. Pas nj jete dedikuar fes dhe atdheut,
Imzot Gjergj Koleci vdiq n vitin 1928
Dom Prend Suli

U lind m 23.02.1873 n
Kallmet. Msimet e para i mori
n Kallmet pran ipeshkvit.
Pasi u shugurua meshtar, punoi
si prift n fshatra t ndryshme
t Mirdits. Prve jets
meshtarake, ai ben edhe nj jet
patriotike me an t zhvillimit t
gjuhs shqipe dhe shkrimeve
n revista t ndryshme t
Figura 92 Dom Prend Suli
Evaristo Coli

249

kohs.
Ai ishte bashkpuntor i Abatit t Mirdits, Prend
Doit, dhe ishte antar i shoqris Bashkimi q
ishte themeluar nga Abati.
Gjate kohs q ishte meshtar n Mirdit shkruan
Vrojtoren, nj libr me informacione rreth Mirdits
s atyre viteve, toponimeve, mnyrs s jetess,
mnyrs s si ndrtonin shtpit etj.. Gjithashtu
gjat kohs q ishte famullitar i Oroshit bri nj
prmbledhje me titull Pr visarin kombtar t
mbiemrave dhe emrave m t vjetr t Mirdits. Si
antar i shoqris Bashkimi u mor me hartimin e
alfabetit shqip s bashku me antart e tjer t
shoqris Bashkimi.
Artikujt e tij n revistat kulturore dhe fetare jan
shum t rndsishme pasi na sjellin nj pasqyrim
t atyre viteve.
Vdiq m 5 maj 1943 n Mnel. Eshtrat e tij prehen
n varrezat e Kallmetit t Vogl.


250

Imzot Luigj Bumci

Luigj Bumi u lind n Shkodr
m 7 nntor 1872. E ma e tij
ka qen e motra e Pashko
Vass.
Ndoqi msimt n shkolln e
jezuitve dhe vazhdoi studimet
n Kolegjin Saverian ku u
shqua n filozofi dhe teologji,
studime q i prfundoi n Itali.
U shugurua meshtar m 3 maj
1903. Shrbeu si meshtar n
fshatrat: Shkrel, Pentar, Juban
dhe pastaj n Shkodr. U
emrua ipeshkv m 18
shtator 1911 dhe u shugurua n Shkodr m 10
dhjetor 1911 si ipeshkv i Lezhs me qendr n
Kallmet.
Ardhja e Bumit n Kallmet i jep nj rndsi m t
madhe Kallmetit n vitet n vazhdim, n aktivitetet
pr pavarsin e Shqipris, pr mbrojtjen e trevave
veriore nga Mali i Zi si dhe gjat aktivitetit t tij
politiko-atdhetar n shtetformimin dhe n mbrojtjen
e mvonshme t Shqipris gjat Konferencs s
Parisit. Gjat aktivitetit t tij si ipeshkv n Kallmet
ndrton Katedralen n kt fshat.
Figura 93 Imzot Luigj Bumi
Evaristo Coli

251

N vitin 1911 qe antar i misionit pr marrveshjen
midis malsorve dhe qeveris turke, duke shrbyer
si prkthyes. Rreth ksaj shtjeje ka ln kujtime
mjaft me vler n organin e shtypit franeskan "Hylli
i Drits". Ktu bashkpunoi me Gurakuqin e me t
gjith patriott e aktivizuar n kt kryengritje. U
zgjodh senator n koh t qeveris s Durrsit, si
dhe antar e mandej kryetar (nga Kongresi i
Lushnjs) i Drgats n Konferencn e Paqes n
Paris m 1919 ku mbajti nj fjalim t fuqishm rreth
"T drejtat e Shqipris etnike". Ndrhyri pran Papa
Benediktit XV, e ky n shtetet e mdha dhe
Shoqrin e Kombeve q Kora e Gjirokastra t mos i
Figura 94 Kisha Katedrale e Kallmetit e ndrtuar nga Imzot Luigj Bumi

