ESARET HTIRALARI

TERCMAN GAZETESnin
bir kltr hizmeti olarak
yaynlad
"1001 TEMEL ESER"
Serisinin
130. Kitab,
Evb Sabri (AKGL) Bey'in
(BR ESRN HTIRALARI)
ve
Matbuat ve stihbarat Mdriyet-i Umimiyesi
tarafndan yaynlanan
(YUNAN LLERNDE ZAVALLI ESRLERMZ);
" ESARET HTIRALARI"
bal altnda toplanm; .
KERVAN KTAPILIK
BASIN SANAY ve TCARET A..
Ofset Tesisleri'nde
dizilmi ve baslmtr.
(ARALIK 1978)
Tercman
1001 TEMEL ESER
130
esaret
htralar
Eyb Sabri: BR ESRN HTIRALARI
ve
Matbuat ve stihbarat Mdriyeti Umumiyesi:
YUNAN LLERNDE ZAVALLI ESRLERMZ
Hazrlayan:
Nejat SEFERCOLU
STANBUL
1978
1001 Temel Eser i
iftiharla sunuyoruz
Tarihimize mn, mill benliimize g ka
tan ktphaneler dolusu birbirinden seme eser
lere sahip bulunuyoruz. Edebiyat, tarih, sosyo
loji, felsefe, folklor gibi mill ruhu gelitiren,ona
yn veren konularda "Gerek eserler" elimizin
altndadr. Ne var ki, elimizin altndaki bu
eserlerden ounlukla istifade edemeyiz. nk
devirler deimelere yol am, dil deimi,
yaz deimitir.
Gzden ve gnlden uzak kalm unutul
maya yz tutmu -Ama deerinden hibir ey
kaybetmemi, ounluu daha da nem kazan
m- binlerce cilt eser, bir sre daha el atlmazsa,
tarihin derinliklerinde kaybolup gideceklerdir.
nk onlar derleyip - toparlayacak ve
gnmzn trkesi ile baskya hazrlayacak
deerdeki kalemler, gn getike azalmaktadr.
Bin yllk tarihimizin iinden szlp gelen
ve bizi biz yapan, kltrmzde "Keta"
vazifesi gren bu eserleri, tozlu raflardan kurta
rp, nesillere ulatrmay plnladk.
Sevinle karlayp, mitle alkladmz
1000 Temel Eser" serisi, Mill Eitim Bakanl
nca durdurulunca, bugne kadar yaynlanan
66 esere yzlerce ek yapmay dndk ve
"Tercman 1001 Temel Eser" dizisini yaynla
maya karar verdik, '*1000 Temel Eser'1 serisini
hazrlayan ok deerli bilginler heyetini, yeni
yelerle genilettik. Ayrca 200 ilim adammz
dan yardm vaadi aldk. Tercman'm yayn
hayatndaki geni imknlarn 1001 Temel Eser
iin daha da glendirdik. Artk karnza gu
rurla, cesaretle kmamz, eserlerimizi gzlere
ve gnllere sergilememiz zaman gelmi bulu
nuyor. Mill deer ve mnda her kitap ve her
yazar bu serimizde yerini bulacak, hi bir art
dnce ile deerli deersiz, deersiz de deerli
gibi ortaya konmayacaktr. nk esas gaye bin
yllk tarihimizin temelini, mayasn gzler
nne sermek, onlar lyk olduklar yere oturt
maktr.
Bu bakmdan 1001 Temel E ser1den madd
hi bir kr beklemiyoruz. Krmz sadece gu
rur, iftihar, hizmet zevki olacaktr.
KEMAL ILICAK
Tercman Gazetesi Sahibi
S Z B A I
Eyb Sabri (Akgl)'n Bir Esirin Htralar (1) ile Yunanis
tan*n eitli yerlerine esir olarak gtrlen sivil Trklerin ht
ralarn ihtiva eden Yunan llerinde Zavall Esirlerimiz (2) adl
eserlerden meydana gelen bu kitap, Trk tarihinin elemli sayfa
larndan kk bir ksmn iine almaktadr.
Bilhassa Balkan Sava srasnda ve Osmanl Devletinin son
yllarnda, yabanc devletler tarafndan istil edilerek paylalan
imparatorluk corafyasnda, milletleraras anlama ve temlle-
re aykr olarak sivil Mslman halka meden (!) devletler tarafn
dan rev grlen insanlk d davranlarn yaand, akla ve
hayle gelmeyecek ikence uslleri tatbik edilerek toplu kat-
li m lara giri ildii bir ger ek tir.
Bu konuda yazlm eserler daha ok Harf nklb*ndan nce
baslm olup, eski harflerle yaymlanmtr. Konu ile ilgili lm
yaynlardan bilgi edinmek mmkn olmakla birlikte, bu tip
eserlerin byk ounlua ulaamad da dnlrse, mevzu
ile ilgili htra mhiyetindeki eserlerin deeri daha iyi anlalr.
Yeni harflerle yaymlanm htralarn da azl, tarihimize it
bu sayfalardan gen nesillerin ibret almasn engellemektedir.
Tarihin, belgelere dayanan kaynaklar dnda, htralara da
byk ihtiyac vardr. Htralar, tamamlayc ve dzeltici zellik-
(1) Eyb Sabri (Akgl ), Bi r Esirin Ht ral ar. Gazi antep't e ngi l i z tecvz
znn balangc ve Trk sersna zulm ve ikenceler, Ankara 1338f
t Matbaas, 693 S.
(2) Yunan i l l eri nde zavall esirl eri mi z, 1. ks., Ankara 1339, Mat buat ve
sti hbrat Matbaas, 63 S. (Mat but ve stil ^brat Mdriyet-i Umu-
miyesi Neri yatndan: 31)
- 7-
Ieriyle, bir milletin tarihini geniletir ve renklendirirler. Belgele
re intikal etmemi konularn akla kavumasna yardmc
olurlar. Hitap ettikleri okuyucu says ve okunma kolayl se
bebiyle tesirleri daha geni ve sreklidir.
Htralar, tabiatlar icb, kaleme alann ahs ve bak as
etrafnda doar ve geliirler. Bu bir bakma iyi bir bakma tehli
kelidir; ah& tefsirlerin bir kenara braklamamas, htra nevi-
nin kymetini drmez. Bu bakmdant bu kitapta yer alan ht-
rlarda, yazarnn gr ve dncelerinin izlerini kusur saymak
doru deildir.
Elinizdeki eser iki ayr kitapn birlemesinden meydana
geldi. Kitabn birinci ksmn tekil eden Bir Esirin Htralar,
Antepin Ingilizler tarafndan igali srasnda, uydurma bahane
lerle toplanarak srgne gnderilen sivil Trk mnevverlerinin
esret gnlerini anlatmaktadr. Htralarn sahibi 1876'd doan
ve Antepte memurluk yapm olan Eyb Sabri (Akgl) Bey, ki
tabnn sonuna koyduu ksa bir aklamada, htralarnn edebt
bir eser olmadn, esir bulunduu sre iinde tutabildii notlar
ve hfzasnda kalan olaylar yazdn belirtiyor ve gerek bask
dangerek ifde bozukluundan dolay meydana gelen aksaklk
lar iin okuyucularndan anlay bekliyor. Gerekten, yazarn
szkonusu ettii aksaklklar olduka fazla. Buna devrin dil zel
lii de ilve edilence bugnk neslin anlayamayaca bir eser ola
rak grdmz htralar yeni harflere evirirken, mmkn ol
duu kadar, slubunu bozmadan sdeletirme yoluna gittik. Bu
arada ifde bozukluklarn ve bask hatalarn da dzeltmee a
ltk.
Kitabn ikinci ksmnda yer alan Yunan llerinde Zavall Esir
lerimiz adl eser ise, Yunan igali srasnda Balkesir ve civrnda
yaplan zulm ve ikenceler ile buralardan eitli bahanelerle
Yunanistanfa gtrlen sivil Trk esirlerinin dndkten sonra
tesbit edilen ifdelerinden meydana gelmitir. Kitabn banda
"Cidl-i millt esnasnda Yunanllar tarafndan hukuk- beere ve
kanun- medeniyete mugayir olarak ahliden esir edilen msum
kadnlarn, erkeklerin ve ocuklarn ve muhrebe meydanlarn
da esir den zavall zbit ve askerlerimizin esret zamannda
Yunanistan'n muhtelif mahallerinde mruz kaldklar her nevi
ikenceler ve fect sergzetlerinden bhis risledir eklinde
aklayc bilgi verildikten sonra, kitabn "Mnlerect bl
mnde, kitabn u sra ile dzenlendii belirtiliyor: "1. ksm;
Sivil esirlerimizin Yunanistan'da grdkleri zulmler; 2. ksm;
Esir zbitlerimizin mhim ifdeleri, 3. ksm; Zavall esir asker
lerin balarndan geen felketler, 4. ksm; Resmt raporlar ve
vesikalar."
Ancak, btn aratrmalarmza ramen, ktphane katalog
- 8 -
larnda birinci ksmn dnda kalan ksmlar bulamadkBu k
smlarn yaynlanmam olmas da muhtemeldir. Elinizdeki ki
tabn birinci ksmn tekil eden Bir Esirin Htralar ile ikinci
ksmn tekil eden Yunan llerinde Zavall Esirlerimiz adl eser
ler, sivil esirlerimizin htralarm ihtiv ettii iin beraberce ya
ynlanmasnn daha uygun olacan dndk.
Esirlerimizin esretten dndkten sonra tesbit edilmi olan
ifdelerinden meydana gelen bu eserde de, onlarn ektikleri s
knt ve ikenceler sonucu olarak, Bir Esirin H tralarnda oldu
u gibi, ifde bozukluklarna olduka ok rastladk. Tabi dil
konusunda da ayn zorluklar vard. Bu eseri de slbunu bozma
dan, gerekli dzeltmeleri yaparak, sdeletirmy gayret ettik.
Asrlarca Trk idresi altnda dil, din ve kltrlerini muhafaza
ederek, adalet ve eitlik iinde yaam aznlklarn, Osmanl
Devletinin en buhranl zamanlarnda ba kaldrararah, eski efen
dilerine rev grdkleri insanlk ve hukuk d zulm ve ikence
ler, yalnzca bu kitapta yer alanlar deil; bu konuda yazlm bir
ok eser tesbit ettik. Ancak bu eserler eski harflerle basld
iin bugnk neslin gznden uzaktr.
Bir intikam duygusu alamak gayesiyle deil, fakat yeni ne
sillerin, kendilerini "meden" (!), Trk milletini de "barbar" ola
rak vasflandran milletlerin, gemite Trklere rev grdkleri
zulm ve ikenceleri renmelerinde fayda grdk. Zaten asil
Trk milletinin tarihi, kendisine zulmedenlere gsterdikleri ada
let ve insanlk rnekleriyle doludur. Bir Trkn intikam dnce
siyle de olsa, susuz insanlara, hele kadn, oluk ocuk ve ihti
yarlara zulm ve ikence yapt grlmemitir.
Mhim olan bilmek, ibret alarak gelecei salam ve gereki
temeller zerine kurmaktr.
Yirminci yzyln balarnda insanlktan uzak "medenf (!)
milletler, asrn ikinci yarsnda ayn "medenlii" (!) Kbrsta
gstermemiler midir? Byk A k i f in msrlarna hak vermemek
elde deil:
"Gemiten adam hisse kaparm... Ne masal ey!
Bebin senelik kssa yarm hisse mi verdi?
Trihi tekerrr diye ta'rif ediyorlar;
Hi ibret alnsayd, tekerrr m ederdi?"
NEJA T SEFERCOL U
Eyb Sabri (Akgl)
BR ESRN HATIRALARI
Gazianteb'de ngiliz tecvznn balangc
ve Msr'da Trk esirlerine yaplan zulm
ve ikenceler
BALANGI
Mildi bindokuzyzonsekiz senesine rastlayan bin-
yzotuzdrt Ekim'inde aktedilen anlamadan birbuuk
ay sonra Ingilizler, birka zrhl otomobille beraber An-
teb'e seksen mevcutlu bir svri mfrezesi sokmaya
muvaffak oldular. Bunlar, bir binbann emir ve ku
mandasnda, nce ehrin ortasndan ar iine doru
gsteri yaptktan sonra, Mutasarrfn tavsiyesi zerine,
kasabaya hkim bir mevkide bulunan Amerikan Kolle-
jini igl ederek, oraya yerletiler. O gn, mfreze ku
mandam binba Milis, bir Ingiliz albaynn refketinde
hkmete gelerek Mutasarrfn yannda bir saat kadar
kaldlar. Sonra, yaplan incelemeye ve Mutasarrf Cell
Bey'in ifdesine nazaran, gy bunlarn Antep'e gelme
sinin sebebi, Haleb'de fazla asker ve hayvanlar bulun
duundan dolay, yalnz k karmak lzum ve mak
sadndan ibret olduunu, bu hareketlerinin bir igl
mhiyetinde anlalmamas ve hi bir emel ve maksada
dayanmadn syledikleri anladdysa da, hal ve vazi
yetlerine nazaran, byle sadece bir klamak veyahut
yalmz ielerinin temini maksadiyle Antep'e kadar y
rmek zahmetine katlanmalarna kimsenin inanmayaca
tabii idi. Ayn zamanda, beklenilmeyen fevklde
durumlar da grlyordu ki, o zamandan itibaren kalp-
- 13 -
terimizi szlatan manzaralardan biri de bu idi. Mesel,
Ingilizlerin Antep'e gelilerinde memlekette eskisinden
fazla ve fevkalde skunetin mevcudiyeti ve bunlara
kar niin geldiklerinin sorulmamas, hi bir taraftan
ufack olsun bir engelleme teebbsnde bulunulmama
s ve bilkis mhut Mutasarrf tarafndan halk tatmin
iin, onlarn lehine olarak yaplan devaml propagan-
dalariyle beraber, ieye ait btn ihtiyalarnn Muta
sarrfn emir ve msadeleriyle ve belediye memurlar
nn bazlarnn aracl ile, belediye btesine dahil
edilmeksizin aktan salanmas, ngilizlerin Anteb
hakkmdaki mit ve arzularnn artmasna ve memleke
tin igli emrinde ve orada tatbik etmek niyetinde bu
lunduklar birtakm intikam fikir ve hareketlerinin ser
beste tatbik ve icrsma ve evvelce seksenaltdan ib-
ret bulunan Hindli svari miktarnn gnden.gne o
almasna sebep oluyordu.
Mutasarrf Cell Bey'in bu ekilde davranlar dola-
ysiyle mahalli hkmetten gsterilen msade, Ingiliz-
lerin son derece memnuniyetlerine sebep olduundan
teekkrleriyle karlanyor, artk ekinmeden kuvvet
lerini artrarak Antep ve Kilis ilelerini tamamen igl-
leri altna alm bulunuyorlard.
Bu durum, memurlarn ve aydnlarn endielerine se
bep oluyorsa da, halk kukulandrmamak ve heyecana
sebebiyet vermemek iin ses karmyorlar fakat son
derece kederli ve mitsiz bulunuyorlard. Aradan yirmi
gn kadar gemiti. Memlekette skunet devam ediyor,
henz kimseye saldrlmyor ve bir eye mdhale edil
miyordu. Yalnz arasira iki gnde bir defa Ingilizler
Hindli svrilerini kasaba iinde, btn ar ve mahal
leleri dolatrarak gsteri yapyorlar ve ieleri de eski
si gibi belediye vastasiyle salanyordu. Hatt ekmek,
et ve hayvan saman kolaylkla salanarak, arabalarla
karargahlarna kadar gnderiliyordu.
- 1 4 -
ngilizler, umduklanndan fazla Antep hkmetinden
grdkleri bu msit muamelelerden ve kavutuktan
yardm ve kolaylktan dolay cidden memnun oluyor
lar ve deta davetle gelmi gibi, memlekette her trl
teebbs ve hareketlerinde serbest bulunuyorlard.
Hal bu ekilde devam etmekte iken bir gn, igl
kuvvetleri kumandan General McAndrevv Antep'e gele
rek, ngilizler tarafmdan karargh olarak kullanlan
Amerikan Kollejinde kad, muhasebeci, belediye reisi
ve ileri gelenlerden Ahmed Hurit Efendi (*), Doktor
Hmit Bey ile daha baka, memleketin gen aydnla
rndan birtakm tamnm kiileri yamna artarak, ka
sabann iinde ve dnda syii bozan bir durumun
meydana gelmesine frsat verilmemesi ve yet bir h
dise meydana gelirse, sebep olanlarn hadlerinin bildiri
lerek cezalandnlacandan bahisle, baz tavsiyelerde bu
lundu. Generalin bu muamelesi bir nasihatten ibaret ol
mayp ayn zamanda tehdit mhiyetinde idi.
nk, Antep'in o zamanki aczi, kabiliyetsiz hk
met reisinin Ingilizlere kar gsterdii uysallk ve an
msadeyle sbit olmutu. General bu tebligt yapp
o gn hemen Haleb'e dndnden, ertesi gnden iti
baren Antep'de durum birden bire deiti. ngilizler
tarafmdan telsiz telgraf haberlemesine balanarak,
telgrafhneye makine ve sansr konularak, hkmetin
resmi ifresi derhal yasakland. Resmi ve gayr-i resmi
haberlemenin sansre tbi bulunduu tebli olundu.
( *) Di Ahmed Aa diye mehurdur. Cidden pek muhterem olan bu zat,
Anteb' i n mhim ve pek f edakr bir ahsiyeti dir. Vatann, meml eketi
ni ve mi l l et i ni pek ok seven Ahmed Huri t Efendi 'nlr Anteb'de i yi
li ksever hizmetl eri okt ur.
Son zamanlarda Kuv-y Mi l l i ye ile de il i ki kurarak, cidden yararl
ve byk hi zmetl er f etmi ve bu uurda servetinin bir ksm mahvol
duu halde, esasen tam ve salam olan i mnnn kuvvetine zerre kadar
halel gelmemiti r.
- 15 -
te o zamandan itibaren Anteb'de tam mansiyle bir
yabanc kontrol, daha dorusu ngiliz zorbal bala
mt. Kolejden baka btn karakollarda, geceleri so
kaklarda ve devriye kollannda, artk nerede olursa ol
sun Ingilizler, her yerde onlar grlyor ve her ie on
lar karyorlard. Ne yazk ki, i bu dereceye varm
iken Mutasarrf Bey bunlara kar hal glyor, rahat
n bozmak istemedii gibi, btn bu rezilce zorbal
aka telkki etmek ve herkese de yle bildirmek isti
yordu. Geri, arasra protesto dahi veriyordu lkin,
halkn mrcaat ve basks zerine vukubulduundan
dolay bu protestolarnn da uydurma ve srf ngilizlerle
kendi arasnda kararlatrlm bir gsteriten ibret ol
duuna phe etmemek elden gelmiyordu. Artk An-
teb'in vaziyeti pek kt ve gnden gne korkun ekil
lere girmekte idi. Herkes mitsiz, kimsenin hkmete
emniyet ve itimd yok. O sralarda stanbul'a yaplan
ihbarlardan dahi bir netice alnamyor. Anteb Ingilizle-
rin mal olmu ve bizden bsbtn koparlm, sahipsiz
ve koruyucusuz kalm gibi bir durumda bulunuyordu.
Bu srada Haleb ve Antebdeki Ermeni komiteleri da
hi yava yava balarn kaldrmaya balamlard.
Bunlar, bir taraftan ngiliz kumandan ve subaylarna
hulul etmek frsatn takip etmekle beraber, dier taraf
tan da yerli halk heyecana getirecek kkrtma ve te
vikte bulunmak suretiyle, Ingilizlerin yerli memurlara
ve mslman halka kar nefret ve kinlerini ekmek
iin, btn kuvvetleriyle alyorlard.
Bu hallerden memleket halk son derece zgn ve ta-
biatiyle tela edenler de bulunuyordu. Memurlardan
yabanc olanlarmz dnyorduk; her ne kadar duru
mun kazanmakta olduu ehemmiyeti gznnde tuta
rak, gelecekte ortaya kmas muhtemel tehlikeli du
rumda kalnaca unutulmuyorsa da, halka kar so
uk bir harekette bulunulmamas ve memlekette heye
- 16 -
can uyandracak bir durumun kmasna meydan veril
memesi dnlerek, bu konuda arkadalar arasnda ya
plan mzakere neticesinde, kimsenin harekete geme-
yip, sonuna kadar sebat edilmesi uygun grlyor ve bu
yolda kesin karar veriyordu. Halbuki bunlarn hepsinin
faydasz ve yanl dncelerden ibaret olduu daha
sonra anlalmt. nk o zamanlar memleket son da
kikalarn yaamakta ve artk o gzel ve sevgili Anteb'i
bizden veya bizi ondan uzaklatrmak istendiini anla
mamak kadar dncesizlik ve daha dorusu beyinsiz
lik olamazd. Dolaysiyle, memleketi kurtarmak iin
herkesin silaha sarlmas lzm geldiini bilmek ve bu
konuda kesinlikle tereddt gstermemek lazmd. Zira,
yukarda beirtildii gibi, dmann anlama artlarm
ineyerek Anteb'e kadar gelmesine ve anlamalarna
aykr tecvz ve hareketlerine kar, ne stanbul'dan
ne de mahalli hkmettin bir mdhale grlmeyip bi
lkis Mutasarrf tarafndan gsterilen iltifat ve msa
deler, o zavall memleketin me'um bir kibete dece
ini hatrlamamak ve byle bir tecavze kar susmak
gibi byk hat ve alaklk olamazd. Veyahut, bu de
rece beceriksizlik ve miskinlik iinde bizim orada kal
mamz katiyyen doru deildi ve bu durumda sava
mak lzmd. Lkin nasl olur, mmknm idi? te biz-
ler o zamanlarn byk frsatlarm bile bile kardk;
yollar msit, ulatrma aralar daima mevcut ve temi
ni mmkn idi. Fakat ne are bizi, oradan ayramayan
bir sebep vard ki o da, yalnz o gzel ve sevimli Anteb
ve Antebliler idi. Anteb cidden kansz fed edilemeye
cek bir memleketti.
Anteb, herkesin iittii, hayalinde canlandrd ve
yahut corafya kitaplarnda grdkleri kadar deil,
ok nemlidir. Anteb'i daha iyi bilmek ve sevmek iin
her halde yakndan temas etmek gerekir. Anteb, Ha
leb'in Kuzey Batsmda, Haleb'le Mara'm ortasnda ve
- 17 -
dz bir ovada bol suya, gayet ho havaya ve pek kuv
vetli verimli bir topraa sahip, muhiti, i ve d gr
nyle de irin bir ehirdir. ( * ) Etrf da yakn ba,
bahe ve usuz bucaksz fstk aalariyle doludur.
zm, incir ve fstk pek boldur. Halkn hemen hemen
tamam sanatkr, hkmet ve vatanlarna imanlar gibi
saygl ve baldrlar. Be seneden fazla memuriyetle
iinde yaadmdan dolay bu saydm vasf ve mezi
yetleriyle beraber daha ok benzersiz gzelliini ve
huylarn yakndan tanm olduum Anteb'i, vatan
mn en zarif parasndan olan bu yceltilmi memleke
ti, o temiz ve saf Trk olan Anteblileri bir trl terk
edemedim. Onlara da yle ackl ve felketli zamanla
rnda kendi isteimle ved edemedim. Her ne olursa
olsun memleketin halk ile birlikte olalm, fikir ve ka-
naatmda sabit kaldm.
( * ) am i i n " Ar abi st an' n gel i ni " t abi r i ni kul l anmakt a ol an Arabl ar, An-
i f -t eb' e de " Anadol u' nun gel i ni " Unvann vermi l erdi r. Haki kat en Anadc-
l umuzda esiz bi r gzell ie sahip bul unan bu azi z evre, l ezzet i ne doyu-
l amayan ve her yerde " am f s t " di ye hr et i ol an f s t k mahsulnn
hzi nesi di r.
BZ BU DNCEYLE MEGUL KEN
Yukarda arz olunan tebligattan sonra aradan bir
hafta kadar daha gemiti. Bir gn yine Generalin An-
tebli etti ve o gnden itibaren gazete yaymdan men-e
nz geldii syleniyordu. Ertesi gn sabahleyin Haleb'e
geldii iitilmi fakat ne iin gelip gittii bilinememi-
ti. Ancak, onun geliini takiben Mutasarrfmz "Anteb
Haberleri"nin sahibi Hseyin Cemil Bey'i yanna ar
tarak, gazetesinin geici olarak yayma ara vermesini
tebli etti ve o gnden itibaren gazete yayndan men-ne
dildi. ki gn sonra Mara'tan Anteb'e gelmi olan
Franszca retmeni Sedat Bey bir hafta kadar Anteb'-
de oturmaya mecbur edildikten sonra ngilizler tarafn
dan tutularak Haleb'e gnderildi.
Bu olaylarn, gerek memurlar gerekse memleket
halk zerinde derin ve ac tesirler meydana getirdii ve
istisnasz herkesi huzursuz brakt halde, ancak ve
yalnz Mutasarrf olacak o kansz katiyyen mteessir
etmiyor, bilakis ehresinde evvelkinden daha ok nee
bulunduu grlyor ve bandan beri bunlarn hepsini
ufak tefek ilerden sayarak, halka ve kendisine mra
caat edip soranlara yle bildirmek istiyordu. Halbuki
ufak tefek sayd nemli olaylar her gn tekrarlanyor
ve gittike byyor, namus ve vicdan sahiplerini ala
- 19-
tyordu. tngilizlerin cr'et ve mankhklan gnden g
ne artyor ve iddetleniyordu. Artk hkmete kar va
ziyetleri bakalayor, Mutasarrfa katiyen, hatta bir
polis memuru kadar bile nem verilmiyor, yalnz Ingi-
lizler onu btn istek ve emellerine alet olarak istedik
leri gibi kullanyorlard.
Resmi haberleme zerinde dehetli ve iddetli kont
roller uygulanyordu. Mfreze kumandam her gn
be defa hkmete gelerek, memlekete dnmekte olan
Ermenilerin yerletirilmesi, ieleri ve rahatlarnn sa
lanmas hakknda adeta emirler veriyor, gya daireler
bu konuda grevlerini bilmez ve yapmyormu gibi, h
kmet ve dairelere azarlama yollu tenkit ve tebligatta
bulunuyordu. Zavall Trk muhacirleri, kn o usand
rc souklarnda, kollarndan tutup darya attryor,
bir Ermeninin gsterdii evler, gerek kendi mlk ol
sun ve gerek bakasna ait bulunsun, homen boalttr
lyordu.
Bu hcum ve tecvzlere kar Mutasamf Bey azn
amayp, yalnz ellerini outurarak, lngilizlere kavuk
sallamakla yetiniyordu. Bir taraftan polis ve jandarma
lar mahallelerde evden eve koarak, ileri gleri Erme-
nileri yerletirmek ve onlarn rahatlarn temin ve yeri
ne getirerek, bire Mslman muhcirlerin darya
ve takm, parasiyle hkmetten ev satn alm olan fu
kara halk evlerinden atmak, bu vesilelerle Ingilizlerin
gzne girmek ve onlarn takdir ve ilgilerine mazhar ol
makt. Hatt bazen ngiliz kararghna kadar gidip bu
konuda emir ve yaknlk dileyen ahmaklar dahi bulunu
yordu.
O zamanlar ahvlin bu suretle kazand nem ve
memleketin dt bu elim felkete nazaran, hi ol
mazsa ufak bir tedbir alnmaya allmas lzumundan
bahsedenler de Mutasarrfn gznde en kt ve en i
ren bir kii saylyordu.
- . 3 0 -
PEK YERNDE BR TEEBBST
FAKAT YAZIK K NETCELENMED
Tan o sralarda idi. Taczde Abdullah Efendi sz
konusu durumlardan dolay zntlerini gizliyemeye-
rek, eraftan Kethdzde Hseyin Cemil Bey, halen
mebus bulunan Hfz ahin Efendi, Krt Hac Osman
Aa, Mamat Aazde Ali Efendi ve bakalariyle gr
erek memleketin dmandan temizlenmesi relerini
etraflc dnmek ve gerektiinde mdfaa maksady
la bir anlam topluluk halinde bulunmak iin halk
gayrete getirerek umumi toplant yaplmasn bu kimse
ler ile grm ve bir gn halk tevik ile tccardan
Aazde Ali Aa'nm evine toplamaya muvaffak ol
mutu.
Ne yazk ki bu teebbsten de o zamanki hkmetin
oradaki mevcudiyeti karsnda bir fayda temini mm
kn olmamakla beraber, biare Abdullah Efendi'nin bu
hareketleri memleketine ar sevgi ve ballndan do
lay tedenberi devam edip gelmekte olan komitecilik
denilen vatanperverlik kabahatine eklenerek, sonunda
felketinin sebebi olmutur.
te bu sralarda, yni memleketin zerine birdenbi
re ve deta kbus gibi ken bu istil bulutu iinde,
ngiliz memurlarnn kudurmu kpekler gibi teye be
- 21 -
riye saldrdklarn, lgnlk ve hakszlklarn gren bir
takm zavalllar dahi, onlar hakkmdaki fikir ve kanaat-
lannda doru bir tbir ile o gibilere hitb ediyorum
ngiliz zihniyet ve ciddiyeti hakkmdaki kanaat ve id
dialarnda pek ok yanlm olduklarn anhyorlarsa da,
artk bunlar da faydasz ve srf pimanlktan baka bir
ey deildi. Hal ve vaziyet ayn ekilde devam ediyor,
herkes iten ve ticaretten soumu, kimsede kan yok,
btn kalbler alyor fakat, ah o Mutasarrf olacak y
reksiz hl bir duygu ve azck olsun bir tesir gstermi
yor ve daima glyordu. O dakikaya kadar ngiliz ad-
letinden bahisle, onlann hi kimseye fenalk etmiye-
ceklerini teminen sylemek istiyordu.
Artk bu hle hayret mi, yoksa lnet mi? nsan bu
gibi kalbler karsnda ne diyeceini bilemiyor.
- 2 2 -
ANTEB'DE TUTUKLANMA VE
HALEB'E EVKMZ
23 Knun- sni (Ocak) 335 (1919)
Perembe
O gnn sabah, saat dokuzda evimden kp doru
ca hkmete gelmitim. Tabii bir eyden haberim yok
tu. Mutasarrf Beyin makamnda olduunu haber ald
mdan ve kendisinin byle, allann dnda erken
den gelmesini merak ettiimden dolay yanma gittim.
Biraz sonra, bizim orada bulunduumuzu iitmi olan
muhasebeci Besim Bey de gelmiti. mz birlikte
otururken, hkmetin kaps nnde otomobil grlt
s iitildi. Pencereden baktk. Hakikaten kapnn nn
de iki otomobil duruyordu. Bunlarn birinde ngiliz
Mfreze Kumandan Binba Milis ve Kollej Mdr Ma-
ril, dieri de bo idi. Her ikisi de otomobilden inerek,
Mutasarrfn yanma geldiler. Onlar henz ayakta iken
biz muhasebeci ile dan ktk ve odalarmza gittik.
Aradan on dakika gememiti ki, Mutasamf m odacs
Ahmet gelerek "Sizi Mutasamf Bey istiyor" dedi.
Derhal kalbimde bir phe uyandysa da Mutasar
rfn bu davetine uymaya o srada kendimi mecbur
saydmdan dolay, tabii gittim. Mutasarrf ve dierleri
- 23 -
hl oturmamlar, ayakta idiler. Ayn zamanda, Polis
Komiseri Fevzi Efendi de gelmi, orada hazr bulunu
yordu.
Mutasarrf, bir taraftan komisere, herhalde onlar bu
lup ve tutup getireceksiniz diyor, emirler veriyor ve bir
taraftan da bana hitaben, bizi Generalin istediini ve
Amerikan Kollejindeki kararghlarna kadar gitmek l
zm geldiini tebli ediyordu. O srada muhasebeci
bey dahi tekrar gelmi ve orada bulunuyordu. Ben, ni
in arldmz sordum. Cevap olarak "Bir ey yok.
Yine, zannederim evvelki gibi bir eyler syleyecekmi.
Bu defa sizi ve muhasebeci bey ile Evkaf mejnurlar
Hakk, Taczde Abdullah Efendileri ve Hseyin Ce
mil Bey'i dahi istiyorlarm. Onlar imdilik bulunama
dlar. Tabii getirileceklerdir. Onlar gelinceye kadar biz
gider geliriz" dedi. Bu hle gre, Mutasarnfn Polis
Bakomiserine vermekte olduu iddetli emirlerin, ar
kadalarmzn tutuklanmalar hakknda olduu anla
ld. Dolaysiyle bizim iin o felketin gelip attna
phe kalmamt.
Hseyin Cemil Bey, Anteb erfmdan Kethdzde
brahim Efendi'nin olu olup, yksek tahsil grm, fi
kir ve dima gen, yksek bilgi ve lkye mlik ky
metli kardelerimizdendir. Mtrekeden bir mddet ev
vel hastalanarak hava deiimi ile memlekete gelmiti.
Daha sonra ngilizlerin Anteb'e gelmelerine, memleke
tin vaziyetine ve Ermenilerin taknlklarna kar, s
dk dostlar arasnda mzkere ederek, memleket nm
na bir gazete karlmas uygun grlerek, Hseyin Ce
mil Bey'in imtiyaz altnda "Anteb Haberleri" adyla
bir gazete karlmt. Taczde Abdullah Efendi, An-
teb'de bir cmi-i erifin hatibi olup, ellibe yalarnda,
z sz doru, vatann, memleketini ok sever muh
terem bir hocadr.
Evkaf memuru Hakk Efendi, aslen Antebli olup,
- 2 4 -
Hukuk Mektebinden mezun olmu, Haleb adliyesinde
z iken, mtrekeden iki ay evvel Evkaf memurluu
na tayin edilerek oraya gelmiti.
Bunlarn isimlerini buraya kaydetmekten maksat,
ileride bahsi gelecek olan ve kendilerine ngilizler tara
fndan isnad olunan Ermeni meselesiyle, hi birisinin il
gili bulunmadn arzetmekten ibrettir.
Biz orada, yani Mutasarrfn odasnda ve hemen git
mek zere iken Abdullah Efendi.(*) de gelmiti. Artk
dierlerinin beklenmiyecekleri ve hemen gidilecei bil
dirilmiti. Hepimiz ayakta, devaml "Buyurunuz sz
leri tekrar ediliyordu. Mutasarrf nde biz arkada Oldu
umuz halde, sknet ve itidalle merdivenden aa
inildi.
Kapnn nnde hazr bulunan otomobillerden birisi
ne Mutasarrf Cell Bey'le beraber binba Milis ve Kol-
lej Mdr Maril bindiler. Dierine de Muhasebeci Be
sim, Abdullah Efendiler ve bir de ngiliz askeri beraber
bindik. Hkmet nnde pek ok ahli toplanmt.
Herkes, bu anszn gelen vaziyete arm, hayret iin
de bulunuyorlar ve mteessf ngilizler bizi alp gt
rrlerken arkamzdan yalnz seyirci olarak bakyorlar
d. nk, bizi gtrler yalnz ngilizler deildi. H
kmetimizin reisi bulunan Mutasarrf da beraberdi. Ta
bii ahli mzurdu.
H H
<*) Abdul lah Efendi , esaretin devaml ve dayanlmaz azab ve zdratomdan
znt i nde vefat etmi ti r. Mevl rahmet eylesin.
- 25 -
ANTEBN BYLE GNLER N
YAPILMI OLAN KOLLEJNDE, O KOCA
BNANIN ALTINDA NELER OLDU
Doruca karargha gidildi. Orada, otomobilden iner
inmez Mutasarrfmz ieride bulunan Generalin yanma
dvet olunarak, yanmzdan ayrdedildi. Bizim de ba
mza hemen sngl bir ngiliz askeri brakld. Artk
mesele ak, bu konuda dnmeye ve pheye hi h-
cet yoksa da Muhasebeci Bey hl, "Bu ne hldir Y-
rabbi, ne oluyoruz? Bamza gelen nedir?" diyor, Ho
ca Abdullah Efendi metin ve skin bir tavrla elleri ar
kasnda aa yukar geziniyor ve mrldanyordu.
Bu hl yarm saat kadar srd. Binba Milis ieriden
tella karak, eliyle Muhasebeci Besim Bey'i ard.
Besim Bey be dakika kadar Generalin yannda kaldk
tan sonra souk bir ehre ile yanmza dnd.
Ne yaptn sordum. "Ne olacak. Gy ben Ermeni
evlerini tahrib ediyormuum. Ermenilerin evkinde bir
ok cinyetler yapm ve Ermeni parasiyle zengin ol
muum. Cni imiim. General byle sylyor" dedi.
Ayn zamanda yzn te tarafa evirerek ve eliyle sa
kaln tutarak "Aman Yrabbi, sen dilsin, bu yatan
sonra bama ne geldi, bu nedir?" diyor, syleniyordu.
Kendisini teselli etmek istedim: "Zarar yok Muhasebe
- 2 7 -
ci Bey, baka gnahlarnza kefrettir" dedim. Ona da
kzd. Hakikaten adamcazn bu gibi eylerle hi bir
ilgisi yoktu. O yalnz kendini bilen ve dima kendini
dnenlerden biri idi. Lkin, Ingilizler iin yalnz ho
roz deil, onlarn nazarnda, Ermeniler kimi seerse en
mhim komiteci o olur, yni kadn ve erkek ayrdedil-
mediinden arada bunun gibi zavalllar da grltye gi
derdi. Muhasebeciden sonra beni ardlar, ieriye gir
dim. Mektebin iinde kk ve dar bir salonun ortasn
da resmi niformasn giymi olarak oturmakta olan
General Mac Andrew eliyle otur iareti verdi. Ayn za
manda bam ne emi, talihsiz ve uursuz bir vazi
yette orada oturmakta bulunan Mutasarrfn yanna
bende ktm. Yz burumu ve artk phe yok ki
beyni dahi sulanm olan bu ihtiyar Ingiliz Generalinin
elinde kk bir kt bulunuyordu. Geri Generalin
yznde asabiyet eseri grlmyorsa da onun bana ev
rilmi olan baklar, kendisinin hakkmda inandrc
bir fikir ve bilgiye mlik bulunduunu ve kara kalbinin
zulm ve garaz hrsyla dolu olduunu gsteriyor ve de
vaml, bir elindeki kda ve bir de benim yzme dik
katle bakarak dudaklariyle bir eyler mrldanyordu.
