Kumbiti: Kasaysayan at Kasal NG Mga Manobo Sa Rehiyon 13 Caraga

KUMBITI: Kasaysayan at Paniniwala ng mga Manobo ng
Rehiyon 13 Caraga
KABANATA I
1
ANG SULIRANIN AT KALIGIRAN NITO
Panimula
Bawat lahi ng mga tao ay may sariling kultura, may sariling ientia
na maaling makilala ng bawat isa! Kung natural lamang sa bawat isa ang
magkaroon ng sariling wika, natural lamang in na magkaroon ang bawat isa
ng sariling "anitikan! Marami nang mga ayuhan at maging mga #ili"inong
iskolar ang nagtangkang "ag$aralan ang mga kultura at itinutok ang ibayong
atensiyon u"ang ma"atunayang ang mga #ili"ino ay may iba%t ibang
"aniniwala sa iba%t ibang okasyon!
Maraming "angkat etniko ang naninirahan lalo na sa Minanao ahil
makikita natin ang mga Maguinanao, Maranao, Tausug, &ama Ma"un,
'amal, (akan, Manobo, 'anggil, Melebugan"on, Ba)ao, T*boli, +igaon$on,
Talaanig at iba "a! 'a bawat "angkat etniko na ito ay may kanya$kanyang
mga "aniniwala, "amahiin at traisyong sinusuno ,-iki#ili"ino.!
/ng mga mananaliksik ay nagsagawa ng isang "ag$aaral tungkol sa
kasal ng mga Manobo kung saan ito%y isinagawa sa Rehiyon 13, Caraga!
/ng Caraga ay isang rehiyon ng Pili"inas na matatag"uan sa hilagang
silangang bahagi ng "ulo ng Minanao! 0abuo ito sa bisa ng Republic Act
No. 7901 noong Pebrero 13, 1223 na ina"rubahan ni Pangulong #iel 4!
Ramos! /ng Rehiyon ay binubuo ng limang ,3. lalawigan: /gusan el 0orte,
/gusan el 'ur, 'urigao el 0orte, 'urigao el 'ur at 5inagat Islan6 anim
,7. naman ang mga lungso ito katula ng6 Butuan, 'urigao, Bayugan,
Cababaran, Tanag at Bislig! /ng sentro ng Rehiyong ito ay ang 8ungso
ng Butuan!
/ng mga Manobo ay matatag"uan lamang sa "robinsiya ng /gusan
el 'ur "artikular sa mga Munisi"alia ng 'an 8uis ,Barangay Culi., 8a Pa9
,Barangay Bataan. at 8oreto ,Barangay Pobla:ion, -aloe, Mambaos, Kasa"a
at Manawe. /gusan el 'ur, Rehiyon 13, Caraga!
2
Isa sa mga "inakamalaking selebrasyon sa tribo ng mga Manobo ay
ang kanilang kasal o tinatawag na kumbiti! Ito%y nagsisimula sa buya ng
"amilya ng lalaki sa "amilya ng babae kung saan ito ay magalang na
tinatanggihan hanggang magkaroon ng kasunuan "ara sa kumbiti! 8ahat ng
kamag$anak ng lalaki ay mag$aambagan na tinatawag na kagun at ito
maitaka ang kasal hanggang sa maabot nila ang halaga na hiningi sa "arte
ng babae! +abang nag$aambagan ang "amilya ng lalaki, ang "amilya ng
babae naman ay abala sa "aghahana ng a"a ! 0agtata"os ang "roseso sa
isang marangyang kasal! /ng kumbiti sa kanila ay isang sistema kung saan
ang ugnayan ng "amilya ng lalaki at babae ay kinakailangan!!
Palala!a" n Suli#anin
/ng "ananaliksik na ito ay "inamagatang, ;KUMBITI: Kasaysayan at
Paniniwala ng mga Manobo ng Rehiyon 13 Caraga< ay naglayong masagot
ang mga sumusuno na katanungan:
1! /nu$ano ang mga makakala" na im"ormasyon tungkol sa
kasaysayan at "aniniwala ng kasal ng mga Manobo=
1! /nu$ano ang kaibahan ng "aniniwala ng kasal ng mga Manobo
noon at ngayon=
3! Paano ma"ahalagahan ang mga im"ormasyong makakala" ukol sa
"aniniwalang ito= Pa"aano ma"anatili ang "aniniwalang ito at
maisaokumento=
$e%&#ip%i'on at La'unin
/ng "ananaliksik na ito ay isang "aglilikom, "agtatala, at "agsusuri!
3
An Panla!at na La'unin a' an ma %umu%uno"(
1! Matugunan ang "angangailangan ng mga mag aaral na may
"agmamahal sa wika, "anatilihing lalo na sa mga "aniniwala sa
kasal ng mga Manobo na siyang bahagi ng "anitikan ng Rehiyon 13
C/R/>/ at nang buong Pili"inas man!
1! Makakala" ng mga im"ormasyon o atos ukol sa kasaysayan at
"aniniwala sa kasal ng mga Manobo at malaman ang kaibahan sa
noon at ngayon!
3! U"ang ma"ahalagahan, ma"anitili at maisaokumento ang mga
nakala" o nakolektang atos ng mga Manobo "artikular sa
kasaysayan at "aniniwala ng kanilang kasal sa tatlong
Munisi"alia ng 8oreto, 8a Pa9 at 'an 8uis, /gusan el 'ur,
Rehiyon 13, Caraga!
?! U"ang malaman ang mga "aniniwala sa kasal ng mga Manobo na
tinatawag na Kumbiti kung ito%y "atuloy "a rin bang isinasagawa
hanggang sa kasalukuyang "anahon!
Ka!alaa!an n Pa)aa#al
/ng mga mananaliksik ay nagsagawa ng isang "ag$aaral tungkol sa
Kumbiti ng mga Manobo u"ang mai"reserba ang kasaysayan at "aniniwala
ng tatlong Munisi"alia ng /gusan el 'ur, Rehiyon 13, Caraga!
Magiging ka"aki$"akinabang ang "ag$aaral na ito sa mga mag$aaral
lalo na sa kursong /B Phili""ine 8iterature na ang layunin ay mabigyang
"ag"a"ahalaga ang mga katutubong literatura at matugunan ang
"angangailangan ng mga mag$aaral na may "agmamahal sa wika at kultural
na "agkakakilanlan!
4
Malaki rin ang maiaambag ng "ag$aaral na ito sa mga guro lalo na%t
nagtuturo ng mga asignaturang Panitikan maging 'osyolohiya, /ralimg
Panli"unan at iba "ang araling kaugnay nito sa"agkat ito ay nagbibigay ng
higit na "ang$unawa at "ag"a"ahalaga sa "anrehiyong "anitikan!
Para sa karaniwang mambabasa, ang mga mananaliksik ay
naghahanga na maka"agbigay ng lakas ng loob at mga im"osmasyon sa
mga mambabasa u"ang lumawak ang kanilang kaalaman tungkol sa mga
"aniniwala at kultura ng Rehiyon 13 Caraga! Ito rin ay maka"ag"a"ayaman
sa mga nakolektang "anikan na mula sa iba%t ibang etnikong gru"o ng
Pili"inas!
'a mga ayuhan o i @ Manobo, kailangang suriin at "urihin ang
"aniniwala sa kasal na ito u"ang lalong maiintinihan ang tribong ito bilang
mga mamamayang may sariling kaisi"an, "angara", ahikain at mga mithiin!
Para sa mga binanggit na barangay ng tatlong Munisi"alia ng
/gusan el 'ur, Rehiyon 13, Caraga, bata man o matana ay kailangang
malaman na ang kanilang tribo ay mayaman sa "amanang kultura na maaari
nilang mai"agmalaki! Kultura na kailangang ma"anatili at ma"ahalagahan
u"ang hini mabaon sa limot o mawawala man lamang ahilan sa
im"luwensiya ng mga ayuhan!
Sa&la* at Limita%'on n Pa)aa#al
/ng "ananaliksik na ito ay sumasaklaw lamang sa "aglilikom,
"agtatala at "agsusuri ng "aniniwala sa kasal ng mga Manobo sa tatlong
Munisi"alia ng /gusan el 'ur katula ng 'an 8uis "artikular sa ,Barangay
Culi), 8a Pa9 (Barangay Bataan) at 8oreto (Barangay Waloe, Mambaos,
Manawe at Kasapa) sa Rehiyon 13 C/R/>/!
5
/ng mga mananaliksik ay gumamit ng isang talatanungan u"ang
makakala" ang mga atos!
8abing alawang ,11. luma na Manobo sa bawat tatlong
Munisi"alia ng 8a Pa9, 8oreto at san 8uis, /gusang el 'ur ang sumagot
sa mga katanungang ibinigay! 0aka"okus ang "ag$aaral sa nakuhang sagot
ng mga Manobo tungkol sa kasaysayan at "aniniwala ng kanilang kasal!
$epini%'on n ma Te#minolo!i'a
U"ang mas maunawaan ng mga mambabasa ang "ag$aaral na ito,
narito ang mga terminolohiyang ginagamit ng mga Manobo lalo na sa
kanilang "aniniwala sa kasal!

Apa ) hanaan sa kasal
Abat $ isang bagay na ginagamit sa kasal
Bu'a $ "anuyo o "akiki"agsuno sa "amilya ng "akakasalan
Kumbiti $ kasal6 isang "ormal na seremonya!
Pana&in $ ang tawag sa "agbibigay ng serbisyo "ara ma"akasalan
ang babae
Timo%o $ "ul:eras ,bra:elet.
+abo'an $ isang uri ng tela na ginagamit o inilalagay sa ikinakasal!
$utlo $ bahi sa "ag$aasawa
Pan"i*ata $ isang "aniniwala rin na kung saan ito%y "antawag sa
tagabantay
Ka!imunan $ araw ng "agaaos o "araan ng kanilang "agaraos ng
ka"istahan
Paumpu&an $ isang "agsubok na hahara"in ng lalaki sa babae
IP $ Inigenous Peo"le o mga luma
Apuan $ altar
,a%u%uan $ "abuya na inibigay sa ina ng babaeng ikakasal
Kaun $ Dowry o bagay na binibigay ng lalaki sa babae
Pa!i"a%on %a ,a'an"o na Bato $ isa sa mga "inkamataas na
6
"arusang i"a"ataw sa babae kung sakaling siya%y
umayaw sa kasalan at maaaring siya%y "a"atayin!
KABANATA II
,GA KAUGNA- NA LIT.RATURA AT PAG)AARAL
'a kabanatang ito, ilalaha ng mga mananaliksik ang mga nagawang
"ag$aaral tungkol sa kasaysayan at "aniniwala sa kasal ng Manobo! 0a"ag$
alaman ng mga mananaliksik na marami na ring "ag$aaral ang mga nagawa
"atungkol sa mga gru"o ng lahi sa buong ka"uluan!
,a Kauna' na Lite#atu#a
'a "agsasagawa ng "ananaliksik "atungkol sa kasaysayan at
"aniniwala sa kasal ng mga Manobo, uunahin muna nating alamin ang
kahulugan ng Kumbiti.
7
/yon sa -iki"eia An:y:lo"eia:
/ng kumbiti ay isang kasunuan ng "uso, iwa, at isi"an, ay
ginagawa at i"inagiriwang bilang simbolo ng "ag"a"ahayag sa
li"unan o komunia ng "ag$iisang ibib ng alawang tao!
Magkakaiba ang anyo ng "agiriwang at traisyon sa bawat lugar sa
muno, at kaalasang ayon sa kultura, "angkat etniko,
"ananam"alataya, "aniniwala, lahi, at bansa ng mga ikinakasal!
'a mga "aunla na bansa, lalo na ang nasa sub$ 'aharan /Bri:a,sa
>itnang 'ilangan, +ilagang /Bri:a, at Timog /sya, ang "ag$ aasawa ay
"atuloy na isinsaayos ng "amilya at maalas ay batay sa "ang$ ekonomiyang
"agsasaalang$alang: ngunit ang uri ng "ag"a"akasal na ito ay may iba%t ibang
negatibong kahihinatnan ,Clsen, 1DDE.!
/ng "akiki"agsuno ng kasal sa Timog /sya at sub$ 'aharan /Bri:a ay
na"atibay sa "amamagitan ng kanilang mga kaugalian, katula ng ote o
bigay$kaya ,5almia at 8awren:e, 1DD3.!
/yon sa U0ICA#, kalahati ng mga babae sa ibang bansa ay nag$
asawa na sa ea na 1E ahil sa kahira"an, traisyon, at "ag$uuyok ng
"amilya! /ng sitwasyon sa Pili"inas ay halos ka"areho sa iba "ang umuunla
na bansa! Ito ay may tinatayang 1?F ng mga kababaihan ang "uma"asok na
sa "ag$aasawa ng ea 1E ,Tan, 1DDD.!
/ng "akiki"agkasuno na namamagitan sa mga magulang "ara sa
kanilang mga anak ay isa sa mga matatanang kaugalian sa Ilo:os
,-iki"eia.! Ito ang tinatawag na child bethrotal. +ini matutuloy ang
kasunuang ito ka"ag may namatay sa i"inagkasuno at kung ang alawang
"amilya ay nagkaroon ng alitan! Mata"os ang kum"irmasyon nang
"ag"a"akasal, ang magkabilang "artio ay narara"at na maghati "ara sa
8
gagastusin sa kasa o ang tinatawag na 5ote! Kinakailangang magbigay ng
kalabaw ang lalaki ,kung siya ay mayaman.,limang ulo ng baboy na
tumitimbang ng 1DD kilos bawat isa, maraming bilang ng manok, kambing, at
baboy u"ang litsunin, at alawang kaban ng malinis na bigas!
/ng susuno na a"at ayusin ng mga ikakasal ay ang sab$ong ,owry.
na kinabibilangan ng mga sumusuno: ka"iraso ng lu"ang sinasaka, isang
hayo" na "antrabaho gaya ng baka o kalabaw, isang bagong bahay na gawa
sa kawayan, kugon, at kahoy, mga alahas at ang halaga ng 0amasusuan!
