Ekonomija okoline - eksternalije

_________________________________________________________________________
Osmi dio
POGLAVLJE 19.
EKONOMIJA OKOLINE - EKSTERNALIJE
Ubrzani ekonomski razvoj donosi veliki porast ivotnog standarda za vei dio stanovnitva,
ali se kao posljedica porasta proizvodnje, prometa i velikog iscrpljivanja prirodnih resursa
javlja zagaivanje okoline i smanjivanje neobnovljivih izvora. Uslijed toga dolazi do ozbilj-
nog naruavanja ekoloke ravnotee prateih efekata na zdravlje i ivotne uslove ljudi i sve
veih teta po okolinu. ao rezultat toga javljaju se sve brojniji zahtjevi da vlade preduzmu
energi!ne mjere i vodstvo u rjeavanju ovih problema.
lasi!na ekonomska misao nije posveivala panju problemima zagaivanja okoline.
"redmet interesovanja i istraivanja mikroekonomije je analiza trita, pitanje pozadine
logike izbora potroa!a i odlu!ivanje preduzea o trokovima, koli!inama ponude i cijena-
ma, dok problemi okoline nisu zauzimali zna!ajno mjesto. #eutim, na po!etku ovog sto-
ljea problemi ekonomije okoline postaju sastavni dio moderne mikroekonomije.
$a razumijevanje ekonomskih uzroka drutvenih problema zagaivanja, mora se poi od
proizvodnje i potroa!kih aktivnosti. ada menaderi u preduzeu odlu!uju ta e i kako
proizvoditi, oni polaze od internih efekata preduzea, pa se unutar elemenata strukture kal-
kulacije cijena pojavljuju inputi i outputi koji su neposredno mjerljivi u cijenama. #eutim,
tokom proizvodnje !esto se javljaju indirektni efekti - eksternalije, koje prouzrokuju pratee
efekte sa pozitivnim i negativnim posljedicama, a nisu obuhvaeni kalkulacijom, pa se i ne
iskazuju kao troak preduzea. #oda zbog toga to se eksternalije odvijaju izvan trita i
njegovog mehanizma, pa preduzee za njih nema nikakvih trokova.
19. 1. Definisanje i ois e!s"e#na$ija
%ksternalije su trokovi ili koristi koje proizilaze iz proizvodnje ili potronje, a efekti tih
aktivnosti prelivaju se na druge, bilo da su u pitanju preduzea ili ljudi, pa se zato ne uzi-
maju u obzir u sistem cijena. &o zna!i da su eksternalije vanjski 'spoljni( efekti ekonomskih
aktivnosti koji se ne valorizuju, tako da akteri ne moraju podnositi trokove, ali i oni koji
stvaraju korisne efekte nemaju nagradu. %ksternalije mogu biti negativne ) eksterni troko-
vi i pozitivne ) eksterne koristi.
19. 1. 1. E!s"e#ni "#o%!o&i
%ksterni trokovi su trokovi koji su posljedica proizvodnje, a prebacuju se na druge. *a
primjer, tvornice hemijske industrije &uzle i +ukavca isputaju velike koli!ine otpadnih
voda koje unitavaju ivotinjski svijet u rijeci ,pre!i, a to se ne kompenzira nekim troko-
-.
Ekonomija okoline - eksternalije
_________________________________________________________________________
vima preduzea. U toku rata kada industrijska postrojenja nisu radila, bilo je riba u rijeci to
je koristilo ribarima, ali i ostalom stanovnitvu, jer je voda u rijeci bila !ista. /sputanjem
prljavih otpadnih voda, preduzea prouzrokuju eksterne trokove, a ne kalkuliu ih u cijenu
kotanja svojih proizvoda.