Ben bu souk ehreyi grmekle beraber, kendisine kar
mdafaa ve itirazn katiyen en ufak bir fayda temin
etmiyeceini ve onun det bizim iin kurularak oraya
zel surette getirilmi tertipli bir cinyet vastas oldu
unu anladm. General hl bir bana bir de elindeki
kda bakyor, arasra Kollej Mdr Maril'e de ngi
lizce bir eyler sylyor, lkin fevklde hrslanyor ve
det hiddetinden kpryordu. Ayn zamanda Ma-
ril'in elinde ufak, siyah kapl bir defter bulunuyor
du. Bunlar birbirleriyle biraz konutuktan sonra Ge
neralin sol tarafnda yer alm bulunan otuzbe yala
rnda, byklar tra edilmi ve yzba niformas giy
mi birisi bana hitben "Siz Ermenilerin gnde bura
- 28 -
da bulundunuz ve onlan evkettiniz. Bu birelerin
yollarda canlarna ve mallarna taarruz edilmitir. Bun
lara sebep siz oldunuz ve hl burada bar ve dzeni
ihll edecek birtakm teebbslerde bulunuyorsunuz.
Onun iin siz cnisiniz. Barn imzasna kadar uzak bir
yerde kalacaksnz" dedi. Ben tabii bu szleri reddet
tim ve Anteb'den baka yere giden Ermenilerin hi bi
risinin mal ve canlarna ufak bir tecvz bile vukubul-
madn ve bunun srf yalan ve iftirdan ibaret oldu
unu syledimse de bu szlerim faydasz ve aslnda
Trk dmann kzdrmaktan baka bir netice salama
yaca tabii idi. General tekrar ngilizce bireyler syle
di. Tercman bana hitben "Sizin bu ekilde hareketle
riniz hakknda (Bu defa General demeyip Mir tbiri
ni kulland) Mir Hazretlerince kanaat sahibi olun
mutur. Sizin hakknzda slm ve Hristiyanlar hit-
tirler. Huzurlannda fazla sz istemezler" dedi. Tabii d
ar ktm. Fakat, hakkmda Islmlarm da ahit olarak
gsterilmelerine ok ardm ve zldm. Gerek benim
iin ve gerek herhangi bir mslman ve mslman olma
yan iin olsun, byle bir iftira ve sulamaya ahit ola
cak Anteb de bir mslman bulunmayacana, msl-
manlar arasnda byle bir alakl yapacak bir ahsn
bulunmadna yakinen itimat ve kanatim olduun
dan dolay, bu sze bir man veremedim. Orada bulu
nan Mutasarrf Bey tabii btn bunlar iitti. Bir tek
sz sylemedii gibi kafasn da yerden kaldrmad.
Yalnz darya karken gznn bir ucuyla yzme
bakarak, gya bana kar zntsn belli etmek isti
yordu. Halbuki, tedenberi daima bilinen sahte ve srf
riydan ibaret hareketleri gibi bu davramlarma da ka
tiyen inanmyor ve hatta orada hakkmda mslman-
larn ahit olarak gsterilmesini, bu zatn acz ve kor
kaklndan dolay General'e kar vukbulan sama
ifdesine atfediyordum. Bu kanatmda da hakl idim
- 2 9 -
ve sabit kaldm nk Antep'e Ingilizlerin geliinden
sonra, bir gn bir i dolaysiyle Mutasarrfn yanna git
mitim. Mutasarrfn huzurunda Belediye Reisi eyh
Mustafa Ffendi bulunuyor ve ona vermekte olduu ba
z ilere dair emirler arasnda, eski Mutasarrf Ahmet
Bey'in zamannda Ermenilerin g ettirilmeleri hakkn
da Ahmet Bey tarafndan komisyona verilen tebligat
larla ilgili ne kadar evrak varsa kendisine teslim edilme
sine dair tembihlerde bulunuyordu. Belediye Reisinin,
Ahmet Bey zamanndan kalma byle bir evrak bulun
madn ve bunun srf uydurma olduunu sylemesi
ne ve iddia etmesine ramen, kesin olarak mevcut bu
lunduunu bildiini syleyerek, bunlarn lzm olaca
ndan bahisle mutlaka kendisine verilmesinde srar
ediyor ve istiyordu.
Bundan baka, arkadalardan Hseyin Cemil Bey'in
Haleb'de mevkuf iken bize vermi olduu bilgilere na
zaran, Ingilizlerin Anteb'e geleceklerinden aslnda ha
berdar bulunduunu, kendinden ncekilerin zamanna
ait vesikalar aratrp incelemesi ve dier muamelelerle
sbit olan Mutasarrf, onlarn birka kiiyi tutup gt
receklerine dair de evvelden bilgisi olduu ve hatt bir
ka kii arasnda Hseyin Cemil Bey'in dahi bulundu
u, hdiseden yirmi gn evvel Cemil Bey'in days Sey-
yafzde Abdi Efendi'ye haber vermek suretiyle bilvs-
ta ve bir defa da Hseyin Cemil Bey'i yanma artarak
Anteb'den gitmesini bizzat kendisine tebli etmekten
ekinmemiti. Bu duruma gre Mutasarrf Cell Bey
batan beri Ingilizlerin bu konudaki dnce ve niyetle
rine vkf ve bu gibi felketlerin meydana geleceinden
evvelce bilgisi olduu halde, srf kendi mevki ve emeli
nin temin ve muhafazas ile sadece ngilizlerle kendisi
nin arasndaki ahengin bozulmamas iin, muzr addet
tii bir ka arkadann fed edilmesine karar vermi
olduu anlalm ve bu fikir ve kararlarna da yukarda
- 3 0 -
anlatlan hareketleri ak bir hit olmutur.
Benim, Generalin yamndan dnmde Evkaf me
muru Hakk ve Hseyin Cemil Beyler de getirilmiler
di. General tarafndan sorguya ekilirken, evvelce ara
nanlardan milletvekili Ali Cenni Bey de pek sk bir
itina ile sual olunuyordu. Kendisi o srada stanbul'da
bulunmaktaysa da Anteb'de gizleniyor zanniyle gerek
Anteb'de iken ve gerek Haleb'e nakledildiimizde bir
ka defa aranm ve anlamann arkasndan Anteb'de
kurmu olduu milis tekilt hakknda bizden bilgi is
tenilmiti. Ali Cenni Bey hakknda, bu milis tekilt
sebebiyle Anteb Ermenilerinin ve bilhassa Kollej heye
tinin pek iddetli kin beslediklerini o zaman anlam
tk. Ali Cenni Bey, o srada Anteb'de bulunmu ve ele
gemi olsayd, hepimizden fazla hakret ve ikenceye
urayaca phesizdi.
Benden sonra Taczde Hoca Abdullah Efendi a
rld. Dierleri de Generalin yamna bu suretle ve birer
defa girip ktlar. Hepimize isnad olunan sulatn ayn
meseleden ve hususiyle bizler iin tertip ve hazrlanm
birer plndan ibret olduu anlald. Artk etrafmz
da bulunan ngiliz askerleri tela baladlar. Bir taraf
tan askerler arasnda yolculuk hazrl yaplyor, dier
taraftan oradaki otomobiller yerlerinden ileri geri hare
ket ettiriliyordu. Bunlara bakarak baka bir yere gidile
cei anlahyorsa da, henz ne olacamz ve nereye
sevkolunacamz bildirilmiyor, yalnz eer baka bir
tarafa gidilecekse hi olmazsa ailelerimizi grmek, bi
raz para ve amar almak, memuriyetlerimizi ve daire
lerimizde ak ve meydanda kalan evrak ve birtakm
mhim ilerimizi birer emin ele brakp, yine dnmek
zere izin istiyoruz, kabul olunmuyor ve hemen hare
ket edilecei tebli ediliyordu.
Hepimizin zeri arand ve ceplerimizdeki para, evrak
ve fotoraflarmz alnarak otomobillere bindirildik.
- 3 1 -
Yalnz bir eye ihtiyacmz olduu taktirde, ailemize
birer tezkere yazlmasna ve bunlarn arkamzdan gn
derilmesine izin verildi. Cnilere bile rev grlmeye
cek bu vahice muamele karsnda ne diyeceimizi a
rdk. Lkin elden ne gelir. Bu konuda ne kadar rica
ettikse de kabul edilmeyip, otomobillerimiz hareket et
tirildi.
Mutasarrfn vazifesi de orada, bu suretle, yani bizi
ngilizlere teslim etmekle sona ererek yerine dnd.
Burada hi unutamyacam bir ey varsa o da, zavall
Muhasebeci Bey'in olu Kulecik Kapsna kadar gelmi,
boynunu bkm, mahzun bir ekilde babasnn arka
sndan bakyordu. Birenin yavrusuyla iki kelime ol
sun konumasna izin verilmiyor, mahzun ocuk ta ka
pdan kouluyordu.
nmzde makineli tfekle donatlm bir muhafz
otomobili, arkamzda ayn ekilde dzenlenmi dier
bir otomobil bulunuyor, biz ortada, dehet ve sratle
kararghtan ayrlrken, bizi seyretmek iin Kollejin
nnde toplanm olan Ermener tarafndan yaplan
hakaretlere da mruz kalyorduk. Bunlar bize glyor
ve ilerinden bzdan da arkamzdan ta atyorlard.
Bu muamelelerde en fazla nfuz ve tesir gsteren;
Generalin bizi yanna ardnda ve sorgu srasnda
tercmanlk grevini yapan yzba niformal ahs
oluyordu.
Btn davrantan itibriyle mhim bir Trk ve Ms
lman dman olduunu orada bu eytanca dncele
ri saklamamasiyle anlalan bu herifin kim olduunu
daha sonra anladm. Amerikan Kollejinde teden beri
mfettilik vazifesiyle grevlendirilmi bulunan Doktor
Trobili imi. Olduka iyi Trke bilir, son derece k
tmser ve Trk aleyhtan bir misyonerdir. Mani1e gelince
ce, bunun hakknda syleyecek sz bulmaktan cizim.
Otuz seneden beri Kollej Mdrlnde hizmette bu
- 3 2 -
lunmakta olan bu kindar misyoner, bu mddet zarfnda
halkn ounluu, zellikle memleketin ileri gelenleri
kendisini iyi tanrlar ve daima ona kar bir hocaya ya
placak hrmeti yaparlard. Maril, Liva memurlar ile
dahi genellikle temasta bulunur, dairelere her ne zaman
ve her ne i iin olursa olsun serbeste girer, gerek
harbden nce gerek harb halinde iken memlekette bir
yabanc deil, deta yerli bir std gibi memurlardan
ve halktan yardm ve kolaylk grrd.
te otuz sene Anteb'de geirmi olduu bu mhim
ve uzun misyonerlik hayat iinde, bir mslmandan
zerre kadar hrmetsizlik ve hi bir zaman kt muame
le grmemi olan bu hin, son zamanlarda ve bilhassa
ngilizlerin Anteb'e girmelerinde gayet mfrit bir ms-
lman dman olarak ortaya km ve o zamanlardan
itioaren maskesini atmtr. Her zaman hak ve adalet
ten bahseden bu ngiliz tohumu misyoner, garibdir ki
birdenbire adlet ve insniyetten uzaklamtr. Daha
sonra Haleb'le Anteb arasndaki Ermeni komitelerinin
haberlemelerine ak surette araclk yapm, onlarn
yerli mslmanlar aleyhinde tertipledikleri fesat pln
larnn Ingilizler nezdinde tatbiki hususunda mhim ve
pek yararl roller oynamtr. Bu suretle Maril, Ermeni-
lerin sevk ve gnderilmesi srasnda onlara kar tam bir
vatandalk vazifesini yapan ve her trl yardm ve in
sanl esirgememi olan ve hatt Ermeniler memleketi
terkederlerken birbirleri aleyhinde yapm olduklar
yalan dolan ve kkrtmalarn hi birisini onlar hakkn
da yapmak tenezzlnde bulunmam, bilkis kendile
rine acma ve sevgi gstermi ve ounun gitmemeleri
ne sebep olan o soyu temiz Anteblilere her trl fenal
yapm ve yapmak iin Ingilizleri aka sevk ve
tevik etmitir. nk mektebin karargh yaplmas ve
bu sayede Maril'in ingilizlerin emrinde tercman olarak
grevlendirilmesi, bu mel'unca istek ve arzulannn ye-
- 33 -
rine getirilmesine tamamen yardmc olmutur.
Geceleri Ermenierden en adi ve birtakm boyac, te
nekeci, hamal gruhundan ve gya komitecelik yolunda
bulunmak ve lmek isteyen ve Trklerden intikam al
mak sevdasnda bulunan serserileri karargha sokarak,
bunlar komiteye mensub gayet cesur fediler olarak
ngilizlere tantmak ve Ermeni fahielerinin artk pa
avraya dnm olanlarn, seilmi gstererek onlara
takdim etmek suretiyle, beyinsiz ngilizleri ifl ve bu
nun gibi rezilce tertiplerle her arzusunu yerine getirme
ye muvaffak olmutur.
Batan beri anlatlan hdiselerden anlalaca gibi.
Ingilizlerin Anteb'e girilerinde, Mutasarrf Cell
Bey'in klavuzluu ile dorudan doruya Kolleje gide
rek orasn kendileri iin karargh edinmeleri ve mek
tebin mdr Maril ile Doktor Trobili'in orada bulun
malar, ngilizlein memlekete ilk girileri itibariyle
yerli halk hakknda kin ve nefretlerinin celbine sebep
olmakla beraber, btn Anteb mslmanlarn Erme
ni dmanlar olarak tanmalarna da pek ok yardm
etmitir.
Ben, Maril hakknda ve o nankr misyoner iin de
falarca izhatta bulunmak ve onun Trkler hakknda
besledii fikir ve vicdn hakknda kanatimi daha ak
ve etraflca aklamak isterdim. Buna hatralarmn hac
mi msit olmadndan te tarafn erbbna ve bu ha
kiktlere benimle birlikte hit olanlarn vicdanlarna
terkediyorum. Ancak, gerek Maril'in ve gerek arkada
Trobili'in bu son hizmetleri ve Ingiliz medeniyet ve
adleti hakknda zihniyet tayanlarn bu haksz dn
celeri ve memleketin uram olduu bu elim felketin
hazrlayclardr. Bu yanl fikir ve dncelere katl
mas yznden, iglin balangcnda gsterilen bece
riksizlik ve uyuukluktan dolay hatlar olduunun,
Anteblilerce unutulmayacana eminim.
- 34 -
HALEBE VARI
23 Knun- sni (Ocak 335 (1919)
leden sonra Anteb'ten hareket edilmiti. O gn
akam bebuukta Haleb'e varld. Cemiliye Mahalle
sinde oturan Ingilizler tarafndan polis karakolu olarak
kullanlan, olduka bycek bir evin alt katnda bir ye
re bizi hapsettiler. Buras rutubetli ve zemini tamamen
topraktan ibret, hasrsz ve demesizdi. Hemen etra
fmza bir ok ngiliz askeri toplanarak bizimle alay et
meye baladlar. Hoca Abdullah Efendi'nin bandan
sarn alp boazna dolamak ve yumrukla birenin
kafasna vurmak gibi eziyet ve hakretleri yerine getir
mekte kusur etmediler. te medeniyet dedikleri heyu-
ldan bir rnek. te ngilizlerin slm dman olduk
larn bilmek iin ak bir ibret...
Hoca Efendi, o gnden itibren ngilizlerin karsn
da ve esrette bulunduu mddete sark sarmaktan
ekinmitir. nki her zaman hakaretlere, svp say
maya ve tecvzlere mruz kalmtr. Kahpe ngilizle
rin sahte gsterilerine inanmyacaz. ngilizler hi bir
zaman slm dostu olamazlar. Gzlerimizle grdk ve
kulaklarmzla, bir ok mnevver tabakalarndan olma
s lzm gelen subaylarnn azlarndan iittik. Onlar-
- 3 5 -
ca, mslmanlara eziyet ve hakaret etmek deta vicda
ni bir vazife ve mukaddes bir hizmetten saylmtr. Bu
hakikti henz iyice bilmeyenler varsa, kolayca anla
mak iin bizde pek ok deliller mevcuttur. Harbde n-
gilizlerin ellerine esir derek daha sonra memleketle
rine dnen askerlerimizin hallerini grmek ve bu konu
da derince bir inceleme yapmak ye terlidir. Yirmibin-
den fazla mslman esirin, Msr'n Abbsiye Hastaha-
nesinde ameliyat bahanesiyle gzleri karlm, ayak
lar ve kollar kesilmitir. Msr'dan stanbul ve Anado
lu'daki aileleri yanma dnen bir ok Rum ve Ermeni
esirleri de mevcuttur. Hangisinin gz kr, aya to
paldr? ounlukla salam ve uzuvlar tam olarak dn
mlerdir. Btn kr, topal ve kolsuzlar mslman esir-
lerindendir. Acaba, mslman olmayan esirlerden hi
birinin gz armad m? Gz hastal yalnz msl-
manlarda m meydana geliyor ve ameliyat ihtiyac on
larda m hissediliyordu?
nallah ileride bu konuyla ilgili ayrca bilgi verile-
binden fazlasn sakatlar arasnda terhis ederek, bir va
pura doldurup zmir'e karmlard. Kordon'da bi
reler dizi ile birbirlerini yederek srnrlerken, kendile
ri, yani medeniyetin yz karas olan ngiliz memurlar,
o alaklar, iftiharla ve glerek bunlar seyretmiler,
medeniyet lemine kar ilemi olduklar bu vahice
cinyetten dolay yzleri bile kzarmamtr. Onun
iin ngilizlerin sahte grnlerine artk aldanmaya
caz.
nk, her halde insanlar kendi cinsine byle bir mua-
cektir.
l k g e c e m i z k a r a k o l d a n a s l g e t i :
lgilizler, beimizi bir yerde, kollarmzdan iple ve
salamca balayarak, ipin ucunu duvara akl bulunan
- 3 6 -
demirden bir kaza skca sardlar. Balamak tabii bir
ey gibi ise de, bu ekilde kazklara sarlmak meselesi
beni o esnada dndryor ve hayrette brakyordu.
Geen sene ngilizler bu zavall askerlerimizden iki
meleyi kesinlikle yapamazlard.
Altlarmz rutubet, hava souk ve yanmzda ekmek
ve yiyecee dair hi bir ey yok. O gece saat onbuua
kadar orada ayn vaziyette kaldk. Hatt tuvalete dahi
be arkada bal olarak gidip geldik. Bu mddet zar
fnda gerek Hindlilerden, gerek Ingiliz avu ve polisle
rinden pek fena hakret ve ikenceler grdk. Gece
saat onbuuk idi. Bulunduumuz yere fenerli bir ngi
liz subay gelerek bizi bir ka sngl ile oradan kald
rp yine Cemiliye Mahallesinde eski Sultani mektebine
getirdi. Burada bize kldan bir kee ile birer de eski
yorgan verdiler ve artk yatabileeeimizi iaretle bildir
diler. Karakolda bal iken ngiliz polisleri tekrar zer
lerimizi aradlarsa da, tabii bir ey bulamadlar. nk
Kollejde evrak ve paralarmz tamamen almlard. Yal
nz, benim elimde kalm olan gml bastonumun bir
ngiliz polisi tarafndan gasbedilmek frsat kaybedilme
mi ti.
uras unutulmamaldr ki; ngiliz memurlar pek ar
sz, rveti ve yamacdrlar. ngiliz memurlar Trkle-
rin ve ellerine geen mslman esirlerinin zerlerinde
bulduklar eya ve paray armaktan pek ok zevk alr
lard. Bunlar da ayrntlariyle, yani Ingilizlerin rvet
almak ve insan soymaktaki mahretleri, ileride anlatla
cak olan Msr esaret fcias arasnda kayt ve izah olu
nacaktr.
Sultani mektebinde geri bah deildik lkin, o ge
ceyi pek heyecanl ve korkular iinde geirdik. Kork
maya da hakkmz vard. Zira Kollejde iken General ta
rafndan tebli olunan hkm, yni "Canisiniz!" sz
bittabi hatrlanyordu. Bundan baka, karakolda iken,
- 3 7 -
gece saat ikibuuktan sonra idam edileceimiz dahi bil
dirilmiti. Gece yarsndan sonra arkadalardan bazlar
uykuya dalmlard. Muhasebeci Bey'le ben henz uyu-
mamtk. Mthi bir grlt ve gsterile bir subayn
kumandasnda on Hindli silahl askerden meydana
gelen bir mfreze, yatmakta olduumuz odadan ieri
girerek, bamzn ucunda ve harb nizm safnda dur
dular. Subay bunlara "Silah doldur!" kumandasn ver
di. Silahlar dolduruldu. Askerler silah doldur vaziyetin
de "Ate" kumandasn bekliyordu. Subay eliyle ia
retler ve bizi kastederek bir ok kumandalar veriyorsa
da ate edilmiyor, fakat askerlere kar pek heyecanl
ve harretli szler sylyordu. Biz tabii sesimizi kar
myoruz ve yorgann altndan bu korkun manzaray
seyrediyoruz. Yarm saat kadar Ingiliz subaynn bu
gsterii devam etti. Daha sonra "Silah omuza" ku
mandasn vererek odadan defolup gitti. Nihayet bunun
da akamdan beri srf bizi korkutmak ve usandrmak
iin icr edilen tehditlere benzer, ancak bir blften iba
ret olduu anlaldysa da o dakikalar iinde insann
akima her ey geliyor, zlmemek, rkmemek mmkn
olmuyordu.
tngilizler bize gerekten pek ok nem veriyorlard.
Odamzn iinde iki sngl ve bir de dnda kapnn
nnde olmak zere asker nbeti bulunuyordu, ilk
gittiimiz gnler ekmek ve sigara hatt bir bardak su
dahi verilmedii gibi birbirimizle konumaya da izin
verilmiyordu. gnden sonra, bir sabah yanmza bir
ngiliz yzbas geldi. Mevkuf bulunduumuz mahallin
polis mdr imi. Neye ihtiyacmz olduunu sorarak,
ayet paramzla bir ey salanmas istenirse, bir gn ev
vel yazhp resmen bilgi verilmesini ve tercman vasta
syla istediimiz eyalann ardan salanp getirilece
ini tebli etti. Subayn yanmzdan ayrlmasndan son
ra su, ekmek ve sigara verilmeye baland. Durumun
- 38 -
birdenbire bu ekilde deimesinden dolay biraz tel
mz da kayboldu. O gn bize bir miktar mercimek ye
mei dahi verildi ve paramzla istediimiz eyalar da
geldi.
Ur f a l D i i k r k - z d e Ha l i l A a
i l e Mu a l l i m S e d a t Be y n a s l
gel di l er ?
Halil Aa, bir gece pek dehetli bir muamele ile ya
nmza getirildi. ki elinde, ilerinde pirin ve ay dolu
birer kk torba bulunuyordu. Sngllerin nnden
koarak bulunduumuz odadan ieri girdi. Gzleri
yumruk gibi darya frlam ve deta soluu kesilmi
ti. fdesine gre, Anteb'e iki araba ile gelmi, orada
Ermeni hizmetkrlar tarafndan ngilizlere yaplan ih
bar zerine yakay ele vererek, bir gece Anteb Kollejin-
deki ngiliz kararghnda yattktan sonra ve pek ok i
kenceler grdkten sonra Haleb'e sevkolunmu ve ayn
gece bizim bal olarak bulunduumuz yere getirilmi
olan bu zt, ilk geldii gece ok tel ediyor ve korku
yordu. Korkmasndaki sebeplerden biri de elindeki be
yaz torbalarn iinde byle erzkn bulunmu olmasy
d. Gya bu erzaklar, kendisini ahrete yolculua hazr
ladklarndan dolay son gdas olarak eline verdiklerini
ve idam etmek iin gtryorlar zannettiini sylyor
du. Bizim yanmza getirilmesinden dolay biraz tel
kaybolduysa da, vicdan devaml bir znt ve sknt
geiriyor ve devaml Anteb'de Ermeniler tarafndan
zaptedilen arabalarndan bahisle, bunlarn acs bire
nin uram olduu bu beklenilmeyen felketten dola
y kedere dnerek, ruhundaki gariblii gittike artt
ryordu.
Daha sonra yanmza, bizden evvel Anteb'ten Ha
leb'e sevkedilmi olan Muallim Sedat Bey getirildi. Se
dat Bey'in tutuklanp sevkedilii yukarda anlatlm
t. Sedat Bey'in ifdesine gre Haleb'e getirildii gn,
Hamidiye klasnda penceresiz ve atesiz souk bir
odaya yalnz olarak kapatlm, bir ka gn orada mev
kuf brakldktan sonra kurtulduuna dair kendisine
ngilizler tarafndan mjde verildii halde tahliye edil
meyip, bir gn evine gtrlmek zere mahbushneden
karlarak doruca yanmza getirilmiti.
ngiliz memurlarnn her zaman ve her muamelelerin
de yalan sylemek alkanlklar olduunu bildiimiz
ve pek ok defalar tecrbe ettiimizden dolay biz, Se
dat Bey'e kar yaplan bu aalk muameleyi de tabii
onlar iin ok grmedik. Sultani mektebinde obe
gn mevkuf kaldk. Bu mddet zarfnda bo oturmayp
bir taraftan da feryad ve ikyetlerde, resmen dilek
eyle mracaatta bulunuyorduk. General Mac Andrew'ya
vermi olduumuz dilekede, Anteb'in Trkiye'nin bir
paras olup hl Osmanl hkmetinin hkimiyet ve
idaresinde bulunduundan dolay bizi oradan alp getir
meye ve hapsetmeye yetkisi olmadn ve bu hareketin
anlama hkmlerine ve Devletler Hukuku kaidelerine
tamamen aykr bulunduunu beyan ve iddia ile bera
ber, byle sebebsiz ve tahkikatsz bizlerin ve zellikle
memur olduumuz iin vazifelerimizin bandan alna
rak yabanc bir memlekette hapsedilmekliimizin ad-
let ve insanla aykr olduunu ve dolaysiyle tahliye
ile vazifemize iademize izin verilmesini veyahut bizi
muhakeme etmeye yetkili bir mahkemeye tevdi etme
sini rica ettik.
Derhal yanmza bir binba gelerek beraberinde bu
lunan bir Ermeni tercman vastasiyle, kendisinin zel
olarak General tarafndan gnderildiini syleyerek, bu
gibi ikyetlere Izun olmadn ve bir ka gn sonra
Msr'a sevkolunarak orada sulhun aktine kadar kalaca
mz ve hakkmzda bir taraftan da tahkikt yaplaca
- 4 0 -
n tebli ve ilveten, byklerimizin tutuklanmalar
na kadar bizim salverilmeyeceimizi bildirdi.
" B y k l e r i n i z i n t u t u k l a n m a l a r n a
k a d a r s a l v e r i l m e y e c e k s i n i z "
s z l e r i n a s l k a r l a n d :
Bykleriniz szn sarfetmekten ve maksadnn ne
den ibaret olduu ve bu hale gre bizi bir ka kimseye
bedel rehine olarak tevkif etmi olduklar anlaldn
dan, elde olmadan herifin bu sz hepimiz tarafndan
tebessmle karland. i'ak, bir ngiliz binbasnn
azndan kan byle adi ve srf aczden dolay, zelilce
bir tbire glmeye hakkmz da vard.
Bunun zerine binba, ok fazla hiddetlenerek yan
mzdan ayrldktan sonra, isim ve hretlerimiz ile aile
lerimizin nfuslar ve ekllerimiz tesbit edilerek yazl
d.
Ha mi d i y e K l a s n a na ki l :
O gn yazma ileminin sona ermesiyle beraber b
yk otomobiliyle, Hamidiye Klasna nakledilmitik.
Klada, Haleb'de tutuklanarak bir mddetten beri
Arab zabtasnn nezreti altnda bulunduklarn evvel
ce haber alm olduumuz Antepli Batbatzade Nri ve
Diyarbakrl Abdlvehhab, arkada elil ve Sabri ile
Hazireli Hac Mehmet ve Mardin polislerinden Hac S
leyman Efendiler ile Antakya jandarma avularndan
Yusuf avu ve Haleb ube riysetinden emekli Bin
ba Hseyin Bey1i dahi aramza kattlar. Bunlarla be
raber mevcudumuz onalt kiiye ulamt. Bireler
hepsi mitsiz, kederli ve her biri birer trl iftirlarla
evlerinden zorla alnarak oraya getirilmi zulm grm
- 4 1 -
kiilerdi.
Klann kap pencereleri bulunmadndan ve mev
sim dolaysiyle hava da gayet souk olduundan, drt
gn mevkuf kaldmz bu yerde son derece zahmet e
kilmiti.
B u r a d a n d a h a b e t e r v e f e n a o l a n
e r b e t i Ha n ' n a n a k i l :
Evvelce belirtildii gibi, ngilizler bize pek fazla
nem vermekle beraber, binbann yanmza geliinde
"Byklerinizin tutuklanmalarna kadar kalacaksnz"
szn tebessmle karlamamz onlar son derece fke
lendirmi ve hakkmzdaki muameleleri gnden gne
deimi ve iddetlenmiti.
Ancak, her ne yaptlarsa azim ve kararllmz kati
yen azalmayp aksine artt ve cesretimiz gnden gne
daha fazla ykseldi. Onlarn bu alaklklarn grnce,
o tehlikeli saatler bizim iin pek gzel ve deta mhim
bir imtihan, bir ders oldu. Bizi henz Msr'a sevketme-
diler. Haleb'e varmzdan yirmibir gn sonra Hamidi-
ye Klasndan dahi kaldrlp byk bir yk otomobili
ne bindirilerek, etrafmzda sngllerle Haleb'in ar
ve mahalleleleri arasnda tehir edilerek, Cedide mahal
lesinde bulunan erbeti Han'na nakledildik. Essen
klaya naklolunurken ve klada bulunduumuz md
dete hakkmzdaki muameleleri bsbtn bakala-
mt. Adeta cnilere mahsus muameleler gryor ve
sokaklarda tehir olunuyorduk.
erbeti Ham'nda, onalt kii olduumuz halde bizi
penceresiz ve dar bir ahrda hapsettiler. Geri kap ze
rimizden kilitli deil, ak bulunuyordu. Fakat buras
esasen hayvan ahr olup, gayet rutubetli, etrafmzda
hayvanlar bal olduundan dolay hayvan ve gbre ko
kusundan ve rutubetten son derece rahatsz idik. Bun-
dan baka, orada bize daha fena bir muamele yapl
makta idi ki, byle bir hareketin insanlara deil cana
varlara dahi yaplmasn dnyada kabul edecek bir mil
let ve hi bir vicdan tasavvur edilemezdi. Dolaysiyle
ngiliz milletinin de insanlara kar bu derece rezilce
muamele ve hakretin yaplmasna raz olamyaca
zannolunurdu. Fakat o zamann sefil ve zafer sarlolu-
uyla mecnun denilecek kadar lgn bir ka memuru
tarafndan, mtteessf o koca Britanya hkmetinin
oradaki ezici kuvveti karsnda ve bir ok generalleri
nin ve subaylarnn gzleri nnde bile bile yaptrlrd.
Eizler tarifi mmkn olmayan tecavz ve hakaretlere
mruz kaldk. Her gn sabahtan akama kadar ve hajt
geceleri saat sekize kadar, erkek ve kadn binlerce Er
meni, mevkuf bulunduumuz ahrn karsnda seyirci
olarak toplanrlar, bize kar her trl galiz kelimeleri
bararak sylerler, ta atarlar, saniye gz atrmazlar
d. Medeniyet ve insanlk d olan bu muamele, o pis
ahrda tamam onsekiz gn aralksz devam etti. Bir ka
defa, bize tercman olarak gnderilen Ermeni Zurnac-
yan vastasyla, oradaki ngiliz polis mfettiliine i
kyet ettik isek de faydas grlmedi. Nihayet ikye
timizi resmen, bir dileke eklinde vermeye karar ver
dik ve aadaki dilekeyi yazarak gnderdik.
ngiliz Polis Mfettiliine
Biz, aada imzas bulunan mevkuflar hepimiz, m-
sumiyetimizden emin olduumuz cihetle, tahkikat
neticesine ve General Mac Andrew cenaplarnn vermi
olduklar szn yceliine gvenerek, can skmaktan
sarf- nazar etmekteyiz. Ancak, buraya getirildiimiz
tarihten beri, binlerce Ermeni erkek ve kadn karmz
da toplanarak, sabahtan akama kadar bizi tedirgin et
mektedirler. Ayn zamanda bunlar tarafndan aalay
- 43 -
c sp saymalara da mruz kalmaktayz. Biz bugn
ahr iinde mevkuf bulunduumuzu bilmekle beraber,
ayn zamanda bir ngiliz evinde, onun nfuz ve himye
si altnda olduumuzu dahi unutmuyoruz. nsanlara ve
insanla yakmayan bu hlin devamna, hi bir vic
dan ve zellikle adletinashk iddiasnda bulunan ngi
liz medeniyetinin rz olmyaca tabiidir. Dolaysiyle
bu mracaatmzn yce katnzda kabul edileceini
mit eder, hrriyetimize kar yaplmakta olan tecavz
lerin nlenmesini rica ederiz.
mza
Btn Mahkumlar
Polis mfettii olarak, tercman Zurnacyan'm bize
tantrmak istedii bu adam grenler zannederler ki,
ngilizler tarafndan zel surette Haleb iin ve Haleb'in
o mlm ve mehur olan zerfet ve nezketine kar
seilerek gnderilmi bir ahsiyettir. Mfetti, dnya
daki insanlar arasida en irkin manzaray gsterecek,
abus ehreli ve grn iren tabirine hakkyla lyk
olacak derecede bir surata mlik bulunduundan dola
y, tabii ona gre de vicdna sahipti.
Mracaatmz zerine ahrn kapsna kadar gelebildi.
Evvel hayvanlan ziyaret ettikten sonra, tercman vas-
tasiyle onlar menedeceini ve bizim iin ehir iinde
baka uygun bir yer aramakta olduundan bir ka gne
kadar bu ahrdan karlacamz ve bu sebeple byle
ikyetlerde bulunmamamz bildirdi. Fakat mfetti
oradan ayrldktan sonra evvelki rezlet yine balad.
Ermeniler, sabah, le ve akam gnde nbet olmak
zere, bz gnler durup dinlenmeden bize kar olan
b vazifelerini yerine getirmekte kusur etmemekteydi
ler. Hatt arasra Antebli Belbeliyan Oseb, Arakiryan
Nazar ve Halc Huseb adl ahslar ve daha baka bu
nun gibi tannm ve ileri gelenler dahi seyirci olarak o
- 4 4 -
rezil topluluk arasnda bulunuyorlard. Hal bu ekilde
devam etmekte iken, bir sabah ngiliz polis avularn
dan birisi elinde kt ile tutuklu bulunduumuz ahr
dan ieri girdi. Hepimiz dikkatle gzlerimizi ona diki
yor ve ne diyeceini sabrszlkla bekliyorduk. ngiliz
avuu elindeki kda bakarak "Muhasebeci Besim
Bey" bizim taraftan bir ses: "Burada", "Eyb Sabri",
"Burada", "Hseyin Cemil" ilah... Mesele anlald.
simleri okunmakta olan ve evvelce gelmi bulunan be
arkada ile Sultani mektebinde bize katlan Muallim
Sedat Bey ve Urfal Diikrk-zde Halil Aa'nn ki top
lam yedi kiinin yarm saat sonra hazr olmamz teb
li olundu.
Arkadalar hep bir azdan "Nereye, nereye?" diye
bardlar. Sedat Bey ileriye atlarak "Msr'a m gidiyo
ruz?" Sran ngiliz avu cevaben, "Yes, Msr" dedi.
Neticede Msr'a gideceimiz tamamen anlald. Tabii
sevindik. nk o uursuz ahrdan kurtulmak iin daha
uzak yerleri ve Ermenilerin rezletlerinden uzaklamak
iin srgn yerlerini bile tercih etmekteydik. Artk her
kesin elinde saat, devaml saatlere baklarak bekleniyor
du. Tekrar ngiliz avuu telala gelerek, "Come on
(gel) Msy, haydi haydi" diye kumanda ediyor, biz de
eyalarmz topluyoruz.
O s r a d a a r k a d a l a r a r a s n d a
p m e v e a l a m a l a r
Bu manzara cidden pek dokunakl idi. Felket zama
nnda bir yerde birlikte yatp, yemek ve imek suretiy
le arkadalk kurmann hi bir iliki ve yaknlkla k-
yaslanamyacan ben o gn takdir edebilmitim. n
k o zamana kadar yle bir vak'aya tesadf etmemi ol
duumdan dolay, bunu bilmemekte mzur idim. y
le musibetli gnlerde insanlar arasnda daha salam
- 4 5 -
balar ve sevgiler meydana geliyor. Bir ok yerlerde,
zellikle uzun boylu vapur ve tren seyehatlerinde ve
otellerde karlaarak samimiyet kurmu olduum ak-
kadalann pek oktur.
Bunlardan ayrlrken mteessir olmaz deildim. Fa
kat bu defaki hl pek baka idi. Bilmem nedendir, cid
den kalbimde her zamankinden ok, fevklde derin
ve ac tesirler hissediyordum.
Binba Hseyin Bey, seksen yanda bulunan o m-
bret ihtiyar, devaml alyor, sevdii ak sakalnn st
ne dklen gz yalar bizi cidden dillun ediyor ve s
rada her ey gnllerde birikiyordu. Bir taraftan, gle
gle yanlarndan ayrlarak bir saat sonra anszn gelen
bir felket sebebiyle dman penesine dmek sure
tiyle, bir daha yanlarna dllemediimiz yavrulardan
btn btn uzaklamakta olduumuz dakikalar iinde
bulunduumuzu hatrlayp, onlarn ve bizim kbetimi-
zin e olacan dnyoruz. Dier taraftan bizi kolla
r arasna alm, gz yalarn yzlerimize srmekte ve
bizi btn samimiyetleriyle ocaklarndan brakmak ve
bizden ayrlmak istemeyen o felket arkadalarna ba
kp bir trl kendimizi tutmaya muktedir olamyoruz.