/ng 0amasusuan ay ang anyos o "abuya na ibinibigay sa ina ng
babaing ikakasal! Karaniwan ay nagkakahalaga ito ng limang libong "iso
,3,DDD!DD.! /ng amit "angkasal ay sasagutin in ng "artio ng lalaki na
ma"a"angasawa ng babae! /ng mga Ilo:ano ay naniniwala sa signos ng mga
bituin ,9oia:. kaya sila ay mahilig na kumunsulta sa kalenaryo na may
"angalan ng mga santo, "ari, at obis"o! Pinakamainam na araw nang
"ag"a"akasal ay may "etsang 17, 11, 1?, at 1E ng alinmang buwan maliban
sa Pebrero at kung ang "etsa ay sumasabay sa kabilugan ng buwan o bago
"a maging bilog ito! Tatlong araw bago ang kasalan, ang tahanan ng babaing
ikakasal ay inaayos at "inagaganang mabuti! Itinatayo ang Ramaa o Pala$
"ala ,lugar kung saan may lilim. sa isang bahagi ng maluwang na bakuran!
Ito rin ang lugar kung saan iaraos ang sayawan mata"os ang kasalan!
Magtatayo rin ng isang "ansamantalang kusina at lahat ng gagamiting
kasangka"an at kubyertos ay kinakailangang hiniram lamang, kabilang na
ang uu"ahang sasakyan ng mga ikakasal mula sa kanilang kamag$anak o
kaibigan!
'a "aghahana naman ng "ag"a"akasal, "agkata"os ng seremonyas,
"uma"anhik ang mga bagong kasal nang magkasabay sa kanilang magiging
tirahan nang may hawak na kanilang may sini! Kung mauunang
humakbang ang babae, sinasabing ang kanyang asawa ay magiging hawak
9
niya sa leeg! +ini maaaring mamatay ang sini ng kanila ahil kung ang
kanila ng lalaki ay mahihi"an ng hangin at mamamatay, siya ang mauunang
bawian ng buhay! 'abay silang luluho sa isang ginawang altar sa sala kung
saan umaawit ang mga matatanang kababaihan ng Te 5eum, 8auamus at
'alGe Regina!
'a kasalan ng taga 'anta 8u:ia (Wikipedia) ay nagsasagawa ng
Tagnawa ,bayanihan.! Tutulong ang mga kamag$anak at kaibigan u"ang kung
sila naman ang ikakasal ay may "ag"a"akita rin ng ganitong "agganti! 'a
entraa ng tahanan ng lalaking ikinasal ay may nakabiting Baki o mga basket
na "uno ng kinusot na abo ng kawayan! Pag"asok ng bagong kasal at ng
hanay ng mga alalay ay may nakatoka na u"ang gu"itin ang lubi at sabay na
liligwak ang abo ng baki! Pagsa"it ng gabi, isang malaking sayawan ang
magagana" at iaraos ang Parwa o ang "agsasabit ng "erang "a"el sa
amit ng mga ikinasal habang sila ay nagsasayaw! /ng sala"ing
makukulekta ay unang Hi"onH ng mag$asawa u"ang "agsimulan nila nang
maayos na buhay! Kung hini makakayanan ng lalaking mag"a"akasal ang
lahat ng "re"arasyong nabanggit, isa lamang ang maaring maging solusyon$
ang "agtatanan! 'ubalit iniiwasang mangyari ito alang$alang sa eli:aesa!
/ng kakaibang kaugalian ng taga IBugao, Mountain ProGin:e o ang
0orthern Mountain tribes (Wikipedia) ay kilala rin sa katawagang Abgan
,kalinga. o Pangis ,Tingguian. na nagagana" sa he Betrothal !ouse! Para
sa mga Igorot, noon "a man ay nakagawian na nila ang li"e#in o trial
marriage, mga "agsubok na "agaaanan bago "a man ang aktuwal na
"ag"a"akasal! May mga Clog o /gamang (communal house) ang bawat
baryo ng mga Igorot kung saan natutulog ang mga kababaihan! /to naman
ang lugar na tinutulugan ng mga kalalakihan ! Ito ay tila isang bahay na yari
sa 0i"a na may iisang lagusan! 'a Clog naninirahan ang mga kaalagahan
kung saan ito rin sila inaalaw ng kanilang mga manliligaw! 5ito
nagagana" ang Ca#i#sing, ang unang estao ng "agliligawan na mahig"it na
10
binabantayan ng mga namumuno sa Clog! Ka"ag umating ang sanaling
nagkakagustuhan na ang alaga at binata ay maari na silang magtabi sa
"agtulog sa loob ng Clog! 'ubalit hini "a sila maaaring mag"akasal hangga*t
hini "a nagaalang$tao ang babae! /ng "agbubuntis ng babae ang siyang
senyales na maaari na silang mag"akasal ng lalaking kanyang iniirog o
iniibig!
/ng kaugalian ng "aninilbihan ay sinusuno "a rin sa rehiyon ng Bi:ol
,Wikipedia). Tinatawag itong Manugang 'ystem! 'a oras na nagkasuno ang
"artio ng lalaki at ng babaing nais niyang makaisang$ibib, sinisimulan na
aga ang "aninilbihan! /ng lalaki ay tumutulong sa buki at sa mga gawaing
bahay u"ang "atunayan ang wagas niyang "agmamahal! 0agkukum"uni
siya ng mga nasisirang bahagi sa bahay, naghuhugas ng mga "lato,
nagsisibak at nag$iigib! 5e"ene sa kanilang na"agkasunuan kung
hanggang kailan maglilingko ang lalaki sa kanyang "inakamamahal!
May isang kakatwang kaugalian ang mga taga$Batangas (Wikipedia)
bago suma"it ang araw ng kasalan! /ng buong "artio ng lalaki kabilang na
ang kanyang mga magulang, kamag$anak, mga abay, ninong, ninang, at iba
"ang may kinalaman sa naturang kasalan ay nag"u"rusisyon "a"unta sa
bahay ng babaeng ikakasal! 5ala nila lahat ang mga sangka" at rekao na
gagamitin "ara sa hanaan$ mula sa mga baka, manok, gulay at bigas
hanggang sa sawsawan ay bitbit nila sa naturang "rusisyon! Pagkata"os ng
seremonyas ng kasal sa simbahan, sinasalubong ang mga bagong kasal sa
"amamagitan ng "agsasaboy sa kanila ng mga "era at bulaklak! 'a
hanaan, nilalagyan ng minatamis ang bibig ng mga bagong kasal at i"a"asa
sa mga ninang at ninong ang unang "agkain na isinilbi "ara sa kanila!
Mata"os kumain, ang bagong kasal na babae ay mag$iikot u"ang mamigay
ng sigarilyo sa mga matatana! Mata"os kumain ng lahat, uu"o ang mga
bagong kasal sa magkabilang ulo ng mesa kung saan may tig$isang "lato na
"uno ng sigarilyo! Maglalagay ng "era sa "lato ng babae ang "artio ng
11
lalaki at gayunin naman ang "artio ng babae na maglalagay ng "era sa
"lato ng lalaki! Ibibigay lahat ng lalaki sa kanyang asawa ang "erang
nakalagay sa kanyang "lato! Kinabukasan, iaraos naman ng mga bagong
kasal ang kaugaliang tinatawag na Mangangatok! Pu"unta sila sa bahay ng
kanilang mga kamag$anak u"ang muling tumangga" ng "era bilang regalo sa
"agsisimula ng kanilang bagong buhay may$asawa!
Para naman sa mga traisyunal na kaugalian sa Cebu (Wikipedia), ang
kaugalian ng "aghingi ng kamay ng babae sa kanyang mga magulang ay
hini lamang ganoon kaali! /ng buong "artio ng lalaki ay "u"unta sa
bahay ng kanyang nililiyag na may kasamang mga musikero,at may bitbit na
alak, "agkain at mga regalo! 'a "ag$uusa" tungkol sa etalye ng kasal ay
may hinirang na Mamamae at 'agang na sinasabing may angking kakayahan
sa "akiki"agbalitaktakan! I"ini"risinta nila ang alawang "artio at may
ka"angyarihan sila sa usa"in na may kinalaman sa kontrata ng "agbibigay ng
ote! Ka"ag sila ay nagkasuno na, ito ang kaugaliang tinatawag na
Pamalaye na susunan naman ng malaking gastusan "agkata"os!
'a Ilo:ano (Wikipedia) ay tinatawag itong Tam"a, o ang "ormal na
"akiki"agkasuno, ang 5anon! Para sa mga Tagalog, ito ay Pamanhikan!
Pasagulinaman sa mga Palawenos at Ka"amalai "ara sa mga Maranaos!
'a 8eyte (Wikipedia), sa hali" na magbigay ng ote, ang isang lalaking
naghahanga na ma"angasawa ang kanyang iniirog ay tumutulong sa mga
gawaing bahay bilang "ag"a"atunay ng kanyang kata"atan! Isang taon ang
itatagal ng "agbibigay serbisyo ng lalaki! kilala sa katawagang Paninilbihan o
'ubok sa Katagalugan, at sa Bi:ol naman ay Pamianan!
/ng isa "ang lumang kaugalian sa hilagang 8eyte (Wikipedia) ay ang
"araa na tinatawag na henbabayehan at henlalakihan! Tatlong araw itong
isinasagawa! Isang salu$salo "ara sa babaing ikakasal ang henbabayahan
12
kung saan ang mga kaibigan at kamag$anakan lamang ng babae ang
imbitao at gayunin naman sa henlalakihan! Mag"a"araa ang mga
magulang ng lalaki kasama ang ilang kamag$anak at kaibigan "atungo sa
bahay ng babaeng ikakasal sa oras ng "ananghalian! May mga ala silang
ta"ayan na "uno ng tuba, basket na may mga suman, mga "utaheng gaya ng
manok, baboy at sariwang isa! Mata"os ang isang masayang salu$salo,
magkakasama nilang "u"untahan ang lugar na "agarausan ng seremonya
u"ang ihana ito! 'a araw ng kasal, sakay ng karwahe ang babae at sa
kanyang likuran naman ang lalaki na nakahawak sa tali ng kabayo na
"inalamutian ng magaganang ekorasyon! +abang isinasagawa ang
seremonyas ng kasal, labintatlong barya ang ibibigay ng "ari sa lalaki at
ilalagay naman ito ng lalaki sa "ala ng babaeng kanyang "akakasalan!
Isusuot "agkata"os ang singsing sa aliri ng babae!
Pinaniniwalaan nilang isang masamang senyales kung mahuhulog ang
singsing at kahit isang barya man lang! Pagkata"os ng seremonyas,
sasabuyan ng butil ng bigas ang bagong kasal na sumasagisag ng
"agkakaroon nila ng isang masaganang buhay! 'a hanaan naman ay
"inaniniwalaang ka"ag may nabasag na baso o "lato ay magkakaroon ng
maraming anak ang mga bagong kasal! Mata"os ang hanaan, sasamang
"auwi ang babae sa bahay ng kanyang mga biyenan at ang lalaki naman ay
sa mga magulang ng babae! Magtatabi lamang ang bagong mag$asawa
makali"as ang a"at hanggang siyam na araw!
Isinasagawa ang "agbibigay ng babala o ang Balaihan sa Morong,
Ri9al (Wikipedia) bago ikasal ang magkasuyo! Magsisimula ang Balaihan
mata"os na maayos ang kasunuan ng mga magulang hanggang sa araw ng
kasal! 5araan ang lalaki sa "agsubok na ibibigay ng mga magulang ng
babae! Bibigyan siya ng isang buko na kailangang hatiin niya ng "antay sa
gitna! Ka"ag naging "antay ang kanyang "agkakahati, nangangahulugan
lamang na ta"at ang kanyang layunin sa babaing kanyang "akakasalan!
13
Ka"ag hini ito naging "antay, lalabas na hini siya ta"at at mamasamain ito
ng mga magulang ng babae! I"inagbabawal in nang mahig"it "ara sa mga
nalala"it nang ikasal ang "ag$alis$alis ng bahay, ang "agtatrabaho ng mabigat
at ang "aghawak ng matatalim at matutulis na bagay! Kung ang lalaki ay
nag"a"atayo ng bahay "ara sa kanyang ma"a"angasawa, a"at niyang
um"isahan ito sa umaga at sa "anahon lamang na bilog ang buwan! 'a
"aggawa naman ng hagan ng bahay, bibilangin ng lalaki ang mga baytang
ng bahay mula sa ibaba "aitaas habang "aulit$ulit na sinasambit ang mga
katagang oro, "lata, mata ,gol, silGer, lea.! Ka"ag nata"at sa salitang mata
ang huling baytang ay kinakailangang gumawa na naman siya ng "anibagong
hagan!
/ng hanaan ay sa bahay ng babae a"at na gawin! 0aglalagay ang
mga tao ng isang arko na gawa sa niyog sa may tarangkahan ng bahay!
Pu"utulin ang arko ng mga kamag$anak ng mga ikakasal bago sila "umasok
sa bakuran! 0aniniwala sila na ang bilang ng mga taga bago tuluyang
ma"utol ang arko ang siyang bilang ng magiging su"ling ng mag$asawa!
Bago suma"it ang araw ng kasal, isang malaking "iging ang iinaraos
kung saan may magagana" na sayawan! Mag"a"alitan ng talum"ati sa
"agitan ng tugtog at "agsasayaw! 'inasabing u"ang magkaroon ng
maganang ka"alaran ang mga ikakasal, ilalagay sa "agitan ng mga ngi"in
ng babae ang isang sam"ung sentimo at kukunin naman ito ng lalaki sa
"amamagitan ng kanyang mga labi!
'a rehiyong Pangasinan (Wikipedia) sa umaga ginagana" ang
seremonyas ng kasal! Pagating ng mga bagong kasal sa bahay na
"agarausan ng hanaan, aabutan sila ng isang matanang babae at lalaki
ng tig$isang kanila na may sini! 'umisimbolo ang kanila sa katauhan ni
+esus sa kanilang buhay na siyang ilaw at gabay sa kanilang bagong buhay
na magkasama nilang tatahakin! Magsasayaw ang mag$asawa sa saliw ng
14
musikang :ariIosa habang tumutugtog ang bana ng musiko ng Pangasinan
loGe songs na may "amagat na $ngabalayan.