252

shkputeshin Shqiperis si e kishin planifikuar
mes tyre Italia me Greqin n paktin Tittoni -
Venizelos.
Deklaroi bujshm para autoriteteve t huaja, se ...
me muslimant jena vllazn, q skandalizoi
mendsin e kohs, ku filtrat e fes ndikonin shum
n politik. N Kongresin e Lushnjs, 1920, u zgjodh
antar i Kshillit t Lart si prfaqsues i
katolicizmit. Prkrahu lvizjen e Nolit m 1924, gj
q e detyroi pr t mrguar pr disa koh. Pati
miqs dhe bashkpunoi shum me Fishtn edhe me
Gurakuqin. Mbas urdhnit t Vatikanit u trhoq nga
jeta politike.
"I drrmuem nga seancat hetimore e krcnuese,
ipeshkvi plak vdiq menjiher, m 1 mars 1945",
shkruan Dr. Pjetr Pepa. Para kufoms s ipeshkvit,
n prani t shum autoriteteve edhe t huaja, mbajti
nj predikim t fuqishm Pader Meshkalla, q nuk
do ia harronin kurr komunistat. Varroset n
Katedralen e Kallmetit.

Evaristo Coli

253


254

Kreu IX
Toponimet

Evaristo Coli

255


256

Hyrja e Kreut IX

Ajo q lidh historin me tokn sht
toponimia. Pushtimet e shumta shkatrruan do gj,
por toponimet nuk arritn ti fshinin n kujtesn e
popullit shqiptar. Prandaj do toponim ka historin
e vet q e lidh me kt emr. Duke pasur vlera
njohse, toponimet pasqyrojn traditat tona, virtytet,
atdhetarizmin, luftrat pr liri e pavarsi kombtare.

Evaristo Coli

257

Fjal popullore t prshtatura vendeve t
ndryshme t Shqipris Veriore
90
.

N Mirdit feja, n Berish burrnija, n Shllak
rakija, Gjyqin Mirdits, Trimrine Selits, Lypen
Pultit, Shpatgjati n Mirdit, Tefprgjermi n Selit,
Mirdita burr, Selita grue, Shpata n Gjomarkolaj,
Pushka n Gjegjkolaj, Gropa n Letaj, Gojani
vegshat, Kuzhneni kumonet, Mirdita velete, n
Gomsiqe krcet dreqi n tomoriqe, n Mnele qejt
lshuar dera mbshele, n Vig dreqen ndeje mbi
shkambijt, Xhupkuqi Perlati, Thkella armatake,
Rrypedosa Thkella, Cubnin Thkella, Tufn
Prshkashi, Bajza plake, Buka e Barthit, Rrushi i
Matrizes (Kryezez), Puka e Iballe njezt e katr pare,
mos t ndollke Gojani asnj pare se bani, Puka
kopuke, Zadrima trashamane, Kallmeti emer,
Rraboshta femr, Troshani veshgjani, Fisht
Karabishte, Lezhja e qelbet, Mrqija e zgjebt, Krajni
hajni, Nnshat krahthate q nep buk that, Hajmeli
arkun, Kakarriq zagen koshiq, Buk Zadrime,
malsort boshtin, zadrimoret skajkun.

90
Hylli-i-Drites-Vjeti-V-1924-No12, faqe 555

258

Toponime n Kallmet

Kallmet = Kallam met, fshat n rrethin e Lezhs,
n nj distance prej 10 km nga qyteti i Lezhs nga
ana Veri-Lindore, qendr e komuns me t njejtin
emer.
Disa toponime n Kallmet:
1. Kroi i Kolecit
2. Mulliri Ndregjon
3. Mullinjt e Kishs
4. Gurt Ksugj
5. Guri Shtuf
6. Kroji Gjeq
7. Guri Sarras
8. Guri Ndregjon
9. Maja Kastriot
10. Prroi i Gajudit
11. Kodra Mitheke
12. Prroi i Gjatores
13. Prroi i Qershis
14. Rruga Numarkje
15. Prroi i Mliqit
16. Ara e Begut
17. Ara e Drizave
18. Shabakt
19. Hani i Marka Prenit
20. Suka
21. Ullinjt e Turqve
22. Rrahi i Numarkjeve
Evaristo Coli