Binba Hseyin Bey, Diyarbakrl Abdlvelhab Efen
di ocuklar gibi hkra hkra alyorlar, Hoca Abdul
lah Efendi, Ezn- Muhammedi okuyor fakat kendini
zaptedemiyerek alyordu. Zavall Hseyin Bey. bu
muhteem ihtiyar, seksen yanda olduu ve hi bir ka
bahati olmad halde, srf Trk olarak Halebde yaa
dndan dolay tutuklanp oraya getirilmi, henz ken
disine bir sual bile sorulmam ve devaml ikenceler,
hakretler ve basklar altnda bulunmu olduundan
dolay, bire, elindeki beyaz mendili ile gzlerini sile
rek; "Evladlarm, siz gidiyorsunuz, bu uursuz yerden
kurtuluyorsunuz. nallah geleceiniz de iyidir, hayr
ldr. Aceba bizim burada halimiz ne olacak ve bu alak
- 4 6 -
kfirler bize daha neler yapacaklar?" diyor ve alyor
du. Filhakika doru sylyordu. nk biz o yerden
pek usanm ve bezmitik. "Ya lm, ya Msr" diye
baryorduk ve Msr'a gitmek istiyorduk. Zira orada
bir dakika yaamak, bizim iin lmden beter g ve
en mthi, zindanlarda yatmaktan daha ikenceli ve da
ha elim idi. Artk herkes birbirine sarlm alayor,
ngiliz avuu da akn bir vaziyette, karmzda bizi
seyrediyordu. Yarabbi o ne hazin manzara...
Sanki oras bir mtem yerini temsil ediyordu. Tutul
duumuz gn ve ondan sonra bir ok korkun saatler
geirdik. Katiyen metanetimizi bozmam ve bu dere
ce mteessir olmamtk. Bilmem o gn ne olduk. n
sanlarn cidden sebatsz mahluklar olduklar ve her ey
le beraber det ve tabiatlarnn da deitii, denildii
kadar doru imi. Bir gn grrsnz, cihan bir virne
hline gelse umurunda olmaz, yarn bakarsnz bir bi
nann iki ta dm olduunu grr de alar. Dala
rn dayanmad kederlere tahamml eden insanlar, de
rede bir hznl ses iitir de mteessir olurlar. u mi
sl, o zamanki duruma gerekten uygundu.
nk, zavalllarn bazlar bir ka gn nce sabahle
yin evlerinden karak bir daha geri dnmemi, birta
kmlar da gecenin yarsnda anszn yatandan alna
rak oraya getirilmi, bir kere ailelerine ved edememi
ve her biri bir ok evlt ve maldan ayrlm olduklar
halde o dakikaya kadar metnetlerini bozmamlar
iken, o gnn ayrlk vakti, bu felket mcerlarnm
hepsini hatrlatm, artk kimsede soukkanll mu
hafaza edecek kuvvet kalmamt.
Evet, o uursuz yer hapishaneden, zindanlardan ve
insanlar iin yaplm olan ikence yerlerinden daha fe
na, daha korkun ve usandrc idi. Hsl, tam mn-
siyle iren bir yer ve cidden bir kara mtem yeri idi.
O uursuz han, daha bir ok esrrengiz cinayetlere
- 4 7 -
ve garib hdiselere sahne olmutur. Orada bir ok Ha-
lebli dindamz hapsedilerek, onlara da geceleri saba
ha kadar ikenceler ve pek fena ve zlimce muamele
ler, idam cezalan tatbik ve icr edilmitir. Bundan te
taraf Haleblilerce malumdur. Artk vakit tamam ol
mutu. Eyalarmz hamallara verip oradan ayrldk.
Arkadalarmzdan Hseyin Cemil Bey ve Hoca Abdul
lah Efendiler, orada mevkuf kalan Antebli Nuri Efen-
di'ye vasiyetlerini verdikten ve hepimiz tembihlerimi
zi yaptktan sonra otomobile binerek Haleb'in am is
tasyonuna geldik.
- 4 8 -
HALEB DEN AYRILI
2 Mart 335 (1919)
Tren hazr imi. Akam saat altda yedi arkada, ba
mzda Hindli mahpuslardan be asker muhafz olmak
zere toplam oniki kii bir yk vagonuna bindirildik. O
gece Riyak'a geldiimizde am'dan henz tren gelme
mi olduundan dolay bir mddet beklemek mecburi
yetinde kaldk. Hava souk ve iddetli bir yamur da
yamakta idi.
Bizi istasyonda barakalara kabul etmediler. saat
darda ve yamur altnda kaldk. Burada ektiimiz
azab ve zdrab tarif etmek mmkn deildir. zerimiz
batan aa srlsklam su, hepimiz titreiyoruz. Bu
hl ile dier bir trene bindik ve sabaha kar am'a gel
dik. Mecuslar bizi trenden indirdiler. Hl zerlerimiz
ya, kendimizi kurutacak ve stacak yer yok. stasyon
civarndaki meydanda bir kenara oturduk. Onlar da
sngleri takp bamza dikildiler. Kendileri Trke,
Franszca ve baka hi bir lisandan anlamyorlar, bizim
kimseyle konumamza ve bir ey aldrmamza izin ver
miyorlard. Bu lf anlamaz heriflerin ellerinde ne olaca
mz bilmiyorduk.
Geri Msr'a gidilecei tebli olunmutu ve buna
- 4 9 -
dir yanmzdaki o binbann elinde bir yaz bulundu
u dahi grlyordu. Bu yaznn zerinde "Kantara"
ibresinin olmasna nazaran Msr'a gidilecei anlal-
yorsa da, orada ne olacamz ve oraya kadar nasl ve
ne suretle gideceimizi bilen ve tabii syleyen yoktu.
Mehul bir kbetin peini tkib etmekteyiz. Gne
dodu. Hl istasyonda akta bekliyoruz. leye ya
kn yanmza gen bir tercman gelerek oizi snglle
rin arasnda, oradan kaldrp klay'a nakletti. Daha son
ra Trke bilen bir yzba yanmza geldi ve klann
avlusunda ayrca bir adr hazrlatarak oraya hapsetti.
Bu suretle am'da gn mevkuf kaldk.
- 50 -
AM'DAN MISIR'L-KAHRE'YE
6 Mart 335 (1919)
Yine o be mahbus asker muhafz ile trene bindiril
dik. istasyon son derece kalabalkt. Halk bizi seyredi
yor, bzlar konumak arzu ediyorsa da sngllerden
frsat bulup kimse ile iki kelime konumak mmkn
olamyor ve artk tren hareket ediyor, am'n gzelli
inden ve o gnl alan manzarasndan biraz istifde et
mek, az buuk olsun etrafmza bakmak bizlere nasib
oluyordu.
Bu vaziyet ve mahrumiyetle gidiyoruz. Yolda iki b
yk kprnn bozuk olmasndan dolay, birbuuk saat
kadar yaya yrmek mecburiyeti ortaya kmt. Bu
esnada otuz, krk kiloluk eyalarmz da arkamzda ol
duu halde, hepimiz son derece yorgun bulunuyor ve
yolun bu dayanlmaz zahmetine eklenen, Mecusi asker
lerin rezimizdeki basksndan kalben dahi son derece
znt ekiyorduk.
Arkadalarmdan, eski ve ok vefl dostum Hseyin
Cemil Bey, esasen yaratltan zayf ve mecalsiz olmak
la beraber ayn zamanda hasta idi. Ve hasta olarak fel
ketimize itirkten ekinmemiti. O haliyle arkasna
otuz kilodan fazla olan eyasn yklenmi ise de, yr-
- 51 -
meye takti olmad ve devaml Mecusi askerlerden
bask grmekte olduundan ben bir taraftan da ona
yardm etmek mecburiyetinde kalyor ve bu sebepten
dolay pek fazla zgn ve yorgun bulunuyordum. O gn
dahi ok zahmetler ekerek nihayet, bozuk olan kp
rleri atladktan sonra te tarafta hazr bulunan bir tre
ne bindik ve akam saat yedibuukta Hayfa'ya vardk.
Hayfa'dan Msr'a gidecek olan tren henz gelmemi ol
duundan, o gece uzun zaman dolatktan sonra, kasa
ba dnda sahile yakn bir yerde bulunan esir kararg
hn bulduk ve orada misafir kaldk. Karargh yzbas
Iskoyal bir genti. Yanmza gelerek tercman vasta-
siyle, bizlerin efendi takmndan olduumuzu ve bu gi
bi felketlere namuslu kimselerin dur olabileceini
beyanla beraber daha baz nasihat ve tesellide buluna
rak, snglleri derhal bamzdan defetti ve o gece n-
betisiz brakt.
skoyal yzba hakkmzda olduka kolaylklar
gstererek bizi olduka memnun etti.
Ertesi gn sabahleyin hamallar vastasiyle eyalarun-
z istasyona naklederek bizi de Msr postasna bindirdi.
- 5 2 -
7 Mart 335 (1919)
leye doru tren hareket etti. Fakat mteessf
rtayfa'nn dahi o mruf ve mehur olan tabii manzara
sndan faydalanamadk. Etraf gayet ho, insan baktk
a gzn bir trl ayramyor. Lkin bizde o gz ve
onu seyredebilecek ruh kalm myd?
Yanmzdaki sngllerin istasyondaki halka verdii
dehet ve bizim vaziyetimizdeki garbet, etraf seyret
mek yle dursun, trenin penceresinden darya bak
mak arzusundan da insan menediyordu. Tren yava
yava yrmeye ve Hayfa arkamzda kaybolmaya, o
muhteem binalarn ve o portakal bahelerinin gzelli
ini uzaklatrmaya balad. Gittike tren sratini artt
ryor, Hayfa btn btn kayboluyor, artk grnm
yordu.
le vakti geiyor. Issz llerin, kum dalarnn
iinde ara sra trenin ac ac feryd, yalnz onun iinin
seds iitiliyor, ondan baka ne bir ku sesi duyuluyor
ve ne de bir aa grnyordu. Uzaktan bakld za
man sem ile kum birbirinden farkedilmiyor, yalnz se
rap grlyordu. nsan arada bir ev veya bir aa glse-
si olduuna hkmeder, yaklat zaman, ya bir kum
HAYFA'DAN HAREKET
- 5 3 -
yn yahut bir hi olduu anlalr. Bu hazin ve ltif
manzara arasnda gele gele Kantara'ya ulatk. Akam
saat altda Kantara istasyonunda bir otomobile bindiri
lerek, ngiliz polislerinin refkatinde oradaki karargha
nakledildik.
Karargh, lde bulunan, btn etraf tel rg ile
evrilmi ve yalnz adrdan ibret olup, adrlarn
iinde bir miktar Arab esiri mevcut idi. Bizi ayrca yedi
adrlk bir tel rgye kapadlar. am'dan hareketimiz
den beri yol yorgunluundan ve uykusuzluktan son de
rece bitab bulunduumuz iin, o gece hemen yattk.
Sabah oldu. Bize bir miktar pamuk ya ile az miktar
da kuru bakla ve soan verdiler. Meer bizim Muhase
beci Bey pek gzel bakla yemei piirmesini bilirmi.
Bu zat kendi eliyle bize mkemmel bir bakla tavas
yapmt.
Haleb'de iken, Ermenilerin tecvzlerinden ve ora
dan hareketimizden sonra da yolun zahmet ve sknt
sndan bir lokma yemek piirip yemek asib olmad
ndan, mrmde hi tatmam olduum pamuk ya
yla piirilmi olan bu bakla yemei bana cidden pek
lezzetli geldi ve byk bir itahla yedim. Hatt, Hse
yin Cemil Bey o gn, midesinden rahatsz bulunduu
halde, onun da houna gittiinden dolay biraz oka
karm ve daha sonra rahatszl artmt.
Tel rg iinde su da ok boldu. ngilizler, btn g
zergh kararghlarn su ile ihy etmiler, mbrek Nil
nehrinden alarak, demir borular ile her istasyonu ve ka
rarghlar suya bomulard. Bu sebepten dolay l
de susuzluktan sknt ekilmiyordu.
Katara'da gn kaldk. amarlarmz kirli oldu
undan, orada amar da ykadk ve iki aydan beri ha
mam grmemi olan vcutlarmz temizlemek iin
birer defa ykanmaya muvaffak olduk. Artk Msr'a gi
dilecei aka anlalmakta idi. Drdnc gn sabah
- 54 -
leyin bize hazrlanmak emri tebli olundu. Elarmz
baladk. stasyon uzak olduundan otomobil istedik.
Mmkn olmad taktirde paramz ile eyalarmz
nakletmek iin hamal getirilmesini rica ettik. Bu rica
mz her nedense kabul olunmad. Oraya otomobil ile
getirildiimiz halde, giderken ne otomobil ve ne de pa
ramzla olsun birer hamal tedrikine, karargh kuman
dan olacak hin tarafndan izin verilmiyerek, arkalar
mzda eyamzla beraber birbuuk saat kadar uzaklk
taki istasyona yaya olarak sevkolunduk. stasyonda,
gmrkte bizi bu halde gren Msrl dindalarmz zi
ydesiyle mteessir oluyor ve deta alyorlard. te
bu zlimce ve mel'unca muamele de buraya kadar sa
yp dklen, tekrar ediyorum, srf heyuldan ibaret
olan ngiliz medeniyetinden bir numune idi. O gn saat
onbire eyrek kalarak, be nslman Hindli asker mu
hafz ile trene bindirildik.
- 55 -
KANTARA'DAN HAREKET
10 Mart 335 (1919)
Bu defa muhafzlarmz ok iyi ve bize kar pek faz
la mfikne muamelede bulunuyorlard. iinki onla
rn bei de mslman idiler. Her istasyonda istedikleri
mizi alabiliyor ve herkesle serbeste ve arzumuz vehile
konuabiliyorduk. Tren btn sratiyle yryor, hattn
iki yannda pek ok esir adrlar grnyordu. Bunla
rn ierisinde bizim bedbaht esirlerimizin olduunu an
lyor ve tabii mteessir oluyorduk. Ve o gn Kahire
drt saatte katedilmiti.
Muhafzlarmz Msr'a hi gelmedikleri ve esasen n
gilizce de bilmediklerinden dolay bireler bizi nereye
gtreceklerini ve kime teslim edeceklerini bilmiyor,
tereddt ve hznle yzmze bakyorlard.
Geri ellerindeki yaznn zerinde "Kahire" yazl ol
masna baklrsa, oradaki ngiliz kumandanlna mra
caat lzm geliyor ise de, Hindliler bunu bulup yapabi
lecek iktidarda olmadklarndan, arkadalarmzdan Se
dat Bey yanna bir muhafz alarak beraber gidip karar
gh bulmay stne ald. Hepimiz buna muvafakat ede
rek Sedat Bey'i, muhafzlarn bandaki onba ile gn
derdik. Biz de istasyon civarndaki polis karakolunun
- 57-
yannda bir yere oturduk.
Saat dokuz oldu. Hl dnmediler. Sedat Bey'in
dnmemesi bizi son derece meraklandryordu. Bulun
duumuz yerde her ne kadar serbest ve hatt vaziyeti
miz her zaman kamaya msit ise de, iimizde kama
ya cesaret ve iktidar olmayan zayf ve yal bulunan
arkadalarmz brakmak vefszln, o din kardele
rimiz olan saf Hindli askerlere kar ihneti kabul et
mediimizden dolay bunun gibi fikir ve hareketlerden
vazgeerek bir an evvel gidilecek yeri bulmak kkn
tensib ve tercih ediyorduk. Yanmzda bulunan Msrl
polislerden sorarak, civarda, pek yakn bir yerde bir n
giliz karakolu bulunduunu anlayarak Hindli askerler
den birini oraya gndermitik. Hindli asker, be daki
ka sonra bir ngiliz polisiyle birlikte geri dnerek bizi
oradan alp karakola gtrdler. Karakolda telefonla
yaplan konuma neticesinde niin gnderildiimiz an
lald. Derhal dier bir trene binerek Kahire'den yarm
saat kadar uzaklkta bulunan Zeytun istasyonuna
sevkolunduk. Gece yars gelip atmt.
stasyonda araba, otomobil ve hamal, hsl eya
nakletmek iin hi bir vasta yok, yalnz iki ngiliz as
keri mevcut idi. Bunlar devaml, eyalarmz alarak
yrmemizi teklif ediyor ve bizi tazyik ediyorlard.
Mecburen orada eyalarmz srtlandk. Cemil Bey ar
kamzda kalmt. Onun yk benimkinden daha ar
olduu gibi kendisi de kuvvetsiz olduundan ben Ce
mil Bey'in arkasndaki eyay dahi almaya mecbur ol
dum.
Bu suretle gecenin yarsnda lde yrmeye bala
dk. Yarm saat kadar daha yol aldktan sonra karar
gha vardk. Karargha geldiimizde saat biri gemiti.
nmze dier bir ngiliz askeri daha derek bizi
epeyce daha gtrd. Nihayet bir tel rgdeh ieri gir
dik. Burada bir ok byk binalar olduu grlyorsa
- 58 -
da gecenin karanlnda bunlarn ne olduu anlalm
yor, fakat ne yalan sylemeli o dakikadaki vaziyet ve
bu binalarn bykl hepimize dehet veriyordu.
H
- 59-
ESARET M, HAPSLK M?
ngiliz askeri bu binalardan birinin nnde durdu.
Elindeki eitli anahtarlardan bir tanesini sokarak ve
az ile slk alarak kapy at ve arkasna dayad. Biz
birbirimizin yzne bakyoruz. Kimsede ses yok. Her
kes nefesini tkanm gibi donuk ve tutuk bir vaziyette
duruyor ve orasnn fena bir yer olduu artk anlal
yordu.
ngiliz askeri eliyle kollarmzdan iterek ieri girme
mizi bildiriyor, girmek istemiyoruz lkin ne re. Ki
me ve o zaman hangi kuvvete dayanarak? Tabii girdik.
Binann ii karanlk, gz gz grmyor. Asker kapy
zerimizden kapayp gitti. O esnada ierden hafif bir
inilti, derinden bir ses peyd oldu. Bu korkun sed-
nn nereden geldiine kulak verdik ve kim olduunu
sorarak sese dikkat ettik. Bunun, bizim gndermi ol
duumuz ve yedi-sekiz saattenberi kaybettiimiz bi
re arkadamz Sedat olduu anlald. Meer bu zavall
karargh bulmu fakat kendisi gelir gelmez zerindeki
elbiseleriyle paras tamamen alnarak oraya hapsedil
mi... Cemil Beyin yannda yarm mum kalmt. Der
hal yaktk. Sedat Bey'in kyfet ve vaziyeti pek tuhaf
idi. Banda fincan kadar kck bir klah, arkasnda
bir fanila gmlek ve bir don, altnda, kuru imento ze
- 6 1 -
rinde yalnz bir battaniye bulunuyordu.
Arkadalar onu bu halde ve orann tam bir hapisha
ne olduunu grnce, bizim de ayn hle deceimizi
hatrlyarak herkesi derin bir znt kaplad. Dnme
ye baladlar. Sedat Bey bana geleni uzun uzadya an
latt. Ona yaplan muamele cidden insanla aykr ve
insafszca olup srf vahetten baka bir ey deildi.
O gece tabii uyumadk. Artk fecr gemi, gne
domutu. Erkenden kap ald. Bizi darya kartt
lar. Etraftnz sra ile hapishane imi; koulardan birer
ikier Trk askerleri ile bir ok ngiliz avu ve askerle
ri kmaya balad.
Trk askerleri, tel rg ilerinde esir olarak bulun
duklarn ve firra teebbsten dolay oraya hapsedil
diklerini beyn ettiler. Ingilizlerin de ambardan batta
niye ve elbise alarak bunlar satarken yakalandklar
anlald. u hle nazaran, orasnn tam mansiyle bir
hapishane olduu akla kavutu. Yoklama ve tenef
fs zaman imi, biraz gezdik, bizi yine kapadlar. ki
saat sonra kap alp tekrar kardlar ve bir ngiliz
binbasnn yanma gtrdler.
Bu herif karargh kumandan imi. Tahminen altm
yalarnda ve biraz iman olan ngiliz binbasnn kar
snda hepimizi tepeden trnaa kadar anadan doma
soydular. Hoca Abdullah Efendi "slmlar iin byle
alenen plak bulunmak haramdr. Hi olmazsa zeri
mize bir rt veriniz" dedi. Yani edeb yerlerine mendil
sarlmasna izin istedi ve bunun iin ok srar ettiyse de
tabii kabul edilmedi. Zaten bunun gibi taleb ve ricalar
Ingilizlere kar faydasz ve fazla idi. nk haya, na
mus ve bunun gibi dinen ve ahlken ayp ve edebe ay
kr bulunan eylerden dolay ayp kelimesini onlarn
yannda kullanmak bilkis alay ve elence konusu olu
yordu.
te bunlar da ngiliz terbiye ve medeniyetinden bi
- 62 -
rer numune ve ibret idi!.. Daha sonra, bizi kireli ve so
uk suya sokarak birer banyo yaptrdlar ve zerleri
mizdeki para ve elbiseleri tamamen aldlar ve tpk Se
dat Bey'e yaptklar gibi bize de birer don, gmlek,
ayaklarmza birer ift sar yemeni ve balarmza birer
yrtk fes ile altlarmza ikier adet battaniye verip yine
ieriye tktlar. ln ortasnda tatan ve etraf kaln
duvarlar ile evrili, kap ve penceresi kapal olan bu ha
pishanede o gn scaktan bunaldk, nefeslerimiz tkan
d. Akam g hl ile edebildik. Ertesi gn Besim
Bey'in bir ok arama basklara ramen yannda sakla
maya muvaffak olduu bir altn saatini fed ederek
hapishanenin gardiyanlarndan bir ngiliz avuuna yal
nz pencereyi atrabildik.
Tam onbe gn orada, Hilopolis'in dayanlmaz s
caklarnda o karanlk hapishanelerinde tutuklu kaldk.
- 6 3 -
TEL RGYE GiR VE KAYDIMIZ
23 Mart 335 (1919)
Hapishanede iken bize birer de numara vermilerdi.
Onlar geliigzel sol tarafmza taktk. Benim numa
ram 70638 idi. Tel rgye geldiimizde hepimiz mem
nun idik. nk o dakikaya kadar kbetimizin ne ola
cam bilmiyorduk. Tellere girince bir ok insan ara
snda bulunduumuz iin bir dereceye kadar teselli
oluyor ve bu arada olduka serbest bulunduumuzdan
dolay kalben de biraz msterih oluyorduk. Tel rg
iinde tahta koulardan birisine bizi verdiler. O gn
rahata bir uyku uyuduk. Binlerce Arab esiri, Krt, Ar
navut ve erke her cinstan ve her vilyet ve kazadan
insan mevcuttu.
Onbirinci telin ikinci kouunda bizden evvel gelmi
ve sivil telinden oraya nakledilmi olan Namlus erafn
dan Fik Bey ile Hayfa kazasna bal Kisriye Nahiye
si Mdr Bosnal Ahmet Beyler bulunuyorlard. Bu
zatlar ile grtk. yle bir yerde bunun gibi bir ok
arkadalara kavutuumuzdan dolay ok memnun ol
duk. Daha sonra bir ok Antebli ahsla da bulutuk.
Bu zavalllar bizi grnce ne yapacaklarn ardlar.
Bize altlarndaki battaniyelerini ve zerlerindeki ama-
- 6 5 -
r ve elbiselerinin fazlalarn verdiler. Memleketlerin
den gelen bu beklenilmeyen felket haberinden hem
mteessir oldular ve hem de babalar gelmicesine bizi
arladlar. Esirler arasnda pek ok Antebli vard. Bun
larn orduda sebatkrne hizmetlerinden ve harb mey
danndaki kahramanlklarndan bahsedenler de ok bu
lunuyordu.
Hilopolis'de kararghnda sivillere mahsus kamplar
mstesn olmak zere Osmanl esirlerine mahsus yedi
frkadan ibret ve numara srasiyle onbe kanp mevcut
idi. Esirler iin telden yaplm olan hapishanelere
'.'Kamp" denilirmi. Bu kamplarn aralan yalnz bir ya
ya yolu geniliinde olup ilerinde onalt ve bazlarn
da yirmi kadar tahta kou mevcuttu. Kamplar gayet
geni ve etraflar ikier er kat tellerle rlm ve on
be adm mesafelerle yaplm nbeti kulbeleriyle
evrili olup binbeyzden bine kadar esir bulunuyor
du. Yalnz Hilopolis'de zlerek, otuzbinden az olma
mak zere esirlerimizin mevcut olduunu gryorduk.
Sivil telindeki esirlerin ekserisi muhtelif yerlerden ve
siyasi sularla ithm edilerek getirilmi gariblerden ib
ret ve bir miktar da Trk vard. Haleb'de erbeti Ha-
n'nda brakm olduumuz arkadalardan Antebli Bat-
bat-zde Nuri Efendi de daha sonra oradaki sivil teline
getirilmiti. Ondan baka sivil telinde Anteb tccarla-
nndan Mennan-zde Mustafa Efendi ve arkadalar da
hi bulunuyorlard. Mustafa Efendi, tngilizlerin Anteb'e
gelilerinden bir ka gn nce ticaret iin Haleb'e git
mi ve orada arkadalar mimzde Mustafa Efendi,
Haan ve Emin Aalar ile birlikte tutuklanarak Msr'a
sevkolunmulard. Mustafa Mennn Efendi, Anteb'in
muktedir ve mnevver genlerinden olup, esrette bu
lunduu mddete parasz olarak oraya dm bulu
nanlara nakden yardmda bulunduu gibi bana da firar
ettiim gece yardm etmitir. Arkada Batbat-zde
- 6 6 -
Nuri Efendi dahi o gece, yani firar ettiim gece, ara
mzdaki ileri bo bulunan iki tel rgden atlayarak
inanlmaz bir cesaretle, bulunduum tel rgnn ar
kasndan bana para atm ve bu suretle her ikisi de yine
yardmma komulardr. Gerek Mustafa Efendi'nin ve
gerek arkada Nuri Efendi'nin, yle bir yerde, u
anlattn ekilde, o kadar byk tehlikelere gs ger
mek suretiyle benim iin fedkrlk gstermeleri, yal
nz kendilerine kar deil, essen meftunu bulundu
um sevgili memleketlerine kar da beni ebediyen
minnetdr brakmtr.
Sivil Arablar arasnda, Mlkiye Kaymakamlarndan
stanbullu smail Hakk Bey ile, Suriye'den ve Filistin'
den bir ok ilim adam ve irler dahi bulunuyordu.
Yafa Belediye Reisi mer Baytar Efendi'yi orada bul
dum. teden beri ok iyi tandm bu muhterem zat,
meslek ve mertliinde hl sbit, orada dahi hi kim
seden korkmuyor ve Osmanlla kar muhabbet ve
balln aka sylyordu. Akka Mebusu ve Dr
dnc Ordu Mfettii Esat akir Efendi dahi sivil esir
ler arasnda idi. Daha Kuds-i erif ve Nablus'dan pek
ok erf getirilmiti. Esat akir Efendi, altmbe
yalarnda iptiyar bir zattr. eyh'l-ulemdan saylan
bu muhterem ihtiyar, Trk ordusuna ve bilhassa Ceml
Paa'ya ballndan dolay tutuklanarak oraya sevke-
dilmi ve ngilizlerden pek ok ikence ve hakretler
grmtr. Aylarca hapishanelerde yatrlm, bandan
sar, zerinden elbiseleri alnarak ve anadan doma
rlplak soyularak tehir edilmitir. Esad akir
Efendi bu kadar ar hakretlere kar metnetini asla
bozmam ve ngilizlerin maksat ve arzularna hibir
suretle ba ememitir. Aka "Trkler lmez ve
ldrlmez bir unsurdur. nk slmdlar. slmiyet
lmez, yaar ve Trkler de yaayacaklardr" diye bar
- 6 7 -
maktan vazgememitir. Filistin'den getirilenler arasn
da, ngilizlerin oraya ilk gelilerinde, istikbl iin, ya
rm saat ve bir saat mesfelere kadar gitmek zahmetini
ihtiyr eden birtakm zavalllar da mevcut bulunmakta
ve zlerek sylemek gerekirki herkesten fazla byle
ahmaklar hakret ve ikence grmektelerdi.
Nablus dre Meclisi azlanndan ve erftan Seyfed-
din Efendi dahi orada mevkuf olarak bulunmakta idi.
Seyfeddin Efendi ktmser ve daima ngilizlerin aley
hinde ve onlar hakknda az dolusu kfrler yadr
yordu. ngilizler, Msr'a gelen sivilleri ayrca bir tel r
g iine koyarlar veya skenderiye'ye sevkederlerdi.
Bizler bir ka kii istisn olarak asker arasnda brakl
mtk. Bunun srf eziyet iin ve bizlere mahsus, bir ne
vi cezadan ibaret olarak yapld anlalmt. Asker
lerle beraber geri angaryaya gnderilmiyorduk fakat,
btn kstlama ve mumelelere tbi ve her eyden
mahrum bulunmaktaydk. Bize ie hususunda dahi
son derece sknt ektiriyorlard. Hatt, kendileri bir
ey vermedikleri gibi zerimizdeki paralar da alarak
ondan da bir tek ake vermediklerinden dolay, son de
rece perian ve ac bir sefalet iinde yaamakta idik.
Askerlere vermekte olduklar pek az ve elverisiz
yemekten tabii istifade etmek mmkn olamyordu.
ngilizler esirlerimize gnde ikiyzelli gram miktarnda
ekmek verirler, bununla askerlerimizi akamlara kadar
scak kumun zerinde angaryada altrrlard. Bazen,
ekmekle beraber yedier adet de kuru ve kfl hurma
ve iki kiie bir ba soan ve yet bu da bulunmazsa
asker bana yarm algam verirlerdi. Akam yemei
iin, pamuk yayla pimi prasa veriliyor, bundan, bi
re askerlerimize birer kk tabak dyordu. ngi
lizler prasa ile kuru bakladan pek ok istifde ettiler
ve Austos sonuna kadar prasa yemeini devam ettir
diler. Mbrek Nil nehrinden sulandndan dolay p
- 68 -
rasalar birbuuk metre kadar ykselmi ve deta odun
gibi kaln ve sert olmutu.
Bunlarla kuru baklay, kabuklarn soymakszm bir
kazanda piriirler ve esirlere o ekilde datrlard. Ku
ru bakla ile prasann, "iki zt bir araya gelmez" kabi
linden olduu herkese bilinir. Dolaysiyle prasa a
buk pier, kuru bakla ise tabii prasa ile beraber pimez
ve i olarak kalr, ylece askerlerimize verilir, bire
ler angaryadan yorgun olarak gelir ve alktan gzleri
kararm olduu iin mecburen gerektii kadar pime
mi olan baklay yerlerdi. Gece yars dehetli bir sanc
ve srgne tutularak hemen hastahaneye giderler ve o
u bu suretle hastahanede hayatlarn kaybederlerdi.
1 Austos 335 (1919) tarihinden itibaren Ingilizler,
btn Osmanl esirlerine beygir ve katr eti de vermeye
balamlard. Askerler bunu bir ka defa iade etti ve
yememek istedilerse de daha sonra yemek mecburiye
tinde kaldlar. nk kendilerine verilen bir avu bakla
ile al gidermek mmkn deildi.
te, Austos'un o mthi scaklarnda Msr gibi son
derece scak bir muhitte kokmu beygir ve katr etleri
ni yemek mecburiyetinde kalm olan zavall askerleri
mizin bir oklar bu yzden dizanteriye ve birtakmlar
da bir eit uyuza benzeyen ve ngiliz doktorlar tara
fndan Palara diye adlandrlm olan mthi bir illete
yakalanarak telef olup gitmilerdir. te Msr gibi geni
servet ve hametine marur bir hkmetin elinde esirle
rimizin a kalmas ve kokmu beygir ve merkep etlerini
yemek mecburiyetinde kalarak bu yzden telef olmala
r bizce en mhim ve dikkat ekici meseleden olmakla
beraber, bunlar arayp sormak ve takib etmek btn
milletimiz iin bor addedilmesi lzmdr zannederim.
Burada, biraz da Msr'da grdmz Ermeni tabib-
lerinden bahsedeceim. Ve onlara u tabiri kullanmak
tan kendimi men edemiyeceim: GZ OYUCULARI.
- 6 9 -
Evet, ou alaklar insanlardan her halde baka bir ty
nette yaratlm ve baka bir yrek tayan mahlukdur-
lar. nk onlarn ilemi olduklar bu kadar feci ve
ar cinyetleri insan olan, insan yrei tayan bir
mahluk katiyen yapamaz. Ancak, onlar yapmlardr
Msr'n Abbasiye lastahaneside ve teller iindeki feci
manzaray tarif ve tasavvur edebilmek benim iktidrm
dndadr.
Yalnz bu konuda ahit olduum hakikatleri kaydet
mekle yetiniyorum. u medeniyet asrna nisbetle ge
mi yzyllarn vaheti ve orta alarn Engizisyon
facialar dahi, bu defaki Abbasiye hastahanesinde M
sr da Trk esirlerine yaplan cinyet ve hynetlere mi
sal olunamaz. Zannederim bu alaka ileri yapanlar
geri srf Ermeni doktorlar olmutur. Lkin bunlara
son derece yz ve yetki verilmi olduundan dolay
mel'unlar hareketlerinde serbest kalmlar ve arzular
vehile, bire ve msum evldlarmzn, yani esret al
tnda bulunan bu gnahsz askerlerimizin barta bar-
ta gzlerini oymulardr. Bu cinayetlerin sorumluluu
kime ait olacaktr? Fillerine olmakla beraber, sebebi
yet vereni olmak itibariyle, tabiatiyle btn ngiliz h
kmetine ait olacan vicdan sahipleri takdir edecektir.
Abbasiye hastahanesinde Ermeni doktorlarnn elle
rinde miller ve kollar dirseklerine kadar sval oldu
u halde sabahtan akama kadar ileri gleri Trk as
kerlerine ameliyat yapmak ve onlarn gzlerini oyup
karmak olmutur. Bir ok Msrl dindalarmzn ve
btn esirlerin ifdelerine nazaran bu gz ameliyat ev
velce de vukubulur ise de, mtrekeden biraz evvel ve
bilhassa sonra, yani ngilizlere galibiyet gururu geldik
ten sonra, pek ziyde ilerlemi olduu anlald gibi,
bizim oraya gittiimiz zamanlarda iddetle devam et
mekte olduu bizzat mhade edilmitir. Bu alaka
fcia, Mustafa Keml Paa Hazretlerinin Anadolu'daki
faaliyetlerinin Msr gazeteleri vastasiyle oralarda du
yulmaya balad ve Msrllarn tam o zamanda asil
bakaldrmalarnn iddetle ilerledii zamana kadar de
vam etmi, ondan sonra biraz hafiflemi ve bir gn bir
den bire Abbasiye hastahanesinde gz ameliyatnn ic
ras hastann arzusuna terkedilmi ve artk hi bir aske
rin gz karlmamtr. Ancak, o zamana kadar, tah
minen ikibinden az olmamak zere askerlerimizden bir
ksmnn iki ve bir ksmnn da bir gz oyulmu ve bir
oklarnn da ayaklar ve kollan kesilmitir.
Ermenilerin bu hususlardaki faaliyetlerini kolaylat
ran yegne mil, tellerde btn nbeti doktorlarn o
mel'unlardan olmas idi. Esirlerimiz scakta sabahtan
akama kadar gne altnda angaryada altklarndan
dolay kzgn kumun tesirinden gz arsna tutulurlar
ve mecburen nbeti doktoruna mracaat ederlerdi.
Doktor, bunlarn gzlerine il koymakszm, ele bir
av gemi gibi sevinerek, hemen hastahaneye kayde
der, gz armakta olan asker hastahaneye gitmek is
temez ve gnderilmemesi iin yalvarr, rica ederse de
cebir ve tazyikle gnderilir, on gn sonra gzsz olarak
dnerlerdi. Gerek tellerde ve gerek Abbasiye hastaha
nesinde olsun, bu gzsz askerlerimizin halleri cidden
pek elim ve ackl idi. Bunlar gren kalblerin szlama
mas kbil deildi. Hastahane avlulannda otuz, krk as
ker birbirinin ceketlerinden tutarak dizi ile abdesthne-
lere giderler, o suretle def-i hcet edebilirler ve kendi
lerine mutfaktan yemek almak iin dahi zavalllar, bir
birlerini yederek ayn ekilde dizi ile gider gelirler ve
sabahtan akama kadar kumlann zerinde srnrler,
yan a yar tok olarak hayatlann srdrrlerdi.
Medeniyetin hizmetisi olduklarn daima iddi eden
ngilizler bunlar grrler, tabii acmazlar, fakat halleri
ni bir kerecik olsun sormaya da tenezzl etmezlerdi.
- 71 -
"Y Rabb bu ne uri-i kymet?
Hengme-i hare mi almet?
Ol nefs-i haris pr lemet
Etmez mi bu filine nedmet?
Bir nm alacak o h- zlim
Dnylar kaplyor mezlim
Almaz bunu havsalam haylim
nsanda nedir bu cehl-i muzlim?"
Edib ve byk dhi Abdllak Hmid Beyefendi'nin
bu mhim ydigrm, bu vahi cinyetler ve bilhassa
son derece mal, mlk ve hret dkn ngilizler hak
knda burada tekrar etmekten kendimi menedemedim.
Lkin ve re! Kahrolsun esret! lm, yle rezilce
yaamaktan hem iyi ve hem ereflidir. Ve her halde bir
Trk iin esir olmayp, lmek anldr. Ey Trk, sana
bu ekilde yaamak, senin iin esret hayat zillettir.
l de esir olma!..