/yon sa 'ukbalan blogs"ot na nai$"ost ni Ram:y, may mga kaugalian
sa kasal ang mga Katutubong /gta sa Jue9on at /urora! 'a araw ng kasal
nagtatag"o ang magiging mag$asawa at ang kanilang mga kaanak! /ng
Pinuno ng tribu ang naghahana ng seremonya ng kasal! Magkatabing uu"o
ang lalaki at babae na ikakasal sa hara" ng kanilang mga magulang at sa
magkakasal sa kanila! 0gunit bago gana"in ang seremonya ng kasal ay nag$
iiskrema muna ang tatay ng babae at tatay ng lalaki! Kailangan na makuha
ng tatay ng lalaki ang hawak ng nanay ng babae! Ka"ag naagaw na ang
banila ay saka "a lamang gagana"in ang seremonya ng kasal! -alang
takang oras kung kailan maagaw ang banila!
/ng mga sinaunang "aniniwala sa kasalan ay hini "a rin nawawala sa
mga Pili"ino gaano man ka moerno ang "anahon ngayon! /ng "agsuno sa
mga lumang kaugalian at "aniniwala hinggil sa "agaraos ng kasal ay isang
nakamulatan nang kaugalian at traisyon na "atuloy "a ring sinusuno kahit
"a niluma na ng "anahon!
Kauna' na Pa)aa#al
Maliban sa aklat, ang mga mananaliksik ay karamihang nakakuha ng
mga im"ormasyon sa website o -iki"eia kaugnay sa kasaysayan at
"aniniwala ng kasal! Ito ay kanilang isinaayos$ayos at ma"atunayang ito ay
may kaugnayan sa kanilang "ag$aaral! Isa na rito ay:
/ng "ag$aaral na giinawa ni Partrige ,1DD3., ang "ag$aasawa ng
mga +uyo ay itinuturing na isang banal na ti"an sa "agitan ng mga babaing
bagong kasal at ang lalaking ikakasal! /ng unang mga "angunahing hakbang
15
sa kasal ng mga +uyo ay kasunuang "ag"a"akasal o bethrotal! /ng
kasunuang "ag"a"akasal o bethrotal ay nagsasangkot ng "agtatatag ng
isang ti"an sa kasal!
/yon sa kasal kaugalian at traisyon ng mga Muslim ,>abriel , 1DD3.,
ay nag$uulat na ang Islam hini tula ng ibang relihiyon ay malakas na
tagataguyo ng kasal! 'a Islam, walang lugar "ara sa buhay na walang
asawa tula ng, halimbawa, sa mga Romanong Katolikong "ari at mare! 'a
Islam ang "ag$aasawa ay isang tungkuling "anrelihiyon at isang moral na
nagbabantay "ati na rin sa mga sosyal na "angangailangan!
/yon kay RaBi Mi:hael, ang kaugalian ng kasal ng Inia ay karamihang
nakaayos sa "amamagitan ng mga magulang! I"ina"akita nila ito bilang
kanilang mga res"onsibilia u"ang makahana" ng narara"at na babae K
lalaki "ara sa kanilang mga anak! 'ila ay naghahana" minsan sa
"amamagitan ng "agsangguni sa mga "ahayagan at mas maalas sa
"amamagitan ng kakilala ng mga kaibigan at "amilya! 'ila ay karaniwang
tumingin sa isang tao mula sa "arehong komunia ,:aste., at isang tao na
may katula na katangian ng eukasyon! /ng mga Iniana ay maalas
magtanong sa "astors u"ang matulungang maghana" ang mga ito na angko"
na ka"ares "ara sa kanilang mga anak sa "amamagitan ng kanilang
"agsangguni ,htt":KKwww!weeingtraitions! Inian!:om, 1D1D.!
/ng mga ginawa nila ay may kaugnayan sa gagawing "ananaliksik ng
mga may$aka tungkol sa kasaysayan at "aniniwala sa kasal ng mga Manobo
sa Rehiyon 13, Caraga!
16
KABANATA III
,.TO$OLO+I-A NG PAG)AARAL
>inamit sa "ananaliksik na ito ang "araang "alarawan! 'a "araang
ito, inilalaha ang kasaysayan o "inagmulan ng mga Manobo at sa kanilang
"aniniwala sa kasal! >umamit in ang mga mananaliksik ng interbyu sa mga
"iling res"onenete sa "ag$aaral na ito!
Lo&al
Makikita sa ma"a ang kabuuang barangay ng 8a Pa9 at 8oreto at ilan
sa mga barangay ag "inuntahan u"ang kunan ng atos sa "ag$aaral na ito!
/ng mga nasabing Munisi"alia 'an lui9 ,Barangay Culi., 8a Pa9,Barangay
Bataan. at 8oreto ,Barangay Pobla:ion, -aloe, Mambaos, Kasa"a at
Manawe. lalawigan ng /gusan el 'ur, Rehiyon 13, Caraga!
17
'ayang ibinagahagi ng mga mananaliksik ang lokasyong ito u"ang
tiyak na matunton ng mambabasa ang "inagkunan ng im"ormasyon!
A. An Ka!uluan n Salitan ,anobo at Ka%a'%a'an Nito
'ino at ano nga ba ang nga Manobo= 'aan ba talaga sila nagmula at
anu$ano ang kanilang mga kaugalian na mag"ahanggang ngayon ay "atuloy
"a ring umiiral sa komunia=
'isimulan natin sa kung ano ba ang ibig sabihin ng salitang H,anoboH!
Maraming mga sagot "atungkol sa kung ano nga ba talaga ang ibig sabihin
ng salitang Manobo! /ng isa ay nagsasabing: ang Manobo ay
nangangahulugang *tao* o *mga tao*6 ikalawa ay ito raw ay nagmula sa
salitang HMansubaH mula sa salitang *man* na nangangahulugang %tao% at
%suba% na ang ibig sabihin ay %ilog*, ibig sabihin ang salitang HMansubaH ay
nangangahulugang Htaong ilogH sa"agkat karamihan sa kanila ay makikitang
nakatira sa tabi ng mga ilog6 ang ikatlo ay nagsasabi na ito raw ay nagmula
sa salitang HBanoboH, isang :reek na kasalukuyang umaaloy sa Ilog
Pulange alawang kilometro "ababa ng Cotabato City6 at ang ikaa"at ay
nagsasabi na ito ay galing sa salitang HmanH na ang ibig sabihin naman ay
H&irst o aboriginalH at Htu"uH na ang ibig sabihin ay Hpagtubo o paglakiH!
/ng mga Manobo ay nagmula sa mga taong lagalag mula sa
kanlurang bahagi ng Tsina! Karamihan sa kanila ay nakatira sa tabing$ilog,
tabi ng mga burol at sa talam"as sa maraming bahagi ng Minanao!
'inasabing sila ay unang nanirahan sa mga lambak ng Ilog Pulangi subalit
naghiwa$hiwalay sa "agating ni 'hariBB Kabungsuan ahil sa "agtanggi ng
ilan sa relihiyong Islam!
18
/ng karaniwang inustriya ng mga Manobo ay ang kaingin! /ng
"angunahing hana"buhay ng mga manobo ay "agtatanim ng "alay at mais!
Marunong in silang mangisa, "angangaso at "agkuha ng H"ulotH! 5ahil ito,
nabuhay ang nga Manobo sa isang sagana at matiwasay na "amumuhay!
'ubalit, ang ilang nanirahan ng "ermanente ay natuto at nakuntento na lang
sa "agtatanim ng niyog at "ag:o:o"ra!
0auuri sa a"at ang mga manobo: ang bagani, baylan,mga
manggagawa at mga ali"in! /ng mga bagani ay ang mga manirigma na
lumalaban sa nga igmaan at nagtatanggol sa "amayanan6 ang mga baylan
ay ang mga babae o lalaking "ari at manggagamot6 ang mga manggagawa
ay ang mga magasasaka at ang mga ali"in ay ang mga nakuha o mga
nabihag nilang mga kalaban! "ati mga katutubo ay "wee ring maging ali"in
kung sila*y na"arusahan sa kanilang "agkakasala!
Pinamumunuan sila ng tatlo hanggang a"at na timuay o bai ,babaeng
atu. e"ene sa lawak at "agkakala"it$la"it ng mga baranggay! :'ubalit,
ang mga Manobo ay walang sistema ng "amunuan hanggang sa kalagitnaan
ng ika$1D siglo! /ng mga Manobo ay maraming "aniniwala! Ilan ito ay ang
"aniniwala ng kasal!
Kaalasang isang kasunuan sa "agitan ng mga magulang! Ito ay
nagsisimula sa ginsa ,"aki$usa". ng "amilya ng babae sa "amilya ng lalaki
kung saan ito ay magalang na tinatanggihan hanggang magkaroon ng
kasunuan "ara sa kagun ,briewealth.! 8ahat ng kamag$anak ng lalaki ay
mag$aambagan "ara sa kagun hanggang sa maabot nila ang halaga ng
kagun! /ng araw ng kasal ay maitataka lamang kung mata"os nang maabot
ang halaga nang kagun! +abang nag$aambagan ang "amilya ng lalaki, ang
"amilya ng babae naman ay abala sa "aghahana ng a"a ,hanaan ng
kasal.! 0agtata"os ang "roseso sa isang marangyang kasal! /ng kasal sa
kanila ay isang sistema kung saan ang ugnayan ng "amilya ng lalaki at babae
19
ay kinakailangan! /ng "agkakaroon ng maraming asawa, bagama*t
kaalasan lang kung mangyari ay hini i"inagbabawal!
Kung ma"a"ansin siyam lamang ang mga ethno$linguistika gru"ong
ito, ngunit sa ibang artikulo at babasahin ang gru"o ng mga 8uma ay
binubuo ng 1L ethno linguistikong gru"o tula ng 'ubanon, Manobo, T%Boli,
B%laan, Tiruray, Bagobo, Manaya, +igaonon, Mansaka, Tagakaolo, Bukinon,
5ibabawon, Banwaon, Ubo, Mamanua, Talaanig at Manguangan!
/ng mga "aglalarawan ng mga tribung matatag"uan sa Minanao ay
may mga limitaong "inagkukunan, marami ring mga tribu ang wala "ang
mga literature at "agsasalarawan ng kanilang kultura!
,htt":KKmanobotribe!blogs"ot!:omK1DDEKDL!html.!
B. P#o%e%o n Ka%al n ma ,anobo
/yon sa nakala" na mga im"ormasyon ng mga mananaliksik sa tatlong
Munisi"alia na binanggit, ito%y naglalaha na may iisang "roseso lamang!
/ng kasal naman ay kaakasang isang kasunuan sa "agitan ng mga
magulang! Ito ay nagsisimula sa ginsa ,"akiusa". ng "amilya ng babae sa
"amilya ng lalaki kung saan ito ay magalang na tinatahggihan hanggang
magkaroon ng kasunuan "ara sa kagun ,briewealth.! 8ahat ng kamag$anak
na lalaki ay mag$aambagan "ara sa kagun hanggang maabot nila ang halaga
ng kagun! /ng araw ng kasal ay maitataka lamang kung mata"os nang
maabot ang halaga nang kagun! 'a araw bago ang kasal ay hini maaaring
magkita ang babae sa lalaki, "ara matuloy ang kanilang kasal!
20
Bago ang kumbiti na magagana" ito%y may traisyon, ang mga
Manobo kung "a"ano susuyuin ng lalaki ang "amilya ng babae ito ay ang
gumawa ng "itong ,L. lubi ,uway. na "inag$uugnay na ibibigay sa ibang 5atu
na ang ibig sabihin ng "itong ,L. lubi ay nagsisimbolo ng "itong ,L. araw
bago arating ang isang 5atu na siyang gagawa ng "agbubuya!
/. Ka%a'%a'an &un ba&it na&a&a!i*a)!i*ala' an ma ,anobo at
an &a%a'%a'an "in %a pa&i&ipa&a%un"uan %a &a%al
T+. TAL. O0 KA,AN$UAN) A SOUT+.RN AGUSAN ,ANOBO .PI/
This is a story as tol by my 8olo ,5atu Pere9 oB 8a"a9, /gusan el
'ur. to my Mama an to us, her :hilren! a beautiBul tale oB our an:estry as
who we are as "eo"le! a story oB our tribe!
8ong beBore the :oming oB the '"aniars to Minanao, /gusan 4alley
was then a Gast woolan inhabite by seGeral tribal grou"s oB the Manobos!
5iBBerent Garieties oB trees grew in these Gast Borests su:h as narra, yakal,
bagras, an other big trees now eMtin:t ue to illegal logging an mining
a:tiGities in the area! In the mist oB these natural >o giGen bounties is the
big RiGer :alle /gusan! There are many tributaries to this Gast water system!
#rom Com"ostela 4alley, the Monkayo RiGer, -awa RiGer Brom Bayugan,
'imulao RiGer Brom 8oreto an /gawan RiGer Brom 8a Pa9 all meeting at
'abang >ibong in Tala:ogon! The water Blows own to the great China 'ea
"assing through the City oB Butuan, then the kingom oB Batwan an on to
Masao then the kingom oB Masawa!
Closer to Monkayo liGe the Taghimayat Tribe oB the Manobo an:estry!
These "eo"le a::oring to the Minonas or Gillage elers :ame Brom the
kingom oB the Ma)a"ahit an the 'hri 4isha)a Am"ire oB 'outheast /sia who
21
rea:he Minanao in sear:h Bor e:onomi: hunting grouns :rossing through
lan briges! The Gast woolan was inhabite by warring Manobo tribes
ea:h heae by a 5atu whose Bun:tions were that oB a Bagani, >eneral oB the
/rmy, ChieB oB -arriors, a Baylan the Gillage shaman, "riest an mei:ine
man who haGe ire:t a::ess being meium with the gos an iwatas ,goo
s"irits. an busaos ,eGil s"irits. an an /"o, a Manigaon ,eler. who a:ts as
the ChieB &usti:e oB the 'u"reme Court, the Binal &uge oB all the :ases that
are to be settle in the Gillage! The 5atu thereBore was the most "owerBul
man, in his hans lies tri"artite "owers with no :he:k an balan:e that oB
s"iritual, military an "ower oGer the &usti:e system !