/sto tako dramati!na je situacija i sa zagaivanjem vazduha 'zraka(. U novije vrijeme veliki
je porast koritenja hloroflouro carbona koji se koristi u razne svrhe ) od friidera, klima )
ureaja do plasti!nih akusti!nih nosa!a zvuka. 0va upotreba izaziva tete u atmosferi, pose-
bno na zatitnom ozonskom omota!u. ,li!ne efekte ima i isputanje ogromnih koli!ina 10
2
'ugljendioksida( u atmosferu iz termoelektrana, gradskih toplana, koksara i sli!nih indu-
strijskih kapaciteta.
19. 1. '. E!s"e#ne !o#is"i
3anjske 'spoljne( koristi su pozitivne eksternalije koje nastaju u proizvodnji, pruanju uslu-
ga ili u potronji jednih aktera, odnosno ekonomskih subjekata, a koriste ih druga ili trea
strana bez plaanja trokova. *a primjer, ako optine &uzla i +ukavac uloe sredstva da
rijee sistem otpadnih voda koje zagauju jezero #odrac, sigurno da e vlasnici objekata
poveati atraktivnost i cijenu imovine, ali e i mnogi kupa!i i ribolovci imati vie koristi
nego sada. 4obar primjer je i vakcina. 0na titi pojedince od neke bolesti i zato oni imaju
koristi od toga, ali korist imaju i ostali !lanovi drutva, jer se smanjuje vjerovatnoa za
prijenos i irenje bolesti. U ovom slu!aju drutvena korist od vakcine je vea od privatne
koristi vakcinacije.
19. 1. (. E!s"e#na$ije i e!onoms!i s)*je!"i
%ksternalije se mogu deavati izmeu preduzea, izmeu preduzea i pojedinaca 'domai-
nstava( i izmeu pojedinaca, odnosno ljudi '*icholson, -556.(. 0vi odnosi se mogu odvijati
s oba aspekta eksternalije ) pozitivnog i negativnog.
19. 1. +. E!s"e#na$ije i,me-) #ed),e.a
*aj!ee se javljaju u negativnom aspektu u vidu zagaivanja vazduha, vode i drugih ivo-
tnih uslova. *a primjer, topionica olova i njene pare mogu uticati na susjedne fabrike 'slu-
!aj topionice olova u 7r!kom i fabrike trikotae 8/nterplet9( koje imaju u veini ensku ra-
dnu snagu na probleme zdravlja, ali i raanja, to prouzrokuje bolovanja, zna!i odsustvova-
nja s posla, a isto tako i trokove 'preduzee plaa trokove bolovanja do :; dana, ali i tro-
kove zamjene bolesnog radnika(.
3eze izmeu preduzea mogu dati i korisne eksternalije. <ko neki radnik proe sve visoke
specijalizacije i postigne vrhunska znanja i nakon toga pree u drugo preduzee, ovo
posljednje e imati velike koristi, bez trokova ulaganja u stvaranja takvog stru!njaka. /na-
!e, koristi u ovom smislu su, uglavnom, vezane za znanje i inovacije. =ak se ovdje moe
-5
Ekonomija okoline - eksternalije
_________________________________________________________________________
govoriti o pozitivnim eksternalijama izmeu zemalja. #noge zemlje u svijetu su zbog rata
u 7i> dobile dosta stru!njaka i sposobnih specijalista, bez ulaganja u njihovo kolovanje.
19. 1. /. E!s"e#na$ije i,me-) #ed),e.a i ojedina0a 1$j)di2
"reduzea direktno uti!u na ivotnu sredinu, pa i na zdravstveno i drugo stanje ljudi. ?abri-
ke !ija proizvodnja zagauje okolinu uti!u na hemijski sastav zemljita i na kvalitet pro-
izvoda sa zemlje 'povre(, ali i na disanje, pojavu raznih bolesti i sli!no. =ak se moe utica-
ti i na neke manje poslovne aktivnosti. *a primjer, u 0raju je preduzee za proizvodnju
raznih korparskih proizvoda koristilo stare automobilske gume za otkuhavanje ibe koja se
kasnije upotrebljavala za pletenje. =a koja se stvarala padala je okolo, ali je vazduhom
dolazila i do malog ribnjaka u blizini 'oko :;; m(. *akon izvjesnog vremena sve su ribe
uginule, a 3eterinarski institut je ustanovio da su bile zaguene !aom koja se prilikom
koritenja vode za disanje ribe nataloila u krgama. @teta nije naplaena, pa je ovo primjer
kako je teko, !ak i pravnim putem, internalizirati eksterni efekat 'u!inak(, ako to nije
precizno pravno regulisano.
