KONU (TEMA)

zerinde durulan, hakknda yaz yazma gerei hissedilen her trl

kavrama konu denir. Konu, yazarn mesajn okuyucuya ulatran bir aratr. Yani
yaznn yazl amac deil, amaca gtren bir aratr.

Parann konusu bulunurken unlara dikkat edilmelidir:
Parada en ok tekrar edilen szckler zerinde younlalmaldr.
lk cmlelere dikkat edilmelidir, nk konu ilk cmlelerde verilebilir.
Konu, parann tamamn kapsar nitelikte olmaldr. Ancak konuyu ararken
genellemeye gidilmemelidir. Konu, mmkn olduunca paray da kapsayc
ekilde daraltlmaldr.
Bir yazda zerinde durulan olay, dnce veya durumlar bize konuyu yani
temay verir. Konuyu bulabilmek iin Parada neden sz ediliyor, neyin
zerinde daha ok durulmu, ? diye kendi kendimize sorabiliriz. Bu sorunun
cevab bizi konuya gtrecektir.
rnek 1

Herkes lider olamaz. Kitleleri peinden srkleyip gtrebilmek iin birok
olumlu niteliin bir kiide toplanmas gerekir. Bilgi, alkanlk, disiplin, karizma,
iyi hitabet, gl sezgiler Bu nitelikler de yetmez. Ayrca lider ok okumal, ok
almaldr. Toplum iin fedakrlkta bulunmaldr.

Parada liderden sz edildiini gryoruz. Yalnz, lider ok geni kapsaml bir
sz. Acaba parada lider hangi ynden snrlandrlm?
Yani parada;
Liderin topluma katklarndan m,
Lider yetitirmenin neminden mi,
Liderin grevlerinden mi sz edilmi?
Hayr, hibiri deil. Paragrafta alkanlk, disiplin, iyi hitabet gibi zelliklerden
sz edilmi. Bu zellikleri tayan kiilerin lider olabilecei belirtilmi. O hlde
parada liderin zellikleri zerinde durulmu. te konuyu bulmu olduk: Liderin
zellikleri.
rnek 2
kinci Dnya Savann hemen ardndan, ayn felaketin yaanmamasn isteyen
aydnlarca bir Dnya Bar Eylemi balatld. Bu eyleme Picasso, Julian Huxley,
Eluard gibi sanatlar da katlnca dnyada bugnk bar bilinci ortaya km
oldu.
KONU: Gnmzdeki bar bilincinin olumas sanatlarn katks