- 72-
DEM L AL DAYI
Bu zavall ihtiyarn h ve inlemelerine dayanamayp
ok aladm. Bir gn Ali Day onbirinci telde bana te-
sdf ederek kouuna gidemediinde'n dolay yardm
istemiti.
Ali Daynm elinden tutarak koua gtrrken der
dini amaya balad. Bire elli yanda olduu halde
seferberlikte silah altna arlm. demi kasabas
nn Belediyesi karsnda kendisinin ufack bir attar
dkkn varm. Dkknn eyasn tamamen satarak
bedelini kimsesiz kalan ailesinin geimi iin brakp
derhal davete uyarak muharebeye katlm. Bir ka
cephede dmanla diitkten sonra bedbahtlndan
dolay esir dm. Msr'a geldiinde gznn birisi bi
razck arm, bilmiyerek doktora mracaatla ila
koydurmak istemi. Ermeni doktoru Ali Day'y der
hal hastahaneye yazm. Bire her ne kadar gznde
bir ey olmadn syleyerek hastahaneye gitmemek
istemi ve bu konuda pek ok rica ve niyazda bulun
mu ise de katiyen kabul edilmiyerek hastahaneye ya
trlm. Ertesi gn ameliyat deil kasaphne tbirine
hakkyla lyk olan Abbasiye hastahanesindeki bu ci-
nyet odasna gtrlerek sa gz karlm. Bu talih
siz ihtiyar, gznn birini kaybettiinden, bu suretle
- 73 -
uram olduu bu elim felketin acsndan mteessir
olarak alamaktan dier gzn de kaybetmi. Nih-
yet Ali Day iki gznden mahrum bir bire olarak s
rnmeye balam. Bundan baka, yine o bizim onbi-
rinci telde be, alt gen askerimizin ayn ekilde ba
larna gelen olay dinledim.
Anteb'in Urul kynden aban olu Mehmet ve Ma-
ra'm Kk Nacar kynden Mehmet ve Aydnl Ali
olu Mehmet ve Konya'nn Beyehir kasabasna tbi
korucu yesinden Hseyin Onba ve Karahisar sanca
na tbi bulunan Bolvadin kasabasndan ay nahiyesi
nin Cedid mahallesinden Hac olu Haan ve Manastrl
Rza, Erzurumlu Sleyman olu Ali, bu bireler bana
cidden mhimce esef verici maceralar anlattlar. Urullu
Mehmet ve Hseyin Onba ve dierleri diyorlard ki;
"Koulara, esirlerin muayenesine geldikleri zaman bi
zi gzmzden dolay ayrp Abbasiye hastahanesine
gnderdiler. Gzlerimizde hi bir ey ve hatt ar da
hi yoktu. Yalmz birazck kan mevcut olup bu kadarck
bir anzadan dolay hastahaneye dtk. Orada bir ila
koydular, btn gzlerimizi kan istil etti. Hemen ame-
liyathneye soktular, gzlerimizi kardlar. ok
yalvardk ise de fayda etmedi. Ameliyat esnasnda Er
meni doktorlar "Siz memleketinizde ne kadar Erme
ni ldrdnz? Bu grmekte olduunuz muamele onun
karlnda sizin iin bir cezadr" diyerek, bunun gibi
zehirli szler ve tahriklerle hem gzlerimizi karyorlar
ve hem de kalblerimizi eziyor ve yaralyorlard" dedi
ler. Dndm, bu muameleyi yapabilecek Ermeniler-
den baka bir canavar mahluk ve o sefillerdeki gibi di
bir vicdan tabii olamazd. Buna kar diyecek bir ey
bulamadm. Lkin , onlarn bu derece cr'etlerine gz
yumup ve daima adlet ve medeniyet kelimelerini az
larndan drmeyen Ingilizlerin bu hallerine ve onlann
mslmanlara kar kin ve garazlarnn bu derece fazla
- 74-
olduuna evvelden tam olarak vukufum olmadndan
dolay hayret ettim. te bizim iin bundan daha m
him ve daha ak bir ibret olamaz ve artk bunlarn srf
bir intikm maksadiyle yaplm olduuna hi phe
kalmaz zannederim. nk yukardaki ifadeler, bu ha
kiktlere kar yeterli birer delil olduu gibi, Mustafa
Keml Paa Hazretleri'nin Anadolu'daki tekilt ba
lad zamandan itibaren bunun gibi muamelelerden
birden bire ve derhal vazgeilmesi ve ondan sonra da
hastahaneye gidenlerin hi birisine ameliyat yaplma
yp, gzleri ayna gibi iyi olarak dnmesi, bunun srf bir
alma emeliyle yaplan, ameliyat nm altnda adeta
bir ikence olduuna phe etmek ve zerre kadar te
reddt ciz deildir.
Mustafa Keml Paa'nn, Sivas havlisinde balad
tekiltn gnden gne bymekte ve Anadolu'nun her
tarafna yaylmakta olduunu ve bunlarn bu harekt,
slm lemini ayaklandrmaya tevik demek olup, za
ten henz tatbik ve icr edilememi ve neticelendiril-
mesi de imknsz bulunmu, zmir ve dier mahallerde
meydana gelen tecvz hareketlerinin btn slmlar
nazarnda pheyle karlanmakla beraber bunun gibi
hareketlerin Hilfet-i slmiye iin bir darbe balan
gc olarak telkki edildii ve bu sebepten dolay Mus
tafa Keml Paa da Hukuk- Hilfetin ve Trk toprak
larnn muhafazas iin tekile mecbur olduu Kuv-y
Milliye'nin pek fazla geniledii ve hatt koskoca Ana
dolu'yu bu tekiltn batanbaa sard, gerek Kk
Asya'da ve gerekse Anadolu'nun baka yerlerinde bur
lunan ngiliz kuvvetlerinin ilerdeki vaziyetlerinin ld
rc olaca hakknda Msr'da kan El-Mukattam,
Vel-Ahbr gazeteleri ak bir dille makaleler yaynla
maya balamlar ve hatt El-Mukattam gazetesi M
sr'da benim resmimi yaynlam bulunmas itibariyle,
bu makalelerini Tan Gazetesinde iktisas ederek yazd
- 75 -
n ilveten yazmakta ve iln etmekteydi.
Daha sonra El-Efkr gazetesini de getirmeye muvaf
fak olduk. Bu gazete gayet serbest makleler yazyor
du. Bu cmden olarak Kuv-yi Milliye'nin ve Mustafa
Keml Hazretlerinin milli tekiltna dair pek vc
ve parlak yazlar yazmaktan hi ekinmiyordu. Her
gn kan saylarnda mutlaka bir ka satr bizim Ana
dolu tekiltndan ve Mustafa Keml Paa Hazretleri
nin ve Rauf Bey ve dierleri gibi bizce bilinen ve tann
m olan simalarn Anadolu'da yaptklar ve gstermek
te olduklar fedkrlklardan takdirle bahs ile beraber,
Erzurum taraflarnda ngilizler tarafndan nakline te
ebbs edilmi olan bir ka vagon dolusu mhimmat ve
silahlarn yerli halkn teebbs ve gayretleriyle tama
men tevkif ve tekrar yerlerine iade edildiini ve burada
ngilizlerin aknln kaydederek Msrllara kar Is
lm lemi iin Trklerin bu merte ve cesurca hareket
lerinin cidden byk bir eref ve iftihar uyandrmaya
deer olduunu dahi sylemekten asla korkmuyor ve
ekinmiyordu. Tabii korkmyacakt! nk, Msrllar
bu hususta bizim gibi ilgisiz kalmamlar, senelerden
beri ilerinde bulunmak suretiyle temas ederek btn
emirlerine ve muamelelerinin btn safahatna ve en in
ce noktasna kadar vkf olduklar ngiliz hkmetinin
ne kadar korkak ve srf gsterii bir hkmet olduu
nu pek iyi anlamlard.
Msrllar bunlar adeta oynatyor ve yoruyorlard.
Bu kadar top ve uaklar ve btn Kahire'nin etraf ma
kineli tfeklerle, ehir ii ve d ordularla sarlmken,
Arab mchitleri btn bu arlklar kk grerek de
vaml ahiybrlar, azim ve teebbslerinden bir an geri
durmuyorlard.
Her gn mitingler yaplr, sokaklarda eitli yerlerde
toplantlar ve gstericiler olur, btn binalar ve messe-
ler Ostnanh bayraklaryla donatlrd. ngilizler bunlara
- 76 -
kar kkrerler, ldracak hle gelirler, evleri basarlar
ve bayrak asanlan hapis ve cezalandrrlard. Hsl on
larn her trl bask ve iddetlerine ramen, Msrllar
katiyen durmazlar ve bilakis daha fazla cr'et gste
rerek feryad ve milli gsterilerine devam ederlerdi. M
sr'da bulunan ngiliz askerleri Arablardan pek fena
korkarlard. O sralarda bunlar da bir ka defa isyn
ederek, artk harb etmiyeceklerini beyan ve her halde
terhislerini srarla istiyorlard. ngiliz generalleri, bir ta
raftan bunlar teci ve teskine, dier taraftan Arabla-
rn genilemekte ve artmakta olan hareketlerini men et
meye ve durdurmaya alyor, bu suretle her iki ld
rc vaziyet arasnda arp kalyorlard. Hatt btn
esirlerin kumandan olan General Simson'un, bir ka
defa bizzat kararghlar dolap ngiliz askerlerine nasi-
hatta bulunduu ve onlar yaknda vatanlarna gndere
ceini tebli ve bazlarna mkfat dahi vaad ile teselli
ettii grlyordu.
te btn bunlar yaptran, ngilizleri bu derece te
l ve endieye dren nemli Msr umumi harekt
ile beraber ayn zamanda milletimizin Anadolu tekil
tnda gsterdii faaliyet ve dier taraftan kahraman Af
gan ordusunun Hindistan'a doru sarkmak zere yerin
den hareket etmesi ve Bulicistan'a kadar ilerlemesi ve
Hindistan Mslmanlarnn da Hilfet-i slmiye ve b
tn Trkiye hakkndaki savunma ve isteklerinin, Msr
gazeteleri tarafndan ittifakla ner ve iln edilmesi idi.
El-Efkr gazetesi daha sonra sansrii de tanmamaya
balamt. Nihayet Msrllar gsteriler srasnda sans
rn de kaldrlmasna muvaffak olmulard. Son zaman
larda, yani oradan hareketim srasnda ngilizler Arab-
lara kar artk mezellet gstermeye ve adeta yalvarma
ya balamlard. Onlara bir ok msdeler balaya
rak istikballeri iin de bir ok vaadlerde bulunuyorlar
d. Fakat ngilizlerin teden beri yalanclklarndan do-
- 7 7 -
lay hi bir tekliflerine itimad edip boyun emiyor ve
esasen maksatlar istikll ve bu uurda ya lmek veya
hut hr yaamak olduu iin "Ya istikll veyiut Os
manlclk. Yaasn Msr, Yaasn Osmanlclk, Kahrol
sun mahkumiyet, Kahrolsun ngiliz" diye baryorlar
d. Bunlarn bu ekilde feryd, ikyet ve yardm iste
meleri Msr ufuklarn sarst zamanlar gilizler ne
yapacaklarn bilemiyorlard. Yzbinlerce mslmamn
mektep ocuklarna varncaya kadar tek kalb ve tek li
san olarak btn mevcudiyetlerinden kopan ve orada
tekbirlerle beraber "Msr Msrllarndr. Ingilizlerin
olamaz" diyerek ykselen bu hakl ikyetlerinden or
taya kan alevler onlarn balar ucunda uuan uak
larn kanatlarn kavuruyordu. Uaklar, topsuz ve t
feksiz, kendiliklerinden dp paralanyordu. Msrl
lar, btn bu hareketlerini silahsz olarak yapyorlard.
Fakat onlarn daima Allah'a dayanarak ittifaklarna
olan inanlar sayesinde tabiatiyle hi bir eyden kork
muyorlard. ngilizler aryorlar ve bu atein daha
ok yaylmamas ve baka taraflara da bulamamas
iin bir an evvel sndrlmesine var kuvvetleriyle gay
ret ediyorlarsa da, bir trl muvaffak olamyorlard.
Arablar her gn muntazaman hareketlerine devam ile
bu konudaki teebbs ve hareketleri hakkndaki prog
ramlarnn mnderectn ve kesin neticeye ait beyan
nameler yayarak, geceleri sokaklara atyorlar ve onlar
btn messeselere ve Ingilizlerin evlerine varncaya
kadar asyor ve yaptryorlard. ngilizler tarafndan
tevkif olunan ahslarn ou mchidlerin yardmyla
kamaya da muvaffak olmulard. Bu da tabii Msrl
lar iin vnlecek muvaffakiyet ve cidden byk bir
ereftir. Hatt Bedevilerden bir oklan sivil telinde
mevkuf iken, tellerin rglerini skmek suretiyle ka
maya muvaffak olduklan gibi, bunlardan yirmibe ki
i bir gece kaarken tel rgnn dnda on metre yk
- 78 -
seklikteki kulbede bulunan nbeti askeri aaya ata
rak elindeki tfei alp gtrmlerdir.
Arablarn bu gibi mahret ve baarlan, son derece
cesurca hareketleri ve ittifaklarndaki sebatlar Ingiliz-
leri hayrette brakm ve deta rktmt. Biz orada
iken Msrllar Malta'ya sevkolunan mmessillerinin da
hi idesine muvaffak olmulardr. Hlsa bu aziz din
dalarmz, iftiharla anlmaya lyk her trl fedkr
l yapmlardr.
Bu hdiseler sebebiyle bizi orada aydnlatan ve de
ta sevindiren Msr gazeteleri zellikle El-Efkr' olduk
a mhimce bir fedkrlk karlnda her zaman ge
tirtip, arkadalarmz arasnda Arabca bilenler ve baz
Arablar vastasyla tercme ettirerek btn kamplarn
iindeki esirlerimize datyor ve frsat bulduka dini
tedrist vesilesiyle bu konulara dair koularda gizli
gizli konferanslar vererek, herkesin zihinlerine yerlee
cek ekilde telkinlerde bulunuyorduk.
Bu konuda Hicaz polis mdriyetinden emekli olup
am'da tutuklanarak oraya getirilmi olan arkadalan-
mzdan Hac Refik Bey ile Hicaz hattnda grevli iken
tutuklanarak Ingilizler tarafndan Msr'a sevkolunmu
ve daha sonra kurtularak halen Ankara'da dekovil hat
tnda depo efi olan Bursal Ali Arslan Bey'in dahi b
yk himmet ve gayretleri gemitir.
V a z i y e t t e b i r d e n d e i i k l i k
ve f e r a h l g nl e r :
Bu sralarda kamplarn nbeti subaylaryla bacni-
lerin, yani tellerde esirlere nezret ve kumanda eden
Ingiliz subay ve avulannn davranlan da deimiti.
Bizim telin subay, altm yalannda kranta bir yahudi
olup, gzel Trke bilirdi. Her zaman Trkiye'den, z
mir ve stanbul'da ok bulunduundan bahseder ve bi
- 7 9 -
zimle konumay severdi.
htiyar subay evvelce, "Trklerin hli ok fenadr,
stanbul'unuz sizde kalmyacak, Yunanllar zmir'i ald
lar, sizin iin gelecek ok fena griinyor" diye heze
yanlar ederken, daha sonra dilini deitirerek "Mustafa
Keml Paa Anadolu'da alyor. Trkler umumiyetle
silaha sarlmlar ve Keml Paa'mn emir ve kumanda
sna tbi olmular, ayn zamanda ok fedkrlk edi
yorlar ve nemli baarlar salamaktadrlar. zmir'den
Yunan' karacaklardr. Akolsun Trklere" diye bize
nlecek haberler veriyordu. ngiliz avular dahi
sabahlar, gler yzle yanmza gelerek bu konuda mj
deler veriyorlar ve bizden ay ve sigara alyorlard. Ev
velce yzmze bakmak istemiyen ve daima souk ve
eki bir suratla muamele eden bu Ingiliz avularnn o
sralarda vaziyetleri birden bire deimiti.
Mustafa Keml Paa iin "Sizin bir byk kumanda
nnz vardr. Anadolu'da milli tekilt kuruyor. ok
byk faydalar salamaya muvaffak olmaktadr. Artk
Trkler milli varlklarn gstermekte, medeniyet le*
mine kendilerini tanttrmaktadrlar. Sizin sulhunzn
dierlerinden daha iyi ve erefli olmas ihtimali vardr"
diyorlar ve bunlar byklerinden bu ekilde iittikleri
ni ve baz Ingiliz gazetelerinde okuduklarn ilveten
sylyorlard.
Bu duruma gre, Ingilizlerin bizim Kuv-y Milliye
tekiltna daha o zamandan itibaren nem verdikleri
anlalyordu. Halbuki, daha nce tellerdeki subaylar
yle dursun, ngiliz gardiyanlar bile Trk esirleriyle
bir tek kelime bile konumaya tenezzl etmezler ve
esirlerimize daima kin ve hakretle bakarlar, yanlarna
asla sokulmak istemezlerdi. Ingilizlerde bazen pek ga-
rib haller meydana kard. Mesel, Ermenilerden es-
rette bulunanlara hi yz vermezlerdi. Bir de, bizim ta
raftan harb esnasnda kap onlara iltihk edenlere ve
bununla beraber Suriye ve Filistin taraflarnda, onlara
yaranmak iin casusluk yaparak, daha sonra her nasl
sa tekrar itimatlarm kaybederek oraya dm olanla
ra, hlsa bunlar gibi mfsid ve mnfklara daha ok
hakret ederlerdi. Gurur ve onur sahibi olanlara ve
byle, vatanlar iin alan ve fedkrlk eden millet
lerin mensuplarna ciddi muamele yapmak ister, onlar
la konuur ve grrlerdi.
Mesel, Almanlara o kadar iddetli dman iken,
orada bulunan Alman esirlerine davranlar pek baka
ve gayet ciddi idi.
te bu sebepler dolaysiyle askerlerimizin gerek biz
den ve gerek ngiliz subay ve avularndan iittikleri
sevinli ve anl haberlerden, gsleri iftiharla kabar
maya, tel rg iinde cesaretleri yeniden uyanmaya ve
ykselmeye balamt. Evvelce bir ngiliz askerine ve
bir Ermeni veyahut Rum tercmanna kar sz syle
mekten ekinen askerlerimiz, Anadolu milli tekilt
hakknda gazeteler vastasyla oralara haber geldii za
manlar, artk herhangi bir dmana kar eref ve hu
kukunu mdfaadan ekinmezlerdi. ngiliz kumandan
lar, tellerde vaziyeti byle sevinli grdke, kukula
narak hemen gazetelerin tellere girmesini engellemek
iin birtakm teebbslere, hissi snrlamalarda bulun
maya baladysa da, muvaffak olamadklarndan dola
y subaylar marifetiyle "Bildiklerim" hezeyannmesini
esirlere datarak, bu kitabn koularda askerlere
okunmasn tavsiye ve deta tel avularna paralar
vdederek, riclarda bulunmulardr. Ingilizlerin bu e
kilde orada bulunan askerlerimizin fikirlerini zehirle
mek iin almalarna ve bu konuda ciddi mit ve iti
n ile sarfetmi olduklar gayretlere ramen, hassas as
kerlerimiz bu kitabn batan baa kin ve ihtiras kale
miyle yazlm olduunu bir kere gz gezdirmekle an
lam ve beyannmenin, amansz dmanmz olan n-
-81 -
gilizler vastasyla tehir edilmesi, onlar iin teessr ve
teessfe sebep olmakla beraber, yazar ve sebep olanlar
hakknda kfrler savurmular ve nihayet ngiliz ku
mandanlar bu zelilne teebbslerinden dahi bir neti
ce salamaa muvaffak olamamlardr.
Bununla beraber, oradaki askerlerimizin mneviyat-
lar nceleri ok fazla bozulmutu. zellikle hastaha-
nelerde grdkleri zulm ve ikenceler, bunlar fena
halde mitsizlie drm ve artk sa salim vatanlar
na dnmek mitleri tamamen krlmt.
nk, her gn binlerce lm meydana geliyor, bin
lerce arkadalarnn gzleri karlyor, ayaklar ve kol
lar kesiliyordu. Bunun gibi feci manzaralar onlar tabii
rktyor, ktmser ediyordu. Hastahanelerde veft
edenler, birbiri zerinde ve eek arabalar ile mezarla
naklediliyor, bir defin merasimi bile yaplmakszn, ara
baya konulduu gibi, yine birbiri zerine hendeklere
braklyordu. Bu surette msliimanlarn dirilerinden
baka lleri de ngilizlerden hakaret grrler ve bi
re, gzleri oyulan mlarn ou ve belki de yzde
doksan, sefletten srne srne hayatlarn kaybeder
lerdi. te daima byle korkun manzaralar karsnda
bulunan askerlerimizin korkmaya haklan vard. Ancak,
yukarda belirtildii gibi, daha sonra Anadolu'da,
Kuv-y Milliye tekilt ve bu hususlarda mchidleri-
mizin muvaffakiyetleri hakknda birbiri ardnca gelen
mjdeli ve sevindirici haberleri tellerdeki btn askerle
re tamim ve tebli ediimiz ve bunu takiben muhterem
Msr halknn mitinglerinde meydana kan istekler
arasnda bu meselelerin sz konusu edilmesi, yani s
lm esirlerine yaplmakta olan zulm ve ikencelere
son verilmesi hakkndaki ikyet ve iddilan sebebiyle,
buna benzer feci mumelelerin gnden gne azalnas
ve hastahanelerde veft edenlerin gelii gzel kefene sa
rlarak, her ne kadar evvelce olduu gibi araba ile nak-
- 8 2 -
ediliyorsa da, mevtlarn birer birer, ayr olarak defne
dilmeleri ve gz ameliyatlarna da o tarihten itibaren
birdenbire son verilmesi gibi bir ok deiiklik yapl
mas, askere fevklde cesaret ve emniyet balam
ve yeniden mnevi kuvvetlerinin canlanmasna yardm
c olmutur.
Artk, o zamann serbestliinden ve frsattan istifde
ederek, biz de feryda balamtk. Karargh kuman
danna sz ve yaz ile mracaatlarda bulunarak, zeri
mizden alman para ve elbiselerimizin geri verilmesini ve
esirlerle birlikte vatanmza sevk ve idemizi taleb ve
iddia ediyorduk.
Mmafih, ngilizlerin bizi kolayca tahliye edemiye-
ceklerine kni idik. nk, neden dolay getirdiklerini,
bize ne derece nem verdiklerini biliyorduk. Hatt b-
zlarmzm evraklarndaki dnceler hanesinde "Komi
te zasndan" ibresinin bulunduu anlalmt. ngi-
lizler iin de bu kadarck bir iret kfi idi. Byle ol
duu halde garibdir ki ngilizler bizi asker iinde b
rakmlard. Onlarn anlayna gre, gya bu bir cez
imi. Halbuki bizce azab ve seflete sebep olmakla be-
rber, memnuniyet sebebi oluyordu. Zira, her ne su
retle olursa olsun, bu vesile ile asker arasna girdiimiz
iin ben kendi hesabma cidden seviniyordum. nk,
ngilizleri yakndan tanmak ve onlarn seciyesini anla
mak hususunda merakm pek ok idi. Hamdolsun ona
da muvaffak oldum ve bu sayede btn hakiktlere ve
esirlerimizin durumlarna tamamen vkf oldum. M-
lumdur ki umumi harbde, harb sebebiyle baz yerlerde,
esretimiz altnda bulunan siviller arasnda bir ok ru-
hni memurlar da vard. Bunlarn hi birisi zerre kadar
rencide edilmedii halde, ngilizler bizim sivillerimize
ve ellerine geirdikleri ulemmza en eni muamele
leri yaptlar ve yaptrdlar. Hsl kim ne derse desin,
insanln erefiyle nisbetsiz, ahlk ve terbiye kelimele
- 83 -
riyle taban tabana zt olan btn irkin muameleler n
giliz memurlarnda mevcut olup, slm esirlerine, zel
likle Trklere kar, dnyada hi bir milletin yapamya-
ca ktl, zilleti onlar yapmlar ve yapdmasm
msaade etmilerdir. nk, Trk askerlerinin gzlerin
millerle oydurmular, kollarn ve ayaklarn lastahane
de onlar kestirmilerdi.
KAMAYA TEEBBS, KURTULU GNLER
25 Austos 335 (1919)
Bu tarihte, btn Trk esirlerinin memleketlerine
idesi hakknda emir geldii yolundaki mjdeli haber
karargh batan baa yerinden oynatt. Btn asker
ayakta. Geceleri, sabahlara kadar elence ve cmbler
yaplyor, artk sevkiyata kavuulmu bulunuyordu.
Birinci kfilede binbeyz kadar stanbullu asker ile
kk rtbeli subay beraber sevkedilmiti. Biz de arka
dalarla birlikte bir yolunu bulup ikinci postaya katla
rak sevkiyat teline kadar kendimizi atabilmiken, uur
suz talih bizi orada da buldu. imendifere binilecei s
rada, evvelce ahslarmz tanm olan Kbrsl hain bir
tercmann ihbar zerine tekrar ngilizlerin eline yaka
y verdik. Bundan sonra birbuuk ay kadar daha gayet
sk bir kontrol altnda ayr bir yerde mevkuf kaldk.
Nihayet, her birimizin tek tek kamasndan baka re
olmad anlaldndan bu konuda arkadalar arasn
da grme yaparak, birbirimizden ayrlmaya karar ver
dik. Ben, ikinci frkann nbeti doktoru Mazlum
Bey'in yardm ve aracl ile gz hastahanesine naklet
tim. Daha sonra hastahanenin nbeti doktorlarndan
Msrl bir Katoliin yardmlarn salayarak kendimi
- 85 -
nc frkann hastahanesine attm.
Hastahane avuu Arnavut Bahtiyar Aa'mn vasta-
siyle taburcu olarak tekrar sevkiyat teline geldim.
28 Terin-i evvel (Ekim) de memleketine iade edilen
ikibin kiilik dier bir esir kfilesi arasna kararak, e
kil ve kyafetimi deitirerek Cenb- Hakk'n yard
myla o zalim dmann elinden kurtulmaya ve aziz va-
tanma kavumaya muvaffak oldum.
S e v k i y a t t a e n t r i k a l a r ve
r v e t y a ma s :
Sevkiyta tam olarak Austos 335 (1919) tarihinde
balanmt. Bundan bir ka gn evvel ngilizler Rum
ve Ermeni esirlerini ayrca bir tele kapattlar. Daha son
ra Arab, Arnavut, Bonak ve Krtleri dahi Trkler ara
sndan ayrarak Hristiyanlara mahsus olan kamplara
koydular.
Bundaki maksatlar Arab, Arnavut ve Krtleri Trk-
lerden ayr bulundurmak ve bu suretle daima ve her
yerde Islmlar arama sokmak istedikleri nifk ve fesat
plnn orada da tatbik etmekti. Fakat mmkn m?
Bunlarn hepsi bir dinin mensubu ve bir peygamberin
mmeti olmak ve yalnz Kur'an- Kerim'e tbi bulun
mak itibariyle, yalnz bu mefkure ile din ve vatan a
kyla harbettiklerini ahmak ngilizler dnmyorlard.
Onlarn bu konudaki telkin, tevik ve devaml gayretle
rine ramen hi birisi, Mslmanlk noktasna dayanan
itikt ve sadktlanndan hibir suretle dnmeyerek,
bilkis byle muamelelerden mteessir ve din karde
lerinin arasndan ayrlarak Mslman olmayanlarla be
raber ayr bir yerde hapsedildiklerinden dolay son de
rece zlyorlar ve her biri trl vesileler bularak tekrar
dnmeye muvaffak oluyorlard. Geldikleri zaman Trk
askerleriyle el skarak, pyorlard. ngilizler baka
- 8 6 -
yerlerde olduu gibi burada da, bu kt arzularna ka
vuamadklarndan dolay hiddetlerinden deta kudu
ruyorlard.
Sevkiyata evvel Trklerden ve stanbullular ile Bur
sa, Konya ve zmit gibi Bakente yakn olan yerlerden
balamlard. O esnada bilmem ne hikmetse zmirlile
rin, sonra da Trabzon ve Erzurumlularn evkleri geriye
braklmt. Gerek sevkiytn vilyet itibriyle ve sra
ile balamas ve gerek zmir ile bu bir ka vilyetten
olanlarm geriye braklmas meselesi, Ingilizler iin bu
lunmaz bir frsat olmutu. Ben, ngiliz memurlarnn
rvet almak hususunda son derece haris ve becerikli
olduklarm o zaman anladm. Sevk esnasnda salam
bir askeri, hastahaneye yatrarak bir gn sonra sevkiyat
teline geirmek ve bir zmirli veya Trabzonlu askerin
kartm silip stanbullu yahut Bursal yapmak, keza Ar
navut ve Krtlerin kartlarn silerek Anadolu'nun bir
kazasndan ve Trk olarak yazmak ve daha akla gelmi-
yecek sahtekrlklar yapmakta fevklde cr'et gster
milerdir.
Bunlar, evvel ikier ve er Osmanl altnndan ba
lamt. Daha sonra birer ve yarmar liraya, nihayet
ikier ve birer Mecidiyeye tenezzl etmi ve artk asker
lerimizden on kuru ve iki paket sigara almaya bile ra
z olmulard. Bu ite zmirliler pek dehetli srat ve
mahret gstermilerdir.
Birbirlerine yardm etmek suretiyle ve az para ile
ok muvaffakiyetler temin etmilerdir. Bu ekilde
evklerinin tehirine dair emir bulunduu halde zeki z
mirliler, beyinsiz Ingilizleri aldatarak, hemen hemen
tamamna yakn kendilerini kurtarmay baarmlar
dr.
Bu rvet yamasna tel zabtalarnn ounluu i-
tirk ederek, menfaat salamlardr. Hatt kararg
hn kumandan olacak herif dahi bu yzden menfaat te
- 87 -
min etmitir. Beinci telde mevkuf bulunan bir tabur
hocasndan iki hah seccade alarak onu tahliye etmi
olduuna, hoca efendinin mensub olduu alay ve tabur
numarasiyle hviyetine beinci telin avuu Konyal
Emin Efendi ile halen Anadolu'da hastahane batabib-
liinde grevli bulunan Doktor Malum Bey vkftr.
Hlsa, benim Hilopolis'den ayrlma kadar olaylar
bu ekilde cereyan etmi, terhisin sratle balamasyla
yolsuzluklar da beraber balamt. Paras olmayan bi
re askerlerimizin ou gelemiyerek orada kalm ve
hatt numara itibariyle evke tbi olanlardan bir ksm
da, bu yolsuzluklar sebebiyle vatan ve yutlanna kavu
maktan mahrum kalmlardr.
***
- 8 8 -
RCA VE ZR
Zengin ifdeden mahrum, basit bir slubla yazlm
olan bu esret htralar, aslnda bir edebi eser deildir.
Yazlmasndaki maksat da bu olmayp, yalnz Haleb ve
Msr'da dokuz ay alt gn sren mezlim ve esret ha
yatmda ektiim ez ve grdm hdiseleri sigara pa
ketleri zerine kaydetmi, bir ok arama ve basklara
ramen muhafaza eylemi olduumdan, bunlar oldu
u gibi dindalarmn gzlerinin nne sermek iyilikse-
verliindendir. Bu itibarla iinde grlecek, istenmeden
yaplm kelime ve dier hatalarn balama etei ile
rtlmesini okuyucunun cmertliinden rica ederim.
Gzianteb'in Sbk Defter-i
Hakni Memuru Eyb Sabri
YUNAN LLERNDE...
ZAVALLI ESRLERMZ
Sivil esirlerimizin Yunanistan'da
grdkleri zulmler
YUNANLILAR ALTIN DLER KASATURA
LE IKARMILAR
B i r s i v i l T r k e s i r i n i n
m h i m a k l a ma l a r :
Gnahsz olarak Yunanllar tarafndan Karahisar'dan
Yunanistan'a srlen ve geri dnen, Karahisar'n Zaviye
Sultan mahallesinde oturan Mollazde Hac Ali Pa-
a'mn olu Mmtaz Efendi'nin aada olduu gibi
kaydedilen ifadesidir:
Yunanistan'da esrette bulunduunuz srada ne gi
bi mezlim ve ikenceye mruz kaldnz? Srlmenize
sebep ne idi, Yunanistan'da nerelerde bulundunuz, siz
den baka dier esirlere ne gibi muamele yapld ve ne
gibi fenalklara ahit oldunuz? Bu konuda grdklerini
zi ve bildiklerinizi aklaynz.
zerimde mevcut bulunan ikiyzyetmiikibuuk
Osmanh lirasn Atina Lutiye kararghnda, bata b
yk rtbeli subaylar olduu halde, zorla, dverek ve i
kence ile alp, gasbettiler. Altn yzk, kordonuyla be
raber saat, kehribar sigara takm vesireyi aldlar. M
racaat etsem bile, mirleri banda duruyorlar ve mra
- 9 3 -
caat ettiim halde mracaatm dinlenmedi. Yanmda
bulunan dinda ve esir arkadalarmdan bazlarnn
azlarndan altn dilerini kasaturayla skerek aldlar.
Elli lira kymetindeki hal seccademi aldlar; baya hiz
metlerde a olarak kullandlar. Yirmidrt saatte bir se
kiz dirhem miktarnda bir balkla ie ettiler. grm
yorsunuz diye ayaklarmzdan balamak suretiyle mey-
va aalarna asarak hrslar teskin oluncaya kadar d-
dler. Mensup olduumuz din ve imanmza svp saya
rak, Peygamber Efendimize kaba kfrler ederek haka
rette bulundular. Hizmetlerimize karlk alnacak pa
ray kendileri aldlar ve aile fertlerimize gnderdiimiz
mektuplar gzmzn nnde yaktlar. Yanmzda bu
lunan hoca ve limleri "Siz hocasnz" diye aalayp
dvdler. Katiyen ibadet ettirmediler. Alktan, da
yak ve ikenceden len arkadalarmz defnetmek iin
izin vermezlerdi ve cenaze gnlerce meydanda kalarak
scaktan koktuktan sonra ykanmadan, kefensiz olarak
bize defnettirirlerdi. Hastahanede yatan dindalarmz
zehirlemek suretiyle ldrrlerdi. Su vermiyerek susuz
luktan bitab duruma getirirler ve bulunduumuz yer
den onbe dakika uzakta bir yere abdest bozmak zere
hendek atrrlard. Geceleyin yakma abdest bozduu
muzda, pislik yapyorsunuz diye de de ldrrler
di. Kazdmz yere gidenleri soyup ldrerek pisliin
iine atarlard. Gndz defi hcet iin gittiimizde ce-
nzeleri grrdk. Artk insana yaplmayacak muame
lede bulunurlard. Birtakmlarn evlerine hizmeti ola
rak gtrrlerdi. Daha sonra kaldklar evlerdeki bkire
kzlara tecvz etmisiniz diye zorla dinlerine girmele
rini, dverek ve ikence ile teklif ve bask neticesinde
kzlar bunlara vererek Hristiyan ederlerdi. Yani dinle
rine girmesini kabul ettirirlerdi ve halen oradadrlar.
Memleketlerine gelmek iin hl tahliye etmediler. a
drlara hcumla "hal bunlar gebermediler mi?" diye
- 9 4 -
ierde bulunanlara silah atarak ldrrlerdi. Yarallar
dan birisi de Ktahya'nn Tavanl nahiyesinden Emin
Aa idi.
fadenize devam ediniz.
Karahisar'a geldi ve hal kurunu karttramad.
Buna benzer daha bir ok fenalklar yaparlard. "Siz
Trk zamannda Hristiyanlar srdrerek, halen casus
luk yapyorsunuz" diye beni evimden alarak, kimse ile
temas ettirmeden tevkif ederek para istediler. stenilen
para servetim derecesinde olduundan veremedim. Bir
ay sonra zmir yoluyla Atina'ya gtrdler. Atina'da
Lutiye kararghnda bulundum. altrmak zere is
mini bilmediim bir ok kye gnderdiler, sonra Gi-
rit'e evkettiler ve Kandiye'den buraya geldim. Daha
sonra Heyet-i temsiliye'nin gelmesi zerine bizi tahliye
ettiler. Benden baka btn esir arkadalarma, insann
harici olan hayvanlara bile yaplmayacak muamelelerde
bulundular, bir ok fenalklara ahit oldum. Eer ta-
mamiyle izah etsem gazete stunu deil, ancak bir ka
cilt doldurur. Bu kadarla iktifa ediyorum.
fadeni okuyorum dinle, sylediiniz gibi yazlm
sa imza ediniz.
^-fademi dinledim, anlattm gibi yazldndan tas-
tiken imza ederim.
Polis memuru fade sahibi
M.Rifat Mmtaz
- 9 5 -
ESRLERMZ KARAVANA BAINDA
B i r d a v a v e k i l i n i n a k l a ma l a r :
Gnahsz olarak Yunanllar tarafndan Karahisar'dan
Yunanistan'a srlen, Karalisar'n Hac Eyb Mahalle
sinde oturan Haan Efendi'in olu Davavekili Ahmet
Efendi'nin aada olduu gibi kaydedilen ifadesidir:
Yunanistan'da esarette bulunduunuz srada ne gi
bi mezlim ve ikenceye mruz kaldnz? Sebep ne idi
ve Yunanistan'n nerelerinde bulundunuz? Sizden ba
ka dier esirlere ne gibi muamele yaptlar ve ne gibi fe
nalklara ahit oldunuz? Bu konudaki grdklerinizi ve
bildiklerinizi szle ifade ediniz.