0vaj odnos ima i pozitivne eksterne efekte. *a primjer, izgradnja velikog hotelskog kom-
pleksa moe stvoriti uslove za izgradnju raznih prateih objekata, pa ljudi mogu praviti
manje prodavnice, praonice auta i ostalo.
19. 1. 3. E!s"e#na$ije i,me-) $j)di
<ko neko slua glasniju muziku, pui, dokasno neto radi u svom stanu, moe smetati svo-
jim susjedima i izazvati negativne efekte korisnosti. ,vakako to moe imati i druge efekte.
<ko svi susjedi uredno dre svoje bate i vrtove i izgrade lijepe kue, to e uticati na pove-
ano uivanje i vlastite kue i vrta.
19. 1. 4. I,&o#i e!o$o%!i5 #o*$ema
"roblemi okoline poti!u od zagaivanja vazduha, vode, zemlje i ostalih izvora zagaivanja
koji uti!u na ekosistem.
*a zagaivanje vazduha najvie uti!e pet ekonomskih aktivnosti koje moemo vidjeti na
slici -5. -. koja pokazuje koliko te aktivnosti doprinose zagaivanju. 3ie od 2A: zagaiva-
nja vazduha poti!e od cestovnog saobraaja i industrijskih procesa. ,amo jedna estina
poti!e od proizvodnje elektri!ne energije.
4rugi vaan ekoloki problem je promjena temperature, odnosno globalnog zagrijavanja
koje nastaje uslijed poveanog stvaranja ugljendioksida. /ma miljenja da ova teorija nije
korektna i kakvu politiku primjeniti povodom ekolokih problema, nije nimalo jednostavno
'ira diskusija o ovom pitanju moe se vidjeti uB 1olander, -55..(.
2;
Ekonomija okoline - eksternalije
_________________________________________________________________________
#jerenja temperature pokazuju da u sjevernoj hemisferi zadnjih -;; godina postoji trend
rasta temperature 'vidjeti sliku -5. 2.(. ,lika pokazuje da je i ranije bilo fluktuacija tempera-
ture u duem periodu. /z toga neki izvla!e zaklju!keB iako sada postoji korelacija izmeu
porasta temperature i poveanja ugljendioksida u atmosferi to ne zna!i da to uklju!uje samo
po sebi i kauzalnost 'da je ugljendioksid uzrok pojave globalnog zagrijavanja(. 4a bi teorija
globalnog zagrijavanja bila korektna, mora se zadovoljiti slijedei uslovB kretanje tempera-
ture mora pokazati usku vezu sa kretanjem visine ugljendioksida u atmosferi.
Slika 19. 1. Zagaivanje vazduha
Slika 19. 2. Statistika o globalnom zagaivanju
*a primjer, ako doe do pada nivoa ugljendioksida, treba da opadne i temperatura i obrnu-
to. #eutim, tu nije definitivan odgovor, poto pored toga treba povezati i interpretirati jo
dosta razli!itih podataka i informacija. <nalizirajui sliku -5. 2. moe se zaklju!iti da su
budui efekti i kretanja klime neto to je ve bilo ranije '%konomist, 6. <pril, -55;., str.
-;; - premaB 1olander, -55..(. *asuprot tome mnogi izvjetaji uvaenih institucija 'na
primjer, U*( sugeriu da postoji evidentan ljudski uticaj na globalnu klimu.