ANA FKR (ANA DNCE)
Ana dnce, parada yazarn okuyucuya vermek istedii mesajdr. Buna
paragrafn yazl amac da diyebiliriz.
Ana dnceyi bulmak iin: Yazar bu paray niin yazmtr, yazar bu
paray hangi amala yazmtr?, yazarn okuyucuya iletmek istedii
mesaj nedir? sorularna yant ararz.
Bu sorulara cevap aranrken karmza kacak dnceleri, kendi grmze
gre deerlendirmemeliyiz. Parada bizim kabul etmediimiz, hatta tam tersini
dndmz bir fikir ileniyor olabilir. Yazlanlardan hareketle ve yazara gre
dorular bulunmaldr.
Ana dnce genellikle parann banda veya sonunda verilir. Bu nedenle
paralarn ilk ve son cmleleri nemlidir; nk paralarda nce ana
dnce verilir, sonra aklanr veya nce aklama yaplr, sonra ana dnce
verilir.
Ana dnce, bazen de yaznn btnne sindirilmi durumdadr. Bu durumda
ana dnce paragraf yorumlanarak, anlatlanlardan hareketle bulunur.
Cmle iinde yer alan , bu nedenle, bundan tr, yle ki, szn z,
oysaki, ksacas, sonuta, oysa, bence, zetle, aslnda .vb ifadeler de
bizi ana dnceye gtrr.
rnek verilmise rnekten nceki yargnn ana dnceyi verebilecei hatrdan
karlmamaldr.
Ana dnce, parann btnnde anlatlmak isteneni en kapsaml biimde
anlatan cmledir.
Ana dnceyi veren cmleler kesin bir yarg bildirir, ak ve anlalr bir anlam
tar.
rnek:
ormanlarmzn faydalar ifadesi bir paragrafn konusu olabilir. Fakat bu konu
bir yarg bildirmiyor. Bu konunun ana dncesi: Genleri, ormanlarmzn
faydalar konusunda bilinlendirmemiz gerekiyor.
Parada olmayan konular ana dnce iinde yer almayaca gibi, sadece
parann bir ksmn bildiren cmleler de ana dnce saylamaz. Ana
dnce parann tmn kapsamaldr.
Ana dncenin baz zellikleri:
Ana dnce bir yarg bildirir.
Para okunduunda herkesin vard ortak dncedir.
Paray kapsar nitelikte genel bir yargdr.
Para tek cmle ile zetlenecek olsa bu ana dnce cmlesi olur.
Parann ana dncesi, parann btnn kapsar. Ana dnce bulunurken
snrlamaya ve kapsaycla dikkat edilmelidir. Ana dnce olarak
belirlenecek ifade parann tamamn kapsayc nitelikte olmaldr. nk parann
bir ksmn karlayan dnce ana dnce olamaz.
NOT1 Parann ana dncesi, parann btnn kapsar. Ana dnce
bulunurken snrlamaya ve kapsaycla dikkat edilmelidir. Ana dnce
olarak belirlenecek ifade parann tamamn kapsayc nitelikte olmaldr.
nk parann bir ksmn karlayan dnce ana dnce olamaz.
rnek
Trk milletini iirsiz dnemeyiz. O, asrlar boyu iirle dnm, iirle
konumutur. Kahramanlklarn iirle ifade etmi; zntlerini, sevinlerini iirle
dile getirmitir. Analar, ocuklarn iirle avutmu, iirle uyutmutur. lenlerin
arkasndan iirle alanmtr. Szn z, Trk milleti iir zevki olan ve iire yatkn
bir millettir.
Bu parann ana fikrini bulmak olduka kolay. nk yazar parann btnnde
anlattklarn szn z diyerek son cmlede zetlemitir. Bu cmleden yola
karak bu parada iirin milletimizin hayatnda nemli bir yeri olduu
dncesinin vurgulandn rahatlkla syleyebiliriz.
Eer biz bu parann ana dncesi iin iir, insan yaamnda nemlidir.
belirlemesini yapm olsaydk hata ederdik. nk bu dnce parada
anlatlandan daha genel bir yargdr. Oysa parada iirin btn insanlar iin
nemi deil, sadece Trk insannn yaamndaki yeri anlatlm.
Eer bu parann ana dncesi olarak Trk milleti kahramanlklarn iirle
ifade etmitir. belirlemesini yapsaydk, yine hata yapm olurduk. nk bu
sefer de ana dnceyi olduka daraltm olurduk. Parada, Trk milletinin
kahramanlklarn iirle ifade ettii anlatlmtr; ama bu dnce Trk milletinin
yaamnda iirin yerini anlatmak iin kullanlm yardmc dncelerden sadece
biridir. Yani paray kapsayc nitelikte deildir. Dolaysyla bu belirleme de ana
dnce olamaz.
NOT2 Ana dnce bazen de parann giriinde yani ilk cmlede verilebilir.
rnek

Oyun, ocuklarn ruhsal eitiminde nemli bir yer tutar ve gelimelerini salar.
Oyundan ve oyuncaklardan mahrum baz ocuklarn, gelecekte ask yzl,
somurtkan ve ekilmez kiiler olduklar grlmtr. Oyunlar, ar olmad
srece, ocuklar iin vazgeilmez elence kaynaklardr.

Bu parann btnnde oyun ve oyuncan, ocuun ruhsal geliimi iin gerekli
olduu dncesi ilenmitir.
Yazar bu ana dnceyi zaten ilk cmlede Oyun, ocuklarn ruhi eitiminde
nemli bir yer tutar ve gelimelerini salar. szleriyle vermitir. Daha sonraki
cmlelerde ise bu dncesini aklayc ve destekleyici aklamalar sralamtr.
Demek ki bu parann ana dncesi ilk cmlededir.
NOT 3: Ana dnce, baz paralarda son cmlede bulunabilir.
rnek

Kiilerin tek balarna bir gleri yoktur; abalarnn sonucu, dnyann genel
tablosu iinde pek fark edilmez. Hayatta iler, genel bir i blmne gre
yrtlr. Bu i blmnde tek adamn pay bir yamur damlas kadardr. Gene
de her damla, takn artrr; her el insanln mutluluuna ya da sefaletine bir
eyler katar.

