Matematika 8 Oddelenie PDF

JOVO STEFANOVSKI
NAUM CELAKOSKI
2010
Skopje
Drag u~eniku!
Ovaa kniga }e ti pomogne da gi izu~i{ predvidenite sodrìni za VIII oddelenie. ]e u~i{ novi
interesni sodrìni za sli~nost na figuri. ]e nau~i{ tehniki za re{avawe linearni ravenki i
linearni neravenki, kako i za re{avawe na nekoi sistemi linearni ravenki. ]e gi pro{iri{
znaewata za linearnata funkcija i za geometriskite tela i nivnata plo{tina i volumen.
Knigava e podelena na ~etiri tematski celini, a sekoja od niv e podelena na pottemi.
Tematskite celini zapo~nuvaat so sodrìna, a nastavnite edinici vo niv se numerirani.
Vo nastavnite edinici ima oznaki vo boja i preku niv se ispi{ani poraki, aktivnosti, obvrski
i drugi sugestii, i toa:
Potseti se!
...
1.
2.
3.
...
Nastavnite edinici zapo~nuvaat so ne{to {to ti e poznato.

Treba da se potseti{ i da gi re{i{ dadenite barawa. Toa }e ti
koristi pri izu~uvaweto na novoto vo lekcijata.
So ovie oznaki nastavnata edinica e podelena na delovi
(porcii) koi se odnesuvaat na novite poimi.
So vakvite oznaki se ozna~eni aktivnostite, pra{awata i
zada~ite {to }e gi re{ava{ samostojno ili so pomo{ na tvojot
nastavnik. Vo ovoj del go u~i{ novoto vo lekcijata, zatoa treba
da bide{ vnimatelen i aktiven za podobro da go nau~i{ i razbere{.
Najbitnoto e oboeno so òlta boja, pri {to formulaciite na
teoremite se vo portokalova ramka.
Treba da znae{:
Najbitnoto od lekcijata e izdvoeno vo vid na pra{awa, zada~i

ili tvrdewa. Toa treba da go pameti{ i da go koristi{ vo
zada~i i prakti~ni primeri.
Proveri se!
Ovoj del sodrì pra{awa i zada~i so koi moè{ da se proveri{ dali pogolemiot del od izu~enoto go razbira{ za da
moè{ da go primenuva{ i koristi{ vo sekojdnevniot ìvot.
Zada~i
Obidi se! ...
PROVERI GO
TVOETO ZNAEWE
Treba redovno i samostojno da gi re{ava{ ovie zada~i. So toa

podobro }e go razbere{ izu~enoto, a toa }e ti bide od golema
polza.
Potrudi se da gi re{ava{ zada~ite i problemite vo ovoj del
(ova ne e zadolìtelno). So toa }e znae{ pove}e i }e bide{
pobogat so idei.
Na krajot od sekoja tema ima{ test od pra{awa i zada~i.
Re{i go samostojno testot i so toa }e gi proveri{
tvoite znaewa od izu~enata tema.
Koga }e naide{ na te{kotii pri izu~uvaweto na matematikata ne otkaùvaj se, obidi se

povtorno, a upornosta }e ti donese rezultat i zadovolstvo.
]e n raduva ako so ovaa kniga ja zasaka{ matematikata pove}e i postigne{ odli~en uspeh.
Od avtorite
TEMA 1.
SLI^NOST
PROPORCIONALNI OTSE^KI
1. Razmer me|u dve otse~ki
4
2. Proporcionalni otse~ki
8
3. Delewe otse~ka na ednakvi delovi 12
4. Talesova teorema za proporcionalni
otse~ki
16
5. Zada~i so primena na Talesovata
teorema
20
SLI^NI TRIAGOLNICI
6. Sli~ni figuri. Sli~ni triagolnici 24
7. Prv priznak za sli~ni triagolnici 27
8. Vtor i tret priznak za sli~ni

triagolnici
31
9. Odnos na perimetrite i odnos na plo{tinite na dva sli~ni triagolnici
33
PITAGOROVA TEOREMA
10. Sli~nosta vo pravoagolen
triagolnik
11. Pitagorova teorema
12. Zada~i so primena na Pitagorovata
teorema
13. Populacija, primerok
Proveri go tvoeto znaewe
Proporcionalni otse~ki
37
41
44
48
53
RAZMER ME\U DVE OTSE^KI
A 1.
Potseti se!
Razmer ili odnos na brojot a i brojot
b (b 0) e koli~nikot na a i b, t.e.
a
;
a : b ili
b
se ~ita: a sprema b;
brojot a se vika prv ~len, a b vtor
~len na razmerot.
Brojot {to se dobiva so izvr{uvawe na
deleweto na a so b se vika vrednost
na razmerot a : b i se ozna~uva so k.
Vo toj slu~aj a : b = k, t.e. a = bk.
Za koi razmeri se veli deka se ednakvi?

Koi od razmerite a) - g) se ednakvi?
Najdi go nepoznatiot ~len na razmerot:
a) x : 8, ako vrednosta mu e 4;
b) 18 : y, ako vrednosta mu e 12.
pri {to AB = 6 cm, CD = 4 cm.

Zapi{i go razmerot na mernite broevi od
dolìnata na otse~kata AB i dolìnata
na otse~kata CD.
Koli~nikot 6 : 4 }e go smetame za razmer
me|u otse~kata AB i otse~kata CD.
Najdi ja vrednosta na razmerot:

a) 28 : 4; b) 35 : 5; v) 12 : 16; g) 1,8 : 2,4.
Na crteòt se dadeni dve otse~ki:
Op{to
Razmer ili odnos me|u dve otse~ki e
koli~nikot od mernite broevi na nivnite
dolìni pri ista merna edinica.
Odnosot na edna otse~ka AB sprema druga
otse~ka CD go zapi{uvame:
AB : CD ili
AB
.
CD
Dali vtoriot ~len CD moè da bide ednakov na nula?

Vo zada~ata 1, odnosot AB : CD e 6 : 4, a negovata vrednost e
2.
3
.
2
Najdi ja vrednosta na razmerot na otse~kata a sprema otse~kata b, ako:

a) a = 12 cm, b = 4 cm;
b) a = 30 cm, b = 6 dm.
Vnimavaj!
Dolìnite na dvete otse~ki vo razmerot treba da se izrazeni so ista merna edinica.
Razmerot na dvete otse~ki e neimenuvan broj.
Tema 1. Sli~nost
3.
Sekoj ~len od razmerot 0,5 : 0,25: a) pomnoì go so 20;
b) podeli go so 5.
Potoa, vrednosta na dadeniot razmer sporedi ja so vrednostite na dobienite razmeri vo a) i b).

[to zaklu~uva{?
4.
Zapi{i go odnosot na otse~kata a = 6 cm sprema

otse~kata b = 3 cm i odredi ja negovata vrednost.
Potoa, odredi go odnosot a : b i negovata vrednost, ako dolìnite na otse~kite gi zapi{e{
vo: a) mm; b) dm; v) m.
[to zaklu~uva{ za tie odnosi?
a
b
So prethodnite dve zada~i

se potseti deka:
Razmerot a : b ne se menuva ako dvata negovi ~lenovi se pomnoàt ili se podelat so ist
nenulti broj, t.e.
ako a : b = k i m 0, toga{ (am) : (bm) = k i (a : m) : (b : m) = k.
Ako odnosot na dva broja e a : b = k,
toga{ na {to e ednakov brojot a?
[to pokaùva brojot k za broevite a
i b?
Ako a : b = k, toga{ a = kb.

Brojot k pokaùva kolku
pati brojot b se sodrì vo
brojot a.
Zapomni
Ako odnosot na dve otse~ki AB i CD e k, t.e. AB : CD = k, toga{ AB k CD .
Odnosot k pokaùva kolku pati otse~kata CD se sodrì vo otse~kata AB, t.e. k e merniot
broj na dolìnata na otse~kata AB koga za merna edinica }e se zeme otse~kata CD.
B 5.
Dadeni se otse~kite a = 1,2 dm, b = 18 cm.

Zapi{i go razmerot a : b i presmetaj ja negovata vrednost.
Zapi{i go razmerot b : a i presmetaj ja negovata vrednost.
Za razmerot b : a se veli deka e obraten na razmerot a : b.

Taka, razmerot 18 : 12 e obraten na razmerot 12 : 18.
6.
Ana ima 5 godini, Biljana ima 10 godini, a Stojna ima 35 godini.

Zapi{i go odnosot na godinite me|u:
a) Ana i Biljana;
b) Biljana i Stojna;
v) Ana i Stojna.
Razgledaj gi razmerite 5 : 10, 10 : 35 i voo~i deka imaat ne{to zaedni~ko.

Vtoriot ~len od prviot razmer e ednakov so prviot ~len od vtoriot razmer.
Zapomni!
Razmerite a : b i b : c obi~no se zapi{uvaat kratko so
Zapisot a : b : c se vika prodolèn razmer na a, b, c.
a:b:c
Taka, 5 : 10 : 35 e prodolèn razmer {to e zamena za dvata razmera 5 : 10 i 10 : 35.

Pokraj tie dva razmera, prodolèniot razmer go sodrì i razmerot 5 : 35.
7.
Vozdu{nite rastojanija me|u tri grada A, B, C se: AB = 40 km, BC = 100 km, CA = 120 km.
Pretstavi gi tie rastojanija, na crte`, namaleni 800 000 pati.
Zapi{i go prodolèniot razmer CA : AB : BC vo {to poprost vid.
V 8.
Na crteòt se dadeni tri otse~ki AB, CD i PQ, takvi {to
AB 5 PQ, CD 3PQ .
Kolku pati otse~kata PQ se sodrì

vo otse~kata a) AB; b) CD?
B
D
Q
Voo~i deka otse~kata PQ, vo otse~kite AB i CD, se sodrì cel broj pati.
Za otse~kata PQ se veli deka e zaedni~ka mera na otse~kite AB i CD.
Op{to
Za dve otse~ki se veli deka se somerlivi, ako postoi treta otse~ka koja{to se sodrì
cel broj pati vo sekoja od niv.
Razmerot na dve somerlivi otse~ki e racionalen broj (cel ili droben).
Otse~kite AB i CD od zada~ata 8 se somerlivi. Takvi se i parovite otse~ki: AB, BC i
BC, CA, vo zada~ata 7 (zaedni~ka mera im e otse~ka so dolìna, na primer, 1 km).
9.
Na crteòt e pretstaven kvadrat so strana a i dijagonala d.

Izrazi ja dijagonalata d so pomo{ na stranata a.
Pokaì deka razmerot d : a e iracionalniot broj
2.
d
a
Voo~i deka
Ima parovi otse~ki za koi ne postoi otse~ka {to bi se sodrèla cel broj pati vo
sekoja od niv. Za takvi dve otse~ki se veli deka se nesomerlivi i nivniot razmer
sekoga{ e iracionalen broj.
Tema 1. Sli~nost
Na primer, stranata a i dijagonalata d na kvadrat se nesomerlivi otse~ki; nivniot

razmer d : a e brojot
2.
Treba da znae{:
da imenuva{ i da odredi{ razmer na dva broja i na dve otse~ki;
da odredi{ vrednost na razmer i ednakvi razmeri;
da zapi{e{ obraten razmer i prodolèn razmer;
da odredi{ nepoznat ~len vo razmer.
Proveri se!
Dadeni se otse~kite AB 8 cm i
AC 2 cm (na crteòt).
Iskaì ja vrednosta na razmerot: a) AB : AC ;
b) AC : CB ;
B
v) CB : AC ;
g) CB : AB .
Iskaì go razmerot na a sprema b vo {to e mo`no poprost vid:

a) a = 6, b = 18;
b) a = 28 cm, b = 7 cm;
v) a = 1 kg, b = 800 g.
Odredi ja vrednosta na sekoj od razmerite:
a) 6 : 8;
b) 150 : 200;
v) 80 : 60;
g) 0,18 : 0,24.
Koi od niv se ednakvi?

Vrednosta na razmerot x : 4 e 5. Kolku e x?
4. Rastojanieto Skopje - Valandovo e
Zada~i
1. Iskaì go razmerot a : b vo {to poprost
vid, ako:
a) a = 15 cm, b = 2 dm;
150 km, Skopje - Kriva Palanka e 100 km,

a Skopje - Tetovo e 50 km.
a) Zapi{i prodolèn razmer na tie

rastojanija.
b) Zapi{i go toj prodolèn razmer vo
{to poprost vid.
b) a = 6x, b = 4x;
v) a = 2 6, b = 800 m6.
5. Presmetaj go nepoznatiot ~len vo raz-
2. Zapi{i go obratniot razmer za sekoj od
merot, ako e dadena negovata vrednost:

a) x : 5 = 3;
v) 6,5 : y = 13;
3. Slednite razmeri pretstavi gi vo vid
b) x : 1,3 = 6;
g) 4
razmerite vo prethodnata zada~a.
na razmeri ~ii ~lenovi se celi broevi.

a) 0,3 : 0,6;
b) 0,35 : 0,7;
v)
2 4
: ;
5 3
3
1 35 .
: 5, 2 ; d) 5 :
5
4 2
Koi od niv se ednakvi me|u sebe?
g) 2
2
1
: y3 .
3
3
6. Najdi go odnosot na stranata i perimetarot na:

a) ramnostran triagolnik;
b) ramnostran petagolnik;
v) ramnostran {estagolnik.
7. Dadena e otse~ka AB 24 cm i na nea e

izbrana to~ka C, taka {to AC = 18 cm .
Da se najde:
a) AC : CB
b) razmerot na najkusata sprema najdolgata otse~ka.
9. Vo pravoagolen triagolnik eden od

aglite ima 60o. Na {to e ednakov odnosot na hipotenuzata i pomalata kateta?
10. Zbirot od dolìnite na dve otse~ki e

35, a nivnata razlika e 7.
Da se najde odnosot na tie otse~ki.
Obidi se! ...
8. Pomalata od dve otse~ki se sodrì vo
pogolemata 7 pati i ostanuva otse~ka

koja{to se sodrì vo pomalata otse~ka
to~no 2 pati. Kolku e dolga pogolemata
otse~ka, ako se znae deka pomalata otse~ka e dolga 1 cm?
Tri koko{ki za tri dena nesat tri jajca.

a) Kolku jajca nesat {est koko{ki za {est
dena?
b) Kolku koko{ki za 100 dena }e snesat 100
jajca?
Potseti se!
Kakvi se me|u sebe razmerite 12 : 8 i
6 : 4?
A 1.
Dadeni se ~etiri otse~ki so

dolìni AB = 40 cm , PQ = 7 cm ,
CD = 8 cm , RS = 35 cm.
[to pretstavuva ravenstvoto na ednakvite razmeri: 12 : 8 = 6 : 4?
Dali moè{ od niv da obrazuva{

proporcija?
Ako razmerite a : b i c : d se ednakvi,

toga{ ravenstvoto
Sostavi od niv nekoja proporcija.
a
c
a : b = c : d, t.e.

b
d
se vika proporcija, a broevite a, b, c,
d se ~lenovi na taa proporcija.
Koj od tie broevi e prv ~len, a koj e tret
~len na proporcijata?
Koi se nadvore{ni, a koi vnatre{ni
~lenovi?
Najdi go proizvodot na nadvore{nite i
proizvodot na vnatre{nite ~lenovi na
proporcijata 12 : 8 = 6 : 4.
Kakvi se me|u sebe tie proizvodi?
Voo~i deka, na primer:

40 cm : 8 cm = 35 cm : 7 cm,
t.e. od dolìnite na dadenite otse~ki
moè da se formira proporcijata
40 : 8 = 35 : 7.
Poradi toa, moè da se kaè deka parovite otse~ki AB, CD i RS, PQ se proporcionalni.
Op{to
Za dva para otse~ki a, b i c, d se veli
deka se proporcionalni, ako nivnite
dolìni obrazuvaat proporcija:
a : b = c : d , t.e.
8
Tema 1. Sli~nost
a c
=
b d
Vrednosta k na ednakvite razmeri a : b i c : d na parovite proporcionalni otse~ki

a, b i c, d se vika koeficient na proporcionalnosta.
Koj e koeficientot na proporcionalnosta na otse~kite AB, CD i RS, PQ od zada~ata 1?
Kako }e go odredi{ koeficientot na proporcionalnosta na otse~kite?
2.
]e ja odredam vrednosta na odnosot
AB : CD , t.e. 40 cm : 8 cm = 40 : 8 = 5;
k = 5.
a
Dadeni se otse~kite a = 2 cm, b = 1,5 cm, c = 4 cm, d = 3 cm.
b
c
Pokaì deka a, b i c, d se proporcionalni. Koj e koeficientot na proporcionalnosta?
Zapi{i proporcija na otse~kite a, b i c, d. Najdi go proizvodot na nadvore{nite

~lenovi i proizvodot na vnatre{nite ~lenovi. Kakvi se tie proizvodi me|u sebe?
Vaì i op{to!
Proizvodot od nadvore{nite ~lenovi na edna proporcija e ednakov so proizvodot od
nejzinite vnatre{ni ~lenovi, t.e.
ako a : b = c : d , toga{ a d = b c
Ova pravilo se vika osnovno svojstvo na proporciite.
Za sekoja od ~etirite proporcionalni otse~ki a, b, c, d se veli deka e ~etvrta geometriska proporcionala na drugite tri.
bc
e ~etvrta geometriska proporcionala na otse~kite a, b, c vo
a
proporcijata a : b = c : d.
Na primer, d
3.
Najdi ja dolìnata na ~etvrtata geometriska proporcionala x na otse~kite a = 6 cm,

b = 8 cm, c = 12 cm vo proporciite:
a) a : b = c : x;
b) x : c = a : b;
v) a : x = b : c.
Sporedi go tvoeto re{enie za a) so dadenoto:

a : b = c : x;
6 : 8 = 12 : x;
6x = 8 12;
B 4.
Potseti se!
Za broevite 5 i 20 najdi broj x takov
{to 5 : x = x : 20.
[to pretstavuva brojot
5 20 ( 10) za
broevite 5 i 20?
Najdi ja geometriskata sredina na broevite 2 i 32.
x =16 cm.
Dadeni se otse~kite a = 9 cm i
b = 4 cm. Najdi otse~ka x, takva
{to a : x = x : b.
Sporedi go tvoeto re{enie so dadenoto.

FProporcijata 9 : x = x : 4, spored osnovnoto svojstvo, se sveduva na ravenkata
x2 = 9 4, pa x =
36 6 ; x = 6 cm.
Voo~i deka brojot 6 e geometriska sredina na broevite 4 i 9.
Zapomni!
Geometriska sredina (ili sredna geometriska proporcionala) na dve otse~ki so
dolìni a i b se vika otse~ka so dolìna x takva {to a : x = x : b, t.e.
ax
x b
5.
F x2 = ab F x = ab
Najdi ja geometriskata sredina na otse~kite:

a) a =12 cm, b = 27 cm;
6.
b) a = 5 cm, b = 12 cm.
Utvrdi so merewe dali otse~kata b od crteòt e geometriska sredina na otse~kite a i c.
V 7.
Dadena e proporcijata
a
b
c
8 10
. Pokaì deka e proporcija i ravenstvoto

4
5
8 4 10 5

.
4
5
Vaì i op{to
Ako
a
c
ab cd
, toga{
.

b
d
b
d
Voo~i deka: od
8.
Obidi se da go dokaè{ toa.
a
b
c
d
a
c
a
c
ab cd
, t.e.

1 1; potoa:
sleduva
.

b
b
d
d
b
d
b
d
b
d
Pokaì deka vaì i obratnoto tvrdewe.

Ako
ab cd
a
c

.
, toga{
b
d
b
d
Potseti se! Koga tri ili pove}e razmeri se ednakvi, toga{ tie moè da se zapi{at vo
forma na prodolèna proporcija, kako na primer:
Za nea vaì:
10
Tema 1. Sli~nost
a
b
c
.
a1 b1 c1
a b c a b c
a1 b1 c1 a1 b1 c1
Treba da znae{:
Proveri se!
da go definira{ poimot proporcija;

da odredi{ nepoznat ~len vo proporcija;
Najdi go nepoznatiot ~len vo proporcijata

10 : a = 15 : 6.
Najdi ja dolìnata na ~etvrtata geometriska proporcionala x na otse~kite
a = 4 cm, b = 5 cm, c = 8 cm vo proporcijata
a : b = c : x.
Najdi ja geometriskata sredina na otse~kite a = 2 cm i b = 8 cm.
da objasni{ koi parovi otse~ki se proporcionalni;

da odredi{ geometriska sredina na dve
otse~ki.
Zada~i
1. Koj broj treba da stoi na mestoto od bukvata a za da bide to~no ravenstvo:
a)
5
a
;
2
8
b)
6. Vo pravoagolniot ABC na crteòt,

otse~kata CD e visinata spu{tena kon
hipotenuzata AB.
a
3
?
14
7
2. Sostavi proporcija od dolìnite na ~etiri otse~ki: 28 cm; 16 cm;1,2 dm; 2,1 dm.
3. Najdi ja dolìnata x na ~etvrtata geometriska proporcionala na otse~kite a,

b, c vo proporcijata a : b = x : c, ako:
1
3
2
dm, b
dm, c
dm;
2
4
3
b) a = 2 m, b = 3 m, c = 4 m.
a) a
a)
b)
v)
4
5
8
b) otse~kata AC e geometriska sredina na

otse~kite AD i AB.
7. Najdi gi x i y, ako:
a)
x
y
3

;
4
5
2
4
dm , b = 12 cm;
5
v) a = 7 cm, b = 14cm.
b) a 4
b)
7
y
1

.
x
6
4
8. Pokaì deka od proporcijata a c

b
moè da se dobijat proporciite:
a
b
b
d
c
d
;
;

.
c
d
a
c
a
b
5. Najdi ja geometriskata sredina na otse~kite a i b, ako:

a) a = 2 cm, b = 8 cm;
a) otse~kata CD e geometriska sredina na

otse~kite AD i DB;
CM : MA = CN : NB . Vo sekoja redica od
tabelata se dadeni nekoi dolìni. Odredi gi dolìnite {to nedostasuvaat.
C
CM MA CN NB
So merewe, utvrdi deka:
4. Vo ABC na crteòt e dadeno:
9.
Dokaì deka:
ako
a b c d
a
c

, toga{
.
b
d
b
d
11
DELEWE OTSE^KA NA EDNAKVI DELOVI
A 1.
Potseti se!
Kako }e podeli{ dadena otse~ka na ednakvi delovi:
a) na dva;
b) na ~etiri?
Na crteòt e pretstaven agol

SOT i na krakot OS se naneseni
ednakvi otse~ki OA = AB = BC .
Za FGH i PQR na crteòt e dadeno:

= 1, = 1, FG = PQ .
H
R
1
Q
Niz to~kite A, B i C se povle~eni me|usebno
paralelni pravi p, q i r, koi{to go se~at
krakot OT vo to~kite A1, B1 i C1, soodvetno.
Kakvi se me|u sebe tie triagolnici?

Kakvi se me|u sebe soodvetnite strani
na skladni triagolnici?
Za otse~kite OA1, A1B1 i B1C1 se veli deka se soodvetni na otse~kite (po red): OA, AB i BC.
Izmeri gi otse~kite OA1, A1B1, B1C1. [to zaklu~uva{?
2.
Vo vrska so crteòt od zada~ata 1, obidi se da dokaè{ deka

OA1 = A 1B1 = B1C1 .
Razgledaj go crteòt na koj se povle~eni u{te

otse~kite A1B2 i B1C2, paralelno so krakot OS, i
se ozna~eni nekolku agli so broevi.
Voo~i gi OAA1 i A1B2B1 i sogledaj deka:
F 1 = 3, 2 = 4 (Zo{to?) F OA A B
F OAA A B B , pa OA A B (Zo{to?).
1
(Zo{to?)
1 1
Voo~i gi A1B2B1 i B1C2C1. Pokaì deka i tie se skladni i deka A1B1 = B1C1 .
Voo~i ja i zapomni ja slednata teorema za ednakvite otse~ki na kracite od eden agol.
Ako na edniot krak od daden agol se naneseni ednakvi otse~ki i niz nivnite kraevi se
povle~eni paralelni pravi {to go se~at drugiot krak na agolot, toga{ tie pravi
otsekuvaat i na drugiot krak me|usebno ednakvi otse~ki.
12
Tema 1. Sli~nost
Vrz osnova na ovaa teorema moè{ da podeli{ dadena otse~ka na proizvolen broj ednakvi
delovi.
3.
Otse~kata AB na crteòt podeli ja na 5 ednakvi

delovi.
Kako }e ja upotrebi{
prethodnata teorema za
da ja podeli{ otse~kata
AB na 5 ednakvi dela?
Vo to~kata A }e povle~am proizvolna

poluprava i na nea so po~etok vo A }e
nanesam 5 ednakvi otse~ki. Potoa }e povle~am paralelni pravi, spored teoremata.
Sledi go re{avaweto i voo~i ja postapkata za podelba na otse~ka na ednakvi delovi.
F Povle~i proizvolna poluprava AS kako na crteòt.

F Na AS, po~nuvaj}i od A, petpati nanesi proizvolno izbrana otse~ka, na primer AE; so toa
}e dobie{ pet to~ki; pettata ozna~i ja so C.
F Povle~i ja, prvo, pravata CB i potoa, niz sekoja od dobienite to~ki na AC, povle~i prava
paralelna so pravata CB; tie pravi ja delat otse~kata AB na pet ednakvi delovi.
Objasni zo{to tie 5 delovi se ednakvi me|u sebe.
4.
Nacrtaj otse~ka AB so dolìna 7 cm i podeli ja na 6 ednakvi delovi.
5.
Nacrtaj edna otse~ka i odredi ja nejzinata sredina, koristej}i ja teoremata za

ednakvite otse~ki.
Potseti se!
B 6.
Nacrtaj otse~ka AB od 6 cm.
Na otse~kata AB e ozna~ena to~kata M
a) Podeli ja na 5 ednakvi delovi.
taka {to: AM = 4 cm i MB = 3 cm .
b) Ozna~i to~ka M takva {to
AM : MB = 3 : 2 .
A
Vo koj odnos to~kata M ja deli otse~kata

AB?
13
Sporedi go tvoeto re{enie so dadenoto na

crteòt.
7.
Nacrtaj otse~ka AB i podeli ja na dva dela

~ij{to odnos e 3 : 4.
Prvo, podeli ja otse~kata AC na 3 + 4 = 7 ednakvi delovi.
Sporedi go tvoeto re{enie so dadenoto

na crteòt, na koj e zemeno AK = 3 AE
i KM || CB.
Taka e dobieno AM : MB = 3 : 4 .
Objasni zo{to AM : MB = 3 : 4 .
Ovaa konstrukcija se vika podelba na otse~ka vo daden odnos.
8.
Otse~kata AB na crteòt e podelena so to~kata M

vo odnos 3 : 2. Isto taka, otse~kata CD so to~kata N
e podelena vo istiot odnos 3 : 2.
A
C
M
N
B
D
Sostavi proporcija za delovite od otse~kata AB

i od otse~kata CD.
Edna mo`nost e: AM : MB = CN : ND , {to zna~i AM, MB se proporcionalni so otse~kite
CN, ND. Poradi toa se veli deka otse~kite AB i CD se podeleni proporcionalno.
Op{to
Za dve otse~ki se veli deka se podeleni proporcionalno, ako odnosot na delovite
od ednata otse~ka obrazuva proporcija so odnosot od delovite na drugata otse~ka.
9.
14
Nacrtaj dve otse~ki so dolìni 7 cm i 4 cm i podeli gi proporcionalno vo odnos 1 : 2.
Tema 1. Sli~nost
Proveri se!
Treba da znae{:
da podeli{ otse~ka na ednakvi delovi i
da ja objasni{ postapkata;
da podeli{ otse~ka vo daden odnos;
da objasni{ koga dve otse~ki se podeleni
proporcionalno.
Nacrtaj otse~ka AB od 5 cm i podeli ja na

3 ednakvi delovi. Potoa, ozna~i to~ka M
{to ja deli otse~kata AB vo odnos 2 : 1.
Zapi{i edna proporcija me|u delovite na
otse~kite PQ i RS koi{to so to~kite H
i K na crteòt se podeleni proporcionalno.
2
P
R
Zada~i
1. Nacrtaj otse~ka od 6 cm i podeli ja na
ednakvi delovi:
a) na tri;
b) na sedum.
2. Nacrtaj otse~ka AB i podeli ja vo odnos

a) 2 : 1;
b) 5 : 2.
3. Nacrtaj otse~ka so dolìna 10 cm i
H
3
Q
1
K S
6. To~kata M ja deli otse~kata AB vo odnos

AB : MB = 5 : 3. Dolìnata na otse~kata
AM e 4,8 dm. Najdi ja dolìnata na
otse~kata MB; AB.
7. Za kolku treba da se prodolì otse~-
podeli ja:
kata AB = 12 cm za da se dobie otse~ka

AC {to ja zadovoluva proporcijata
a) na 7 ednakvi delovi;
AC : BC = 5 : 2 ?
b) vo odnos 4 : 3;
v) na tri otse~ki vo odnos 1 : 2 : 4.
4. Nacrtaj ABC i negovite strani podeli

gi na po tri ednakvi delovi.
8. To~kata M ja deli otse~kata AB vo odnos

AM : MB = 3 : 2 . Najdi gi razmerite
AM : AB i AB : MB .
5. Nacrtaj ABC i teì{nata linija AA1.
Odredi go teì{teto T na triagolnikot

so toa {to AA1 }e ja podeli{ vo odnos
AT : TA1 = 2 : 1 .
15
TALESOVA TEOREMA ZA PROPORCIONALNI OTSE^KI
A 1.
Potseti se!
Kako se deli dadena otse~ka:
a) na ednakvi delovi;
b) vo daden odnos m : n?
Na crteòt e daden ostar agol

SOT. Na krakot OS e izbrana
to~ka B, a na krakot OT to~ka D.
Niz B i D e povle~ena prava p.
T
D
Objasni ja konstrukcijata.
p
O
Na otse~kata OB odredi to~ka A, taka {to OA : AB = 3 : 2 .

Niz to~kata A povle~i prava q || p. Neka pravata q go se~e krakot OT vo to~kata C.
Pokaì deka OC : CD = 3 : 2 .
]e ja iskoristam postapkata i
tvrdeweto za delewe otse~ka
vo daden odnos.
[to }e koristi{ za da pokaè{

deka OC : CD = 3 : 2 ?
Na crteòt e dadeno re{enieto na zada~ata.
Odgovori na slednite pra{awa.
Kako e podelena otse~kata OB na 5 ednakvi delovi?

Kako e odredena to~kata A taka {to OA : AB = 3 : 2 ?
Zo{to OC : CD = OA : AB = 3 : 2 ?
Voo~i go i zapomni go tvrdeweto nare~eno Talesova teorema
za proporcionalni otse~ki.
Ako kracite na eden agol se prese~at so dve razli~ni paralelni
pravi, toga{ otse~kite {to se dobieni na edniot krak se proporcionalni so soodvetnite otse~ki na drugiot krak.
D
C
AC || BD
2.
Na crteòt e zemeno AC || BD.

Ako OA = 4 dm , AB = 5 dm , OC = 8dm ,
najdi ja CD ;
pokaì deka OA : OB = OC : OD .
16
Tema 1. Sli~nost
OA : AB = OC : CD
Vaì op{to: od ravenstvoto OA : AB = OC : CD (vo Talesovata teorema) se dobiva

ravenstvoto OB : OA = OD : OC ili
OA :OB = OC:OD
So koristewe na soodvetno svojstvo na proporcii, od AB : OA = CD : OC sleduva

(AB + OA) : OA = (CD + OC) : OC .
Pokaì deka OB : OA = OD : OC .
3.
Na crteòt e daden ABC i prava MN || AB {to gi se~e

drugite dve strani AC i BC.
Utvrdi deka stranite AC i BC so pravata MN
se podeleni proporcionalno, t.e.
CM : MA = CN : NB .
Ako ti e neophodna pomo{...
Prvo, sogledaj deka kracite na ACB se prese~eni so paralelnite pravi MN i AB. Potoa,
primeni ja Talesovata teorema.
B 4.
Nacrtaj agol SOT i nanesi otse~ki kako na
crteòt: OA = 4 cm , OB = 6 cm , OC = 3 cm ,
OD = 4,5 cm .
Uveri se deka otse~kite OA, OB i OC, OD se

proporcionalni, t.e. OA : OB = OC : OD .
Povle~i gi pravite AC i BD. Potoa, so pomo{ na dva triagolni linijari, proveri
dali tie pravi se paralelni.
Ako crta{e i mere{e dovolno precizno, sekako zaklu~i deka AC || BD.
Vaì op{to!
Ako dve pravi otsekuvaat od kracite na nekoj agol proporcionalni otse~ki, toga{ tie
pravi se paralelni.
C
OA : OB = OC : OD
O
AC || BD
Ova svojstvo na proporcionalnite otse~ki e nare~eno obratna teorema na Talesovata.
17
5.
Utvrdi za koi od slednive dolìni spored crteòt, }e bide

MN || PQ:
a) RM = 10, RP = 12, RN = 15, RQ = 18;
b) RP = 14, MP = 4, RQ = 21, NQ = 6;
v) RM = 6, RP = 8, RN = 9, RQ = 14.
Treba da znae{:
da ja iskaè{ Talesovata teorema i da ja primeni{ vo ednostavni zada~i;
da ja iskaè{ obratnata teorema na Talesovata i da ja primeni{ vo ednostavni zada~i.
Proveri se!
C
Na crteòt e dadeno deka PQ || BC. Dopolni gi slednite tvrdewa za

da bidat to~ni:
a) AP : AB =
v)
b) AP : PB =
g) AC : AQ =
= AQ : QC ;
:
B
E
28
C
Dali za nazna~enite otse~ki na crteòt }e bide

BC || DE?
35
20
A
16
B
Zada~i
1. Na crteòt e zemeno AC || BD.
Najdi ja OB , ako:
OA = 4 cm , OC = 6 cm , OD = 9 cm .
18
Tema 1. Sli~nost
a) Najdi ja CN , ako:
2. Vo ABC na crteòt e dadeno MN || AB.

CM = 12 ; CA = 18 ; BN = 8 ;
b) Najdi ja CM , ako:
CM = NB , MA = 4 i
CN = 9 .
3. Vo sekoj od triagolnicite na crteòt e
povle~ena otse~ka paralelna so osnovata i nazna~eni se dolìnite na nekoi

otse~ki.
1
a
b
c
x
k
2
6. Pokaì deka od pro-
porcijata
OA : AB = OC : CD se
dobivaat proporciite:
a) AB : OA = CD : OC ;
v) OB : AB = OD : CD ;
b) OB : OA = OD : OC ;
g) OA : OB = OC : OD .
x
Obidi se! ...
Ne e zadolìtelno
Vo site ~etiri slu~ai najdi go x, smetaj}i

deka drugite bukvi se dadeni broevi.
4. Kracite na SOT (na crteòt) se prese~eni so paralelnite pravi AA1, BB1 i
CC 1 , pri {to OA : AB : BC = 2 : 3 : 1 i
OA1 = 6 cm. Najdi gi dolìnite na otse~kite A1B1 i B1C1.
7. Na crteòt e daden ABC vo koj CD e
simetralata na agolot pri temeto C.

Potoa, prodolèna e stranata AC i
povle~ena e pravata BE || DC.
a) Dokaì deka BEC e

ramnokrak so kraci
BC = CE .
b) Dokaì deka simetralata na ACB vo

ABC ja deli sprotivnata strana AB na dva
dela {to se proporcionalni so drugite dve
5. Za nazna~enite otse~ki na crteòt a); strani, t.e. AD : DB = CA : CB , t.e.

b), proveri dali }e bide BC || DE. Obrazloì go tvojot odgovor.
a)
(c - x) : x = b : a.
18
24
b)
19
ZADAÎ SO PRIMENA NA TALESOVATA TEOREMA
A 1.
Potseti se!
Kako glasi Talesovata teorema za proporcionalni otse~ki?
Od proporcijata a : b = c : x izrazi ja x so
pomo{ na a, b, c.
Nacrtaj ABC. Potoa, povle~i

prava B1C1 {to gi se~e kracite na
A i e paralelna so stranata BC, kako na
crteòt.
C
C1
Kakvi se me|u sebe odnosite AB : AB1 i AC : AC1 ?

Izmeri gi vnimatelno otse~kite AB, AB1; BC, B1C1 i potoa
presmetaj gi odnosite AB : AB1 i BC : B1C1 .
B1
[to zabeleùva{?
Ako crta{e i mere{e dovolno precizno, sigurno zabeleà deka otse~kite AB, AB1 se
proporcionalni so otse~kite BC, B1C1, t.e.
AB : AB1 = BC : B1C1 = AC : AC1

Vaì op{to!
Ako vo eden triagolnik se povle~e prava {to e paralelna na edna strana i gi se~e
drugite dve strani na triagolnikot, toga{ se dobiva nov triagolnik ~ii{to strani
se proporcionalni na stranite od dadeniot triagolnik.
2.
Obidi se da go dokaè{ tvrdeweto vo zada~ata 1, so

primena na Talesovata teorema.
C1
Dadeno: vo ABC, pravata B1C1 || BC (kako na crteòt).

Dokaì deka:
BC
AC
AB
=
=
, t.e.
B1C1 AC1 AB1
a
b
c
,
a1 b1 c1
a
a1
B1
B
C
kade {to: BC = a , AC = b , AB = c , B1C1 = a1 , AC1 = b1 , AB1 = c1 .

Dadeniot crte` e dopolnet so povlekuvawe na
pravata B1F paralelna so AC. Kako }e ja primeni{
Talesovata teorema za da gi dokaè{ dadenite
ravenstva?
C1
F
A
]e gi zapi{am proporciite od proporcionalnite otse~ki {to se dobieni za

aglite: BAC i ABC. Potoa }e izvr{am sporeduvawe.
Sporedi go tvoeto razmisluvawe i re{enie so dadenoto.
20
Tema 1. Sli~nost
B1
F BAC e prese~en so B1C1 || BC, pa spored Talesovata teorema:

F ABC e prese~en so B1F || AC, pa spored Talesovata teorema:
F êtiriagolnikot B1FCC1 e paralelogram (zo{to?), pa:
(2), se dobiva
AB
BC
=
.
AB1 B1C1
(3)
F Od (1) i (3):
AB
AC
=
AB1 AC1
(1)
AB BC
=
AB1 FC
(2)
FC = B1C1 ; po zamenuvaweto vo
a
c
b
BC
AB
AC
.
=
=
, t.e.
a
c
b
B1C1 AB1 AC1
1
1
1
Ova tvrdewe se vika u{te Talesova teorema za triagolnik.
Vaì i obratno tvrdewe!

Ako edna prava pri presekuvaweto na
dve strani na triagolnikot gi razdeluva niv na proporcionalni otse~ki, toga{ taa prava e paralelna so
tretata strana na triagolnikot.
3.
C
m
F
n
p
G
m:n=p:q
q
Najdi go odnosot BC : MN , ako AM = 12, AB = 18 .