2-
Ekonomija okoline - eksternalije
_________________________________________________________________________
3aan ekoloki problem vezan je za ozonski omota!. &aj omota! titi zemlju od prejakih
ultravioletnih zraka sunca. 0vo pitanje jo uvijek nije u potpunosti rasvijetljeno, tako da je
teko sa sigurnou povezati ekonomsku aktivnost i ovu pojavu.
$agaivanje vode se moe jasno povezati s industrijskim otpadnim vodama i drugim otpa-
dom. Cotovo sve evropske rijeke su zagaene. Do dramati!nija su upozorenja o odlaganju
nuklearnog otpada u okeane.
,li!an problem je sa odlaganjem toksi!nog otpada koji se deponuje u zemlji. "rocjenjuje se
da e se sa 2;-;. godinom .;E postojeih otpada na zemlji biti puno. *eke zemlje, kao to
su Dapan i >olandija, ve imaju taj problem.
19. '. E!s"e#na$ije6 "#7i%"e i a$o!a"i&na efi!asnos"
4rutva postaju sve privredno razvijenija i urbanizovanija, pa zato problem eksternalija po-
staje izraeniji. "o definiciji eksternalije postoje kada akcije ili odluke pojedinaca, grupe ili
preduzea nameu trokove ili daju korist drugim ili treim stranama. <ko smo u ivotu sve
vie upueni jedni na druge i na blii i zajedni!ki ivot, to zna!i da nae akcije imaju ja!e
efekte na druge.
19. '. 1. D#)%"&eni "#o%!o&i
%fekte eksternalija moemo prvo analizirati s aspekta negativnog uticaja, jer su ti odnosi
zna!ajniji. *egativne eksternalije su eksterni trokovi '+andsburg, -555.( koje ne snosi
ekonomski subjekt proizvodnje ili potronje, ve oni koji su van poslovnih aktivnosti ili tra-
nsakcija. Uzeemo za primjer preduzee koje isputa otpadne vode u rijeku. &o preduzee
prouzrokuje trokove !lanovima zajednice koji ive uz rijeku, a oni nisu obuhvaeni kalku-
lacijom cijene kotanja proizvoda preduzea, pa preduzee izbjegava njihovu naknadu. <ko
preduzee posluje u uslovima savrene konkurencije ono maksimizira profit kod outputa
'koli!ine proizvodnje( pri kojem je "F#GF#1. ada je cijena jednaka marginalnim tro-
kovima, tada nema eksternalija, jer kako smo ve istakli, preduzee ne kalkulie te troko-
ve. 0va situacija je prikazana na slici -5. :.
"reduzee koje u ovim uslovima proizvodi, proizvodie sve dok je cijena vea od trokova
novododatne jedinice. "roizvodnja je najefikasnija kada je "F#GF#1. <ko su grani!ni
trokovi vei od cijene '#1H"(, proizvodnja je neefikasna.
#eutim, pri proizvodnji preduzee stvara dosta otpadnih voda, pa to izaziva trokove zaje-
dnice, tj. preduzee eksterne trokove prebacuje na drutvo. $bog toga je privatni grani!ni
troak preduzea manji od drutvenog grani!nog utroka. rivulja drutvenog grani!nog
troka je jednostavno zbir grani!nih trokova proizvodnje proizvoda i procijenjenih troko-
va tete koji optereuju proces proizvodnje.
22
Ekonomija okoline - eksternalije
_________________________________________________________________________
Slika 19. 3. aksimiziranje !ro"ita bez eksternalija
rivulja #,1 je prikazana na slici -5. I. <ko preduzee ne kalkulie i ne plaa nikakve
trokove tete koju nanosi, ono proizvodi output J
-
, pri cijeni "
-
koja odraava trokove
koje preduzee ima, plus odreena mara. &rokove koje preduzee ima su privatni troko-
vi, a oni su, u ovom slu!aju, samo dio ukupnih trokova, pa se zato moe rei da je predu-
zee u 8privatnom9 optimumu ili ravnotei i ono proizvodi vee koli!ine u odnosu na dru-
tveni optimum iskazan koli!inom J
,1
'koli!ina odreena jednakou "F#,1(. *a slici -5.