Yazar bu parada asl mesajn son cmlede vermitir. Bu parann ana
dncesi: Gene de her damla, takn artrr; her el insanln
mutluluuna ya da sefaletine bir eyler katar. cmlesinde gizlidir. Biz bu
cmleden Dnyann iyi veya kt oluunda her ferdin pay vardr.
sonucunu karabiliriz. Bu yarg ana dncedir.
NOT4: Ana dnce bazen yaznn iinde bir cmle olarak gemez. Ana dnce
parann btnnde olabilir. Okuyucu, btn paray deerlendirerek ana
dnceye kendisi ular.
rnek

El halsnda desen, gz demesin diye nazar boncuu; serilen eve bolluk
getirsin diye bereket aac; birlik ve beraberlik, dirlik ve dzen getirsin diye zincir
hline getirilmi halkalar eklinde gsterilir.

Bu parann konusu hal desenleridir. Ancak parann ana dncesi dorudan
verilmemitir. Bunu biz bulacaz. Yazar parada hal desenlerinin anlamlarndan
bahsediyor ve rnekler veriyor. yleyse bu yaznn amac Haldaki desenlerin
kendine zg anlamlar vardr. dncesini okuyucuyla paylamaktr, diyebiliriz.
NOT 5: Baz paralarda asl mesaj dolayl olarak verilir. Bu yaplrken
karlatrma ve benzetme yaplr. Bu tip paralarda ana dnce parada bir
cmle olarak gemez. Ana dnce, parann btnne sindirilmi biimdedir ve
okuyucunun bulmas amalanr.
rnek

imdi bir heykeltra dnnz. Gevek ve rk bir zemin zerine gzel,
mkemmel bir heykel yapmaktadr. Bu heykeli bir an iin herkes beenebilir.
Fakat zemin rk olduundan bu heykel yaayamaz. Harlarla ne kadar kuvvetli
dayanak yaplrsa yaplsn yklr. nk zemini gevektir.

Yazar, parada bir olay anlatmakla sze balam. Bu olay rk bir zemine
yaplan bir heykelle ilgilidir. Yazar sonra da bu olayla ilgili hkmn vermitir:
Salam zemine ina edilmemi eserler mkemmel de olsa ayakta duramaz.
Yazar aslnda bunu anlatmak istemiyor. Bu olay hikye ederek okuyucunun bir
genellemeye ulamasn istiyor. Bu genelleme Her i nce salam bir temele
dayanmaldr. dncesidir. Parann ana dncesi de budur.
NOT 6: Bazen de parada anlatlanlar seeneklerde bir ataszyle karlanr.
Parada anlatlanlar o atasz kapsar.
Bu sorularda metin, aslnda bir atasznn aklamasdr. Dolaysyla
seeneklerde ana dnce olarak bir atasz yer alr. Sorular zlrken atasz
bilgisi gerekir.
rnek

Hayat riskler zerine kurulu. Riske katlanmay gze alamayan, byk
sramalar yapamyor. Byk sramay gze alanlar ise dme riskini de kabul
etmek zorunda kalyor.