Najdi ja MN , ako AB = 15, BC = 10 i M e sredina na AB.
4.
N
A
spored svojstvoto na srednata linija vo triagolnik!

p
A
a
Pravite p i q na crteòt se prese~eni so tri me|usebno paralelni pravi. Pokaì deka soodvetnite otse~ki a, a' se proporcionalni so otse~kite b, b', t.e.
a : a' = b : b'.
q
B
a'
b'
Prosledi go re{enieto na zada~ata.
F Povle~i ja otse~kata AD, kako na crteòt, i voo~i deka kracite
F Bidej}i desnite strani na ravenstvata im se ednakvi, moè{ da
Za trapezot ABCD na crteòt e dadeno: MN || AB, AD = 18 cm ,
zaklu~i{ deka a : b = a' : b' t.e. a : a' = b : b'.
Spored prethodniot crte`, dadeno e a = 3, b = 5 i b' = 7.

Najdi ja dolìnata na otse~kata b'.
D
p
A
a
na CAD i na ADB se prese~eni so po dve paralelni pravi, pa:

a : b = x : y i a' : b' = x : y.
5.
FG || AB
Vo ABC na crteòt MN || BC.
F Proveri go re{enieto za MN
q
B
a'
b'
C
D
M
D
C
N
BC = 24 cm i DM = 3 cm Najdi gi BN i NC .
21
B 6.
Dadeni se otse~kite a, b, c kako na crteòt.
Najdi otse~ka x takva {to a : b = c : x, t.e. konstruiraj ja ~etvrtata geometriska proporcionala na otse~kite a, b, c.
b
c
Ako ne moè{ sam da ja re{i{ zada~ata, }e ti pomognat slednite upatstva.
F Potseti se na Talesovata teorema.

F Nacrtaj agol SOT i nanesi gi otse~kite
aOA , b AB i cOC , kako na crteòt.
F Povle~i
prava niz B, paralelna so AC i

presekot ozna~i go so D.
xCD e baranata otse~ka. (Zo{to?)
êtvrtata geometriska proporcionala x na otse~kite a,

b, c moè da se dobie i spored drugiov crte`.
Razgledaj go crteòv i obrazloì ja postapkata.
7.
Za otse~kite a = 4 cm, b = 6 cm i c = 5 cm, konstruiraj ja ~etvrtata geometriska
bc
ac
; G x .
a
b
bc
Prvo sogledaj deka od x
moè{ da ja sostavi{ proporcijata x : c = b : a.
a
proporcionala: a) x
8.
Nacrtaj dve otse~ki a = 3 cm i b = 2 cm. Konstruiraj otse~ka x, takva {to x = ab.

Prvo sogledaj deka od x = ab moè{ da ja sostavi{ proporcijata 1: a = b : x; potoa izvedi
ja konstrukcijata.
Treba da znae{:
da ja iskaè{ Talesovata
teorema za triagolnik i da ja
primeni{ vo ednostavni
zada~i;
da konstruira{ ~etvrta
geometriska proporcionala
na tri otse~ki.
22
Tema 1. Sli~nost
Proveri se!
Za ABC e dadeno: MN || AB. Najdi gi negovite strani
spored podatocite na crteòt.
Objasni ja postapkata za konstruirawe ~etvrta
geometriska proporcionala x na tri dadeni otse~ki
a, b, c.
6. Nacrtaj tri otse~ki a, b, c. Potoa, kon-
Zada~i
1. Vo trapezot ABCD na crteòt, so os-
struiraj otse~ka x, takva {to:

a) x : a = b : c;
b) a : x = b : c;
v) a : b = x : c.
novi AB 12 , CD 5 i krak AD 7 ,
prodolèni se kracite AD
i BC do nivniot presek S.
7. Nacrtaj otse~ki a i b. Potoa kon-
Najdi ja SD .
8. Nacrtaj otse~ki a i b. Potoa konstru-
struiraj otse~ka x, takva {to x = a2.

iraj otse~ka x, takva {to
a) x
a2
;
b
b) x
b2
.
a
C
9. Stranata DC na
trapezot ABCD so
2. Odredi ja visinata
AB na edno drvo (na

crteòt) ako negovata senka BC
e 20 m, a vo isto
vreme, senkata
na stapot PQ od
1 m e dolga 1,4
m.
3. Vo trapezot
ABCD na crteòt,
MN || PQ || AB. Najdi
gi dolìnite na
kracite AD i BC
spored podatocite
na crteòt.
osnovi
y
x
BC 20 , podelena e na
tri ednakvi delovi i niz
A
B
delbenite to~ki se povle~eni pravi paraleli so osnovite (kako na
crteòt). Najdi gi dolìnite x i y na otse~kite zafateni vo trapezot.
8
6
Q
N
B
4. Vo ABC na crteòt
Pomo{. Povle~i ja pravata DM paralelna so

AB i razgledaj go DMC (potseti se kako ja
re{i zada~ata 4).
AD 8
10. Na crteòt e pretstavena situacija na

terenot so nedostapna to~ka A i
dostapna to~ka B.
a) Najdi go nedostapnoto rastojanie BA .

b) Presmetaj go BA , ako se izmereni dolì-
stranata BC e pok
x
delena na tri ednakvi
k
delovi i niz delbenite
y
to~ki se povle~eni pravi,
k
paralelni so stranata
AB, ~ija{to dolìna e A
15
B
15 cm. Najdi ja dolìnata
na sekoja od otse~kite, zafateni vo triagolnikot.
nite: BC 100 m, CE 250 m i CD 80 m .

v) Najdi go rastojanieto EA , ako se izmereni:
CE 250 m, CD 80 m i DB 96 m .
5. Konstruiraj ja ~etvrtata geometriska

proporcionala na otse~kite a = 4 cm,
b = 5 cm, c = 3 cm (a : x = b : c).
23
SLI^NI TRIAGOLNICI
SLI^NI FIGURI. SLI^NI TRIAGOLNICI
Potseti se!
Vo sekojdnevniot ìvot mnogu ~esto

sre}avame predmeti {to imaat ista
forma, a razli~na ili ista golemina: avtomobil i negoviot model; dve ~a{i;
dva stola itn.
Kracite na agolot SOT se prese~ni so

paralelnite pravi AC i BD.
T
D
C
Spored crteòt, zapi{i razmer na

otse~ki {to e ednakov so razmerot:
a) OA : AB;
Za dve geometriski figuri {to imaat

sosema ista forma, a razli~na ili ista
golemina, obi~no, velime deka se sli~ni.
G OC : OD .
Spored koja teorema gi zapi{a

razmerite?
Na crteòt vaì proporcionalnosta na
1.
dva kvadrata;
otse~kite: OA : AB OD : DC .
dva kruga;
kvadrat i krug?
2.
O
Za koi od slednite figuri moème da

re~eme deka se sli~ni:
Kakva polo`ba imaat pravite AD i BC?

Kakvi se po golemina aglite:
a) OAD i OBC; b) ODA i OCB?
Dadeni se dve geografski karti na Makedonija. Prvata so razmer 1 : 1000000,

a vtorata so razmer 1 : 500000.
Dali tie karti se sli~ni?
Na prvata karta, rastojanieto od
Skopje do Kumanovo e 4 cm. Kolkavo
e rastojanieto od Skopje do Kumanovo
na vtorata karta?
Koj e odnosot na rastojanieto Skopje-Kumanovo od prvata karta so rastojanieto SkopjeKumanovo na vtorata karta?
Kakov e odnosot na rastojanieto me|u koi bilo dve mesta na prvata karta so rastojanieto
me|u soodvetnite dve mesta na vtorata karta?
24
Tema 1. Sli~nost
B 3.
Razgledaj go crteòt na koj temiwata na triagolnicite ABC i

A 1B 1C 1 leàt na polupravi so
po~etna to~ka O i obrazuvaat proporcionalni
C1
C
T
B
O
B1
otse~ki: OA : OA1 1 : 2 ; OB : OB1 1 : 2 ;
A1
OC : OC1 1 : 2 .
Za triagolnicite ABC i A1B1C1 }e razlikuvame: soodvetni temiwa, soodvetni agli i

soodvetni strani, t.e.
F
F
F
soodvetni temiwa se: A i A1; B i B1; C i C1;

soodvetni agli se: A i A1, B i B1, C i C1;
soodvetni strani se: AB i A1B1; BC i B1C1; AC i A1C1.
Pokaì deka soodvetnite strani na triagolnicite ABC i A1B1C1 se paralelni, t.e.

AB || A1B1; BC || B1C1 i AC || A1C1.
Pokaì deka soodvetnite agli na triagolnicite se ednakvi, t.e.
A = A1; B = B1 i C = C1.
Pokaì deka soodvetnite strani na triagolnicite se proporcionalni, t.e.
AB : A1B1 BC : B1C1 AC : A1C1 1 : 2 .

Sporedi go tvoeto re{enie na zada~ata so dadenoto.
F Bidej}i OA : OA
OB : OB1 , od obratnata teorema na Talesovata, sleduva deka

AB || A1B1. Na ist na~in moè{ da pokaè{ deka BC || B1C1 i AC || A1C1.
1
F Bidej}i
AB || A1B1 i AC || A1C1, sleduva deka A = A1, kako agli so paralelni kraci.

Na ist na~in moè{ da pokaè{ deka B = B1 i C = C1.
F Potseti se na Talesovata teorema: ako kracite na agolot SOT se prese~eni so
paralelnite pravi AB i A1B1, toga{ soodvetnite otse~ki AB i A1B1 se proporcionalni
so otse~kite OA i OA1, t.e. OA : OA1 AB : A1B1 1 : 2 . Moè{ da pokaè{ deka ist
razmer imaat i drugite soodvetni strani na triagolnicite, t.e.
AB : A1B1 BC : B1C1 AC : A1C1 1 : 2 .

Za triagolnicite ABC i A1B1C1 pokaà deka soodvetnite agli im se ednakvi, a soodvetnite strani im se
proporcionalni. Tie moàt da bidat dadeni i vo druga
polo`ba, kako na crteòt, desno.
C1
C
A1
B
B1
C1
C
Ako triagolnikot ABC go nacrta{

A
B A1
B1
na proyirna hartija, moè{ da go
postavi{ vo oblasta na A1B1C1
(kako na crteòt), taka {to soodvetnite strani da im se paralelni.
Voo~i deka ABC i A1B1C1 imaat ista forma, no razli~na golemina,
t.e. deka tie se sli~ni triagolnici.
Sli~ni triagolnici
25
Zapomni!
Za dva triagolnici se veli deka se sli~ni, ako soodvetnite agli im se ednakvi i
soodvetnite strani im se proporcionalni.
Za sli~nite triagolnici ABC i A1B1C1 zapi{uvame: ABC A1B1C1.
Se ~ita: ABC e sli~en so A1B1C1.
Koj e koeficientot na proporcionalnosta na stranite kaj sli~nite triagolnici ABC i
A1B1C1 vo zada~ata 3?
Vo zada~ata 3 sogleda deka koeficientot na proporcionalnosta na stranite na sli~nite
triagolnici ABC i A1B1C1 e 1 : 2, t.e.
1
.
2
Koeficientot na proporcionalnosta na soodvetnite strani na dva sli~ni triagolnici

(ABC A1B1C1) se vika i koeficient na sli~nosta.
Ako zapi{e{ ABC MNP, toa }e zna~i deka soodvetnite temiwa se: A i M, B i N, C i P.
4.
Vo zada~ata 3 sogleda deka ABC A1B1C1 i koeficientot na sli~nosta e

Zo{to A1B1C1 ABC i koj e koeficientot na sli~nosta?
1
.
2
Treba da znae{:
ako ABC XYZ, toga{ AB : XY BC : YZ AC : XZ k i A = X, B = Y, C = Z;
da go odredi{ koeficientot na sli~nosta na dva sli~ni triagolnici.
Proveri se!
Na crteòt: ABC MNP.
Zapi{i gi soodvetnite:
a) strani;
b) agli.
Odredi go koeficientot na sli~nosta.
Odredi gi x i y.
C
4
B M
Zada~i
1. Daden e: ABC RST.
Zapi{i gi soodvetnite:
a) strani,
b) agli.
2. Nacrtaj dva ramnostrani triagolnika,

prviot so strana a = 3 cm, a vtoriot so
strana 4 cm.
Pokaì deka tie se sli~ni.
Odredi go koeficientot na sli~nosta.
26
Tema 1. Sli~nost
3. Na crteòt, ABC PQR i nazna~eni

se dolìnite na stranite. Odredi gi x
i y.
R
C
12
15
x
B
10
y
4. Na crteòt,
5. Od toa {to ABC A1B1C1, dali sle-
duva deka ABC A1B1C1? Obrazloì.
ABC MNC. Na
{to se ednakvi CB
6. Neka M i N se sredini na stranite AC i
i MN , ako CM 5 ;
BC vo triagolnikot ABC. Pokaì deka

MNC ABC.
CN 6 ; AB 12 i
CA 15 ?
A
PRV PRIZNAK ZA SLI^NI TRIAGOLNICI
A 1.
Potseti se!
Za da utvrdi{ dali dva triagolnici ABC
i A1B1C1 se sli~ni treba da proveri{
dali nivnite soodvetni agli se ednakvi
i soodvetnite strani se proporcionalni
t.e. A = A1, B = B1, C = C1 i
Nacrtaj ABC i otse~ka A1B1 {to

e tripati podolga od stranata
AB. Potoa, nacrtaj triagolnik
A 1 B 1 C 1 so strana A 1 B 1 , B 1 A 1 C 1 = A i
A1B1C1 = B.
AB : A1B1 BC : B1C1 AC : A1C1 .
Kracite na agolot MON se prese~eni so

paralelnite pravi a i b, taka {to
OB : OA OC : OD 2 : 1
Voo~i gi triagolnicite OAD i OBC,

a potoa:
odredi go odnosot na O
stranite BC i AD;
C
A
B
b
M
a
odredi kakvi se me|u sebe soodvetnite

agli na triagolnicite.
Dali OBC OAD?

F Na crteòt se dadeni ABC i A1B1C1, taka
Dali soodvetnite vnatre{ni

agli na triagolnicite ABC i
A1B1C1 se ednakvi? Zo{to?
Soodvetnite agli se ednakvi;
A = A 1 i B = B 1 , po
konstrukcija;
C = C1, bidej}i
C = 180o - (A + B) =
= 180o - (A1 + B1) = C1.
Proveri so merewe dali soodvetnite
strani na A 1B 1C 1 so ABC se proporcionalni. Odredi go koeficientot na
proporcionalnosta.
Obidi se da obrazloì{ deka soodvetnite strani na A1B1C1 i ABC se proporcionalni i deka A1B1C1 ABC.
{to A1B1 3AB , A = A1 i B = B1.
Za da pokaè{ deka A1B1C1 ABC treba

da proveri{ dali se ispolneti {este
barawa za sli~ni triagolnici, t.e.
A = A1, B = B1, C = C1 i A1B1 : AB B1C1 : BC A1C1 : AC .
Sli~ni triagolnici
27
F
F
F
Ti pokaà deka soodvetnite agli na triagolnicite se ednakvi.

Pretpostavi deka ABC e pomesten vo A1B1C1, taka {to: temeto A se sovpa|a so A1, B so
B2 i temeto C so C2; A se sovpa|a so A1, B so A1B2C2 i C so B2C2A1.
Bidej}i A1B 2C2 = B 1, sleduva deka B2C2 || B1C1. Spored crteòt, so pomo{ na
Talesovata teorema za proporcionalni otse~ki, ima{ pokaàno deka
A1B1 : A1B2 A1C1 : A1C2 B1C1 : B2C2 3 : 1 , t.e. A1B1 : AB B1C1 : BC A1C1 : AC .
Moè{ da zaklu~i{ deka A1B1C1 ABC.
Voo~i deka triagolnicite A1B1C1 i ABC {to gi nacrta imaat po dva agli soodvetno ednakvi
i ti pokaà deka A1B1C1 ABC. Spored toa, za da utvrdi{ dali dva triagolnici se
sli~ni dovolno e da proveri{ dali tie imaat dva ednakvi soodvetni agli.
Zapomni!
Dva triagolnici se sli~ni, ako dva agli od edniot triagolnik se ednakvi so dva agli
od drugiot triagolnik.
Ova tvrdewe e nare~eno prv priznak za sli~ni triagolnici.
2.
Na crteòt e dadeno: A = D = 30o i to~kata

C e presek na otse~kite AE i BD. Dokaì deka
ABC DEC.
B 3.
Vo ABC e povle~ena otse~ka MN paralelna so AB.

Pokaì deka = 1 i = 1.
Dokaì deka ABC MNC.

Voo~i go slednoto tvrdewe.
Ako vo eden triagolnik e povle~ena prava {to e paralelna so edna od stranite i gi

se~e drugite dve strani, toga{ se dobiva triagolnik {to e sli~en na dadeniot.
Sporedi go ova tvrdewe so Talesovata teorema za triagolnik.
4.
Vo ABC na crteòt, povle~eni se otse~kite:

MN || AB i NP || AC.
Kolku triagolnici voo~uva{?
Zapi{i koi triagolnici se sli~ni me|u sebe.
28
Tema 1. Sli~nost
C
N
M
A
Voo~i deka:
Sekoj triagolnik e sli~en sam na sebe.

Dva skladni triagolnika se sli~ni.
Kolkav e nivniot koeficient na sli~nost?
5.
Na crteòt se dadeni pravoagolnite triagolnici

ABC i PQR, taka {to A = P = .
Pokaì deka ABC PQR.
Voo~i deka triagolnicite imaat po dva agli soodvetno ednakvi: A = P i

B = Q = 90o.
Spored prviot priznak za sli~ni triagolnici sleduva:
pravoagolni triagolnici se sli~ni ako eden ostar agol od edniot e ednakov so
F Dva
eden ostar agol od drugiot triagolnik.
C
6.
Vo triagolnikot ABC na crteòt e povle~ena visinata

CD i otse~kata MN || AB.
Kolku pravoagolni triagolnici moè{ da voo~i{ i koi
od niv se sli~ni me|u sebe?
7.
M
A
N
B
Na crteòt se dadeni dva ramnokraki triagolnici ABC

i PQR, na koi aglite pri vrvot im se ednakvi, t.e.
C = R = .
Pokaì deka A = P.
Pokaì deka ABC PQR.
Op{to
Dva ramnokraki triagolnici se sli~ni, ako agolot pri vrvot na edniot triagolnik e
ednakov so agolot pri vrvot na drugiot tragolnik.
8.
Nacrtaj dva ramnokraki tragolnici ABC i A1B1C1 so osnovi AB i A1B1 soodvetno, pri
{to A = A1.
Pokaì deka ABC A1B1C1.
Iskaì drugo tvrdewe za sli~nost na dva ramnokraki tragolnici.
Sli~ni triagolnici
29
Treba da znae{:
da go iskaè{ prviot priznak za sli~nost
na triagolnici;
koi se dovolni uslovi za sli~nost na dva
pravoagolni, odnosno dva ramnokraki
triagolnici;
da utvrdi{ sli~nost na dva triagolnici;
da odredi{ nepoznata strana kaj sli~ni
triagolnici.
Proveri se!
D
Na kraevite na otse~kata AB se povle~eni otse~kite
AC 3 cm i
BD = 5 cm , normalni
na AB. Vo koj odnos
pravata s ja deli
otse~kata AB?
s
A
M
Zada~i
1. Na crteòt e daden triagolnik ABC i
MN || AB.
BC 12 i CA 16 . Niz to~kata M {to

leì na stranata BC e povle~ena prava
paralelna so AB i ja se~e AC vo to~kata
N. Odredi MN , ako CM 3 .
3. Vo trapezot ABCD, so osnovi AB i CD

B
A
Odredi go razmerot:
a) Ako CM : MA 3 : 2 , toga{
CM : CA
b) Ako CM : MA 7 : 3 , toga{
CN : NB
v) Ako CM : CA 3 : 4 , toga{
AB : MN
30
2. Daden e ABC so strani AB 20 ,
Tema 1. Sli~nost
dijagonalite AC i BD se se~at vo
to~kata S.
a) Dokaì deka ABS CDS.
b) Odredi ja CD , ako AB 12 , AS 6
i SC 3 .
4. Konstruiraj triagolnik A1B1C1 sli~en

na ABC so strani 4, 5, 6 ako:
a) najmalata strana mu e 5;
b) koeficientot na sli~nosta e
3
.
4
5. Odredi ja visinata na edno drvo ~ija{to

senka e dolga 10 m, a vo isto vreme,
~ovek visok 1,7 m ima senka dolga 1 m.
VTOR I TRET PRIZNAK ZA SLI^NI TRIAGOLNICI
A 1.
Potseti se!
Koi {est barawa treba da bidat ispolneti za dva triagolnici ABC i A1B1C1 da
bidat sli~ni?
Koi se dovolni uslovi, spored prviot
priznak za sli~nost na triagolnici, za
da bide ABC A1B1C1?
Nacrtaj ABC so A = 60o i strani AB 3 cm , AC 2cm . Potoa

nacrtaj A1B1C1 so A1 = 60o i
strani A1B1 3AB , A1C1 3AC .
Izmeri gi i sporedi gi: B i B1,
C i C1, BC i B1C1 .
[to zaklu~i?
C1
Na crteòt se dadeni triagolnicite spored

uslovite na zada~ata. Pretpostavi deka ABC
e pomesten taka {to A se sovpa|a so A1 i
ABC se sovpa|a so triagolnikot A1B2C2.
C2
Odredi gi odnosite: A1B1 : A1B2 ; A1C1 : A1C2

i B1C1 : B2C2 .
Pokaì deka B = B1 i C = C1.
Zo{to ABC A1B1C1?
Koi soodvetni elementi na
dvata triagolnici se dadeni i dali e toa dovolno da
pokaè{ deka triagolnicite se sli~ni?
B2
A1
B1
Dadeni se po dve soodvetno proporcionalni strani i ednakvi agli {to

gi obrazuvaat tie strani. Toa e dovolno da se pokaè deka triagolnicite se sli~ni.
Voo~i deka moè da se iskaè priznak za sli~ni triagolnici. Toj e nare~en vtor priznak
za sli~ni triagolnici.
Ako dve strani od eden triagolnik se soodvetno proporcionalni na dve strani od drug
triagolnik i aglite {to gi obrazuvaat tie strani se ednakvi, toga{ tie triagolnici
se sli~ni.
2.
Proveri dali se sli~ni triagolnicite ABC i A1B1C1, ako:

b) BC 20 AC 22 )C 50o ; B1C1 30; A1C1 33 )C1 50o .
b) BC 25, AC 70 )C 70o ; B1C1 50; A1C1 139, )C1 70o .
3.
Vo ABC, na crteòt, to~kata M e sredina na stranata

AB, a N sredina na AC.
Dokaì deka ABC AMN.
Pokaì deka srednata linija MN na ABC e polovina
od dolìnata na soodvetnata strana BC.
C
N
A
Sli~ni triagolnici
31
B 4.
Nacrtaj ABC so strani AB 8 cm, BC 6 cm, AC 4 cm , a potoa A1B1C1 so

dvapati pomali strani od ABC.
Izmeri gi i sporedi gi aglite: A i A1, B i B1, C i C1. [to zaklu~i?
Dali ABC ~ A1B1C1?
Soodvetnite strani na dva
triagolnici se proporcionalni. Dali e toa dovolno za da
utvrdi{ deka tie se sli~ni?
Za dva triagolnici da se sli~ni,

dovolno e soodvetnite strani da
se proporcionalni, bidej}i toga{
i soodvetnite agli se ednakvi.
Voo~i deka moè da se iskaè u{te eden priznak za sli~ni triagolnici. Toj e nare~en
tret priznak za sli~ni triagolnici.
Ako trite strani od edniot triagolnik se proporcionalni so soodvetnite strani od
drugiot triagolnik, toga{ tie triagolnici se sli~ni.
3.
Dali se sli~ni triagolnicite so strani:

a) 3, 4, 5 i 6, 8, 10;
b) 15, 9, 12 i 4, 3, 5;
Treba da znae{:
v) 2, 2, 3 i 6,6, 8;
g) 2; 3; 4 i 3; 6; 4,5?
Proveri se!
da gi iskaè{ vtoriot i tretiot priznak

za sli~ni triagolnici;
da utvrdi{ sli~nost na dva triagolnici
spored vtoriot ili tretiot priznak za
sli~ni triagolnici;
da odredi{ nepoznata strana kaj sli~ni
triagolnici.
Stranite na ABC se: a = 6 cm, b = 4 cm i

c = 3 cm. Odredi go perimetarot na
A1B1C1 {to e sli~en na ABC, a negovata
najmala strana e 6 cm.
Proveri dali se sli~ni ABC i PQR,
ako: A = 55o, AB 12 cm, AC 8 cm,
P = 55o, PR 12 cm, PQ 18 cm .
Zada~i
1. Nacrtaj ABC i PQR, a potoa zapi{i
koi uslovi treba da gi ispolnuvaat za

da bide ABC PQR spored:
a) vtoriot priznak; b) tretiot priznak.
2. Pokaì deka triagolnicite ABC i EDC

se sli~ni i spored koj priznak.
B
A
32
4
C
3. Stranite na eden triagolnik se 6, 5 i 4.
Najgolemata strana na drug triagolnik,

sli~en so dadeniot e 9. Najdi go perimetarot na drugiot triagolnik.
4. Dali se sli~ni dva triagolnici, ako dva

agli od edniot triagolnik se po 60o i 70o,
a dva agli od drugiot triagolnik se po
50o i 80o.
5. Agolot pri vrvot na eden ramnokrak

D
Tema 1. Sli~nost
triagolnik e 70o. Agolot pri osnovata na

drug ramnokrak triagolnik e 55o. Dokaì
deka tie triagolnici se sli~ni.
6. Obrazloì dali ABC MNR, ako:
F ABC A B C. Zo{to?
1
BAC = 50o, AB 4 cm , AC 6 cm ;
Odredi go rastojanieto od A do B ako
NMR = 50o, MN 30 cm , MR = 45 cm .
BC 40 m, CB1 5 m , a B1A1 6,5 m.
7. Proveri dali triagolnicite ABC i
A1B1C1 se sli~ni, ako nivnite strani se:
a) 15, 17, 24 i 4,5; 5,1; 7,2;

b) 22; 8,2; 20 i 55; 20,5; 50.
8. Kako }e odredi{ rastojanie od to~kata
9. Kako }e go presmeta{ rastojanieto me|u

dostapnite to~ki A i B, na teren, ako
me|u to~kite A i B ima nedostapen del.
Voo~i go crteòt.
A do to~ka B, ako to~kata A e nedostapna?
Voo~i go crteòt.
F Izbrana e to~kata
C i na prodolènijata AC i BC,
izbrani se to~kite A1 i B1, taka
Na teren, izbirame to~ki C i

B1 na ista prava
so B, taka {to
BC m CB1 .
{to AC n CA1 i BC n CB1 .
F So
instrument odreduvame
agol B1 ednakov so B.
F Na krakot od B
odreduvame to~ka A1,

taka {to to~kite A, C i A1 da leàt na
ista prava.
F ABC A B C. Zo{to?
1
Odredi go rastojanieto od A do B ako
AC 10 m, CA1 2 m i A1B1 = 3,5 m .
ODNOS NA PERIMETRITE I ODNOS NA PLO[TINITE

NA DVA SLI^NI TRIAGOLNICI
Potseti se!
Presmetaj go perimetarot na triagolnik
so strani: a = 15 cm, b = 9 cm i c = 8 cm.
Presmetaj ja plo{tinata na triagolnik
so strana a = 10 cm i soodvetna visina
h = 6 cm.
Ako tri i pove}e razmeri se ednakvi,
toga{ tie moàt da se zapi{at vo forma
na prodolèna proporcija, na primer:
a
b
c
, t.e. a : b : c = a1 : b1 : c1.
a1 b1 c1
A 1.
Stranite na eden triagolnik ABC

se a = 6 cm, b = 8 cm i c = 12 cm.
Najmalata strana na drug triagolnik A1B1C1, sli~en na ABC e a1 = 3 cm.
Odredi go koeficientot na sli~nosta na
triagolnicite.
Odredi gi stranite b1 i c1 na A1B1C1.
Odredi gi perimetrite na ABC i A1B1C1.
Sporedi go odnosot na perimetrite na
triagolnicite so odnosot na soodvetnite
strani. [to zaklu~i?
Za proporcijata vaì:
a bc
a
b
c
k .
a1 b1 c1 a1 b1 c1
Sli~ni triagolnici
33
F Poznati se dve soodvetni strani a i a
Spored toa
Fb
na sli~nite triagolnici.
a
6
2 , t.e. k = 2.
a1 3
c
k;
c1
kb ;
F 8b == 2b
;
c = kc ;
F 12
= 2c ;
b1 = 4 cm;
c1 = 6 cm.
Voo~i deka perimetarot L na ABC e: L = 6 + 8 + 12, t.e. L = 26 cm, a perimetarot L1 na

A1B1C1 e: L1 = 3 + 4 + 6, t.e. L1 = 13 cm.
26 6
8 12

2 . Sogleda deka odnosot na perimetrite na sli~nite triagolnici e
13 3
4
6
ednakov so odnosot na soodvetnite strani.
Vaì op{to!
Ako ABC A1B1C1, toga{
L
a
b
c
.
L1 a1 b1 c1
F Dokaz. Od sli~nosta na ABC i A B C

1
duva:
sle-
C1
a
b
c
. Spored svojstvoto na prodola1 b1 c1
C
b
èna proporcija sleduva:
a bc
a
b
c
L
a
b
c
, t.e.
.
a1 b1 c1 a1 b1 c1
L1 a1 b1 c1
a1
b1
c1
B A1
B1
Zapomni
Perimetrite na dva sli~ni triagolnici se odnesuvaat kako nivnite soodvetni strani.
2.
Stranite na ABC se a = 6, b = 15 i c = 18, a A1B1C1 e sli~en na dadeniot so
1
. Odredi go perimetarot L1 na A1B1C1.
3
C
Triagolnicite ABC i A1B1C1, na crteòt, se
sli~ni. Povle~eni se soodvetnite visini
CD i C1D1.
koeficient na sli~nost k
B 3.
C1
Pokaì deka ADC A1D1C1.

Pokaì deka soodvetnite visini CD i C1D1
se proporcionalni so soodvetnite strani na
triagolnicite.
34
Tema 1. Sli~nost
A1
D1 B1
F Voo~i deka pravoagolnite triagolnici ADC i A D C

1
t.e. A = A1 (bidej}i ABC A1B1C1).
imaat po eden ostar agol ednakov,
F Moè{ da zaklu~i{ deka ADC A D C . Od toa sleduva: CD : C D

1
F Od sli~nosta na ABC i A B C
1
sleduva:
AC : A1C1 k .
CD
AC
AB
BC

k .
C1D1 A1C1 A1B1 B1C1
Kaj sli~nite triagolnici soodvetnite visini se proporcionalni so soodvetnite strani.
Op{to
Kaj dva sli~ni triagolnici soodvetnite visini, teì{ni linii, simetrali na agli,
radiusi na vpi{anite i opi{anite kru`nici imaat ist odnos so soodvetnite strani.
4.
Perimetrite na dva sli~ni triagolnici se 16 cm i 24 cm, a edna visina na prviot

triagolnik e 9 cm. Odredi ja soodvetnata visina na vtoriot triagolnik.
V 5.
Na crteòt se dadeni sli~nite triagolnici

ABC i A1B1C1. Nivnite plo{tini se P i P1.
Zapi{i gi formulite za plo{tinite P i P1
spored dadenite strani i soodvetnite visini
na triagolnicite.
Zapi{i odnos ednakov na odnosot h : h1.
C1
C
c
A
h
a
c1
b
B
A1
a1
h1
b1
B1
Obidi se da dokaè{ na {to e ednakov odnosot na plo{tinite na triagolnicite,

t.e. P : P1.
F
F
F
P
ah
a h
1
1

.
ah : a1h1 , t.e.
P1 a1h1 a1 h1
2
2
h
a
P
a a P
a2
.
Bidej}i ABC A1B1C1 sleduva deka
Spored toa,
;
2.
h1 a1
P1 a1 a1 P1 a1
P
1
1
a h; P1 a1 h1 .
2
2
P : P1
Na ist na~in moè da se pokaè deka:
P b2 P c2
;

.
P1 b12 P1 c12
Zapomni
Odnosot na plo{tinite na dva sli~ni triagolnici e ednakov so odnosot na kvadratite
na nivnite soodvetni strani.
6.
Plo{tinite na dva sli~ni triagolnici ABC i A1B1C1 se 49 cm2 i 36 cm2, a edna strana
na ABC e a = 7 cm. Odredi ja soodvetnata strana a1 na drugiot triagolnik i soodvetnite
visini h i h1.
Sli~ni triagolnici
35

2
2
2
F P : P1 = a2 : a1 ; 49 : 36 = 49 : a1 ; a1 = 36; a1 = 6 cm.
ah
2P
2 49
F P 2 ; h a ; h 7 14; h 14cm.
F Od A1B1C1 odredi ja visinata h1, spored poznatoto: P1 i a1.
Treba da znae{:
da iskaè{ kakov odnos imaat perimetrite, a kakov odnos imaat plo{tinite
na dva sli~ni triagolnici;
da go iskaè{ tvrdeweto za odnosot na
soodvetnite visini, teì{ni linii i
simetrali na agli na dva sli~ni triagolnici;
da gi primeni{ vo zada~i odnosite na
perimetrite i odnosite na plo{tinite
na dva sli~ni triagolnici.
Proveri se!
Stranite na ABC se a = 8, b = 6 i c = 4,
perimetarot na sli~en na nego A1B1C1 e
45. Odredi gi stranite na A1B1C1.
Niva vo forma na triagolnik e nacrtana
vo razmer 1 : 200. Koj e odnosot me|u
plo{tinata na triagolnikot od crteòt
i plo{tinata na nivata?
Zada~i
1. Perimetarot na eden triagolnik e tri
pati pogolem od perimetarot na sli~en

na nego triagolnik. Ako najgolemata
strana na prviot triagolnik e 24 cm,
kolku e najgolemata strana na drugiot
triagolnik?
2. Stranite na eden triagolnik se 8 cm,
15 cm, 9 cm. Perimetarot na drug

triagolnik {to e sli~en na prviot e
L1 = 96 cm. Odredi gi stranite na drugiot triagolnik.
3. Perimetrite na dva sli~ni triagolnici

se odnesuvaat 5 : 2, a zbirot na najgolemite strani im e 42 cm. Odredi gi
dolìnite na najgolemite strani.
4. Stranite a, b, c, na eden triagolnik ABC
se odnesuvaat kako 3 : 4 : 6. Odredi gi

stranite a1, b1, c1 na A1B1C1 so perimetar L1 = 52 cm, koj{to e sli~en na dadeniot.
5. Vo ABC, na rastojanie 2 cm od stranata

AC e povle~ena prava MN || AC.
Odredi ja visinata kon stranata AC na
ABC, ako AB : MB 13 : 9 .
36
Tema 1. Sli~nost
6. Plo{tinite na dva sli~ni triagolnici

ABC i A1B1C1 se 81 i 25. Stranata b na
ABC e 9. Odredi ja stranata b 1 na
A1B1C1 i visinata h1 {to e povle~ena
kon nea.
7. Nacrtaj triagolnik ABC i potoa kon-
struiraj sli~en na nego A1B1C1 ~ija{to

plo{tina e edna ~etvrtina od plo{tinata na ABC.
8. Stranata a na ABC e 10, a visinata {to

pripa|a e 5. Odredi ja stranata a1 i
soodvetnata visina h1 na A1B1C1 {to
e sli~en so ABC i ima plo{tina 81.
9. Plo{tinite na dva sli~ni triagolnici

se vo odnos 9 : 25. Odredi go nivniot
koeficient na sli~nost.
10. Niva vo forma na triagolnik e nacrtana vo razmer 1 : 500. Plo{tinata na

triagolnikot na crteòt e 2,76 dm2.
Odredi ja plo{tinata na nivata vo
hektari.
PITAGOROVA TEOREMA
10
SLI^NOSTA VO PRAVOAGOLEN TRIAGOLNIK
A 1.
Potseti se!
Vo pravoagolniot ABC na crteòt,
spu{tena e visinata CD kon hipotenuzata AB.
Kakva zaemna polo`ba imaat kracite na
aglite i 2?
Koi parovi od
ozna~enite
agli imaat zaemno normalni
kraci?
Koi od ozna~enite agli se ednakvi me|u
sebe?
Dadeni se otse~kite a = 3 cm, c = 12 cm.
Presmetaj ja nivnata geometriska
sredina.
Pravoagolniot triagolnik ABC

na crteòt, so visinata CD
spu{tena kon hipotenuzata AB,
podelen e na dva pravoagolni triagolnici:
ADC i CDB.
Objasni zo{to (spored koj priznak) se

sli~ni triagolnicite:
a) ABC CBD;
b) ABC ACD.
Voo~i ja otse~kata AD vo ABC na crteòt.
Za nea }e velime deka e proekcija na
katetata AC vrz hipotenuzata AB.
Nejzinata dolìna }e ja ozna~ime so q.
Analogno, otse~kata DB se vika proekcija na katetata BC

vrz hipotenuzata. Nejzinata dolìna e ozna~ena so p.
2.
Voo~i gi sli~nite pravoagolni triagolnici ABC i

CBD na crteòt i ozna~enite dolìni na nivnite
strani.
Koi strani od
CBD se soodvetni
so stranite c i a
od ABC?
Stranata c e hipotenuza vo ABC, a stranata

a e hipotenuza vo CBD. Spored toa: c e soodvetna na a; stranata a od ABC e soodvetna so
p od CBD.
Objasni zo{to AB : CB BC : BD , t.e. c : a = a : p.

Od proporcijata c : a = a : p se dobiva a2 = cp.
[to pretstavuva katetata a za hipotenuzata c i proekcijata p?
3.
Na crteòt vo zada~ata 2, voo~i gi sli~nite pravoagolni triagolnici ABC i ACD.