I. #1 je 8privatni9 grani!ni troak, a razlika izmeu #1 i #,1 predstavlja eksterni troak.
0vo pokazuje da ni savrena konkurencija ne vodi maksimizaciji drutvenog blago-stanja,
ako postoje eksterni trokovi.
19. '. '. P#i&a"ni i,&o#i i efe!"i e!s"e#na$ija
$a bolje razumijevanje sutine eksternalija, iskoristiemo primjer eksternalija izmeu dvije
osobe. %mina ivi u maloj garsonjeri, a radi kao daktilograf u jednom preduzeu. , obzirom
da ima mala primanja, popodne, pa i kasno nou kuca diplomske i seminarske radove i
ostalo to je potrebno. *a poslu je kupila na licitaciji jednu staru mainu, koja stvara veliku
buku prilikom kucanja.
*a po!etku pretpostavimo da nema eksternalija. %mina u prvim satima dodatnog rada
ostvaruje veu grani!nu korist od otkucane stranice. "rvih K stranica koje otkuca donosi 2
# po stranici. ,vaka naredna stranca donosi manju grani!nu korisnost, jer se %mina kuca-
jui sve vie umara i ako bude kucala kasno nou, nee biti sposobna sutra za rad, a nema
ni poslova koji se bolje plaaju. $bog toga njena krivulja grani!ne korisnosti '#7( ima
opadajui smjer, to se jasno vidi na slici -5. K.
2:
Ekonomija okoline - eksternalije
_________________________________________________________________________
Slika 19. #. aksimiza$ija !ro"ita na eksternalije
$a svaku otkucanu stranicu %mina ima privatne grani!ne trokove, koji su ozna!eni sa
#"1. 0ni uklju!uju trokove rada i papira. "retpostavimo da su ovi trokovi stalni po jed-
noj otkucanoj stranici.
#eutim, kucajui %mina pravi buku koja izaziva glavobolju, nesanicu i nedostatak kon-
centracije za rad svojoj cimerki ,uvadi, pa ova izlazi vani. /zlazak kota, zato se moe rei
da ,uvada ima tetu koja predstavlja krivulju #4, ) grani!ni troak tete. 0vi trokovi
rastu kako se izlazak produava. "rivatni grani!ni trokovi %mine i grani!ni trokovi tete
,uvade, dakle trokovi jednostavnog drutva od dvije osobe, su drutveno grani!ni trokovi
predstavljeni krivuljom #,1 'marginal social cost(. "rema tome, svaka otkucana stranica
teksta, odnosno za svaki nivo outputa, ukupni drutveni trokovi su zbir trokova i trokova
eksterne tete ) u ovom slu!aju #,1F #"1L#41.
,a slike moemo zaklju!iti da je #,1 vee od #41 za ;,2K # trokova #"1, to je
obiljeeno zagradama.
U normalnim okolnostima teko je pretpostaviti da %mina ne bi vodila ra!una o teti koju
nanosi drugima, ali zamislimo da ona ignorie ,uvadu i nastoji to due kucati. %mini se
isplati kucati sve dok je njena grani!na korist vea od privatnog grani!nog troka, odnosno
od -K stranica gdje je #7F#"1. 0vaj rezultat nije efikasan, jer su drutveni grani!ni tro-
kovi vei od koristi %mine, ve od -; stranica. 4akle, ve od -; - te stranice je #,1H#7
%mine.
2I
Ekonomija okoline - eksternalije
_________________________________________________________________________
Slika 19. %. &rivatni i dru'tveni tro'kovi i koristi
19. (. In"e#na$i,a0ija e!s"e#na$ija
#ehanizmi rjeavanja problema eksternih trokova !esto su vantrini, a ti procesi se nazi-
vaju in"e#na$i,a0ija. "od internalizacijom se podrazumijeva vrijednovanje eksternih efeka-
ta i njihovo uklju!ivanje u kalkulaciju, zna!i u interne efekte, a putem sistema cijena i dru-
gih na!ina naknade.
oncept internalizacije polazi od vlasni!kih prava koja imaju ekonomski subjekti. "ravo
vlasnitva je pravo koje vlasnicima dozvoljava da nezavisno odlu!uju kako e koristiti neke
resurse. #eutim, postoji i zajedni!ko vlasnitvo koje moe biti koriteno bez trokova.