Bu parayla ilgili Paragraftaki dnceye uygun atasz aadakilerin
hangisidir? eklindeki bir soruya cevap olarak Korkak bezirgan ne kr eder ne
zarar. ataszn verebiliriz ve bu atasz de parann ana dncesi olur.
YARDIMCI DNCE
Parada ana dnce ortaya konurken bu dnceyi aklayc ve destekleyici
nitelikte baka dncelerden yararlanlr. te parada ana dnceye zemin
oluturan bu dncelere yardmc dnce denir.
Drt ayakl bir sandalye dnn. Bu ayaklardan hibiri tek bana bir sandalyeyi
oluturmaz. Ancak drd bir araya geldiinde sandalye oluur ve kullanlr
duruma gelir. te paradaki yardmc dncelerin her biri, sandalyenin
ayaklarndan biri gibidir ve bunlar ana dnceyi ayakta tutar. Dolaysyla,
Bir parada ana dnce bir tane iken yardmc dnce says birden
fazla olabilir.
Yardmc dnceler;
Parada say olarak birden fazladr.
Paray tam olarak kapsamaz.
Ana dncenin snrlarn izer.
Ana dncenin anlalmasn salayc niteliktedir.
Sorularda bizden parada yer almayan yardmc dnceyi bulmamz istenir.
Dolaysyla bu sorular olumsuz soru eklindedir.
Bu paradan aadakilerden hangisi karlamaz?
Bu paradan aadakilerden hangisine deinilmemitir?
Bu paradan aadakilerden hangisine ulalamaz?
Paragrafta anlatlan kii iin hangisi sylenemez?
Paragraf destekleyen dnce hangisidir?
Paragraftan hareketle aadakilerden hangisi yanltr?
Yardmc dnce sorular aadaki ekilde zlr:
Yntem: nce soru metni, sonra para, daha sonra da seenekler okunur. Bu
ilemden sonra seeneklerdeki ifadeler paradaki cmlelerle tek tek karlatrlr.
Paradaki cmleler ya aynyla, ya blnerek bir ksmyla ya da z bozulmayacak
ekilde biraz deitirilerek seenee yerletirilmitir. Yaplacak i, bu
cmlelerle uyum salayan seenekleri bire bir elemektir. Akta kalan seenek,
parada olmayan dncedir.
RNEK
Baarya giden yolda insann ilk byk dman tembelliktir. Burada tembellii
tanmlamaya gerek yok. Onu herkes az ok tanr. Ancak sylemek gerekir ki
tembellik insann karsna kp yiite savamaz. Biimden biime girerek insan
alt etmeye alr.
Paraya gre, tembellik iin aadakilerden hangisi sylenemez?
A) Her zaman ayrmna varlmayan bir tehlike olduu
B) nsana yabanc olmayan bir davran olduu
C) Her insan ayr biimde etkiledii
D) z gveni olmayan insanlar kendine tutsak ettii
zm:
Parann sonundaki Biimden biime girerek insan alt etmeye alr.
ifadesinden A,
Onu az ok herkes tanr. cmlesinden B,
Biimden biime girerek insan alt etmeye alr. ifadesinden C seenei
karlabilir. nk biimden biime girmede herkese farkl grnme sz konu-
sudur.
D seeneindeki z gveni olmayan insanlar kendine tutsak ettii yargsna
ulamamz salayacak bir ipucuna parada rastlayamyoruz.
Doru cevap D.
PARANIN BALII
Parann bir dnce etrafnda dndn ve daima bir konudan sz ettiini
sylemitik. Bir bakma para, bir makalenin, bir denemenin, bir fkrann
kltlm ekli gibidir. yleyse nasl bu tr yazlarn bir bal
varsa, parann da bir bal olur. Balklarn dikkati ekme, ilgi uyandrma ya da
artma gibi zellikleri vardr. Konuyu en iyi ekilde yanstan bir veya birka sz
balk olarak belirlenir.
Konuyu en iyi ekilde kapsayp yanstan ve birka szckten oluan szck
grubuna balk denir.
Balk;
lgi ekici ve dndrcdr.
Konu hakknda bilgi verir.
Ana dnceyi artrr.
Parann btn okunduunda daha iyi kavranr.
Hem iirin hem de paragrafn bir bal olabilir.
rnek 1

ocuklar doar.
Dnyaya bakar,
Sevimli mi sevimli
Yrdke,
Yol yordam renir.
Utuka uar.
Kotuka bir ceylan gibi
Bu iire ocuklar baln koyabiliriz. nk iirde doan, byyen, sevimli mi
sevimli ocuklardan sz edilmektedir.
rnek 2
Bir yazarn btn ustal, iyi tarif ve iyi tasvir etmekten ibarettir. Yazlan eyin
doal, kuvvetli ve gzel olmas iin gerei ifade etmesi gerekir. Okuduunuz bir
eser sizi fikirce ykseltir, iinizi asil duygularla doldurursa, onu deerlendirmek
iin baka bir l aramaynz. Eser iyidir ve usta elinden kmtr.
Bu parada ise Usta Yazar baln kullanabiliriz.
ANA DUYGU (TEMA)
Bir iirde ilenen asl konuya ana duygu (tema) denir.
*Ana dnce(fikir) bir cmle ile dile getirilirken, ana duygu (tema) birka
szckle anlatlr. rnein vatan sevgisi, sla zlemi, yalnzlk vb
rnek