Zapi{i gi parovite soodvetni strani.
Objasni zo{to c : b = b : q, t.e. b2 = cq.
Iskaì ja so zborovi vrskata na katetata b so hipotenuzata c i proekcijata q na
b vrz c.
Pitagorova teorema
37
Zapomni!
Teorema 1o Sekoja kateta vo eden pravoagolen triagolnik e geometriska sredina od
hipotenuzata i proekcijata na taa kateta vrz hipotenuzata.
F
4.
a2 = cp,
b2 = cq,
a=
cp
b = cq
Vo pravoagolniot ABC so kateti a = 12 i b = 5 i hipotenuza c = 13, odredi gi proekciite

na a i b vrz c.
B 5.
Vo pravoagolniot ABC e spu{tena visinata

CD kon hipotenuzata.
Zo{to CAD e ednakov so BCD?
Voo~i gi ACD i CBD na crteòt i pokaì deka
tie se sli~ni.
Koi se soodvetni strani od CBD na stranite q i h
od ACD?
Objasni zo{to q : h = h : p, t.e. h2 = pq.
Iskaì ja so zborovi vrskata na visinata h so proekciite p i q (na a i b vrz c).
Zapomni!
Teorema 2o Visinata h spu{tena kon hipotenuzata c vo eden pravoagolen triagolnik
e geometriska sredina na proekciite p i q od katetite vrz hipotenuzata.
F
6.
h2 = pq
h = pq .
Najdi go p, ako q = 4 i h = 6.
Tvrdewata 1o i 2o, t.e. vrskite a2 = cp, b2 = cq, h2 = pq,
gi dokaàl starogr~kiot matemati~ar Evklid (365-310 god. p.n.e.) i poradi toa tie se
vikaat Evklidovi teoremi.
38
Tema 1. Sli~nost
Potseti se!
V 7.
Na crteòt e dadena polukru`nica so

dijametar AB i izbrana e to~ka C na
polukru`nicata.
Od kakov vid e agolot ACB?
Kako glasi
Talesovata
teorema za
periferiski
agol nad dijametar?
Nacrtaj dve otse~ki m i n, kako

na crteòv.
m
n
Potoa, konstruiraj ja geometriskata sredina na tie otse~ki (t.e. otse~ka x, takva

{to x2 = m n).
Sledi ja postapkata kako {to e pokaàno.
F Nacrtaj poluprava AT i nanesi gi na nea

otse~kite m AD
crteòt.
nDB
kako na
F Konstruiraj ja srednata to~ka O na otse~kata AB i

nacrtaj polukru`nica so dijametar AB.
F Konstruiraj ja normalata na AB niz to~kata D i ozna~i

go so C nejziniot presek so polukru`nicata.
Spored teoremata 2o obrazloì zo{to dobienata otse~ka

xCD e geometriska sredina na otse~kite m i n.
8.
Konstruiraj ja geometriskata sredina x na otse~kite m = 2 cm i n = 3 cm.
Treba da znae{:
da gi iskaè{ Evklidovite teoremi i da gi primeni{ vo zada~i;
da konstruira{ geometriska sredina na dve otse~ki.
Proveri se!
Vo pravoagolniot ABC, p i q se proekciite na katetite a i b, soodvetno, vrz
hipotenuzata c.
a) Ako c = 12 i p = 3, kolku e a?
v) Ako q = 2 i p = 8, kolku e h?
b) Ako b = 13, kolku e cq?
Kako se konstruira geometriskata sredina na dve otse~ki? (Opi{i ja postapkata.)
Pitagorova teorema
39
Zada~i
1. Vrz osnova na crteòt popolni gi ~le-
novite {to nedostasuvaat vo proporcijata:

a)
otse~kite:
a) m = 2,5 cm i n = 3,5 cm;
b) m = 1,5 cm i n = 3 cm.
m ?
;
?
n
m
?
x

;
b)
x mn
v) x y = (m + n)
g)
4. Konstruiraj ja geometriskata sredina na
mn
y
;
5. Vo pravoagolniot ABC e dadena

n
katetata a = 8 i nejzinata proekcija

p = 6,4. Presmetaj ja hipotenuzata c i
drugata kateta b.
6. Vo pravoagolnikot ABCD e vpi{an
pravoagolen ABM so prav agol vo

temeto M (kako na crteòt).
2. Vo pravoagolniot ABC, p i q se pro-
ekciite na katetite a i b, soodvetno,

vrz hipotenuzata c. Odredi ja vrednosta na nepoznatite veli~ini.
a) p = 12, q = 3, h = ?
b) a = 11, cp = ?
v) c = 18, p = 8, b = ?, a = ?
Presmetaj ja plo{tinata na oboeniot del od
3. Vo pravoagolniot ABC e dadena

visinata h = 2,4 spu{tena kon hipotenuzata i proekcijata na katetata b
vrz hipotenuzata, q = 1,8.
Najdi ja:
a) otse~kata p;
b) hipotenuzata c;
v) katetata b;
g) katetata a.
40
Tema 1. Sli~nost
pravoagolnikot ako CM 9 cm i DM 16 cm .
7. Konstruiraj kvadrat {to ima ednakva
plo{tina so pravoagolnik ~ii dimenzii

se a = 4 cm i b = 3 cm.
11
PITAGOROVA TEOREMA
A 1.
Potseti se!
Pitagorovata teorema ti e poznata od
minatata u~ebna godina. Taa glasi:
Vo pravoagolen triagolnik, kvadratot na
hipotenuzata c e ednakov so zbirot od
kvadratite na katetite, a i b, t.e.
Na crteòt e pretstaven pravoagolen AVS so dolìna na

katetite a, b i dolìna na hipotenuzata c . Nad negovite strani se konstruirani kvadratite i nivnite plo{tini se
ozna~eni so Pa, Pb i Pc, soodvetno.
c2 = a2 + b2
Kolkava e plo{tinata R na kvadrat so
strana a = 5 cm?
Zapi{i ja vrskata me|u Pa, Pb i Pc.
Sogledaj deka: Pa = a2, Pb = b2 i Pc = c2.
Od c2 = a2 + b2 zaklu~i deka Pc = Pa + Pb.
Spored toa, Pitagorovata teorema moè da se iskaè i vaka:
Vo koj bilo pravoagolen triagolnik plo{tinata na kvadratot nad hipotenuzata e ednakva
na zbirot od plo{tinite na kvadratite nad katetite, t.e. Pc = Pa + Pb.
2.
So pomo{ na slednite upatstva obidi se da ja dokaè{ Pitagorovata teorema.

Nacrtaj pravoagolen ABC so C = 90o i spu{ti ja visinata CD kon hipotenuzata.
Zapi{i ja vrskata me|u sekoja kateta so hipotenuzata i
soodvetnata proekcija, t.e. vrskata spored Evklidovite
teoremi.
Odredi go zbirot od levite i zbirot od desnite strani na
ravenstvata.
Sporedi go tvoeto razmisluvawe so dadeniot dokaz.
Tvrdewe
1. CD AB
2. a2 = pc, b2 = qc
3. a2 + b2 = pc + qc
4. a + b = (p + q) c
2
5. a2 + b2 = c c, t.e.
a2 + b2 = c2.
Dokaz
E
E
E
E
E
Obrazloènie
Visinata vo triagolnik e normalna na soodvetnata strana.

Katetata e geometriska sredina od hipotenuzata i soodvetnata proekcija.
Svojstvo na sobirawe ravenstva.
Distributivnost na mnoèweto vo odnos na sobiraweto.
Princip na zamena (c = p + q).
Pitagorova teorema
41
Kako moè{ da ja izrazi{ hipotenuzata

c so pomo{ na katetite a i b?
Kako }e ja izrazi{ ednata kateta so pomo{ na hipotenuzata i drugata kateta?
Od c2 = a2 + b2 sleduva:
c a 2 b2 , a c2 b2 ,
b c2 a2 .
3.
Najdi ja hipotenuzata c na pravoagolen triagolnik, ako katetite mu se a = 15 i b = 20.
4.
Dadena e hipotenuzata c = 29 i katetata a = 20 na eden pravoagolen triagolnik. Najdi

ja drugata kateta.
5.
Daden e ABC so strani a = 6 cm, b = 8 cm i c = 10 cm.

Pokaì deka e ispolneto ravenstvoto a2 + b2 = c2.
Konstruiraj go ABC i so merewe, uveri se deka toj e pravoagolen.
Vaì i op{to
Ako za eden triagolnik so strani a, b, c vaì ravenstvoto a2 + b2 = c2, toga{ toj
triagolnik e pravoagolen, so hipotenuza c.
Ova tvrdewe e teorema, obratna na Pitagorovata teorema.
6.
Stranite na ABC se:

a) a = 7, b = 24, c = 25;
b) c = 8, b = 10, c = 15.
Proveri dali ABC e pravoagolen.
B 7.
Presmetaj ja dolìnata d na dijagonalata na pravoagolnik so strani a = 6 dm i

b = 11 cm.
D
C
Sporedi go tvoeto re{avawe so dadenoto upatstvo.
Nacrtaj pravoagolnik ABCD i ozna~i gi stranite i dijagonalata, kako na crteòt.
Sogledaj deka ABC e pravoagolen; negovata hipotenuza e

dijagonalata d, a katetite mu se stranite a i b na
pravoagolnikot.
Primeni ja Pitagorovata teorema vo ABC:
d 2 = a2 + b2 = 602 + 112 = 3 600 + 121 = 3 721;
8.
d 3721 61 ; d = 61 cm.
Presmetaj ja visinata h na ramnokrak ABC so osnova a = 18 i krak b = 41.
Razgledaj gi upatstvata i sporedi go tvoeto re{enie so dadenoto.

F Nacrtaj ramnokrak ABC i spu{ti ja visinata CD kon osnovata, kako
na crteòt.
a
Sogleduva{ deka ADC e pravoagolen, so hipotenuza b i kateti
i h.
2
42
Tema 1. Sli~nost
C
b
A a D
2
a
b = h + ;
2
2
Primeni ja Pitagorovata teorema vo ADC:
ottuka:
a
h2 = b2 - = 412 - 92 = 1681 - 81 = 1 600; h 1600 40 ; h = 40 cm.
2
2
9.
Presmetaj go perimetarot na ramnokrak triagolnik so osnova 10 i visina 12.
Treba da znae{:
Proveri se!
da ja iskaè{ i dokaè{ Pitagorovata

teorema;
da ja presmeta{ dolìnata na edna strana vo pravoagolen triagolnik, ako se dadeni drugite dve.
Najdi ja hipotenuzata c na pravoagolen

triagolnik so kateti a = 8 i b = 15.
Presmetaj ja visinata na ramnokrak triagolnik so osnova 20 cm i krak 26 cm.
Zada~i
1. Najdi ja nepoznatata strana na pravoagolniot triagolnik so kateti a i b,
i hipotenuza c, ako:
a) a = 12, b = 35, c = ?
b) b = 56, c = 65, a = ?
v) a = 25, b = 31, c = ?
2. Dali ABC e pravoagolen, ako negovite

strani se:
a) 14, 48, 50;
b) 9, 12, 17;
v) 5,6; 3,3; 6,5;
g) 100, 60, 80?
3. Najdi ja dijagonalata na pravoagolnik so

strani 0,28 dm i 0,96 dm.
4. Najdi go perimetarot na pravoagolnik so

dijagonala 8,5 dm i edna strana 1,3 dm.
5. Presmetaj go perimetarot na ramnokrak

triagolnik so osnova 14 i visina 24.
6. Presmetaj ja pribli`no visinata h na

ramnostran triagolnik so strana a = 12.
7. Katetata na eden pravoagolen triagol-
nik e 35 cm. Zbirot od hipotenuzata i

drugata kateta e 49. Presmetaj ja hipotenuzata c i drugata kateta b.
8. Hipotenuzata na pravoagolen triagolnik e 35 cm. Odnosot na katetite e 3 : 4.

Najdi gi katetite.
9. Plo{tinite na ramnostranite triagolnici nad katetite a, b i hipotenuzata c

od pravoagolniot ABC se ozna~eni so
Pa, Pb i Pc.
Pokaì deka
P c = P a + P b.
Proveri dali
vaì takvata
vrska, ako
namesto pravilni
triagolnici se
konstruirani pravilni {estagolnici.
Pitagorova teorema
43
Pitagorovi trojki
Ova ne e zadolìtelno!
Interesno e pra{aweto za trojkite prirodni broevi a, b, c {to go zadovoluvaat ravenstvoto a2 + b2 = c2.
Takvi trojki se, na primer:
3, 4, 5; 6, 8, 10; 5, 12, 13 i dr.
Tie se vikaat Pitagorovi trojki.
Proveri deka so slednite izrazi se
dobivaat Pitagorovi trojki.
12
n 2 1 n 2 1
,
,
2
2
za sekoj neparen n N, n 3.
3o n,
n
4 n, 1,
2
2

n 1 ,
2
2
za sekoj paren n N, n 4.
ZADAÎ SO PRIMENA NA PITAGOROVATA TEOREMA
Potseti se!
Osnovite
na
ramnokrakiot
trapez ABCD na
crteòt
se
a AB 15cm i
b CD 9 cm , a
DE e visinata
na trapezot. Presmetaj go x AE .
Prese~nata to~ka na
dijagonalite
vo
rombot EFGH na
crteòt e ozna~ena
so S. Od koj vid e
EFS? Obrazloì
go tvojot odgovor.
Vo kru`nicata so centar O, na crteòt e
nacrtana tetiva MN, a
vo MNO e spu{tena
visinata OS kon stranata MN. Kakvi se me|u
sebe MSO i NSO?
Zo{to?
44
1o 2mn, m2 - n2, m2 + n2,

za sekoi m, n N, m > n.
o
2 2n + 1, 2n2 + 2n, 2n2 + 2n + 1;
za sekoj n N se dobiva po edna
Pitagorova trojka.
Tema 1. Sli~nost
A 1.
Presmetaj ja visinata h na ramnokrak trapez so osnovi 16 cm i

30 cm, a krak 25 cm.
Ako ne moè{ sam

da ja re{i{ zada~ata, sledi gi
upatstvata.
F Nacrtaj
ramnokrak trapez
ABCD i povle~i gi negovite visini DE i CF.
F Voo~i go, potoa, pravoagolniot AED so

hipotenuza c = 25 cm i kateti x i h.
F Voo~i isto taka od crteòt deka

a = b + 2x, od kade {to x
a b
.
2
F Primeni
ja Pitagorovata teorema za
AED; }e dobie{
a b
h 2 c 2 x 2 c 2
2
So zamenuvawe na c, a i b, }e dobie{:
30 16
h 25
625 49 576; h 576 24; h = 24 cm.
2
2
2.
Osnovite na ramnokrak trapez se 30 i 20, a krakot e 13. Presmetaj ja plo{tinata na

trapezot.
3.
Najdi go perimetarot na rombot ABCD so dijagonali AC 70 i BD 24 .

Na {to e ednakov perimetarot L na romb so strana a?
Kako }e ja presmeta{ stranata a na rombot ako gi znae{
negovite dijagonali?
d1
Vo rombot ABCD na crteòt, presekot na dijagonalite e ozna~en

so S.
Voo~i go ABS. Toj e pravoagolen (zo{to?) so hipotenuza a i kateti
d2
d1
d
35 i 2 12 .
2
2
F Spored Pitagorovata teorema:
d d
a 1 2 352 122 1225 144 1369; a 1369 37; a = 37; L = 4 37 = 148.
2 2
2
4.
Vo kru`nica so radius r = 2 dm e povle~ena tetiva MN so dolìna t = 2,4 dm.

Kolkavo e rastojanieto d na taa tetiva od centarot na kru`nicata?
Ako ti e neophodna pomo{, razgledaj go crteòt.
Voo~i go pravoagolniot MSO, so hipotenuza r i kateti d i
t
, a
2
potoa, spored Pitagorovata teorema, }e dobie{:

t
d 2 r 2 22 1 22 4 1 44 2 56; d 2 56 1 6; d = 1,6 dm.
2
2
B 5.
Dadeni se otse~kite a i b (a > b) kako na crteòt.

b
Konstruiraj otse~ka x, takva {to:

a) x a 2 b 2 ;
b) x a 2 b 2
Sporedi go tvoeto re{enie so dadenoto na

crteòt:
se konstruira pravoagolen triagolnik, za
a) so kateti a i b, a za b) so hipotenuza a
i kateta b.
a)
b)
Pitagorova teorema
45
6.
Konstruiraj otse~ka so dolìna
n , kade {to n = 2, 3, 4, 5, 6, 7...
Konstrukcijata e prikaàna na crteòt.
F Otse~ka so dolìna
2 e konstruirana taka {to e konstru-
iran ramnokrakiot pravoagolen OAB, so kateti OA AB 1
(cm, dm,...); hipotenuzata OB ima dolìna
F Ako otse~kata OB
2 . (Zo{to?)
2 se zeme za edna kateta, a otse~kata BC 1 za drugata kateta na
pravoagolniot OBC, toga{ hipotenuzata na OBC }e ima dolìna
Objasni kako se konstruirani otse~kite so dolìna
3 (Zo{to?).
4, 5 itn.
Konstrukcijata na x n moè da se izvede i "direktno#, so

konstruirawe na geometriskata sredina na otse~kite so dolìna
n i 1, kako na crteòt
7.
n = CD .
Konstruiraj otse~ka so dolìna x a 2 ab .

Konstruiraj ja geometriskata sredina na otse~kite so dolìna a i a + b.
Treba da znae{:
da ja primeni{ Pitagorovata teorema za
presmetuvawe dolìni kaj ramninski
geometriski fiugri;
da re{ava{ odredeni konstruktivni zada~i so pomo{ na Pitagorovata teorema.
Proveri se!
Presmetaj go perimetarot na ramnokrak
trapez so osnovi 30 i 14, a visina 15.
Stranata na eden romb e a = 13 cm, a
ednata dijagonala e 10 cm. Kolku e
drugata dijagonala?
Objasni kako se konstruira otse~ka so
dolìna
3.
Zada~i
1. Skala so dolìna 7,4 m e potprena na
yid taka {to dolniot kraj od skalata e
oddale~en 2,4 m od yidot. Do koja visina
dostignala skalata? (Napravi skica.)
46
Tema 1. Sli~nost
2. Presmetaj gi: a) visinata, b) plo{-
tinata, v) dijagonalata na ramnokrak

trapez, ako se poznati negovite osnovi
a = 42 cm, b = 24 cm i krakot c = 41 cm.
3. Dijagonalite na eden romb se d1 = 40 i
d2 = 50. Kolku (pribli`no) iznesuva

stranata a na toj romb?
8. Konstruiraj kvadrat ~ija{to plo{tina

e ednakva so:
a) zbirot, b) razlikata od plo{tinite

na dvata dadeni kvadrati.
4. Plo{tinata na eden ramnokrak trapez

e P = 72 cm2, a osnovite mu se dolgi
20 cm i 4 cm. Presmetaj go perimetarot
na trapezot.
9. Vo kru`nica so radius 17 cm e vpi{an
5. Stranite na eden deltoid se dolgi 25
pravoagolnik. Najdi go perimetarot na

toj pravoagolnik ako odnosot na negovite strani e 15 : 8.
6. Vo kru`nica so radius 3,4 cm e po-
10. Na drvo {to e oddale~eno 8 m od eden
cm i 52 cm, a dijagonalata {to ne e

simetrala iznesuva 40 cm. Presmetaj ja
plo{tinata na deltoidot.
vle~ena tetiva na rastojanie 1,6 cm od

centarot. Najdi ja dolìnata na tetivata.
7. Konstruiraj otse~ka so dolìna:

a)
2;
b)
a2 a ;
g)
5;
a 2 ab a b ,
kade {to a i b se dadeni otse~ki.
v)
izvor se ka~eni dva majmuna - edniot

na vrvot, a drugiot na 2 m od zemjata.
Koga oèdnele, majmunot od vrvot
skoknal pravo na izvorot, a drugiot
slegol od drvoto i oti{ol po zemja do
izvorot. Pritoa, obata majmuni izminale ednakov pat. Kolku e visoko drvoto?
Obidi se ...
ne e zadolìtelno!
Dve kru`nici se dopiraat odnadvor i se
smesteni vo treta, pogolema od niv kru`nica.
Sekoja od trite kru`nici gi dopira drugite
dve, a nivnite centri O, O1, O2 leàt na ista
prava, AB, kako na crteòt.
Dadena e dolìnata t (na primer, t = 6 cm) na
tetivata CD od golemata kru`nica {to e
tangenta na malite kru`nici.
Presmetaj ja plo{tinata P na delot od
golemiot krug {to e nadvor od malite krugovi
(t.e. na oboeniot del).
Pitagorova teorema
47
R A B O T A
P O D A T O C I
S O
13
POPULACIJA. PRIMEROK
A 1.
Vo fabrikata za ~okoladi ima vraboten degustator. Negova zada~a

e da proba od ~okoladite i da go proceni nivniot kvalitet.
Razmisli i odgovori, dali degustatorot treba da ja proba sekoja ~okolada?
Sekako ne. Degustatorot izbira odreden broj ~okoladi koi gi

probuva.
Mno{tvoto od site tie elementi, vo slu~ajov ~okoladi, koi se
predmet na ispituvawe e populacija.
Izbraniot del elementi, na koi se vr{i ispituvaweto se vika
primerok.
2.
Voo~i gi primerite za populacija i primerok.
Populacija
Primerok
U~enici od I do VIII oddelenie vo edno u~ili{te
Po edna paralelka od I do VIII oddelenie vo istoto

u~ili{te
Fudbalski timovi
Po tri fudbaleri od sekoj tim
Site u~enici {to odat vo privatni u~ili{ta za Po eden u~enik od sekoe privatno u~ili{te za
angliski jazik
stranski jazik
Site u~enici od VII oddelenie vo R. Makedonija Po eden u~enik od VII oddelenie od sekoe u~ili{te
{to imaat ocenka 5 po matematika
vo R. Makedonija {to ima ocenka 5 po matematika
Zapi{i tri primeri na populacija i primerok (del) od taa populacija.
3.
Razmisli i odgovori. Za da se proveri dali u~enicite sakaat za vreme na golemiot

odmor da im se pu{ta muzika, {to e podobro: da se pra{aat site u~enici vo site
u~ili{ta ili da se pra{a primerok od po nekolku u~enici od sekoe u~ili{te?
Obrazloì go tvojot odgovor.
Naj~esto ne e mo`no da se napravi nekoe istraùvawe, testirawe ili proverka i
ispituvawe na celata populacija. Zo{to?
Moè toa da bide:
- mnogu skapo;
- da trae dolgo vreme;
- da bide nevozmo`no da se dojde do sekoj ~len od populacijata
(na primer, brojot na ribite vo Ohridskoto Ezero).
48
Tema 1. Sli~nost
4.
Zapi{i po edna pri~ina zo{to e podobro da se zeme primerok namesto celata populacija
za sekoe od navedenite istraùvawa.
Najgledana televiziska emisija vo eden grad od 50000 ìteli.
Kvalitetot na sokovite vo edna sokara.
Prose~niot broj knigi {to gi pro~ital sekoj ìtel na R. Makedonija vo prethodnata
godina.
B
5.
Koga ima potreba da se napravi zaklu~ok ili da se izjavi ne{to za

cela populacija a se zema primerok, primerokot treba da bide
reprezentativen (soodveten na populacijata).
Voo~i go primerov. Za da proveri kolku u~enicite od negovoto u~ili{te koristat
gradski soobra}aj, Jovan zastanal na edna avtobuska postojka i pribral podatoci
so pra{uvawe na lu|eto {to se simnale od eden avtobus.
Podatocite {to gi pribiral Jovan ne se soodvetni bidej}i primerokot ne e reprezentativen.
Ako Jovan pra{uval u~enici od negovoto u~ili{te, dali primerokot }e bide reprezentativen? Obrazloì go svojot odgovor.
6.
Marija sakala da ja otkrie prose~nata dolìna na listovite na edno rastenie koe

imalo dvapati pove}e mali listovi od golemi listovi. Koj primerok od listovi {to
taa treba da go izbere e reprezentativen?
a) Samo golemi listovi;
v) ednakov broj mali i golemi listovi;
b) samo mali listovi;
g) dvapati pove}e mali listovi od golemi listovi.
Obrazloì go svojot odgovor!

Reprezentativen primerok moè da se izbere po metodot na slu~aen izbor
i sistematski. Slu~aen izbor zna~i deka sekoj objekt ili lice od populacijata ima ednakvi {ansi da bide izbran.
Za da izbereme, slu~ajno, 5 od 30 u~enici vo edna paralelka moè da gi zapi{eme nivnite
broevi od oddelenskata kniga na liv~iwa, liv~iwata da gi izme{ame vo edna kutija, i
da izvle~eme 5 liv~iwa.
Ili, da izbereme eden broj (na primer 7), a potoa sistematski da go birame sekoj petti
u~enik:
( 7 + 5 = 12 ; 12 + 5 = 17 ; 22 ; 27 )
7.
Ilija sakal da pra{a primerok u~enici od negovoto u~ili{te za toa dali sakaat da
se vovede zadolìtelno nosewe u~ili{na uniforma.
Obrazloì zo{to nitu eden od slednive na~ini za izbor na primerok ne e dobar:
a) da gi pra{a prvite 20 lica {to }e vlezat vo u~ili{teto;
b) da gi pra{a u~enicite od negovata paralelka;
v) da gi pra{a u~enicite od matemati~kata sekcija.
Rabota so podatoci
49
Kako treba Ilija da go izbere primerokot za da bide reprezentativen?
Voo~i!
Izborot na primerokot treba da e slu~aen i da bide sostaven od u~enici od site oddelenija ( od I do VIII oddelenie) za da moè da se izvle~e pravilen zaklu~ok.
8.
Vo tabelata Ilija gi sredil podatocite od istraùvawata za zadolìtelno nosewe u~ili{na uniforma.
Primerok Broj na odgovori

Primerok
Da
Ne
Prvo
12
Kolku vkupno u~enici broel primerokot na Ilija?
Vtoro
10
Ako primerokot bil 10 % od populacijata, kolku vkupno

u~enici imalo vo u~ili{teto?
Treto
10
Koj e zaklu~okot na Ilija za noseweto u~ili{na uniforma?
êtvrto
Petto
[esto
Sedmo
13
Osmo
15
Zapi{i u{te eden zaklu~ok {to moè da se dobie od

podatocite vo tabelata.
Pribranite podatoci od reprezentativen primerok i dobienite merki

za centralna tendencija ovozmoùvaat da se izvle~at zaklu~oci i da
se napravat voop{tuvawa za cela populacija.
9.
Voo~i go primerot:
Pribrani podatoci
Broj na fil- Odgovori na

movi godi{no ispitanici
0
1 do 4
5 do 8
9 do 12
13 i pove}e
50
Tema 1. Sli~nost
Vo edna naselba imalo 5 000 ìteli postari od 15

godini. Ivan sakal da proceni kolkupati godi{no
tie odat na kino.
Toj za primerok izbral 50 lu|e i po telefon gi pribral podatocite. Pribranite podatoci gi pretstavil vo tabela po kategorii spored brojot na filmovite gledani vo kino.
Ivan ja dopolnil tabelata so vrednosti na frekfenciite (broj na odgovori za sekoja kategorija). Potoa
presmetal procent za brojot na odgovorite vo sekoja kategorija od vkupniot broj ispitanici vo primerokot (50
lu|e).
Broj na fil- Odgovori na

movi godi{no ispitanici
Vrednost na
funkcijata
21
1 do 4
16
5 do 8
9 do 12
13 i pove}e
Procent
21
100 = 42%
50
16
100 = 32%
50
6
100 = 12%
50
3
100 = 6%
50
4
100 = 8%
50
Na krajot procentite dobieni za primerokot, Ivan gi

primenil na
celata populacija.
42% od 5 000 e 2 100 Ako 42% od primerokot ne odat vo kino, moè da se predvidi deka
42% od populacijata ne odat vo kino, {to e 2 100 lu|e.
Napravi voop{tuvawe za populacijata za ostanatite kategorii (broj na gledani filmovi
vo kino - godi{no).
10.
Mimoza sakala da proveri kolku se zagaduva okolinata so plasti~ni otpadoci frleni

vo u~ili{niot dvor za vreme na golemiot odmor. Slu~ajno izbrala eden mesec vo koj
pribrala podatoci, kako primerok od celata u~ebna godina.
Broj
Vid otpadok
Pribranite podatoci gi pretstavila vo tabela.
137
Plasti~ni }esi
a) Presmetaj po kolku otpadoci prose~no vo eden den bile
frleni od sekoj vid.
59
[i{iwa od jogurt
b) Ako u~ebnata godina ima 180 dena, upotrebi go odgovorot
72
[i{iwa od sok
pod a) za da go predvidi{ brojot na sekoj vid otpadok vo
tekot na u~ebnata godina.
16
â{ki od puding
Treba da znae{:
{to e populacija, a {to primerok;
da proceni{ dali daden primerok e reprezentativen za dadena populacija;
da odredi{ primerok {to e soodveten za
dadeno istraùvawe;
da voop{ti{ zaklu~ok dobien od primerok vrz populacija.
Proveri se!
Proceni i odgovori dali e dobar izborot
na primerokot: "slu~aen izbor na 5% od
populacijata od gradskiot telefonski
imenik# za istraùvaweto: "mislewe za
kvalitetot na gradskiot soobra}aj vo eden
grad#.
Obrazloì go svojot odgovor.
Rabota so podatoci
51
Zada~i
Vo slednite tri slu~ai:
odredi ja populacijata;
proceni dali na~inot na izbor na primerokot e soodveten;
predloì drug na~in na izbor na primerok.
1. Stefan sakal da otkrie kolku zarabotuvaat studentite {to rabotat preku

studentskata organizacija.
Toj oti{ol vo bibliotekata vo studentskiot dom i pra{al 40 devojki.
2. Za ~asot po geografija Bojan treba da
odnese vo u~ili{te 5 primeroci po~va

od svojata gradina.
Toj zastanal vo sredinata na gradinata,
frlil pari~ka i od tamu kade {to
padnala pari~kata zel primeroci.
3. Tawa sakala da proveri dali e to~no

deka ènite vo Bitola ìveat podolgo
od maìte.
Taa pobarala podatoci od Zavodot za
statistika od prethodnata godina.
Vo slednite pet slu~ai:
koi od primerocite se reprezentativni

za populacijata i za istraùvaweto?
Obrazloì go sekoj od tvoite odgovori.
4. Istrùvawe: mislewe za toa dali da

se izgradi novo kafule.
Primerok: slu~aen izbor od naj~estite

posetiteli na gradskata biblioteka.
5. Istrùvawe: dali ma{inata za paku-
vawe "Smoki#, sekoe paket~e go pravi so

ista gramaà.
Primerok: prvite 50 paket~iwa "Smoki#
{to izleguvaat od ma{inata vo eden
den. Merena e nivnata masa.
52
Tema 1. Sli~nost
6. Istrùvawe: efikasnosta na noviot

lek za glavobolka.
Primerok: site pacienti na eden lekar

koi imaat ~esti glavobolki.
7. Istraùvawe: kvalitetot na lebot od

edna pekarnica.
Primerok: sekoj dvaesetti kupuva~ vo

edna prodavnica kade {to se prodava
leb od taa pekarnica.
8. Vo eden grad ima 6 000 semejstva. Iz-
brani se 100 semejstva za istraùvaweto: koj e najomilen den za pazaruvawe.

Podatocite se dadeni vo tabelata.
Omilen den za pazaruvawe
Den
Frekfencija
Ponedelnik
Vtornik
10
Sreda
14
êtvrtok
Petok
16
Sabota
30
Nedela
12
Nema omilen den
Vkupno
100
Procent
a) Odredi gi procentite za sekoj den.

b) Upotrebi go procentot od primerokot za
da go predvidi{ brojot na semejstvata od
celata populacija na koi omilen den za
pazaruvawe im e petok.
v) Kolku semejstva vo gradot nemaat omilen
den za pazaruvawe?
UÊ[E ZA SLI^NOST
PROVERI GO TVOETO ZNAEWE
1.
Dadeni se dva kvadrati, edniot so

strana a = 12 cm, a drugiot so strana
b = 8 cm. Najdi go razmerot na nivnite:
a) strani;
Dali nekoi od tie razmeri se ednakvi?
3.
Otse~kata AB e dolga 12 cm. Najdi go

rastojanieto me|u srednata to~ka S na
otse~kata i to~kata M {to ja deli
otse~kata vo odnos 3 : 5.
Najdi go nepoznatiot ~len vo proporcijata:
a) x : 4 = 5 : 2;
b) 3 : 2x = 1 : 6;
v) 7 : 3 = 14 : (x + 2).
4.
Najdi ja dolìnata na otse~kata {to

e geometriska sredina na otse~kite so
dolìni 8 cm i 18 cm.
5.
Nacrtaj proizvolna otse~ka i podeli

ja na:
a) 4; b) 5; v) 7 ednakvi delovi.
6.
Daden e ABC i prava MN || AB {to ja

se~e AC vo M i BC vo N. Najdi ja:
a) AC , ako CN 6
7.
Dadena e otse~ka so dolìna 12 cm.

Konstuiraj triagolnik so perimetar
12 cm, taka {to stranite da mu se
odnesuvaat kako 3 : 5 : 6.
9.
Dali se sli~ni dva triagolnici, ako

dva agli na edniot triagolnik se 40o i
60o, a na drugiot se 60o i 80o? Obrazloì!
b) perimetri;
v) plo{tini.
2.
8.
NB 3 i MA 4 .
10. Eden elektri~en stolb frla senka

dolga 10 m, a vo isto vreme senkata na
eden ~ovek visok 1,5 m e dolga 1,5 m.
Odredi ja visinata na stolbot.
11. Eden par soodvetni strani na dva sli~ni triagolnici se: a = 15 dm i a1 = 6 dm,
a visinata kon stranata a e 8 cm.
Odredi ja visinata kon stranata a1.
12. Dve soodvetni strani na dva sli~ni
triagolnici se 7,5 cm i 10 cm. Presmetaj go perimetarot i plo{tinata na

pomaliot triagolnik, ako pogolemiot
triagolnik ima perimetar 60 cm i
plo{tina 80 cm2.
13. Vo pravoagolen triagolnik se dadeni
proekciite na katetite vrz hipotenuzata, p = 2 i q = 8.