4obra koja su zajedni!ko vlasnitvo su voda, vazduh, prostor i sli!no. "olazei od toga,
prema konceptu internalizacije, zajedni!ka dobra mogu imati cijenu, jer ona nisu privatno
vlasnitvo i o njihovoj upotrebi ne moe se nezavisno odlu!ivati. $ato preduzea i potroa!i
treba da internaliziraju trokove zajedni!kih dobara.
U procesu internalizacije postoji mogunost da se izvri procjena i dogovor umijeanih su-
bjekata, ali se !ee primjenjuju vladine mjere i akcije putem indirektne i direktne regulati-
ve. Gjeavanje problema eksternalija moe se vriti na pet na!ina '1aseA?air, -55M.(B -( pu-
tem uvoenja posebnih poreza i taksiN 2( privatnim procjenama i dogovaranjemN :( lega-
lnim pravilima i proceduramaN I( prodajom prava na eksternalije i K( direktnom vladinom
regulacijom.
2K
Ekonomija okoline - eksternalije
_________________________________________________________________________
19. (. 1. Ta!se
Uvoenjem taksi za plaanje negativnih eksternih efekata za preduzea koja ih reguliu,
zna!i da vlade prenose drutvene trokove u privatne, tj. preduzee u tom slu!aju mora uka-
lkulisati te trokove. 1ijene proizvoda koji prouzrokuju eksternalije rasta, pa se smanjuje
potranja za njima, a to prisiljava preduzea da smanje njihovu ponudu. 0vo je prvi obja-
snio kao pojam <. 1. "igou, pa se naziva 8"igovian taO9.
Slika 19. (. &igou taksa
U ovom slu!aju preduzee plaa taksu na eksternalije 'zagaivanje(, pa su grani!ni trokovi
preduzea jednaki drutvenim grani!nim trokovima '#1PF#,1(. Gezultat uvoenja taksi
'ili posebnih poreza( na ponudu grane 'industrije( je pomjeranje krivulje ponude ulijevo, pa
je efikasni nivo outputa J
2
manji, a to zna!i da se proizvodi manje proizvoda koji zagauju
prirodu.
3eliki problem kod utvrivanja taksi za plaanje eksternalija suB -( tekoe u procjeni vi-
sine tete od zagaivanja i 2( takse na proizvodnju sa eksternalijama ne moraju uticati na
smanjenje teta.
od prvog problema teko je saznati ta!an iznos eksternalija, jer ekonomski subjekti koji
proizvode eksternalije, uglavnom, ne ele dati ta!ne podatke o teti. /sto tako, subjekti koji
trpe tete, pretjeruju u svojim procjenama, to sve uti!e na probleme u dobijanju ta!nih
informacija.
4rugo, ako se dobiju ta!ne informacije, preduzee koje takse uklju!i u kalkulaciju cijene
proizvoda, moe zaklju!iti da se isplati platiti taksu, ali i dalje nastaviti zagaivati prirodu,
2M
Ekonomija okoline - eksternalije
_________________________________________________________________________
jer su prihodi od prodaje dosta vei od trokova proizvodnje. 0ve slabosti govore da e
"igou taksa, odnosno poseban porez imati slab uticaj na ispravljanje eksternalija.