Burda gne
Orda yamur
Gnete de gzel dnya
Yamurda da
krler olsun tanrm
krler olsun sana
Verdiin hayat prl prl"

air gnei ve yamuru anlattktan sonra ikisinin de gzel olduunu sylyor.
Sonra bunlarn gzelliini genelleyerek yaamn prl prl, yani gzel olduuna
deiniyor.

Memnun olduu bu gzel yaam bahettiinden dolay da Allah'a krediyor.
air yaam gzel bulduuna ve iirde bunu anlattna gre iirin
temas "yaama sevinci" dir diyebiliriz.

PARAGRAFIN YAPISI:
Paragrafn yapsna iki adan yaklamak gerekir.
1. Btn paragraflarda giri, gelime, sonu cmleleri olur.
- Giri Cmlesi: Paragrafn konusunun ortaya konulduu ilk cmledir.
- Gelime Cmleleri: Giri cmlesinden sonra gelen ve onu aklayan cmlelere
denir.
- Sonu Cmlesi: Aklamalarn sonuca baland en son cmleye denir.

2. Paragrafta olaylarn olu, dncelerin mantk, betimlemelerin grl srasna
gre sunulmaldr.
-Olu Sras: Zamana gre yaplr; olay balar, oluur, biter.
-Mantk Sras: Cmleler birbirini destekler, aklar. Aralarnda eliki bulunmaz.
-Grl Sras: yakndan uzaa ya da uzaktan yakna doru olur.

NOT: Planl bir paragrafn incelediimizde giri gelime, sonu blmlerinden
olutuunu grrz.

a. GR BLM:
ou kez paragrafn konusunu, bak asn ortaya koyan cmlelerdir. Genelde
tek cmleden oluan giri blmnde parada anlatlacak konu verilir.
Sanat, toplumun sorunlarna duyarl olmaldr. cmlesi giri cmlesi
olabilir.
Giri blm cmlesinde, sanki giri cmlesinden nce bir cmle varm anlamn
verebilecek olan "bu yzden, bundan dolay, kald ki, yine de, ama, fakat, oysa,
nk, bunun iin, ise..." gibi balayc ifadeler yer almaz.
rnein;
Bunlar halkn aaca verdii nemi gsterir.
"Demek ki bizden gizledii baz eyler var."
"Aa sevgisi de bizim nemli deerlerimizden biridir.
"nk kitabn kymetini okuyan bilir."
"imdi de aa zerine bir eyler syleyelim."
Yukardaki cmlelerden hibiri, bir parann giri, yani ilk cmlesi olamaz. nk
bu cmlelerin hepsinde kendilerinden nce baka cmlelerin de olduunun
iaretlerini veren balayc ifadeler bulunmaktadr. Bu ifadelerin alt izilmitir.
b. GELME BLM:
Giri blmnde ortaya konulan dncenin gelitirilip rneklendirildii
cmlelerdir. ounlukla birden fazladr.

c. SONU BLM:
Konuyla ilgili rneklerin, aklamalarn bir yargya baland cmlelerdir. Sonu
cmleleri genellikle sonu olarak, zetle, bundan dolay, ksaca, demek ki,
demek oluyor ki, anlalyor ki, yleyse gibi balayc szcklerle balar.

PARAGRAF TAMAMLAMA
Parann son cmlesi bir biti bildirir. Ya anlatlanlardan bir sonu karlr ya da
bir olayn bitiini gsterir. Bu sorularn zmnde cmlelerin anlamca ball
yannda yapsal olarak balanmalarna da dikkat edilmelidir.

"Kalemi elime aldm zaman bir ey yazmadan kalyorum diyorsanz,
bilgi tokluu ve duygu zenginliine sahip olmak iin bol bol okuyunuz.
Kk yalardan itibaren kitaplarla dost olunuz. Kitaplarn o geni
dnyasna kula atnz zaman kendinizi daha mutlu ve gvenli
hissedeceksiniz. Okuduka yazmaya kar ihtiyacnz artacak
ve ..."