-hile the women o all the househol :hores like :ooking, washing
:lothes, :leaning the house, :aring Bor small :hilren, the men were busy
looking Bor Boo, :onsiste oB hunting wil boars an other eible animals an
birs in the Borests, "rote:ting omi:ile e:onomi: areas su:h as marshlans
:ommonly :alle ;"angano"anan< ;ug"a$anan tu mga koonon< a swam"y
area where lots oB Boo :an be Boun, Bor it is the aboe oB muBish ,haluan.,
:atBish ,hito., eel ,Kasili. an wil boars! In this "la:e too :an be Boun
stum"e oB rotten trees, habitat oB their BaGorite ;abato<$ milk worms Brom
ea trees$ a Gery eli:ious eli:a:y, Gery highly "roteinous eaten by
Manobos oB all ages$ kis an aults alike!
The tribe is "rote:te by Baganis$ warriors$ almost all the men are
baganis$ they liGe an eMist to "rote:t the welBare oB the tribe!
(oung teen age boys are baganis in re attire! They are the new
re:ruits traine Bor battle!
IB a warrior has kille one enemy, he :an e:orate his shirt with a bla:k
ban! The number oB bla:k bans e:orate in his re shirt signiBies the
number oB enemies he has kille!
22
IB in :ase in a battle with another tribe, one is able to hit with his s"ear
a ea man in the house then he is entitle to wear a bla:k shirt ;naglinugom
on< Bor he has s"eare an kille what the ;busao< ,eGil s"irit, s"irit oB eath.
alreay has kille! The ranks an seniority oB res"onsibilities in the tribe is
known by the number oB bla:k bages one wear oGer his re shirt!
But the )uge, the /"o, the elerly Minonas or Coun:il oB Alers usually
wear white shirts with bages oB bla:k an re :olors telling stories oB his liBe ,
his Bamily an tribe!
The 5atu howeGer wore white shirt with iBBerent :olors oB bages oGer
it! +is :onNuest written in his shirt woGen by some story teller oB the Gillage$
re reBle:ting warBare an bla:k reBle:ting eath!
'o, as the tale goes, in this u""er "ortion oB /gusan, the braGe
Taghimayats was rule by /"o Toow, a shaman, a war general an ChieB
&usti:e oB the Gillage!,Babaylan, bagani an an /"o Manigaon!. +is shirt was
Gery :olorBul with ba:kro" oB white an bages oB re an bla:k! +e has a
beautiBul, :harming, intelligent, obeient, inustrious wiBe, Bae 'abuyakan
Tisay! Tisay is as sweet as the re bush roses that grow along the eGer
"owerBul /gusan RiGer in the /gawan "ortion!
The :ou"le has two kis$ a boy :alle Uto ay an a girl name
Kamanuan! These two kis are the liBe an light oB the Gillage! They are the
Buture leaers oB /gawan! Uto ay was aroun Bour summers ol,
Kamanuan, oler by two summers!! CB :ourse, there is no winter in /gusan,
but they haGe rainy ays, an mu:h more heaGier rainy ays! 'ummer is
always a wel:ome time when the sun is always u" the whole ay,
"assionately kissing oGer the Gast woolans!
Uto$ay an Kamanuan "laye a lot, roaming Breely aroun the Gillage
an they are well loGe by the tribe!
23
Bae 'abuyakan Tisay staye in the house, being the Birst wiBe an the
Nueen oB the tribe! 'he is being tene to be the other Bour wiGes oB /"o
Toow, all relatiGes an two are sisters oB 'abuyakan! 5uway ,"lural marriage
oB one man an Bour women is an institution among Manobos , the Ba:t that
the tribe has more women than men! Men being early eath :asualties in
:onstant warBare engage in by the tribe!. The Bour other wiGes oB 5atu Toow
serGe in the "ala:e as :ooks, launrywomen, housekee"er, :are Bor the
:hilren, entertain guest an Gisitors iB any an atten to the nee oB 5atu
Toow iB the Jueen is inis"ose to o so! Cther Baganis an men in the
Gillage "ra:ti:e uway as this is their :ustomary law regaring marriage! /
man must be res"onsible Bor the tening oB at least BiGe women in the tribe!
'o, eGery aBternoon, when the sun is not anymore hot Uto$ay an
Kamanuan go to the stum" oB a ea tree oGerlooking the riGer! #rom this
stum", they took turns in )um"ing to the ee" still riGer oB the /gusan!
This a:tiGity oB the kis has be:ome aily ritual Bor the entire summer
months! /ll the nature surrouning /gusan in:luing the BaGor oB the 5iwatas,
the goo s"irits has known this a:tiGity an a""arently a""roGes together with
the noing oB the heas oB the little :i:aas an :ri:kets on to" oB the 5urian
an the marang trees an the iBBerent Garieties oB birs in:luing the
migratory birs Brom other :ountries ho""ing la9ily Brom twig to bran:hes oB
the trees in the Gast woolan!
Then, one ay, the sun a""ears gloomy! Clou Bormation seems to
threaten the smile oB the ha""y sun, Boretelling that something Boreboing
unwante eGent might ha""enO seemingly Uto ay an Kamanuan i not
bother to :are to noti:e the :hange in s:enery aroun them Bor going to that
stum" oB the tree uring summer ha been an ai:tion an a ritual Bor the
two kis! /""arently, the ay will not be :om"lete without it!
24
'o, Uto ay was the Birst to iGe! -hile Kamanuan waite Bor Uto ay to
emerge out Brom the ee" riGer! Then on:e Uto ay get out Brom the water,
Kamanuan takes the turn to iGe! This has been the "ro:ess oB the game!
Then it was Kamanuan%s turn to iGe, an she i! Uto ay waite Bor her to
get out oB the waters! Uto ay waite an waite!!waite an waite!! the
se:ons turn to minutes!! the minutes to hoursO Uto ay was alreay
a""rehensiGe!! -hat has ha""ene to her sister= -hy has she not got out oB
the waters till now= Is she rowne= Is she ea= Many Nuestions "lay in
Uto%s min!! an there are no sure answers! But the sun was about to set an
no Kamanuan has got out oB the waters! The Gi:inities an surrouning
areas starts to arken! Uto was alreay aBrai!! running he went homeO
:ringing with Bear! -hat will Bather an mother o now= -here%s his sister=
Bae 'abuyakan Tisay met Uto halBway own the roa! +er :olorBul skirt
bearing :olors oB re, bla:k an white telling oB stories oB warBare an how the
Bamily ha es:a"e an surGiGe swaye rea:hing the groun as she ran
towar Uto asking him Nuestions oB what ha ha""ene! -hat took them so
long to return home an where is Kamanuan=
Uto has a har time o"ening his mouth an between sobs an Balling
tears with shaking boy, he sai that 5uan oGe Brom the stum" oB the tree,
he waite Bor her to :ome out oB the waters but that was the last time he saw
her! 'he neGer got out oB the waters again! The sun was halBway own the sky
when 5uan oGe an now the sun has set an 5uan neGer emerge again!
Bae 'abuyakan Tisay run to where her husban was, together with the
rest oB the /"os an the Baganis an tol them oB 5uan%s "rei:ament! The
whole Gillage was in :ommotion! The gong was beaten inBorming the
inhabitants that something ba has ha""ene in their Gillage! The manigaons
an the minonas gathere together seeking wisom Brom the iwatas an
Brom ea:h other as to what to o an how this issue be aresse! Then /"o
'uay, a minona sai: ; we will haGe to ask 5atu Buaa oB the nearby Gillage,
25
to o the task Bor us$ Bor among all atus, he is the only one with the "ower,
the skill to swim to that ee"est "art oB the riGer an staye there Bor long an
to know where an what ha""ene to 5uan!< 'o, emissaries were sent to
5atu Buaa telling him oB the "rei:ament oB 5uan an asking him iB he :oul
hel" , that whateGer it is he will ask as "ayment Bor this giganti: task oB Bining
5uan will be giGen to him with aitional oBBers atta:he to the awar !
5atu Buaa met 5atu Toow with their men an :onglomerate
themselGes near the stum" oB the tree where 5uan oGe! / ritual was mae
inGoking the s"irits oB the :ro:oile oB the riGer, Brom there Buaa iGe! Buaa
s"ent many hours uner water ! Many oB the Gillagers were wee"ing , :rying
out lou, inGoking the 5iwatas Bor the saBety oB Kamanuan! The soun oB the
gongs an the rums :ontinue till the wee hours in the morning! 0oboy
sle"t in the Gillage eM:e"t Bor the small kis an :hilren! The men an
women were in Bull alert, heart beating in anti:i"ation as to what has
ha""ene to their little "rin:ess!
It was about early morning that Buaa :ame out oB the riGer , in his
arms lay the lim" but aliGe boy oB Kamanuan!
The "eo"le shoute with )oyP It was a great ay Bor eGery boyP +ow
the "eo"le re)oi:e! They "raise 5atu Buaa Bor a Beat unsur"asse, that is
bringing the liBe ba:k oB their beautiBul little "rin:ess! The gongs an rums
beat now )oyBully announ:ing to one an all that the "rin:ess is Boun an
there is a reason Bor great re)oi:ing in the GillagePPP The Manigaons, minonas,
baganis oB the two tribes gathere aroun 5atu Buaa reay to listen to what
trans"ire uner water! 5atu Buaa was giGen buyot ,bettle nut Bor :hewing
"ut in between his right teeth "rotruing in the lower li"., starte to narrate his
es:a"ae uner water! Uner the inBluen:e oB the Buaa '"irit ,s"irit oB the
:ro:oile go. the 5atu narrate the eGent in a Borm oB a :hant ,tu$om.:
;ChO ohO ohO own uner , I saw Kamanuan in the la" oB a Gery big
lumo ,mermai oB the riGer, the s"irit oB the riGer /gusan.! The lumo was
26
singing lullaby to the "rin:ess Bor her to go to slee"! 'oon Kamanuan Bell
aslee", but it took a long time Bor the lumo to Ball aslee"! 'he was wat:hing
Kamanuan :areBully it was about awn when the lumo Ball aslee"! I , Buaa
hi in the uner water bushes, when I saw that the 8umo ha Ballen aslee"! I
immeiately swam silently towars where Kamanuan was, :areBully I
snat:he her Brom the la" oB the lumo who was sounly snoring, an brought
her u" towars the surBa:e oB the waters lim" but Gery mu:h aliGeO< The
Gillage men starte :hanting thanks to the goo iwatas oB the riGer agusan
an the woolans!! 5atu Toow aske 5atu Buaa what will be the "ri9e Bor
su:h :onNuest , twenty boars, twenty :hi:ken, twenty sa:ks oB gabi ,taro.!
twenty women slaGes!! what will satisBy Buaa= 5atu Buaa shook his
ma)esti: hea an sai: ; I on%t want any oB what you oBBer me! /ll I want is
that when Kamanuan rea:hes womanhoo ini:ate by menar:he I want
that she be wee to my son 'uni!< 5atu Toow )ust like any gentleman
seale the "a:t oB agreement with 5atu Buaa, giGing honor to his wor that
whateGer be the "ri9e that Buaawoul like to get aBter he is able to saGe
Kamanuan will be grante to him! 'o the "a:t was seale! In ue time
Kamanuan was to marry Prin:e 'uni oB the Buaa Tribe! The ritual Bor
betrothal was "erBorme oBBering the liGes oB the two :hilren to the 5iwatas
that in a""ro"riate time they will be:ome man an woman an the Tribes oB
the Taghimayat an the Buaas will be one!
/Bter that heart "al"itating in:ient, time an seasons be:ame normal
on:e again Bor the Manobos oB /gusan! Uto now growing to manhoo, an
soon being re:ruite to the baganishi"! (oung Kamanuan howeGer, eGery
night is being Gisite by the lumo, the go oB the riGer agusan telling her to go
ba:k to the stum" oB the tree Bor in it is an oil whi:h she has to use eGeryay
Bor her hair an Bor her skin! /t Birst Kamanuan was Gery a""rehensiGe, but
she :annot anymore :ontain the instru:tions oB the lumo but to :om"ly Bor it
a""eare nightly in her nightmarish reams!
27
Kamanuan Boun a )ar oB oil at the Boot oB the stum"!
Religiously, Kamanuan Bollowe the lumo%s instru:tion that is to a""ly
the oil to her skin an to her hair eGery time she bathe in the Gast /gusan
RiGer! Thus, Kamanuan grow u" to be so white skinne that eGen the Boo
she ate :oul be seen "assing through her throat! +er hair so long that it
rea:hes to the groun, whi:h she Borme into a beautiBul bun hanging at the
right sie oB her Ba:e an bangs oB hair on the Borehea ini:ating that the girl
is a Girgin! #or iB the bun is on the leBt sie the girl now is marrie to one
husban an iB the bun is at the ba:k ini:ating that she is marrie by uway!
,se:on , thir or Bourth wiBe oB The 5atu.
Prin:ess Kamanuan then was the most beautiBul girl Boun in the
Manobolan that time! Many men were enthralle by her an woul like to
"ursue her with aror! But alas, her Bate ha been seale Bor in "ro"er time
she woul be wee to 'uni the only son oB 5atu Buaa!
But who :an eGer i:tate the heart= Kamanuan Bell in loGe not with
'uni but with 'uney, the son oB 5atu Mati! The loGe was so arous that
eGen the birs an the bees want to )oin with the two when eGer they went
aroun the highly Boreste lans oB /gusan! The Blowers bloome wheneGer
the two "asse by! /n as they say, aBBairs like this :an neGer be ke"t a
se:ret! /t Birst , whis"ers went aroun the GillageO ;"sst, 5o you know,
Kamanuan an 'uney are in loGe with ea:h other!! C+ /"o, 5iwatas !! what
will be the rea:tion oB 5atu Buaa an Prin:e 'uni iB they learne this=O!<
The whis"ers be:ame lou Goi:es oB antagonism! 0o, this :annot ha""en!