259

23. Kroi Nikoll
24. Prroi i Qiraneve
25. Prroi i Mullojs
26. Prroi Gurra
27. Agraja e Pashs
28. Shpati Ferra
29. Prroska e Larit
30. Prroska Lajthi
31. Prroi i Luzhis
32. Kroi i Pashs
33. Vakripe
34. Qanak
35. Fierza
36. Fusha e Madhe
37. Mullinjt e Ruts
38. Arat e Ruts
39. Guri q lahet
40. Agraja Lule
41. Kryqe
42. Pushimet
43. Fush Veshta
44. Guri i Zi
45. Brija e Madhe
46. Vathna
47. Pylle
48. Vloshe
49. Fire
50. Agraja e Kishs
51. Guri i Pal Gjinit
52. Agraja Leproj
53. Guri i Cils

260

54. Suka e Haberit
55. Guri i Shahinit
56. Fusha Dom Llesh
57. Fusha Valonic
58. Arat e Agait
Toponime n Rrabosht

Etimologjia e toponimit t Rraboshts
91
sipas Hyllit
t Drits nnkupton - vend ku nxirren gur
mullinjsh, ndrsa sipas gojdhnave t banorve
mendojn se nnkupton: Ran-posht me
nnkuptimin q banort kan rn nga zonat
malore.
Rraboshta sht shquar pr numrin e lart t
mullinjve ku mund t prmendim:
1. Mulliri i Bregut
2. Mulliri i Robit (Dod Lazrit)
3. Mulliri i Ndue Marka Tukut
4. Mulliri i Gjergj Jakut
5. Mulliri i Frrok Deds
6. Mulliri Sallak
7. Mulliri i Marka Ndue Palit
8. Mulliri Gala (Lazr Luks)
9. Mulliri i Ndrec Ndreks dhe Gjergj Jakut
10. Mulliri i Zef Ndojit

91
Hylli-i-Drites-Vjeti-XIV-1938-No2-3, faqe 139
Evaristo Coli

261

11. Mulliri i Ded Ndojit
12. Mulliri i Zef Robit
13. Mulliri i Zef Robit
14. Mulliri i Pops, i fundit

Gjithashtu Rraboshta ka pasur edhe mulli pr
prodhimin e vajit.
Toponime t tjera ne Rrabosht:
1. Varrezat e turqve
2. Mulliri i Danit
3. Mulliri i Kishs
4. Mulliri Sallak
5. Mulliri i Vojit
6. Mulliri i Kryeplakut t katundit
7. Pusi i katunit
8. Ara e Magjypit
9. Prroskat e Pashajve
10. Kroi Hiljeve
11. Kroi i Haxhis
12. Kroi Vidh
13. Pastrat
14. Dushku i Pops
15. Burgu i Hajdarit
16. Prroska e Linit
17. Bunaca e Zef Hils
18. Ara e Dems
19. Gorrja e Vokrrit
20. Shkmbi i Tatjeve
21. Shpella e Hutit
22. Shpella Kazan

262

23. Gurra e Bardh
24. Gurra e Madhe
25. Rruga e Serbit
26. Hurdha e Thive
27. Shkrepat e Kishs
28. Ura e Bardh
29. Kroi Mardiell
30. Zalli i Rraboshts
31. Patoku i Gjin Jakut
32. Ara e Deds
33. Pyllat
34. Mis Greket
35. Arumet
36. Prroska e Lig
37. Kodra e Sygjelit
38. Kodra e shtrembr
39. Mulliri i Gjok Lazrit
40. Kodra e Qershis
41. Prroska e Qershis
42. Guri ar
43. Ara e Kishs
44. Ara Bajramit
45. Livadhi Bregut
46. Guri Nuse
47. Hurdha e Linit
48. Rrasa e Linit
49. Ura Plak Gjon
50. Varri i Marocs
51. Hurdha Magnarit
52. Suka
53. Guri Mil
Evaristo Coli

263

54. Shkrepat e Kishs
55. Shelnja e Llesh Ndojit
56. Shkurrja e keqe
57. Varri i Kasemit
58. Kroi Ballie
59. Ara e Fratit
60. Dushku i Pops
61. Ura e Pops
62. Ura e Kuqe
63. Ura Bib
64. Ura e Bardh
65. Kepsh
66. Rruga e Arbrit
Toponime n Mrqi.