Najdi gi: c, a, b, h.
b) BC , ako AC : CM 5 : 2 i CN 14 .
14. Najdi go perimetarot na pravoagolnik
Nacrtaj agol SOT. Na krakot OS
15. Dali e pravoagolen triagolnikot so
nanesi gi otse~kite OA 3 cm i
OB 5 cm , a na krakot OT - otse~kite
OC 4 5 cm i OD 7 5 cm . Nacrtaj gi
pravite AC i BD.
a) Proveri na crteòt dali pravite
se paralelni.
b) Objasni zo{to tvojot odgovor e
pravilen.
so strana 300 i dijagonala 340.

strani:
a) 32, 24, 40;
v) 0,7; 2,4; 2,5?
b) 20, 40, 50;
16. Najdi go perimetarot na ramnokrak

triagolnik so osnova 28 i visina 48.
17. Presmetaj ja stranata na romb ~ii dijagonali imaat 9 cm i 5,6 cm.
53
54
TEMA 2.
LINEARNA RAVENKA, LINEARNA

NERAVENKA I LINEARNA FUNKCIJA
LINEARNI RAVENKI
1. Ravenstvo, ravenka, identitet
2. Vidovi ravenki
3. Re{enie na ravenka. Ekvivalentni
ravenki
4. Teoremi za ekvivalentni ravenki-1
5. Teoremi za ekvivalentni ravenki-2
6. Op{t vid na linearna ravenka so
edna nepoznata
7. Primena na linearnite ravenki
so edna nepoznata
LINEARNI NERAVENKI
SO EDNA NEPOZNATA
8. Poim za neravenstvo i neravenka
9. Re{enie na neravenka. Intervali
10. Teoremi za ekvivalentni neravenki
11. Re{avawe na linearni neravenki
so edna nepoznata
56
59
62
66
70
74
78
83
87
92
98
SISTEM LINEARNI NERAVENKI

SO EDNA NEPOZNATA
12. Re{avawe sistem linearni
neravenki so edna nepoznata
100
LINEARNI FUNKCII
13. Linearna funkcija
14. Grafi~ko pretstavuvawe na
linearna funkcija
15. Zaemna polo`ba na graficite na
nekoi linearni funkcii
16. Rastewe i opa|awe na linearna
funkcija
17. Grafi~ko re{avawe na linearni
ravenki so edna nepoznata
18. Slu~ajni nastani. Verojatnost na
nastan
104
107
111
114
117
120
125
LINEARNI RAVENKI
RAVENSTVO, RAVENKA, IDENTITET
A 1.
Potseti se!
Dva izraza svrzani so znakot "=#
(ednakvo) obrazuvaat ravenstvo.
Ravenstva se, na primer:
8 + 5 = 5 + 8;
7 + 5 2 = 7 + 10;
2x - 3 = x + 1;
x2 - y2 = (x - y)(x + y).
Zapi{i ravenstvo so koe e iskaàno:
a) komutativnoto svojstvo na sobiraweto vo Q;
b) distributivnoto svojstvo na mnoèweto vo odnos na sobiraweto vo Q.
Zapi{i ravenstvo vo koe 4x2 - 4x e leva
strana, a x - 6 e desna strana na ravenstvoto.
Dadeni se ravenstvata:
a) 3 2 - 11 = 2 - 7;
b) 3x - 1 = 2x + 5;
v) x + 2y = 8;
g) 15 - 6 : 2 = 4 2 - 5;
d) 3 4 + 2 = 12.
Vo koi od dadenite ravenstva levata i

desnata strana se brojni izrazi?
Vo koi od dadenite ravenstva levata i
desnata strana ili ednata od niv e izraz
so promenliva?
Sogledaj i zapomni
Vo ravenstvata a) i g) levata i desnata strana se brojni izrazi.
Vo ravenstvata b) i v) levata i desnata strana ili ednata od niv e izraz so

promenliva.
Ravenstvata vo koi levata i desnata strana se brojni izrazi se vikaat brojni ravenstva.
Ravenstvata vo koi levata i desnata strana ili barem ednata od niv e izraz so promenliva, se vikaat ravenstva so promenlivi.
Promenlivite se menuvaat vo mnoèstvoto R ili vo nekoe negovo podmnoèstvo.
Za brojnoto ravenstvo se veli deka e to~no, ako vrednosta na izrazot od levata strana
e ednakva so vrednosta na izrazot od desnata strana.
Koe od brojnite ravenstva a), g) i d) e to~no?
2.
Zapi{i to~no brojno ravenstvo na koe levata strana e:
3.
Odredi koi od slednive ravenstva se ravenstva so promenliva.

a) 7 - 10 : 2 = 4 3 - 10;
56
b) 3x + 2 - x = 8;
a) 3 + 2 7;
v) 3x - 5 = x + 3;
b) 5 - (9 + 2).
g) 5 2 + 1 = 9 : 3 + 8.
Tema 2. Linearna ravenka, linearna neravenka i

linearna funkcija
Mnoèstvoto vo koe se menuvaat promenlivite se vika definiciono mnoèstvo i

naj~esto se ozna~uva so D.
Ravenstvo so edna promenliva, vo op{t slu~aj }e ozna~uvame so A(x) = B(x), x D, kade
{to A(x) i B(x) se izrazi so promenliva x, definirani vo D.
Ponatamu, ako ne e zadadeno definicionoto mnoèstvo }e podrazbirame deka toa e
mnoèstvoto R na realnite broevi.
4.
Dadeni se ravenstvata so promenlivi:

a) 3x - 7 = x + 1, x N;
b) x + y = 2 + 3y;
v) 5x - 2 = x - 6, x Z;
g) x2 - 4x = x - 5.
Imenuvaj gi promenlivite, a potoa i definicionoto mnoèstvo vo sekoe od tie

ravenstva.
Vo koi od dadenite ravenstva podrazbirame deka definicionoto mnoèstvo e
mnoèstvoto R?
Zapomni
Ravenstvata so promenlivi se vikaat ravenki.
Promenlivite vo ravenkite se vikaat nepoznati.
5.
Koi od dadenite ravenstva se ravenki? Poso~i gi nepoznatite vo niv.

a) 4 5 - 11 = 3 3;
b) x - y = 5;
v) 3x - 8 = x + 2;
g) 12 : 2 - 1 = 2 3 - 1.
B 6.
Dadeni se ravenkite: 2x - 3 = x - 1, x2 + 3 = 4x, 3(x + 2) = 3x + 6 i x + 4 = x - 3

so isto definiciono mnoèstvo D = {- 2, -1, 0, 1, 2, 3}.
Voo~i na tabelata za koja vrednost na promenlivata x ravenkata preminuva vo to~no brojno

ravenstvo.
Proveri dali e to~no
popolneta tabelata za sekoja
ravenka i za tri vrednosti na
nepoznatata x.
-2
-1
2x - 3 = x - 1
x2 + 3 = 4x
3(x + 2) = 3x + 6
x+4=x-3
T - to~no; N - neto~no
Od tabelata voo~uva{ deka:
F ravenkata
F ravenkata
F xravenkata
od D;
F ravenkata
na x od D.
2x - 3 = x - 1 preminuva vo to~no brojno ravenstvo za x = 2;

x2 + 3 = 4x preminuva vo to~no brojno ravenstvo za x = 1 i x = 3;
3(x + 2) = 3x + 6 preminuva vo to~no brojno ravenstvo za site vrednosti na
x + 4 = x - 3 ne preminuva vo to~no brojno ravenstvo za nitu edna vrednost
Linearni ravenki
57
Zapomni!
Ravenka {to preminuva vo to~no brojno ravenstvo za sekoja vrednost na x D se vika
identitet.
Ravenka koja{to ne preminuva vo to~no brojno ravenstvo za nitu edna vrednost na
promenlivata od definicionoto mnoèstvo se vika nevozmo`na ili protivre~na
ravenka.
7.
Vrz osnova na koe svojstvo moè{ da tvrdi{ deka ravenkata 3(x + 2) = 3x + 6, x R e

identitet?
8.
Koi od slednive ravenki se identiteti:

a) x + 5 = 5 + x, x R;
b) (x-1) (x+1) = x2 - 1, x Z;
9.
Odredi koja od slednive ravenki e protivre~na:

a) 2x - 1 = x + 2;
b) 3 - x = 5 - x;
v) x
v) 2x - 3 = x - 1?
1
1
x .
2
2
Treba da znae{:
da definira{ ravenka i definiciono
mnoèstvo na ravenka;
da definira{ identitet;
da definira{ protivre~na ravenka.
Zada~i
1. Odredi koi od slednive ravenstva se
to~ni:
a) 3 + 2 4 = 20 : 5 + 7;
b) 3x + 1 = 2x - 1 za x = 2;
v) x - 3 = 2x + 1 za x = -4.
2. Odredi koi od slednive ravenstva se

ravenki:
a) 15 1 - 4 = 8 + 3;
b) 4x - 5 = 3x - 2;
v) x2 - 3 = 4x.
3. Za koja vrednost na x {-2, -1, 0, 1, 2}
ravenkata 2x - 3 = x - 1 preminuva vo
to~no brojno ravenstvo?
58
Proveri se!
[to e pretstaveno so zapisot
5x - 3 = x + 2, x Z?
Vrz osnova na koe svojstvo moè{ da
tvrdi{ deka ravenkata x + 8 = 8 + x e
identitet?
4. Proveri dali e identitet nekoja od

ravenkite x2 + 6 = 5x i 5(x - 1) = 5x - 5
pri isto definiciono mnoèstvo
D = {-1, 0, 1, 2, 3}.
5. Proveri koi od slednive ravenki se

protivre~ni ravenki:
a) 2x - 3 = 2x + 5, x {0, 1, 2, 3};
b) x2 - 1 = x2 + 4, x {-1, 0, 1, 2};
v) 3x - 4 = x + 2, x {2, 3, 4, 5}.
6. Odredi ja vrednosta na a, taka {to za

x = 3 ravenkata ax - 2 = 2x + 1 da
premine vo to~no brojno ravenstvo.

linearna funkcija
VIDOVI RAVENKI
Potseti se!
A 1.
Dadeni se ravenkite:
3x - 2 = 2x + 1; 3x - y = y + 2;
Ti u~e{e {to e ravenka. Na primer,

ravenki se:
3x - 2 = x + 4;
5x - 2y = 3z -4.
x + 2y + 1 = x + y;
x + 2y - z = 4.
Imenuvaj gi nepoznatite vo sekoja od niv.
Odredi go brojot na nepoznatite vo sekoja

od dadenite ravenki.
Moè{ da voo~i{ deka:

ravenkata 3x - 2 = 2x + 1 ima samo edna nepoznata x,
ravenkata 3x - y = y + 2 ima dve nepoznati x i y,
a ravenkata 5x - 2y = 3z - 4 ima tri nepoznati x, y i z.
Sogleda deka nekoi ravenki imaat edna nepoznata, nekoi dve nepoznati, nekoi tri
nepoznati itn.
Spored brojot na nepoznatite, ravenkite moàt da bidat: ravenki so edna nepoznata,
ravenki so dve nepoznati, ravenki so tri nepoznati itn.
2.
So kolku nepoznati e sekoja od slednite ravenki:

2x - 3y = 5 - 2x;
3.
3x - 7 + 2x = 1 + x + 3x?
Zapi{i edna ravenka so nepoznati x i y.
B 4.
Potseti se!
Stepen na polinom vo normalen vid e
najgolemiot od stepenite na monomite
{to se ~lenovi na polinomot.
Odredi go stepenot na sekoj od polinomite:
b) x3 + x2y2 - x2.
a) x2 - 2x + 3;
Voo~i gi vo
tabelata ~lenovite na ravenkite so
najvisok stepen.
Odredi koj od monomite od levata

i od desnata strana na ravenkata
ima najvisok stepen.
a) 2x + 3 = 5x - 2;
b) x2 - 2x = 5x + 8;
v) 2x3 - x2 = 5 + x.
Ravenkata 2x + 3 = 5x - 2 e sostavena od
monomite: 2x, 3, 5x i -2. Tie se ~lenovi
na ravenkata.
Ravenka
^len so najvisok stepen
Stepen na ~lenot
2x + 3 = 5x - 2
2x i 5x
od prv stepen
x2 - 2x = 5x + 8
x2
od vtor stepen
2x3 - x2 = 5 + x
2x3
od tret stepen
Linearni ravenki
59
Voo~i deka vo nekoi ravenki ~lenovite {to ja sodràt nepoznatata se od prv stepen, vo
drugi ima barem eden ~len koj e od vtor stepen, vo treti ima barem eden ~len koj e od
tret stepen itn.
Zapomni!
Spored ~lenot so najvisok stepen, ravenkite moàt da bidat: ravenki od prv stepen
ili linearni ravenki, ravenki od vtor stepen ili kvadratni ravenki, ravenki od tret
stepen ili kubni ravenki itn.
5.
Odredi od koj stepen e sekoja od dadenite ravenki:
V 6.
2x + y - 7 = 5;
x3 - 2x2 = 5x + 8;
x2 + 7 = 2x;
x2y - 3x = 5y - 2.
Dadeni se ravenkite
a) 2x - 1 = 3;
b) 3x + 5y = 4;
v) 3x2 - 1 = 6x;
g) 8x - 3 = x + 2.
Odredi koi od niv se so edna nepoznata i od prv stepen.

Sogleda deka ravenkite 2x - 1 = 3 i 8x - 3 = x + 2 se so edna nepoznata i od prv stepen.
Op{to, ravenki so edna nepoznata od prv stepen se vikaat linearni ravenki so edna
nepoznata.
7.
Koja od slednive ravenki e linearna ravenka so edna nepoznata:

a) 5x2 - 2 = 3x;
8.
b) 2x - 3 = 5 - x;
v) 5x + y = 7?
Dadeni se linearnite ravenki so edna nepoznata x:

a) 8 - 2x = x +
1
;
2
b) ax + 5 = x;
v) ax + b = 0;
g) x - 1 = 3x.
Vo {to se razlikuvaat ravenkite a) i g) od ravenkite b) i v)?

Sogleda deka, ne zemaj}i ja predvid nepoznatata, site ~lenovi na ravenkite a) i g) sodràt
samo dadeni realni broevi, a nekoi ~lenovi vo ravenkite b) i v) sodràt op{ti broevi,
t.e. bukvi koi{to se zamena za odredeni broevi.
Op{to, ravenki vo koi nekoi ~lenovi sodràt op{ti broevi (parametri) se vikaat
ravenki so parametri ili parametarski ravenki.
60

linearna funkcija
9.
Koja od slednive ravenki so nepoznata x e ravenka so parametar:

a) ax + 2 = 5x;
b)
1
x + 3 = 0;
2
v) x - 6 = p?
Treba da znae{:
da razlikuva{ i da imenuva{ ravenki:
F spored brojot na nepoznatite;

F spored stepenot na nepoznatite;
da prepoznae{ linearna ravenka so edna
nepoznata so parametar ili bez parametar.
Proveri se!
Od koj vid e ravenkata 5x - xy = 2x - 3
spored:
F brojot na nepoznatite;
F stepenot?
Zada~i
1. Odredi so kolku nepoznati e sekoja od
ravenkite:
4. Odredi koja od slednive ravenki e

linearna ravenka.
a) x + y + z = 2x + 8;
a) x + 2y = 7 + 2x;
b) 3x - 15 = 7 - 2x;
v) 3x - 1 = x + 5.
b) xy2 + y = 3 + 5x;
v) 10 xy - 12y = 10 + x.
2. Odredi od koj stepen e sekoja od ravenkite:

linearna ravenka so edna nepoznata.
a) x + x = 5 - x;
a) 2x - 1 + y = 5x + 3;
b) 3xy - 5 = 2x + y;
b) x2 - 2x + 1 = 0;
v) x + 3 = 3x - 5.
v) 3x - 2 = 5 + x;
g) 3x - 7 + 2x = 11 - x.
3. Koi od slednive ravenki so promenlivi

x ili y se so parametri:
a) ax + 2y = 5 - x;
b) 3x2 + 1 = 2x;
v) ax + c = by + 3;
g) 5x - 7 = 2x - 5?
Linearni ravenki
61
RE[ENIE NA RAVENKA. EKVIVALENTNI RAVENKI
A 1.
Potseti se!
Izraz so promenliva preminuva vo broen
izraz ako promenlivata se zameni so
nekoj broj.
Pretstavi go vo broen izraz izrazot so
promenliva x2 + 2x - 1 za x = 2.
Presmetaj ja brojnata vrednost na
izrazot a2 - 2a + 5, za a = -3.
Dadena e ravenkata 3x - 2 = 2x + 1,
so definicionoto mnoèstvo
D = {-3, -2, 2, 3}.
Pretstavi ja ravenkata vo brojno ravenstvo za sekoj x D.

Za koja vrednost na x D ravenkata
preminuva vo to~no brojno ravenstvo?
Sporedi go tvoeto re{enie spored podatocite vo tabelata.

Ravenka
3x - 2 = 2x + 1
Brojno ravenstvo
To~no - T
Neto~no - N
-3
3 (-3) - 2 = 2 (-3) + 1
-2
3 (-2) - 2 = 2 (-2) + 1
32-2=22+1
33-2=23+1
Od tabelata moè{e da voo~i{ deka ravenkata 3x - 2 = 2x + 1 preminuva vo to~no

brojno ravenstvo, odnosno levata i desnata strana imaa ednakvi brojni vrednosti
samo za x = 3.
Zapomni!
Sekoja vrednost na nepoznatata za koja ravenkata preminuva vo to~no brojno ravenstvo se
vika re{enie ili koren na ravenkata.
2.
Najdi gi site re{enija na ravenkata 12 - 2x = x - 3, x {3, 5, 7}.
3.
Odredi gi site re{enija na ravenkata x2 + 6 = 5x, x {0, 1, 2, 3}.

Vo zada~ite 2 i 3 moè{e da sogleda{ deka re{enie na ravenkata 12 - 2x = x - 3 e 5, a
re{enija na ravenkata x2 + 6 = 5x se 2 i 3.
62

linearna funkcija
Voo~i i zapomni!
Da se re{i edna ravenka zna~i da se najdat site nejzini re{enija.
Site re{enija na edna ravenka obrazuvaat mnoèstvo koe se vika mnoèstvo re{enija
na taa ravenka.
Mnoèstvoto re{enija na edna ravenka naj~esto se ozna~uva so M.
Na primer, mnoèstvoto re{enija na ravenkata 12 - 2x = x - 3, x {3, 5, 7}
M = {5}, a na ravenkata x2 + 6 = 5x, x {0, 1, 2, 3} e M = {2, 3}.
4.
Odredi go mnoèstvoto re{enija na ravenkata, za x {0, 1, 2, 3}:

a) 4x - 1 = x + 5;
B 5.
b) x2 + 3 = 4x.
Odredi go mnoèstvoto re{enija na ravenkata 3(x - 2) = 3x - 6, ako

D = {-2, -1, 0, 1, 2}.
Voo~i go od tabelata mnoèstvoto re{enija na ravenkata 3(x - 2) = 3x - 6.

x
-2
Brojno
ravenstvo
To~no - T
Neto~no - N
-1
3(-2-2)=3(-2)-6 3(-1- 2)=3(-1)-6 3(0-2)=3(0)-6 3(1-2)=31-6 3(2-2)=32-6

T
Sogleda deka za sekoj x D, ravenkata pominuva

vo to~no brojno ravenstvo. Kako se vika ovaa
ravenka?
Ovaa ravenka se
vika identitet.
Op{to, identitet e ravenka za koja sekoj broj od definicionoto mnoèstvo D e nejzino

re{enie, t.e. M = D.
6.
Proveri dali ravenkata 2x - 2 = 2(x - 1), x {0, 1, 2, 3} e identitet.
7.
Dadena e ravenkata x + 5 = x - 4 i D = {-2, -1, 0, 1, 2}.

Za koja vrednost na x D ovaa ravenka preminuva vo to~no brojno ravenstvo?
[to zaklu~uva{?
Sporedi go tvoeto re{enie so podatocite od tabelata.
x
-2
-1
Brojno
ravenstvo
-2 + 5 = -2 - 4
-1 + 5 = -1 - 4
0+5=0-4
To~no - T
Neto~no - N
1+5=1-4 2+5=2-4
N
Linearni ravenki
63
Zna~i ne postoi broj x D koj{to e re{enie na ravenkata x + 5 = x - 4, t.e. M = .

Op{to, ravenka ~ie{to mnoèstvo re{enija e praznoto mnoèstvo e nevozmo`na, t.e.
protivre~na ravenka.
8.
Koi od slednive ravenki so D = {1, 2, 3, 4} se nevozmo`ni:

a) x + 3 = 7 + x;
9.
b) 2x + 1 = 7;
v) 3 + 2x = 2x - 5;
g) 3x - 1 = 2x + 1?
Proveri dali ravenkata x + 7 = 4 ima re{enie vo mnoèstvoto a) N;
b) Q.
Ima li vo mnoèstvoto N broj koj sobran so 7 dava zbir 4? Dali ima takov broj
vo mnoèstvoto Q?
Vo mnoèstvoto N ne postoi broj koj sobran so 7 dava zbir 4, t.e. ravenkata

x + 7 = 4 nema re{enie vo N.
Vo mnoèstvoto Q re{enie na ravenkata x + 7 = 4 e x = -3, bidej}i
-3 + 7 = 4 e to~no ravenstvo.
Zapomni
Postojat ravenki koi vo edno mnoèstvo imaat re{enie, a vo drugo nemaat re{enie,
t.e. se nevozmo`ni.
V 10.
Odredi go mnoèstvoto re{enija na sekoja od ravenkite: 2x - 1 = x + 1,

x2 + 2 = 3x i 4x - 3 = 2x + 1, ako definicionoto mnoèstvo na sekoja od niv
e D = {0, 1, 2, 3}.
Sporedi go tvoeto re{enie so podatocite vo tabelata. Voo~i koi vrednosti na x se

re{enija na ravenkite.
x
Ravenka
2x - 1 = x + 1
20-10+1
21-11+1
22-1=2+1
23-13+1
x2 - 2 = 3x
02 + 2 3 0
12 + 2 = 3 1
22 + 2 = 3 2
32 + 2 3 3
4x - 3 = 2x + 1 4 0 - 3 2 0 + 1 4 1 - 3 2 1 + 1 4 2 - 3 = 2 2 + 1 4 3 - 3 2 3 + 1
Koi od dadenite
ravenki imaat ednakvi mnoèstva
re{enija?
64
Mnoèstvoto re{enija na ravenkata

2x - 1 = x + 1 e {2}, na ravenkata x2 + 2 = 3x
e {1, 2} i na ravenkata 4x - 3 = 2x + 1 e {2}.
Ravenkite: 2x - 1 = x + 1 i 4x - 3 = 2x + 1
imaat ednakvi mnoèstva re{enija.

linearna funkcija
Dve ravenki so isto definiciono mnoèstvo {to imaat ednakvi mnoèstva re{enija se
vikaat ekvivalentni ravenki.
11.
Odredi koi od ravenkite definirani vo mnoèstvoto A = {0, 1, 2, 3} se ekvivalentni:

a) 3x - 1 = x + 1;
b) x2 - 2 = x;
Treba da znae{:
v) (x - 1)(x - 2) = 0;
g) 4x - 2 = x + 1.
Proveri se!
da proveri{ dali daden broj e re{enie

na dadena ravenka;
Dadeni se ravenkite: 2x + 1 = 3x - 1 i
x + 5 = 3x + 1.
da definira{ koi ravenki se ekvivalentni.
Proveri dali nekoja od ovie ravenki e

ekvivalentna so ravenkata 3x + 2 = 4x,
vo mnoèstvoto A = {1, 2, 3, 4}.
Zada~i
1. Odredi koe od slednive tvrdewa e
to~no.
a) Brojot -2 e re{enie na ravenkata

3x - 1 = x + 2.
b) Brojot 4 e re{enie na ravenkata
2y - 1 = y + 3.
4. Mnoèstvoto re{enija na ravenkata
(x - 1)(x - 2) = 0, x {0, 1, 2, 3}, e {1, 2}.

Koja od slednite ravenki:
a) 3x - 2 = 2x - 1;
b) x2 + 1 = 3x - 1;
v) 2x + 1 = 3x - 1
e ekvivalentna so dadenata?
v) Brojot 0 e re{enie na ravenkata

2x - 3 = x - 3.

2. Za koja vrednost na parametarot a, brojot 3 e re{enie na ravenkata 2x - 1 = a?
nevozmo`na vo mnoèstvoto Z.
a) 2x + 7 = 3;
b) x + 5 = x - 2;
v) x - 4 = -x.
3. Odredi go mnoèstvoto re{enija na sekoja od dadenite ravenki, ako definicionoto mnoèstvo im e A = {2, 3, 4}.
a) 4x - 1 = 3x + 1;
b) x + 3 = 2x;
6. Koja od slednive ravenki e nevozmo`na

vo mnoèstvoto N, a ima re{enie vo Z:
a) x + 5 = 2; b) 2x - 1 = 3; v) 8 - x = 9?
v) 2x - 3 = x + 1.
Linearni ravenki
65
TEOREMI ZA EKVIVALENTNI RAVENKI - 1
Potseti se!
A 1.
Dve ravenki se ekvivalentni ako mnoèstvata re{enija im se ednakvi.

Proveri dali se ekvivalentni ravenkite, vo definicionoto mnoèstvo
D {1, 2, 3, 4}:
2x - 1 = x + 2 i x + 4 = 2x + 1.
Dadena e ravenkata 3x - 1 = x + 5,
x {1, 2, 3, 4} = D, ~ie{to re{enie
e brojot 3 i M = {3}.
Na levata i na desnata strana na
ravenkata dodaj: a) 4; b) -2; v) 2x.
Proveri dali dobienite ravenki se
ekvivalentni so dadenata.

Ravenka
Brojno ravenstvo za x = 3
3x - 1 = x + 5
F a)
F b)
F v)
3 3 - 1 = 3 + 5;
Re{enie na ravenkata
8=8
Brojot 3
3x - 1 + 4 = x + 5 + 4
3 3 - 1 + 4 = 3 + 5 + 4; 12 = 12
Brojot 3
3x - 1 - 2 = x + 5 - 2
3 3 - 1 - 2 = 3 + 5 - 2; 6 = 6
Brojot 3
3x - 1 + 2x = x + 5 + 2x
3 3 - 1 + 2 3 = 3 + 5 + 2 3; 14 = 14
Brojot 3
Proveri deka ravenkite a), b) i v) nemaat drugo re{enie vo mnoèstvoto D, osven

brojot 3.
Od tabelata voo~i deka so dodavawe ist broj (4 ili -2) ili izraz so promenlivata
(2x) na dvete strani na ravenkata 3x - 1 = x + 5 se dobiva ravenka ekvivalentna so
dadenata.
Toa vaì op{to za ravenkite. Moè da se iskaè so slednata teorema za dodavawe ist
broj ili izraz na dvete strani od ravenkata.
Teorema 1
Ako kon levata i desnata strana na ravenkata A(x) = B(x) se dodade ist broj c R
ili izraz C(x) so promenliva x, koj{to e opredelen za sekoj x od definicionoto
mnoèstvo na ravenkata, se dobiva ravenka ekvivalentna so dadenata. Zapi{uvame:
A(x) = B(x) A(x) + C(x) = B(x) + C(x).

Znakot go ~itame "e ekvivalentna so#.
66

linearna funkcija
Ne e zadolìtelno...
Razgledaj go dokazot na teoremata.
Dadena e ravenkata A(x) = B(x) so definiciono mnoèstvo D i izrazot C(x) opredelen
za sekoj x D. Treba da se dokaè: A(x) = B(x) A(x) + C(x) = B(x) + C(x).
Za da ja dokaè{ teoremata treba da pokaè{ deka A(x) = B(x) i A(x) + C(x) = B(x) + C(x)
imaat ednakvi mnoèstva re{enija, t.e.
a) sekoe re{enie na A(x) = B(x) e re{enie na A(x) + C(x) = B(x) + C(x) i
b) sekoe re{enie na A(x) + C(x) = B(x) + C(x) e re{enie na A(x) = B(x).
a) Neka xo D e re{enie na ravenkata A(x) = B(x), t.e. A(xo) = B(xo) e to~no brojno
ravenstvo. Bidej}i C(xo) e realen broj sleduva deka ravenstvoto
A(xo) + C(xo) = B(xo) + C(xo) e to~no brojno ravenstvo. (Zo{to?)
Spored toa, xo e re{enie na ravenkata A(x) + C(x) = B(x) + C(x), t.e. sekoe re{enie
na ravenkata A(x) = B(x) e re{enie na ravenkata A(x) + C(x) = B(x) + C(x).
b) Neka x1 D e re{enie na ravenkata A(x) + C(x) = B(x) + C(x), t.e.

A(x1) + C(x1) = B(x1) + C(x1) e to~no brojno ravenstvo. Ako na dvete strani od ova
ravenstvo dodademe sprotiven broj na C(x1), }e dobieme to~no brojno ravenstvo
A(x1) = B(x1). Spored toa, x1 e re{enie na ravenkata A(x) = B(x), t.e. sekoe re{enie
na ravenkata A(x) + C(x) = B(x) + C(x) e re{enie na ravenkata A(x) = B(x).
2.
Spored T1 proveri koi od slednive ravenki se ekvivalentni:

a) 3x + 1 = 5x - 3 i 3x + 1 + 7 = 5x - 3 + 7;
b) 5y - 2 = 3y + 4 i 5y - 2 - 5 = 3y + 4 + 5;
v) 4x - 1 = 3x - 2 i 4x + 5x - 1 = 3x + 5x - 2.
B
3.
So primena na teoremata 1 moè{ da vr{i{ ekvivalentni transformacii na

ravenkite. Edna ravenka moè{ da ja transformira{ vo poednostavna ravenka,
ekvivalentna na nea.
Dadena e ravenkata 3x - 5 = 2x + 1.
Dodaj go izrazot 5 - 2x na dvete strani od ravenkata.
Dovedi gi vo normalen vid izrazite na dvete strani od ravenkata.
Voo~i {to se slu~ilo so 2x i -5 vo dobienata ravenka.
Na {to e ednakov zbirot na
sprotivni broevi, odnosno na
sprotivni monomi?
Zbirot na sprotivni broevi, a

isto taka, i na sprotivni monomi
e nula.

3x - 5 = 2x + 1 3x - 5 + 5 - 2x = 2x + 1 + 5 - 2x 3x - 2x = 1 + 5 x = 6.
Linearni ravenki
67
Sogleda deka so transformacii spored T1, od dadenata ravenka 3x - 5 = 2x + 1 dobi

ravenka x = 6, ekvivalentna na nea. Od ravenkata x = 6 moè da se pro~ita re{enieto,
t.e. brojot 6 e re{enie na dadenata ravenka.
Ravenkata x = a (a R), od koja{to moè da se pro~ita re{enieto, se vika ravenka vo
re{ena forma.
Voo~uva{ deka vo ravenkata 3x - 2x = 1 + 5 monomot 2x e prenesen od desnata na
levata strana na ravenkata, no so sprotiven znak (-2x), a brojot -5 od levata strana e
prenesen na desnata strana na ravenkata, no so sprotiven znak (+5).
Toa {to go sogleda za ekvivalentnite ravenki 3x - 5 = 2x + 1 i 3x - 2x = 1 + 5
op{to za ravenkite i e poznato kako posledica 1 od T1. Taa glasi:
P1
vaì
Sekoj ~len na ravenkata moè da se prenese od edna strana na ravenkata na druga,

no so sprotiven znak.
4.
Vo ravenkata 4x - 1 + x = 7 + 3x - 2 ~lenovite {to ja sodràt nepoznatata prenesi gi

na levata strana na ravenkata, a onie {to ne ja sodràt - na desnata strana od
ravenkata.
5.
Koi od ravenkite se ekvivalentni:

a) x + 3 = 2x - 1 i x - 2x = -1 - 3;
b) 2x + 5 = 4x + 1 i 2x - 4x = 1 - 5;
v) 3x + 1 = 2x + 3 i 3x + 2x = 3 + 1?
6.
Re{i ja ravenkata
4x - 8 = 3x - 10, a potoa proveri go re{enieto.
Kako }e postapi{ vo po~etokot

pri re{avaweto na ravenkata?
Prvo }e ja primenam posledicata 1 od teorema 1.

4x - 8 = 3x - 10 4x - 3x = -10 + 8 x = -2; M = {-2}.
Proverka: 4 (-2) - 8 = 3 (-2) - 10; -8 - 8 = -6 - 10; -16 = -16.
7.
Re{i ja ravenkata:
a) 5x - 7 = 4x + 2;
V 8.
b) 3x - 4 = 2 + 2x;
Dadena e ravenkata
v)
1
1
x - 1 = 2 - x.
2
2
4x - 1 + 2x - 2 = 2x - 1 + 3x - 5.
Voo~i dali ima ednakvi ~lenovi na levata i desnata strani na ravenkata.

Izostavi gi ednakvite ~lenovi od dvete strani na ravenkata i proveri dali dobienata ravenka e ekvivalentna so dadenata.
68

linearna funkcija
Dadenata ravenka
4x - 1 + 2x - 2 = 2x - 1 + 3x - 5
4x + 2x - 2x - 3x = 1 - 1 + 2 - 5
4x - 3x = 2 - 5
x = -3
M = {-3}
Dobienata ravenka
4x - 2 = 3x - 5
4x - 3x = 2 - 5
x = -3
M = {-3}
Voo~uva{ deka ako od ravenkata gi izostavi{ ednakvite ~lenovi (2x, odnosno -1), {to
se nao|aat na sprotivni strani na ravenkata, se dobiva ravenka ekvivalentna so dadenata.
Toa {to go sogleda vaì op{to za ravenkite i e poznato kako posledica 2 na teoremata
1. Taa glasi:
F
P2
9.
Ako na dvete strani na ravenkata ima ednakvi ~lenovi, toga{ tie moè da se
izostavat (da se poni{tat).
Vo ravenkata 3x - 2 + 4x + 3 = 3 + 2x + 4x izostavi gi ~lenovite za koi toa e mo`no, za

da dobie{ ravenka ekvivalentna so dadenata, a potoa re{i ja dobienata ravenka.
Treba da znae{:
da ja iskaè{ teoremata 1 za ekvivalentni ravenki;
da ja iskaè{ i da ja primeni{ vo zada~i
posledicata 1 od teoremata 1;
da ja iskaè{ i da ja primeni{
posledicata 2 od teoremata 1.
Zada~i
1. Dadena e ravenkata 2x - 3 = x + 1. Dodaj
3x na dvete strani na ravenkata.
Proveri dali dobienata ravenka e

ekvivalentna so dadenata.
2. Objasni ja ekvivalencijata:
7x - 3 = 5x + 1 7x - 3 + 2x = 5x + 1 + 2x.
3. Vo ravenkata 2x - 5 - 3x - 4 = 4 - 3x - 5
izostavi gi ~lenovite za koi toa e mo`no,

za da dobie{ ravenka ekvivalentna so
dadenata.
4. So ekvivalentni transformacii pokaì deka: 3x - 2 + x = 5 + 2x - 3 2x = 4.
Proveri se!
Vo ravenkata 7x - 3 + 5x = 5 + 2x - 3 grupiraj gi ~lenovite {to sodràt nepoznata na levata strana, a ostanatite
~lenovi na desnata strana od ravenkata.
Pokaì so ekvivalentni transformacii
deka: 3x - 2 + x = 4 + x - 2 + x 2x = 4.
5. Odredi go m, taka {to da bide to~na

ekvivalencijata:
3x - 1 = 2x - 3 3x - 1 + 5x = 2x - 3 + m.
6. Utvrdi dali se ekvivalentni slednive

dve ravenki:
a) 2x - 1 = x + 3 i 2x - 1 + 5 = x + 3 + 5;
b) 4x - 1 = 2x + 5 i 4x - 2x = 5 + 1;
v) 3x - 2 = 2x + 1 i 3x + 2x = 1 - 2.
Obrazloì go odgovorot.
7. Re{i ja ravenkata:
a) 3 - 7x = 2 - 8x;
b)
1
3
x + 1 + 2x = 5 + 2x - x.
4
4
Linearni ravenki
69
TEOREMI ZA EKVIVALENTNI RAVENKI - 2
A 1.
Potseti se!
Re{i ja dadenata ravenka.

Pomnoì gi dvete strani na dadenata ravenka so:
a) 2; b) -4.
Vo daden proizvod, nepoznatiot mnoìtel se odreduva, ako proizvodot se

podeli so poznatiot mnoìtel.
Re{i gi ravenkite:
1
x = 3;
2
Odredi go NZS(4, 5, 10).
a) 2x = 4;
b)
v)
Dadena e ravenkata 2x - 3 = x - 1.
Proveri dali dobienite ravenki se

ekvivalentni so dadenata.
3
x = 3x.
4
Kako }e proveri{ dali dadenata ravenka e ekvivalentna

so dobienata?
Presmetaj:
3
2
7
+
+
;
4
5
10
1
1
1
+
+ .
2
3
6
]e gi re{am ravenkite so pomo{

na posledicata 1 od teoremata
T1, a potoa }e gi sporedam nivnite mnoèstva re{enija.
Sporedi go tvoeto re{enie so dadenoto
2x - 3 = x - 1
2x - x = - 1 + 3
x=2
M = {2}
Dobiena ravenka b)
Dobiena ravenka a)
Dadenata ravenka
2x - 3 = x - 1 / (2)
2x 2 - 3 2 = x 2 - 1 2
4x - 2x = -2 + 6
2x = 4
4
x=2
2
M = {2}
x=
2x - 3 = x - 1 / (-4)
2x (-4) - 3 (-4) = x (-4) - 1 (-4)

-8x + 12 = -4x + 4
12 - 4 = -4x + 8x
8 = 4x
8
x=2
4
M = {2}
x=
Voo~i deka dadenata ravenka i dobienite imaat isto mnoèstvo re{enija.

Kakvi transformacii
izvr{i vo ravenkata
2x - 3 = x - 1 i kakvi
ravenki dobi?
Dvete strani na ravenkata gi pomnoìv so

2, odnosno so -4 i dobiv ravenki ekvivalentni so dadenata.
Toa vaì op{to za ravenkite. Moème da iskaème teorema za mnoèwe, odnosno delewe
ravenki so nenulti broj.
70

linearna funkcija
Teorema 2
Ako dvete strani na ravenkata A(x) = B(x) se pomnoàt ili se podelat so eden ist
broj a 0, se dobiva ravenka ekvivalentna so dadenata.
F
2.
3.
A(x) = B(x) A(x) a = B(x) a.
Utvrdi so pomo{ na T2 dali se ekvivalentni slednive ravenki:

a) 5x + 3 = 2x + 9 i 10x + 6 = 4x + 18;
v) 2x - 3 = x - 1 i 2x - 3 = 5x - 5;
b) 8x - 12 = 4 + 4x i 2x - 3 = 1 + x;
g) 3x - 1 = 2x + 1 i -6x + 2 = -4x - 2.
Re{i gi ravenkite:
a) 3 - 12x = -3x - 15;
b) -8x + 4 = 12 - 4x.
Voo~i ja postapkata a).
F
F
3 - 12x = -3x - 15 -12x + 3x = -15 - 3

-9x = -18 / :(-9)
B 4.
x = 2;
M = {2}.
Spored P1 od T1.
Spored T2.
Dadena e ravenkata 5x - 2 = 3x + 4.
Re{i ja ravenkata.
Pomnoì gi dvete strani na ravenkata so -1.
Zo{to dobienata ravenka e ekvivalentna so dadenata?
Pokaì deka dobienata ravenka e ekvivalentna so ravenkata x = 3.
Voo~i gi dadenata i dobienata ravenka.
5x - 2 = 3x + 4
5x - 2 = 3x + 4 / (-1)
5x (-1) - 2 (-1) = 3x (-1) + 4 (-1)
-5x + 2 = -3x - 4
Dvete strani na ravenkata

5x - 2 = 3x + 4 gi pomnoì so -1.
[to zabeleùva{ kaj dobienata
ravenka -5x + 2 = -3x - 4?
Dadenata ravenka
F
F
Spored T2.
Dobienata ravenka
Dobienata ravenka e ekvivalentna so dadenata, spored T2.

^lenovite na dadenata i dobienata ravenka se so sprotivni znaci.
Linearni ravenki
71
Toa vaì op{to za ravenkite. Moème da ja iskaème slednava posledica od T2.
F
P1
5.
Ako site ~lenovi na ravenkata se pomnoàt so -1, toga{ se dobiva ravenka ekvivalentna na dadenata, t.e. ako site ~lenovi na ravenkata se zamenat so nivnite
sprotivni, se dobiva ravenka ekvivalentna na dadenata.
Re{i gi ravenkite: a) 2x - 1 = 3x - 5;
b) 4x + 2 = 5x - 1;
Sporedi go tvoeto re{enie a).

2x - 1 = 3x - 5 2x - 3x = -5 + 1 -x = -4 / ( - 1)
6.
Ravenkata
x = 4;
M = {4}.
x 1 3 x 1 x 9
transformiraj ja vo ravenka bez imeniteli.

2
4
3
Kolku e NZS(2, 4, 3)?

Kako }e se oslobodi{ od imenitelite vo ravenkata?
NZS(2, 4, 3) = 12. Dvete strani

na ravenkata }e gi pomnoàm so
12 i }e dobijam ravenka bez
imeniteli.
x 1 3 x 1 x 9

2
4
3
12
x 1
3x 1
x9
12
12
2
4
3
6(x - 1) + 3(3x + 1) = 4(x - 9)

6x - 6 + 9x + 3 = 4x - 36
NZS (2, 3, 4) = 2 2 3 = 12.
E
E
E
Dvete strani na ravenkata se pomnoèni so

NZS (2, 3, 4), t.e. so 12.
Skratuvawe na imenitelite so 12.
Osloboduvawe od zagradite.
Pokaì deka ravenkata 6x - 6 + 9x + 3 = 4x - 36 e ekvivalentna so ravenkata x = -3.
x 1 3 x 1 x 9

so naj2
4
3
maliot zaedni~ki sodràtel na imenitelite se dobiva ravenka bez imeniteli
6x - 6 + 9x + 3 = 4x - 36, ekvivalentna na dadenata.
Voo~uva{ deka so mnoèweto na ~lenovite na ravenkata
x 1 3 x 1 x 9

vaì op{to za ravenkite. Moème da
2
4
3
ja iskaème slednava posledica od teoremata 2.
Toa {to go voo~i za ravenkata
F
P2
Ako nekoi ~lenovi na ravenkata imaat imeniteli, toga{ od imenitelite moème

da se oslobodime so mnoèwe na dvete strani od ravenkata so nivniot najmal
zaedni~ki sodràtel.
72

linearna funkcija
7.
Oslobodi se od imenitelite vo ravenkata
2x 1 x 1
, a potoa re{i ja.

5
4
Treba da znae{:
da ja iskaè{ teoremata 2 za ekvivalentni ravenki;
Proveri se!
Re{i ja ravenkata:
a) 5x - 3 = 3x - 1; b) 6x - 1 = 7x.
da gi iskaè{ posledicite od teoremata

2;
Oslobodi se od imenitelite vo raven-
da gi primeni{ posledicite od teoremata 2 vo re{avawe zada~i.
kata
3 x 1 x 2 x 2

i pokaì deka
4
3
6
taa e ekvivalentna na ravenkata x = 5.
Zada~i
1. Vo ravenkata 3 - x = 7 - 3x dvete strani
pomnoì gi so -2.
Pokaì, spored re{enijata, deka dobienata ravenka e ekvivalentna so

dadenata.
2. Vo ravenkata 12x - 9 + 3x = 9x + 3 dvete
strani podeli gi so 3 i pokaì deka dobienata ravenka e ekvivalentna so dadenata. (Sporedi gi nivnite re{enija.)
3. Dali se ekvivalentni dadenite dve
5. Oslobodi se od imenitelite vo
ravenkite i re{i gi.
a)
x 1 x 2 x 3

;
2
5
10
b)
2x 3 x 3 x 3
.