The gos will not allow this to ha""en! This is in)usti:e to the Buaa TribeO a
brea:h oB :ontra:t, an ines"i:able a:t! /n so as the tale went on, Buaa
:ame to hear oB the newsO
+e stom"e his Beet in a saGage outrage! Toow shoul not allow this
to ha""en! -hat has ha""ene to the :ontra:t mae the time Kamanuan
28
was saGe by Buaa uner water that she was to marry Prin:e 'uni! 'o, the
Buaas "lanne a magahat against the tribe oB Toow! The orer was to kill all
oB Toow%s "eo"le! But like all Manobos that time, all :hilren are betrothe
but "arents leBt alone their :hilren most oB the time an Gery little "arental
:on:ern is being giGen to their kis! Toow was the last "erson to know oB
Kamanuan%s aBBair, but too lateO 0o ami:able settlement :oul be mae Bor
in the baganis law!! any in)usti:es :ommitte by any Manobo shoul always
be "unishe with eath!
'o, the warBare starte, killings were mae in the name oB the tribe,
Buaa killing Toow%s men! Toow%s men killing Buaa%s "eo"le!! men,
women, :hilren, not s"aring any one in:luing their animals!
/gusan was in ba sha"e, AGen those belonging to other tribes :annot
:ontain the warBare! Toow e:ie to "ut Kamanuan into au:tion!! 5uan
was "ut into "ubli: biing, but no man will take her now! 'he was :onsiere
a::urseO Buaa will not take her Bor the Buaas belieGe that only her
eath :an "ay the honor an ignity oB the tribe besmir:he by her re"utation
oB Balling in loGe with another man an not to his betrothe!
Knowing this "rei:ament oB Kamanuan, Prin:e 'uney Ba:e all the
obsta:les oB warBare an hatre, took her beloGe Kamanuan an together
they Bought Bor their loGe an together they ie in the hans oB the Buaas!
The tragey i not en with the eath oB the loGer! 0ow the tribe oB 'uney
are in re an bla:k!! the warBare es:alate!! bloo Bor bloo!!honor Bor
honorO )usti:e Bor )usti:eO in the name oB loGe an tribal ignityO
Many in /gusan so tire oB the warBare moGe out oB the Gast /gusan
4alley! Those who rea:he 8ake 8anao be:ame the Maranaws! Those who
rea:he Cotabato be:ame the Maguinanaos, others went to Butuan an
be:ame the 8a"aknons! There were those who went to Bar 5aGao an
be:ame the Bagobo!
29
To this ate, warBare is still in the bloo oB the Manobos in /gusan!! /
little in)usti:e against their omain will :ause blooshe Bor still in their Geins
run the bloo an ee" esire Bor )usti:e an reGenge! IB there is no )usti:e in
this earth eM:e"t warBare, then in eath there is, Bor eGen how many "eo"le
ha been kille by a Manobo, there is no :on:e"t oB hell!! In eath, /ll will go
to "araise, where the go Maubuyan liGes, near Bukinon!!-here Boo
aboun, lan9ones as big as the hea oB a baby, :orn Boun a"lenty, ri:e, mu
Bish, eGerything "roGie Bor an there is no nee to Bight !True loGe, real loGe
is in "araise with Maubuya an as the tale ens, there 'uney an
Kamanuan liGe ha""ily eGer aBter!
htt":KKmanobo"rin:ess!wor"ress!:omK1D11K1DK1LKthe$tale$oB$kamanuan$a$
southern$agusan$manobo$e"i:K
$. In%t#umenton Ginamit %a Pananalap n $ato%
/ng sumusno ay ang mga instrumentong ginamit sa "angangala" ng
mga atos sa "ag$aaral na ito katula ng ta"e re:orer, Giyu, :amera,
bol"en at "a"el! /ng lahat ng mga isinalaysay ng mga res"onent ay ni$
rekor u"ang tiyak na walang nakaligtaang im"ormasyon! /ng ilang mga
im"ormasyon na maaaring isulat ay isinulat na lamang!
.. Pamama#aan
Pananalap n ma $ato%
/ng "amaraang "alarawan ang ginamit ng mga mananaliksik u"ang
makuha ang im"ormasyon tungkol kasaysayan at "aniniwala sa kasal ng mga
Manobo! Personal na "inuntahan ng mga mananaliksik ang mga nabanggit
na lugar o baranggay sa tatlong Munisi"alia ng 8a Pa9, loreto at 'an 8uis
30
noong unang linggo ng 'e"tembre, 1D13 at humingi siy ang "ahintulot mula
sa mga Mayor ng tatlonglungso, /ng ChieBtain at ng ilang 5atu sa mga
nabanggit na barangay!
>inawan kaaga ng mga sekretarya ng Mayor sa naturang mga tatlong
Munisi"alia ang kahilingan ng mga mananaliksik sa tulong ng C"isyales ng
0CIP u"ang may mahawakang katibayan ang mga mananaliksik sa "aghingi
ng mga im"ormasyon mula sa mga Manobo ng mga nabanggit na barangay
ng tatlong Munisi"alia ng lalawigan ng /gusan el 'ur!
0. ,apa n tatlon ,uni%ipali"a" ,8oreto, 8a Pa9 at 'an 8ui9, /gusan
el 'ur.
1. La Pa12 Au%an "el Su#
Mula sa -iki"eiang Tagalog, ang malayang ensiklo"eya
Ba'an n La Pa12 Au%an "el Su#
31
Ma"a ng /gusan el 'ur na nag"a"akita sa lokasyon ng 8a Pa9!
Ban%a Pili"inas
Re!i'on QIII ,Caraga.
Lala*ian /gusan el 'ur
$i%t#ito Mag$isang 5istrito ng /gusan el 'ur
,a ba#ana' 13
Pama!alaan
3 Punon)ba'an Renato '! MuRe9
La&i
3 Kabuuan 1,?E1!11 km
1
,3L1!E7 sN mi.
Popula%'on ,1D1D.
3 Kabuuan 13,11?
4ip /o"e E3DE
Kau#ian n &ita Unang Klase
/ng Ba'an n La Pa1 ay isang unang klaseng bayan sa lalawigan ng
/gusan el 'ur, Pili"inas! /yon sa senso noong 1DDD, may popula%'on
iton 502660 tao sa 3,L3? na kabahayan!
,a Ba#ana'
/ng bayan ng 8a Pa9 ay nahahati sa 13 mga barangay!
Bataan
Comota
+ala"itan
8angasian
CsmeRa, 'r!
Pobla:ion
'agunto
4illa Pa9
/ngeles
Kasa"a II
8yia
Panagangan
'abang /gawan
32
'an Patri:io
4alentina
htt":KKtl!wiki"eia!orgKwikiK8aSPa9,S/gusanSelS'ur
5. Lo#eto2 Au%an "el Su#
Ba'an n Lo#eto
Ma"a ng /gusan el 'ur na nag"a"akita sa lokasyon ng 8oreto!
Ban%a Pili"inas
,a ba#ana' 1L
Pama!alaan
3 Punon)ba'an Romeo C! Magaan, 'r!
La&i
3 Kabuuan 1,?71!L? km
1
,37?!LL sN mi.
Popula%'on ,1D1D.
3 Kabuuan 3?,3?2
33
4ip /o"e E3DL
/ng Ba'an n Lo#eto ay isang ika$3 klaseng bayan sa lalawigan ng
iton 712789 tao sa 3,3L1 na kabahayan!
Mga Barangay
/ng bayan ng 8oreto ay nahahati sa 1L na mga barangay!
Binu:ayan
&ohnson
Magau
0ueGa >ra:ia
Pobla:ion
'an Isiro
'an Mariano
'an 4i:ente
'anta Teresa
'anto Tomas
4iolanta
-aloe
Kasa"a
Kati"unan
Kauswagan
'anto 0iRo
'abu
htt":KKtl!wiki"eia!orgKwikiK8oreto,S/gusanSelS'ur
7. San Lui%2 Au%an "el Su#
Ba'an n San Lui%
34
Ma"a ng /gusan el 'ur na nag"a"akita sa lokasyon ng 'an 8uis!
Ban%a Pili"inas
,a ba#ana' 13
Pama!alaan
3 Punon)ba'an &ose C! Chua, 'r!
La&i
3 Kabuuan 23D!3D km
1
,377!22 sN mi.
Popula%'on ,1D1D.
3 Kabuuan 3D,?1?
4ip /o"e E311
/ng Ba'an n San Lui% ay isang ika$3 klaseng bayan sa lalawigan ng
iton 592901 tao sa ?,L?3 na kabahayan!
Mga Barangay
/ng bayan ng 'an 8uis ay nahahati sa 13 na mga barangay!
35
/nislagan
Baylo
Coali:ion
Culi
0ueGo Traba)o
Pobla:ion
'anta Ines
Balit
Bini:alan
Ce:ilia
5imasalang
5on /le)anro )ingggoy :onsigna
5on Pero
5oRa #laGia
Mahagsay
Maha"ag
Mahayahay
Muritula
Poli:ar"o
'an Isiro
'an Pero
'anta Rita
'antiago
-egguam
5oRa MaMima
htt":KKtl!wiki"eia!orgKwikiK'anS8uis,S/gusanSelS'ur
36
KABANATA I:
PR.S.NTAS-ON2 PAGSUSURI AT INT.RPR.TAS-ON
/ng bahaging ito ng "ananaliksik ay naglalaha ng mga naging resulta
o kinalabasan ng isinasagawang "ag$aaral mula sa naging kabuuang "roseso
ng "agkala" ng atos at im"ormasyon! /ng kabanatang ito ay nahahati sa
tatlong bahagi ng Paglalaha ng 'uliranin! Ilalaha sa unang bahagi ang
mga nakala" na im"ormasyon tungkol sa kasaysayan at "aniniwala sa kasal
ng mga Manobo! 'a ikalawang bahagi naman ay maitukoy ang "agkakaiba
ng "aniniwala ng kasal ng mga Manobo noon at ngayon at sa "angatlo o
"anghuling bahagi ay ang ma"ahalagahan ang mga im"ormasyong nakala"
at ma"anatili at maisaokumento!
/ng kabanatang ito ay naglalaha ng mga "resentasyon, "agsusuri at
inter"retasyon ng atos!
Tala!ana'an 1
Ta*a %a &a%al n ma ,anobo at an Pinamulan Nito
8alawigan ng
/gusan el 'ur
Tawag Pinagmulan
Lo#eto Kumbiti 'a mga 0inuno
La Pa1 Kumbiti 'a mga 0inuno
San Lui% Kumbiti 'a mga 0inuno
'a Talahanayan 1, i"inakita na ang tawag sa kasal ng mga Manobo sa
tatlong Munisi"alia ay iisa lamang, ito ay ang salitang ;Kumbiti< at ang
"inagmulan nito ay nagmula "a sa kanilang mga ninuno!
Tala!ana'an 5
37
Salitan Betrothal n ma ,anobo
8alawigan ng
/gusan el 'ur
Katawagan sa salitang Betrothal ng mga Manobo
Lo#eto Buya
La Pa1 Panuyo
San Lui% Panuyo
'a Talahanayan 1, ito ay nag"a"akita na ang salitang Betrothal ng
mga Manobo sa 8oreto ay Buya, sa 8a Pa9 at 'an 8uis naman ay iisa ang
katawagan lamang, ito ay ang Panuyo! 0ag"a"akita lamang na may iba%t
ibang katawagan kahit iisa lamang ang kanilang lahi o "inagmulan!
Tala!ana'an 7
U#i at Pamama#aan n &a%al noon at na'on
8alawigan ng
/gusan el 'ur
U#i at Pamama#aan n Ka%al
Noon Na'on
Lo#eto >umamit "a rin sila sa
kanilang traisyong
"agbubuya
'a ka"atagan kung
saan ang mga Manobo
ay naninirahan@
nag"a"akasal na sila sa
simbahan!
'a itaas ng bunok
kung saan ang mga
Manobo ay naninirahan
@ may siyam na"u%t
"ursyento ,2DF. "a rin
ang sumusuno sa
kanilang seremonyang
38
kumbiti!
La Pa1 >umagamit "a rin sila
ng traisyong "anuyo
0ag"a"akasal sa bahay
/ng iba ay sa simbahan
nag"a"akasal
San Lui% >umagamit sila sa
kanilang "roseso, ang
seremonyang kumbiti
5aaan na sa legal na
"roseso, sa simbahan
na gagana"in ang
kasalan at a"at labing
walong ,1E. taong
gulang "ataas ang
babae at lalaki na a"at
ikakasal!
/yon sa Talahanayan 3, ang uri at "amamaraan ng kasal ng mga
Manobo noon ay iisa lamang! >umagamit sila ng seremonyang Kumbiti sa
"amamagitan ng "agbubuya at "anunuyo! Uri at "amamaraan ng kasal ng
mga Manobo sa 8oreto ay nag"a"akasal na sila sa simbahan ngunit sa itaas
na bahagi ng bunok ay may siyam na"u%t "orsyento ,2DF. "a rin ang
gumagamit ng seremonyang Kumbiti ngunit sa mga Manobo ng 8a Pa9 ay
nag"a"akasal sa bahay at mayroon in sa simbahan! 5aaan na sa legal na
"roseso at sa simbahan na iaaos ang kasalan sa 'an 8ui9!
Tala!ana'an ;
Taon n lala&i at babae pa#a %a pa)aa%a*a
8alawigan ng
/gusan el 'ur Noon Na'on
Lo#eto /ng lalaki ang mas
matana kay sa babae
Kahit bata "alang,
maaari ng i"a$ubaya sa
39
,?D taon "ataas.
Puberty /ge
1L$12 taong gulang
mga magulang ng lalaki
,1$3 taon.
Puberty age
11 @ 1L taong gulang
La Pa1 5e"ene sa ea, at
a"at ang lalaki ang
mas matana kay sa
babae
5e"ene rin sa
magulang nga mga
magulang ng babae, at
e"ene sa "ag$uusa"
ng alawang "artio!