19. (. '. D#)8e in"e#&en0ionis"i9!e mje#e
"ored posebnih poreza i taksi imamo legalna pravila i procedure i prodaju prava 'dozvola(
na eksternalije kao indirektni na!in regulisanja eksternalija. "ravila i procedure se posta-
vljaju zakonima i drugim propisima i ta pravila su poznata i jasna svim zainteresovanim
stranama. *a primjer, prema kunim pravilima i zakonu o javnom redu i miru, %mina ne
moe stvarati buku poslije 22
h
i ta!no se znaju konsekvence takvog ponaanja. U tom
slu!aju postoje zatitne mjere kojima se kanjava %mina ili se pravilima propisuje ta i koli-
ko %mina kompenzira ,uvadi za nanoenje tete.
4a bi ublaili efekte eksternalija vlade mogu i,da&a"i do,&o$e6 "j. #oda&a"i #a&a na
,a8a-i&anje. "reduzea koja imaju niske trokove da eliminiu zagaivanje, izvrie pre!i-
avanje otpada, da ne plate vei iznos na pravo za zagaivanje. <ko bi preduzee imalo
visoke trokove smanjenja zagaivanja, ono e tada platiti odgovarajui iznos za dobijanje
dozvole.
3lade na ovaj na!in mogu kontrolisati zagaivanje, jer izdaju dozvole samo do nivoa tole-
rantnog standarda. ako funkcionie ovaj na!in regulacije zagaivanja moe se vidjeti na
primjeru sa dva preduzea < i 7. *jihove grani!ne trokove smanjenja zagaivanja moe-
mo vidjeti na slici -5. 6.
"rilikom osnivanja trita sa dozvolama 'pravima( za zagaivanje, vlada je donijela odluku
da se toleriu dvije jedinice zagaivanja. ,vako preduzee mora kupiti dozvolu ili preduzeti
mjere za pre!iavanje svog otpada. "reduzee < ima slijedee trokove pre!iavanjaB za
prvu jedinicu I #, a za drugu M #, to je ukupno -; #, dok preduzee 7 za prvu
jedinicu plaa M #, a za drugu . #, to je ukupno -I #.
$a drutvo je najbolje rjeenje da preduzee < samo pre!iava svoj otpad, a da preduzee
7 kupi dozvole i dalje zagauje prirodu. 0vaj rezultat e dati konkurencija na tritu dozvo-
la 'prava( za zagaivanje.
"rava se naj!ee prodaju aukcijom. "reduzee < e ii sve do cijene od -; #, jer bi
svaka vea cijena bila vie nego da samo pre!iava otpad. "oto je preduzee 7 spremno
ponuditi -I #, preduzee < e odustati od ponude na cijeni od -; #, pa moda i neto
prije, pa e preduzee 7 kupiti dozvole za, pretpostavimo, -; #. *a ovaj na!in trite
dozvolama je smanjilo zagaivanje za dvije jedinice, jer je preduzee < primorano da samo
pre!iava svoj otpad, ako eli nastaviti proizvodnju, a preduzee 7, koje je kupilo dozvole,
nastavlja da zagauje prirodu.
26
Ekonomija okoline - eksternalije
_________________________________________________________________________
Slika 19. ). *r+i'te !rava ,dozvola- za zagaivanje
/zvorB ,chotter, -556.
19. (. (. Di#e!"na #e8)$a0ija e!s"e#na$ija
U savremenim privredama ima dosta eksternalija koje su vane, pa se moraju direktno
regulisati. U tom smislu vlade donose specifi!ne standarde zagaivanja, ali i norme kojima
se nastoji smanjiti stepen teta od eksternalija. 0vaj na!in intervencije drave nije isto to i
sistem "igou poreza i taksi. ,istem posebnih poreza i taksi trai preciznije mjerenje i
procjenu teta. 0ve procjene su teke, ali ne i nemogue, iako ih je teko procijeniti i mjeriti
kada su u pitanju tete po zdravlje i ivot. ,tandardima i odreenim kaznama, vlade nastoje
da smanje eksternalije na tolerantni nivo.