1. Ura Metage
2. Ura Gojthan
3. Ura e Qarjes
4. Ura Line
5. Ura e Batakut
6. Ura e Kolgjeq
7. Rruga e Lumnajeve
8. Rruga e Serbit
9. Sukagjeli
10. Rreshti Fllaz (Guri Fllaz)
11. Rreshti Plak
12. Rreshti i Madh
13. Rrasa e Eprme
14. Rrasa e Poshtme

264

15. Stan Kolec
16. Zhukra
17. Ndrmetje
18. Mollasan
19. Suka Knga Gjel
20. Fusha e Gryk Zezs
21. Prroska e Dheut
22. Kroi Gjolet
23. Gurra Lekmarkje
24. Kroi i Vrogs
25. Kroi Vish
26. Shkmb Lera
27. Krisha e Tetjeve
28. Thanat e Tetjeve
29. Kisha e Shn Gjergjit
30. Kodra e Minares
31. Shkrep Thana
32. Ara e Fratit
33. Bungaj
34. Kufiri i Kuq
35. Shkrepi Pal
36. Kroi Rrogj
37. Shkrepi Lekmarkje
38. Agraja Rrethetake
39. Gorre

Evaristo Coli

265

Mhallat e fshatrave t Komuns Kallmet
Mhallat dhe shtpit e Kallmetit t Vogl:
Shtpia e Brungs
Gjot
Kolpepaj
Lluzht
Bardhoct
Sult
Kolsimon dhe Markapal
anakt
Kryezez
Habert
Shpia Marka Prend Gjinit
Shpia Marka Lleshi

Mhallat e Kallmetit t Madh
Ndregjon
Ndumarkje
Klihan
Markanokje
Blush
Palkolaj
Lagjja e Re
Titje
Leproj
Mapre
Lekaj
Gjatore
Stanagji

266

Ferratukje
Markapren
Marjact

Mhallat e Rraboshts:
Popajt
Poqet
Gjekaj
Pemaj
Tatej
unet (Mahalla e poshtme)
Sping (Spingj)
Kolpaljet
Ballijet

Mhallat e Mrqis:
Shpija Plak (Pa pjesmarrjn e ksaj shpie
nuk bhej asnj pleqri n Mrqi)
Gjonletaj
o Shpija e Gjonletaj
o Shpija e Shaninve
o Shpija e Palokndreje
o Shpija e Nika,
o etj
Lekmarkje
Lekjakje
Koka
Doaj
Prendsimon
Evaristo Coli

267

Lushej (Shpija e Melit)
Lushak
Shpia e Skurs
Shpia e Tetajv
Shpia e Luks
Shpia e Simonev


268

Kreu X
Statistika

Evaristo Coli

269

VITI NUMRI I
SHTPIV
BANOR
1671/72 35 350
1694 63 600
1703 91 655
1710 80 800
1730 77 809
1735 77 809
1737/38 77 880
1743 110 840
1747 120 921
1753 133 996
1785 119 930
1789 160 980
1791 146 1000
1795 153 1030
1801 130 -
1807 100 -
1817 70 -
1821 70 -
1844 87 870
1846 745
1864/65 87 785
1900 100