Yunanllar tarafndan Karahisar'dan hi bir sual so-
ruknakszm evden alnarak zmir'e sevkolundum ve
orada hakkmda dzenlenen evrak okuduklarnda;Ke
ml hkmetine casusluk etmek maksadyla Karali-
sar'da kalm olduumdan ve ilk igalden sonra dahi
gelmi olan Trk hkmetine ihbarlarda bulunarak,
Mutasarrf Sabit ve Davavekili Hulusi'nin idamlarna
hkm verdiimden bahsedildiini anladm. Meselenin,
hakikatlere aykr olup, srf Mutasarrf ve Belediye
- 97 -
Reisi Sabit'in aldatmalar olduunu, bu konuda ifadele
ri yazlm olanlarn kendi adamlarndan ibaret bulun
duunu sylemi isem de hi dinlemiyerek ve ehemmi
yet vermiyerk Maltz arsnda bulunan bir karakola
gnderdiler. Orada tek bama bir odaya hapsederek
bir hafta ekmek, su vermedikleri gibi yatacak yatak da
olmadndan, bir iskemle zerinde vakit geirdim. Bir
hafta sonra bir vapurla Pire'ye ve oradan da Atina'da
Lutiye esir kararghna naklettiler. Dier esir kardele
rimizin bulunduklar adrlardan birine biz de yerle
tik. Orada dahi rt ve yatak vermedikleri gibi bir yl
ikmetim esnasnda elbise ve amar, velhasl hi bir
ey vermemilerdir. Ancak gnde yarm ekmek ve sade
fasulye verilmekte ise de bunu alabilmek iin, karava
na bana brakm olduklar bir Yunan neferi tarafn
dan yz defa svlmek ve baz kere de tokat yemek
mecburiyetinde idik. Verilen ey gda olmadndan
gnden gne kuvvetten dmekte idik. Hatt yemek ve
rirken o neferin dd esir arkadalarmzn dayak
yznden lmeleri sebebiyle Trk ileri nezaretinde ve
rilmi olan Hollanda sefirine ikyette bulunduk. s
tnkr tahkikt ile i geitirildi. Btn gn yamur
da adrlarmz akar, su iinde yatardk. Daha sonra
memleketten paramz gelmeye baladndan kendi pa
ramzla yiyecek, giyecek alp idare oluyorduk. Ama bir
taraftan da Yunan askerleri ve subaylar trl bahane
lerle bizleri soyup paralarmz alyorlard. Bir defa Ati
na'ya gitmek iin izin istediimiz de yirmibe Drahmi
avua veriliyor ve yanmza katacaklar askere be
Frank yani Drahmi, bir paket sigara ve lokantada karn
n doyurmak mecburiyeti olduundan, esirlerin fakir
ksm izin hususunda mahrum idi., Esirlerin asker ks
mn trl ikence ve angaryalarla zp bir taraftan yok
etmekte olduklarm gzlerimizle grp, bu gibi mezalime
nihayet verilmesi hakknda lzm gelenlere ikyette
- 9 8 -
kusur etmediimiz halde, bir netice alamadk. Sonunda
bizi Girit'te Kandiye'ye gnderdiler. Orada slmlara
yapm olduklar mezlim ve yolsuzluklarn birer birer
saylmas mmkn deildir. Gerek Yunanllarn ve
gerek Rum muhacirlerinin yaptklar zulm ve katlim
da Kandiye kylerinde bir tek slm kalmad gibi, bu
bdireden tesadfen kurtulmu olanlar dahi Kandi-
yeye nakledilerek, slm ahalisinin evlerine arnar
skmlardr. Nihayet Kandiye'de bile bize verdikleri
ekmeklerin iine btn gkta kattklarndan, bir trl
yemek mmkn olmuyordu. Hatt bunlardan bir ks-
nu zmir'e ktmzda Hill-i ahmer (Kzlay) heye
tiyle dier zevta gsterip teslim ettik. Velhasl Yunan
hkmetinin slm esirlere reva grdkleri mezlimin
tek tek saylmas kbil olmadndan, bu kadarla yeti
niyorum. 10 Haziran 39 (1923)
Dava vekili Ahskalzde
Ahmet
- 99-
BR TEST SU BR FRANK'A
D r t T r k e s i r i n e l e r s y l y o r :
Karahisar'n Gke Mahallesinden Nalnc Zeybek-
oullarndan Ahmet olu otuzbe yanda Kadir a-
vu'un kaydedilen ifadesidir:
1 Haziran 339 (1923)
Yunanllar tarafndan nerede, ne zaman ve kimlerle
esir edildiniz ve nereye sevkolundunuz? Esaretinizin
sebebi nedir, izah ediniz?
yzotuzyedi (1921) senesinde Karahisar'dan Er-
menilerin katli bahanesiyle, arkadam olan Kara Ktip
Mahallesinden Haan olu Osman, Cmii Kebir Mahal
lesinden Bekir olu Mehmet, Hac Nasuh Mahallesin
den Osman olu Sleyman ile beraber Yunanllar tara
fndan esir edilerek Pilo kalesine sevkolunduk.
Mahkumiyetinizin mddeti ne kadardr? Bu esaret
ve 'mahkumiyet mddetinde hakknzda ne gibi mu-
mele takip edildi, ne gibi muameleye maruz kaldnz ve
ne zaman tahliye olundunuz? Tahliyenizin sebebi ne
dir, elbise, yiyecek ve iecek verildi mi?
Yiizbir seneye mahkum edilerek Yunanistan'a sevk
ve Pire iskelesinde iki gn a olarak gne altnda bek
ledikten sonra, yine a olarak nc gn vapura bindi
rilerek Kibarisya iskelesine karldk. Vapurda iki gn
kaldktan sonra vapur creti bahanesiyle, zerimizde
bulunan mevcut paramzla beraber eyalarmz satla
rak elimizden alnd. Almzdan bitab dtk. Ba
lkesir Beylerinden Hfz Ahmet Bey'in vasta ve yar
dmlaryla, bedeli Beylerden verilmek zere yzer dir
hem ekmek datld. Vapur creti alndktan sonra yi
ne vapura bindirmeyip karadan sevk ve iki gn sonra Pi-
lo'ya vsl olduk. Sekiz gn a-bi-il olarak yolda git
tikten sonra dokuzuncu gn Pilo kalesinde Yunan h
kmeti tarafndan yzer dirhem ekmek datld. Esaret
yolculuumuz srasnda bir dirhem su verilmedi. Kaba-
risya iskelesinde bir ufak testi su bir Frank olmak ze
re, creti karlnda su alnabildi. Seyahat ve mahku
miyet yolumuzda din, kitap ve namusumuza kfr ve
tfek dipii ile vurmak gibi bin trl ikencelere ma
ruz kaldk. Gnde yzer dirhem ekmekten baka hi
bir suretle yiyecek, iecek ve elbise verilmedi. Hatt
zerimizde bulunan yeni elbiselerimiz bile alnd. Tev
kifhanede bulunduumuz mddette hasta olduumuz
zaman katiyen tedavimiz yoluna gidilmedi. Fazla c
ret karlnda hariten doktor getirttirebildik ise te
davi olunduk. Tedavi olunamyan arkadalarmz vefat
etti. Daha sonra Balkesir Beyleri tarafndan masraf ve
bedeli kendilerinden verilmek zere kale ierisine bir
hastahane atrld. Bu suretle Beylerimiz tarafndan te
davi olunduk. Genel afla 1 Nisan 39 (1923) tarihinde
tahliye olunarak Atina'ya iki saat mesafede Kodi kla
sna getirildik. Orada misilleme olmak zere, "Sizin h
kmetiniz bizim esirlere angarya iletiyorlar" diyerek
bir ay kadar orman diplerini kazdrdlar ise de, bu md
det zarfnda bir miktar mmkn mertebe yiyecek ie
- 102 -
cek verildi. 24 Mays 39 (1923) tarihinde memleketi
miz olan Karahisar'a dndk.
Arkadalarnzdan kimler vefat etti ve vefat sebep
leri nedir? arkadan seninle beraber geldiler mi?
Benim bildiim Karahisarl arkadalarmdan vefat
eden olmad fakat dier memleket ve vilyetlerden
isimlerini bilmediim pek ok kimse alk ve hastalk
tan vefat ettiler. arkadam benimle beraber geldi
ler.
fadeniz doru mudur? Doru ise imza ediniz.
Evet. Hi hilfm yoktur ve dorudur, imza ede
rim.
ifade sahibi esaretten dnen Komiser Muavini
Zeybek Ali Rza
Abdlkadir
fademiz, zaman ve esaret yolu, sebep ve mahku
miyet mddetimiz, tarih ve dnmz, beraber olan
arkadalanmz Gke Mahallesinden Kadir avu'un
ifadesinin ayndr, ifademizi tastik ederiz.
11 Haziran 339(1923)
Esretten dnen Kara Ktip Camii Kebir Mahallesinden
Mahallesinden Bekir olu Ahmet
Haan olu Osman
Hac Nasuh Mahallesinden
Osman olu Sleyman
Arkadalar bulunan Kadir avu'un ifadesi okun
mu, ad geenler dahi ayn ifadede bulunmu ve ifade
lerini tastik etmilerdir.
Muavin
Ali Rza
MOTORLA CEPHANE KAIRIRKEN
B i r T r k g e n c i n i n b a n a
g e l e n l e r :
Vaniky'nde ve caddesinde sekiz numaral sahil
evinde oturan, otuzbir yanda Desaadet'te (stan
bul'da) doup len Serktibi Mustafa Nuri Paa toru
nu merhum ehabeddin Bey olu Ali Sami Bey'in ifa
desinin zaptdr.
Yunanllar tarafndan nerede ve ne suretle esir edil
diniz, yannzda sizinle beraber esir edilen baka kimse
var m idi, nereye sevkolundunuz ve bulunduunuz
(kamp)larm ismi ile ka kii olduunuzu ltfen syler
misiniz?
Danca aklarnda motorla zmit'e harp malzemesi
naklederken Yunan torpidolar tarafndan esir edilerek
evvel Dafni namndaki askeri bir vapurda be gn d
vlp hakaret edilerek Averof zrhlsna teslim edildim.
Orti gn en ar ikencelerle uratktan sonra Mu
danya kumandanlna sevk ve teslim edildim. Motorla
yakalandmzda be arkada birlikte idik. Mudanya
mahbusinesine atldk. Buras gayet pis ve kk
- 105 -
olduu gibi alabileceinin on, belki yirmi misli esir bu
rada a ve susuz, perian bir halde idik. Her gn haka
ret ve dlerek ordularna ait bir mekkre hayvanna
lyk olan angarya, vahi Yunanllarn krbalar altn
da zavall Trklere yaptrlmakta idi. Trk teb'asndan
olan rezil Rumlarn, gerek kamplarda ve gerekse cadde
lerde Trklere olan devaml tecavzleri hakknda ne ka
dar fazla yazlsa, Engizisyon romanlarna rahmet okut
turur.
Halen iade edilmemi olan esirlerimizden Yunanis
tan'da kalm kimse biliyor musunuz?
Kamplar dahilinde bir ok vatanda kardelerimin
alk ve hastalk neticesinde ldklerini gzlerimle gr
dm. Maalesef adreslerini renmek deil, birbirimizle
selmlamak dahi kbil olmadndan, bu cihetten isti
fade edemedim. Her halde yaplan istatistikler netice
sinde anlalp haklarnda muamele yaplacam temen
ni ederim.
Esirlerimizden orada vefat edenleri hi biliyor mu
sunuz? Bildiiniz varsa bunlarn ak knyeleri ve vefat
sebepleri nedir? Hastalktan ise hangi hastalktan veya
hut, sefalet iinde yaamaktan m vefat etmitir? Bu
konuda ne gibi bilgileriniz vardr?
Esirlerimizden bir oklarnn vefatlar mlumum
ise de knyelerinden bilgi sahibi deilim. Kesin olarak
bunlarn alkla pislik ve dayak neticelerinde ldkleri
ni deil deta ldrldklerini iddia ve kabul ediyo
rum. Her mahbus a ve bu yzden de daima lme
namzettir. Doktor kelimesini azna alan bir Trk esiri
hatrlamak deta cinnettir.
Esirlerimizin ne gibi sebep ve artlar altnda mah
kum edildiklerinden ve kimlerin mahkum bulunduun
dan, bunlardan ka kiinin vefat eyledii ve nerelerde
mevkuf olduundan ve hviyetlerinden bilgi sahibi de
il misiniz? ~
Sivil esirlerin ounluu Yunanllarn rezillikleriy
le vahetlerinden dolay esir edildikleri muhakkak ol
makla, bunlarn yannda yedi-sekiz yalarnda ocuk
lara tarlasndan kz, evinden kz, namussuz Yunan
haydutlar tarafndan zorla alnan, hakkn mdafaa
iin btn insanlka cidden alak ve letlenmi olan
Mudanya igl kumandanlna mracaat eden zavall
ihtiyar kadnlarla emsali eylerin de bu neyanda ol
duklar tabiatiyle malumdur. ahsm itibariyle yalnz
Mudanya malbushnesinde ikibuuk ay mahkeme
edilmeden yatrldktan sonra Bursa Divn- Harb tev-
kifhnesine sevk ve gnderildiimden dier kardele
rimin de mahkeme edilip edilmediklerini bilmiyorum.
Btn esirlerin hayvan srleri gibi, ne bir tahkikta ve
ne de mahkemeye tabi tutulduumuzdan daima ik
yetimizden, vefat meselesi hakknda kesin bir lisanla
syleyebilirim ki, Mudanya hapishanesi dahilinde bu
lunduum mddete onbe-yirmi kardeimin ldrl
dn ve doktor, hastane gibi eylere katiyen l
zum gstermediklerini, cenazelerinin ise yine bizlere,
sokaktaki pis bir arabaya kadar tattrldmdan fazla
bilgim olmadn ve bu zavalllarn adresleriyle aileleri
hakknda bilgim bulunmadn arz eylerim.
Esretiniz mddetince size veya arkadalarnza
tatbik edilen muameleler, yiyecek iecek ile elbise ve
amar nasld? Milletleraras kaidelerin aksine ne gibi
bir muameleye maruz bulunuyordunuz, belli bal
mahrumiyet ve ikyetleriniz nedir?
- 107 -
Be aylk esretim esnasnda ahsm ve kardele
rim namna yaplan mezlimi saymak kbil olmayacak
tr. Yerli Rumlarla Ermenilerin Yunan ordusuna g
nll olarak girmelerinden sonra bu fenalklar daha
oalm ve adet haline gelmitir. Yiyecek ve iecee
gelince; sabahlar Mudanya hapishanesi penceresinden
verilen bir ka krk ve kuru peksimet, ancak be alt
kiiye yetecek bu gda, yetmi-seksen mahbusun bal
ca gdasdr. Haftada iki veya drt defa su dahi verilme
diini yazmaklm byk bir hakikat olmakla, bunu
inkra cret gsteren varsa iln etsin. Milletleraras hu
kuk ve milletleraras kaideler kelimeleri ancak Trk or
dusunun nna lyk olduundan ve hatt Yunan s
varilerinde bunlar grmek, bulmak kabil olmayaca
esasen aikr olduundan, bahse lzum grmyorum.
Sizin veya dier arkadalarnzn esret hikyeleri
ve buna dair bilgilerinizi belgelendirmek mmkn m
dr?
-Esaret hikyemiz cidden vahimdir. Bunlar hakknda
kitaplar neredilse az gelir. Yalnz Cenb- Hakk'dan
temenni ettiim adaletperver byk hkmetimizin, biz
zavalllarn her ne suretle lazmsa o suretle hak ve inti-
kmmz almasn niyaz eyleyerek, memleketimiz u
runa ehit den kardelerimizin kalplerimizden ka
rlmamasn temenni eylerim efendim.
fadenizi imza ediniz.
Evet imza ederim.
2702 numaral polis memuru
Safvet Vaniky'den merhum
Mustafa Paa torunu
Ali Sami
- 108 -
HER TARAFTA LM TEHLKES
S a p a n c a l i b i r e s i r i n me r a k l
111 c e r s :
Duacnz, iki sene esarette ektiimiz Yunan mez
lim ve fecati hakknda grdklerimi ve bildiklerimi et
raflca arz ve izah etmeye cret ediyorum. Yce aracl
nz sayesinde, zt- lilerince uygun grld taktir
de yaynlanmasn rica ediyorum. (*)
28 Mart 37 (1921) tarihinde Yunanllar tarafndan
esir edildim. Yunanllara esir dp, hesapsz dayak ve
ikence grmedim diyene tesadf etmedim. Bizim bl
gelerimiz harp cephesi olduundan dolay memleketi
miz igal edilmiti. Bizim kafile hesapsz dayak, zulm
ve ikenceler grmekte, hatt 35 arkada gece iple her
iki kollarmz gayet sk balayp hepimizi birbirimize
raptederek, avu ve neferler srasyla yoruluncaya ka
dar dmekte idiler. zmit'e sevk srasnda yerli Rum
etelerinden yediimiz dayak, dipik ve zmit'teki yer
li Rumlardan grdmz hakareti tarif etmek imkn
szdr. eteler tarafndan yolda elbiselerimiz, potin ve
paralarmz gasbedilerek yalnayak zmit tevkifhanesine
( * ) Adapazar Kaymakaml na hi t ben yazl mt r .
- 109 -
sevkolunduk. Drt gn sonra zmit'li onbir mahkum ile
kafile zmir'e, oradan Atina'ya muhtelif blgelerde te
hir edilerek Luti'ye esir kararghna sevkolunduk. Yal-
nz bu kararghta Kk Asya'dan (Anadolu'dan) gel
mi drtyz sivil esir arkada mevcut olup, Atina'nn
yaknnda bulunan bu kararghta birbuuk ay iinde
ahali ve asker tarafndan iki defa hcuma uradk. Ka
rargh Kumandanlna ve Esirler Mfettiliine m
racaat ve ikyette bulunduumuz gibi Selnik, Dou
lu ve Batl mslman mebuslarna da hayatlarmzn
tehlikede olduunu arzettiimizden, mslman mebus
larn sayesinde ve arkadan bir ok sivil esir gelmekte ol
duundan kararghta yer olmad iin, mslman me
buslarn gya taleplerini uygun grp kabul ederek,
esirler kanununa ve srgn kanununa tbidirler diye Gi
rit Adas'na sevkedilerek Harbiye Nezareti emrinde ve
sivil esir kararghlarnda esaretimiz iki sene devam ey
ledi. Girit'in Hanya ehrinde birbuuk ay ikmet ettik
ten sonra Suda Liman klasna sevkolunduk ki, Suda
Liman Cennetmekn Sultan Abdlaziz tarafndan in
a edilmi byk bir bahriye klas olup, tersaneye ait
binalar hvi bir duvar ve bir minaresi mevcut, dier k
smlar tamamen yklm bir cami, yz dnm mikta
rnda geni arazi, Sultan Aziz tarafndan dadan getiri
len hafif ve leziz su etraf yksek bir duvar ile evril
mi bir yerdedir. Yunanllar Sakarya muharebesinde
malup dp mecburen geri ekildikleri zaman Gi-
rit'li Rumlarn ounluu Venizeloscu olmalar sebe
biyle, Venizelos'un Paris'ten Gunalis'e yazd mektu
bu yaynlayarak, "taarruz etmezseniz faydal bir neti
ce alnamayaca gibi malubiyet muhakkaktr tavsi
yesi niin kabul edilmedi ve niin ellibini akn askeri
miz zayi oldu" diye feryada balayp Girit isyan mey
dana geldiine kendi gzlerimle ahit oldum. syan
harekt gazetelerin yazdnn daha fevkinde olduu,
- 110-
hatt Girit Adas kmilen Venizeloscularn ellerine
dt, denizden torpido ateinin itirkiyle drt gn
devaml yaplan harp neticesinde yalnz Hanya ehri,
hkmeti muhafaza edemiyeceini idrak ederek, gr
nte Venizeloscular tarafndan ne srlen teklifler
kabul edilerek, geici olarak anlama yapld. Muhare
beleri esnasnda drt gn Venizeloscularn igalleri al
tnda tamamen a kaldmz gibi, esirlerin her saat
iin hayati tehlike karsnda, katlima maruz kalaca
tahukkuk etmekte idi. Hatt bizleri imha iin bir k
ta ete ayrld halde, Sudadaki Rum kadnlarn mf
reze kumandanlarna ihtarlar ve "evltlarmz Anka
ra'da esirdir, ayn akbete biz de maruz kalrz" ricala
ryla imhamz tehir edildi. Keza 26 Austos 38 (1922)
tarihinde muzaffer ordumuz tarafndan taarruz vu
kuunda Hanya'da yaynlanan Patris gazetesi, ngiliz Er-
kn- Harbiyesinin: "Trkler be ay Afyonkarahisar
mstahkem mevkilerini devaml surette bombardman
etse dmesi sz konusu olabilir" diye yazd raporu
nereder. Austosta balayan bu taarruz zerine baa
rszlkla neticelenir diye mitlerini aa vururlarken,
hamdolsun ndrt gn iinde yurdumuz harikulde b
yk baarya ulap Yunan ordusunun tamamen mah
volduunu resmi makamlar da; Rum muhacirlerinin
memleketlerine girileri sebebiyle itirafa mecbur ol
dular. te bu taarruz zerine mahv u perian olduk
lar tahakkuk eyledii zaman Yunanistan ve Girit'te
tekrar isyan kt. Bizleri Suda'dan Hanya'ya gece saat
te getirip Mevlevi tekkesi derghnda yerletirdilerse
de, hkmet bu defak isyann nne geemiyeceini
anlayarak, vali ve Yunan bahriye askeri adadan firar et
ti. Venizeloscu ihtillciler ehre girer girmez silah ate
iyle yerli mslmanlardan oniki kiiyi ehit edip mal
larn, eya ve paralarn gasbettiler. ehirdeki asayi
sizlik ok ileri gittii iin Fransz ve talyan konsolosla
- 111 -
r bal olduklar hkmetlerine bildirirler. Dersaadet
(stanbul) ve Ankara hkmetimize mesele akseder. H-
Kiimetimizm protestosu Dvel-i Mu'telife'in (*) mda
haleleri sayesinde biraz skunet bulur. 25 bin Girit ms-
lman esiri katlimdan bu suretle kurtulurlar ki, bu de-
faki katlim tasavvurlarn aktan aa yaplan mi
tingde sz konusu etmilerdi. Venizelos'un yeeni mi
ting srasnda: Bilmukabele Ankara'da esirlerimizin kat
ledilecei protestolarnda yer almtr.
Bu suretle, bir hafta bamzda muhafz olmasna
ramen, gece gndz kendimizden ve sopalar, demirler
le tehiz edilmi devriyelerle mmkn olduu kadar
mdafaa tertibatlar yapm idik. Ad geen tekkede
be ay Kaldktan sonra Lozan'da esir mbadelesine mil
letleraras Salib-i Aher (Kzlha) vastasiyle balana
can Selnik "Yeni Asr" da okuduumuz gibi, fed-
Kar ve gayretli Manya mslmanlarnm gayretleriyle
Dersaadet (stanbul) gazetelerini dahi arasra gizlice
okumakta idik. ialbuK bir Trk gazetesi Yunan teba-
sndan herhangi bir mslma-n elinde yakalanrsa be
sene mahkumiyet ile yasaklanm iken, yine Girit ileri
gelenleri ve konsoloshaneleri vastasiyle gizjice okurlar,
o arada bizler dahi havadislerden bilgi sahibi olurduk.
urasn dahi arz ve izah etmeden geemiyecein: Gi
rit miislnanlar ok acnacak bir haldedirler. Bir ok
cami kiliseye evrilmi, evkaflarna taarruz, iffet ve na
muslarna tasallut edilmekte ve peyderpey mslmanlar
inla edilmektedir. Rum muhacir oalm, btn ka
rada emlk ve akarlarna el konularak zavall msl-
manlar mesken ve yurtlarndan koulmakta, vilyete
snarak hayatlarn korumakta teselli bulmaktadrlar.
Nfus mbadelesini iddetle beklemekte olup, din gay
retlerine ve miislmanlara kar sevgiye sahip muhterem
( * ) Anl am devl et l er. 1. Dnya Har bi nde ngi l t er e, Fransa, Rusya, t al
ya di.
- 112-
insanlardr. Yukarda bahsedilen Lozan esir mbadele
anlamas mucibince Girid'den Paa Limanna ve ora
dan Atina civarnda jskeri sevkiyat getirildii esnada
Trkiye Hill-i Ahmer Cemiyeti (Kzlay) Esirler Ko
misyonu Reisi Ali Mustafa Bey Atina'ya gelmiti. On-
be gn kararghta serbest olup her gn Atina'da eit
li blgelerde istediimiz gibi dolamakta, svari klas
na, Paa Limanna, Pire'/e Lutiye esir kararghlarnda
esirlerimizle grmekte idik. Atina'da Umumliya mey
dannda gezerken, sivil esirlerden olduumu anlayan
oniki yalarnda Ar.adolu'lu bir msliiman ocuu ve
araf giymekten mahrum edilmi iki mslman kad
nna rastladm. ocuk "Drlacezede alt arkadan ile
hizmetilik ediyorum. Bizi esirler arasnda bulundur
muyorlar. Bizim iin vatanmza gitmek yoktur" diye
alyor, keza kadnlar "ittiimize nazaran sizin karar
ghta otuziki kadn, yedi ocuk mevcut imi ve sizin
bu hafta gideceiniz duyulmutur. Drt kadn varz; bi
zi esirler arasnda bulundunuyorlar, ok acnacak bir
haldeyiz" diye bize kar szlanmalar zerine Ali Mus
tafa Bey'e gitmelerini tavsiye ettim. "Gittik yerinde
bulamadk" diye cevaplan zerine ocuk dahi "Hiz
meti olduum ii serbestim. Siz tekrar tekrar m
racaat ediniz" dedi. Ben de "Pazartesi gn bizim git
memiz kararlatrlmtr. Firar ederek Pire'ye geliniz"
diye tembihini zerine ocuk hakikaten tembihime
uyarak o gn Pire rhtmna geldi ve Ali Mustafa Bey
bizzat kendi eliyle ocuu vapura koydu. ocuk ken
dilerini Hristiyan yapmak iin papaz tarafndan baz
telkinlerde bulunduklarn syledi. lk defa geleceimiz
vakit Pontus hadisesini ileri srerek bizi tekrar yolu
muzdan braktlar ve ocuu dahi yakalayp geriye g
trdler. Bir hafta sonra yine sevkiyatmz tekrar edil
di. lk kafile ile 397 kii anavatanmza kavutuumuz
da, Secde-i Sbhna kapanarak topramz pp, Ce-
nb- Hakka kreyledik. Aslnda esaretimiz srasnda
stanbul, Bursa, zmit ulemsiyle her hafta ordumu
zun muvaffakiyet ve dmann mahv ve perian olma
s iin Hatim-i erif, Salt- mnciye ve Salt- nriye-
leri okumak ile megul idik. Yunanistan'daki mslman
dindalar ile Yunanistan'da kalm, yz sene idam ceza-
lariyle mahkum edilmi, kalelerde ve zindanlarda bin
lerce mslman henz gelmedikleri iin zgnm. Yu
nanistan' a ve yaanmyacak .bir millet grdm. z-
zeddin kalesinde drtyz mslman olduunu bizzat
grdm ve mahade ettim. Kurtuluunu hkmetimiz
den istirham eylerim.
2 Temmuz 339 (1923)
Sapanca'mn Camii Cedid Mahallesinden
Hfz Ahmed Hamdi
- 114 -
BR VAPUR ANBARINDA KERBELA
MANZARASI
S a l i h l i a h a l i s i n d e n b i r z a t n
b a n d a n g e e n f e l k e t l e r :
11 Austos sene 38 (1922) tarihinde muhtariyeti
kabul ve imza etmediimden dolay s ililmek zere cel-
bedilip, yirmisekiz saat tevkiften sonra srlmemden
vazgeilerek tahliye edildim.
2 30 Austos 38 (1922) tarihinde, hezimetleri es
nasnda maazamdan alnp hemen trene bindirilerek,
zmir'de Basmahane'de bir ok hakaretlere maruz kala
rak, bamzdaki muhafzlarn basksyla, bir ka misli
cretle ve kendi paramzla arabaya bindirilip bir hayli
mahalleleri dolatktan sonra, en nihayet Maltzlar iin
deki karakola getirilip, hayvanlara bile lyk olmayan
kademhaneye bitiik bir bodrumda, kap kilitli, her
eyden mahrum, burunlanmz tkamak suretiyle sa
bahladk. leden evvel oradan Tepecik esir karargh
na getirildik.
3Be gn sonra, muzaffer ordumuzun yaklamas
zerine oradan Midilli'ye sevkedildik. Aya Marina ift
lii denilen yerde sekiz kiiye bir kyye (okka) ekmek
vermek suretiyle, bir ka gn de akta kalarak ikamet
- 115 -
etmekte iken, iimizden Uak'ta yakalanp getirilen s
tanbullu KemkJBey'i firar bahane edilerek arkadala
rmzdan otuzsekiz kiiyi lme mahkum bir halde Mi
dilli hapishanelerinden birisine gtrdler. zerlerinde
ki paralar aldklar gibi, "firardan sizin haberiniz var
dr" diyerek Uak'ta eczaclk yapan stanbullu Salim
Bey'e altm adet sopa vurdular. Yiyecek, iecek her
eyden mahrum, hatt bir teneke suyu bir liraya bile
zorca temin ettik. Oniki gn kaldktan sonra Atina'ya
sevkedilmek zere esir kararghna getirdiler. Bir ka
defa da ikibuuk saatlik mesafede bulunan Aya Marina
iftliinden, iimizde yriimeye ve harekete dayank
sz doksabe yalarnda bir ihtiyar olduu halde Mi
dilli'ye getirilip, tekrar yerlerimize gtrldk.
4Midilli'de yirmiiki gn kaldktan sonra vapura
bindirilerek, bilmem hain kaptann gaddarl, bilmem
bamzdaki bulunanlarn zlimlii, vapurda su olduu
nu kesin olarak bildiimiz halde, vapurda su yoktur de
dikleri gibi, mel'un kaptann hilesi olarak, gya bizler
kendisini balayp vapuru zmir'e evir demiiz gibi,
bamzdaki zalimler ile grerek alt kattaki anbara
indirip merdivenleri de kaldrdlar. Pire iskelesine
kncaya dein yetmiiki saat kadar Kerbel vak'asn
unuttururcasna, dnyada en vahi kan iicilerin bile
reva grmedikleri zulmlerini icra etmek iin bir katre
su vermedikleri gibi, su diyen olursa fena halde de-
rek tabanca ekmek suretiyle tehdit ve her trl meza
limi yapmaktan ekinmediler. Arkadalarmzdan elli,
altm kadar ld diyerek barmamzla sedyeler ile
geldiler. Hararet ve havaszlktan baylm olduklarn
dan, Cenb- Hakk'n inyeti ile gvertede iki saat son
ra can ve ruh gelmi, yine dirildiler.
5Pie'de ahali tarafndan az ve ok hakarete ma
nz kalarak Kodi kararghna gtriildk. Bir hafta ka
dar akta kaldmz gibi, ekmek ve her eyden mab-
- 116 -
rum, bunlar yetmemi gibi arkadalarmzdan bazlar
n da seccade ve kilim gibi zerlerinin, rtlerini, esirler
de byle eyler bulunmaz diye aldlar. Sefarethane
vastasiyle Hollanda sefarethanesine ve baka yerlere
vukubulan ikyetlerimiz zerine, alt ta, n ak,
yalnz zeri kapal svari hayvan glgeliklerine yerle
tirdiler. Orada paramz ile de istediimizi bulanyarak
bir ay kadar kaldktan sonra Lutiye sivil esir karargh
na getirildik.
6 - Delili deik, paralanm eski adrlar iinde km
en iddetli zamanlarnda Lutiye mevkiinde kaldk. Ek
mek ve yemekleri yenilmez bir halde olduundan, ken
di paramz ile istediimizi bulup iaemizi temin edebil
diimizden, baka yerlere nisbetle kendimizi bahtiyar
addederdik. Bu tabii paras olanlara gredir. Lutiye'-
in sular kirelidir. Kumpanya suyu olduu iin para
sn da biz verelim dediimiz halde getirtmediler. ay
ile susuzluumuzu defedebilirdik. Bu yzden fakir esir
lerimizden bir ou dizanteri hastalndan vefat et
mitir. smini hatrlamyorum bir mel'un Yunan ne
feri, yemek alrken sraya girmediimiz bahanesiyle, bir
zavall ihtiyar kaln odun ile fena halde dm, yara
ve berelerin tesiriyle bir ka gn sonra zavall ihtiyar
vefat etmitir.
7Orada be-alt ay kadar kaldktan sonra mbde-
le edilmek zere Pire'ye getirildik. Bizim Murahhas Mu
zaffer Bey ve Slib-i Ahmer (Kzlha) heyeti teslim et
mekte iken, gya Pontus muhacirlerinin srlmesini ba
hane ederek Gunatas'm emri ile geriye kaldk; ksmen
teslim edilip vapura bindirilmeyenlerimiz de daha sonra
bindirilerek, bir torpido maiyetinde Girit'in Kandiye
ehrine gtrldk. Orada slm kardelerimizin bize
yapm olduKar yardmlar da ekemiyerek, gazetele
ri ile ve su vesaireyle onlar da tehdit ettiler. Girit'te
mektep ve camiler kapal, ksmen muhacirlemiler ve
Ezan- Muhammedi'yi katiyen okutturmadklar gibi,
serbeste ibadet bile yaptrmyorlard. Hatt bir Cuma
gn slm cemaat reisi Nuri Bey, Mutasarrf ve mevki
kumandanlarndan izin alarak bir Cuma namaz klna
bilmitir. Buna benzer daha bir ok vahetler var ise de
hatrlayabildiklerimi yazabildim. Orada oyedi gn kal
dktan, Mbadele Heyeti gelip bizleri teslim etti ve 29
Mart 339 (1923) tarihinde Hakk'n yardmiyle, muaz
zez topraklarmza ayaklarm basabildim.
17 Haziran 339 (1923)
Salihlide Aksekili Hac Hseyinzde
Mehmet Nuri
ESARET HAYATINDA YAPILAN BAZI
TETKKLER
Edremit'te tevkiflerikenceler, tehditlerYunan
Harbiye Nezareti esirlerimizin elindeYunanistan'da
vaziyetete tekilt ve hainler, casuslar.
B i r d a v a v e k i l i n i n d i k k a t e d e e r
a k l a m a s ;
1Yunanistan'da 8 Eyll 338 (1922) tarihinden 29
ubat tarihine kadar Atina'da Lutiye esir kararghn
da bulundum. Esarette maruz kaldm mezalimden ev
vel, vatann temiz toprann pis Yunan izmeriyle kir
letildii zamanlarda, Edremit'te nc defa olarak 13
Nisan 338 (1922) tarihinde cizlerinin tevkifiyle ba
layan Edremit aydnlarnn tevkifi esnasnda, muayyen
bir program dahilinde tatbik edilen kanl ve paralayc
ikenceler eklinde bir mezalim devresi vardr ki msa-
denizle bu hususta baz izahat vermek lzumunu hisse
diyorum.
Tam bugn ikinci senesine ayak bastmz 13 Nisan
38 (1922) perembe saat onbuukta, bendeniz yazha
nemde iken bir jandarma subay tarafndan tevkif edile
rek evime getirildim. Orada bir subayn kumandas al
- 119 -
tnda tam onalt jandarma neferi tarafndan evim sk
bir aramaya tabi tutuldu. Sonra jandarma dairesinde
saatlerce tevkif ve beklemeden sonra cephanelik olarak
kullanlan yukar ardaki mektep binasnn kaps bir
avu kumandasndaki bir manga tarafndan alarak
ilk mevkuf olarak bendeniz ieri alndm ve hemen
odann birisine tek bama hapsedildim. Ondan sonra
Reji Mdr Fehmi Bey'de getirilmi, o da ayn ekil
de dier odaya konularak tek bana hapsedilmitir. O
gece tccardan Karagz-zde Ali Bey de getirilmi ve
bu suretle mektebin . tane olan dersaneleri igal edil
mitir. Ertesi gn halen Kkkap Mdr olan karde-
'im Abidi Bey de getirilmi ve bu suretle peyderpey
getirilen ve birinci haftada obire ulaan mevkuflar,
zellikle Karagz-zde Ali Bey'in mevkuf bulunduu
odaya konularak, bendenizle Reji Mdr Fehmi Bey'e
tatbik edilen grme yasa ve tek bama hapis ve ta-
kibt btn iddetiyle devam etmitir. Mezalim, ben
denize isnad olunan para toplama ve o zaman reisi bu
lunduum dman Yurdu genlerini ihtille tevik ve
yaklaan paskalyada Hristiyanlar hakknda katlim
tertibi gibi uydurma sulan syletmek iin, bu komite
nin fedisi olarak tasavvur ettikleri eczac Muzaffer S
reyya Bey'i ikenceye tabi tutmaktan balamtr. Tan
otuzsekiz gn sren bu ikence devresiyle Muzaffer
Bey, Cevdet Bey, Midillili Haan Efendi, BalIkesirli Ne
cati Efendi insanlktan kacak derecede ikenceye t
bi tutulmulardr. Bu mddet iinde cizlerinin tek ba
na hapsi ve sair takibat btn iddetiyle devam etmi
ve bu tahkikat devresinde bu uydurma sularn Edre
mit mnevverlerini jalv ve yok etmek iin kendileri
tarafndan tertip edildii tarafmzdan yazyla ve szle
ve srarla sylenmi olmas, damadm smail Bey tara
fndan zulm olaylarnn anakkale ve stanbul'a gn
derilen gizli adamlarla ulatrlarak resmi teebbslere
- 120 -
giriilmesi, Muzaffer Bey'in sorgu srasnda tatbik edi
len bunca iddetli ikencelere ramen bir Trk azmiyle
gereklerden sapmyarak, gizli gereklerin bizce gizli
olmadnn ihsas edilmesi, dier mevkuflarn soru s
rasnda ayr ikencelerin tatbikine imkn brakmam
ve mamafih hi bir delil ve emare elde etmemi olma
larna ve tahkiktn daha nc ayda tamamen ve
aka son bulmu olmasna ramen, idareten tevkifi
mize devam edilmi, mevkufiyetimizin sonuna kadar
grmekten mahrumiyet pek utanlacak bir tarzda de
vam etmitir. Edremit'in milli ruhunu yaralyan bu me
zalim, ibtidai Rum kuva-y milliyesinin ve slmlardan
halen Atina'da bulunan Sara Mehmet Bey isminde bir
kt yaratllnn ve ihtimal ki halen gzmzn nn
de serbeste gezen dier baz kimselerin, Trk aydnla
rnn yokedilmesini hedef alan muayyen bir program
eklinde yaplmsa da evvelce idari mevkufiyetimizin
uzamasnda ve Atina'ya gnderilmemizde Burhaniye
kazas kaymakamlnn katksiyle Yunan idaresince
Edremit kaymakamlna tayin edilen erke Vehbi
Bey ve erkeslik program etrafnda olarak Kaymakam
erke Vehbi ile perian bir ka ahsn byk tesiri ol
duunu teessrle ve kederle haber alyorduk. Ordumu
zun kahramanca saldrsyla anavatana hediye edilen
kurtulu bayramnn arifesinde, gya mahkeme iin z
mir Divan- Harbine gtrlmek zere sevkedilmisek
de, zmir'de geirdiimiz ve 4,5,6 Eyll 338 (1922) ta-
riUine rastlayan gn iinde canlarn kurtarmak der
dine den zmir'deki Yunan idarecisi ile sokakta ahali
tarafndan maruz kaldmz hakaret ve lm tehditleri
her tasavvurun fevkinde ve ellerimizde kelepelerle te
hir iin gezdirildiimiz zmir sokaklarnda defalarca
lmle kar karya geldik. Nihayet Eyll'n altnc g
n bindirildiimiz Japon vapuruyla Pire'ye sevkedildik.