San Lui% Puberty age
3D "ataas
Puberty age
! 3D "ataas
'a Talahanayan ?, nagsasabi na ang taon ng lalaki at babae "ara sa
"ag$aasawa ay a"at ang lalaki ang nakakatana kay sa babae, "wee ring
nasa tamang ea ang lalaki at sa babae naman ay kahit bata "alang ay
maaari ng i"aubaya sa magulang ng lalaki kahit na may ea isang taon
hanggang limang taon at "wei na ring na sa tamang taon o gulang na ang
babae na ang "inag$uusa"an ay sa Munisi"alia ng 8oreto! 'a 8a Pa9
naman e"ene sa ea at a"at ang lalaki ang mas matana kay sa babae
at sa babae naman e"ene rin sa magulang ng babae at e"ene sa "ag$
uusa"an ng alawang "artio! May tatlum"ung ea naman ang lalaki sa
'an 8uis na maaari ng mag$asawa katula na rin sa babae!
Tala!ana'an 9
,a pababao n %e#emon'a o #it*al n &a%al n ,anobo
%a &a%alu&u'an pana!on
8alawigan ng
40
/gusan el 'ur Pababao n Se#emon'a o #it*al n
&a%al n ma ,anobo
Lo#eto Meron ng kaibahan ang "amamaraan ng
kanilang kasal! /ng kumbiti noon ay walang
Marriage Contract samantalang ngayon ay
mayroon ng marriage contract! /t ito%y
nakarehistro na sa simbahan at sa
Munisi"alia!
'a buki kung saan ang ibang Manobo ay
naninirahan, sinusuno "a rin nila ang
seremonyang kumbiti, ngunit sa ibaba ng
buki o ka"atagan, sumusuno na sila sa
"atakaran o batas ng "amahalaan!
La Pa1 'a simbahan na sila ikakasal at sinusuno na
rin nila ang "atakaran o batas ng "amahalaan
at kinakailangan na rin ang marriage contract!
San Lui% Katula "a rin ng 8oreto sinusuno na rin nila
ang "atakaran ng "ang $gobyerno at may
marriage :ontra:t na rin u"ang ito%y legal na
kasal at legal na mag$asawa!
'a Talahanayan 3, nagsasabi na ang tatlong Munisi"alia ay may
magka"arehong sagot na ang seremonya o ritwal ng mga Manobo sa
kasalukuyan ay may "agbabago na, na kung saan ang mga Manobo ay
nag"a"akasal na sa simbahan u"ang silang maging legal na mag$asawa at
"amilya! Pero sa 8oreto nagsasabi na ang Manobo ay naninirahan sa buki
41
ay "atuloy "a ring sumusuno sa kanilang seremonya na kung tawagin ay
Kumbiti!
Tala!ana'an 8
Kata*aan n %alitan Dowry %a ma ,anobo
8alawigan ng
/gusan el 'ur
Iban &ata*aan o Salita n $o*#'
Lo#eto Tabat o Tabatan
La Pa1 bogoy
San Lui% kagun
'a Talahanayan 7, ang mga katawagan ng dowry sa tatlong
Munisi"alia: 8oreto ito ay ang tawag na ;Tabat o Tabatan<, sa 8a Pa9 ito
ay ;bogoy< at sa 'an 8uis naman ito ay ang tinatawag na ;kagun<! Kahit
magka"areha lamang ang kanilang tribo sa tatlong Munisi"aliaa, may
iba$iba naman silang katawagan sa salitang dowry!
Tala!ana'an 7
Taon n a%a*an babae na maaa#in pumi%an %a pamil'a n lala&i.
8alawigan ng
/gusan el 'ur
Taon n Babae
Lo#eto Puberty age
May isang taon hanggang limang taong gulang
,1$3.
May labing alawang ,11. taon hanggang labing
42
limang ,13. taon
La Pa1 5e"ene sa "agbubuya ng alawang "amilya
San Lui% 0oon may labing alawang ,11. taong gulang
na maaari ng "umisan ang asawang babae sa
"amilya ng lalaki!
0gayon may labing walong ,1E. taong gulang
na ahil sa batas ng Re"ublika ng Pili"inas na
sinusuno!
'a Talahanayan L, nagsasabi na ang taon ng babae na maaaring
"umisan sa "amilya ng lalaki ay may kasukatan at kaibahan sa tatlong
munisi"alia! /t ito%y nage"ene na rin sa "amilya ng bawat "arte kung
kailan ito nagkaroon ng "agbubuya!
Tala!ana'an 6
Sino an na&i&ipa%un"o %a &a%al2 an ma maulan n babae o
lala&i<
8alawigan ng
/gusan el 'ur
Na&i&ipa%un"o ,aulan lala&i o babae
Lo#eto Magka"arehong "arte ng lalaki at babae!
Meron ing ang lalaki ang "u"unta sa bahay ng
babae ka"ag sila%y naki"agsuno u"ang ito%y
magsilbi sa mga magulang ng babae at ito ay
ang tinatawag na 'anakin.
La Pa1 /ng magulang ng lalaki ang nakiki"agsuno sa
mga magulang ng babae!
San Lui% /ng magulang ng lalaki ang nakiki"agsuno!
43
'a Talahanayan E, ang Munisi"alia ng 8oreto ay nagsasabi na may
kaibahan ang "amamaraan ng "akikisuno sa kasal at ito ay ang
magka"arehong "arte! /ng Munisi"alia naman ng 8a Pa9 at 'an 8uis ay
may magka"arehong sagot na ang magulang ng lalaki ang nakiki"agsuno
"ara sa kasal!
Tala!ana'an 9
U#i at pamama#aan n pabibia' n Dowry
8alawigan ng
/gusan el 'ur
U#i n $o*#' Pamama#aan n
Pabibia'
Lo#eto Pera, mga uri ng
hayo" katula ng
Baka, Baboy,
Kalabaw, Kabayo!
Mga kagamitang
/rmas, 5amit, 8u"a,
Bahay, Pulseras at
iba "a
'anakin "ara
ma"asa kanya ang
"ag$ibig ng babae at
ito%y aabot ng isang
taon hanggang
alawang taon!
La Pa1 Pera, mga uri ng
hayo" katula ng
Baka, Baboy,
Kalabaw, Kabayo!
Mga kagamitang
/rmas, 5amit, 8u"a,
Bahay, Pulseras at
iba "a
'anakin "ara
ma"asa kanya ang
taon hanggang
alawang taon!
44
San Lui% Pera, mga uri ng
hayo" katula ng
Baka, Baboy,
Kalabaw, Kabayo!
Mga kagamitang
/rmas, 5amit, 8u"a,
Bahay, Pulseras at
iba "a
'anakin "ara
ma"asa kanya ang
taon hanggang
alawang taon!
'a Talahanayan 2, nagsasabi na ang uri at "amamaraan ng
"agbibigay sa kasal ay magka"areho lamang sa tatlong munisi"alia ng
tribong Manobo!
Tala!ana'an 10
Patulo' pa #in ban i%ina%aa*a n &atutubon ,anobo an Betrothal
!anan %a &a%alu&u'an pana!on<
8alawigan ng
/gusan el 'ur
Pinapatulo' na i%ina%aa*a an Betrothal n
ma ,anobo !anan %a &a%alu&u'an
pana!on.
Lo#eto 'a mga Manobo na tumitira sa itaas ng bahagi
ng bunok, "atuloy "a rin nilang sinusuno o
isinasagawa ang "amamaraan ng kanilang
"akikisuyo ng lalaki sa babae!
'a ka"atagan naman kung saan karamihan in
sa Manobo naninirahan, halos hini na nila
sinusuno o isinasagawa, ahil nga binigyan
na sila ng kalayaan ng kanilang mga magulang!
La Pa1 Kaunti na lamang ang sumusuno sa
45
"amamaraan ng kanilang "akikisuyo lalo na%t
sila%y naninirahan sa ka"atagan! /ng
"amahalaan ng 8a Pa9 ay gumawa ng
hakbang na sila%y magkaroon ng Aukasyon at
ang ilang mga "aniniwala lalo na sa kasal ay
unti$unti ng nawawala! Para sa mga
makabagong henerasyon, mas "i"iliin "a nila
na sumusuno sa "amamaraan ng kasal ayon
sa Batas Re"ublika ng Pili"inas!
San Lui% 'a mga Manobo na tumitira sa itaas ng bahagi
ng bunok, "atuloy "a rin nilang sinusuno o
isinasagawa ang buya
'a ka"atagan naman kung saan karamihan in
sa Manobo naninirahan, halos hini na nila
sinusuno o isinasagawa, ahil nga binigyan
na sila ng kalayaan ng kanilang mga magulang!
'a Talhanayan 1D, nagsasabi na ang betrothal sa 8oreto at 'an 8uis
ay "atuloy "a ring isinasagawa yaong mga Manobo na naninirahan sa itaas
ng bahagi ng bunok, "ero sa ka"atagan ay kaunti nalang ang nagsasagawa
ng ganitong "amamaraan ng buya, ahil nga sa batas ng 5'-5 na kanilang
sinususno at ito%y mga Manobong nabibilang sa lugar na sibilisasyon!
Tala!ana'an 11
Kaamitan n Kumbiti
8alawigan ng
/gusan el 'ur
Gamit %a Kumbiti
46
Lo#eto Tribong kasuutan
0ilutong bigas na isusubo sa bawat isa na
kinakasal, "ati na rin sa bawat magulang ng
"amilya!
La Pa1 0ilutong bigas na isusubo sa bawat isa na
kinakasal, "ati na rin sa bawat magulang ng
"amilya!
San Lui% >umamit ng haboyan
Pagbibigay ng masusuan sa mga magulang ng
babae!
'a Talahanayan 11, ay naglalaha ng kasagutan "ara sa gamit ng
seremonya sa kumbiti na ang tatlong munisi"alia ay may iba%t ibang
kagamitan na ginagamit sa kumbiti, ito ay ang "agsusubo ng nilutong bigas
sa alwang kinakasal katula ng mga magulang at isang masusuan ang
ibibigay sa "amilya ng babae at isang tribong kasuutan!
Tala!ana'an 15
A#a* n ipan"i#i*an an &a%al n ma ,anobo
8alawigan ng
/gusan el 'ur
A#a* n pa"i#i*an %a Kumbiti
Lo#eto 5e"ene sa kaya ng lalaki minsan talong ,3.
araw hanggang limang ,3. araw!
May isang ,1.araw lang!
Kung may "itong ,L. baboy ang "arte ng lalaki,
ang kumbiti ay aabot ng isang linggong
"agiriwang!
La Pa1 Isang arawn lang, e"ene sa kaya ng
"amilya ng lalaki
47
San Lui% Tatlong ,3. araw hanggang isang linggo ang
"agiriwang ng kumbiti.
'a Talahanayan 11, nagsasabi na ang araw ng "agiriwang sa kumbiti
ay tatagal ng tatlong ,3. araw hanggang isang linggo kung kaya ng lalaki ang
ganitong araw ng "agiriwang ng sinasabing Kumbiti.
Tala!ana'an 17
Suman)a'on ba an binata at "alaan ,anobo %a u#i at
pamama#aan n &a%al o betrothal?
8alawigan ng
/gusan el 'ur
U#i at Pamama#aan n Ka%al
Lala&i Babae
Lo#eto +ini sumasangayon +ini sumasangayon
La Pa1 +ini sumasangayon +ini sumasangayon
San Lui% +ini sumasangayon +ini sumasangayon
'a Talahanayan 13, ito%y nagsasaa tungkol sa kung sasang$ayon ba
ang mga binata at alaga sa uri at "amamaraan ng "ag"a"akasal ng mga
Manobo! 'a talahanayan na ito ay nakasaa na ang mga binata at alaga ay
hini sumasang$ayon sa uri ng kanilang "ag"a"akasal!
Tala!ana'an 1;
,a mananali&%i& na "uma&o %a ba'an pa#a %a &a%al n ma ,anobo
8alawigan ng ,a mananali&%i& na "uma&o %a ba'an pa#a %a
48
/gusan el 'ur &a%al n ma ,anobo
Lo#eto wala
La Pa1 wala
San Lui% wala
'a Talahanayan 1?, inilaha nila na ang mananaliksik lamang ang
siyang kauna$unahang nag aaral sa Kumbiti ng mga Manobo!
'a mga nakala" na atos ng mga mananaliksik nabigyan ng mga
kasagutan ang talatanungan na kung saan buong "usong inihayag ng mga
Manobo ang kanilang mga nalalaman at higit sa lahat, at "ara na rin sa
kaalaman ng mananaliksik na ang ganitong uri at "amamaraan sa kumbiti
lalo na%t ang mga Manobo ay naninirahan sa ka"atagan, ay hini na gaanong
sinusuno sa kasalukuyan!
/ng kanilang namulatang traisyon ay unti @ unti ng naglaho ahil
malaki ang kanilang "aniniwala na mas gugustuhin nila ang batas ng
Pamahalaang Pili"inas sa"agkat ito ay legal!
KABANATA :
LAGO,2 KONKLUS-ON AT R.KO,.N$AS-ON
Laom
49
/ng "ananaliksik na ito ay "inamagatang Kumbiti( Ka%a'%a'an at
Panini*ala n ma ,anobo %a Re!i'on 172 /a#aa. Ito ay nahahati sa
limang bahagi! /ng unang bahagi ay tungkol sa suliranin na kina"a"alooban
ng "animula, "aglalaha ng suliranin, kahalagahan ng "ag$aaral at
"agbibigay katuturan sa mga katawagang ginagamit!
/ng ikalawang bahagi ay ang kaugnay na literatura at "ag$aaral, kung
saan ang mananaliksik ay nagbasa ng mga gawin at "ag$aaral na may
kaugnayan sa kanyang ginawang "ananaliksik! Karamihan sa kanyang
nakala" na im"ormasyon ay nagmula sa website
/ng ikatatlong bahagi ay ang metoolohiya ng "ag$aaral! >inamit ng
mananaliksik ang "araang "alarawan at interbyu! >umamit rin siya ng ta"e
re:orer at itinala ang mga nakala" na im"ormasyon o sa kanilanng mga
sagot sa talatanungan!