3
6
2
6. So koristewe na teoremite za ekvivalentni ravenki i posledicite od niv,

pokaì deka:
x 1 x 1 2 x

x3 .
2
4
3
ravenki? Obrazloì go tvojot odgovor.

a) 3x - 1 = x + 3 i 6x + 2 = 2x + 6;
b) -2x + 3 = -3x + 5 i 2x - 3 = 3x - 5;
v) 4x - 1 = 3x + 2 i 4x + 1 = 3x + 2.
4. Vo ravenkata 2x - 3 = 3x - 5 zameni gi
site ~lenovi so nivnite sprotivni i

proveri spored re{enijata deka dobienata ravenka e ekvivalentna so
dadenata.
Obidi se ...
[i{e so tapa ~ini 11 denari, a samo
{i{eto (bez tapa) e 10 denari poskapo
od tapata. Kolku ~ini {i{eto, a kolku
tapata?
Linearni ravenki
73
OP[T VID NA LINEARNA RAVENKA SO EDNA NEPOZNATA
A 1.
Potseti se!
Vo izrazot ax + b so promenliva x, a i
b se koeficienti.
Site ~lenovi na ravenkata prenesi

gi na desnata strana i potoa izvr{i
gi operaciite.
Dali dobienata ravenka e ekvivalentna so dadenata? Zo{to?
Odredi gi koeficientite vo izrazot so
1
.
2
Spored P1 od T1 za ekvivalentni ravenki, sekoj ~len od ravenkata moè da
se prenese od edna na druga strana na
ravenkata, no so sprotiven znak.
promenliva x: a) 2x - 5;
b) ax
Dali se ekvivalentni ravenkite:
Dadena e ravenkata 4x - 5 = 2x - 1.
Koja posledica od teoremite za

ekvivalentni ravenki moè{
da ja primeni{ pri re{avaweto
na ovaa zada~a?
Spored posledicata 1 od teoremata 1 za ekvivalentni ravenki,
~lenovite od levata strana na
ravenkata }e gi prenesam na
desnata, no so sprotivniot znak.
a) 4x - 3 = 2x + 1 i 4x - 2x = 1 + 3;
b) 4x - 3 = 2x + 1 i 4x + 2x = 1 - 3?
Sporedi go tvoeto re{enie so dadenoto. 4x - 5 = 2x - 1 4x - 5 - 2x + 1 = 0 2x - 4 = 0.

Ravenkata 2x - 4 = 0 e ekvivalentna so ravenkata 4x - 5 = 2x - 1.
Za ravenkata
2x - 4 = 0
se veli deka e normalen vid na ravenkata 4x - 5 = 2x - 1.
Zapomni!
Ravenkata ax + b = 0 se vika op{t ili normalen vid na linearna ravenka so edna
nepoznata, kade {to x e nepoznata, a e koeficient pred nepoznatata i b sloboden
~len.
2.
Zapi{i ja vo normalen vid ravenkata 2x - 3 = x - 1.
Potseti se!
Koj od slednive izrazi nema vrednost:
B 3.
Dadena e ravenkata ax + b = 0, so
nepoznata x i koeficienti a i
b, pri {to a 0.
Odredi go re{enieto na taa ravenka.
Sporedi go tvoeto re{avawe so dadenoto
73
5 2 10
; b)
?
5 2 10
73
a)
Za koja vrednost na a izrazot

nema vrednost?
Odredi go re{enieto na ravenkata
2x - 6 = 0.
74
5
a 3
b
b
, t.e. a
a
e re{enie na ravenkata ax + b = 0, za
a 0.
ax + b = 0 ax = -b x = -

linearna funkcija
Koli~nikot
b
, za a 0, e sekoga{ ednozna~no opredelen, pa spored toa ravenkata
a
ax + b = 0 ima samo edno re{enie
4.
b
,
a
t.e.
M = {
b
}.
a
Odredi go re{enieto na sekoja od slednive ravenki:

a) 3x - 6 = 0;
5.
x=
b) x + 3 = 0;
v) 3x + 1 = 0.
Vo ravenkata ax + b = 0, neka a = 0 i b = 4 (b 0). Odredi go re{enieto na taa ravenka.

Sogledaj so koj
broj treba da ja
deli{ ravenkata.
Bidej}i a = 0 i b = 4, ravenkata dobiva vid

0 x + 4 = 0, od kade {to 0 x = -4. So nula ne se
deli. Izrazot
4
nema vrednost i ravenkata
0
nema re{enie.
Voo~i
Vo slu~aj koga vo ravenkata ax + b = 0, e dadeno a = 0 i b 0, ravenkata nema re{enie,
odnosno M = . Za takva ravenka se veli deka e nevozmo`na ili protivre~na.
6.
Koja od slednive ravenki e protivre~na:
7.
Neka vo ravenkata ax + b = 0, a = 0 i b = 0.
a) 3x + 1 = 0;
b) 0 x - 2 = 0;
v) 3x = 0?
Zapi{i ja taa ravenka.

Transformiraj ja dobienata ravenka vo oblik ax = -b.
Proveri dali -2; 5;
1
; x = 3,5 se re{enija na transformiranata ravenka 0 x = 0.
2
1
i 3,5 se re{enija na ravenkata 0 x = 0.
2
Odredi drugo re{enie na ovaa ravenka.
Voo~i deka -2; 5;
Na {to e ednakov proizvodot od nula i koj bilo realen broj?

Zo{to sekoj realen broj e re{enie na ravenkata 0 x = 0?
Voo~i deka
Ravenkata ax + b = 0, za a = 0 i b = 0 ima beskone~no mnogu re{enija, i M = R.
Linearni ravenki
75
Zapomni!
Linearnata ravenka ax + b = 0:
b
b
i M = { }.
a
a
M=.
a) za a 0 ima edinstveno re{enie x =
F
F
b) za a = 0 i b 0
8.
nema re{enie, t.e.
v) za a = 0 i b = 0 ima beskone~no mnogu re{enija, pri {to M = R.

Zapi{i vrednosti za a i b taka {to ravenkata ax + b = 0 da:
a) ima samo edno re{enie;
V 9.
b) nema re{enie;
v) ima beskone~no mnogu re{enija.
Re{i ja ravenkata 5x - 7 + x = 1 + 2x.

Kako }e postapi{
pri re{avaweto
na dadenata ravenka?
Prvo }e gi prenesam site ~lenovi {to ja sodràt nepoznatata na levata strana na ravenkata,
a onie {to ne ja sodràt - na desnata strana.
Potoa ravenkata }e ja dovedam vo vid ax = -b
i }e go odredam re{enieto.
Sporedi go tvoeto re{avawe so dadenoto.

5x - 7 + x = 1 + 2x
5x + x - 2x = 1 + 7
4x = 8
E Primena na P od T .
E Sveduvawe na izrazite od dvete strani na ravenkata.
E Primena na T ; dvete strani na ravenkata se podeleni so 4.
1
8
2
4
x=2
Zna~i, re{enie na ravenkata 5x - 7 + x = 1 + 2x e 2, t.e. M = {2}.
x=
10.
Re{i ja ravenkata 5x - 1 - x = x + 4 - 2x.
11.
Re{i ja ravenkata 3(x - 1) + x = 2x - 2 - (x - 5).
F Oslobodi se od zagradite.
F Postapi kako vo zada~ata 9.
12.
76
Re{i ja ravenkata
2 x 3 3 x 4 1 14 x

.
5
3
15

linearna funkcija
Kako }e ja dovede{ dadenata

ravenka vo ravenka bez imenitel, ekvivalentna na nea?
Dvete strani na ravenkata }e gi

pomnoàm so NZS(5, 3, 15) = 15,
a potoa }e prodolàm kako vo
prethodnite zada~i!
2 x 3 3 x 4 1 14 x
/ 15

5
3
15
3(2x - 3) - 5(3x - 4) = 1 - 14x
6x - 9 - 15x + 20 = 1 - 14x
6x - 15x + 14x = 1 + 9 - 20
5x = -10
x=-
10
5
E Spored P od T .
E Izvr{eno osloboduvawe od zagradi.
E Spored P od T .
E Sveduvawe na dvete strani na ravenkata.
2
E Spored T .
2
x = -2.
Zna~i, re{enie na dadenata ravenka e -2, t.e. M={-2}.
Treba da znae{:
Proveri se!
da dovede{ linearna ravenka vo op{t

(normalen) vid;
da re{ava{ linearni ravenki so edna
nepoznata;
da odredi{ re{enie na ravenkata
ax + b = 0 za:
a) a 0;
b) a = 0, b 0;
v) a = 0, b = 0.
Dovedi ja vo normalen vid ravenkata

3x + 1 = 2x - 2 - x.
Re{i ja ravenkata
3 x 1 x
x6

4
3
6
Zada~i
1. Dovedi gi vo normalen vid slednive
ravenki:
a) 3x - 5 + 2x = 7 + x - 4;
a) 3x + 1 = x + 5;
b) 3x - 5 = x + 1.
2. Koja od slednive ravenki e nevozmo`na:

a) 3x = 0;
3. Re{i gi ravenkite:
b) 5x = -1;
v) 0 x = 4?
b) 1,4x + 2,8 = 0,7x + 4,2;

v)
1
1 1
1 1
x x x.
2
4 4
2 4
4. Za koja vrednost na promenlivata x iz-
razite: 2x - 8 i 1 - x imaat ista brojna

vrednost?
Linearni ravenki
77
Trik so domino...
a) 5(x + 3) = 2(x + 3);

b) 2(x + 1) - 3(x - 1) = 4(x + 1) + 1;
v) 5(x - 1) - 2(x + 1) = 3(x - 2) - (x - 5).
a)
4 x x 4 x 1
;

6
2
3
b)
x 3 x 1 x 5 x 4
.

4
6
2
3
a) (x - 1)2 - 2 = x(x - 3) + 2;
b) (x - 3)(x + 4) - 2(3x - 2) = (x - 4)2;
v) (x - 2)(x + 2) + 2x = x2 + 2.
8. Za koja vrednost na parametarot a
ravenkata 8x - 3a - 5 = 2a + 5x - 16 ima
re{enie x = 3?
Pokani go tvojot drugar da izbere (ili

da nacrta) edno domino, a ti da ne znae{
koe e. Potoa, zadavaj mu po red da gi
izvr{i slednive operacii:
Edniot od broevite pomnoì go
so 2.
Dodaj 6.
Pomnoì go so 5.
Dodaj go drugiot
broj od dominoto.
Odzemi 30.
Kaì go brojot {to go dobi.
Ti poga|a{: cifrite na dobieniot
rezultat se broevite na izbranoto
domino!
Objasni go trikot matemati~ki.
PRIMENA NA LINEARNITE RAVENKI SO EDNA NEPOZNATA

Potseti se!
Vo izu~uvaweto na matematikata ~esto

se sretnuva{ so zada~i vo koi zavisnostite me|u veli~inite se opi{ani so
zborovi, na "govoren jazik. Preveduvaweto na tie zavisnosti na matemati~ki jazik mnogu ~esto se vr{i preku
ravenka.
Sogledaj go toa vo slednata zada~a:
Majkata i sinot imaat zaedno 32 godini.
Majkata e za 20 godini postara od sinot.
Kolku godini ima majkata, a kolku
sinot?
78
A 1.
Majkata sega e tripati postara od

}erkata. Po 10 godini majkata }e
bide dvapati postara od }erkata.
Kolku godini sega ima majkata, a kolku
}erkata?
Voo~i koi veli~ini i odnosi
me|u niv se poznati, a koi nepoznati.
Poznato e deka majkata e sega
tripati postara od }erkata, a po
10 godini majkata }e bide dvapati postara od }erkata. Ne e
poznato kolku godini ima }erkata, a kolku majkata.

linearna funkcija
Ako brojot na godinite na }erkata go ozna~i{ so x, toga{

kako }e go ozna~i{ brojot na
godinite na majkata? Kolku
godini }e ima sekoja od niv po
10 godini?
Ako brojot na godinite na }erkata e x, toga{ majkata sega ima

3x godini. Po 10 godini }erkata
}e ima (x + 10) godini, a majkata
(3x + 10) godini.
Sogledaj vo tabelata koi se zavisnostite pome|u veli~inite i kako e sostavena

ravenkata.
kolku godini kolku godini
ima sega
}e ima po 10 g.
}erkata
x
x + 10
majkata
3x
3x + 10
ravenka
3x + 10 = 2(x + 10)
Re{i ja ravenkata 3x + 10 = 2(x + 10).

Kolku godini ima }erkata?
Kolku godini ima majkata?
Re{enieto na ravenkata e 10.
2.
Majkata sega ima 36 godini, a nejzinata }erka 10 godini. Po kolku godini majkata }e
bide tripati postara od }erkata?
B
3.
1.
2.
Zada~i so tekst uspe{no se re{avaat ako se raboti spored odreden plan. Sogledaj
go toa na slednava zada~a.
Na kontrolna pismena rabota nastavnikot im zadal na u~enicite 15 zada~i. Za sekoja
to~no re{ena zada~a u~enikot dobival po 5 poeni, a za pogre{no re{ena ili nere{avana
zada~a u~enikot gubel po 2 poeni.
Kolku zada~i re{il to~no u~enik koj na krajot imal 54 poeni?
F
F
Razbirawe na zada~ata
[to e poznato vo
zada~ata, a {to e
nepoznato?
Poznato e deka u~enikot re{aval 15 zada~i; za

sekoja to~no re{ena zada~a toj dobival po 5
poeni, a za nere{ena gubel 2 poeni. Na krajot
u~enikot osvoil 54 poeni. Ne e poznato kolku
zada~i u~enikot re{il to~no.
Ozna~uvawe na nepoznatite veli~ini

Ozna~i go brojot na to~no re{enite zada~i so x. Kako }e go
ozna~i{ brojot na nere{enite
zada~i?
Ako brojot na to~no re{enite

zada~i e x, toga{ brojot na nere{enite zada~i e 15 - x.
Linearni ravenki
79
3.
4.
Voo~uvawe na vrskite pome|u veli~inite

U~enikot dobil 5x poeni (x zada~i po 5
poeni), a izgubil 2(15 - x) poeni (15 - x zada~i po 2 poeni) i osvoil vkupno 54 poeni.
Kolku dobil u~enikot,

a kolku izgubil?
Sostavuvawe na ravenkata
Od vrskata pome|u veli~inite
sleduva ravenkata
5x - 2(15 - x) = 54.
Koja ravenka od voo~enite vrski

pome|u veli~inite se dobiva?
Voo~i gi prethodnite postapki vo tabelata.

Zada~i
5.
Broj na Broj na poeni

zada~i
po zada~i
Vkupno
15
To~no
re{eni
5x
Neto~no
re{eni
15 - x
2(15 - x)
Ravenka
5x - 2(15 - x) = 54
Re{avawe na ravenkata
Voo~i go re{avaweto na ravenkata: 5x - 2(15 - x) = 54.
5x - 2(15 - x) = 54 5x - 30 + 2x = 54 5x + 2x = 54 + 30 7x = 84 x =
84
, t.e.
7
x = 12.
6.
Odgovor na postavenoto pra{awe i proverka

[to pokaùva re{enieto na
ravenkata?
Napravi proverka
na re{enieto.
Ako x = 12, toa zna~i deka u~enikot

to~no re{il 12 zada~i, a ne re{il
15 - 12 = 3 zada~i.
12 zada~i po 5 poeni e 60 poeni. 3 zada~i po

2 poeni e 6 poeni. 60 - 6 = 54 poeni.
Zna~i, re{enieto na zada~ata e to~no.
4.
Vo edna prodavnica za vozila ima 22 avtomobili i motocikli. Tie vkupno imaat 74

trkala. Kolku od vozilata se avtomobili, a kolku motocikli?
5.
Vo ramnokrak triagolnik krakot e za 2 cm podolg od osnovata, a negoviot perimetar e

25 cm. Opredeli gi osnovata i krakot na toj triagolnik.
80

linearna funkcija
Voo~i go kratkiot zapis na planot za re{avawe na ovaa zada~a.

1. Krakot b e za 2 cm podolg od osnovata a, a perimetarot e 25 cm.
2. Ako osnovata a = x, toga{ b = x + 2.
3. a + 2b = L.
4. x + 2(x + 2) = 25.
5. x + 2(x + 2) = 25 x + 2x + 4 = 25 x + 2x = 25 - 4 3x = 21 x =
21
x = 7.
3
Zna~i, osnovata a = 7 cm, a krakot b = 7 + 2 = 9 cm.

6. Proverka: L = a + 2b; L = 7 + 2 9; L = 25 cm.
Sogledaj ja zavisnosta pome|u veli~inite vo ovaa
zada~a vo tabelava.
Veli~ini
Oznaka na veli~inite
Osnova
a=x
Krak
b = a + 2; b = x + 2;
Ravenka
x + 2(x + 2) = 25
Perimetar L = 25 cm; L = 2a + b; L = x + 2(x + 2)
6.
Dolìnata a na eden pravoagolnik e za 3 cm pogolema od negovata {irina b, a

perimetarot mu iznesuva 34 cm. Opredeli gi dolìnata i {irinata na toj pravoagolnik.
7.
Od mestoto A kon mestoto B trgnuvaat istovremeno dvajca velosipedisti. Prviot se

dvièl so brzina 16 km/h, a vtoriot so brzina 12 km/h.
Opredeli go rastojanieto me|u mestata A i B, ako prviot velosipedist stignal 1 ~as
porano od vtoriot.
Voo~i ja zavisnosta pome|u veli~inite vo ovaa zada~a vo tabelava.
Brzina
Vreme
Pat
Prviot velosipedist
16 km/~as
x ~asa
AB = 16 x
Vtoriot velosipedist
12 km/~as
x + 1~asa
AB = 12 (x + 1)
Ravenka
16x = 12(x + 1)
Re{i ja ravenkata i odredi go rastojanieto me|u mestata A i B.

Napravi proverka na re{enieto na zada~ata.
Treba da znae{:
da gi primeni{ ravenkite pri re{avawe
tekstualni zada~i;
da izvr{i{ proverka na dobienoto re{enie.
Proveri se!
Vo eden triagolnik edna od stranite e
za 2 cm pogolema od drugata, a za 1 cm
pomala od tretata.
Odredi gi stranite na triagolnikot, ako
negoviot perimetar e 43 cm.
Linearni ravenki
81
Zada~i
1. Ako kon nekoj broj se dodade 12 i
dobieniot zbir se pomnoì so 5, se

dobiva 200. Koj e toj broj?
8. Eden rabotnik sam moè da zavr{i
edna rabota za 6 ~asa, a drug za 12 ~asa.

Za kolku ~asa dvajcata }e ja zavr{at
istata rabota?
2. Zbirot na dva broja e 180. Prviot e za
36 pomal od vtoriot. Koi se tie broevi?
3. Razlikata na dva broja e 46. Koga po-
golemiot broj }e se podeli so pomaliot

se dobiva koli~nik 4 i ostatok 7.
Koi se tie broevi?
9. Eden bazen se polni od dve cevki. Od
prvata cevka bazenot se polni za 4 ~asa,

a od vtorata za 6 ~asa. Za kolku ~asa }e
se napolni prazniot bazen, ako vo nego
istovremeno se otvorat dvete cevki?
10. Dve cevki moàt zaedno da napolnat

4. Vo ramnokrak triagolnik osnovata e za
2 cm pomala od krakot. Odredi gi

osnovata i krakot na toj triagolnik ako
negoviot perimetar e 43 cm.
5. Milan ima 25 moneti od 2 i od 5 denari
ili vkupno 80 denari. Kolku moneti se

od 2 denari, a kolku od 5 denari?
6. Stara kineska zada~a. Vo eden kafez

ima pitomi zajaci i fazani. Tie zaedno
imaat 35 glavi i 94 noze. Kolku se pitomi zajaci, a kolku fazani?
7. Eden kurir go pominuva rastojanieto

me|u mestata A i B za odredeno vreme.
Ako se dviì so brzina 35 km/~as, }e
zadocni 2 ~asa, a ako se dviì so brzina
50 km/~as, }e pristigne eden ~as porano.
Odredi go rastojanieto pome|u mestata
A i B.
82
eden bazen za 12 ~asa. Ednata cevka

sama moè da go napolni bazenot za
20 ~asa. Za kolku ~asa vtorata cevka
sama }e go napolni prazniot bazen?
Obidi se ...
Epitafot na Diofant
Na nadgrobnata plo~a na starogr~kiot matemati~ar e zapi{ano:
"Patni~e, ovde se pogrebani posmrtnite ostanki na Diofant. Broevite }e re~at, o ~uda,
kolku bil dolg negoviot ìvot. Prekrasnoto detstvo mu odzede {estina od ìvotot, a
koga pomina u{te edna dvanaesettina od ìvotot, negovoto lice go pokri brada. Otkako
pomina u{te edna sedmina od ìvotot, Diofant stapi vo sre}en brak. Koga pominaa 5
godini od brakot, sre}en go napravi ra|aweto
na negoviot sin prvenec, na kogo sudbinata
mu podari samo polovina od godinite na
ìvotot na tatko mu. Vo dlaboka bolka starecot go do~eka krajot na zemniot ìvot preìvuvaj}i u{te 4 godini po izgubuvaweto na
sinot#.
Kolku godini ìveel Diofant?

linearna funkcija
LINEARNI NERAVENKI SO EDNA NEPOZNATA
POIM ZA NERAVENSTVO I NERAVENKA

Potseti se!
A 1.
Brojni izrazi se: 5 + 8, 9 : 3 - 2,

4,6 3,5 - 1, 8 : 0,2 i sl.
Koj znak treba da bide vo kruk~eto, za da bide to~no sporeduvaweto na brojnite vrednosti na izrazite:
a) 3 (5 - 2)
Otkako }e se izvr{at site operacii vo

izrazot se dobiva broj koj se vika
brojna vrednost na izrazot.
b) 8 2,5 - 10,8
Presmetaj ja brojnata vrednost na izrazot 15 - 22 3 - 6,4 : 0,4.

Pri sporeduvaweto na racionalnite
broevi si gi koristel znacite: =, .
Koj od znacite: > ili < treba da bide
vo kruk~eto za da bide to~no sporeduvaweto na broevite:
5
-1
-12;
-5;
0
-4
3,5;
0?
Koi od slednive neravenstva se to~ni:

a) 7 > 5; b) -5 > -4; v) -3,2 < -2,3?
8 - 4 3;
(- 4)2 + 1?
[to treba prethodno da napravi{ za da gi sporedi{ brojnite

izrazi?
Prvo treba da gi presmetam
brojnite vrednosti na dadenite
izrazi, a potoa da odredam koj
znak treba da bide vo kruk~eto.
a) 3 (5 - 2) = 3 3 = 9; 8 - 4 3 = 8 - 12 = -4;
9 > -4, pa 3 (5 - 2) > 8 - 4 3.
b) 8 2,5 - 10,8 = 20 - 10,8 = 9,2;
(-4)2 + 1 = 16 + 1 = 17; 9,2 < 17 pa
8 2,5 - 10,8 < (-4)2 + 1.
1 dvata brojni izrazi:

F So re{avaweto 3na (5zada~ata
- 2) i 8 - 4 3, odnosno 8 2,5 - 10,8 i (-4)
+1
gi svrza so eden od znacite > ili 8 - 4 3, odnosno 8 2,5 - 10,8 < (-4)2 + 1.
F 3 (5 - 2) > 8 - 4 3
i 8 2,5 - 10,8 > (-4)2 + 1 se brojni neravenstva.
2.
Formiraj to~no brojno neravenstvo od izrazite:
3.
Odredi koi od slednite brojni neravenstva se to~ni:

28 - 8 3 > -9 2 + 20;
7 < 3 12 - 52;
8 5 - 62
3 4 + 5.
-9 + 6 > 8 3 - 35.
Linearni neravenki so edna nepoznata
83
B 4.
Potseti se!
Izrazi so promenlivi se: x - 1; 2y - 3,
x2 - 2x + 1 i sl.
Koj od znacite: > ili < treba da

stoi vo kruk~eto za da bide to~no
sporeduvaweto na izrazite so promenliva:
x2 - 2x + 1
Kakov izraz }e dobie{ ako vo izrazot

2y - 3 promenlivata y ja zameni{ so 2?
2x + 3, za x = -2?
Kakvi izrazi }e dobie{ ako

vo dadenite izrazi so promenliva, x go zameni{ so -2?
[to treba potoa da napravi{?
Presmetaj ja brojnata vrednost na izrazot x2 - 2x + 1 za x = 3.
So zamenuvawe na promenlivata x so -2, }e dobijam brojni izrazi, koi moàm

da gi sporedam i da go postavam potrebniot znak vo kruk~eto.
- 2x + 1 = (-2) - 2(-2) + 1 = 4 + 4 + 1 = 9;
F xBidej}i
9 > -1, sleduva deka x - 2x + 1 >
2
2x + 3 = 2(-2) + 3 = -4 + 3 = -1.
2x + 3 za x = -2.
Neravenstvoto x2 - 2x + 1 > 2x + 3 e neravenstvo so promenliva.

Neravenstvo vo koe levata i desnata strana ili barem ednata od niv e izraz so promenliva se vika neravenstvo so promenliva ili neravenka.
5.
Odredi koi od slednive neravenstva se neravenki:

a) 5 > -2 3;
v) x2 + 1 < x2 - 2x + 3, x Z;
b) 2x + 3 > 0, x R;
g) 8 3 - 22 < 5 6 + 3.
Zapomni!
Promenlivite vo neravenkite nej~esto se ozna~uvaat so x, y, z, ... i tie se menuvaat
vo mnoèstvoto R ili vo nekoe negovo podmnoèstvo.
So zadavaweto na neravenkata se zadava i mnoèstvoto vo koe se menuvaat
promenlivite, t.e. definicionoto mnoèstvo.
Ako ne e zadadeno definicionoto mnoèstvo }e smetame deka toa e mnoèstvoto R.
Neravenka so edna promenliva, vo op{t slu~aj zapi{uvame: f(x) < g(x), x D, kade {to
f(x) i g(x) se izrazi od promenlivata x, definirani vo mnoèstvoto D.
84

linearna funkcija
V 6.
Potseti se!
Koi vidovi ravenki imame spored brojot
na nepoznatite?
Spored stepenot na nepoznatite ravenkite moàt da bidat: linearna (od prv
stepen), kvadratna (od vtor stepen),
kubna (od tret stepen) itn.
Od koj stepen e ravenkata: 2x - 3 = x + 1;
x2 - 3x = 2?
Koi neravenki se so
edna nepoznata, a koi
so dve nepoznati?
Dadeni se neravenkite:
2x - 1 < 3x + 1;
2x - y > 5 - x;
x2 - 1 > 2x;
x2y - 2 < 3x.
So kolku nepoznati e sekoja od neravenkite?

Kako }e gi imenuva{ neravenkite
2x - 1 < 3x + 1 i x2 - 1 > 2x
spored brojot na nepoznatite, a kako
neravenkite
2x - y > 5 - x i x2y - 2 < 3x?
Neravenkite: 2x - 1 < 3x + 1 i x2 - 1 > 2x se

so edna nepoznata, a neravenkite:
2x - y > 5 - x i x2y - 2 < 3x so dve nepoznati.
Zapomni!
Spored brojot na nepoznatite, neravenkite moàt da bidat: neravenki so edna
nepoznata, neravenki so dve nepoznati, neravenki so tri nepoznati itn.
7.
Odredi so kolku nepoznati e sekoja od slednive neravenki.

a) 2x - 1 < x + 2;
8.
b) x + y < 7 - z;
v) x + 2y < x - y + 1;
g) 2x > x + 2.
a) x2 + 2 > 2x;
b) x2y - 2 > 3x;
v) x - 2 < 2x + 3;
g) x - y < y + 3.
Odredi go najvisokiot stepen na nepoznatite vo sekoja od neravenkite.

Spored stepenot na nepoznatite, od koj vid se neravenkite?
Odredi go vidot na neravenkite spored stepenot

na nepoznatite na na~in
kako kaj ravenkite.
Neravenkite x - 2 < 2x + 3 i x -y < y + 3

se od prv stepen; neravenkata x2 + 2 > 2x
e od vtor stepen, a neravenkata
x2y - 2 > 3x e od tret stepen.
85
Zapomni!
Neravenkite f(x) < g(x) ili
f(x) > g(x), vo koi levata i desnata strana se celi
racionalni izrazi, spored ~lenot so najvisok stepen moàt da bidat: neravenki od prv
stepen (linearni neravenki), neravenki od vtor stepen (kvadratni neravenki),
neravenki od tret stepen (kubni neravenki) itn.
9.
Odredi od koj stepen e sekoja od slednive neravenki:

a) 5x - 2 < x + 4;
b) x2 - 2x < 6;
Treba da znae{:
deka dva izraza povrzani so znakot
< ili > obrazuvaat neravenstvo;
da go definira{ poimot neravenka;
da go odredi{ vidot na neravenkata spored brojot na nepoznatite i spored
stepenot na nepoznatata.
v) x2y - 5 > 2x;
g) 2x + y < 7.
Proveri se!
Odredi koi od slednive neravenstva se
neravenki:
a) 5 8 - 3 > 17 - 22; b) x2 - 1 < 5x;
v) 3x + y < y + 2;
g) 5 - 2 3 > 3 - 4 2.
Odredi koi od navedenite neravenki se
linearni neravenki so edna nepoznata:
a) x2 + 6 > 5x;
b) x + 2y < 5x + 1;
v) y - 2 < 3y;
g) x + 2 > 2x - 5.
Zada~i
1. Odredi koi od slednive neravenstva se
to~ni:
3. Odredi go vidot na sekoja od neravenkite spored brojot na nepoznatite:
a) 12 - 2 5 > 3 2 - 8;
a) x - 3 < 2x + 5;
v) 3x + 1 - x > x + 5;
b) 5 - 3 4 > 12 : 4;
b) x - 2y + 3 > 2x;
g) x - 5 < y + 3.
v) 17 - 3 5 > 72 - 5 6.
4. Odredi go vidot na sekoja od slednive

2. Za koja vrednost na x {-2, 0, 2} e to~no
neravenstvoto: x2 - 2x < x + 5?
86
neravenki spored stepenot na nepoznatata:

a) x2 - 3 < 2x - 1;
v) x + 2 > 6 - x;
b) x - 2 - 3x < 5;
g) x2y - 3x > 2y - 1.

linearna funkcija
RE[ENIE NA NERAVENKA. INTERVALI
A 1.
Potseti se!
Vrednosta na nepoznatata za koja ravenkata preminuva vo to~no brojno
ravenstvo se vika re{enie (koren) na
ravenkata.
Proveri dali brojot 2 e re{enie na ravenkata:
a) 2x - 1 = x + 1;
b) 3x - 5 = x + 3.
Odredi za koi vrednosti na

x {-2, -1, 0, 1, 2} = D sekoja od
dadenite neravenki preminuva vo
to~no brojno neravenstvo:
a) 3x + 1 > x - 1;
b) 2x - 2 < x + 4;
v) 2x - 3 > x + 2.
Kako od neravenkite }e dobie{
brojni neravenstva?
Obidi se re{enieto na zada~ata da go prikaè{ so tabela.
Odredi go re{enieto na ravenkata:

a) 3x - 1 = 2x + 3;
b) 2x + 1 = 2x + 5.
So zamena na nepoznatata x so vrednostite od definicionoto mnoèstvo D

neravenkata }e ja pretvoram vo brojno neravenstvo i }e utvrdam dali toa e to~no
(T) ili neto~no ().
Sporedi go
tvoeto re{enie so
dadenoto.
Vrednost na x
Neravenka
-2
-1
3x + 1 > x - 1
-5 > -3
-2 > -2
1 > -1
T
4>0
T
7>1
T
2x - 2 < x + 4
-6 < 2
T
-4 < 3
T
-2 < 4
T
0<5
T
2<6
T
2x - 3 > x + 2
-7 > 0
-5 > 1
-3 > 2
-1 > 3
1>4
Od tabelata voo~i deka:
F xneravenkata
= 2;
3x + 1 > x - 1 preminuva vo to~no brojno neravenstvo za x = 0, x = 1 i
2x - 1 < x + 4 preminuva vo to~no brojno neravenstvo za sekoja vrednost x

F neravenkata
od definicionoto mnoèstvo D;
2x - 3 > x + 2
F neravenkata
vrednost na x od D.
ne preminuva vo to~no brojno neravenstvo za nitu edna
Sekoja vrednost na nepoznatata za koja neravenkata preminuva vo to~no brojno neravenstvo se vika re{enie na neravenkata.
Site re{enija na edna neravenka f (x) < g (x) obrazuvaat edno mnoèstvo, koe se vika
mnoèstvo re{enija na neravenkata i obi~no se ozna~uva so R(f (x) < g(x)).
Za neravenkata 3x + 1 > x - 1 od prethodnata zada~a R(3x + 1 > x - 2) = {0, 1, 2}.
87
2.
Zapi{i gi mnoèstvata re{enija na neravenkite

zada~ata 1.
3.
Odredi go mnoèstvoto re{enija na neravenkata 2x - 3 < 3x - 2, ako x {-3, -1, 1, 2, 3}.
2x - 2 < x + 4
2x - 3 > x + 2
od
Sekako odredi deka mnoèstvoto re{enija e R(2x - 3 < 3x - 2) = {1, 2, 3}. So toa ja re{i
neravenkata 2x - 3 < 3x -2.
Zapomni!
Da se re{i edna neravenka zna~i da se opredeli mnoèstvoto re{enija na taa neravenka.
B 4.
Potseti se!
Za dve ravenki se veli deka se ekvivalentni ako imaat ednakvi mnoèstva
re{enija.
Proveri dali se ekvivalentni ravenkite: 3x - 4 = 2x - 1 i 2x - 5 = x - 2.
3x + 2 > 2x + 1 i 2x - 3 > x - 4
so definiciono mnoèstvo
D = {-1, 0, 1, 2}.
Odredi gi mnoèstvata re{enija na
dvete neravenki.
Sporedi gi re{enijata na dvete
neravenki. [to voo~uva{?
Sporedi go tvoeto re{enie spored podatocite vo tabelata.

x
Neravenka
3x + 2 > 2x + 1
2x - 3 > x - 4
Voo~i deka
-1
3 (-1) + 2 > 2 (-1) + 1 3 0 + 2 > 2 0 + 1 3 1 + 2 > 2 1 + 1 3 2 + 2 > 2 2 + 1

T
T
T
2 (-1) - 3 > -1 - 4
20-3>0-4
T
R(3x + 2 > 2x + 1) = {0, 1, 2},
21-3>1-4
T
R(2x - 3 > x - 4) = {0, 1, 2},
2 2 - 3 > 2 -4
T
t.e.
R(3x + 2 > 2x + 1) = R(2x - 3 > x - 4). Za takvi neravenki se veli deka se ekvivalentni vo
definicionoto mnoèstvo D i zapi{uvame 3x + 2 > 2x + 1 2x - 3 > x - 4, x D.
Zapomni!
Dve neravenki so isto definiciono mnoèstvo se ekvivalentni ako nivnite mnoèstva
re{enija se ednakvi.
5.
88
Proveri dali neravenkite: 3x - 1 > 2x + 1 i 2x + 3 < 3x + 1, se ekvivalentni vo mnoèstvoto D = {1, 2, 3, 4}.

linearna funkcija
V 6.
Dadena e brojna prava i na nea se

ozna~eni to~kite A i B. Na to~kite
A i B se pridruèni broevite 1 i
4 soodvetno.
A
-1
Bidej}i to~kata A e levo od B, toga{ za nivnite soodvetni broevi vaì: 1 < 4.

Koi prirodni broevi se me|u 1 i 4?
3
16
Koj od broevite
; -3; 3 ; 2,8;
e me|u 1 i 4?
2
3
Zo{to
2 e me|u 1 i 4?
Bidej}i
od 4.
2 1,41, toj e desno od 1, a levo
Site realni broevi {to se me|u 1 i 4 obrazuvaat edno mnoèstvo, nare~eno interval so
kraevi 1 i 4.
Op{to
Ako a i b se dadeni realni broevi i a < b, toga{ mnoèstvoto od site realni broevi
me|u a i b se vika interval, a dadenite broevi a i b - kraevi na toj interval.
Ako kraevite a i b ne mu pripa|aat na intervalot, toga{ toj se vika otvoren interval.
F Se ozna~uva (a; b)
F Se pretstavuva na brojna prava:
a
(
b
)
Ako kraevite a i b mu pripa|aat na intervalot, toga{ toj se vika zatvoren interval.
F Se ozna~uva [a; b]
F Se pretstavuva na brojna prava:
7.
Zapi{i interval so kraevi 3 i 5 i pretstavi go na brojna prava:

a) zatvoren interval;
b) otvoren interval;
v) interval koj ne go sodrì

samo leviot kraj;
g) interval koj ne go sodrì

samo desniot kraj.
Sporedi go tvoeto re{enie v) i g).

v) (3; 5]
(
3
g) [3; 5)
)
5
Interval pretstavuva i mnoèstvoto od site realni broevi {to se:
F pogolemi od a; (a; +)
F pogolemi ili ednakvi na
a;
[a; +)
F
F
pomali od a;
(-; a)
pomali ili ednakvi na a;
(-; a]
89
Voo~i deka na edniot kraj od intervalite e znakot + ili -.

Intervalot (a; +) se ~ita: "a, plus beskone~nost#.
F
F Intervalot
(-; a) se ~ita: "minus beskone~nost, a#.

Mnoèstvoto R moè da se zapi{e kako interval: (-; +).
Voo~i deka nemaat smisla oznakite: (3; -);
8.
[1; +];
(+; 4).
Zapi{i go kako interval, a potoa pretstavi go na brojna prava mnoèstvoto od site

realni broevi:
a) pogolemi od 2;
b) pomali ili ednakvi na 1.

a) (2, +)
G 9.
(
2
b) (-, 1]
-2
-1
]
1
a) x > -1; x R;
b) x < 2; x R.
Odredi go mnoèstvoto re{enija na sekoja od dadenite neravenki.

Pretstavi go sekoe od tie mnoèstva na brojna prava.
So koi broevi treba da se
zameni x vo neravenkata
x > -1, a so koi vo neravenkata x < 2, za da se dobijat
to~ni brojni neravenstva?
Promenlivata x vo neravenkata
x > -1 treba da se zameni so koj bilo
realen broj, pogolem od -1, a vo
neravenkata x < 2, so koj bilo realen broj {to e pomal od 2, za da se
dobijat to~ni brojni neravenstva.
Sogleda deka mnoèstvoto re{enija na neravenkata x > -1 se sostoi od site realni

broevi od -1 do +, a toa e intervalot (-1, +).
Voo~i gi mnoèstvata re{enija na dadenite neravenki, na brojna prava.
Neravenkite x > -1 i x < 2 imaat takanare~ena re{ena forma; za takvite neravenki

mnoèstvoto re{enija moè da se pro~ita vedna{, direktno.
Zapomni!
Neravenkite: x > a, x < a i 0 x < a, kade {to a e daden realen broj se zapi{ani vo
re{ena forma i se vikaat osnovni neravenki.
90

linearna funkcija
10.
Re{i ja neravenkata 0 x < -5.