Bu parada yazmak ile okumak arasnda bir iliki kurulduunu gryoruz. Bunu,
parann giri cmlesindeki "Kalemi elime aldm zaman bir ey yazmadan
kalkyorum diyorsanz,..." varsaymna karlk olarak, yine paradaki "...bol bol
okuyunuz." ifadesinden anlyoruz. Yani parada, yazmak isteyene okumak
tavsiye ediliyor. Para "Okuduka yazmaya kar ihtiyacnz artacak ve ..."
eklinde devam ettiine gre paray tamamlayacak ifade "yazmak" ile ilgili bir
ifade olmaldr. yleyse bu paragraf "elinizi kaleme uzatacaksnz." eklinde
bir ifadeyle tamamlayabiliriz.
PARAGRAF OLUTURMA

Bir paragraf oluturabilecek cmleler dank olarak verilir ve rencinin
bunlardan bir paragraf oluturmas istenebilir. Bu tip sorularda cmlelerin
anlamca ve yapca birbirine balanabilmesi aranmaldr.

Burada dikkat edilecek noktalar unlardr:

ncelikle cmlelerin hepsi okunarak bu cmlelerin ne anlatt belirlenmeye
allmaldr.

Eer bir olay anlatlyorsa olayn gerekleme sras belirlenmelidir. (Zaman ak)

Eer bir fikir ileniyorsa bu dncenin mantk sras belirlenmelidir.

Aadaki kark cmlelerle bir paragraf oluturalm.

I. anakkale srtlarn bombardman ettiler.

II. Bir topu blnde yalnz Seyit ve Ali adl iki topu eri kald.

III. Oradan geip stanbul'u almaya alyorlard.

IV. 1915 ylnda dman gemileri anakkale Boaz'na gelmilerdir.

V. Oradaki askerlerimizin ou ehit dt.

Bu cmlelerin hepsini okuduumuzda anakkale Sava ile ilgili bir olayn hikye
edildiini grmekteyiz. Yapacamz i olayn gerekleme srecini belirlemek.

"nce boaza gemilerin gelmesi anlatlmal. (IV) Gemilerin geli amac verilmeli.
(III) Sonra bombalama anlatlmal.(I) Bombalamadan sonra anlatlmas gereken
olay askerlerimizin ehit dmesi olacaktr. (V) Yalnz ehit dmeyen iki
topumuz vardr.
(I) " Olay mantken byle sralanmal. nk eylemlerden birinin gereklemesi
dierine bal.

Bu paradan bir paragraf oluturulduunda sralama "IV - III - I - V -
I" eklinde olmaldr.



DNCENN AKIINI BOZAN CMLE

Paragraf oluturan cmlelerin hepsi ayn dnce etrafnda rglenir, ayn
konuyu anlatr.

Bazen paralarda bir konu anlatlrken farkl bir dnce veya konunun farkl bir
yn bir cmle hlinde araya girer. Dncenin akn bozan cmlelerin
sorulduu sorularda bizden istenen ite bu farkl cmleyi bulmaktr.

Bu sorularn zmnde yaplacak i; her bir cmlenin ne anlattn, bir iki
kelimeyle tespit etmektir. Sonra bu tespitlerimizi karlatrmaktr. Grlecektir ki
bir cmle haricinde hepsi ayn konudan veya konunun ayn ynnden bahsediyor.
Farkl eylerden bahseden cmle dncenin akn bozan cmledir.

"(1) Ne gzel de szlyor martlar gkyznde. (2) Hep onlar gibi
zgr olmak istemiimdir. (3) Her ey gzlerinde kck .... (4)
Altlarnda mavi deniz, stlerinde masmavi gkyz..."

Bize yukardaki paradan hareketle: "Bu parada numaralanm cmlelerden
hangisi dncenin akn bozmaktadr?" eklinde bir soru sorumu olsunlar.
Yapacamz ilk i cmlelerde ne anlatldn birer kelimeyle belirlemektir.
Paradaki 1., 3. ve 4. cmlelerde "martlarn uuundan" bahsedilirken 2.
cmlede yazarn "martlara yknmesinden" bahsedilmektedir. yleyse farkl
olan, yani dncenin akn bozan cmle 2'dekidir.