May labing alawang ,11. luma na Manobo sa bawat tatlong
Munisi"alia ng 8a Pa9, 8oreto at san 8uis, /gusang el 'ur ang sumagot
sa mga katanungang ibinigay! 0aka"okus ang "ag$aaral sa nakuhang sagot
ng mga Manobo tungkol sa "amamaraan at "aniniwala ng kanilang kasal!
/ng ikaa"at na bahagi ay ang "resentasyon, "agsusuri at
inter"retasyon sa mga nakala" na im"ormasyon! 0asagot naman nila ang
labing$a"at na mga tanong tungkol sa kanilang kasaysayan at "aniniwala sa
kasal ng mga Manobo! 'a katunayan, may inihanang maraming tanong ang
mga mananaliksik ngunit sa kaahilanang ang ;"agbubuya< ay hini na
gaanong isinasagawa ng mga Manobo lalo na%t yaong mga naninirahan sa
ka"atagan ahil sa im"luwensiya ng mga ayuhan! /ng mga inihanang
tanong ay hini masyaong nasagot!
0a"ag$alaman in ng mga mananaliksik na ang ;"agbubuya< ay
isinasagawa lamang sa lugar kung saan "awang mga Manobo lamang ang
naninirahan at ito%y matatag"uan sa kaitaas$tasang bunok ng tatlong
50
Munisi"alia na ayaw ng "ahintulutan ng "amahalaaan ng mga o"isyales at
tauhan ng nasabing 0CIP at mga Munisi"alia ahil ito%y "inamugaran na ng
mga rebele!
'a mga im"ormasyong nakala" ng mga mananaliksik mula sa
"akiki"anayam sa mga naninirahanan sa tatlong ,3. sumusuno na
Munisi"alia, ang 'an lui9 "arti:ular sa ,Barangay Culi., 8a Pa9 ,Barangay
Bataan. at 8oreto ,Barangay Pobla:ion, -aloe, Mambaos, Kasa"a at
Manawe. ng /gusan el 'ur, Rehiyon 13, Caraga, ito nila na"ag$alaman lalo
na%t yaong mga Manobo na nainirahan sa itaas ng bunok ay i"inag"atuloy
"a rin ang "agsasagawa ng ;"agbubuya o kumbiti< at hini iniina kung ilang
taon ang babae kung i"inagkasuno sa lalaki! Kahit anu"aman, ito%y bahagi
ng kanilang kultura, "aniniwala at traisyon na kailanma%y walang kara"atan
ang sinuman na sila%y "agtawanan o kutyain bagkus sila%y mahalin at
mai"aama na sila%y tao rin na katula nating may kara"atang mamuhay sa
bansang sinilangan!
Kon&lu%'on
Pagkata"os ng "ag$aaral na ito, na"agtanto ng mga mananaliksik na:
1! /ng mga Manobo na naninirahan sa ka"atagan ay hini na gaanong
isinasagawa ang "akiki"agkasunuan sa kasal o "agbubuya ahil na
rin sa im"luwensiya ng mga ayuhan lalo na%t ang mga bagong
henerasyon! Kung ito man ay i"inag"atuloy "a ring isinasagawa, ito%y
yaong mga Manobo na naninirahan sa itaas ng bunok na "awang
mga ka"wa Manobo lamang ang naninirahan oon!
51
1! +ini na masyaong isinasagawa ang "akiki"agkasunuan sa kasal ng
mga bagong henerasyon ahil ang tatlong nabanggit na Munisi"alia
ay may "rogramang, ;':holarshi"< "ara sa kanila lamang u"ang sila%y
magkaroon ng eukasyon at magkakaroon in ng magana at
esenteng trabaho! Mas nanaisin nilang susunin ang batas ng
Pili"inas tungo sa kasal kaysa kanilang nakagisnang "amamaraan
ahil ito%y legal at iisa lamang ang magiging asawa ng lalaki!
3! 0a"ag$alaman in nila na malaki na talaga ang kaibahan sa "aniniwala
ng kasal ng mga Manobo noon at ngayon! 5ahil ito%y resulta ng
"agkawatak$watak ng mga Manobo at ahil na rin na ang ibang
Manobo ay ninanais nilang tumira sa ka"atagan u"ang maranasaan
in nila ang buhay mayroon sa ka"atagan! /ng mga Manobo na
gustong tumira sa mga bulubunukin ay may sarili ing ahilan!
5ahilan na ayaw nilang maim"luwensiyahan ang kanilang mga
namulatang kultura, "aniniwala at traisyon! 0atatakot silang maglaho
ang kanilang kultura at magagalit sa kanila ang kanilang mga ninuno
ahil hini nila ito na"ahalagahan!
Re&omen"a%'on
Pagkata"os ang masusing "ag$aaral sa kasaysayan at "aniniwala sa
kasal ng mga Manobo, inirekomena ng mga mananaliksik ang mga
sumusuno:
1! 0a ang kasaysayan at "aniniwala sa kasal ng mga Mnobo ay maging
bahagi ng Panitikan ng Rehiyon 13 Caraga o sa Pili"inas man, sa
lalong ikauunawa sa kanilang kultura!
52
1! Palawakin "a ang "ag$aaral na ito lalo sa na sa mga tunay na Manobo!

3! Bigyang iin ng 5e"A sa kanilang "rogramang ;natiGe tongue< na
bahagi ng kanilang "rograma ang mga iba "ang iyalekto sa Pili""inas
u"ang hini maglalaho man lamang ahil sa im"luwensiya ng ayuhan
bagkus ito%y isang lunsaran sa "agtuturo u"ang mai"akita at
mai"aama ang iwa ng "ag"a"ahalaga na makukuha na siyang aan
sa "agkakaisa at "aagkakaunawaan!

?! Iminumungkahi rito ng mga mananaliksik na sa abot ng kanilang
makakaya, ito%y mai"reserba nila at maisaokumento ang mga nakala"
na im"ormasyon alang$alang sa kanilang kursong /B Phili""ine
8iterature na ang "ag$aaral ng mga 8uma sa Rehiyong Caraga ay
bahagi nito! Bago man ito maglaho, ang i"inaglabang kultura,
traisyon at "aniniwala sa kasal ng mga Manobo sa mahaba$habang
"anahon, kailangang ito%y maisaokumento at mai"reserba u"ang
bigyang tugon at "arangal ang mga kanunununuang bumuo nito!
KABANATA :I
BIBLI-OGRAPI
Bernales, R!/! et!al! ,1DDE.. Kritikal na pagbasa at lohikal na pagsulat tungo
sa pananaliksik (batayan at sanayang#aklat sa (ilipino ), antas
tersyarya, alinsunod sa Komisyon sa *along Mataas na +dukasyon)!
4alen9uela City: Mutya Publishing +ouse, In:!
The 0ew Book oB Knowlege ,/ng Bagong /klat ng Kaalaman., nasa wikang
53
Ingles, >rolier In:or"orate, 12LL, I'B0 D$L1L1$D3DE$E
Inte#net

-iki"eia An:y:lo"eia
htt":KKwww!santa!goG!"hKiIo:ossurK:mstalu:iabelieBs!html
'antagoG !,hinango noong +unyo 1?,1DDE.
htt":KKasiare:i"e!:omK"hiweing!html
/siare:i"e! ,hinango noong +unyo 1?,1DDE.
htt":KKwww!weingsatwork!:om
-eingsatwork! ,hinango noong +unyo 1?,1DDE.
htt":KKbuygan:enia!:omKblogK="UL1
Buygan:enia! ,hinango noong +unyo 1?,1DDE.
htt":KKsubkalan!blogs"ot!:omK
htt":KKwww!weeingtraitions! Inian!:om, 1D1D
KABANATA :II
AP.N$IKS A
,/ng nilalaman ng liham na ito ay katula na rin sa liham na i"a"aala "ara
sa mga Mayor ng tatlong Munisi"alia6 8a Pa9, 8oreto at 'an 8uis, /gusan
el 'ur at "ara na rin sa mga Barangay Ka"itan at ChieBtain.
Re"ublika ng Pili"inas
/ARAGA STAT. UNI:.RSIT-
/m"ayon, 8ungso ng Butuan
54
'e"tembre 1L, 1D13
$O,INA$OR ,. GO,.4
5irektor, 0CIP
Rehiyon 13, Caraga
Kaalan = alan $i#e&to# Gome1(
Maganang araw "oP
Kami "o ay mga mag$aaral ng Caraga 'tate UniGersity ,C'U., /m"ayon,
8ungso ng Butuan! Isa "o sa mga kursong "angangailangan ng mga
/signaturang #ili"ino 1DD ,Kasaysayan ng Panitikan sa Pili"inas ng Iba%t
ibang Panahon. at #ili"ino 1D1 ,5ula at Panulaan. ng Kursong /B Phili""ine
8iterature, nitong Unang 'emestre, Taong /kaemiko, 1D13 @ 1D1?, ay
"ananaliksik tungkol sa kasaysayan at "aniniwala sa kasal ng Manobo
ngayong arating na Cktubre ? @ L, 1D13 ,Biyernes at 8inggo. "artikular sa
tatlong munisi"alia ng 'an 8uis, 8oreto at 8a Pa9, /gusan el 'ur!
/ng isa "o sa mga layunin ng aking "ananaliksik ay ,abi'an
papapa!alaa an ma &atutubon lite#atu#a n Re!i'on 17 /a#aa at
matuunan an pananailanan n ma ma)aa#al na ma'
pamama!al %a *i&a at &ultu#al na pa&a&a&ilanlan. U"ang maging
makatotohanan ang nabanggit na layunin, kailangan "o naming "untahan
ang mga katutubong matatag"uan sa Rehiyong Caraga at isa na "o rito ang
mga nabanggit na Munisi"alia u"ang makakala" at maisasaokumento
ang kanilang mga natatanging literatura lalo na sa mga "amahiin, "aniniwala
at ritwal ng kasal ng katutubong Manobo!
55
'a "amamagitan "o nito, magalang "o kaming humihiling sa inyo na kami
"o%y inyong "ahintulutan na makaao"$"ala ang mga ka"ati nating Manobo
na matatag"uan sa mga Munisi"alia ng 'an 8uis, 8oreto at 8a Pa9, /gusan
el 'ur!
/asahan "o ninyo na kayo%y aming bigyan ng ko"ya kung anumang
literaturang nakala" ko "artikular sa mga "amahiin, "aniniwala at ritwal ng
kasal ng katutubong Manobo!
Marami "ong salamat sa "atuloy ninyong "agsu"orta at "agmamahal sa wika
at literatura!
8ubos na gumagalang,
,a ,a)aa#al n AB P!ilippine Lite#atu#e
Caraga 'tate UniGersity
AP.N$IKS B
,8iham Para sa mga Mayor ng tatlong Munisi"alia6 8a Pa9, 8oreto at 'an
8uis, /gusan el 'ur at "ara na rin sa mga Barangay Ka"itan at ChieBtain.
Re"ublika ng Pili"inas
/ARAGA STAT. UNI:.RSIT-
'e"tembre 1L, 1D13
56
>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>
>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>
>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>
Kaalan = alan ,a'o#>>>>>>>>>>>>>>>>>(
Maganang araw "oP
8iterature, nitong Unang 'emestre, Taong /kaemiko, 1D13 @ 1D1?, ay
"ananaliksik tungkol sa kasaysayan at "aniniwala sa kasal ng Manobo
ngayong arating na Cktubre ? @ L, 1D13 ,Biyernes at 8inggo. "artikular sa
tatlong munisi"alia ng 'an 8uis, 8oreto at 8a Pa9, /gusan el 'ur!
/ng isa "o sa mga layunin ng aking "ananaliksik ay ,abi'an
papapa!alaa an ma &atutubon lite#atu#a n Re!i'on 17 /a#aa at
matuunan an pananailanan n ma ma)aa#al na ma'
pamama!al %a *i&a at &ultu#al na pa&a&a&ilanlan. U"ang maging
makatotohanan ang nabanggit na layunin, kailangan "o naming "untahan
ang mga katutubong matatag"uan sa Rehiyong Caraga at isa na "o rito ang
mga nabanggit na Munisi"alia u"ang makakala" at maisasaokumento
ang kanilang mga natatanging literatura lalo na sa mga "amahiin, "aniniwala
at ritwal ng kasal ng katutubong Manobo!
'a "amamagitan "o nito, magalang "o kaming humihiling sa inyo na kami
"o%y inyong "ahintulutan na makaao"$"ala ang mga ka"ati nating Manobo
57
na matatag"uan sa mga Munisi"alia ng 'an 8uis, 8oreto at 8a Pa9, /gusan
el 'ur!
/asahan "o ninyo na kayo%y aming bigyan ng ko"ya kung anumang
literaturang nakala" ko "artikular sa mga "amahiin, "aniniwala at ritwal ng
kasal ng katutubong Manobo!
Marami "ong salamat sa "atuloy ninyong "agsu"orta at "agmamahal sa wika
at literatura!
8ubos na gumagalang,
AP.N$IKS /
Cktubre ?, 1D13
>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>
>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>
>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>
,a!al namin Re%pon"ente(
Maalab na PagbatiP
58
8iterature, nitong Unang 'emestre, Taong /kaemiko, 1D13 @ 1D1?!
Kasalukuyan "o kaming sumusulat ng isang "ananaliksik na "a"el hinggil sa
Betrothal: Kasaysayan at Paniniwala ng mga Manobo sa Rehiyon 13 Caraga!
Kaugnay nito, inihana "o naming ang kwestoneyr na ito u"ang
maka"angala" ng mga atos na kailangan "o ng aming "ananaliksik!
Kung gayon, mangyaring sagutan ng buong kata"atan ang mga sumusuno
na aytem! Tinitiyak "o naming magiging kum"eensiyal na im"ormasyon ang
iyong mga kasagutan!
Marami "ong salamat!
$i#e&%'on( Punan ng angko" na im"ormasyon o atos ang mga
sumusuno na "atlang! Kung may "ag"i"ilian, salungguhitan lamang ang
salita at lagyan ng tsek ang "atlang na tumutugon sa inyong sagot! Kung
nangangailangan ng "aliwanag ang tanong, maaaring isulat ang sagot sa
nakalaang salungguhit!