Dali postoi realen broj koj
pomnoèn so 0 dava proizvod pomal od -5?
11.
Re{i ja neravenkata
Bidej}i koj bilo broj pomnoèn so 0 e 0,

a 0 ne e pomalo od -5, neravenkata
0 x < -5 nema re{enie.
0 x < 5.
Voo~i gi re{enijata na neravenkata 0 x < a:

R(0 x < a, za a < 0) = i
12.
Zapi{i go mnoèstvoto re{enija na neravenkata: x > -5; x < 4; 0 x < -1; 0 x < 3,
so pomo{ na interval.
Re{enijata na neravenkite od vidot x a

x a se intervalite (-; a].
13.
R(0 x < a, za a > 0) = R.
se intervalite [a; +), a na neravenkite
Pretstavi go so interval i na brojna prava mnoèstvoto re{enija na neravenkata:

a) x 3;
b) x -2.
Sogledaj kako se re{ava zada~a od ovoj vid.
F a) Ako
x 3, toga{ x (-; 3].
F b) Ako
x -2, toga{ x [-2; +).
14.
Zapi{i go mnoèstvoto re{enija na neravenkata x -1 so pomo{ na interval.
Treba da znae{:
Proveri se!
da proveri{ koi vrednosti se re{enija

na dadena neravenka;
da utvrdi{ dali dve neravenki se ekvivalentni;
da objasni{ koga dve neravenki se ekvivalentni;
da go pretstavi{ so interval i na brojna
prava mnoèstvoto re{enija na dadena
neravenka.
Proveri dali R(2x -1 > x + 1) = {2, 3, 4}

ako x {0, 1, 2, 3, 4}.
Utvrdi dali neravenkata 3x - 1 > x + 1 e
ekvivalentna so neravenkata 4x - 1 > 3x,
ako x {0, 1, 2, 3, 4} = D.
Pretstavi go so interval re{enieto na
neravenkata x < -3.
91
Zada~i
1. Vo mnoèstvoto D = {-1, 0, 1, 2, 3} se
dadeni neravenkite:
a) 3x + 1 > 2x + 1;
b) 2x + 3 > x + 3.
Odredi go mnoèstvoto re{enija na sekoja od dadenite neravenki.
2. Odredi koi od slednive neravenki se

ekvivalentni vo mnoèstvoto
D = {-2, -1, 0, 1, 2}:
a) 3x - 2 > 2x - 3;
v) x 1;
g) x -3.
b) x 1.
{enie?
a) x > 0;
v) 0 x > -2;
b) 0 x < -1;
g) x < -5.
TEOREMI ZA EKVIVALENTNI NERAVENKI
Potseti se!
Za koi dve ravenki se veli deka se ekvivalentni?
Proveri dali neravenkite:
3x - 1 > x + 3 i 2x - 1 > x + 1
se ekvivalentni vo mnoèstvoto
D = {1, 2, 3, 4}.
Kako glasi teoremata 1 za ekvivalentni
ravenki?
Kako }e utvrdi{ dali dadenata

neravenka e ekvivalentna so
dobienata?
92
prava mnoèstvoto re{enija na neravenkite:
6. Koja od slednive neravenki nema re-
re{enija na neravenkata:
10
5. Pretstavi go so interval i na brojna
v) 2x + 5 > x + 4.
3. Pretstavi go so interval mnoèstvoto

b) x < 0;
prava mnoèstvoto re{enija na neravenkite:

a) x > -3;
b) x < 2.
a) x -2;
b) 2x - 1 > x - 2;
a) x > -2;
4. Pretstavi go so interval i na brojna
A 1.
Vo mnoèstvoto
D = {-2, -1, 0, 1, 2}
e dadena neravenkata
3x - 2 > 2x - 3.
Odredi go mnoèstvoto re{enija na dadenata neravenka.

Dodaj go na dvete strani na neravenkata
izrazot x - 1 i proveri dali dobienata
neravenka e ekvivalentna so dadenata.
]e gi odredam mnoèstvata re{enija na dvete neravenki i }e

gi sporedam.

linearna funkcija

Vrednost
za x
Dadena neravenka
3x - 2 > 2x - 3
Dobiena neravenka
3x - 2 + x - 1 > 2x - 3 + x - 1
To~no
neto~no
To~no
neto~no
-2
3 (-2) - 2 > 2 (-2) - 3
3 (-2) - 2 - 2 - 1 > 2 (-2) - 3 - 2 - 1
-1
3 (-1) - 2 > 2 (-1) - 3
3 (-1) - 2 - 1 - 1 > 2 (-1) - 3 - 1 - 1
30-2>20-3
30-2+0-1>20-3-0-1
31-2>21-3
31-2+1-1>21-3+1-1
32-2>22-3
32-2+2-1>22-3+2-1
Od tabelata voo~i deka:

R(3x - 2 > 2x - 3) = {0, 1, 2} i R(3x - 2 + x - 1 > 2x - 3 + x -1) = {0, 1, 2},
odnosno so dodavaweto na izrazot x -1 na dvete strani na neravenkata 3x - 2 > 2x - 3
dobivme neravenka 3x - 2 + x - 1 > 2x - 3 + x - 1, ekvivalentna so dadenata.
Toa vaì op{to za neravenkite. Spored toa moème da ja iskaème slednava teorema za
dodavawe broj ili izraz na dvete strani od neravenkata.
Teorema 1
Ako kon dvete strani na neravenkata f (x) > g (x) se dodade ist broj ili racionalen
izraz h(x), koj e opredelen za sekoj x od definicionoto mnoèstvo, se dobiva
neravenka ekvivalentna na dadenata, t.e.
f (x) > g(x) f (x) + h(x) > g(x) + h(x).
2.
Dali se ekvivalentni slednive dve neravenki:

a) 5x + 1 > 4x + 3
5x + 1 + 3x > 4x + 3 + 3x;
b) 2x - 5 > x - 2
2x - 5 + 5x - 1 > x - 2 + 5x - 1;
v) 3x - 1 < x + 2
3x - 1 - 4x < x + 2 - 4x?
B 3.
Neravenkata 4x - 1 < 3x + 2 svedi ja na neravenka vo re{ena forma.
Koj izraz moè{ da go dodade{ na dvete

strani na neravenkata za da ja dovede{
vo re{ena forma?
Na dvete strani na neravenkata moàm da go dodadam izrazot -3x + 1.
93

teoremata 1 imame:
F Spored
4x - 1 < 3x + 2 4x - 1 - 3x + 1 < 3x + 2 - 3x + 1
4x -3x < 2 + 1 x < 3.
Od 4x - 1 < 3x + 2 4x - 3x < 2 + 1 moè{ da voo~i{ deka: ~lenot 3x e prefrlen

od desnata na levata strana, no so sprotivniot znak, a ~lenot 1 e prefrlen od levata na
desnata strana, isto taka so sprotivniot znak.
Toa vaì op{to za neravenkite. Spored toa, moème da ja iskaème slednava
posledica 1 od teoremata 1:
F
P1
Sekoj ~len od neravenkata moè da se prefrli od ednata strana na drugata, pri

{to negoviot znak se menuva vo sprotivniot.
So primena na teoremata 1 moè{ da vr{i{ ekvivalentni transformacii na neravenkite,

so {to }e gi dovede{ do poednostavni neravenki, ekvivalentni so niv. Voo~i go toa vo
slednava zada~a.
4.
Transformiraj ja vo neravenka vo re{ena forma neravenkata 4x - 1 > 3x + 2.

Pretstavi go re{enieto na neravenkata so interval.
Primeni ja posledicata 1 i
grupiraj gi nepoznatite na levata strana, a poznatite na
desnata.
Spored posledicata 1 vaì:

4x - 1 > 3x + 2 4x - 3x > 2 + 1
x > 3, a R(4x - 1 > 3x + 2) =
= (3; +).
5.
Dadena e neravenkata 3x - 5 > x - 3. Transformiraj ja neravenkata vo re{ena forma.

6.
Proveri dali neravenkite 3x - 2 + 4x < x + 1 + 4x i 3x - 2 < x + 1, definirani vo

mnoèstvoto D = {0, 1, 2, 3, 4} se ekvivalentni.
Odredi gi mnoèstvata re{enija na dvete neravenki i proveri dali tie se ednakvi.
R(3x - 2 + 4x < x + 1 + 4x) = {0, 1, 2};

R(3x - 2 < x + 1) = {0, 1, 2},
pa dadenite neravenki se ekvivalentni.
Voo~uva{ deka na dvete strani na prvata neravenka ima ist ~len 4x. So izostavawe na
4x od dvete strani e dobiena neravenkata 3x - 2 < x + 1, ekvivalentna na prvata.
Obrazloì kako }e ja primeni{ teoremata 1 za da pokaè{ deka ~lenot 4x koj se nao|a
na dvete strani na neravenkata moè{ da go izostavi{ i da dobie{ ekvivalentna
neravenka na dadenata.
94

linearna funkcija
Toa vaì op{to za neravenkite. Spored toa moème da iskaème u{te edna posledica
od teoremata 1:
Ako na razli~ni strani na neravenkata ima ednakvi ~lenovi, toga{ tie moàt da
se izostavat.
P2
7.
Transformiraj ja vo re{ena forma neravenkata
V 8.
Dadena e neravenkata
4x - 2 - 5x < 3x - 1 - 5x.
3x - 1 > 2x + 1 so D = {1, 2, 3, 4, 5}.
Pomnoì gi dvete strani na neravenkata so 2.

Proveri dali dobienata neravenka e ekvivalentna so dadenata.
Voo~i go vo tabelava re{enieto na zada~ata.
Vrednost na x
Neravenka
3x - 1 > 2x + 1
2>3
5>5
8>7
T
11 > 9
T
14 > 11
T
6x - 2 > 4x + 2
4>6
10 > 10
16 > 14
T
22 > 18
T
28 > 22
T
Od tabelata moè{ da voo~i{ deka R(3x - 1 > 2x + 1) = {3, 4, 5} i R(6x - 2 > 4x + 2) =

= {3, 4, 5}, t.e. 3x - 1 > 2x + 1 6x - 2 > 4x + 2.
Toa vaì op{to za neravenkite, samo ako brojot so koj se mnoàt dvete strani na
neravenkata e pozitiven. Spored toa, moème da ja iskaème slednava teorema za
mnoèwe na neravenka so pozitiven broj:
Teorema 2
Ako dvete strani na edna neravenka f (x) > g(x) se pomnoàt so eden ist broj a > 0,
toga{ se dobiva neravenka ekvivalentna so dadenata, t.e.
f (x) > g(x) a f (x) > a g(x)
9.
10.
za
a > 0.
Obrazloì zo{to slednive neravenki se ekvivalentni: 3x - 2 < 2x - 3 i 9x - 6 < 6x - 9.

Dadena e neravenkata 4x - 8 < 12 - 8x, na koja se izvr{eni slednive ekvivalentni
transformacii:
1
1
1
1
8 12 8 x
x - 2 < 3 - 2x;
4
4
4
4
4x : 4 - 8 : 4 < 12 : 4 - 8x : 4 x - 2 < 3 - 2x.
Obrazloì koi transformacii se napraveni na neravenkata 4x - 8 < 12 - 8x.
4x
Sporedi gi dobienite neravenki. [to zabeleùva{?
95
1
, toga{
4
e izvr{ena istata transformacija kako dvete strani na taa neravenka da se podeleni
so 4. Moè da se iskaè slednava posledica 1 od teoremata 2:
Voo~i deka: ako dvete strani na neravenkata 4x - 8 < 12 - 8x se pomnoàt so
F
P1
Ako dvete strani na edna neravenka imaat zaedni~ki pozitiven mnoìtel, so

nego moàt da se podelat dvete strani na neravenkata, pri {to se dobiva nova
neravenka ekvivalentna na dadenata.
11.
Dadena e neravenkata 10x - 25 < 5x + 15. Transformiraj ja ovaa neravenka vo

poednostavna so primena na posledicata 1.
12.
Dadena e neravenkata
3
1 5
1
x x . So koj broj moè{ da gi pomnoì{ dvete
4
2 8
4
strani na neravenkata, za da dobie{ neravenka bez imeniteli?
F NZS(4, 2, 8) = 8;
3
1
5
1
x 8 8 x 8
6x 4 5x 2 .
4
2
8
4
3
1 5
1
x x
e izvr{ena vrz osnova na
4
2 8
4
teoremata 2. Voo~i deka moè da se iskaè slednata posledica od T2.
Transformacijata na neravenkata
F
P2
13.
Neravenka so drobni numeri~ki koeficienti moè da se transformira vo ekvivalentna neravenka so celi numeri~ki koeficienti, ako dvete strani na
neravenkata se pomnoàt so pozitiven zaedni~ki sodràtel na imenitelite
(obi~no so nivniot najmal zaedni~ki sodràtel).
Transformiraj ja vo neravenka so celi numeri~ki koeficienti neravenkata
1
1 5
1
x x .
3
2 6
2
14.
Dadeni se to~nite brojni neravenstva:
7 > 4,
-5 < -3
1 > -4.
Pomnoì gi dvete strani na sekoe od dadenite neravenstva so -2.

Proveri dali dobienite brojni neravenstva se to~ni. [to voo~uva{?
96
7 > 4;
-2 7 > -2 4,
-14 > -8
-5 < -3,
-2 (-5) < -2 (-3),
10 < 6
1 > -4,
-2 1 > -2 (-4),
-2 > 8
E
E
E
neto~no brojno neravenstvo.


linearna funkcija
Za da se dobie to~no brojno neravenstvo, potrebno e da se promeni znakot na neravenstvoto, t.e. -14 > -8 da se zameni so -14 < -8, 10 < 6 da se zameni so 10 > 6 i -2 > 8 da
se zameni so -2 < 8.
Toa vaì za koi bilo realni broevi a, b i c.
Ako
a>b
c < 0,
toga{
a c b c.
Voo~i go dokazot na tvrdeweto.

Dadeno e:
a>b
i c < 0.
Treba da se dokaè: a c 0 (za{to a > b), sleduva deka
proizvodot (a - b) c e negativen, t.e. a c - b c < 0, pa a c -1 velime deka imaat sprotivni nasoki.

Spored toa, za neravenkite moème da ja iskaème slednava teorema za mnoèwe
neravenka so negativen broj:
Teorema 3
Ako dvete strani na edna neravenka f (x) > g(x) se pomnoàt ili podelat so eden
ist negativen broj c i pritoa se promeni znakot na neravenkata vo sprotiven, }e se
dobie neravenka ekvivalentna so dadenata, t.e. za c < 0:
f (x) > g(x)
15.
c f (x) < c g(x).
Transformiraj ja vo re{ena forma neravenkata 2x - 7 > 5x - 1.

Primeni gi posledicata 1 od
teoremata 1, posledicata 1 od
teoremata 2 i teoremata 3.
Treba da znae{:
da gi iskaè{ teoremite i nivnite posledici za ekvivalentni neravenki;
da gi primeni{ teoremite i posledicite
za ekvivalentni linearni neravenki vo
zada~i.
Zada~i
1. Slednive neravenki svedi gi na neravenki vo re{ena forma.
a) 3x - 1 < 2x + 1;
b) 4x - 3 > 3x - 1.
2x - 7 > 5x - 1 2x - 5x > -1 + 7
-3x > 6 -x > 2 x < -2, t.e.
R(2x - 7 > 5x - 1) = (-, - 2).
Proveri se!
Obrazloì zo{to se ekvivalentni neravenkite:
2x - 5 < x - 3 i 2x - 5 - x < x - 3 - x;
2
1
x - 1 < x + 2 i 4x - 6 < 3x + 12;
3
2
-5x + 3 < -3x - 1 i 5x - 3 > 3x + 1.
2. Vo neravenkata 2x - 3 - 5x < x - 1 - 5x
izostavi dva ~lena taka {to da dobie{

neravenka ekvivalentna na dadenata.
97
3. Slednava neravenka transformiraj ja
vo ekvivalentna neravenka bez imeniteli:

x 1
x
3x 2
x 1
<
+ 1; b)
a)
>
- 1.
2
4
6
3
x
x
-1<
+ 1, svedi ja na
2
3
neravenka vo re{ena forma.
4. Neravenkata
5. Neravenkata 3x - 5 < 4x - 3 transformiraj ja vo neravenka vo re{ena forma.
6. Obrazloì gi slednive ekvivalencii:

a) -5x + 1 > 2x - 3 5x - 1 < -2x + 3;
b) 4x - 2 < 3x + 1 -4x + 2 > -3x - 1.
11
RE[AVAWE NA LINEARNI NERAVENKI

SO EDNA NEPOZNATA
Potseti se!
A 1.
Re{i ja neravenkata 4x - 3 > 2x + 1.

Pretstavi go re{enieto so interval na brojna prava.
Odredi koi od slednive neravenki se

linearni neravenki so edna nepoznata:
x2 + 6 > 4x;
3x - 1 < 2x + 3;
x + 5 > 3x -1;
x + 2y < 3 - x.
Kako }e ja dovede{ dadenata

neravenka vo re{ena forma?
Transformiraj ja vo re{ena forma neravenkata 5x - 3 > 3x + 1.
]e gi primenam posledicata 1 od
teoremata 1 i posledicata 1 od
teoremata 2.
4x - 3 > 2x + 1 4x - 2x > 1 + 3
4x - 2x > 1 + 3 2x > 4
2x > 4 x > 2
Re{i gi slednive neravenki:

Neravenki se i: f (x) g(x);
3.
98
R(4x - 3 > 2x + 1) = R(x > 2) = (2; +).
2.
E (spored P od T )
E (sveduvawe na dvete strani na neravenkata)
E (delewe na neravenkata spored P od T )
a) x - 4 > 8 - 3x;
b) 3x - 5 < -x + 3.
f (x) g(x);
Dadeno e re{avaweto na neravenkata 3(2x - 1) -(9 - 8x). Objasni ja sekoja ekvivalentna transformacija primeneta vo tekot na re{avaweto.
3(2x - 1) -(9 - 8x) 6x - 3 -9 + 8x 6x - 8x -9 + 3 -2x -6 -x -3
x 3;
R(3(2x - 1) -(9 - 8x)) = R(x 3) = [3, +).

linearna funkcija
4.
Re{i ja neravenkata 2x - (3 - x) 5x - 1.
5.
Re{i ja neravenkata
2 x 1 1 x 1
.

3
2
6
Kako }e se oslobodi{ od imenitelite vo dadenata neravenka?
Dvete strani na neravenkata }e

gi pomnoàm so NZS(3,2,6)=6.
2 x 1 1 x 1

2(2x - 1) -3 1 < x + 1 4x - 2 - 3 < x + 1 4x - x < 1 + 2 + 3
3
2
6
R(
6.
3x < 6
x < 2.
2 x 1 1 x 1

) = R(x < 2) = (-; 2), t.e. x (-; 2).
3
2
6
Re{i ja neravenkata
x 1 1 2x 3
.

3
6
4
Treba da znae{:
Proveri se!
da re{ava{ linearni neravenki so edna

nepoznata;
Re{i ja slednava neravenka:

2(x - 3) -(9 - 5x).
da proveri{ dali daden interval e re{enie na dadena neravenka;
Za koi vrednosti na x izrazot 2x - 4 e

pozitiven?
da sostavi{ neravenka za dadena zada~a

opi{ana so zborovi.
Re{i ja neravenkata:
Zada~i
1. Re{i gi slednive neravenki:
a) 5x - 2 > 3x + 4;
b) 2x - 7 < 5x + 2.

a) 2x - 3(x - 1) -(5 - x);

a)
3 x 5 2x 1

0 ;
2
3
b)
x 3
x 1
1
2.
3
2
5. Odredi za koi vrednosti na x izrazot
b) 3x - 2(x + 3) -3(4 - x);
9 x x 3

ima pozitivna vrednost.
2
4
3. Proveri dali intervalot (-3; +) e

re{enie na neravenkata:
3 x 1 2 x 1 3 x 1

.
2
3
6
5x 4 x 4

.
4
2
6. Dolìnata na eden pravoagolnik e za
3 cm pogolema od {irinata. Kolkava

treba da bide dolìnata na pravoagolnikot za da bide perimetarot
pomal od 54 cm?
99
SISTEM LINEARNI NERAVENKI SO EDNA

NEPOZNATA
12
RE[AVAWE SISTEM LINEARNI NERAVENKI

SO EDNA NEPOZNATA
Potseti se!
A 1.
3x + 1 > 2x - 1 i 4x - 1 < 3x + 2.
Sekoja vrednost na nepoznatata za koja

neravenkata preminuva vo to~no brojno
neravenstvo se vika re{enie na neravenkata.
Proveri dali x = 3 e re{enie na neravenkata 3x - 1 > 2x - 3.
Site re{enija na edna neravenka obrazuvaat mnoèstvo {to se vika mnoèstvo re{enija na taa neravenka.
Odredi go mnoèstvoto re{enija na neravenkata 5x - 2 < 3x + 4.
Re{i gi dadenite neravenki.

Pretstavi go mnoèstvoto re{enija
na sekoja od neravenkite so interval i na ista brojna prava.
Utvrdi dali dadenite neravenki
imaat zaedni~ki re{enija.
Kako }e utvrdi{ dali dadenite
neravenki imaat zaedni~ki
re{enija?
Dadenite neravenki }e gi dovedam do re{ena forma, potoa re{enijata }e gi

pretstavam so interval i na ista brojna prava, od kade {to }e go sogledam presekot na nivnite mnoèstva re{enija.
3x + 1 > 2x - 1
3x - 2x > -1 - 1
x > -2
R(3x + 1 > 2x - 1) = (-2; +)
4x - 1 < 3x + 2
4x - 3x < 2 + 1
x<3
R(4x - 1 < 3x + 2) = (-; 3)
R(3x + 1 > 2x - 1) R(4x - 1 < 3x + 2)

Od brojnata prava moè{ da voo~i{ deka broevite {to pripa|aat na intervalot (-2, 3)
se re{enija i na ednata i na drugata neravenka. Za dadenite dve neravenki velime deka
obrazuvaat sistem od dve linearni neravenki so edna nepoznata.
100

linearna funkcija
Zapomni!
Za dve ili pove}e linearni neravenki so edna ista nepoznata, za koi se baraat zaedni~ki
re{enija, se veli deka obrazuvaat sistem linearni neravenki so edna nepoznata.
Sekoj sistem od dve linearni neravenki so edna nepoznata moè da se svede vo normalen
vid, kako na primer:
ax b
a1 x b1
2.
(a, b, a1, b1 R).
3 x 1 2 x 3
Daden e sistemot neravenki
5 x 3 2 x 9 .
Dovedi go dadeniot sistem vo normalen vid.
Odredi gi zaedni~kite re{enija na neravenkite od sistemot na brojna prava.

Site vrednosti na nepoznatata x {to se zaedni~ki re{enija na neravenkite od sistemot,
odnosno presekot od mnoèstvata re{enija na neravenkite od sistemot, se vika
mnoèstvo re{enija na sistemot neravenki i se ozna~uva so Rs, t.e.
Rs = R(ax > b) R(a1x > b1).
Zapi{i go so interval mnoèstvoto re{enija na dadeniot sistem.
Dva sistema definirani vo isto mnoèstvo se ekvivalentni ako imaat ednakvi
mnoèstva re{enija.
B 3.
ax b
Daden e sistemot linearni neravenki
i neravenkata a2x > b2 koja{to
a1 x b1
e ekvivalentna so ax > b.
ax b
a2 x b2
Dokaì deka sistemot neravenki
e ekvivalenten so sistemot
a1 x b1
a1x b1.
Voo~i gi postapkite pri dokaùvaweto.

1
ax b
Re{enie na sistemot neravenki
e Rs = R(ax > b) R(a1x > b1).
a1 x b1
Od ax > b a2x > b2 sleduva R(ax > b) = R(a2x > b2).
a2 x b2
Re{enie na sistemot
e Rs = R(a2x > b2) R(a1x > b1).
a1x b1
Od R(ax > b) = R(a2x > b2) sleduva deka R(a2x > b2) R(a1x > b1) = R(ax > b) R(a1x > b1),
F
F
F
F
a2 x b2
ax b
t.e.

a1 x b1
a1x b1.
Sistem linearni neravenki so edna nepoznata
101
So toa dokaàvme deka vaì slednava:
Teorema 1
Ako vo daden sistem neravenki se zameni koja bilo neravenka so neravenka ekvivalentna na nea, se dobiva sistem neravenki ekvivalenten na dadeniot.
x 2
3 3 0
Re{i go sistemot neravenki
x 1
x
1 .
2
4
4.
Vo kakov vid treba da gi

dovede{ neravenkite od
sistemot i kako }e go odredi{ negovoto re{enie?
Re{enieto na sistemot pretstavi go

so interval i na brojna prava.
Prvo, neravenkite od sistemot }e gi

transformiram vo re{ena forma, a
potoa }e go odredam presekot od
mnoèstvata re{enija na dvete neravenki.
x 2
3 0
x 2 9 0
x 2 9
3
x 7
x 7

x 1
x 1 4 2 x
x 2 x 4 1
x 1 .
3 x 3
x
1
2
4
Rs = (-; 7) (-; 1) = (-; 1)
Rs = R(x < 7) R(x < 1) = (-; 1)
5.
2 x 1
x 1
1
3
6
Re{i go sistemot neravenki

3 x 1
x
1
2
4
Koga sistem od dve linearni

neravenki so edna nepoznata
moè da nema re{enie?
102
Re{enieto na sistemot pretstavi go so interval i na brojna

prava.
Sistemot }e nema re{enie ako

presekot od mnoèstvata re{enija na dvete neravenki e prazno
mnoèstvo.

linearna funkcija
x 1
2 x 1
3 1 6
x 1
4 x x 1 2 6
3 x 3
4 x 2 6 x 1

3 x 1
x
x 3 .
3 x 2 x 1 4
x 3
3 x 1 4 2 x
1
2
4
R(x > 1) = (1; +),
R(x < -3) = (-; -3);
Rs = R(x > 1) R(x < -3) = .
Zapomni!
Ako presekot na mnoèstvata re{enija na dvete neravenki e prazno mnoèstvo, toga{
se veli deka sistemot nema re{enie ili sistemot e protivre~en.
6.
x 1 x 5
2 4
Re{i go sistemot neravenki:
2 x 1 x 2

3
2
Treba da znae{:
da re{i{ sistem linearni neravenki so edna nepoznata;
da go pretstavi{ mnoèstvoto re{enija na sistem linearni neravenki so edna
nepoznata na brojna prava i so interval.
Proveri se!
x 2
3 1 0
Re{i go sistemot linearni neravenki so edna nepoznata:
x x 1
1.

4
2
ax b
[to e re{enie na sistemot linearni neravenki:
a1 x b1
i R(a1x > b1) = (0, +)?
ako R(ax > b) = (-, -1)
Sistem linearni neravenki so edna nepoznata
103
Zada~i
1. Re{i go sistemot:
3 x 2 2 x 5
b)
2 x 2 x 3 .
6 3 x 2 x
a)
9 6 x 3 x ;
x
2
x7
2 3
a)
2 x 3 1 x 2 ;
3
4
x 2 x 1 1 x

3
2
6 2
b) x 1 x 2
.

3
2 6
3 x 2 p 2 x 3 2 x
a)
2 2 x 5 1b 3 x 1
5 x 2 2 x 1 x
b)
2 x 1 p 5 x .
x 2 2 3 x x 2
a)
2 x x 1 x 2 x 1 4;
x 1 2 x 2 2 2 x 3 2 1
b) 1 x 1 2 x 1 x 9

.
3
3
6
LINEARNI FUNKCII
13
LINEARNA FUNKCIJA
Potseti se!
A 1.
Pravata i obratnata proporcionalnost

se funkcii. Tie obi~no se zadavaat so
formuli.
Koja proporcionalnost e iskaàna so
formulata y = 2x?
Koja proporcionalnost e iskaàna so
formulata
1
?
x
Kako }e presmeta{ kolku voda

}e ima vo sadot za x = 1 minuta,
a kako za x = 2 minuti?
104
Vo eden sad {to sobira 35 6 ima 5

6 voda. Edna cevka go polni sadot
so 3 6 voda vo minuta.
Kolku litri voda }e ima vo sadot
po: 1 minuta; 2 minuti; 2,5 minuti;
5 minuti; 10 minuti?
Kolku litri voda (y) }e ima vo sadot
po izminati (x) minuti?
Napravi tabela so dadenite podatoci.
Za x = 1 minuta, y = 3 1 + 5 = 8 6;
za x = 2 minuti, y = 3 2 + 5 = 11 6.

linearna funkcija
Voo~i deka po x minuti vo sadot }e ima 3x + 5 litri voda, t.e. y = 3x + 5.

Sogledaj deka procesot na polnewe na sadot so voda moè da se opi{e kako funkcija f
dadena so formulata f(x) = 3x + 5.
Spored formulata moè da sostavi{ tabela i za drugi vrednosti na x (vreme), pokraj
dadenite.
x
1,5
f(x) = 3x + 5
9,5
11
2,5
10
12,5 14
20
32
35
Po kolku minuti sadot }e se

napolni so voda?
Voo~i deka, spored prirodata na problemot, vremeto x moè da se menuva od 0 do 10

minuti.
Ako ja razgleda{ samo formulata f(x) = 3x + 5, toga{ x moè da bide koj bilo realen
broj.
Na sekoj realen broj x se pridruùva odreden broj y, takov {to y = f(x).
So formulata f(x) = 3x + 5 e dadena funkcijata f vo mnoèstvoto R i pretstavuva
primer za linearna funkcija.
Voo~i i zapomni!
Funkcijata f {to e zadadena so formulata f(x) = kx + n, kade {to k i n se koi bilo
dadeni realni broevi, se vika linearna funkcija.
Brojot k se vika koeficient pred argumentot x, a n sloboden ~len.
Ako linearnata funkcija e zadadena so formula i ako ni{to ne e re~eno za domenot,
toga{ }e smetame deka domen na taa funkcija e R.
2.
Zapi{i ja linearnata funkcija vo koja:

a) k = 3 i n = 5;
v) k = -2 i n = -1;
b) k = 2 i n = -3;
g) k = 5 i n = 0.
Kakov oblik ima funkcijata vo

koja k = 5 i n = 0 od zada~ata 2?
Kakva proporcionalnost pretstavuva funkcijata?
3.
Ako k = 5 i n = 0, toga{ funkcijata dobiva oblik f(x) = 5x.

Toa e prava proporcionalnost.
Zapi{i ja linearnata funkcija vo koja:

koeficientot pred argumentot e 4, a slobodniot ~len 2;
koeficientot pred argumentot e -3, a slobodniot ~len 1;
koeficientot pred argumentot e -2, a slobodniot ~len 0.
Linearna funkcija
105
B 4.
Dadena e linearnata funkcija f(x) = x - 2. Odredi:

f (-2);
f (0);
f (2).
Za koja vrednost na argumentot

x, vrednosta f(x) na funkcijata
e nula?
Za x = 2 se dobiva f(x) = 2 - 2,
t.e. f(x) = 0, za x = 2.
Zapomni!
Vrednosta na argumentot x za koja vrednosta na funkcijata y e nula, se vika nula na
funkcijata.
5.
Proveri dali brojot -3 e nula na funkcijata f(x) = x + 3.
6.
Odredi ja nulata na funkcijata: a) y = -3x + 6;
b) y = 2x - 1.
Voo~i deka, vo dadenite funkcii, namesto f(x) stoi y. Vaka }e gi zapi{uvame linearnite
funkcii i natamu.
Kako }e go odredi{ x vo funkcijata y = kx + n za da e y = 0?
Za da e y = 0, treba kx + n = 0. Ottuka kx = -n, a x
n
, za k 0.
k
Sporedi go tvoeto re{enie za funkcijata a).
F
7.
a) Vrednosta na funkcijata y = -3x + 6 e nula ako: -3x + 6 = 0; -3x = -6; 3x = 6; x = 2,

t.e. brojot 2 e nula na funkcijata y = -3x + 6.
Odredi ja nulata na sekoja od funkciite:
a) y = x - 5;
b) y = 5x - 3;
v) y = -3x;
Treba da znae{:
g)
1
x2 .
2
Proveri se!
da definira{ linearna funkcija;
Koja od slednive funkcii e linearna

funkcija?
da poso~i{ koeficient i sloboden ~len

na linearna funkcija;
a) y = 6x;
da odredi{ nula na linearna funkcija.
6
;
x
g) y = -2x + 1; d) y = x + 3.
b)
v) y = 2x2 - 1;
Odredi ja nulata na funkcijata

y = -2x - 6.
106

linearna funkcija
Zada~i
1. Odredi koja od slednive funkcii e
linearna:
a)
12

;
x
g) y = -2x + 3;
b) y = x - 1;
v) y = 3x;
d)
1
x 2.
2
2. Zapi{i ja linearnata funkcija vo koja:

a) k = -2, n = 3;
b) k = -1, n = 2;
v) k = -2, n = 0;
g) k
1
1
, n .
4
2
3. Odredi go koeficientot pred argu-
mentot i slobodniot ~len vo funkciite:

a) y = 2x - 3;
v)
14

1
x3 ;
3
b) y = 2x;
g)

1
x.
2
4. Odredi ja nulata na funkcijata:

1
1
x ;
2
4
a) y = 3x - 6;
b)
v) y = 2x - 5;
g) y = 2x.
5. Nula na funkcijata y = kx + n e x = 2, a
n = -3. Odredi go koeficientot pred

argumentot.
6. Za funkcijata y = kx + n, x = -2 e nula
na funkcijata, a slobodniot ~len e za 3

pogolem od koeficientot pred argumentot. Odredi gi k i n.
GRAFI^KO PRETSTAVUVAWE NA LINEARNA FUNKCIJA
Potseti se!
Na crteòt e daden pravoagolen koordinaten sistem Oxy.
A 1.
Niz to~kite O i A na crteòt e

povle~ena prava.
Pokaì deka taa prava e grafik na
funkcijata y = 2x.
Proveri dali
to~kite O(0, 0)
i A(1, 2) mu pripa|aat na grafikot na funkcijata y = 2x.
Kako se vika oskata x, a kako oskata y?

Kako se vika to~kata O?
Odredi gi koordinatite na to~kata A.
Kolku pravi minuvaat niz dve to~ki?
Pokaì deka
to~kata (2, 4) mu
pripa|a na grafikot na funkcijata y = 2x.
Linearna funkcija
107
Za x = 0, y = 2 0, y = 0.
Za x = 1, y = 2 1, y = 2.
Sledstveno to~kite O i A mu pripa|aat na grafikot na funkcijata.
Kako }e pokaè{ deka to~kite

O(0, 0) i A(1, 2) mu pripa|aat na
grafikot na funkcijata?
Voo~i, na crteòt, deka e povle~ena prava niz to~kite O i A, koi{to mu pripa|aat na

grafikot na funkcijata y = 2x.
Sogledaj go obrazloènieto deka sekoja to~ka na pravata OA go zadovoluva uslovot
y = 2x, a to~ka {to ne pripa|a na OA ne go zadovoluva toj uslov.
F Da izbereme proizvolna to~ka B(x , y ) {to leì na pravata OA (vidi go crteòt).

F Voo~i deka ONB ~ OMA. Od sli~nosta na tie triagolnici sleduva deka
1
NB : ON MA : OM , t.e. y1 : x1 = 2 : 1; y1 = 2x1. Zna~i to~kata B(x1, y1) mu pripa|a na

grafikot na funkcijata y = 2x.
Da izbereme to~ka C {to ne pripa|a na pravata OA, a ima ista apscisa so to~kata B
F (vidi
go crteòt).
y = 2x , sleduva deka NB 2ON . Voo~i deka NC v 2ON , t.e. to~kata C ne go
F Bidej}i
zadovoluva uslovot y = 2x. Zna~i to~kata C ne mu pripa|a na grafikot na funkcijata.
1
Moème da kaème deka grafikot na linearnata funkcija y = 2x e prava {to minuva

niz koordinatniot po~etok.
Vaì op{to, t.e. vaì slednava
Teorema 1
F
2.
Grafikot na linearnata funkcija y = kx, za koj bilo k R e prava {to minuva niz
koordinatniot po~etok.
Dadena e funkcijata y = -3x.

Proveri dali to~kite: A(1, -3) i B(-1, 3) mu pripa|aat na grafikot na funkcijata.
Pretstavi ja grafi~ki funkcijata.
B 3.
Na crteòt e daden grafikot na funkcijata

y = 2x i niz to~kite P i B e povle~ena prava.
Pokaì deka pravata PB e grafik na funkcijata
y = 2x + 3.
Odredi gi koordinatite na to~kata P vo koja grafikot
na funkcijata y = 2x + 3 ja se~e y - oskata.
Spored crteòt, odredi gi koordinatite na to~kata B
koja{to mu pripa|a na grafikot na funkcijata y = 2x + 3.
Odredi gi OP i AB .
108

linearna funkcija

x = 0, y = 2 0 + 3; y = 3. Grafikot na funkcijata y = 2x + 3, ja se~e y oskata vo to~kata
F Za
P so koordinati P(0, 3).
x = 1, y = 2 1 + 3; y = 5. To~kata B(1, 5) mu pripa|a na grafikot na funkcijata
F Za
y = 2x + 3.
na argumentot x mu dade{ vrednost a, toga{ funkcijata y = 2x dobiva vrednost 2a,
F aAko
funkcijata y = 2x + 3 ima vrednost 2a + 3.
Voo~i deka ordinatata na sekoja to~ka od grafikot na funkcijata y = 2x + 3 e za 3
F (slobodniot
~len) pogolema od ordinatata so ista apcisa na funkcijata y = 2x.
OP i AB se paralelni i OP AB . Spored toa ~etiriagolnikot OABP e
F Otse~kite
paralelogram, a od toa sleduva deka pravite OA i PB se paralelni.
Voo~i deka grafikot na linearnata funkcija y = 2x + 3 e prava paralelna so grafikot
na funkcijata y = 2x, a ordinatnata oska ja se~e vo to~kata (0, 3).
Vaì op{to, t.e. vaì slednava
Teorema 2
F
4.
Grafikot na funkcijata y = kx + n e prava paralelna so grafikot na funkcijata

y = kx, a ordinatnata oska ja se~e vo to~kata (0, n).
Odredi gi koordinatite na to~kata vo koja grafikot na funkcijata y = 2x - 3 ja se~e
y - oskata.
V 5.
Pretstavi ja grafi~ki funkcijata y = 3x - 2.