Sekizinci Cuma gn ktmz Pire'den Atina'ya ve
- 121 -
Atina'dan akam st sevkedildiimiz Lutiye esir karar
ghna gidinceye kadar, Manastraki hapishanesinde ge
irdiimiz bir ka saat iinde grdmz bask ve res
mi lm tehditleriyle kark soygunculuk, Orta ada
ki yamaclarda bile tesadf edilmez fiili gasb ve ya
maya ilveten, hapishane idaresi elli Frank'a kiralad
bir otomobil creti olarak bizden tam bin Frank alm
ve dokuzyzelli Frank' gzlerimizin nnde zimmetine
geirmitir. Yedi ay devam eden esaret devremizde her
gn, her saat grdmz devaml hakaretler, gzm
zn nnde dayaktan len arkadalarmzn felketli
hallerine hit olmak ve karargh olarak seilen yerden
geen oseden Atina'ya giden bir jandarma svarisinin
bizzat bana evirdii rvolverler ile Emin isminde di
er bir Tekfur Dal arkadamzn yaralandn gr
mek, bundan bir hafta sonra karargh nnden geen
bir asker tarafndan yine bana atlan silahla lm tehli
kesi geirmek gibi her an maruz kaldmz muamele
ler, esaret hayatmz devaml bir ikence haline koy
mutur. Yiyecek iecek konusunda biz ancak aileleri
mizden gelen parann sayesinde hayatmz koruyabil
dik ve btn esaret mddetimce bir tek Yunan lokmas
boazmdan gememitir.
2Yunan siyasi vaziyeti ve idaresine gelince:
Yunanistan'da memnuyetle ve gzlerimizle grd
mz siyasi kargaalk ve idare tarzndaki ahlk sktu-
nun mul ve genilii bize yle bir kanaat verdi ki,
Yunanistan siyasi bir topluluk ve idare-vcuda getir
mekten ok uzaktr. Yunan, birbirinin cebindeki para
y karlkl almak isteyen ve her fazla alana fazla ha
yat hakk baheden bir ahlk topluluundan ibarettir.
Harbiye Nezaretinin ok kesin bir askeri emrinin icra
ekli, genellikle bir avuun ltfen kabul etmesine ba
ldr. Sra ile kabul edilerek, yerine getirmek iin sra
dan bir yazc neferinin uygulamasna terk edilen bir
- 122-
Bakanlar Kurulu kararnamesini iptal ederek saklamak
ve gizlemek her zaman bir neferin byk bir cesaretle
tatbik ve yapabilecei bir itir. Eer Ingiltere ve Fran
sa gibi, siyaset sebebiyle nbetleerek, Yunanistan'n
siyasi hayatnda frtnalar yaratan siyasi cereyanlar, ev
velce Kralist frkas mebuslarndan olan bir Drlfnn
(niversite) mualliminin azndan bizzat iittiim gibi
Yunanistan'a son nefesini yaatacak ve kuvvetli bir
Trkiye, Bulgaristan darbesi altnda, siyasi mcdelele
rin kurban olarak tarihe karacaktr.
Halen Yunanistan'da hkmrn olan htill Frkas,
Venizelos frkasn temsil eyledii ve Venizelos'un siya
si inanlarna dayanlarak tekil edildii halde, daha
sonra frka erkn Venizelos'un siyasi itihatlarn da
kskanlk hissiyle ihmal ederek ihtill kuvvetlerini Ve-
nizelist ve Kralist frkalar stnde bir nc siyasi
kuvvet olarak yaatmaya balamtr. Halen Yunanis
tan'da, lm Kral Konstantin ve Gunaris taraftarlarn
dan meydana gelen bir ekseriyet, Venizelistlerden iba
ret bir aznlk ve korkutma siyaseti, yamac icraatiyle
hepsini dehete drm bir ihtill frkas hkmran
dr ki, sulhtan sonra ortaya koyaca kanl olaylar ve
tepkileriyle Yunanistan iin mthi kibetler domas
na msaittir.
Bu ayrlk ve bilhassa Venizelistlerle ihtillciler ara
sndaki bu anlamazlk, zellikle ve ncelikle Venize-
los'a- giydirilmek istenilen Cumhuriyet hil'atn, Guna-
ris'in kendisine daha fazla yaktrmasndan dolay, bir
post kavgas neticesidir.
3Umumi harpdeki birbirine ters den siyasi cere
yanlarla, birbirine muhalif menfaatlerle ayrlan ordu
nun btn muhalif siyasi frkalarla fiilen, tamamiyle
birlik olmu ve anlam bir nokta vardr ki o da; artk
ordunun, ceplerini doldurmak isteyen frka reisleriyle
byk kumandanlarn hatr iin aktt kan yeter de-
- 123 -
inekten ibaretir. Yunan ordusu tamamen rmtr.
Kumandan, neferlerin istikakiyle giyeceklerini ve hat
t subaylarn cebindeki parasm almakla iftihar eder.
Ordunun en belirgin zellii birbirine kar soyguncu
luktur. Son bozgunlar Yunanistan' bir mddet ordu-
suz brakmt. htill komitesi kat stnde, muhte
meldir ki yetmi-seksenbin kiilik bir ordu vcuda ge
tirmitir. Fakat en ateli ihtillci neferi en samimi ko
numasnda "Ordunun dmana deil, yalnz harp et
mek isteyenlere hcum etmek iin ilk atlacak topun
tarakas kfidir" ve "Artk harp yeter" diyor. "Hem de
niin harp ediyoruz? Anadolu'yu muhafaza edemedii
miz gibi Makedonya'y da muhafaza edemeyiz. Zira
karmzda bizden daha kuvvetli bir Srp hkmeti var
dr ki Makedonya'ya gzn dikmitir. Biz Elenizmin
tabii hudutlarna ekilemeyiz" diyor. Bu bir ok Yu
nan askerinin ve btn Yunan dnrlerinin, imdilik
gizli tuttuklar kanaatlardr ki, ihtill idaresi mensup
larndan bakasna amakta sakmca grmyorlar. Bir
milletin tarihinde muhteem, parlak levhalar olduu
gibi feci ve elim sahneler de vardr. Bu konuda arzede-
ceim u levha kadar gln ve zelil bir sahne hi bir
milletin tarihinde grlmemitir. Kral Kostantin'i ve
Meclis-i mebusanm skat eden ihtill kuvvetlerinin
gnderdii o mehur uan Atina'ya dehet sat
gnn ertesi gn, gya ihtill askerlerinin Pire'ye ka
rak Manastraki tepelerinden Atina'ya gelmekte olduu
hakknda yaylan bir yia zerine, dnyaya meydan
okuyan o Atina palikaryalar girecek delik ararken,
Harbiye Nezareti memurlar, hatt kaps nnde du
ran sngl asker de kurtuluu firarda aram ve kosko
ca Harbiye Nezareti bir ka saat iin, zellikle nezare
tin defter ve dosya sandklarn tamak iin angarya
ya getirilen Trk neferlerinin elinde kalm, ortada Yu
nanl namna kimseyi grmeyen kahraman Trk nefer
- 124 -
leri, kmseyen ve alayc bir eda ile btn daire kap
larn kilitledikten sonra Harbiye Nezareti anahtarlar
n ceplerine koyarak esir kararghna dnmler, Har
biye Nezareti bir mddet iin Trk neferlerinin ha
metli ellerinde maddeten himye saatini, men ihti-
har zamann yaamtr.
4ete tekilt, iittiklerimize nazaran Ziver ismin
deki Bursa valisinin idaresi altndaki erke ve milliyet
iler umumi tekiltnn askeri ksmdr ki bu erke
Ethem kardeleriyle Eref, erke brahim, Balkesir
Jandarma Blk Kumandan Sami, erke evket gibi
alaklarn idaresi altnda bulunuyor. Hatt iittikleri
mize gre erke evket ilk defa olarak Anadolu'ya
gemi ve dahilde gizleebilmiti. Bilhassa erke ev
ket'in kazamz dahilinde akrabas bulunduunu da iit
tim. Bunlarn faaliyet merkezi Midilli'dir. Sakz, Sisam,
vesair adalar bu merkezin ubeleridir. Bu ete hareke
tinin en cesur mteebbisleri evket, brahim ve Eref
Edremit'ten firar eden ve hatt htill Komitesinin Mi
dilli'de ilk kuruluu srasnda beyni mahiyetinde olan
Edremit'ti Doktor Kalpolip gibi kimselerle Midilli'de
temas halindedir.
5Bunlar hep Yunanllarn bazen zafer fruan, ba
zen bu htill Komitesine kar ahsi dmanlklary
la mehur ve neticede son zamanlarda ihtill hkme
tince hapse atlan Havran'l pokrat ismindeki bir
Rum'un gerek ifaat neticesinde bize kadar ulam
tr.
6Milliyetilerin hepsi iyi muameleye mazhar ol
makta ve kabiliyetlerine gre Ziver Bey tarafndan
Trklk zararna olarak grevlendirilmektedirler. Esir
lerden Yunanllarla irtibat olanlarn, halen zmir'de
polis olan Bandrmah Ziya isminde bir ahsn, sivil esir
ler bl baavuu sfatiyle yapmad alaklk kal
mad gibi, drdnc askeri bl baavuu Boya
- 125 -
batl Mehmet Hulusi avu da, esirler arasnda hafiye
lii ve askere kt muameleleriyle mehurdur.
Karamrselde Kuv-y Milliye subayl yapm Grc
Mehmet Bey isminde bir alak, Mehmet Ali isminde
Grc bir kt yarathl Karahisar'da Mutasarrfn
Rumca tercmanlm yapm, yzba niformas ile
bu pis tekilta katlmtr. Bursa Polis Mdr Kzm
Bey de kaymakam rtbesiyle bu tekiltn Atina'daki
hafiye ubesine bakanlk ediyor.
7erke Ethem'in Avrupa'ya, dier arkadalarnn
Makedonya ve adalara gittii ve oradan Makedonya'ya
ve Trakya slmlar aleyhindeki imh siysetini idare
iin hafiye tekiltm ve adalardaki ete tertibtm
idare ettiklerini haber aldk. Bat Trakya, Girit, adalar,
Yanya ve Makedonya mslmanlarnm, bilhassa son za
manlarda, imhsn hedef alan mezlime giritiklerini,
rehine namyla Milos adasna nakledilen ikibin Trakya
lIdan 675 bedbahtn vapurdan denize atldm zn
tyle haber aldk. Bu ete tekiltnn askeri mahiye
ti hakknda mateessf bulgu sahibi deilim. Silahla
r hakknda kesin bilgi alamadm. Mamafih bu etele
rin faal kumandanlar yukarda isimlerini arzettiim
erke reisleridir. Bu etelerin gayeleri: Kk Asya'
da (Anadolu'da) orduyu tedirgin etmek, kt dnce
lerine gre dahili bir isyan karmak, hedefleri de Eref
gibi zmir'le ilgilenen ayak takm, Sakz ve Sisam yo
luyla zmir havalisi; evket, brahim, Sami gibi alak
lar da irtibat halinde olduklar Edremit, Manyas, G
nen havalisi ve civarlardr.
8Esirler ile casus gelmesi mmkndr. Hatta bi
zim kfileye dahil olan bir Ermeniyi Klazomun'da po
lise teslim ettik. Esirler mfettiliiyle samimi mnse
beti olan iki kii vardr ki, bunlarn byle casuslua ce
saret edip edemiyecekleri hakknda mtereddidim. Yal
nz ihtiyatla arzediyorum. Bu maruzatmn noksan ol
- 126 -
duundan eminim. Hata bulam .olmas muhtemel
dir. Fakat zc artlar altndaki istihbaratmz daha
geni ve kat olamazd. Dolaysiyle mzur ve balan
m grlmekliim ricsiyle takdim eylerim efendim.
Edremit'te Kozan Sanca Ceza
Riysetinden mstafi Dava vekili
Fik Keml
- 127 -
LUTYE KARARGAHI BR SLAM
MEZARLIIDIR
Eskiehir'in Akalan Mahallesinde oturan Medrese
Mdr Ali Osman Efendi'nin raporudur:
Yunan snglerinin Eskiehir'i istilsndan iki ay
sonra, yani 19 Eyll 337 (1921) tarihinde Eskiehir'de
ki evimden alnarak esir edildim. Esaret sebeplerime ge
lince: Vatan can ekiirken, slnnn hayat snmek
zere iken, hl ahsi menfaatini kymetsiz ve hi bir
insann kabul edemiyecei vastalarla temine alan
baz alaklarn dedikodusuna dr oldum ve 5 Nisan
339 (1923) tarihinde z vatanma dndm. Giderken:
Karaky, Bursa, Mudanya, zmir yoluyla Atina'ya, bir
mddet de Girit, Kandiye ehrine trenle, vapurla sevke-
dildin. Dnte. Kandiye'den denizden, vapurla Kla-
zomun ve zmir'e ve oradan da trenle Eskiehir'e gel
dim.
Esaretim srasnda u zevat da bizimle beraber idi:
Kad Nain Efendi, Meclis-i dare Ktibi Tahsin Efendi,
Ticaret Matbaas sahibi Mustafa Remzi Efendi. Bunlar
tabii hep memurlar veya eski meguliyetleridir. Sabk
Belediye Reisi Kenanzde Sleyman Efendi, Eytam
Mdr Hac Nuri Efendi, sbk Belediye Mftisi Sley
man Nihat Efendi, Ceza Baktibi Ahmet Efendi, Tapu
- 129 -
Dairesinde Refik Ahmet Efendi, Mamure Mahallesin
de Muallim Ali Nazmi Efendi, hsaniye Mahallesi ma
m Hfz lyas Etendi, Hac Hfzzde brahim Hakk
Efendi, ticaret sahiplerinden tuhafiyeci Krt smail
Aa, Hac Adil Aa, Karapazarl smail Hakk Efendi,
Cunudiye Mahallesinden Veli Aa olu brahim Efen
di, Dede Mahallesi sbik muhtar Ahmet Efendi, Dava
vekillerinden Cudi Efendi, Hafz Osman Efendi, karde
i aban Efendi, fabrika mdr Uakl Necib Bey. Bu
suretle yirmiiki kii olarak istasyona getirildik. Orada
otuzbir kiiden meydana gelen bir esir grubu daha gr
dk ki bunlar hep Trk subay idi. Yirmiiki kiiyiz,
otuzbir kii de onlar toplan! elli kii, yukarda belir
tilen yollardan zmir, Punta'da, Tepecik kararghnda
onbe gn kadar kaldktan sonra yine birlikte Atina'ya
sevkedildik. Esir mfettiliinde ayredilerek onlar su
baylar kararghna, biz de Lutiye kararghna gtrl
dk. Dolaysiyle onlardan kimin kaldm bilmiyorum.
Yalnz bizden Veli Aa vefat etti.
Esaret gnlerinden kurtulana kadar grp tand
mz esirlerimizden kimler, nerelerde ve ne sebeple vetat
ettiklerini, yani hastalktan m, sefaletten mi, ikence
den mi izah.
-Alk, seflet, ikence ve hastalktan dolay vefat
edenlerin miktarnn tesbiti mmkn deildir. Bunlar
dan yalnz Lutiye kararghnda vefat edenlerin knye
lerini yazmtm. Mateessf bu liste Klazomun'da za
yi oldu. Adapazarl Hoca Hac Haan, Hfzlkrae Ab
dullah Efendi'ler ve arkadalar da vefat edenlerin isim
ve knyelerini almlard. htimal bu knyeler onlarn
ende mevcuttur. Dayak ve zehirlenme neticesi vefat
edenler olmakla beraber, en ok dizanteri hastal bi -
tirmitir. Bunun sebebi Lutiye kararghna su irketi
tarafndan su aktlyordu. Bunun kararlatrlm tak -
sitleri verilmedii iin su kesildi. Esirler kuyu suyu i
- 130-
meye mecbur oldu. Bu su ise esasen bulank ve kullan
maya uygun olmad gibi iki metreden fazla ap ol
mad iin her nevi pislik iinde bulunuyordu. Ondan
sonra mthi bir dizanteri balad. Hastala tutulan
lar amur stnde yatrlr, hastahaneye kabul edilmez
di. Zaten hastahaneye gidip de kan yoktu. Yani
bunlarn cenazesi kyordu.Gnde iki, bazen ona
kadar lm meydana geliyordu. Bu suretle karargh ci
varnda byk bir slm kabristan meydana geldi. Bu
mnasebetle ilgili makamdan unu istirham ederim ki:
Bu kabristann etrafna bir duvar ektirmek, bu suret
le bir intikam hatras vcuda getirmek.
Nerelerde, ne kadar mddet esir bulunduu ve bu
esaret mddetinde ne gibi muamelelere maruz kald,
yiyecek, ieek, elbise ve sair insana lzumlu eylerin
ne derecelerde temin edildii. Gerek esir arkadalarn
za ve gerek slm ahalisine esir bulunduu yerlerde ne
gibi muameleler yapldn, grd ve iittii tafsilat
l olarak yazlacaktr.
Esaret mddetim onsekiz ay ondokuz gndr. Bu
mddetin hemen hepsi Atina civarnda Lutiye kararga
hnda gemitir. Ben ve dier esirler, esaret sresince
maruz kaldmz muameleler u kelimelerle toparlana
bilir: Svp sayma, dme hakaret, hayvan gibi al
mak. Senelerce bir frnn alevleri karsnda, bir klha
nn snrl ve iren evresinde alp da, bir gn olsun
temiz hava almak zere darya karlmayan arkada
larmz var ki bizden daha bedbahttrlar. T a ocaklarn
da, susuz adalarda altrlanlar bir dereceye kadar
hi olmazsa temiz hava almalar ve ttn paralarn
karmalar itibariyle daha talihli olanlardr. Esirlerin
yiyecek ihtiyac gnde bazen yz dirhem, bazen biraz
dala fazla o da yemmesi mmkn olmayan ekmek
ile iki n katktr. Bu katklarn mahiyeti uzun uzun
anlatlmaya muhtatr. Gn ar veya iki gnde bir de-
- 131 -
imek zere bir kazan suya iki okka faslye veya mer
cimek, pirin, nohut ile bir miktar kokmu zeytinya.
Bu, nlerin birini tekil eder. Dier n, baz gn
on taneden fazla olmamak zere zeytin, baz gn birer
lokma helvadan ibarettir. nsann hayatnn devamna
hizmet etmekten pek uzak olan bu ekmek veya katk
lar almak iin saatlerce yamur altnda slanmak ve
uzun mesafelerden srtla odun, su vesair tamak, trl
svp saymaya maruz kalmak ve bazen de dayak ye
mek mecburiyetleri vardr. Esirlere elbise, amar,
ayakkab verildiini ne grdm ne iittim. Ancak son
zamanlarda mbadele meselesi anlannca baz asker ve
sivil esirlere pabu, eski amar, biraz d elbisesi veril
di ki, memleketlerine bunlarla dndler. Bununla bera
ber bunlar o kadar azd ki ancak yzde be nisbetinde
olabilir. Lutiye'deki esirler genellikle adrlarda yatr
lrd. rt namiyle yarmar battaniye verildi. Lutiye
karargh civarnda ise slm ahali bulunmadndan ta-
biatiyle Yunanistan'daki mslmanlann vaziyetlerini
yakndan gremiyordum. Sonradan Kandiye'ye sevke-
dilerek yirmibe gn kadar orada kaldk. arya kah
veye kacak kadar serbest de brakldk. Bu mnase
betle orada bulunan slm kardelerimizin durumlar
na dair bz bilgiler edinebildim. Bu bilgiler genel ola
rak yledir: Girit slmlarnn, zerinde doup by
d z vatannda hayatn ekilmez bir bel yk hli
ne koyan milleri tetkik iin Girit'te hayat emniyetin
den, geimden, askerlik mkellefiyetinden, vergilerin
arlndan, talim ve terbiye vastalarndan bahsetmek
gerekir.
G i r i t ' t e h a y a t e m n i y e t i: Bir kere ms-
lmanlar hayatlarndan emin deildir. nk Yunanl
lar adada mevcut bulunan mslmanlann dman ol
duklarndan bunu siyasi dsturlar arasna dahil etmi;
emellerine ulamak iin en kk frsattan, en ehem
- 132-
miyetsiz olaydan hemen istifadeye almlardr. Girit
mslmanlar, milliyetleriyle ilgili olan meselelerde giz
lice alyorlar. Milli gururdan aratrlmaktan kork
tuu iinnne, ardna dikkat etmeden bahsedemez.
Yunanlln sevinciyle neeli, felketiyle mahzun g
rnmemek Girit mslmanlar iin bir eit cinayettir.
Geen sene Austosta Kk Asya (Anadolu) olaylar
n basndan takip ettikleri iin zavall slmlar en b
yk kfr ilemi oldular. Bizim Girit'e varmzdan
evvel Ktk Asya (Anadolu) Rum muhacirlerinin Gi
rit'e gelmesiyle balayan yrtclk, vahet kylere ka
dar ulatrlarak yzlerce teleft ile hatr ve hayale gel
meyen, ilk a vahilerini bile titreten mezlim ve yol
suzluklardan sonra zavall kyller, srtlarndaki gm
lekleriyle Islmlarn kalabalk bulunduklar merkez ka
sabalara snmak zorunda braklmlard. Bu suretle
para ve mallar, hayvanlar ve davarlar yama ve evle
ri barklar tahrib edilerek zorla merkez kasabalarna
g ettirilen kyl slmlar onbinden fazladr. Bu za
valllara doup byd kyne, toprana bir hasret
nazar bile attrlmamtr.
Hatt barta bile ssz, harab yurtlarna gitmek
cesaretinde bulunacaklarn katlolunaca pein olarak
bildiriliyordu. Kandiye, en kalabalk Islm nfusuna sa
hiptir. Bununla beraber ehir dndan vazgetik, iin
de bile slmlar emniyet ve serbesti ile hareket edemi
yorlard. Hasl adada hayat emniyeti yoktur.
G e i m : Girit slmlar iin en mkil bir mesele
varsa o da dorusu geim meselesidir. Bunlar iin faa
liyet sahas daralm, o derece ki, bir demir emberin
boucu tazyiki altnda deprenmeye mecalleri kalma
mtr. Maliye kurulularnn tahsilat kolaylklarndan
mahrum kalan Islm tccarlar, krl ve byk iler g
remedikten baka, vaktiyle kendi sermayesi ile ticari
muamelelerin tamamm idare eden bu snf Drahmi-
ni dehetli deer kaybetmesi sebebiylesermayesini
yiyerek geiniyorlard. Genellikle ithalat ve ihracat,
tedenberi resmi daireler ve maliye kurulularnn b
tn kolaylklarna mazhar olan Hristiyan tccarlarnn
tekelinde kalmtr. Vaktiyle ticaret leminde ilerliye-
rek Hristiyanlar dehete dren byk slm tccar
lar, bugn ticaret sahnesinde seyirci durumundadrlar.
Ticaretle uraanlara ait olan bu levha dnlnce, sa
natkrlar ve sanatn hli ve vaziyetleri de akla ka
vuur. Sonra, almlarnn teriyle hayatlarn kazanmaya
mahkum olan ii snf ile evinden uzak, iftinden u
buundan mahrum, mecburen ehre sman sermaye
siz, evsiz barksz, her eyden mahrum ziraat erbab
mahve ve yok olmaya mahkumdur.
A s k e r l i k m k e l l e f i y e t i: Y likanda an
latlan artlar altnda hayatlarn kazanmaya mahkum
bu gsz kitle iin askerlik mkellefiyetinin ne daya
nlmaz bir yk olaca kolayca anlalr. Hkmet ise,
slnlann her fedkrl gze alarak, asker olmamak
mecburiyetinde bulunduklarn takdir ettiinden, ger
ekte para koparmak ve biareleri bu suretle bask al
tna alm olmak iin, vaktiyle terhis edilmi redif sn
fn ve hatt 1. Dnya Sava seferberlii dnda kalan
1879, 80 doumlu olanlar ki toplam onsekiz ya de
rnektir - davet etmiler ve bunlar, askerlik grevi ile ile
ride bebie karlmak zere imdilik bin Drahmi be-
del-i nakdi arasnda seim yapma zorunda brakmlar
dr. eitli engeller yznden bedellerini veremedikle
ri iin iki misline ve ayrca da yz Drahmi para ceza
sna mahkum olan slnlann; seflet ve perianlklarn
en dehetlisiyle kasabalara snmak mecburiyetinde
kalanlarn hali dnlsn. Askerlik bedelini demek
zere iinden menedilip, g srasnda karsnn salan
arasnda gizliyebildii altn ziynetlerine mracaata mec
bur kalan aile sahibi bedbahtlara, deme vastalarndan
mahrum mazlumlara acmamak, yalnz Yunan ruh ve
vicdanna ait o ir zelliktir. slmlar askerlik iin bu
derece tazyik eden Yunan hkmeti, Rumlarn istisna-
siyle, anayasalarnn eitlie ait hkmlerine uymad
da hatrlamaya deer.
V e r g i l e r i n a r l : Beyinsiz Yunan ric-
linin yaptklar hatalardan dolay, uursuz mali buhran
yk altnda slmlar da bunalmlardr. Megola-dea
namna harcanan milyonlarn denmesine, teb'adan ol
duklar iin, slmlar da katlyorlar. slmlarn iftlik,
fabrika gibi gelir kaynaklan, mazeretlerinden dolay ka
pal kald ve slm tanmaz mallarnn sat ve fera
muameleleri kanunen yasak altna alndndan, ihtiya
c karlamak iin, bir ksm ihtiyat parasna mracaat
etmek ve bundan mahrum olan byk bir ksm da evi
nin kap kaam ve sairesini satmak ackl aresizliin
de bulunduklar o zamanda, vergi namna zulm, zulm
takip ediyordu. Vergi bahsinde acz ve mazeret gster
mek bir slm iin kusur ve sutu.
T a l i m v e t e r b i y e v a s t a l a r : Girit
Islmlarm gcendiren sebeplerden biri de ocuklarnn
talim ve terbiye vastalarndan tamamen mahrumiyet
leridir. Btn slm renim messeseleri, geen sene
Eyll'den itibaren, Kk Asya (Anadolu) Rum muha
cirlerinin iskn iin hkmete msadere edilmitir.
Tedrisatta Yunan program tatbik edilmi, slm ret
menleri azledilmi, Trk dili yabanc dil halinde brakl
mtr. Bu artlar altnda mektepler boaltlsa bile, s
lm ocuklarnn istifadesi yle dursun, zarara ura
mak tehlikesine maruzdurlar.
s l m m b e t l e r i : 1916 seferberlii gnle
rinde, Yunan medeniyetinin eseri olmak zere, adann
merkez kasabalarna gelen Rum redif ktalar, eski bir
tertip neticesi Ve gya eskiden Rum kiliseleri iken fetih
srasnda camiye evrilmi olmasyla, Islmn mukad
- 135 -
des makamlar yama ve tahrib edilmi, Islmlardan
ileri gelen zevtn byk mkilt ve din dmanlariyle
savamalar neticesinde ellerinde be-alt cami ile be-
on tekke kalm ise de, Austos hezimetini mteakip
adaya gelen Anadolu Rum muhacirlerinin iskn iin
bir ksm slmiyetin zel mevkiler gibitekkeler ve
camiler dahi hkmete msadere edilmi, cemaati
olan iki cami-i erif kalm ki, onlar da ehre iltica
eden Islm aileleriyle, kirac olarak bizim yerlememi
ze yaramtr. Biz esirler, Kprller ahfadndan bir za
tn ina ettirdii ve halen Vezir Camii namyla anlan
camiye yerletik. slmlara be vakit namazlarnn
edas iin bir toplanma mahalli kalmam demektir.
Bizden biri minareden ezan okumak istedi fakat mene
dildi. Caminin iinde gizlice ezan okur ve cemaatle na
maz klardk. Bugn Kandiye ehrinde minarelerden
Ezan- Muhammedi'nin iln artk imknsz hale gel
mitir.
H u l s a : Girit mslmalar hayatlarndan emin
deildir. Geim sknts bu zavall cemaata cehennemi
bir hayat geirtiyor; maln satamyor, arazisinin r
nnden istifade edemiyor, yeni yeni vergiler, kanunsuz
askerlik hizmetleri ve bedeller, Kuva-y milliyesi tama
men mahv ve harab olmu mazlum slmlar bellerini
bir trl dorultamyor. Dini messeseleri kalpleri ka
dar harap, mektepsizlik yznden aralarnda terbiyesiz
lik, serserilik, milliyetinden uzaklama gibi itimai mu
sibetlerin oalmasndan cidden korkulur. Dier sln-
lann da ayn halde olduklar anlalyor. Trakya'dan bir
ok Islm Lutiye'ye getirilmiti. Hatt Makedonya s-
lmlarndan srf para koparmak midiyle, bir ok eraf
g ettirilmitir. Bunlardan sekiz, on kadar Ltiye'de
idiler. Yunanllarn gerek esirlere, gerek teb'as olan s-
lmlara rev grdkleri mezlimin hi bir ekilde tas
viri ve anlatlmas mmkn deildir. u anlatlanlar,
bunun yzde birini olsun ifde edemez, eksiktir. Ce-
nb- Hak bizi ve btn mazlumlar kurtaran ordumu
zu daima muzaffer ve daima szn stn etsin. Amin
bi hrmeti seyyid l-mrselin.
S o n u ve r i c a : Hamdolsun biz esirler kur
tulduk. imdi oradaki slmlar kalmlardr ki o bi
relerin mitleri Allah'n yardm ve korumasna, nazar
lar da milletimizin kurtarc devlet adamlarnn icraat
ve teebbslerine evrilmitir. Bu iaretlerin de basna
aksetmesini, isteklerimin cmlesine ilve eylerim.
12 Haziran 1339 (1923) aramba
Eskiehir Dr'l'Hilfet'l-aliyye
Medresesi Mdr
Ali Osman
- 137 -
Mi l o s a d a s n d a e s i r l e r i mi z :
Eskiehirli mderrislerden Gazi-zde Hac Mehmed
Sdk Efendi'nin raporudur:
1Bozyk nahiyesinin Dudurga kynde 'ar me
muru iken taarruz haberini alnca 'ar anbarn mhr
leyerek Eskiehir'de ailemin bana gelmek zere Boz-
yk'e kadar gelebilmitim. Muharremin onyedinci Cu
martesi gn idi. Son tren hareket etmi olduundan
Eskiehir'e gelmek imkn kalmamt. Yollarda yerli
Rum ve Ermeniler slm ahaliye trl ikence yapmak
ta olduundan, Dodurga'ya dn imkn da yoktu.
Bozyk'te ikmetim tehlikeli olduundan Bursa y
nne gitmeyi dndm. Aksu'ya vardn zaman Yu
nanllar tarafndan casus addedilerek, esir edildim.
2Mudanya, Selnik yoluyla Milos adasna sevko-
lundum. Milos adasnda ncelikle TrakyalIlar ayr bir
vapurla iade edildikleri gibi, biz Anadolular dahi ayr
bir vapurla zmir'e iade edildik. Tahminen seksen kadar
sivil esir Milos adasnda kalm ve bir adra yerletiril
milerdi. Daha sonra Yunanllarn bu hastalar adr ile
beraber yaktklarm bizden sonra gelenlerden iittim.
3Milos adasnda Anadolu ve Rumeli mslman aha-
KEYF N ADAM LDRLR M?
- 139 -
lisinden kadn erkek bebin kadar sivil esir mevcut idi.
Biz Selnik'ten ikinci vapur ile Milos adasna sevk olun
mutuk. Esirler vapurun anbarma konularak iki gn su
verilmemi ve altyzyetmiiki sivil esir susuzluktan te
lef olmutur. Geriye kalan esirler de Milos adasnda g
daszlktan gnde sekiz-on kii kaybetmitir. Mevcut
bebin esirden bini geri dnememi, ikibini telef ol
mutur.
4Milos adasna sevkolunmazdan nce sekizyz sivil
esir ay Selnik'te, Beyaz Kale'de mahpus kaldk. ki
ay gayet az miktarda ekmekten baka bir ey verilme
mitir. Bir ay kadar yemeye imkn olmayan karavana
verildi. Daha sonra Milos adasna sevkolunduk. Milos
adasnda ise alt kiiye gnde yalnz bir ekmek verilip,
baka gda verilmemi, bu suretle esirlerin byk bir
ksm alktan telef olmutur.
5Memleketimizden gnderilen para ve mektuplar
mz elimize verilmezdi. Giyecek namna ancak Trki
ye'ye iade edileceimizden bir ka gn evvel, Yunan
askerinin zerinden kan eski elbiselerden bir miktar,
avret yerleri dahi ak kalm olan baz esirlere veril
mitir. Esirler adna gelen mektup ve paralardan bir
miktar memleketimize iademize yakn bir zamanda ve
rilmi Ve iademizden gn nceye kadar Yunan para
s Drahmi verilmi ise de, bu para verildikten sonra yo
la ktmzdan bir fayda temin edilememitir. Yunan
jandarmalarnn keyfi olarak esirleri ldrdkleri zaman
Yunan hkmeti tarafndan mesul tutulmadna hit
oldum.
Eskiehirli Mderrislerden Elhc
Mehmed Sdk
- 140-
ZMR SOKAKLARINDA TRK ESRLER
B i r mu h t a r n i f a d e l e r i :
Eskiehir'de Dede Mahallesi muhtar Hfz Ahmed
Efendi'nin raporudur:
1 19 Aralk 338 (1922) tarihinde Yunanllar tara
fndan sebepsiz yere esir edilerek, imendiferle Kara-
ky'e ve oradan da kara yoluyla, her trl hakaret, da
yak ve ikenceye maruz kalmak suretiyle, Bursa yoluy
la Mudanya'ya sevkolundum. Yirmidrt saat Mudan
ya'da yamur altnda ak brakldktan sonra, krk s
lm esir ile beraber bir vapurun anbarnda gayet pis bir
yere konulduk. ki gn iki gece a ve susuz brakldk
tan sonra zmir'e karlp, Rum ve Yunanllara tehir
edildikten sonra, ar ve pazar yerlerinde dolatrlp
yzmze tkrtlerek, zerimize patlcan, domates ve
rk yumurta attrlp elbiselerimiz kirletildikten son
ra, bin trl hakaretle Tepecik esir kararghna gtrl
dk. Oniki gn o kararghta kaldktan sonra tekrar es
kisi gibi hakaret, dayak ve ikenceye maruz brakldk.
Yunan iskelesine getirildik ve krkdrt kii olduumuz
halde vapura bindirilerek a ve susuz iki gnde Pire'ye
karldk. Oradan da Atina'ya yaya olarak gtrldk.
Amutya meydannda Yunanllara tehir ve hakaretle
- 141 -
re hedef yapldktan sonra Lutiye esir kararghna ko
nulduk.
2Ondokuzbuuk ay esarette kaldktan sonra iade
edildim. Arkadalarmdan Eskiehirli Kenanzde S
leyman, Eskiehir Hkimi,, matbaac Mustafa Hocazde
Ali Osman, Hac Adil, Hocaolu Nazi, Tahrirat Kti
bi Haan, Karapazarh smail Hakk, Hac Hfzzde
Hakk, Dava vekili Osman Cudi, kardei Siifyan ve Ey
tam Mdr Hac Nuri, Veli Aa mahdumu brahim
Efendiler dahi dnmlerdir. Bulunduumuz esir ka
rarghnda yirmiiki Trk subay dahi mevcut ise de,
bunlarn dnp dnmediklerini bilmiyorum.
3Atina ve Lutiye esir kararghlarnda zmit ve
Adapazar slm ahalisinden drtyz akn sivil esir
vard. Bunlar bizden daha evvel esir edilmi oldukla
rndan, a ve susuz olarak yz kadar sivil Trk esirini
Yunanllarn ldrdn ve yz kadar Trk esirini de
ayrca denize attklarn iittim. Lutiye kararghnda
bulunan esirlerden bir ksm iki sene zarfnda, dayak ve
ikence neticesi hastalanarak hastahaneye gtrlm
ise de, tedavi edilmediklerinden vefat eylemilerdir.
4Esaret tarihimizden be ay sonra arkadalarm
dan Veli Aa zmir'e getirilirken yolda vefat etmi ve
Punta istasyonunda braklmtr. Atina'nn Lutiye ka
rarghnda bir ok esir, hasta olmadan hastahaneye
sevkedilerek zehirlendiklerini ve ertesi gn vefat eden
bu birelerin defnedilmesi iin esir kararghndan Ho
ca Efendileri gtrdklerini biliyorum. Yunanllar ok
zamanlar bizi byle zehirliyeceklerini syleyerek teh
dit etmilerdir.