STATISTIKAT E FAMULLIS SHN EUFEMIA T
KALLMETIT N RELACIONET KISHTARE


270

VITI NUMRI I SHTPIVE BANOR
1671/72 80 500
1694 60 560
1703* 60 dhe 18 ( 410 dhe 110 (
1730 98 857
1735 95 857
1737/38 95 850
1743 97 868
1747 100 1152
1753 82 932
1785 124 842
1789 136 886
1792 132 888
1795 135 883
1801 140 -
1807 140 -
1817 120 -
1821 120 -
1844 106 810
1846 - 707
1864/65** 102 659
1900 70 -
* 1703, Mrqia ka 34 shtpi katolike me 267 banor dhe 6
shtpi myslimane me 31 banor ndrsa Rraboshta ka 26 shtpi
katolike me 143 banor dhe 12 shtpi myslimane me 79
banor
** 1864/65 Mrqia kishte 60 shtpi me 398 banor ndrsa
Rraboshta kishte 42 shtpi me 261 banor.
STATISTIKAT E FAMULLISE S SHN GJON
KRYEPREMIT T MRQIS.
Evaristo Coli

271

Ndarja administrative e Nnprefekturs
s Lezhs s vitit 1927 dhe statistikat
rreth fshatrave t saj.
Nnprefektura e Lezhs prbhej nga 5
komuna. Komuna e Zadrims ishte njra nga kto
komuna ku bnin pjes fshatrat e komuns Kallmet.
FSHATI BANORE FSHATI BANORE
Dragushe 76 Ungrej 300
Mabe 224 Kalur 253
Koterr 133 Gjash 106
Daj 353 Patalej 94
Grash 213 Lalm 81
Zojz 43 Lukaj 38
Gjader 190 Kol-Logorec 75
Kakarriq-
Gocaj
76 Gryk 121
Mali i Rrencit 536 Dardh 91
Balldre 198 Fildan 73
Kodhel 106 Manati-Tresh 163
Baql 102 Spiten 76
Blinisht-
Arrnjet
508 Zejmen-Prull 350
Krajn 159 Pllane 459
Fishte 109 Bregu i Mates
(Shenkoll, Tale,
Gajush, Rrile,
Gryke lumi )
985
Troshan 382
Kallmet 1080
Rrabosht 347
Mrqi 290 Shengjin 14
Kashnjet 868 Ishull Shengjin 325
Sukaxhi 249 Ishull Lezhe 459

272

Bibliografia

Historia e Popullit Shqiptar I
Historia e Popullit Shqiptar III, 2009,
Petraq Sotiri, VITIKULTURA NE SHQIPRI
Selami Pulaha, Agim Parruca, Lezha dhe
Shengjini
Monumente historike t kultit t krishtere n
Dioqezn e Lezhs, Gzim Hoxha, Luan
Przhita, Flavio Cavallini, 2009.
Dokumente pr historin e Shqipris t
shekullit XV,1, (1400-1405), Injac Zamputi,
Luan Malltezi,Tirane 1987
Peter Bartl Albania Sacra. Geistliche
Visitationsberichte aus Albanien. 1: Dizese
Alessio, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 2007
Relacione mbi gjendjen e Shqiprise Veriore
dhe t Mesme n shek.. XVIII, Vell. II, Injac
Zamputi, Tirane 1965
Prend Doi, Abati i Mirdits, Jeta dhe Vepra,
Pal Doci, Tirane 1997
Dr Jahja Dranolli, Revista Buzuku, Nr 36
Revista Hylli i Drits
Tom Mrijaj, MONSINJOR DR. ZEF OROSHI -
NJ JET E SHKRIR PR FE E ATDHE
Evaristo Coli

273

Udhtime npr Ballkan,Kujtime nga jeta e
Franc Baron Nopa, Robert Elsie, Plejad,
Tiran 2007
Shnime historike pr disa treva t Lezhs
Komuna Kallmet, Mark Pema, 2007
Tragjedia dhe Lavdia e Klerit Katolik n
Shqipri", Dr. Pjeter Pepa, Tiran, 2007,
KRYEPESHKVIA METROPOLITANE E
SHKODRS E DIOQEZAT SUFRAGANE,
Gjush SHELDIJA, Shkodr 1957-1958.


274

Evaristo Coli

275

Kallmeti, Fakte Dhe Gojedhena

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kallmeti, Fakte Dhe Gojedhena

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Evaristo Coli

You might also like