1! Pangalan
,C"syunal.SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS
1! Kasarian 8alaki Babae
Aa E @ 11 17 $ 12
11 = 13 1D @ "ataas
3! Astao 'ibil BinataK5alaga BiyuoKBiyua
59
May$asawa +iwalay
?! +ana"buhay Mayroon -ala
Ka"ag mayroon, anong uri=
SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS
3! Puwee "o ba naming malaman kung ano ang "inanggalingan ng mga
katutubong Manobo= Ka"ag ang sagot mo ay Co @ i"aliwanag mo!
SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS
SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS!
7! 'a anong ahilan kung bakit ito ang na"ili ninyong lugar ,'an 8uis, 8a
Pa9, 8oreto. na maging tirahan=
L! Pwee "o ba naming malaman kung anong katawagan ang salitang
kasal "ara sa inyo= /no naman kaya ang "inagmulan ng salitang ito=
60
E! Pamilyar "o ba kayo sa salitang Betrothal= SSSSSSSS
2! Maaari niyo "a bang isalaysay sa amin ang kasaysayan ng inyong
kasal o tinawag na Betrothal=
1D! /no ang masasabi ninyo sa inyong uri at "amamaraan ng kasal noon
at ngayon=
11! Para sa inyo, ilang taon ang maaaring mag$aasawa ang lalaki o
babae=
61
11! 'a "agkamulat ng inyong isi"an, ganito na ba ang uri o "amamaraan
ng kasal ng iyong mga ninuno=
13! Meron ba kayong na"a"ansin na may konting "agbabago ang
ginawang seremonya o ritwal ng inyong kasal sa kasalukuyan= Ka"ag
Co ang inyong sagot, i"aliwanag!
1?! 'a uri at "amamaraan ng inyong kasal, meron ba kayong tinatawag na
dowry katula ng ginagawa ng mga Muslim= I"aliwanag!
62
13! 'a Betrothal, Ilang taon ang babae na maaaring "umisan sa "amilya
ng mga lalaki=
17! 'a Betrothal, sinong karaniwang nakiki"agsuno sa kasal, ang mga
magulang ba ng mga babae o lalaki= C i kaya%y ang lalaking gustong
mag"a"akasal sa babae at siya ang nakiki"agkasuno sa mga
magulang nito=
1L! /ng Betrothal ba ay ginagamit o isinasagawa "a ng mga katutubong
Manobo sa kasalukuyang "anahon=
63
1E! /no naman kaya ang mga gamit sa seremonya ng kasal kung may
ikakasal=
12! Ilang araw kaya i"agiriwang ang inyong kasal=
1D! Para sa mga binata%t alaga, kayo ba%y sumasang$ayon sa uri at
"amamaraan ng inyong kasal o ng berothal=
64
13! Meron na bang mga mananaliksik na umako sa inyong lugar at
kumuha ng mga atos o interbyu tungkol sa betrothal gaya ng aming
ginagawa ngayon=
1?! /no "o ang mararamaman ninyo na nai"amahagi ninyo ang inyong
mga "aniniwala, seremonya, ritwal at kasaysayan ng inyong kasal=
Ka"ag Co ang sagot, i"aliwanag!
65
13! Marami "ong salamat sa inyo! /asahan "o ninyo na gawin namin ang
aming makakaya na maisaokumento ang inyong mga ibinigay na
atos u"ang ito%y ma"anatili, ma"ahalagahan u"ang hini mabaon sa
limot o mawawala man lamang ahilan sa mga im"luwensiya ng mga
ayuhan! /t "ara naman sa mga i Manobo, kailangang "urihin ang
kasaysayan at "aniniwala sa kasal ng mga Manobo u"ang maging
bahagi ng Panitikan ng Caraga at ng buong Pili"inas man sa lalong
ikauunawa ng kulturang Manobo!
AP.N$IKS $
,AIKLING TALA NG BU+A- NG ,GA ,ANANALIKSIK
Pangalan: /+ARISS. B. ?UINTO
Tirahan: P)7 Uppe# $oonan2 Butuan /it'
/raw ng Ka"anganakan: .ne#o 162 1997
Aa : 50 Kasarian: Babae
66
.$UKAS-ON(
Alementarya: $oonan .lementa#' Sc!ool
$oonan2 Butuan /it'
Taong 0ata"os: 500;) 5009
'ekunarya: Butuan /it' Sc!ool o@ A#t% an" T#a"e%2
Butuan /it'
Taong 0ata"os: 5006) 5009
Kolehiyo: /a#aa State UniAe#%it' B,ain /ampu%C
Ampa'on2 Lun%o" n Butuan
Kurso ( Bac!elo# o@ A#t% in P!ilippine Lite#atu#e
,Kasalukuyang kinukuhang kurso.
Pangalan: $OLL- LO:. S. /ASTRO
Tirahan: P)9 B#'. Pob. Ba'uan /it'
Au%an "el Su#
/raw ng Ka"anganakan: Ab#il 12 1991
.$UKAS-ON(
Alementarya: Ba'uan /ent#al .lementa#' Sc!ool
Ba'uan /it'
67
'ekunarya: Au%an "el Su# /ollee%
Ba'uan /it'2 Au%an "el Su#
Pangalan: G.NA P. RI:.RA
Tirahan: Guita%2 Lo#eto2 Au%an "el %u#
/raw ng Ka"anganakan6 Set'emb#e 562 199;
.$UKAS-ON(
Alementarya: Guita% .lementa#' Sc!ool
Lo#eto2 Au%an "el Su#
68
'ekunarya: Sto. Toma% National +i! Sc!ool2
Pangalan: L.SLI. ,A. L. $.LA /RU4
Tirahan: P) 7 B#'. Lima!a2 Butuan /it'
/raw ng Ka"anganakan: O&tob#e2 592 1991
.$UKAS-ON(
Alementarya: On -iu /ent#al .lementa#' Sc!ool
Butuan /it'
69
'ekunarya: Au%an National +i! S!ool2 Butuan /it'
Pangalan: LO:.L- T. .LABA
Tirahan: P)1 San I%i"#o2 Bi%li /it'
Su#iao "el Su#
/raw ng Ka"anganakan: Peb#e#o 72 1999
.$UKAS-ON(
Alementarya: San I%i"#o .lementa#' Sc!ool
70
Banan2 Bi%li /it'2 Su#iao "el Su#
Taong 0ata"os: 5008)5007
'ekunarya: $e La Salle Do!n Bo%co /ollee
,anao'2 Bi%li /it'
Pangalan: :.LIN$A ARIOLA
Tirahan: P)9 B#'. ,aninalao La% NieAe%
Au%an "el No#te
/raw ng Ka"anganakan: .ne#o 172 199;
.$UKAS-ON(
Alementarya: ,aninalao .lementa#' Sc!ool
71
,aninalao2 La% NieAe%2 Au%an "el No#te
'ekunarya: Lina'ao National +i! S!ool
La% NieAe%2 Au%an "el No#te
Pangalan: DOANA LOU .. :ILLOSA
Tirahan: P)7B Re%o#ection2 Butuan /it'
Au%an "el No#te
.$UKAS-ON(
Alementarya: Butuan /ent#al .lementa#' Sc!ool
72
Butuan /it'2 Au%an "el No#te Taong
0ata"os: 5009) 5008
'ekunarya: Au%an National +i! S!ool
Butuan /it'2 Au%an "el No#te
Pangalan: $.LAILA+ 0. +ONRA$A
Tirahan: P)8 Libe#ta"2 Butuan /it'
Au%an "el No#te
/raw ng Ka"anganakan: $e%'emb#e 172 1969
.$UKAS-ON(
Alementarya: Butuan /ent#al .lementa#' Sc!ool
73
0ata"os: 5001) 5005
Pangalan: R.GIN. SALAR.S
Tirahan: P)7B Re%o#ection2 Butuan /it'
Au%an "el No#te
.$UKAS-ON(
Alementarya: Kitc!a#ao /ent#al .lementa#' Sc!ool
74
Kitc!a#ao2 Au%an "el No#te
'ekunarya: Immaculate +ea#t o@ ,a#' Aca"em'2 Inc.
/ebu /it'2 /ebu
Pangalan: K.,B.RL-N G.RA-
Tirahan: .%pe#an1a2 Au%an "el Su#
/raw ng Ka"anganakan: ,a'o 552 1991
.$UKAS-ON(
Alementarya: .%pe#an1a .lementa#' Sc!ool
.%pe#an1a2 Au%an "el Su#
75
'ekunarya: Ba'uan /omp#e!en%iAe National +i! S!ool
Ba'uan2 Au%an "el Su#
Pangalan: A,ILA D.AN /. AL:AR
Tirahan: Ampa'on2 Lun%o" n Butuan
Au%an "el No#te
/raw ng Ka"anganakan: Ao%to 552 1995
.$UKAS-ON(
76
Alementarya: Ampa'on /ent#al .lementa#' Sc!ool
0ata"os: 5009) 5008
'ekunarya: 0at!e# U#io% +i! Sc!ool
Ampa'on2 Butuan /it'2 Au%an "el No#te
Ampa'on2 Lu%o" n Butuan
Pangalan: D.SSI.L R. T.:.S
Tirahan: Lo#eto2 Au%an "el Su#
/raw ng Ka"anganakan: +ul'o ;2 1997
.$UKAS-ON(
Alementarya: Lo#eto .lementa#' Sc!ool
77
'ekunarya: Lo#eto National +i! S!ool
Pangalan: D.SSARI. N. B.TITO
Tirahan: ,a!oan'2 Butuan /it'
Au%an "el No#te
/raw ng Ka"anganakan: +un'o 82 1997
.$UKAS-ON(
Alementarya: RiAe#%i"e /ent#al .lementa#' Sc!ool
78
Lun%o" n Butuan2 Au%an "el No#te
A.$ /o#ato St.2 Butuan /it'2 Au%an "el No#te
Kurso : Bac!elo# o@ A#t% in P!ilippine Lite#atu#e
Pangalan: A$.LINA P. $AGO/
Tirahan: ,a!u&"am Tubo"2 Su#iao "el No#te
/raw ng Ka"anganakan: $e%'emb#e 192 1991
.$UKAS-ON(
Alementarya: Tubo" .lementa#' Sc!ool
79
Tubo"2 Su#iao "el No#te
'ekunarya: Tubo" National +i! S!ool
Tubo"2 Su#iao "el No#te
Pangalan: /+AR.SS ,IT/+ A. BARRIOS
Tirahan: P)7 Lau#ente St. Pob. Bi%li /it'
Su#iao "el Su#
/raw ng Ka"anganakan: Aoo%to 572 1995
.$UKAS-ON(
Alementarya: Bi%li /ent#al .lementa#' Sc!ool
80
Lun%o" n Bi%li2 Su#iao "el Su#
'ekunarya: /aAite State UniAe#%it' BNAI/ /ampu%C
Naic /aAite2 Lun%o" n ,anila
Pangalan: RONILO L. ,A+INA-2 D#.
Tirahan: //0 $oonan2 Butuan /it'
Au%an "el No#te
/raw ng Ka"anganakan: Ao%to 172 1997
Aa : 50 Kasarian: Lala&i
.$UKAS-ON(
Alementarya: Ambao .lementa#' Sc!ool
81
Ambao2 Butuan /it'2 Au%an "el No#te
A.$ /o#ato St.2 Butuan /it'2 Au%an "el No#te
Pangalan: 0AUSTINO G. ,UN$A 2 D#.
Tirahan: P)5 Kinamlutan2 Butuan /it'
Au%an "el No#te
.$UKAS-ON(
Alementarya: Kinamlutan .lementa#' Sc!ool
82
'ekunarya: Butuan /it' Sc!ool o@ A#t% an" T#a"e
D.Ro%ale% AAenue2 Butuan /it'2
Au%an "el No#te
Pangalan: DAPP.RSON B. /AA
Tirahan: P)8 B#'.16 Ob#e#o2 Butuan /it'
Au%an "el No#te
/raw ng Ka"anganakan: .ne#o 712 199;
.$UKAS-ON(
Alementarya: Ob#e#o .lementa#' Sc!ool
83
A.$ /o#ato St. Butuan /it'2 Au%an "el No#te
Pangalan: 0RAN/IS RU$OLP+ $. TIBA-AN
Tirahan: P)7 Panaanan2 La Pa1
Au%an "el Su#
/raw ng Ka"anganakan: Peb#e#o 182 199;
.$UKAS-ON(
Alementarya: $oa A"ela .lementa#' Sc!ool
84
Panaanan2 La Pa12 Au%an "el Su#
'ekunarya: Panaanan National +i! S!ool
Panaanan2 La Pa12 Au%an "el Su#
Pangalan: D.DO,AR AL:AR $. L.ON
Tirahan: Saint Do%ep! Sub.2 Butuan /it'
Au%an "el No#te
/raw ng Ka"anganakan: O&tob#e 162 1967
.$UKAS-ON(
Alementarya: Reme"io% .lementa#' Sc!ool
85
A.$. /o#ato St.2 Butuan /it'2 Au%an "el No#te
Pangalan: 0RAN/IS P. ,./O,PAL
Tirahan: T./alo .Et.2 Butuan /it'
Au%an "el No#te
/raw ng Ka"anganakan: Nob'emb#e 552 1995
.$UKAS-ON(
Alementarya: Tuba' /ent#al .lementa#' Sc!ool
86
Pob. 5 B#'.5 Tuba'2 Au%an "el No#te
'ekunarya: Tuba' National +i! S!ool
Pob. 5 $aan Lunn%o"2 Tuba'2
Au%an "el No#te
AP.N$IKS .
87

Kumbiti: Kasaysayan at Kasal NG Mga Manobo Sa Rehiyon 13 Caraga

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Kumbiti: Kasaysayan at Kasal NG Mga Manobo Sa Rehiyon 13 Caraga

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kumbiti: Kasaysayan at Kasal NG Mga Manobo Sa Rehiyon 13 Caraga

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KUMBITI: Kasaysayan at Paniniwala ng mga Manobo ng

You might also like