5Yiyeceimiz; sekiz kiiye gnde bir ekmek, az
miktarda kurtlu bakla orbas, ac ve rk zeytinden
ibaretti. Verilen ekmein de iinde yabanc maddeler
ve zararl eyler kartrlm siyah kepekli buday
unundan imal edildiini arz ederim. tiimiz su terkos
- 142-
suyu olup, ok zamanlar kumpanyaya su bedeli veril-
miyerek, susuz brakldmz olmutur. Byle zaman
larda msaade edildii taktirde, birbuuk saat mesafe
de bulunan kuyulardan su alabiliyorduk. ounlukla
izin vermediklerinden, gnlerce susuz kaldk. Susuzluk
tan len esirlerimiz oktur. Sebepsiz yere dayak, iken
ce ve her trl hakaret, insanlk ve medeniyetle uyu
mayacak davranlar her zaman esirlre rev grlmek
teydi.
Eskiehir Dede Mahallesi Muhtar
Hfz Ahmed
- 143 -
YRMNC YZYILDA YUNANLILARIN
KENCE USULLER OK ACIKLI BR
ESARET HAYATI
E d r e m i 11i b i r i c r c n n e s r e t
hat r al ar :
Yunanllarn, Anadolu'yu igal ettikleri mddete is
tisnasz kadn, ocuk ve erkeklere yaptklar zulm ve
ikenceleri toplayp tesbit etmek lazmgelse, buna ne
insan takati tahamml eder ve ne de lykiyle tarif ve
tasvir mmkndr. Yunanlln, kendi kavmine has
olan ahlklarnn bayaln yazacak tarih sayfalar da
kararacaktr.
Y u n a n l l a r i k e n c e y i n a s l
y a p a r l a r d :
Atete insan yakmak, kaza ocuk geirmek,
dibudak dikenleri serpilmi harman meydanlarnda bir
sr oluk ocuu kanlar iinde koturmak ve zellik
le bir subayn veya avuun ve hatt neferinin hayvan
ca zevklerini tatmin iin, zincirleme dizilmi bire
kylleri sopa, dipik, izme ve mahmuz darbeleriyle
ldrme^, zellikle Yunanlln, insanlk duygularn
- 145 -
dan uzak vahi bir uslde rev grdkleri icraattandr.
Bir meselenin ne kadar uzak olursa olsungya zahi
re ihrac kaygsiyle, eline geen herkesi eitli ekiller
de ayaklarndan asarak, kan kusturuncaya kadar d-
ek, karnna kzgn zeytinya dkmek, et ile trnakla
r arasna toplu ineler akmak, trnak skmek, vcu
dun eitli noktalarna nar gibi kzartlm harbi veya
buna benzer demir paralar yaptrmak, koltuk altla
rna kaynam scak ymurta koymak, askeri igal
daireleriyle jandarma nezarethnelerinin balca me
gul olduklar nemli grevlerdendir (!) Anadolu'da tat
bik etmek istedikleri imha politikasnn en ak ve
belirgin olaylarna hit olmayan en lcra bir kyl bi
le kalmamtr.
Yunanllar tarafndan ilenmi herhangi bir cinaye
tin iddiacs sfatiyle mlkiye dairelerine, mmessillikle
rine mracaatla ikyet edilse; "Asker yapmsa biz ka
rmayz. Bizim onlara szmz gemez. Onlarn niza
m bakadr" derler. Askeri dairelerine mracaat edilse;
"Bu iftiray sana kim retti ve seni kim tevik etti?"
mukaddimesiyle bire adamcaz yukarda sayd
m ikence koleksiyonundan birine ait numaralar
dan bu cihet artk o subayn ve avuun ltfuna kal
mtr ar veya hafifini tatbik ederler. Memlekette
gze arpacak her gen, her gn bir felketle karla
r. Korkularndan grbz ve serbest grdkleri herkesi
kendi uursuz idarelerinin mel'un teebbsleriyle im
ha ederler. Veyahut artk o genten maddi bir zarar
gelmiyeceine kanaat getirinceye kadar ezerler, bitirir
ler. ahsen tehditleri netice vermezse ailenin en ufak
fertlerine kadar temil ederler. Gnlerce igal dairele
rinde, jandarma idarelerinde srndrrler. Cebir ve taz
yik ederler. Irznn paralanmasna kadar cesaret eder
ler. Srerler. Ocaklarn sndrrler. Hlsa her eyi ya
parlar.
- 146 -
Y u n a n l l a r n e n b y k
d ma n l a r g e n l e r d i :
Yeni doan ocuklarn isimlerini Trk mcahitleri
nin hi birisine izafeten koyamazsnz. Mustafa Keml
adnda ka ocuk grrlerse ailesini birer bahane ile
tevkif ederler. Tevkif sebeplerini uydurma yalanlarla
akhyacakla srada, ocuun Mustafa Keml olma
sndaki honutsuzluklarn ve bunun deitirilmesi l
zm geldiini utanmadan, kzarmadan teklif ederler.
Paral olmak, zengin bulunmak kabahatlerin olduka
mhimini tekil eder. Ticaretheler, fabrikalar, dk
knlar herhangi bir ticari messese her gn Yunan jan
darma ve askerine birer ekmek kaps tekil eder. Ken
di kendini davet ettirir. Elbisesizlikten bahseder. iz-
mesizlikten bahseder, birer futa -nlkile garson
luk etmeye, kesi bask adi terlikle gazinolarda do
lamaa alm bu kpeklere, ngiliz kumandan ki-
lot pantolonlu en zarif bir elbise ile rugandan smarlan
m baldr izmesini glkle kabul ettirebilirsiniz.
Dier noksanlar da tamamlamak zere ertesi gn
baka bir paralya bavurulur. Halk, ne parasn belli
edebilir, ne k ve temiz gezebilir ve ne de gzel ve ky
metli bir hayvana binebilir. Hatt gzel bir tebih, g
zel bir azlk tamaktan da mahrum kalr. Aksi taktir
de doymak bilmeyen o haris, alak gzlerine iliti mi,
o eyi elinden alrlar. Sz syletmezler. rfi idareyi
bahane ederek saat ondan sonra sokakta dolamay ya
saklarlar. Henz saat sekiz iken, yats namaz camiden
kanlar evirirler, dverler. Bir ka gn bodrumlarda
srndrrler. Memleket yle bir hale gelmi idi ki
geceleri komuya gitmek bile byk bir cesarete ve
deta hayat hie saymaya bal idi.
Evlere girebilmek, rza tecavz edebilmek iin elle
rinde en byk sebep ve bahane silah aranmas idi.
Hlsa, zellikle soymak, arpmak, rpmak, ldiir-
- 147 -
nek, kol bacak krmak azmiyle insanln kaydedeme-
dii kan dkc, en vahi ve en alakasna hareketle
rin bytlebileceini tesbitteki alaklk "Yunan"
uursuz kelimesinde mevcuttur.
Bizzat hidi bulunduum olaylarn, blgemize ait
olanlarndan bir kan misal olarak yazmay milli bir
vazife bilirim:
B o d r u md a k a n l d i r e k l e r :
Memleket genlerinden bir arkada, bir gece saat se-
kizbuukta evine dnerken Yunan devriyesi tarafndan
evrilir.
"Sen Yunan hkmetinin kanunlarn tanyor mu
sun? Bu vakitte sokakta ne iin var?" derler. Zavall
gen vaktin henz pek erken olduunu anlatmak ister
se de, gece feryd figan ierisinde, dipiklerle sriikli-
ye srkliye karakola getirirler. rlplak soyarlar. Ta-
biatiyle parasn, saatini, yzn vesair kymetli eya
sn alrlar. Bodruma atarlar ve dehetli dverler. Bi
re, belki subaylar bu durumdan haberdar olursa tahliye
ederler ve bu vaziyete muvafakat etmezler midiyle,
orada bulunan askerlerden birini, tahliye edildii tak
tirde ertesi gn on lira verecei vaadiyle ikna ederek
subaya gnderir, hadiseyi ihbar ettirirler. Subay iki saat
sonra gelir ve byk bir fke ile "imdiye kadar niye
bana haber vermiyorsunuz? Bu kpek Trkler hl us-
lanmyacaklar m?" tehdidi ile kapy aar, fakat asker
ve jandarmalara rahmet okutacak derecede krba ve
izme darbeleriyle o genci dvmeye balar. Gen bay
lr. Terkederler. Ertesi gn ayn hal tekrar devam eder.
gn devam eden bu hal, ocuun kolunun krlma
syla ve tahliyesinden sonra ay devaml tedavi ile
telfi edilir.
Memurlardan Nzm Bey adnda bir zat, doan o
cuun ismini Mustafa Keml koyduu iin akam
yatsdan evvel kahveden kaldrlarak karakola gtrlr.
- 148 -
"Yalnz Anadolu'ya deil btn dnyaya Yunann h
kim olduunu bilmiyor musun? Mustafa Keml ismini
ne vakit unutacaksnz?" szleriyle melnetlerini tatbi
ke giriirler. Bodrumda bulunan direklerden birine ba
larlar. Dverler. Zavall memur evladndan vazgeecek
duruma gelir. Fakat onlar brakmazlar. Her taraf ier.
Tannmaz bir hale gelir. Bir iki gn tevkif ederler. Son
ra gece vakti gtriir, evine brakrlar. Bir ay sonra ar
ya kt vakit yznde hl bakalk vard ve ba,
gz her taraf sargl, bastonuna dayanarak gezerdi.
a r d a h a y v a n o y n a t l r m?
Yine genlerden birisi kymetlice bir hayvana binip
ardan geerken, arabalarn grltsnden rken hay
van sramaya balar. Bunu gren bir Yunan subay
efendiyi posta ettirir. Karakola gtriir. "Yunan'n ol
duu yerde Trk alm olmyacan bilmiyor musun?
arda hayvan niin oynatyordun?" diye sze ba
lar. Zavall gen hayvan oynatmak deil bilkis dp
de bir kazaya inanz kalmasn diye btn kuvvetiyle
hayvan durdurmaya altm sylerse de dinlete
mez. Bodruma indirirler. Sabaha kadar bir ka sefer da
yaktan baylr. Koltuklar ier. Sinirler veya atarda
marlar zedelenmi olmal ki hl kollar ie yaramya-
cak derecede hareketsizdir. Mel'un silah aramas mak
sadyla evlere girerek yaptklar mezalim cmlesinden
olarak ehirde, kylerde btn halk kiliseye doldura
rak, bir mfreze asker tarafndan saatlerce dverler. Bir
ka kii lr, bir ka kii de sakat kalr. Sayfalar dol
durmaya kfi gelecek derecede ok olan mezalimi ayr
ayr kaydetmeye imkn olmadndan ve zellikle gn
lerce, haftalarca ve hatt aylarca bir ka kiiden
mrekkep bir heyeti igal edecek kadar ok olan Yu
nan vahiyne vak'alarna birer misal olmak zere bir
kann ismini yazmakla yetiniyorum.
6u bahane ile Trkmenolu Ahmet Aa ldrlm
- 149 -
tr. Hamdi Bey nahiyesinde isimlerini bilemediim
drt kii, Kk Agnya'da dokuz kii, nn'nde be
kii ldrlmtr. Cebeci Ahmet Bey'in bir kolu, bir
baca Yunan subaynn kirli izmesiyle krlmtr.
Greli Ali Bey alt saat ar ierisindeki narda, ayak
larndan asl kalm ve bu mddet sopalarla dlmek
suretiyle geitirilmitir. Hristiyan ahali de btn mey
dana gelen olaylarda askere ve jandarmaya rehber ol
mu. zulmn yaplmasna katlarak mel'unluk yarma
girimilerdir.
G e l i n l e r i n b a n a k z g n s a
g e i r i y o r l a r d :
Hemen her gn kzl bozulan ufak kzlar, ailesinin
gz nnde namusuna saldrlan kadnlar, parasna
temaen kafasna kzgn saayaklar geirilen gelinler,
herhangi bir sebep ve bahane ile kasaba civarnda, ky
kenarlarnda ldrlen erkeklerin hesabn tutmak, b
tn kyleri teker teker dolaarak bizzat ailelerinden
tetkik ve tahkik ile bir ka ay zarfnda ancak toplana
bilecek olaylardandr.
Gya ahaliyi ve halk kendilerine itaat ettirerek Ana
dolu'da hkmet kurmak, Yunanll tesis ettirebil
mek zere yukardan beri saydm bu facia levhalarn
her gn bir suretle boyamaktan bir fayda salanamad
n gz nnde bulundurarak, artk memlekette iha
politikasnn aka ve umiillii olarak tatbikine koyu
larak, bir ok saatkrane bahaneler tedrikine ve
nlerine gelen genleri, memleket aydnlarn, nfuzlu
kimseleri tevkif etmee balamlar, ie girimeden
gn evvel gya asker konulaca bahanesiyle erkek
mektebini boalttrarak hapishane yaptlar. 12 Nisan
38 (1922) aramba gn tevkiflere balanarak, sekiz
gn iinde krk kii Edremit'ten ve iiyz kii kadar da
kylerden toplayp doldurdular ki. be de bu krk ki
i arasnda idim. Bu tevkifler esnasnda zaten dehete
- 1 5 0 -
dm olan halk, acaba netice ne olacaktr kaygsiyle
bir keye ekilmi, iine gcne gidenler azalm, her
kes evinden kmamaa, dkknn amamaa bala
m, ar ve sokaklar artk tamamen apkal, kasketli
ve onlarla hemayar baz feslilerden ibaret kalm idi.
Memleketteki bu sketi ve bu tenhal bir baar
sayarak, programlarnn dier kasmlarn bir mddet
iin ihmal ile. bu ellerindeki ahslarn tevkiflerini hak
l gstermek emeliyle geliigzel tayin ettikleri bir su
bay tarafndan sorguya ekmeye baladlar. lk tahki
kata arlan, ktlk ve lnet ocann dourduu
o uursuz, alak subayn huzuruna kan ben idim.
E dr emi t ' t e t evk i f l er :
Edremit'te tedenberi gizli siyasi ve silahlanm bir
tekilt bulunduundan ve bu cemiyetin de faal yesi
ve fedaisi olduumdan. Paskalyaya tesadf ederecek
gnde, btn Hristiyanlar ve askeri katletmek iin
ayaklanacamzdan ve bu cemiyetin toplant yeri ec
zanem bulunduundan, bilmem Anadolu'nun hangi ta
rafna aknclk eden bir ete ile irtibatmzdan ve a
nakkale ile devaml haberletiimizden ve ayn tekil
tn kylerde de bulunduundan, buna delil olmak ze
re ellerine geirdikleri bir iki mektuptan ve daha hatr
ve hayale gelmeyen, tarafmdan aknlk ve hayretle
karlanan bir sr sorular sordular. Bunlara srasiyle
cevap verdim. Memlekette herkesin glgesinden kork
tuu, askerin zapt ve rapt altnda hi bir tarafta temas
mmkn olmayp, bunun gibi hareketlere cesaret etme
nin pek byk bir cinnet olacandan ve bizim gibi tah
sil grm, iyi ve kty ayrmaktan ciz olmayan
genler iin byle tehlikeli ilerle megul olmak yle
dursun, hatrlamak, tasarlamak bile felket olduunu,
delilleriyle ve ikna edici ifadelerle anlattm. Lkin te
denberi dndkleri ve tasavvur ettikleri gayeye ula
ma istei, her ne suretle olursa olsun yaplacak uda-
- 151 -
faalan kabul etmeye engel olduu iin, benim ne sr
dm bu itirazlar iddet ve fkeyle reddederek, igal
dairesi olarak kullandklar binann bodrum katma in
dirdiler.
F a l a k a i l e s o r g u y a e k me :
Topraklar zerinde, bacaklarma geirdikleri mavze
rin kayn da boynuma takarak, yatrdlar. Tercman
vazifesini gren bir avula bir jandarma neferi konu
turma vazifesini ve gya gizli tekilt meydana kar
masn taahht eden subayn nezaret ve emri altnda,
ellerine geirdikleri onbe-yirmi katl ince tellerden
rlm bir arn uzunluunda, burma bir krba ile
dee baladlar. Ben yine eski itirazlarm yksek
sesle aklyor, masumiyetimden, gnahsz olduum
dan, bu meselelerin tamamiyle uydurma olduundan
bahsettike krba darbeleri iddetini arttryor, fakat
bende de takat kalmyarak kslyor, baramyordum.
Artk etrafm gremiyor, ac ve sz, hi bir ey duy
muyordum. Bir mddet sonra ortalkta sknet gr
dm. Karmda, gzlerini yrtc bir srtlan gibi am
kan ien zalim duruyor, beni seyrediyorlar. Ben, her
tarafm, bam vcudut, ayaklarm slak topraklar ze
rinde duvarn dibinde bulunuyordum. Anladm ki
dayan iddetinden baylmm, ayltmak iin su dk
mler, slatmlar. Skut dakikalar pek ksa srd. Ay
n zamanda ayn sualler tekrar etmee balad. Ana
dolu'ya hak ve adalet datmaya geldiini iddia eden
bir hkmetin, byle mezalim yapmaya teebbs etme
sinin doru olmyacamdan, memlekette alan bu
rn pek byk tehlikeler douracandan, hlsa tut
tuklar yolun doru olmadndan ve bana sorulan sual
lerin hi birisi hakknda en ufak bir bilgim bulunma
dndan bahsettim. Subay kzd. O pis azndan ir-
kefler savuruyor, bu sefer lnceye kadar dvlmem
iin emir veriyordu. Yine baladlar. Birinciden daha
- 152-
kederli ve ackl bir sahne ald. Gzlerimi atm za
man bodrumun zifir gibi karanlk havas iinde, pis ru
tubet kokusuyla kf ve pis kokularndan, kirli partal
postallariyle dolaan uursuz Yunanistan'n, o kahpe
ve jlak dmann, namussuz sngl bir neferinden
baka bir ey grnmyordu. Dayan iddetinden
ayaklarm oraplarm yrtacak ve patlatacak derecede
imi, bitab, kuvvetsiz, her tarafm szlyor. Hi bir ta
raftan imdat yok. si er taraf bir vahet, her tarafta
bir musibet. Gecenin korkun karanlklar iia-
de kabullenmi, bzlm, derin bir uykuya dalmtm.
Ertesi gn ayn sualler ve ayn ikence devam etti. Bu
suretle, bu durumda geirdiim krk gn, ikence
kurdelalarndan birine sahne olarak geiyordu. Dar
dan hi kimseyle grtrlmezdim. Bu olaylar zerine,
bu lm yerinden kurtulmak imkn ve ihtimali olmad
kanaati artk zihnimde tamamen yerlemi fakat l
mmden sonra olsun yaptklar cinayetin derecesini an
latm olmak iin bir kartvizit karp arkasna u sa
trlar yazarak sakladm:
"Ben namussuz bir..................n iftirasiyle Yunft zu
lm ve ikencesi altnda zebunum. Kendi arzularna g
re ifade verdiremedikleri iin pek yakn bir zamanda
kurban edileceimi biliyorum. Fakat ben bir Trk gen
cine yakacak namus ve erefimi isbat ve metanetimi
kaybetmiyerek leceim. Elveda.
3 Mart 338 (1922)
. Edremit Yunan gal Dairesi Bodrumu"
E 1i m e d e n e Al l a h s e l m e t
v e r s i n :
Bu vaziyette hi bir ey karanyacaklann anlaya
rak, bir gn drt-be sngl ile Hayik Karabet isminde
bir Ermeni subay gelerek beni ald ve memleketin d
nda, askere kou yaptklar depo binasnn st kat
na karttlar. Etrafm hemen otuza yakn asker evir
- 153 -
di. Ufak bir iarete bakyorlard. Ermeni subay tam,
ak bir Trke ile:
"Ey Muzaffer, tabii kol, bacak kran, adam ldren
subay diye benim namm elbette iitmisindir" dedi.
"Evet iittim" dedim. "Benim elime dtn m dme
din mi? Allah selmet versin. Ya burada btn bildik
lerini itiraf etmeli veyahut bu hayata son vermeli"
dedi.
"Netice her ne olursa olsun bugne kadar ektikle
rimin her biri bana ayr ayr lm ihtar ediyor. Ben na
musluca, ciddi ve iydan uzak cevaplarn duyulmu
olacan zannederken her biri bir numune olan mua
meleleriniz artk bana skuttan baka bir ey ihtar ede
mez oldu" dedim. Subay kzd ve derhal emir verdi. Se
kiz on asker, baheden geliigzel kestikleri tahminen
beer santim apndaki sopalarla bama tler. Be
ni bada kurma vaziyetinde oturttular. Depo binasn
da bir tarakadr koptu. Ben atk hi bir ey iitmiyor
ve hi bir ey gremiyordum. Hayli zaman kendi hali
me terkederek ikinci defa tekrar toplandlar. Yine ayn
nakarat, ayn nameler, ayn sualler ve karlnda ayn
cevaplar. Bugne kadar geen krk gn iinde igal
dairesinde cereyan eden ve ahidi bulunduum olaylar
dan bir ksmm da yine ksaca aaya.yazyorum:
T r k o r d u s u z mi r k a p l a r n d a
i k e n :
Ziyaret iin Edremit'e gelen Balkesirli muallim
Mehmet Necati Efendi ismindeki bir genle Midillili
Hasa Efendi isminde yal eski memurlardan bir zat,
Edremit'in daryla haberlemesini salyor sulama
syla memleket dna karlarak, kendilerine kazdr
dklar mezarlara memelerine kadar gmlyorlar.
Arkadalarmdan Cevdet Muammer Bey isminde ky
metli bir gen mthi ikencelerle dvlyor. Ayaklar
na kzgn demir basyorlar. Gbeine kzgn zeytinya
- 154 -
dkyorlar.
etelere silah datyor iddiasiyle Midillili Kasap Sa-
lim'in gbeine yarm kilodan fazla kaynar zeytinya
dkyorlar, kavuruyorlar.
Kyllerden bir oklarn, kylerinde Edremit'e
bal gizli tekilt olduu tarznda syletebilmek iin
ayn ikencelere maruz brakyorlar.
Yukarda yazdm gibi, btn olaylar kaydetmek
mmkn deildir. Muhtra defterimde anlalmayacak
baz iaratlerle bir ksmn zaptedebilmitim. Fakat o
da o namussuz ellerde yrtld. Edremit'te btn mev-
kufyetimiz yzkrk gn devam etti. Bunlarn her biri
birer bel idi. Bugnlerde Anadolu harektnn taarru
za balamas, bizim Edremit'te daha fazla kalmamza
engel tekil ettiinden, mahkeme bahanesiyle 2 Eyll
338 (1922) de zmir Diva- Harbine evkettiler. Yir
mi arkada kelepe ile bal olarak zmir'e gittik. Di-
van- Harbe, gal Dairesine, Jandarma dairelerine, Te
pecik esir kararghna ve umumi hapishaneye Punta'da
esirlere ayrkm vapura birer birer getirdiler. Maksat z
mir'de tehir idi. Yerli Rumlarndan byk bir kalabal
n "bunlar niin kesmediniz, hal m gzlerimizin
nnde duracaklar feryatlariyle, yuhalariyle zmir so
kaklarnda dolatrlyorduk. Halbuki o gnlerde hayli
ilerliyerek zmir kaplarna yanaan kahraman Trk or
dusu korkusundan, zmir'de ne bir subay ne de byk
rtbeli memur kalmamt. Her taraf akn halinde g
ediyordu. Vapurlar devaml gmen tayor. zmir ci
varndan kap gelenler de, zmir'e barnacak bir yer
aramak kaygsiyle sokaklardan blk blk geiyorlar
d. zmir'de hi bir daire bizi teslim edemedi. Jandar
ma Sevkiyat Dairesi elinde kaldk. Nihayet Atina'ya
evke karar verdiler. 2 Eyll 38 (1922) tarihinde, ar
amba gn akam zeri zmir'in kurtarlmasndan
krksekiz saat evvelNam-ma-20 Japon vapuruna bin
- 155-
direrek Pire'ye evkettiler.
Y u n a n i s t a n ' a d o r u :
6 Eyll 338 (1922) tarihinden 2 Nisan 339 (1922)
tarihine kadar devam eden Yunanistan'daki esaretime
ait bz grdklerimi ve duyduklarm aaya kaydedi
yorum
2 Eyll 38 (1922) tarihinde, aramba gn Japon
vapuru ile zmir'den hareket ederek 8 Eyll 38 (1922)
Cuma gn Pire'ye vardk. Yine kelepeli olarak Pire'-
den Atina'ya sevkedilerek Manastraki hapishanesine
atldk. Hapishanenin bodrum kat drt metrekare b
yklnde kentolu, hava almaz, karanlk bir oda.
Kaps demir srglerle kapal. Odann bir kesinde bir
varil konmu, herkes hacetini oraya defediyor. Yirmi
arkada istif gibi bu odaya doldurulduk. Aradan on da
kika gemedi kap ald, beni ve arkadalardan Mual
lim Saadettin Bey'i alp gtrdler. Bir otomobil garaj
ierisine soktular. zerlerimizi aradlar, ne buldularsa
aldlar. Garaj kapsnda arpa uvallar ykl bir kamyo
nu ikimize boalttrdlar. Garaj temizlettiler. Tekrar
hapishaneye dndmz zaman olanlar arkadalar
mza anlattk. imizde Rumca bilenlerin yardmyla
hapishane avu ve erlerini para ile kandrp angarya
dan kurtulduk. Oradan da Lutiye kararghna evketti
ler. Sevk esnasnda yzelli Drahmiye tuttuklar kamyon
creti olarak bizden bin Drahmi aldlar. 3u namussuz
lar diyarnda her eyi para ile grdrebildik.
Maherden bi r ni i mune:
Lutiye esir karargh; Yeniehir osesi ile Patras ve
Selnik imendiferleri arasnda umuma ait bir tarla
olup, burada Selnik deposundan ellerine geirdikleri
Doksan Harbine ahit olmu eski konik adrlarla
I. Dnya Sava sonunda Franszlar tarafndan ina edi
lerek braklm drt pavyondan ibaret bir garnizondur.
kibin kadar esirden sekizyz kadar sivil, geriye kalan
- 156 -
askerdir. Sekiz-on kadn da var. Esirler arasnda doksan
yanda ihtiyarlar, be yanda ocuklar, her iki g
z kr mlar, yrmeye muktedir olmayan ktrm
ler, kadnlar arasnda hamileler ve emzikli olanlar da
var.
Garnizonda biz yirmi arkada iki adra sktk. Or
talk henz yaz olduu iin, adrlarn yrtklna,
eteklerinin noksanlna katlanlyordu. Aradan drt
be gn gemeden adr iinden, arkadalardan Ekrem
Beye ait bavulu aldlar ki iindeki eya arasnda be
nim de elbiselerim vard. Ayrca Ekrem Bey'in elli liras
da bavul iinde idi. Yaptmz tahkikatla bavulu a
lanlar bulduk. Fakat subaylarnn itirakiyle taksim et
tikleri iin mracaatlarmz iddetle karland. Koul-
du. Buna benzer hemen her gn elbisesi, potini, ama
r alnanlar eksik deildir.
Kararghta mkemmel su deposu ve emeleri vard.
Fakat esir bulunduumuz sekiz ay mddet zarfnda
mstesna olarak bir defa bile aktn grmedik. Ben
den evvelki esirler iki gn aktna hittirler.
Bu su bahanesiyle esirler bir ok defa soyulmular
dr. Su kumpanyasna olan hkmetin borcu verilmedi
i iin akmyor diye her onbe yirmi gnde bir defa
resmen zabtalarnn delletiyle bu para esirlerden top
lanyor, fakat suyun aktn gren yok. Garnizonun
beyz metre yaknndaki kiliseden su alabilmek veya
getirtebilmek iin avuunu, neferini ayr ayr tatmin
etmek mecburiyeti vardr. Adeta abonman kaydolur gi
bi beer Drahmi verdiniz mi drt-be gnlk suyunuzu
temin edersiniz, paras olmayanlar bir matara su iin
koulur, hakaret edilir ve hatt dvlr. Umumi mra
caat halinde garnizon kumandanlna ikyet ederiz.
Derhal emir verirler herkes suya serbest braklr. Ya
rm saat sonra yle bir tepki balar ki suya deil, adr
dan dar bile kimse kamaz olur. Mef unlarn her biri
- 157 -
zehir saarak adrlar arasnda dolar. Ufak bir bahane
ile esir dvmeye frsat kollarlar. Bu sefer kumandanla
gidemezsiniz. nk bu tepki emrinin de kendinden
kt anlalmasn diye sizi ya kabul etmez veya te
viki diye hapsettirir.
Gnde iki defa yemek verirler. Bu da yarm ttn ba
l, iki adet f sardalyas, drt adet zeytin, yedibu-
uk dirhem peynir veya tahin helvasndan ibarettir. S
cak yemek verildii zamanlar ya fasulye veya patates
verilir. kiyiiz okkalk kazana iki okka fasulye, ikiyz
dirhem zeytinya atar ve btn esirlere birer kepe ile
datrlar. Ya bayramlar veya paskalyalar erefine ola
cak, bazen de etli yemek verirler. Akamdan sabaha,
sabahtan leye kadar kaynaya kaynaya krmzl
kaybolmayan kz etinden bir kaburga kazana atarlar.
Artk o gn esirlere etli yemek veriyoruz diye, kuman
danndan tutun da en ufak neferine kadar bir gurur,
bir azamet. Zavall esirler hi bir gn karn gerei gibi
doymad iin hemen ete sarlrlar. ekitire ekitire
zorla inemeye alrlar. Halbuki kauuk gibi et ne
yenilir ne de yutulur. Ertesi gn bir ishaldir balar, a
drlar etrafnda serilen serilene.
Kararghta ne hasta yatracak muntazam bir yer ve
ne de ila yoktur, ifasta olanlar ilastahaneye kaldrlr;
Lutiye esir kararghndan Pire'de hastalaeye otuz ki
lometrelik yol esirlere tattrlr. gn sonra l ola
rak karargha dn. Hastalaeye gidip de iyileerek
dnen mstesna hi bir hasta yoktur. Yalnz bir kii
hastahane kouundan kaarak karargha gelmitir ki
btn esirler hemen etrafn sararak, br dnyadan ge
liyormu gibi havadis sormaya balarlar. Hastalaeye
giden esirler hastahanenin alt katnda mermer koridor
lar zerinde bir iki gn terkedilir. Bu mddet zarfnda
lrse 11e l. lmezse odalardan birine geldii gibi sed
yesiyle birlikte braklr. Alktan bire hasia esiri l
- 158-
me mahkum ederler. gn sonra Ial cenaze arabas
ile karargha iade ederler. Esirler arasndan para topla
nr, odun tedarik edilerek ate yaklr, su stlr; gasl
edilir. Kefen yerine bulunabilen herhangi bir beze sa
rlr. Kabristana nakil de bir mesele tekil eder. Kabris
tan memleketin dnda birbuuk saat uzaklktadr. Bin
rica ve minnet ile esire unsat alnr defin iin gtrlr.
zin vermezlerse cenaze o gn de kararghta kalr ve
tabii kokmaya da balar. Bunun bir ok defa ahidi ol
duk. Averof hapishanesinde mevcut mahkumlardan
otuz kadar kadndan birisi vefat ediyor da gn cena
zenin kalkmasna msaade etmiyorlar. Drdnc gn
bizim karargha aksediyor. Kumandana, tekine
berikine yaplan tesirle, drt esir gnderilerek o kad
nn cenazesini karargha getirtip defnediyoruz.
Gi denl er gel mi yor du;
Herg birer bahane ile lenler, ldrlenler hesap
szdr. Angarya vesilesiyle krk kii gtrrler, otuzikisi
dner. Erzak tamaa diye otuzbe kii gtrrler, on-
dokuz kii dner. Kalanlar iin ya baka karargha
sevkedildi, cephanelikte angaryac olarak alkondu der
ler. in asln renmek kimsenin cesareti dahilinde
deildir.
Abdesthane olarak yaptklar ukurlar, adrlardan
beyiiz metre geride ve her iki imendifer yolu arasn
dadr. ukurlar bir metre geniliinde, on metre uzun
luunda ve derinlii de bir metreden fazladr. Bu u
kurlarn banda geen olaylar snrsz ve hesapszdr.
Zaten yamurlu havada adrdan oraya kadar gitmek
iin ekilecek meakkate bir de ukura dmek akbe
ti eklenirse ki bunun bir ka kere hidi oldukpek
feci oluyor. Hele Adapazal asker emeklilerinden bir
ihtiyar dt ve bouldu. Geceleri hellara gitmek iin
bir ka kii birleip de gitmek gerekir. Teker teker
gidildii taktirde nbetiler evirirler, soyarlar. Bizden
- 1 5 9 -
evvelki esirlerin ifadelerine gre bir ok kiileri de l
drerek, hendeklere atarlarm. Bizim zamanmz, kah
raman ordumuz Anadolu'yu temizledii saadet zaman
na rastlad iin. Anadolu'da braktklar esirler ve
ahaliyi korumak iin gya bize de ho bakmaa al
yorlard. Onun iin herkesin gz nnde ldrmee
pek de cesaret edemiyorlard. Gerekten karavana da
tlrken srasn kaybeden bir esirin, mutfak nbet
isi Yunan neferi tarafndan odunla dlerek ldrl
d ve gece adr yaknnda abdest bozdu bahanesiy
le bir esirin karargh hapishanesine gtrlp sabaha
^adar dldii ve iki gn sonra ld, bizzat lidi
olduumuz olaylardandr. Yeniehir osesi karargh
ierisinden getii iin her gn gelip gidenlerin haka
retlerinden artk tahamml edilmez bir raddeye gelmi
ti. Bir gn bir svari askeri oseden geerken kararg
hn nnde durdu. Orada ben dier bir arkadamla du
ruyorduk. ''inizde Afyon kararghndan gelen var
?" diye sordu. Biz "var" dedik. Hemen tabancasn
ekti. Ben o srada nmdeki dut aacnn arkasna
saklandm. Ate etti. Yanmzdaki adrda bir vvey-
ldr koptu. Kurun gitmi, adrda yatan bire Ay
dnl bir esirin omuzundan girerek dier omuzundan
km. Nbetiler bu olay grdkleri halde ilgisiz ka
lrlar. Herif hayvann dorultur, yoluna devan eder gi
der. Anadolu paniinden kurtulabilen askerler, her gn
imendiferle Trakya'ya sevkedilir. ntikam alm olmak
iin kararghtan geerken devaml tabanca atarlar. Be
reket versin kpeklerin attklar isabet etmiyor. Yalnz
iki kii yaraland ki, bunlar da kararghta bulunan esir
doktorlarmz tarafndan tedavi edildiler.
Esirlere elbise vermezler, zavalllar rlplak gezer
ler. Bazen Hollanda sefiri veya Amerika Slib-i alner
(Kzlha) temsilcisi geliyor diye bir sylenti kar. Ka
rarghta bir faaliyettir gider. Kimisine elbise, kimisine
- 160-
battaniye, kimisine potin datmaa kalkarlar. plak
larn says hemen btn esirlerin saysna eit olduu
iin bir ksm da yakndaki tarlalara ardrlar. Bu hal
iki saat devam eder. Ziyareti gider gitmez verdikleri
ni derhal toplarlar. Tarlalarda sakl olanlar da kararg
ha gelirler. Kararghta bir ka mlkiye kaymakam,
savclar, sorgu hkimleri, hkimler, mahkeme azaar,
doktorlar, eczaclar ve daha bir ok memurlar vardr.
Bunlar ufak bir kabahat vukuunda hapsedilirler. Ab-
desthane ukuru kazdrrlar. Kararghta brahim ismin
de bir ocuk gece silahl askerler tarafndan pavyondan
kaldrlarak gtrlr ve ertesi gn Hristiyan ettirilir.
Karargh Kumandanlna, Esirler Umumi Mfettili
ine yaplan ikyetler neticesiz kald. Meseleyi takip
etmek isteyenlerin hepsi susturuldu.
Esirlerin ailelerinden gelen mektuplar, esirler garni
zonunda esirlere para karlnda verilir. Yani her esir
ailesinden gelen her mektubu para verir de yle okur.
Paras olmayanlar adr adr dolarlar, para toplarlar
ve mektuplarn satn alrlar.
Kararghmzda esir olarak yalnz alt Trk subay
vard. Bunlardan biri Yzba Avc Miilztm- evvel, di
er ikisi de Mlzm- sni idiler. Maa olarak btn
masraflar kendilerine ait olmak zere drtyz Drahmi
alrlard. Drahmi son zamanlarda altm para idi.Bu
parayla geinemezlerdi. Mmkn olduu kadar ailele
rinden de para getirtmee alrlard. Getirtemiyenler
kararghta dier bir ok arkadalarndan bor aldklar
para ile geinmeye alyorlard. Kendilerine Yunanl
larca yaplan muamele, bir nefer muamelesinden baka
bir ey deildi. adrlarnda ne yatacak yataklar ve ne
de rtnecek battaniyeleri yoktu.
Ka mp t a bi r T r k l a f i y e s i :
Bunlardan baka bir de Mehmet Bey isminde birisi
daha vard ki, bu namussuz: herif Karamrsel Milis Yz
- 161 -
bas olup, Grc Mehmet Bey namyla tannmtr.
Kendisini jandarma yzbas olarak tantm ve bir ev
lilik mnasebetiyle din deitirerek Yunanllarn ken
disine verdikleri serbest vesika ile kararghta hafiyelik
ederdi. Cahil kpek, alak ve namussuz olduu iin
Yunanllarca mevki kazanm. Yunanllar, Trk su
baylar arasnda centilmen bir subay varsa o da Mehmet
Bey'dir diye yadederlerdi.
Dier kararghlarla pek temasmz olmad iin on
larn durumlar hakknda bilgi sahibi olamazdk. Son
zamanlarda esirlerin deitirilmesine memur Hill-i Ah-
mer (Kzlay) temsilcisi Muzaffer Bey'in gelii zerine,
ben ve yine esirlerden Doktor Abidin Bey ktip olarak
emrine verildik. O zaman elimizde bulunan vesika ile
her yere girebiliyor ve her eyi renmeye uygun bir
vaziyet taknabiliyorduk. Bir ok esirlerle temas ettik.