So kolku to~ki e opredelena edna prava? Moè{ li
toa da go iskoristi{ vo
ovaa zada~a?
Prava e opredelena so dve to~ki {to

pripa|aat. Zna~i, treba da gi odredam koordinatite na dve to~ki {to
pripa|aat na grafikot na funkcijata.
y = 3x - 2
x
y = 3 0 - 2,
y = -2,
A(0, -2)
-2
y = 3 1 - 2,
y = 1,
B(1, 1)
Linearna funkcija
109
Voo~i i zapomni!
Linearna funkcija grafi~ki se pretstavuva na toj na~in {to prvo }e se odredat
koordinatite na dve to~ki od nejziniot grafik, potoa tie to~ki se pretstavuvaat vo
koordinatnata ramnina i niz niv se povlekuva prava. Taa prava go pretstavuva
grafikot na dadenata funkcija.
6.
Pretstavi ja grafi~ki funkcijata y = -2x + 1.
7.
Na crteòt grafi~ki e pretstavena funkcijata

y = x - 2.
Odredi gi koordinatite na prese~nata to~ka
A na grafikot so apscisnata oska.
Odredi ja nulata na funkcijata.
-2
Sporedi ja nulata na funkcijata so apscisata

na prese~nata to~ka. [to voo~uva{?
F Ako
y = 0, toga{ 0 = x - 2, x = 2, t.e. A(2, 0); nula na funkcijata e 2.
Zapomni!
Apscisata na prese~nata to~ka na grafikot na linearnata funkcija i x-oskata e
nulata na funkcijata.
Treba da znae{:
da odredi{ dali dadena to~ka mu pripa|a na grafikot na dadena funkcija;
Proveri se!
da gi odredi{ koordinatite na to~kata

vo koja grafikot na funkcijata ja se~e
ordinatnata oska;
Koja od to~kite: A(0, 0), B(2, 6) i C(-1, 3)

mu pripa|a na grafikot na funkcijata
y = -3x?
grafi~ki da pretstavi{ linearna funkcija;
Pretstavi ja grafi~ki funkcijata

y = 2x - 1.
od grafikot na funkcijata da ja odredi{

nulata na funkcijata.
Od grafikot odredi ja nulata na funkcijata, a potoa izvr{i proverka.
Zada~i
1. Koja od to~kite: A(-2, -5), B(-1, -2),
C(0, 3) i D(2, -1) pripa|a na grafikot

na funkcijata y = x - 3?
110
2. Za koja vrednost na x to~kata A(x, 2)

mu pripa|a na grafikot na funkcijata
y = 3x - 1?

linearna funkcija
3. Pretstavi gi grafi~ki funkciite:

y = 3x; y = 3x + 2; y = 3x - 2.
4. Odredi gi koordinatite na to~kata vo

koja funkcijata y = 2x - 4 ja se~e apscisnata oska.
15
5. Vo funkcijata y = -2x + n odredi go n
taka {to to~kata P(1, 3) da pripa|a na

nejziniot grafik.
6. Vo funkcijata y = kx - 2 odredi go k
taka {to to~kata A(1, 0) da pripa|a na

nejziniot grafik.
ZAEMNA POLO@BA NA GRAFICITE NA NEKOI

LINEARNI FUNKCII
Potseti se!
A 1.
Grafikot na funkcijata y = kx minuva

niz koordinatniot po~etok.
Na koja od funkciite: y = 3x, y = x - 3,
1
x , grafikot minuva niz koor2
dinatniot po~etok?

Koi od funkciite:
Pretstavi gi grafi~ki, vo ist

koordinaten sistem, funkciite:
y = 2x;
y = 2x - 3;
y = 2x + 3;
Voo~i {to imaat zaedni~ko dadenite funkcii.
Vo kakva zaemna polo`ba se graficite na funkciite y = 2x - 3 i
y = 2x + 3 so grafikot na funkcijata y = 2x?
1
1
x 1;
x 1 ;
y = 2x + 1;
2
2
imaat ist koeficient pred argumentot?

Na crteòt se pretstaveni graficite na

funkciite. Kakvi se nivnite koeficienti i
kakva e zaemnata polo`ba na nivnite grafici?
Dadenite funkcii imaat ist koeficient pred
argumentot, a nivnite grafici se paralelni
pravi.
Toa vaì op{to za funkciite so ist koeficient pred argumentot.
Zapomni!
Graficite na linearnite funkcii so ist koeficient pred argumentot se paralelni
pravi.
2.
Dadena e funkcijata
1
x 2 . Na koja od funkciite:
2

1
x2;
2
1
x 5 grafikot e prava paralelna so grafikot na dadenata funkcija?
2
2x
Linearna funkcija
1
;
2
111
3.
Vo funkcijata y = kx - 3 odredi go k taka {to nejziniot grafik da bide prava paralelna

so grafikot na funkcijata y = 5x - 2.
B 4.
Pretstavi gi grafi~ki, vo ist koordinaten

sistem, funkciite:
y = -2x + 3;
y = x + 3;
y = -x + 3.
Odredi gi koordinatite na to~kata vo koja grafikot na sekoja od funkciite ja se~e y - oskata;

Voo~i {to imaat zaedni~ko dadenite funkcii.
Voo~i gi slobodnite
~lenovi na funkciite.
Kakvi se tie me|u sebe?
Dadenite funkcii imaat ist sloboden ~len

+3 i razli~ni koeficienti pred argumentot. Tie ja se~at ordinatnata oska vo to~ka
so koordinati (0, 3).
Toa vaì op{to za funkciite so ist sloboden ~len n.
Zapomni!
Graficite na linearnite funkcii so ist sloboden ~len se pravi koi ordinatnata
oska ja se~at vo to~ka so koordinati (0, n).
1
x 2; i y = -2x + 3.
2
Koi od graficite na tie funkcii se se~at vo to~ka na y - oskata?
Odredi gi koordinatite na taa to~ka.
5.
Dadeni se funkciite: y = 3x - 2;
6.
Odredi gi koordinatite na to~kata vo koja grafikot na funkcijata

1
x 2 ja
2
se~e ordinatnata oska.
V 7.
Zapi{i gi funkciite vo koi: a) k = 0, n = 3; b) k = 0, n = 1; i v) k = 0, n = -2.
Pretstavi gi dobienite funkcii grafi~ki.

a) k = 0, n = 3
y=0x+3
y=3
b) k = 0, n = 1
y=0x+1
y=1
y=0x+3
y=0x+1
112
v) k = 0, n = -2
y=0x-2
y = -2
y=0x-2
-2 -2

linearna funkcija
Voo~uva{ deka koeficientot pred argumentot vo dadenite funkcii e 0, a nivnite grafici

se pravi paralelni so apscisnata oska.
Vo funkcijata y = 0 x + n e y = n, t.e. za sekoja vrednost na x, vrednosta na y e n.
Funkcijata y = n se vika konstantna funkcija.
Voo~i i zapomni!
Grafikot na konstantnata funkcija y = n e prava parelelna so x-oskata.
Nejziniot grafik ja se~e y-oskata vo to~kata (0, n).
Proveri se!
Treba da znae{:
da objasni{ koga graficite na linearni
funkcii se paralelni pravi;
da objasni{ koga graficite na funkcii
se se~at vo ista to~ka na y-oskata;
grafi~ki da pretstavi{ konstantna
funkcija.
Dadena e funkcijata y = 2x - 3.
Na koja od slednive funkcii y = -2x + 3,
y = 2x - 1 i
1
x 3 grafikot e prava
2
koja {to:
a) e paralelna so grafikot na dadenata
funkcija;
b) ja se~e ordinatnata oska vo ista to~ka
so grafikot na dadenata prava?
Zada~i
1. Koja od funkciite:
4. Vo funkcijata y = 2x + n odredi go n
1
x2
3
ima grafik prava paralelna so grafikot na funkcijata y = 3x?
taka {to to~kata M(0, -1) da mu pripa|a

na grafikot na funkcijata.
2. Odredi go k taka {to grafikot na
5. Odredi gi k i n taka {to grafikot na
y = 3x - 2; y = -3x + 2;
funkcijata y = kx + 2 da bide prava

paralelna so grafikot na funkcijata
3 x
1
.
2
3. Odredi gi k i n taka {to grafikot na
funkcijata y = kx + n da bide paralelen

so grafikot na funkcijata y = 2x - 1 i
da ja se~e ordinatnata oska vo to~kata
M(0, -3).
funkcijata y = kx + n da bide paralelen

so grafikot na funkcijata y = -2x + 1 i
to~kata P(-2, 6) da pripa|a na grafikot
na taa funkcija.
6. Pretstavi gi grafi~ki, vo ist koordinaten sistem funkciite: y = -3; y = 2 i

y = 4.
Linearna funkcija
113
16
RASTEWE I OPA\AWE NA LINEARNATA FUNKCIJA
Potseti se!
A 1.
Dadena e linearnata funkcija

y = 3x - 2.
Pretstavi ja funkcijata so tabela
za x {-2, -1, 0, 1, 2}.
Pretstavi ja funkcijata grafi~ki.
Na crteòt e pretstaven koordinaten

sistem Oxy.
Kako se menuva vrednosta na funkcijata ako argumentot x se zgolemuva?

y = 3x - 2
Kako se menuva goleminata na broevite
{to se pretstaveni na x-oskata, odlevo nadesno?
-2 -1
-8 -5 -2
Kako se menuva goleminata na broevite

{to se pretstaveni na y-oskata,
odozgora nadolu?
tabelata moè{ da voo~i{ deka:

F Od
ako se zgolemuva vrednosta na argumentot, toga{ se zgolemuva i vrednosta na funkcijata.
Poradi toa za funkcijata y = 3x - 2 se veli deka e raste~ka.
Op{to
Za linearnata funkcija y = kx + n se veli deka e raste~ka, ako so zgolemuvaweto na
vrednosta na argumentot x se zgolemuva i vrednosta y na funkcijata.
2.
Pretstavi ja funkcijata so tabela za x {0, 1, 2, 3}.
Utvrdi dali funkcijata e raste~ka.
B 3.
Dadena e funkcijata y = -2x + 1.

Pretstavi ja funkcijata so tabela za x {-2, -1, 0, 1, 2} i grafi~ki.
Kako se menuva vrednosta na funkcijata, ako vrednosta na argumentot se zgolemuva?
114

linearna funkcija

x
y
-2 -1
5
0
1
-1 -3
tabelata moè{ da voo~i{ deka:

F Od
ako se zgolemuva vrednosta na argumentot
x,
toga{ vrednosta na funkcijata y se namaluva.
Poradi toa za funkcijata y = -2x + 1 se veli deka e opadnuva~ka.
Op{to
Za linearnata funkcija y = kx + n se veli deka e opadnuva~ka, ako so zgolemuvawe na
vrednosta na argumentot x vrednosta na funkcijata se namaluva.
4.
Dadena e funkcijata y = -3x + 2.

Pretstavi ja funkcijata so tabela za x {0, 1, 2, 3}.
Utvrdi dali funkcijata e opadnuva~ka.
5.
Kakov broj (pozitiven ili negativen) e koeficientot pred argumentot vo funkciite:

y = 3x - 2 i y = 4x - 1 od zada~ite 1 i 2?
Kakov broj e koeficientot pred argumentot vo funkciite: y = -2x + 1 i y = -3x + 2
od zada~ite 3 i 4?
Koi od funkciite se raste~ki, a koi opadnuva~ki?
[to zaklu~i za
dadenite funkcii: koga tie se
raste~ki, a koga
opadnuva~ki?
Vo funkciite: y = 3x - 2 i y = 4x - 1 koeficientot pred argumentot e pozitiven broj i tie

se raste~ki.
Vo funkciite: y = -2x + 1 i y = -3x + 2 koeficientot pred argumentot e negativen broj i tie
se opadnuva~ki.
Toa {to go voo~i za funkciite: y = 3x - 2 i y = 4x - 1, odnosno za y = -2x + 1 i y = -3x + 2

i za konstantnite funkcii y = 3, y = 1, y = - 2 vaì op{to za linearnite funkcii.
Zapomni!
Ako vo funkcijata y = kx + n, koeficientot k e pozitiven, toga{ funkcijata e raste~ka,
a ako k < 0, funkcijata e opadnuva~ka.
Ako k = 0, toga{ funkcijata y = n ni raste ni opa|a.
6.
Odredi koja od slednive funkcii e raste~ka, a koja opadnuva~ka:

a)
1
x3;
2
b) y = x - 5;
v) y = -5x + 2;
g)

1
x 1;
2
g) y = -1.
Linearna funkcija
115
Treba da znae{:
da utvrdi{ dali edna linearna funkcija e raste~ka ili opadnuva~ka;
da ja objasni{ postapkata za utvrduvawe dali edna linearna funkcija e raste~ka ili
opadnuva~ka.
Proveri se!
Odredi od tabelata dali funkcijata e raste~ka ili opadnuva~ka.
x
a) y = 3x - 5;
-5 -2
b)
1
x2.
2
-1
Odredi dali funkcijata y = kx + n e raste~ka ili opadnuva~ka ako:

a) k
1
;
2
b) k = -3;
v) k
2
;
3
g) k = 0.
Zada~i
1. Odredi koja od dadenive funkcii e
raste~ka:
2
x 2;
5
b) y = -2x + 5;
a)
a) p = 2;
b) y = -3x + 1;
v) y = 3x - 5;
g)

a) a = 0;
b) a = 5.
1
x2.
2
2
funkcijata y = kx + n e
116
5. Pretstavi ja grafi~ki funkcijata
y = (a - 3)x + 1 i utvrdi dali taa e raste~ka ili opadnuva~ka, ako:
3. Za koja vrednost na k {-2, - 1 , 1 , 3}

a) raste~ka;
b) p = -1.
g) y = x - 2.
opadnuva~ka:
a)
y = 2px - 1 i utvrdi dali taa e raste~ka

ili opadnuva~ka, ako:
v) y = -x - 3;
2. Odredi koja od dadenive funkcii e

1
x 2;
3
4. Pretstavi ja grafi~ki funkcijata
b) opadnuva~ka?
6.
Grafikot na funkcijata y = kx + n ja
se~e y - oskata vo to~ka P(0, 2) i minuva
niz to~kata A(1, -1).
Odredi dali funkcijata e raste~ka
ili opadnuva~ka.

linearna funkcija
17
GRAFI^KO RE[AVAWE NA LINEARNI RAVENKI

SO EDNA NEPOZNATA
Potseti se!
A 1.
Nula na funkcijata e vrednosta na argumentot za koja vrednosta na funkcijata

e ednakva na nula.
Odredi ja nulata na funkcijata
y = 2x - 4.
Odredi gi koordinatite na to~kata vo
koja grafikot na funkcijata y = 2x - 4
ja se~e x-oskata.
Kako }e go odredi{ re{enieto na ravenkata

3x - 6 = 0 so pomo{ na
grafikot na funkcijata
y = 3x - 6?
Od grafikot odredi ja nulata na
funkcijata.
Odredi go re{enieto na ravenkata
3x - 6 = 0.
Sporedi ja nulata na funkcijata
y = 3x - 6 so re{enieto na ravenkata
3x - 6 = 0.
Funkcijata y = 3x - 6 }e ja pretstavam
grafi~ki i }e gi odredam koordinatite
na prese~nata to~ka na grafikot so xoskata. So toa }e ja odredam i nulata na
funkcijata, a toj broj e re{enie na ravenkata 3x - 6 = 0.
F Prese~nata to~ka na grafikot i x-oskata e M(2, 0).

F Nulata na funkcijata y = 3x - 6 e x = 2.
F Re{enieto na ravenkata 3x - 6 = 0 e
3x - 6 = 0 3x = 6 x
6
, x = 2.
3
na ravenkata 3x - 6 = 0 e apscisata na
F Re{enie
prese~nata to~ka na grafikot na funkcijata
y = 3x - 6 i x - oskata, t.e. x = 2.
Toa vaì op{to za linearnite ravenki.
Voo~i i zapomni!
Re{enie na ravenkata ax + b = 0, za a 0 e apscisata na prese~nata to~ka na grafikot
na funkcijata y = ax + b so x-oskata.
2.
Re{i ja grafi~ki ravenkata x + 2 = 0.
Linearna funkcija
117
B 3.
Re{i ja grafi~ki ravenkata 2x - 3 = -x + 3.
Voo~i deka ravenkata 2x - 3 = -x + 3 moè{ da ja re{i{ grafi~ki ako prethodno ja

transformira{ vo op{ta forma ax + b = 0.
Postapi spored barawata i sogledaj drug na~in na grafi~ko re{avawe na ravenkata.
Re{i ja ravenkata 2x - 3 = -x + 3.
Od izrazite na levata i desnata strana na ravenkata zapi{i gi funkciite y = 2x - 3 i
y = -x + 3, a potoa pretstavi gi grafi~ki.
Sporedi go re{enieto na ravenkata so apscisata na prese~nata
to~ka na graficite na funkciite.
y = 2x - 3
y = -x + 3
-3 -1
deka graficite na dvete funkcii se se~at

F Voo~uva{
vo to~kata M(2, 1).
na to~kata M e
F Apscisata
ravenkata 2x - 3 = -x + 3.
x = 2, a toa e i re{enie na
pred argumentot na dvete funkcii se razli~ni (2 -1), graficite imaat

F Koeficientite
edna zaedni~ka to~ka i ravenkata ima edinstveno re{enie.
4.
Re{i ja grafi~ki ravenkata 2x - 3 = x + 1.
5.
Re{i ja grafi~ki ravenkata 2x - 1 = 2x + 3.

Sporedi gi koeficientite pred argumentot na
funkciite {to }e gi dobie{. [to voo~uva{? Vo
kakva zaemna polo`ba }e
bidat graficite?
Dvete funkcii y = 2x - 1 i y = 2x + 3
imaat ist koeficient pred argumentot,
a slobodnite ~lenovi im se razli~ni.
Graficite na ovie funkcii se paralelni pravi, t.e. nemaat zaedni~ka to~ka.

y = 2x - 1
y = 2x + 3
-1
-1
Graficite na funkciite y = 2x - 1 i y = 2x + 3 se
paralelni pravi. Tie nemaat zaedni~ka to~ka, pa ravenkata nema re{enie.
118

linearna funkcija
6.
Koja od dadenite ravenki nema re{enie?

a) 2x - 3 = 3x - 2;
7.
b) 4x - 1 = 4x + 2;
v) 2x - 5 = -2x + 3.
Re{i ja grafi~ki ravenkata 2x + 1 = 2x + 1.

Sporedi gi koeficientite i
slobodnite ~lenovi na funkciite {to gi dobiva{ so izrazite na levata i desnata strana
na ravenkata. [to zaklu~uva{?
Koeficientite pred argumentot

i slobodnite ~lenovi na funkciite: y = 2x + 1 i y = 2x + 1 se
ednakvi, a graficite na funkciite se sovpa|aat.
F Voo~i deka ravenkata
2x + 1 = 2x + 1 e identitet.
y = 2x + 1
y = 2x + 1
-1
-1
Graficite na funkciite se pravi {to se sovpa|aat i

ravenkata ima beskone~no mnogu re{enija.
8.
Odredi koja od slednive ravenki:

3x - 1 = 2x + 1; 3x - 2 = 3x + 1; 5x - 1 = 5x -1.
a) ima samo edno re{enie; b) nema re{enie; v) ima beskone~no mnogu re{enija.
Treba da znae{:
grafi~ki da re{i{ linearna
ravenka so edna nepoznata;
od grafikot da zaklu~i{
dali ravenkata ima edno re{enie, dali nema re{enie ili
ima beskone~no mnogu re{enija.
Proveri se!
Spored crteòt odredi
go re{enieto na ravenkata 2x - 1 = x + 1.
Odredi kolku re{enija
ima sekoja od dadenite
ravenki:
2x - 1 = 2x + 3;
3x - 2 = 2x - 3.
Zada~i
1. Re{i ja grafi~ki ravenkata:
a) x - 2 = 0;
b) 2x - 6 = 0.
3. Vo ravenkata 2x - 3 = kx + 1, odredi go
k taka {to ravenkata da nema re{enie.
2. Re{i ja grafi~ki ravenkata:

a) x + 1 = 2x - 1;
b) 3x - 1 = -x + 3.
Linearna funkcija
119
4. Odredi gi k i n vo funkcijata y = kx + n taka {to ravenkata kx + n = 2x + 3 da ima

beskone~no mnogu re{enija.
Obidi se ...
Tolstoevite kosa~i
Edna grupa kosa~i trebalo da okosi 2 livadi, od koi ednata e dvapati pogolema od
drugata. Polovina den site kosa~i kosele na golemata livada, a potoa se podelile na
dve ednakvi grupi. Prvata grupa ostanala da kosi na golemata livada i ja dokosila do
krajot na denot, a vtorata grupa kosela na malata livada i na krajot na denot ostanal
eden del od livadata. Toj del go okosil eden kosa~, kosej}i celiot nareden den.
Kolku kosa~i bile vo grupata?
S O
18
R A B O T A
P O D A T O C I
SLUÂJNI NASTANI. VEROJATNOST NA NASTAN
Potseti se!
Eden fudbalski tim igra natprevar.
Mo`ni ishodi od natprevarot vo vrska
so rezultatot se: pobeda, nere{eno,
poraz.
Vo edna kutija ima beli, crni i crveni
top~iwa. Se izvlekuva edno top~e.
Koi se mo`nite ishodi od izvlekuvaweto?
Edna kocka za igrawe se frla na masa i
po nejzinoto zastanuvawe, edna nejzina
strana e odozgora. Koi ishodi se mo`ni vo vrska so brojot na to~kite na taa strana?
A 1.
Bojan frla moneta vo vozduh. Po

nejzinoto pa|awe na zemja mo`no
e na nejzinata gorna strana da se
pojavi "glava# ili "broj#.
Kolku mo`ni ishodi ima?
Bojan saka da se pojavi "broj#, t.e.

povolen ishod za Bojan e "broj#.
Kakvi se {ansite da padne "broj# vo odnos na
"glava#?
Kolku pati moè da se povtori frlaweto
moneta vo vozduh?
Frlaweto moneta vo vozduh e eksperiment. Izvlekuvawe karta od {pil so 52
karti e drug primer na eksperiment.
Sekoj rezultat (ishod) vo vrska so daden
eksperiment E se vika nastan (ili posledica) {to e vo vrska so toj eksperiment.
Pri eksperimentot frlawe moneta vo vozduh {ansata da se pojavi "broj# ili "glava# e
ednakva. Za ovie nastani velime deka se ednakvo mo`ni.
Eksperimentot E "frlawe moneta vo vozduh# moè da se povtori, pod isti uslovi, kolku
{to sakame pati, t.e. moè da se napravi serija od n takvi eksperimenti.
120

linearna funkcija
Vo sekoj od tie eksperimenti da go nabquduvame nastanot A: "padna glava#. So r(A) da go

ozna~ime brojot od eksperimentite vo koi se pojavil nastanot A vo edna serija od n
eksperimenti.
Konkretno! Vo slednata tabela e zapi{ano nabquduvaweto na nastanot A: "padna glava#
vo pet serii od po 100 eksperimenti. Voo~i go koli~nikot
W &
Serija
r(A)
52
0,52
49
0,49
53
0,53
51
0,51
48
0,48
W &
, t.e.
W &
100
za sekoja serija.
W &
se blisku do brojot
n
0,5. Ako brojot na eksperimentite vo serijata se zgolemuva,
toga{ brojot od toj koli~nik }e bide se poblisku do 0,5. Ovoj
broj pretstavuva statisti~ka vrednost za nastanot A.
Voo~i deka broevite vo kolonata
Brojot do koj se pribliùvaat koli~nicite
W &
od izveden
nite serii se vika statisti~ka verojatnost na nastanot A.
Se ozna~uva so V(A).
Ako razgledame serija od n eksperimenti, toga{ brojot r(A) na pojavuvawe na nastanot A

moè da bide najmalku 0, a najmnogu n, t.e. 0 b W &
b n . Ako podelime so n, }e dobieme
W &
0 W &
n
b
b , t.e. 0 b
b 1.
n
n
n
n
Voo~i deka brojot
W &
za sekoja serija od n eksperimenti e pome|u 0 i 1. Spored toa i
statisti~kata verojatnost na nastanot A e pome|u 0 i 1, t.e. 0 b V &

b 1 .
Nastanot A: "padna glava# vo eksperimentot "frlawe moneta vo vozduh# se narekuva
slu~aen nastan.
Op{to
Za eden nastan A vo vrska so eksperimentot E se veli deka e slu~aen nastan, ako vaàt
slednite dva uslovi:
1.
2.
F
F
Eksperimentot E moè da se povtori pri isti uslovi kolku {to sakame pati.
Od pove}e izvr{eni serii na eksperimentot E, pribli`no se ednakvi koli~nicite
W &
2.
na tie serii.
Maja ima igra~ka, {to se vika vrtele{ka. Ako ja zavrti strelkata mo`ni se tri nastani: strelkata da zastane na crveno
pole, na òlto pole ili na sino pole.
Voo~i ja goleminata na sekoe pole. Dali sekoj od nastanite
e ednakvo moèn?
Ako ne, koj nastan e so najgolema mo`nost?
Linearna funkcija
121
F
F
Nastanite ne se ednakvo mo`ni bidej}i trite oboeni poliwa ne se so ista golemina.

[ansite strelkata da zastane na crveno pole se najgolemi bidej}i crvenoto pole
ima najgolema plo{tina.
Zna~i, strelkata da zastane na crveno pole e najmoèn ili najverojaten nastan.
3.
Razgledaj gi crteìte od eksperimentite. Za sekoj eksperiment zapi{i:

mo`ni nastani;
dali tie nastani se ednakvo mo`ni;
ako nastanite ne se ednakvo mo`ni, koj nastan e najverojaten.
Vrtewe strelka
na vrtele{ka
Frlawe topka vo
ko{
Frlawe sina i crvena kocka

vo isto vreme
(nastanite se podredeni parovi)
Vrtewe strelka
na vrtele{ka
Frlawe moneta od
dva denari
Nastanot od nekoj eksperiment moè da bide siguren, nevozmoèn ili moèn

(verojaten).
B
4.
Frlawe kocka so
strani ozna~eni so
A, B, V, G, D, \
Razgledaj gi primerite:
Dadeni se tri kutii so top~iwa vo boja.
Pod sekoja kutija se zapi{ani tvrdewa za nastani od izvlekuvawe top~iwa bez gledawe.
SODR@I
20
Sigurno moè da se
izvle~e crno top~e.
Nevozmo`no e da se
izvle~e crveno top~e.
122
SODR@I
10
10
Mo`no e da se izvle~e
ili crno ili crveno
top~e.
Nevozmo`no e da se
izvle~e belo top~e.
SODR@I
6
14
Mo`no e da se izvle~e
ili crno ili crveno
top~e.
Pove}e e mo`no da se
izvle~e crveno otkolku crno top~e.

linearna funkcija
Koga e sigurno deka nastanot }e se slu~i, velime deka ima verojatnost 1 ili 100%.
Primer, izvle~eno crno top~e od prvata kutija.
Koga e nevozmo`no deka nastanot }e se slu~i, velime deka ima verojatnost 0.
Primer, izvle~eno belo top~e od vtorata kutija.
Site drugi mo`nosti ili verojatnosti se me|u 0 i 1.
Primer, izvle~eno crveno top~e od tretata kutija.
5.
Voo~i ja skalata na verojatnost.

ednakvo mo`no
nevozmo`no
pove}e verojatno
malku verojatno
0
0,1
0,2
0,3
0,4
sigurno
0,5
0,6
0,7
0,8
0,9
Koristej}i ja skalata na verojatnost za sekoj nastan od listata dadena podolu, odgovori:

a) kolkava e verojatnosta za nastanot da se slu~i, opi{i so: nevozmo`no, malku
verojatno, ednakvo verojatno, pove}e verojatno ili sigurno;
Nastan
1
Utre patuva{ na Mars.
Ve~er }e pi{uva{ doma{na rabota po matematika.
Site tvoi drugari }e odat na u~ili{te utre.
]e vrne denes.
Eden vulkan }e ima erupcija ovaa godina.
]e zavrne sneg vo avgust.
]e zavrne do`d ovaa godina.
Ako frli{ plasti~no {i{e, toa }e se skr{i.
]e patuva{ so brod od Skopje do Bitola.
10 Ako frla{ kocka }e padne brojot 5.
100%
0,9 90%
0,8 80%
0,7 70%
0,6 60%
ednakvo mo`no 0,5 50%

malku verojatno
v) obrazloì go sekoj odgovor.
sigurno
pove}e verojatno
b) nacrtaj skala kako dadenata i na nea ozna~uvaj gi nastanite

1, 2, 3, ... 10, spored toa kolkava e verojatnosta toj da se slu~i;
nevozmo`no
0,4 40%
0,3 30%
0,2 20%
0,1 10%
0
Linearna funkcija
123
Treba da znae{:
Proveri se!
da razlikuva{ mo`ni od nemo`ni nastani;

da obrazloì{ koj nastan e slu~aen
nastan;
da navede{ primeri na nastani so verojatnost 0, me|u 0 i 1 i verojatnost 1;
da proceni{ verojatnost na nastan pri
ednostaven eksperiment.
Zapi{i po eden primer:

nastan {to ima verojatnost 0;
nastan {to ima verojatnost 0,5;
nastan {to ima verojatnost 1.
Zada~i
3. Zapi{i ja sekoja bukva od zborot
1. Voo~i gi vrtele{kite:
a)
b)
v)
ANANAS na posebna karti~ka.

Izme{aj gi karti~kite i vle~i karti~ki
bez gledawe.
g)
Koj od redosledot po koj se zapi{ani e

soodveten za podreduvawe spored
verojatnosta strelkata da zastane na
sinoto pole?
a
b
v
g;
g
v
b
a;
a
v
b
g;
v
b
g
a.
2. Vo edno }ese ima 2 sini kocki i 3 portokalovi kocki.

Opi{i ja verojatnosta da se izvle~e:
Opi{i ja verojatnosta da izvle~e{:

a) bukva N;
b) bukva A;
v) bukva A ili bukva N;
g) bukva S.
Kolku najmalku karti~ki treba da
izvle~e{ za da bide{ siguren deka }e
go dobie{ imeto ANA?
Obidi se:
Vo edna fioka ima crni i crveni ~orapi.
Kolku najmalku pati Ace treba da zema,
bez gledawe, po eden ~orap od fiokata,
za da bide{ siguren deka }e izvle~e eden
par ~orapi so ista boja?
sina kocka;
portokalova kocka;
ili sina kocka ili portokalova kocka;
òlta kocka.
124

linearna funkcija
UÊ[E ZA LINEARNA RAVENKA, LINEARNA NERAVENKA

I ZA LINEARNA FUNKCIJA.
1.
2.
Proveri dali x = 3 e re{enie na ravenkata 3x - 2 = x + 4.

Ravenkata 5x - 3 = 2x + 3 ima re{enie
x = 2.
Koja od slednive ravenki e ekvivalentna so dadenata:
a) x + 2 = 7 - x;
b) 2x - 1 = x + 1;
v) 3x - 1 = 2x + 3?
3.
Re{i ja ravenkata:
a) 3x - 2,5 = x + 1,7;
b) 4(x - 1) - 3(2x + 1) = -9;
v)
4.
5.
6.
3 x 1 2 x

1.
4
5
Vo ravenkata ax + 4 = 5x - a + 11 opredeli go a taka {to x = -2 da bide

re{enie na taa ravenka.
Zbirot na tri posledovatelni prirodni broevi e 84. Koi se tie broevi?
Od mestoto A kon mestoto B trgnal
kamion koj se dviì so brzina 50 km
na ~as. Dva ~asa podocna od A trgnala
lesna kola koja se dviì so brzina 75
km na ~as. Lesnata kola go stignala
kamionot vo mestoto B. Odredi go
rastojanieto me|u mestata A i B.
7.
Proveri dali x = -1 e re{enie na

neravenkata 3x2 - 2x > x + 3.
8.
Vo mnoèstvoto D = {0, 1, 2, 3} se
zadadeni neravenkite:
2x - 1 > x - 2;
3x + 1 > 2x - 3.
Proveri dali dadenite neravenki se
ekvivalentni.
9.
Re{i ja neravenkata:
a) 4(x - 1) > 3x - 1;
x 1 x 2 x 3

.
3
6
2
Re{enieto prestavi go so interval i
grafi~ki.
b)
10. Re{i go sistemot neravenki:

8 2 1
a)
2 3 5 15;
x 1 x 1

1
4
b) 3
3 x 1 3 x 1.
Re{enieto na sistemot pretstavi go
so interval i grafi~ki.
11. Dadena e linearnata funkcija y = 2x -3.

Odredi ja nulata na funkcijata.
12. Dadena e funkcijata y = 2x - 3.
Odredi koja od to~kite: A(0, -3),

B(1, 1) i C(2, 1) pripa|a na grafikot
na taa funkcija.
13. Vo funkcijata y = 2x + n odredi go n
taka {to to~kata M(1, -1) da pripa|a

na grafikot na taa funkcija.
14. Odredi koja od slednive funkcii e

raste~ka, a koja spadnuva~ka:
y = -3x + 1; y = 3x - 2;
y = 2x - 3;
y = -x - 1.
15. Re{i ja grafi~ki ravenkata

3x - 1 = x + 3.
125
126
TEMA 3.
SISTEM LINEARNI RAVENKI
LINEARNI RAVENKI SO DVE

NEPOZNATI
1. Linearna ravenka so dve nepoznati 128
2. Ekvivalentni linearni ravenki
so dve nepoznati
131
SO DVE NEPOZNATI
3. Sistem od dve linearni ravenki
so dve nepoznati
4. Grafi~ko re{avawe na sistem
linearni ravenki so dve nepoznati
134
138
5. Re{avawe na sistem linearni

ravenki so dve nepoznati so metod
na zamena
6. Re{avawe sistem linearni ravenki
so dve nepoznati so metod na
sprotivni koeficienti
7. Primena na sistem od dve linearni
ravenki so dve nepoznati
8. Re{avawe problemi so principot
na Dirihle
Linearni ravenki so dve nepoznati
141
145
148
153
157
127
LINEARNI RAVENKI SO DVE NEPOZNATI
LINEARNA RAVENKA SO DVE NEPOZNATI
Potseti se!
A 1.
Spored brojot na nepoznatite edna

ravenka moè da bide:
- so edna nepoznata;
- so dve nepoznati itn.
Spored stepenot na nepoznatite ravenkata moè da bide:
- linearna (ravenka od prv stepen);
- kvadratna (ravenka od vtor stepen);
- kubna (ravenka od tret stepen) itn.
Spored toa dali ravenkata sodrì
parametri ili ne, taa moè da bide:
- parametarska ravenka;
- ravenka so posebni koeficienti.
Voo~i gi ravenkite:
a) 2x + 3 = 5;
b) 2x + y = 3;
2
g) 2x + y = kx + 3.
v) 2x = x + 1;
Na sekoja od ravenkite opredeli go
vidot spored brojot na nepoznatite i
spored stepenot na nepoznatite. Koja
od ravenkite e ravenka so parametar?
Koi vrednosti moè da

ima x, a koi y vo ravenkata x + y = 9?
Jovan i Ilija zaedno imaat 9

bonboni. Kolku bonboni ima Jovan,
a kolku Ilija?
Kolku re{enija ima zada~ata?
Voo~i gi slednive re{enija na zada~ata:
Jovan 0
Ilija 9
Neka so parot broevi (0,9) e pretstaveno

re{enieto: Jovan ima 0 bonboni, a Ilija
ima 9 bonboni.
Zapi{i gi kako podredeni parovi site
drugi re{enija, ako prviot broj vo parot e
brojot bonboni na Jovan, a vtoriot broj vo
parot e brojot bonboni na Ilija.
Neka x e brojot bonboni na Jovan, a y e
brojot od bonboni na Ilija. Re~enicata
Jovan i Ilija zaedno imaat 9 bonboni,
moè da se zapi{te: x + y = 9.
Vrednostite na promenlivite x i y se
elementi na mnoèstvoto A = {0, 1, 2, 3, 4,
5, 6, 7, 8, 9}, taka {to nivniot zbir e 9.
Mnoèstvoto A = {0, 1, 2, 3, ..., 9} pretstavuva definiciono mnoèstvo

za ravenkata x + y = 9.
Mnoèstvoto podredeni parovi R = {(0, 9), (1, 8), (2, 7), (3, 6), (4, 5), (5, 4), (6, 3), (7, 2),
(8, 1), (9, 0)} pretstavuva mnoèstvoto re{enija na ravenkata x + y = 9.
Voo~i deka x + y = 9 e ravenka koja spored brojot na nepoznatite e so 2 nepoznati, a
spored stepenot na nepoznatite e linearna.
Odredi go vidot na ravenkata 2x - y = 5 spored brojot na nepoznatite i spored stepenot
na nepoznatite.
128
Tema 3. Sistem linearni ravenki
Ako za ravenkata ne e dadeno definicionoto mnoèstvo, ponatamu }e smetame deka

toa e mnoèstvoto R na realnite broevi.
Zapomni
Ravenkata od vidot ax + by = c, kade {to a, b i c se realni broevi (koeficienti), a x
i y se realni nepoznati, se vika linearna ravenka so dve nepoznati.
Voo~i ja ravenkata 4x + 3y = 9; taa e linearna so 2 nepoznati x i y, a koeficienti se
broevite 4, 3 i 9.
B 2.
Dadena e ravenkata 3x + y = 7. Najdi nekolku vrednosti na x i y, za koi ravenkata

pominuva vo to~no brojno ravenstvo.
Voo~i go primerov: za x = 1 i y = 4.
3x + y = 7; 3 1 + 4 = 7;
7 = 7.
Sogledaj deka podredeniot par
(x, y) = (1, 4) e edno re{enie na ravenkata.
Proveri dali podredeniot par (x, y) e

re{enie na ravenkata ako:
a) x = 2 i y = 1;
v) x = 4 i y = -5;
b) x = 1 i y = 3;
g) x = -1 i y = 10.
Re{enie na linearna ravenka so dve nepoznati e sekoj podreden par od realni broevi
za koi ravenkata preminuva vo to~no brojno ravenstvo.
Mnoèstvoto M = {(x, y) | x, y R i 3x + y = 7}, pretstavuva mnoèstvoto re{enija na
ravenkata 3x + y = 7.
1
3.
y = 10.
Proveri dali podredeniot par (x, y) = (4, -6) e re{enie na ravenkata 2x 3
Dali ravenkata 3(u - 2) = 2(1 - v) preminuva vo to~no brojno ravenstvo za u = 0 i
v = -5?
4.
Dadena e ravenkata x - 2y = 4. Odredi tri nejzini re{enija.

Voo~i ja postapkata.
F Se izbira proizvolen realen broj za x. Primer: x = 3.