19. +. Rje%enje #o*$ema e!s"e#na$ija *e, in"e#&en0ije
- Coaseova teorema -
0vo je jedan od pet na!ina rjeavanja problema eksternalija, koji smo u nabrajanju nazna-
!ili pod brojem 2( privatno procjenjivanje i dogovaranje. 0vo shvatanje preferiraju zagovo-
rnici slobodnog trita. 0snovnu argumentaciju ovog rjeenja razvio je G. 1oase 'ouse(,
koji smatra da vlada nema potrebu ispravljati nepravilnosti svakog slu!aja eksternalija, ve
se to moe uraditi meusobnim dogovorom.
4a bismo primjenili 1oasovu teoremu moraju biti zadovoljena tri uslovaB -( osnovna prava
koritenja moraju biti jasna i preciznaN 2( da nema prepreka dogovaranjuN i :( u dogova-
ranju moe biti uklju!eno malo subjekata.
"olazei od toga da su zadovoljeni prethodni uslovi razmotrimo slijedei slu!aj. *a rijeci je
izgraena tvornica za pre!iavanje vode. #eutim, uzvodno rijeku zagauje velika klaoni-
2.
Ekonomija okoline - eksternalije
_________________________________________________________________________
ca stoke, to poveava trokove !ienja vode. "rema 1oasu, bez obzira na to ko ima pravo
da koristi rijeku, strane trebaju u meusobnom dogovoru da dou do "areto - optimalnog
rjeenja. *a osnovu takvog pristupa 1oase je postavio teoremuB u nekim uslovima, kada su
prisutne eksternalije, ekonomski subjekti mogu postii optimalnu efikasnost bez interve-
ncije vlada.
<ko bi u primjeru tvornica vode - klaonica, trokovi !ienja vode po jedinici bili vei od
odustajanja jedinice proizvodnje klaonice, onda bi se u meusobnom dogovoru mogla
postii nagodba izmeu dvije strane. *a primjer, ako odustajanje klaonice od jedinice pro-
izvoda kota - #, a na osnovu toga tvornica vode utedi K #, to zna!i da bi svako pla-
anje vee od - # po jedinici klaonica prihvatila. &vornica vode bi bila spremna platiti
manje od K #, jer bi tako utedjela. "rema tome, bilo kakav dogovor u ovim okvirima
doveo bi oba ekonomska subjekta u bolji poloaj. U ovim razmatranjima postoji vie rjee-
nja, zavisno od toga ko ima pravo na koritenje rijeke, ali prema miljenju 1oasea, strane
trebaju doi do "areto - optimalne solucije, ako su spremne na meusobno dogovaranje.
25
Ekonomija okoline - eksternalije
_________________________________________________________________________
0smi dio..............................................................................................................................26I
"0C+<3+D% -5..................................................................................................................26I
%0*0#/D< 00+/*% - %,&%G*<+/D%...................................................................26I
-5. -. 4efinsanje i opis eksternalija................................................................................26I
-5. -. -. %ksterni trokovi...........................................................................................26I
-5. -. 2. %ksterne koristi..............................................................................................26K
-5. -. :. %ksternalije i ekonomski subjekti.................................................................26K
-5. -. I. %ksternalije izmeu preduzea......................................................................26K
-5. -. K. %ksternalije izmeu preduzea i pojedinaca 'ljudi(......................................26M
-5. -. M. %ksternalije izmeu ljudi...............................................................................26M
-5. -. 6. /zvori ekolokih problema.............................................................................26M
-5. 2. %ksternalije, trite i alokativna efikasnost...........................................................26.
-5. 2. -. 4rutveni trokovi.........................................................................................26.
-5. 2. 2. "rivatni izvori i efekti eksternalija................................................................265
-5. :. /nternalizacija eksternalija....................................................................................2.-
-5. :. -. &akse..............................................................................................................2.2
-5. :. 2. 4ruge intervencionisti!ke mjere...................................................................2.:
-5. :. :. 4irektna regulacija eksternalija.....................................................................2.I
-5. I. Gjeenje problema eksternalija bez intervencije...................................................2.I
:;