Dier kararghlar dolatk. Hapishanelerden bazlar
na da gittik. Zaten cereyan eden Yunan vahetine dair
vesikalar toplamaya da memur edilmitik. Dier karar-
ghtakiler de bizim kararghtaki muamelelerin aynn
gryorlar. Her nereye gidilse, her neresi grlse vah
etten bir nmune.
Dou Trakya'dan toplad ikibin kadar halktan, Gi-
rit'e gidinceye kadar yediyzden fazlasn denize
atyorlar. Kalann a, sefil, perian bir halde zzeddin
Kalesine gtryorlar ve o bireler de her gn aralarn
dan bir ok arkadalarnn eksildiklerini gryorlar.
Sivrihisarllardan yedi kii, fikar ederken yakaland
lar diye bireleri Sakz ve Midilli hapishanelerinde her
trl ikencelere maruz braktktan sonra, Sisam adas
na srmek suretiyle izlerini kaybettirmek istediler. Fa
kat temsilcimizin devaml mracaat ve aramas ile bu
lunduklar yer renildi ve hayatlar kurtarld.
Anadolu'dan her Yunan subaynn zorla getirdii
Trk kzlarn Hristiyan yaparak brakyorlar. Bire
kzlarn, ne Yunan uursuz detlerine ve ne de rezil dil
lerine vkf olmadklar iin ektikleri seflet ve peri
anl grerek dilhun olduk. Bunlarn biroklarnn
vatana dnmeleri iin temsilcimizin teebbsleri neti
cesinde, ele geenlerden birkann beraberimizde gel
mesi temin edildi. Buna benzer yaa ufak kz ve erkek
ocuklarn says pek oktur. Bu yavrular Yunan D-
rl-eytamnda (Yetimler Yurdu), kiliseye bali Aceze
mekteplerinde Hristiyan yaplarak altrlyor. Nasta-
sinus'da, Makuvenisada, Milos adasnda bulunan esir
lerin ektiklerini artk bir kendileri bir de Allah bilir.
Uzak olduklar iin durumlar hakknda yakndan bilgi
sahibi olamyor fakat sefaletten ve netice olarak doan
ishal vesair hastalklar yznden her gn biroklarnn
rpna rpna, topraklar zerinde her trl insani yar
dmdan mahrum bir halde lerek ebediyete kavutukla
rn, yine kendi Yunan askerlerinden iitiyorduk.
Bu melnet ve vahetlerin hepsi, kahraman Trk or
dusunun hain dmana indirdii darbe ile at zafe
rin bar konferansnda kabul ettii, mbdele esasla
ryla rtld. Mbdele balad. Vapurlara bindirildik.
Siyasette gerginlik meydana geldi diye vapurlar Girit'e
gnderdiler. Kandiye'ye kardlar. Yirmibir gn de
orada kaldktan sonra Klazomun Urla karantina yerine
2 Nisan 339 (1923) tarihinde karak, anavatann kuca
na kavumaktan dolay sevin gzyalariyle mbarek
topraklarmz slatarak, ayak bastk.
Eczac
Muzaffer Sreyya
Hlsa: Riy ve fesat oca olan bu lkeye "Ylanis-
tan Hkmeti" dersek, belki biraz daha yakndan tann
m olur.
Yalancln, dolandrcln, riy ve fesadn, sahte
- 163 -
karln, vahet ve alakln ifade ettii many bir
kelime ile anlatmak lzmgelse, zehir saan, uursuz
"Yunan" kelimesi biilmi kaftandr.
Edremit 19 Haziran 339 (1923)
Eczac
MS
YUNANLILAR ESRLERMZE DEMR
SAPLIYORLARDI
B i r d a v a v e k i l i n i n i f a d e s i :
Edremit ve civar ky ahalisinin Yunan igali zama
nnda karlat pek feci ve insanlk d zulmlerden,
memuriyetim sebebiyle bilgi sahibi olduum ksmlar
n, Kumandanlmzn yksek ahsna anlatmay bir
vicdani mecburiyet hissettim.
Edremit'in Yunan askeri tarafndan ilk igali 1 Tem
muz 1336 (1920) Perembe gn sabahleyin meydana
gelmitir. lk igal kumandan Yzba Mavromatis,
beldenin ileri gelenlerinden byk miktarda para alm
ve bir ok iffetli kadnn namusuna taarruz teebbs
gibi alaka hareketlerde bulunmutur. Me'un igl
srasnda Savclk grevine baladm iin, tedenberi
ekyalk yolunda bulunarak bir ok ocaktan sndren
di ekyalar tutuklamak istedim. Yunan memurlar
sahip ktlar. lm ve Divan- harb ile tehdit olundum.
Memleketin milli hareketinde mhim vazifeler ifa eden
kimseler bu etelerin tahrikiyle dvlm, hakaret gr
m, hapsedilmi, hayatlarndan ve namuslarndan
emin bulunmayan kimseler firar etmilerdir. Bir md
det sonra yerli Rumlar Yunanistan'dan dndler. Bu
- 165-
nankr vatandalar Venizelos'un sessiz ve grltsz
imha siyasetini tatbike baladlar.
Halen Atina'da bulunan Garaziyorki'nin bakanl
altnda Doktor Kalipolitis ve dier Hristiyanlardan te
kil ettikleri bir komisyon, slamlarn menkul mallarnn
yama edilmesine sebebiyet vermilerdir. O tarihte bu
rada kaymakamlk vazifesini if eden Said Bey, bu gibi
hususlarda Yunanllara azami yardmda bulunmutu.
galden bir mddet sonra Edremit'te bir mmessillik
vcude getirilmi, bunlarn siyasi vazifeleri zmir Feka-
lde Komiseri steryadis'in Trklere kar kararlatrd
imha siyasetinin icra vastalar bulunmaktan ibaret
idi. Yunanllarn milli karakterlerinden olan yalanclk,
askeri ve mlki mirlerinde ak bir ekilde grlyor
du. Mdur ve mazlum Trk'lerin ikyet ve feryatlar,
Yunanllarn tebessm dolu baklaryla karlanyor
du. Mezalim ve ikence en ok kylerde yaplyordu.
Zavall Agunya'ya gaddar Yunan jandarma avular
ve askerleri gnderiliyor. Bu sefiller o nahiyede aln
madk servet, paralanmadk namus brakmadlar ve bir
ok delikanly krbalar altnda ehit ettiler. Agunya'-
nn kurtulu tarihine kadar verdii kurban en aa bi
ni akndr. Balkesir civarndan gnderilip, numarasn
tayin edemiyeceim bir Yunan alaynn bu evrede
yapm olduu askeri harekt esnasnda, getikleri
kylerin ahalisini tanamiyle soydular. Bir ok Trk'
ldrdler. Kadnlarn boynundan ziynet ve balarn
dan altn balklarn zorla aldlar ve bu aldklar ky
metli eyalar Edremit pazarnda aka sattlar. Yunan
askeri ve mlki mahfilleri ve yerli Hristiyanlar, Yunan
hkmetini buna benzer icraattan dolay beeniyorlar
ve vyorlard. O esnada Edremitli Baba Adil'in olu
Yunanllar tarafndan ve Turan kynde Hecin-zde
Hseyin Efendi'nin annesi Hanife, o bire kadn da
jandarmalar tarafndan ehit edildi. Akay ve Ilca iske
- 166 -
leleri civarnda bir ok Trk'n lleri grlyordu.
Kaymakamlk ve savclk makamlarndan yaplan pro
testolara Yunanllar katiyyen nem vermiyorlard. Son
zamanlarda Yunanllar Edremitli Sara-zde Mehmet
ve Kaymakam erke Vehbi ile hviyetleri kesinlikle
anlalmayan bir ka dinsizin itirakiyle, Trkl s
ratle imha etmek iin, mahalli bir komite kurmular
d. Aydnlar ve milliyeti tannan btn zevtn gnlk
hareketlerini hafiyeler vastasyla gzaltna almlard.
O gnlerde yerli Rumlarn taknl son dereceyi bul
mutu. Ankara'y zaptedeceklerini byk bir gururla
iln ediyorlar ve fener alay iin hazrlkta bulunuyor
lard.
Sakarya hezimeti, yerli cretkr Rumlar dndr
d. Mamafih Komitenin verdii karara dayanarak Kaza
Kaymakam Fahrettin Bey, Dava vekili Fik Keml,
Reji Mdr Fehmi, tccardan Karagz-zde Ali Bey
ler 13 Nisan'da tevkif edildiler. eitli tarihlerde ben
deniz, crac Muzaffer Bey, eraftan Seyit Bey, Havran
Belediye Reisi Muharrem Bey, Cevdet Bey, Sorgu H
kimi Fik Bey, Belediye Tabibi Osman Bey, Turan'dan
Hecin-zde Hseyin Efendi, Nahiye Mdr Abidin Bey
dier baz memurlar ve baz zevat ile Agunya'dan
ve kylerden tevkif edilen ahslarn says bine ula
t. Siyasi mevkuflar erkek mekteplerindeki igal daire
sinde, umumi hapishanede gayet kalabalk bir halde bu
lunduruluyordu. Yunanllarn bu zulmleri, Edremit
Dava vekillerinden Ulvi Bey bir ok defa Yunan m
messilini, Marangozolu'nu ve memleketin ileri gelenle
rini toplayarak igal kumandan Binba Kafados'a m
racaat etmi ve bu mezalime son verilmesinin Yunanl
larn menfaatleri gerei olduunu gayet kati bir lisanla
sylemi ise de, erke Kaymakam Vehbi'nin aleyhi
mizde olan tahrikleri Ulvi Bey'i mitsizlie drm
ve nihayet kardei Burhaniye Dava vekili Hseyin Bey'i
- 167 -
izlice stanbul'a gndererek Edremit'te yaplan yrek
yakc mezalimi Bbli'ye duyurmak suretiyle mem
lekete pek byk hizmette bulunmutur. Kardei H
seyin Bey'in aracl ile Bbli'ye, BabIali'nin stan
bul ngiliz Fevklde Komiserlii ezdinde yapm ol
duu protesto neticesinde ngiliz komiserliinden stir-
yadis'e bunun gibi mezalime son vermesi iin sert bir
nota verilmiti. Yukarda ad geen mevkuflara vahi
kabilelerin bile yapmaktan utanaca en eni ikencele
ri yapyorlard. Adal kasap Salim'in gbeine bir ten
cere kzgn zeytinya dklyor, ancak yiriidrt saat
sonra ok az hayat eseri grlyordu. Eczac Muzaffer
ve Muammer Bey-zde Cevdet Beyler ayaklarndan as
lyor, azlarndan kan gelinceye kadar resmi jandarma
erleri tarafndan sopalarla, tfek dipikleriyle dvl
yor, vcutlarna kzgn ya dklyor, kzgn demir i
saplanyordu. Balkesir mektep muallimi Necati Bey
kabre gmlyor, vasiyetname tanzim ettiriliyor, zeri
ne silah atlyordu. Hlsa, insanln utanaca vahet
ler, igal kumandan Binba Kafados ve Mzzm- ev
vel Papadaki'ni (nalc Kadiye Milli Bankasnda k
tiptir) karsnda yaplyor. Mamafih genliin, Trkl
n mefkuresinden sefil Yunanllar korkuyor ve rk
yorlard.
Lisan, vaziyet ve davranlarndan stanbullu olduu
anlalan Mlzm vekili Ermeni Hanyo, bir ifrit rnei
olan bu ahs, Agunya'da ve dier kylerde en az bin
slm kanma girmitir. Bu rezilin Turan'da, Gre'de,
Agunya'da ve dier kylerde yapt zulmlerden Av
rupa utanmaldr.
Allah'n varlna ve birliine dokunan bu Engizis
yon programn tamamlamaa muvaffak olamadlar.
Edremit, vatann dier ksmlar gibi yaral, hasta, maz
lum bir halde kurtarlmaya muvaffak olundu. Kahra
man byk milletimizin son taarruzda Yunanllara in
- 168-
dirdii yumruktan aalayp, korkmu, ikinci posta
olarak kurtulutan gn evvel kaza kaymakam Fah
rettin Bey ve beni onsekiz arkadamzla muhafaza al
tnda zmir'e gnderdiler. Bizden nce Agtuya kahra
manlarndan ikiytize yakn bir bilinmeyen semte gn
derilen o evlatlarn hayat ve mematlarna dair bugne
kadar maalesef bir haber alnamamtr. zmir'de son
dakikalarn yaayan dman bizi genelev sokaklarn
da, Hristiyan mahallelerinde iki gn dolatrarak, o
harclem kadnlarn yunalarna, tkrklerine ve H
ristiyanlarn mstehcen szlerine maruz brakt.
"Mozon dore" ad verilen jandarma gzetleme yerin
de bir ka defa katlimiz iin mzakere cereyan etti.
Sabk Edremit Savcs
Dava vekili Hnet Hami
- 169-
27 AYLIK BR ESARET HAYATI
Acizleri, yzotuzalt (1926) senesi Kuva-y milliye
zaman jandarma mesleinde hizmet etmekte idim. Yu
nanllarn memleketimizi igli srasnda kaarken Ilr
sa karakolu civarnda, gece yars tevkif edildim. Yedi
im dipiin hesab yoktu. zerimde para vesair her ne
varsa aldlar. De de dier esir arkadalarnm yan
na getirdiler. Kollarm yle baladlar ki; adeta dt
zannettim. Parmaklarm iti. Bu halimizi yanmzda
olan Yunan onbasna syledim. Hi tesir etmedi. Bu
halde Arka'ya kadar gittik. imizde Musa adnda ce
sur bir arkadamz gzmzn nnde kestiler. Sra si
ze geldi diyorlard. Btn arkadalar helallatk. Ba
lkesir'e geldik. gn gece ekmek ve su vermedi
ler. Oradan ellier, altmar kii vagonlara doldurdular.
zmir'e hareket ettik. Artk scaktan be, on kii bayl
d. zmir'e vardk, hl vagonlarn kaplarn amyor
lard. Feryad ediyorduk, kinie aldrmyordu. ki saat
sonra bizi kardlar. Gece yats sralarnda zmir'in
yerli Rumlar kadn ve erkek, oluk ocuk ta, toprak,
domates, penelerden attklar pislik hatt tkrk, tr
naklarmzdan akyordu. Ellerine ne geerse zerimize
atyorlard. "Bunlar bize teslim edin, biz ldrelim"
diye baryorlard. Oradan Urla adasna sevkolunduk.
- 171 -
Adada kh a, kh drt gnde yz dirhem ekmek ve
bazen de orba veriyorlard. Akam ve sabah kastl
olarak, birer saat zorla deniz banyosu bahanesiyle p
lak vcutlarmza talar ve dikenli omaklarla vuruyor
lard. Artk sopa ve tel krbalar ensemizden eksik ol
muyordu. Bu minval zere bir ay kadar ikence edildik.
Akam saat onikiden sonra sabaha kadar byk ve k
k abdest bozmak yasak idi. Eer gece ban kaldra
cak olursan gtrp kesiyorlard. On kadar arkadam
z kr olmak derecesinde mahbus edip ta krdrdlar ve
iki tanesini kestiler. Oradan yzelli kii bir motora bi
nerek zmir'e gelirken motor iinde hepimizi sopa ve
dipikle dvyorlard. Hepimizi anbar iine doldurdu
lar ve azm kapadlar. Katiyen su vermiyorlard. Ha
raretten yirmi kii kadar bayld ve iki arkadamz ve
fat etti. zmir'e geldik; o akam Punta'da Lankar deni
len yere tktlar. Bacaklarmz svatp, srtmza yz
kyyelik (okkalk) tuz ve saire uvallarn ykletip ze
rine birer Yunan keferesi binip bir kii de kl kam ile
bacaklarmza vuruyordu. Bacaklarmzdan talar zeri
ne krmz kanlar akyordu. Bu ekilde gn altrl
dk. Oradan onbe kii ayrlarak Aydn'a sevkedildi.
Aydm'da ise ot balyas tattryorlard. Eziyet olsun
diye onbe kiiyi ykl olarak elli vagona koup tel
kamlarla vagon ektiriyorlard. Drt y sonra zmir'e
geldik. Yemek almak iin ktmz esnada kazanla
rn altlarm kartrdklar sopalarla vurduklar zaman
be-o kii birden yere dyordu. Yemek almyacak
olur isek, kou ierisinde trl ikencelerle dayak at
yorlard. O srada osekiz Ermeni gelerek zerimize
bomba atmak -istedi ise de, grlp muvaffak olamad
lar. Yunan Kral Kostantin'in tahta kt zaman, do
nanma suretiyle esir kararghna ve esirlere kurun at
yorlard. Bu ekilde yiribir ay da orada altrldk.
Beni kurtarmak iin memleketimden urayorlard.
- 172-
Orada memlekete gideceksin diye polis dairesine teslim
ettiler. Trl dayak ve ikencelerle, ellerim kelepeli
olarak on dakika uzaklktaki bir adaya hapsedildim ve
orada yirmisekiz gn kaldm. ki gnde bir yz dirhem
ekmek veriyorlard. Yemek deil hatt tuz bile vermi
yorlard. Oda ierisinde bir urgan asl idi. Urgan kan
ile boyanm grnce artk hayatmdan midi kestim.
Din kardelerimizden birini getirip kollan altndan ur
gan ile asp tel kamlarla ikence ediyorlard. Ben ise
alyordum. Birtakm eziyetlerle zulmedilip kollarm
bal vapura bindirdiler. stanbul'a ktm. nk yre
im yaral olduundan stanbul'da kaldm. Cenb-
Hakk'a hamdolsun, sevgili ordumuzun memleketimizi
dmandan geri ald zaman hemen stanbul'dan ha
reketle memleketime salimen geldim.
Edremit Kazasndan Havran Kynn
Mescit Mahallesinden ve Adaloullanndan
Nazif olu Mehmet Osman
Doum: 313 ( )
- 173
YUNANLILAR ESRLERMZ DE
SOYUYORLARDI
E d r e mi t B e l e d i y e A z s n d a n bi r
z t n g r d k l e r i :
Uursuz Yunan ilinde eitli bahanelerle bir ok
kere hapsedildim. Geen 337 (1921) senesi lkbaharn
da Edremit'e gelen bir Fransz jandarma subay ile
Dava vekili Fik Keml ve eczac Muzaffer vesair baz
ileri gelenler hazr olduu halde bulunduum ar ha
mamnda gizli bir toplant yaparak ete tekilt kur
maya karar vermek ve yine Fik Keml ve Reji Md
r Fehmi Beyler tarafndan topland iddia olunan se-
kizbin lira paray Balkesir htill Komitesine ulatr
mak sularyla 338 (1922) senesi Nisan'mda tevkif
edildim. Bir ok mezalim ve ikencelere hedef olduk
tan sonra 3 Eyll 338 (1922) tarihinde, muhakeme iin
zmir'e ve zmir'de gnlerce kelepeli olarak tehir
edildikten ve tekrar tekrar lmle kar karya geldik
ten sonra, 6 Eyll 38 (1922) tarihinde vapura bindiri
lerek 8 Eyll 38 (1922) tarihinde, dier ondokuz arka
damla beraber ve sivil esir namiyle Atina'nn Lutiye
esir kararghna sevkedildim. Karargha sevkedilmez-
de evvel uradmz Manastraki hapishanesinde ek
- 175 -
tiimiz ikence ve maruz kaldmz bask ve soygun
culuk her trl tasvirin fevkindedir. 8 Eyll 338 (1922)
tarihinden 28 ubat 339 (1923) tarihine kadar esir ola
rak yaadmz esir kararghnda maruz kaldmz ve
lidi olduumuz bask ve kt muamele, tyleri r
pertecek derecede mthiti.
Birincisi, a braklyorduk, ekmek diye verilen ey
siyah, hamur ve genellikle zehirli maddelerle kark
idi. kincisi, yemek diye verdikleri ey bizim deil, in
san nam tayan herhangi bir canlnn yiyebilecei bir
ey deildi. Onun iin a idik ve yalnz gizlice getirtti
imiz paramzla hayatmz devam ettirebiliyorduk. Ka
rarghta su da yoktu. Dolaysiyle k az sayda olan ci
var bahe kuyularndan su getirtmeye mecburduk. Hal
buki su almak iin gidenlere rvet karlnda yzbin
zorlukla izin veriliyor; para vermiyenler susuzluktan
lyordu:
Kararghta Yunan askerleri, esirleri dvmek, hakaret
etmek, ldrmek hususlarnda geni yetkiye sahip idi
ler; geceleri bir adrdan dier adra giden herhangi
bir bedbaht esir "Sen burada su dkyordun" iftirasiy-
le dlyor, lnceye kadar dlyordu. Yahut be,
on Frank' alnmak suretiyle hafif ceza ile braklyor
du. Bu suretle dayak altnda ldrlen zavall esirler
vardr.
Karargh Selnik, Patras imendifer latlariyle bir
nc ose arasnda kurulmu olduundan, trenle ge
en serseriler ekseriya esirleri talyor, hakaret ediyor
ve bazen silah atmak suretiyle lm tehlikeleri sayor
lard. oseden geen bir jandarma svarisinin arkada
larmzdan Dava vekili Fik Keml Bey'e att silahla.
Tekfur dandan getirilen Ktahyal Emin isminde bir
kt talihli yaralanmtr. Bu cnice artlara tahamml
edemiyerek hasta olan zavall esirler, sevkedildiklei
hastahaede mutlaka lme mahkum edilir, hastaiane-
den iyileerek kan hi bir esire tesadf edilmez, zi
ra hastahaneye sevkolunan esir talar zerinde brak
lr ve muhakkak lme mahkum edilirdi. Esirler ara
sndaki Trk tabiblerin protestolar aksi tesir meydana
getiriyor. Trakyal. zmirli ve Bursal bir ok arkada
mzn rivayet ve ifadelerine gre yolda, vapurda gnler
ce a ve susuz braklm ve susuzluktan len bir ok
esiri denize attklar gibi, canl .olarak "672" kadar
Trakyaly Miios'a giderken denize attklarn ahladk.
Mektuplarmz yrtlyor, verilmiyor. Gelen parala
rmz saklanyor, verilmiyor. Alabilenlerimiz muhtelif
vastalarla soyuluyor. Geceleri esirleri dmee, ldr
mee yetkili-olan Yunan askerleri bizi soymaya, adr
larmzdan gizlice ve aleni surette eyamz almakla
grevli idi. Bu hrszlktan, bu soygunculuktan ikyet
edenler aleni dayaa, baskya, hapis ve korkutmaya he
def oluyorlard. Abdesthne derdi esaretin btn fel
ketlerine eit derecede mthitir. Abdesthede kaz
dklar ukurlara yanamak imknszd. O amur ve
pislikler iinde aya kayarak denlerin Sad ve hesab
olmad gibi, pislik iinde boulmak suretiyle hayatla
rn kaybedenler de vardr.
Velhasl esaret facialarn tasvir benim iin imknsz
dr. Bu kadarckla iktifa eder ve Yuan'n sapk zulm
esaretinde geirdiimiz facialar, hayatmzn mthi
bir kbusu eklinde kalbimizde tamakla iktifa ederiz.
Bilhassa bu facialarn ve zulmlerin, ihtill hkmeti
iktidara geldikten sonra, lzumlu bir program eklinde
tatbik edildiini ilaveten arz ederim efendim.
17 Haziran 1339(1923)
Edremit'in Hekimzde Mahallesi Ahali
sinden ve Edremit Belediyesi Azsdan
Hseyin Hsn
- 177-
YUNAN ESR KARARGAHINDA SEFALET
NUMUNELER
S i v i l e s i r l e r i mi z i n
m h a d e l e r i :
1Yunan igli zamannda, halktan yzelli kii ka
dar Yunanllar tarafndan tevkif edilmi ve zmit'in Yu
nanllar tarafndan boaltlmas yani, Trkiye Byk
Millet Meclisi ordusu tarafndan geri alnd Haziran
337 (1921) tarihinde, zmit ve civar slm ahalisinden
olmak zere yzyemi kiiyi le gibi, askeri vapurun
dip anbarma atm ve anbar iinde Rum ve Ermeni ko
miteleri ile idam cezasna mahkum Yunan askerleri ta
rafndan sekiz gn sekiz gece a ve susuz eitli zulm
ve tecavzlere maruz brakldktan sonra, Atina'nn Lu-
tiye esir kararghna sevkolunmutur. Kamp, datm
merkezi olduundan sekizyz-dokuzyz ve bin ile -
bin esirin topland grlmtr. Bunlarn arasnda
yetmilik, seksenlik ihtiyar adamlar bulunduu gibi
kr, topal ve onbir-oniki yalarnda ocuklar da vard.
Atina'nn muhtelif yerlerinde "Birayama" denilen
hapishane ve bodrumlarda mahkum bulunan kadn ve
erkeklerin says, gelen esirleimizce bilinmediinden,
bunlarn saysn sylemek mmkn deildir.
- 179-
2Hlen iade edilmemi sivil esirlerimizden zmit'in
Almetcik mahallesinden Meyyitolu Hseyin Aa kal
mtr. Adresi budur: Atina'da Kapilon Askeri Hapisha
nesindeki "3999" numarada kaytl Meyyitoullarn-
dan Talir ol Hseyin Aa.
3Yunanistan'da vefat eden sivil esirlerimizin kn
yeleri aada arzolunur. Bunlarn vefat sebepleri da
yak ve gdaszlktr. Esirlerimiz Pire iskelesine karld
gnn gecesi, Atina'da "Lutiye" esir kararghna
sevkolunduklar gece, gayet ak bir surette, sratle y-
ryemiyenler arasnda bulunan Yzbalktan emekli
Adapazarl Osman Efendi ve yine Adal sivil Tatar Ah
met Day, Yunan neferleri tarafndan snglenmiler ve
feci bir ekilde ehit edilerek imha edilmilerdir. Bu si
vil esirlerimiz Atina'da esir kararghnda aada imza
lar bulunan bizler nnde diilmlerdir. Esir karar
ghnda ve ahr ile adrlarda, muhtelif zamanlarda da
yak ve gdaszlk neticesinde hastalktan vefat etmiler
dir. Bunlardan vefat eden zmit'in 1) okrba Mahal
lesinden Arnavut Halim Khya. 2) Sivil Breki Osian
Baba, 3) Manza Fakih Mahallesinden Hamal Pala Mus
tafa Aa, 4) Karaba Mahallesinden Laz Mahmut a
vu, 5) zmitli Arabac Salim Usta, 6) zmit'in Aa K-
y'nde sivil Ceber Mustafa Day, 7) Belen ren
kynden sivil Hseyin Baba merhumdur. Bunlarn ta
mam dayaktan vefat etmilerdir ve sivil esirlerimizdei-
dir.
4Esirlerimizden mahkum kalan zmitli sivil, Al-
metcik Mahallesinden Meyyitolu Hseyin'dir. Kasten
zmit Yunan Divan- Harbince yzbir seneye mahkum
edilmitir. Halen Yunan askeri lapishaneindedir. Yu
nanllarn zmit'i igl ettikleri srada mahkum olmu
tur ve kendisi sivil ahalidendir. Esirlerimizden hapsolu-
nanlar sebepsiz mahkum edilmilerdir. Bunlardan ka
nn mahkum, kann vefat eyledikleri maalesef anla-'
- 180-
lamarntr. Esirlerimizden vefat edenlerin bir oklan
dayak ve sefaletten lmlerdir. Ve hatt Karaba Ma
hallesinden Laz Mahmut avu buna ackl bir misal
tekil eder ki, dayaktan sonra birenin gnlerce kan
tkrd tarafmzdan grlmtr. Arnavut Halim
Khya ve arkadalar da Laz Mehmet avuun akbe
tine uramlardr. Hastalanan esirlerimiz bazen hasta-
haneye gnderilir, ounlukla adr ve ahrlarda ack
l bir ekilde hayatlarn kaybederlerdi. Bir defa da bir
adrda, maalesef hviyetleri mehul bulunan hasta
nn vefat ettii grlmtr. Hastaianeye gnderilen
lerin bazlar da kasten zehirleniyordu. Zorla itikleri
zehirli svnn verdii ac zerine, oniki saat iinde ack
l bir ztrab iinde hayatlarn kaybediyorlard. Bunla
rn isimlerini tesbit hemen hemen mmkn deildir.
Geen senenin Ramazan- erifinde Atina'nn askeri
dndnc hastahanesinde Trk hastalarnn hali pek
elim idi. Asker esirlerimizden Aziziyeli Kr Halil olu
Mustafa mahdumu Halil ile Denizli'nin Akdere kyn
den Koca Mustafa olu Hseyin mahdumu smail ve di
er iki arkadann halleri pek ackl idi. Bakmszlk
tan iskelet gibi olmulard. Bunlardan smail'in yrekle
ri szlatacak bir ekilde lmne ahit olmu isek de,
dierlerinin vefat grlmemi ve gerekten onlar da
lme mahkum idiler.
5-Esaretimiz mddetince tatbik edilen muameleye
gelince: Burada balca siyaset imha siyaseti olduun
dan srgn, hakaret, dayak, yaralama, sebepsiz hapis,
zulm ve bilvesile para kapmak gibi eyler daima tatbik
olunurdu. ikyet ise bunlarn artmasna sebep olurdu.
Grnte gya esirlere asker taynlarndan veriliyordu.
Fakat defalarca mahede ettiimiz gibi, esirlere veril
mesi lzm gelen gda maddeleri, neferinden kampn en
byk kumandanna varncaya kadar alnarak paylal
dndan, karargh dahilinde alk, sefalet ve hrszlk
- 181 -
hkm sryordu. Esasen yetersiz olan erzaktan da
daima hrszlk yapldndan esirlerin mecburen yedi
i "Bulak suyu" gibi zeytinyal pirin orbasndan
dizanteri ve mthi ishal meydana gelirdi. Yemek deni
len eylerin datm bin trl hakaretle yaplrd. Bu
hususlar "Raytmon illemre" ve dier Slib-i aher
(Kzlha) heyetlerine bile tarafmzdan duyurulmu
tur. Fakat bu hususta en kk bir im dayaa, byk
hakarete ve srgne bile sebep olurdu. Giyim kuam
meselesi; beslenme meselesine bir nazire tekil eder.
Barndrma meselesine gelince; Esirlerimizin bulunduu
ahr ve eski adrlar ounlukla yamur tutmaz ve
iinde korunmak mmkn olmayacak bir durumda idi.
Her kararghta yzelli esirin gece yatt ahrn st es
ki tahtalarla kapatlm olduundan, yaan btn ya
mur iine der ve plak esirleri slatrd. Yaplan b
tn mracaat ve ikyetlere kar bunlara li bir are
bulunamamtr. Aslnda grlen muamelelerin tamam
milletleraras kaidelerin aksine olduundan, istisna edi
lecek yoktu. Bayram gn bile esirlerimiz byk haka
retlerle altrlmlardr. Esaretimizin balarnda
Ezn- Muhammedi (S.A.) okunmasna ve namaz kln
masna katiyen izin verilmemiti, ['unlarn hepsinden
bahsedecek ekilde, esirlerimiz tarafndan tanzim edi
len 150 imzal ikyet dilekesi, ilgili dairesine gnde
rilmek zere Atina'da Hollanda Sefaretinde Trk
teb'asnn haklarm korumakla grevli hariciye memur
larmzdan "Adis Efendi"ye bir takrir verilmiti.
Esirlerimizin balca ikyetleri, az nce belirtilen
zulm ve tecavzlerle uramasndan ibarettir.
6Netice: Esaret maceramzn ve bundan baka ve
sikalarn tekiline ait maddelerin tesbiti zaman ister ve
esasen yukarda arzedilen eyler gayet zet ve fihrist
kabilindendir. Dolaysiyle Yunanistan'da manz kald
mz belli bal muamele ve mahrumiyetler ile ik
- 182-
yetlerimizin bahcalaf bunlar olup imzalamak suretiy
le tasdik eyleriz efendim.
Merhum eyh Avni Karaba Mahallesinden
Efendizde Azmi Osman Bey Mahdumu hsan
Mftizde zmit'te Dava vekili Hac Hzr'da
Selhaddin Ali Vasfi .............zde
Mehmet Nuri
Aslna uygundur. 7 Haziran 339 (1923)
zmit Ihsiyyat Mdr
Miehmet Tevfik
Tercman
1001 TEMEL ESER
SERSNDEN IKAN KTAPLAR
1YUNUS EMRE DVANI
2HUZUR
3-XVIII. YZYIL
TRKYESNDE RF
VE ADETLER
4EREFOLU DVANI
5ORU BE TARH
6BOZGUN
7MEVLANA, HAYATI-
ESERLER
8EMR SULTAN
9T RKLERN MANEV
GC
11BR ZAMANLAR
STANBUL
12TRKYE
MEKTUPLARI,
1717-1718
13NECAT BEY DVANI
14BARBAROS
HAYREDDN PAA' NIN
HATIRALARI, C.l.
15BARBAROS
HAYREDDN PAA' NIN
HATIRALARI, C. II
16SOSYALST
LKELERDE FKR VE
SANATIN KADER
17TERFAT VE
TEKLATIMIZ
18TRKYE' NN DRT
YILI, 1552-1556
19KTABI BAHRYE, C.1
KTAB-I BAHRYE,C.II
20M MEREDNAME
21FATH' N TARH
22RAMAZAN-NAME
23GAZ MUSTAFA
KEMAL
24TARHE VAK' A-
ZARA
25EVRAKI PERAN
26KARACAOLAN
27CAN EKEN
TRKYE 1914
28SLAM MEDENYET
3 0 - AHLAKI A' LAI
31-TRKYE' Y BYLE
GRDM
3 2 - LEHET' L HAKAYIK
33-TRKLERN SOY
KT
3 4 - AHMET HARAM
DESTANI
3 5 - A' MAKI HAYAL
36-KABUSNAME, C.l
36-KABUSNAME, C.ll
37MNECCMBAI
TARH, C.1
37MNECCMBAI
TARH, C.2
38TRKYE TARH I
"Airetten Devlete"
39TRKYE TARH II
"mparatorluk Yol u"
40TRKYE TARHE III
"Cihan Hakimiyeti"
41TRKYE TARH IV
"Olgunluk a"
42TRKYE TARH V
"Sonun Balangc"
43TRKYE TARH VI
"Sona Doru"
44TRKYE TARH VII
"Derken"
45BYK SANCAIN
GLGESNDE
46BZANS TARH, C.l
47BZANS TARH, C.ll
48ENVAR' L AIKIN, C.l
49ENVAR' L AIKIN, C. II
50ENVAR' L AIKIN, C. III
511001 HADS, C. I
521001 HADS, C. II
53MEVLANA
CELALEDDN RUM
54STANBUL TRK
KALELER
55MUHAMMEDYE, C.l
56MUHAMMEDYE, C.ll
57MUHAMMEDYE, C. III
58MUHAMMEDYE, C. IV
59TRKYE' DE
SANATLAR VE
ZENEATLER
60DELH TRK
MPARATORLUU
61MR' AT' L MEMALK
62TASVR AHLAK
63TRKYE 1850, C. I
64TRKYE 1850, C. II
65ESLAF
66SOVYET
MPARATORLUU
"Smrlen Topraklar" C.l
67SOVYET
MPARATORLUU
"Smrlen Milletler" C.ll
68ZAFERNAME
69DEVLET VE ALE
AHLAKI
70VAK' A CEDD
71HUZURU AKL FENDE
MADDYUN MESLEK-
DALALET
72KOCA SEKBANBAI
RSALES
73HAYDAR ELEB
RUZNAMES
74TA RH- GLMAN
75GZL NOTLAR
76FATH SULTAN
MEHMED'E
NASHATLER
77KIRIM HARB
78ANAKKALE NDE
VURDULAR BEN
79ESR ORTA-ASYA
80NEHC'SSLK F
SYASET' L-MLUK
81TRKLERN SYAS
DSTURLARI
82YRMSEKZ ELEB
MEHMED EFEND' NN
FRANSA
SEFARETNAMES
83TRK-SLAM
TARHNDEN, C. I
84T RKSLAM
TARHNDEN, C. II
85ESK YURT
86YENKAPI
MEVLEVHANES
87MARKOPOLO
SEYAHATNAMES, C.l
88MARKOPOLO
SEYAHATNAMES, C.ll
89TRKLER
90TUTNAME
91BAIMIZA GELENLER C.l
92BAIMIZA GELENLER,C.ll
93BAIMIZ A GELENLER,C.l ll
94ESK ESERLER
ANSKLOPEDS, C.l
95ESK ESERLER
ANSKLOPEDS, C.l
96AVRUPA'DAK
TRKYE, C.l
97AVRUPADAK
TRKYE, C.ll
981855'DE TRKYE, C.l
991855'DE TRKYE, C.l l
100AHMED FEHM BEY N
HATIRALARI
101SELUK NAME, C.l
102SELUKNAME, C.ll
103MEVLANA VE
ETRAFINDAKLER
"Risalei Sipehslar"
104GRT HATIRALARI
105OLAYLARIN Z, C.l
106OLGUN SZLER C.l
107OLGUN SZLER C.ll
108GEEN ASIRDA
DEVLET
ADAMLARIMIZ C.l
109GEEN ASIRDA
DEVLET
ADAMLARIMIZ, C.ll
110KIRIM HARB
SONRASINDA STANBUL
111DEVLETAH TEZKRES
C.l
112DEVLETAH TEZKRES
C.l l l
113DEVLETAH TEZKRES
.l l l
114DEVLETAH TEZKRES
C.IV
115OLAYLARIN Z
116TRYAK SZLER
117TRK SULARINDA
SEYAHAT
118LATFELER
119SYAS HATIRALARIM
12016551656'DA TRKYE
121ZYAFET SOFRALARI C.l
122ZYAFET SOFRALARI, C.ll
123MEVLEVLER BELDES
KONYA
124BATARYA LE ATE
125T ASAVVU FU N
LKELER, C.l
126TASAVVUFUN
LKELER C.ll
127TRK HALK
EDEBYATI
128ESK STANBUL'DA
HAYAT
129KANJE SAVUNMASI