F Se zamenuva vrednosta za x vo ravenkata: 3 - 2y = 4.
F Se re{ava dobienata linearna ravenka so edna nepoznata ~ie re{enie e:
3 - 2y = 4;
-2y = 4 - 3;
-2y = 1;
-y =
1
;
2
y=-
1
.
2
1
) e edno re{enie na dadenata ravenka.
2
Primenuvaj}i ja pokaànata postapka odredi u{te 2 re{enija na dadenata ravenka.
F Zna~i, podredeniot par
(x, y) = (3, -
129
Treba da znae{:
Proveri se!
koja ravenka e linearna ravenka so 2

nepoznati;
Koja od ravenkite: x + 5 = y - 3; y - 7x = 10
i 9 = 2y e linearna ravenka so 2 nepoznati?
da odredi{ re{enija na linearna

ravenka so dve nepoznati.
Dali podredeniot par (1, 6) e re{enie na

ravenkata 3x - y = -3?
Zada~i
1. Za sekoja od ravenkite zapi{i koi se
4. Otkako vo linearna ravenka so dve ne-
nejzinite nepoznati, a koi se nejzinite

koeficienti:
poznati ednata nepoznata se zameni so

dadena brojna vrednost, ravenkata preminuva vo:
a) 2x - y = 3;
v) y = 2z - 1;
a) to~no brojno ravenstvo;
b) 3x + 2y = x - 4y + 1;
g) 5u + 3v = 16.
b) linearna ravenka so edna nepoznata;

v) linearna ravenka so dve nepoznati;
2. Odredi dali podredeniot par:

a) (4,-6) e re{enie na ravenkata
2x -
1
y = 10;
3
b) (0, -5) e re{enie na ravenkata

3(u -2) = 2(1 - v).
3. Odredi ja nepoznatata komponenta vo
podredeniot par (x, y) za soodvetnata

ravenka da premine vo to~no brojno ravenstvo.
a) (
, -2) za ravenkata y = 2x;
b) (0,
v) (-6,
) za ravenkata 2x + y =
1
;
2
1
x + 2y = 7.
) za ravenkata
2
g) linearna neravenka.
Koi od ovie tvrdewa se to~ni?
5. Odredi gi re{enijata na ravenkata

2x + y = -1 za x {-2, -1, 0, 1, 2}.
6. Dadena e ravenkata 3(x + y) = 2x - 3.
Izvr{i gi slednite barawa spored

dadeniot redosled:
1o oslobodi se od zagradite vo ravenkata;

2o zapi{i gi ~lenovite so nepoznata od
levata strana, a ~lenot bez nepoznata
od desnata strana na znakot "=;
3o svedi go izrazot na levata strana vo
normalen vid.
Koja ravenka se dobiva?
130
EKVIVALENTNI LINEARNI RAVENKI SO DVE NEPOZNATI
Potseti se!
Koj podreden par od realni broevi e
re{enie na edna linearna ravenka so
dve nepoznati?
Proveri dali podredeniot par
(x, y) = (-1, 2) e re{enie na ravenkata
2x - y = -4 i na ravenkata 3x - y = x - 4.
A 1.
Odredi gi re{enijata na ravenkite

A: 4x + y = 6 i
B: 2x +
1
y=3
2
za y=4.
A: 4x + y = 6; 4x + y = 6; 4x + 4 = 6; 4x = 6 - 4; 4x = 2; x =
2
1
1
; x=
. Re{enie: ( , 4).
4
2
2
1
1
1
1
y = 3; 2x +
y = 3; 2x +
4 = 3; 2x + 2 = 3; 2x = 3 - 2; 2x = 1; x =
.
2
2
2
2
1
Re{enie: ( , 4).
2
B: 2x +
1
, 4) e re{enie i na ravenkata A i na ravenkata B.
2
Izberi vrednost za x i odredi gi re{enijata na ravenkite A i B. [to zaklu~uva{?
Voo~i deka podredeniot par (
2.
Proveri dali ravenkite:

za x {-1, 0, 1, 2}.
3(x + 2y) = 5y + 1
Voo~i ja postapkata za x = -1.

3(x + 2y) = 5y + 1;
3(-1 + 2y) = 5y + 1;
-3 + 6y = 5y + 1;
6y - 5y = 1 + 3;
y = 4;
(x, y) = (-1, 4).
3x + y = 1
imaat ednakvi re{enija
3x + y = 1;
3(-1) + y = 1;
-3 + y = 1;
y = 1 + 3;
y = 4;
(x, y) = (-1, 4).
Voo~i i zapomni
Dve linearni ravenki so dve nepoznati se ekvivalentni ako nivnite mnoèstva re{enija
se ednakvi.
Isto kako kaj linearnite ravenki so edna nepoznata, moè{ da primenuva{ transformacii na linearna ravenka so dve nepoznati i da ja svede{ vo forma ax + by = c.
Voo~i gi transformaciite na ravenkite

P1: 2(2x + y) - 7 = 3x - 2 i
P2:
2( x 3 )
= 5 - x.
3
131
Transformacija (T)
T1: Ednata strana na ravenkata se
zamenuva so identi~en izraz
T2: Sekoj ~len od ravenkata moè da se
prenese od ednata na drugata strana, no
so sprotiven znak:
~lenovite so nepoznati na levata, a
konstantnite ~lenovi na desnata
strana.
Ravenka P2:
Ravenka P1:
2(2x + y) - 7 = 3x - 2
4x + 2y - 7 = 3x - 2
2( x 3 )
=5-x
3
4x 6
=5-x
3
4x + 2y - 3x = -2 + 7
(4x - 3x) + 2y = 7 - 2
4x 6
3
+x=5
x + 2y = 5
T3: Dvete strani na ravenkata se

mnoàt so ist broj razli~en od nula.
3(4 x 6 )
+ 3x = 5 3
3
4x + 6y + 3x = 15
7x + 6y = 15
Voo~i deka so koristewe na transformacii, ravenkite R1 i R2 se svedeni vo:

x + 2y = 5 i 7x + 6y = 15, t.e. vo forma ax + by = c. Od ovaa forma moè{ polesno da
go odredi{ mnoèstvoto re{enija na ravenkite.
Za x = k, k R, se
opredeluva mnoèstvoto re{enija
na ravenkata:
x + 2y = 5; k + 2y = 5; 2y = 5 - k; 7x + 6y = 15; 7k + 6y = 15;
5 k 5 k
15 7k
| k R
; k,
y=
;
6y = 15 - 7k; y =
2
2
6
15 7k
| k R
k,
Odredi gi re{enijata na R1 i R2 za:
3.
a) k = 0;
Odredi go mnoèstvoto re{enija na ravenkata:
B 4.
b) k = 2;
v) k = 4.
a) y = 3x - 5;
b) x - 1 = 3x - y.
Odredi go mnoèstvoto re{enija na ravenkata -2x + y = 1,

a potoa pretstavi go grafi~ki vo pravoagolen koordinaten
sistem.
Voo~i ja postapkata i sporedi go tvoeto re{enie so dadenoto.
C(1, 3)
F -2x + y = 1 y = 2x + 1; za x = k, k R; y = 2k + 1.
F Mnoèstvoto re{enija na ravenkata e: {(k, 2k + 1) | k R}.
Zapi{uvame: R(-2x + y = 1) = {(k, 2k + 1) | k R}.
Odredi gi re{enijata na ravenkata za:
a) k = -1; b) k = 0; v) k = 1.
Voo~i deka so ravenkata -2x + y = 1 vo mnoèstvoto

R (realni broevi) e opredelena linearnata funkcija
y = 2x + 1.
132
D(2, 5)
x -1 0 1 2
y -1 1 3 5
B(0, 1)
A(-1, -1)
{(k, 2k + 1) | k R}
Na crteòt grafi~ki e pretstavena linearnata funkcija y = 2x + 1.

Podredenite parovi (x, y) od
grafikot na funkcijata se re{enija na ravenkata y = 2x + 1.
[to pretstavuvaat tie parovi
za ravenkata -2x + y = 1?
Bidej}i -2x + y = 1 y = 2x + 1,
toga{ podredeniot par koordinati na koja bilo to~ka od grafikot
na funkcijata y = 2x + 1 e re{enie
na ravenkata -2x + y = 1.
Voo~i deka so grafikot na linearnata funkcija y = 2x + 1, grafi~ki e pretstaveno

mnoèstvoto re{enija na ravenkata -2x + y = 1. Velime deka toa e grafik na ravenkata.
Proveri dali podredenite parovi koi pretstavuvaat koordinati na to~kite: A(-1, -1);
B(0, 1); C(1, 3) i D(2, 5) se re{enijata na ravenkata -2x + y = 1.
5.
Odredi go mnoèstvoto re{enija na ravenkata: 3x - y = 1.

Proveri dali podredeniot par (-1, -4) e re{enie na ravenkata.
Mnoèstvoto re{enija na ravenkata pretstavi go grafi~ki.
Od grafikot na ravenkata odredi ja vtorata koordinata na to~kata S(2,
deka dobieniot podreden par e re{enie na ravenkata 3x - y = 1.
Treba da znae{:
koi dve linearni ravenki so dve nepoznati se ekvivalentni;
da koristi{ transformacii za da dobie{ ekvivalentna ravenka na dadena
linearna ravenka so dve nepoznati;
da odredi{ mnoèstvo re{enija na
ravenka;
grafi~ki da go pretstavi{ mnoèstvoto
re{enija na ravenkata.
Zada~i
ravenkata:
a) 2x + y = 3;
b) 3x + 2y = x - 4y + 1.
2. Sekoja od ravenkite dovedi ja vo forma
ax + by = c so koristewe na transformacii.
a) 3(x + y) = 2x - 3; b) (x - 3) (y - 2) - 1 = xy;
x3
x

4
3
Proveri se!
So koristewe na transformacii proveri
dali ravenkata x + 2y = 6 e ekvivalentna
so ravenkata
3
x
.
2
Mnoèstvoto re{enija {(k, k - 1) | k R}

na edna linearna ravenka so dve nepoznati pretstavi go grafi~ki.
3. Odredi go mnoèstvoto re{enija na se-
1. Odredi go mnoèstvoto re{enija na
v)
). Sogledaj
2 x;
g) 5( x 3) 8( 2)
x
.
4 4
koja od ravenkite i pretstavi go

grafi~ki:
a) 2x + 3y = 6;
b) x
1
2
3;
v) 2x + 0 y = 4.
4. Odredi ja vrednosta na parametarot p
za podredeniot par (0, 1) da bide re{enie na ravenkata:

(p - 5)x - (3p - 1)y = 5 - p.
133
SISTEM LINEARNI RAVENKI SO DVE NEPOZNATI
SISTEM OD DVE LINEARNI RAVENKI SO DVE NEPOZNATI
Potseti se!
Koja ravenka se vika linearna ravenka
so dve napoznati?
Odredi go mnoèstvoto re{enija na
linearnata ravenka so dve nepoznati:
x+y=7
Kolku re{enija ima ravenkata?
A 1.
Ilija i Martin imaat po eden

akvarium so ribi.
Zbirot od brojot na ribite vo dvata akvariumi e 10. Razlikata od brojot na ribite vo
akvariumot na Ilija i akvariumot na Martin e 4.
Kolku ribi ima vo akvariumot na Ilija, a
kolku vo akvariumot na Martin?
Voo~i go re{enieto:
Neka vo akvariumot na Ilija ima x ribi, a vo akvariumot na Martin ima y ribi.
Od prviot uslov vo zada~ata sleduva: x + y = 10.

Promenlivite x i y se menuvaat vo mnoèstvoto
A={1, 2, 3,..., 9}. Zo{to? Vo tabelata se dadeni re{enijata
na ravenkata.
Od vtoriot uslov vo zada~ata sleduva:
x - y = 4.
Razgledaj ja tabelata i voo~i gi re{enijata.
x 1 2 3 4 5 6 7 8 9
y 9 8 7 6 5 4 3 2 1
x 5 6 7 8 9
y 1 2 3 4 5
Vo edniot akvarium ima 7 ribi (od Ilija), a vo drugiot (od Martin) ima 3 ribi. Nivniot
zbir e 7 + 3 = 10, a nivnata razlika e 7 - 3 = 4.
Odredi koj od podredenite parovi (x, y) e zaedni~ko re{enie na dvete ravenki.
Voo~i deka parot (x, y) = (7, 3) e re{enie na ravenkata x + y = 10 i na ravenkata x - y = 4.
Sogledaj deka ovaa zada~a ja re{i taka {to odredi zaedni~ko re{enie na dve linearni
ravenki so dve nepoznati, t.e. go odredi presekot na nivnite mnoèstva re{enija.
Zapomni
Dve linearni ravenki so dve isti nepoznati, za koi se bara zaedni~ko re{enie,
odnosno presek na nivnite mnoèstva re{enija, se vika sistem od dve linearni
ravenki so dve nepoznati.
a1 x + b1 = c1
Se zapi{uva: a x + b = c x i y se nepoznati, a1, a2, b1, b2, c1 i c2 se realni broevi
2
2
2
(koeficienti).
134
2.
3.
Zapi{i gi ravenkite od zada~ata 1 kako sistem i odredi gi nepoznatite i koeficientite na sistemot.

Voo~i go sistemot:
3 x 1
2
x 3 2.
3
Imenuvaj gi nepoznatite.
B 4.
Odredi gi koeficientite na sistemot.
Proveri dali podredeniot par (x, y) = (2, -1) e re{enie na ravenkata: 3x + 2y = 4.

Proveri dali parot (x, y) = (2, -1) e re{enie na ravenkata: x - y = 3.
Voo~i deka parot (2,-1) e zaedni~ko re{enie na dvete ravenki od sistemot, t.e. podre3 x 2 4
deniot par (x, y) = (2, -1) e re{enie na sistemot:
.
x 3
Op{to, re{enie na sistem od dve linearni ravenki so dve nepoznati e podreden par
od realni broevi koj{to e zaedni~ko re{enie na dvete ravenki.
5.
Proveri za koj od sistemite podredeniot par (-2, 3) e re{enie:

x 5
a)
2 x 2 1;
x 2 4
b)
3 x 5 9;
2 x 3 3
v)
x 5 1.
Potseti se!
Ako vo daden sistem neravenki edna od
neravenkite se zameni so ekvivalentna
neravenka na nea, se dobiva sistem
neravenki {to e ekvivalenten na
dadeniot.
10 x 20
Zo{to sistemot
x 3
5 x 10
e ekvivalenten so
x 3 ?
Ako dve linearni ravenki so dve nepoznati imaat ednakvi mnoèstva re{enija, toga{ tie se ekvivalentni.
Proveri dali ravenkata
3(x + 2y) = 5y +1 i ravenkata 3x + y = 1 se
ekvivalentni.
6.
Dadeni se sistemite:
x 5
A:
3 x 3
5 x
i B:
3 x 3.
Mnoèstvoto re{enija na sistemot A e
presekot na mnoèstvata re{enija za
ravenkata x + y = 5: {(k, 5 - k) | k R} i za
ravenkata 3x - y = 3: {(k, 3(k - 1) | k R}.
Presekot na mnoèstvata re{enija }e go

odredi{ so izedna~uvawe na komponentite na podredenite parovi. Prvite
komponenti se ednakvi, t.e. k = k. Odredi
go k od vtorite komponenti, t.e. re{i ja
ravenkata 5 - k = 3(k - 1).
Proveri dali parot (x, y) = (2, 3) e re{enie na sistemot A.
Mnoèstvo re{enija na sistemot B e presekot od mnoèstvata re{enija za ravenkata y = 5 - x: {(k, 5 - k) | k R} i za
ravenkata 3x - y = 3: {(k, 3k - 3) | k R}.
Sistem linearni ravenki so dve nepoznati
135
Koj e presekot na mnoèstvata re{enija na ravenkite vo sistemot B.

Proveri dali parot (x, y) = (2, 3) e re{enie na sistemot B.
Voo~i deka ravenkite vo sistemot B imaat isti mnoèstva re{enija kako ravenkite vo
sistemot A.
Ovie dva sistemi imaat ednakvi mnoèstva re{enija. Parot (x, y) = (2, 3) e re{enie na
sistemot A i na sistemot B.
Ako dva sistema ravenki imaat ednakvi mnoèstva re{enija, toga{ tie se ekvivalentni.
x 5
Sistemot A:
3 x 3
= 5 x
se ekvivalentni.
3 x = 3
i sistemot B:
Koja od ravenkite vo sistemot B e ekvivalentna na ravenkata x + y = 5 vo sistemot A, i

so koja transformacija e dobiena?
Ako nekoja od ravenkite na daden sistem se zameni so ekvivalentna ravenka na nea, se
dobiva sistem ekvivalenten na dadeniot.
7.
Voo~i i obrazloì zo{to se ekvivalentni sistemite:

5 x x 4
x 3
4 x 4
i
x 3;
x 8
2 x 3
2 x 3
i
2 x 2 16.
So ekvivalentni transformacii daden sistem se transformira vo ekvivalenten

x a
.
sistem koj ima forma
b
Od nego neposredno moè da se pro~ita re{enieto na sistemot.
Parot (x, y) = (a, b) e re{enie na sistemot.
2( x ) 6 2
Voo~i go re{avaweto na sistemot:
5.
8.
2( x ) 6 2
5
2 x 2 6 2

5
2 x 2 2 6

5
Levata strana na prvata ravenka e

zameneta so identi~en izraz.
^lenot 2y e prenesen na levata strana od ravenkata

(so sprotiven znak).
2 x 6

5
Izrazot na levata strana na prvata ravenka e doveden vo

normalen vid.
x 3

5
Prvata ravenka e re{ena po x, t.e. levata i desnata strana se

podeleni so 2.
Parot (x, y) = (3, 5) e re{enie na sistemot ravenki.
9.
136
x 7
Re{i go sistemot:
2( 1) 3 x 3( x 2).
Treba da znae{:
{to e sistem od dve linearni ravenki
so dve nepoznati i kako se zapi{uva;
da proveri{ dali daden podreden par e
re{enie na daden sistem ravenki;
da opredeli{ ekvivalenten sistem na
daden sistem;
da re{i{ sistem doveduvaj}i go vo forma
od kade neposredno moè da se pro~ita
re{enieto.
Zada~i
1. Odredi gi nepoznatite i koeficientite
vo sekoj od sistemite:
2 x 6
a)
2;
0,25 x 0,04 0
v)
4 x 25 641.
x 2 0
b) 2
1
2;
x
2
2. Zapi{i gi kako sistem od dve linearni
ravenki so dve nepoznati re~enicite:

Zbirot na dva broja e 64, a nivnata
razlika e 17.
Eden vnatre{en agol na triagolnikot
ABC e 52o. Razlikata na drugite dva
agli e 18o.
Vo dve kasi~ki ima vkupno 440 denari. Ako od prvata se prfrlat vo
vtorata 180 denari, vo kasi~kite }e
ima ednakva suma pari.
3. Proveri dali podredeniot par:
a) (2, 10) e re{enie na sistemot:

3 x 4
5 x;
b) (2, 2) e re{enie na sistemot:
x 4 6
5 x 3 4;
v) (1, 1) e re{enie na sistemot:
x 2
2 x 0.
Proveri se!
Odredi ekvivalenten sistem na sistemot
5 x 3 2 x 1
, vo koj dvete ravenki }e
2 x 3
imaat forma ax + by = c.
Proveri dali podredeniot par (x, y) = (3, 2)

2 x 6
e re{enie na sistemot:
2.
4. Odredi eden ekvivalenten sistem na

sistemot:
1
x 2
a)
2
x 2 5 0;
x 2 0
b) 2
x 1 2.
3
2
5. Odredi ekvivalenten sistem na siste
( x 1)( x 1) 2 ( x 3)2
vo koj
mot: x

x,
dvete ravenki imaat forma ax + by = c.
x 2
a)
4;
x 3
b)
x 3 x.
7. Bojan i Dejan se bra}a. Zbirot od godi-
nite na Bojan i na Dejan e 16.

Zbirot od godinite na Bojan i polovinata od godinite na Dejan e 12.
Zapi{i sistem od dve linearni
ravenki so dve nepoznati spored
uslovite vo zada~ata.
Dali Bojan i Dejan se bliznaci?
137
GRAFI^KO RE[AVAWE NA SISTEM LINEARNI RAVENKI

SO DVE NEPOZNATI
Potseti se!
Voo~i go grafikot na ravenkata 2x - 3 = y.
A 1.
Vo ista koordinatna ramnina (na

ist crte`), nacrtaj gi graficite
na ravenkite: x + y = 5 i 3x - y = 3.
Voo~i deka so dadenite ravenki se opredeleni funkciite: y = 5 - x i y = 3x - 3.
-1
-5
-3
Odredi gi koordinatite za sekoja od

to~kite A, B, C i D. [to pretstavuvaat
koordinatite na tie to~ki za dadenata
ravenka?

x+y=5
y=5-x
x
0
4
y
5 A(0, 5)
1 B(4, 1)
3x - y = 3
y = 3x - 3
x
0
1
y
-3 C(0, -3)
0 D(1, 0)
Neka to~kata vo koja se se~at graficite na ravenkite e to~kata M. Odredi gi koordinatite na to~kata M.
Presekot na mnoèstvata re{enija na dvete ravenki e podredeniot par koordinati na
to~kata M(2, 3).
x 5
Parot (x, y) = (2, 3) e edinstveno re{enie na sistemot ravenki
3 x 3.
3 x 3
Grafi~ki re{i go sistemot ravenki:
3 x 0.
2.
Potseti se!
Dve pravi vo ramninata moàt:
- da se se~at vo edna to~ka;
- da se sovpa|aat;
- da se zaemno paralelni pravi.
Graficite na ravenkite vo eden sistem
se pravi, i sistemot ima onolku re{enija kolku {to zaedni~ki to~ki imaat
graficite.
138
Sistemot od dve linearni ravenki

so dve nepoznati:
edno re{enie, ako graficite na

F ima
ravenkite se se~at;
beskone~no mnogu re{enija, ako
F ima
graficite na ravenkite se pravi {to
se sovpa|aat;
nema re{enie, ako graficite na ravenkite se razli~ni paralelni pravi.
x 2 5
Prosledi go grafi~koto re{evawe na sistemot:
x 1.
3.
x + 2y = 5
x - y = -1
x
-1
3
x y
-3 -2
2 3
y
3
1
FC
FD
FA
FB
Zapi{i gi koordinatite na to~kite A, B,

C, D i M.
Koja od to~kite e presek na graficite?
Voo~i deka sistemot ima samo edno
re{enie Rs = {(1, 2)}, t.e. (x, y) = (1, 2).
x 2 3
2 x 4 6.
4.
x + 2y = 3
x
1
3
y
1
0
F
F
2x + 4y = 6
A
B
x
1
3
y
1
0
FC
FD
Zapi{i gi koordinatite na to~kite A, B, C i D.

Voo~i deka site to~ki od graficite se zaedni~ki i
sistemot ima beskone~no mnogu re{enija.
x 3 2
x 3 5.
5.
x + 3y = 2
x + 3y = 5
x
-1
2
x
5
2
y
1
0
FA
FB
y
0
1
FC
FD
Zapi{i gi koordinatite na to~kite A, B, C i D.

Dali graficite imaat zaedni~ka to~ka?
Voo~i deka graficite se razli~ni paralelni pravi i sistemot nema re{enie, t.e. Rs = .
139
Treba da znae{:
Proveri se!
da gi nacrta{ graficite na dvete ravenki od sistemot linearni ravenki vo edna

koordinatna ramnina;
Vo koj slu~aj sistemot od dve linearni

ravenki so dve nepoznati:
grafi~ki da re{i{ sistem od dve linearni ravenki so dve nepoznati;
b) ima beskone~no mnogu re{enija;
da go proceni{ mnoèstvoto re{enija na

sistemot spored graficite na ravenkite.
Zada~i
x 2
b)
3 x 6;
6 x 0
v)
4 x 2.
2.
v) nema re{enie?
3.
1. Re{i go grafi~ki sekoj od sistemite:

8 4 x
a)
5 x 1;
a) ima samo edno re{enie;
Grafi~ki re{i go sekoj od sistemite.

Po kolku re{enija ima sekoj od niv?
2 x 1
a)
1 x;
x 3 2
b)
2 x 6 4;
x
v)
x 2;
x2 1
g) 2
1.
Potseti se!
Grafikot na funkcijata y = ax e prava
{to minuva niz koordinatniot po~etok.
Grafikot na funkcijata y = ax + b, e
prava {to e paralelna so grafikot na
funkcijata y = ax.
Grafikot na funkcijata y = a e prava
paralelna so x-oskata. Grafikot na
funkcijata x = a e prava paralelna so
y-oskata.
Sekoja od ravenkite vo sistemite podolu

zapi{i ja kako funkcija:
2 x
a)
2 x 3;
2 x 1 0
b)
1;
x 3
v)
2;
x 2
g)
3 x 3 6.
Za sekoj sistem proceni ja zaemnata

polo`ba na graficite na funkciite i
proceni go mnoèstvoto re{enija na
sistemot.
Re{i go grafi~ki sekoj od sistemite i
proveri ja svojata procenka.
140
RE[AVAWE SISTEM LINEARNI RAVENKI SO DVE

NEPOZNATI SO METOD NA ZAMENA
Potseti se!
Koi dva sistemi ravenki se ekvivalentni?
Proveri deka podredeniot par
(x, y) = (5, 1) e re{enie na sistemite:
A 1.
Voo~i gi sistemite A i B od dve

linearni ravenki so dve nepoznati.
2 x 1
A:
i
3 x 5 21
x 8 3
x 8 3
i
2(8 3 ) 4 6
2 x 4 6
[to zabeleùva{ za ravenkite vo dvata

sistemi?
1 2 x
B:
.
3 x 5(1 2 x ) 21
Kako se dobieni ravenkite vo vtoriot

sistem od ravenkite na prviot sistem?
Prvite ravenki vo A i B se ekvivalentni, a vo vtorata ravenka od sistemot B,

nepoznatata y e zameneta so izraz od prvata ravenka.
Pokaì deka podredeniot par (x, y) = (2, -3) e re{enie na sistemite.
Ako vo edna od ravenkite vo sistemot, ednata nepoznata se izrazi preku vtorata, i
potoa so dobieniot izraz se zameni taa nepoznata vo drugata ravenka, toga{ novodobienata ravenka i prvata ravenka od sistemot obrazuvaat nov sistem {to e
ekvivalenten na dadeniot sistem. Ova se vika svojstvo na zamena.
2.
3 x 2 13
Voo~i go re{avaweto na sistemot
so koristewe na svojstvoto na zamena.
5
3 x 2 13
3 x 2 5 13

5
5
3 x 10 13

5
3 x 13 10

5
3 x 3

5
x 1

5
Rs = {(1, 5)}.
Vo prvata ravenka, nepoznatata y e zameneta

so vrednosta za y od vtorata ravenka.
Se dobiva sistem ekvivalenten na prethodniot.
Se koristi ekvivalentna transformacija (10 se

prefrla od drugata strana na znakot "= so sprotiven znak).
x a
Dobieniot sistem e od vidot
od kade
b,
neposredno se ~ita podredeniot par (x, y) = (1, 5)
{to e re{enie na sistemot.
141
2 x 6
Re{i go sistemot ravenki
so koristewe na svojstvoto na zamena.
x 3.
x 5
3. Odredi go podredeniot par {to e re{enie na sistemot:
5 x 2 4.
Voo~i
Moè{ da go koristi{ svojstvoto na zamena taka {to vo vtorata ravenka nepoznatata
y }e ja zameni{ so izrazot x - 5 ednakov na y od prvata ravenka.
x 5
x 5

5 x 2 4
5 x 2( x 5) 4
Ako prodolì{ da re{ava{ pravilno, }e go dobie{ ekvivalentniot sistem:

x 5

x 2
2 5

x 2
Ako nepoznatata x vo prvata ravenka ja zameni{ so vrednosta

2 za x od vtorata ravenka, }e dobie{ sistem od koj moè{ da
go zapi{e{ re{enieto.
3

x 2.
Proveri dali za podredeniot par (x, y) = (2,-3), ravenkite od sistemot se to~ni brojni
ravenstva.
x 1
Na sli~en na~in re{i go sistemot ravenki:
x 3.
3 x 2 5
4.
Prosledi go re{avaweto na sistemot ravenki:
2 x 3 14.
3 x 2 5
3 x 2 5
2 x 3 14
x 3 14
Voo~i: Vo vtorata ravenka nepoznatata x e izrazena preku y.

Ponatamu, x vo prvata ravenka se zamenuva so
izrazot za x od vtorata i ponatamu se vr{at
transformacii.
3 14
3
2 5 / 2
3 3 14
+ 4 10
3 14
3 14
x
x
13 52

x 3 14
2
142
9 42 4 10
x 3 14
13 10 42
x 3 14
4
4
x 1
4
12
14

3
4
14

x 1 ili 4.
x
x
Proveri deka parot (x, y) = (-1, 4) e re{enie na sistemot ravenki.

5 x 3 17
2 x 3 11.
Vakviot na~in na re{avawe na sistem linearni ravenki so dve nepoznati se vika re{avawe na sistemot so metod na zamena.
5.
2
Vo sistemot ravenki:
x
8
3
nitu edna od ravenkite ne e zapi{ana vo
x

11;
4
forma ax + by = c.
Za da se re{i vakov sistem, prethodno e potrebno ravenkite da se dovedat vo forma
ax + by = c .
2
Prosledi go re{avaweto:
x
8 / 6
3
x

11/ 12
4
x
x
6
6 86
3( x ) 2( x ) 48
3 x 3 2 x 2 48
2
3
4( x ) 3( x ) 132
4 x 4 3 x 3 132
x
x
12
12 11 12
4
3
x 48 5
x 5 48

7 x 132
7(48 5 ) 132 ...
x 18
Prodolì so re{avaweto. To~no si re{aval ako si dobil sistem
, odnosno
6
podreden par (x, y) = (18, 6), {to e re{enie na dadeniot sistem ravenki.
1
3 2
Re{i go sistemot ravenki:

.
4
2 2
Ako pri re{avaweto na sistem ravenki, po izvr{enite transformacii se dobie sistem

vo koj edna od ravenkite nema re{enie (na primer, ako se dobie
0 x = -1), toga{ sistemot nema re{enie.
Ako, pak, se dobie sistem vo koj sekoj realen broj e re{enie na edna od ravenkite (na
primer, 0 y = 0), a drugata ravenka ne e protivre~na, toga{ sistemot ima beskone~no
mnogu re{enija.
143
6.
2 x 3 1
x 3
Re{i go sistemot A:
i sistemot B:
4 x 6 2.
2 x 2 5
Voo~i deka sistemot A nema re{enie, a sistemot B ima beskone~no mnogu re{enija.
Treba da znae{:
Proveri se!
da odredi{ re{enie na sistem od dve

linearni ravenki so dve nepoznati so
koristewe na metodot na zamena;
Obrazloì kako }e postapi{ pri re{a x 5

vaweto na sistemot:
so ko2 x 7,
ristewe na metodot na zamena.
pravilno da gi koristi{ ekvivalentnite

transformacii pri re{avawe na sistem
ravenki.
Zada~i
Vo slednite zada~i re{i gi sistemite ravenki so metodot na zamena.
1.
3 x 2 14
a)
4
2 x 3 5
b)
5;
4.
4x 0
3x 2 14
x
6
3
b) 2
x
1.
4
2
v)
2.
x 2
a)
3 x 2 9
11 2 x
b)
;
5 x 4 8
5.
3 x 13 0
v)
2 x 3 5 0
3.
2 x 2
a)
3 x 4 3
3 x 3 6
v)
5 x 16.
144
2 3
b)
5 4
2
1
2 x x x
a) 3
2
x 2;
5
x
3 2 1
a)
x 1
;

2
x 1
1 x

3
2
3
b)
x 3 3 2 .
4
2
8
6
1.
RE[AVAWE NA SISTEM LINEARNI RAVENKI SO DVE

NEPOZNATI SO METOD NA SPROTIVNI KOEFICIENTI
2 x 3 12
2 x 3 12
Dadeni se sistemite ravenki & :
i B :
2 x 3 5 x 3
5 x 3 9
12 9.
Pokaì deka podredeniot par (x, y) = (3, -2) e re{enie na dvata sistemi.
Voo~i deka sistemite se ekvivalentni. Kako se dobieni ravenkite vo vtoriot sistem od
ravenkite vo prviot sistem?
Prvite ravenki i vo dvata sistemi se isti, a vtorata ravenka vo sistemot V e
dobiena so sobirawe na levite, odnosno desnite strani na prvata i vtorata
ravenka od sistemot A.
Ako soodvetnite strani na dve ravenki gi sobereme, odnosno odzememe, velime deka sme
izvr{ile sobirawe, odnosno odzemawe na ravenkite.
Ako vo daden sistem koja bilo ravenka se zameni so zbirot ili razlikata na ravenkite,
se dobiva nov sistem {to e ekvivalenten so dadeniot.
Ova se vika svojstvo na zbir na ravenkite vo sistemot.
2.
5 x 2 5
Prosledi go re{avaweto na sistemot
so koristewe na svojstvoto
7 x 2 31
na zbir.
5 x 2 5
5 x 2 5

7 x 2 31 5 x 2 7 x 2
31 5 E
5 x 2 5
5 x 2 5

5 x 2 7 x 2 31 5
12 x 36
5 x 2 5

x 3
Na vtorata ravenka od sistemot e dodadena prvata ravenka od sistemot.

Se dobiva sistem ekvivalenten na prviot i vtorata ravenka se sveduva na ravenka so edna nepoznata.
5 3 2 5
2 5 15

x 3
x 3
Se re{ava sistemot so metodot na zamena.
2 10
5

x 3
x 3.
x a
Ravenkite se doveduvaat vo vidot
.
b
Proveri dali (x, y) = (3, 5) e re{enie na sistemot.

2 x 1
3 x 9.
145
Va`no e da voo~i{ deka:

koeficientite pred x, odnosno pred y vo dvete ravenki treba da bidat
sprotivni broevi;
pri sobiraweto na soodvetnite strani na ravenkite se dobiva ravenka so edna
nepoznata;
vo novodobieniot ekvivalenten sistem ednata ravenka e so edna nepoznata, pa sistemot
ponatamu se re{ava so metodot na zamena.
5 x 2 3
Re{i go sistemot ravenki:
x 3.
3.
Koeficientite pred x, odnosno pred y, ne se sprotivni broevi, pa ako gi sobere{ ravenkite nema da dobie{ ekvivalenten sistem vo koj ednata ravenka e so edna nepoznata.
Koja transformacija treba da ja izvr{i{ na vtorata ravenka od sistemot za koeficientite pred x ili pred y da bidat sprotivni broevi?
Ako dvete strani na vtorata ravenka gi pomnoàm so -5, toga{ koeficientite
pred x }e bidat sprotivni broevi.
Ako dvete strani na ovaa ravenka gi pomnoàm so -2, toga{ koeficientite
pred y }e bidat sprotivni broevi.
5 x 2 3
5 x 2 3

x 3 / 5
5 x 5 15
So mnoèwe na vtorata ravenka so (-5), se

dobiva ekvivalenten sistem vo koj koeficientite pred x se sprotivni broevi.
5 x 2 3

5 x 2 5 x 5
Se sobiraat ravenkite i se dobiva sistem vo

koj vtorata ravenka se sveduva na ravenka so
edna nepoznata.
Ponatamu sistemot se re{ava po metod na

zamena.
3 15
5 x 2 3
5 x 2 3

3 12
4
...
Dovr{i go re{avaweto na sistemot.

Proveri dali (x, y) = (-1, 4) e re{enie na sistemot.
Re{i go istiot sistem taka {to koeficientite pred y da bidat sprotivni broevi.
3 x 1
Re{i go sistemot
2 x 3 4.
2m 7n 9
4. Re{i go sistemot ravenki:
3m 2n 5.
Vo ovoj sistem, za da se dobijat ravenki so sprotivni koeficienti pred m (ili pred n)

treba da se pomnoì so 3 prvata ravenka, a so (- 2) vtorata ravenka (ili so 2 prvata
ravenka, a so (-7) vtorata ravenka).
146
Dovr{i go re{avaweto na sistemot:

2m 7n 9
3m 2n 5
6m 21n 27
6 m 21n 27
6 m 21n 27

6 m 4n 10
6m 21n 6 m 4 n 27 10
17 n 17 ...
/ 2
/ 3
Proveri deka (m, n) = (1, 1) e re{enie na sistemot.

Re{i go istiot sistem taka {to koeficientite pred n da bidat sprotivni broevi.
Vakviot na~in na re{avawe sistem ravenki se vika re{avawe so metod na sprotivni
koeficienti.
5.
So koristewe na metodot na sprotivni koeficienti re{i go sistemot ravenki:

7 x 2 3
3 x 8 43.
Treba da znae{:
Proveri se!
metodot na sprotivni koeficienti posebno e zgoden za koristewe koga koeficientite pred nepoznatite se sprotivni broevi ili koga so mnoèwe lesno
moè da se dovedat do sprotivni broevi;
da re{ava{ sistem ravenki so metodot
na sprotivni koeficienti.
Proceni koj od sistemite e pozgoden za

re{avawe so metodot na sprotivni koeficienti:
6 x 7 40
2 x 11 15
NQN
5 2 x 3
10 x 11 9 .
Zada~i
Re{i gi sistemite so metodot na sprotivni koeficienti:
1.
2 x 3 12
5 x 3 9;
2.
4 x 3 4
6 x 5 7;
3.
7 x 8 19
3 x 5 25 .
4.
5 x 2
4 x 3
3 7 x 32
2 x 3 3.
6 x 7 44
5 2 x 4.
3 x 5
50 .
5.
7
2
3
2
x
1;
4
3
6.
x 2 6 0
;
3 x 2 2
7.
7x 5

34
6
3
7x
17.
4
6
x 4 8
.
3 x 2 6 0
Opredeli go re{enieto na sistemite

grafi~ki, a potoa izvr{i proverka
re{avaj}i gi so metod na zamena ili
sprotivni koeficienti.
2 x 3 9
a)
3 x 2 7;
2 x 3 3
b)
4 x 6 5;
x 2 2
.
v)
3 x 6 6
147
PRIMENA NA SISTEM OD DVE LINEARNI RAVENKI SO DVE

NEPOZNATI
Potseti se!
Zapi{i ja re~enicata: "Zbirot na dva
broja e 6, a razlikata na polovinata od
prviot broj i vtoriot broj e 0 so sistem
od dve linearni ravenki so dve nepoznati.
Sistemot {to treba da go dobie{ e:
x 6
So re{avawe na ovoj sistem

x
0.
2
}e otkrie{ koi se tie dva broja.
Proveri dali parot (x, y) = (4, 2) e
re{enie na sistemot, t.e. dali dvata
barani broja se 4 i 2.
Po~etok
Vnimatelno se
~ita zada~ata i
se opredeluva
{to e poznato, a
{to e nepoznato.
Primer:
Pri re{avaweto na razli~ni zada~i od matematika, drugite nauki ili problemski situacii od sekojdnevniot ìvot,
~esto treba da opredeli{ nepoznati vrednosti.
Problemite (zada~ite) vo vakvi situacii se
iskaàni so zborovi, a za da se re{at
potrebno e da se pretstavat matemati~ki vo
vid na ravenki.
1.
Voo~i gi upatstvata {to treba da se

po~ituvaat pri re{avaweto vakvi
zada~i i redosledot na postapkite
{to treba da se koristat.
Ozna~uvawe na
veli~inite
Voo~uvawe na
zaemnite vrski
Sostavuvawe
sistem
Nepoznatite se
ozna~uvaat (x, y,
a, b itn.) i se
voo~uvaat nivnite karakteristiki.
Se voo~uvaat
zaemnite vrski
me|u nepoznatite i poznatite
veli~ini.
Se formiraat
ravenki, se sostavuva sistem i
sistemot se re{ava.
Jovan ima 17 moneti so vkupna vrednost 67 denari. Monetite se od po 2 denari,

i od po 5 denari. Kolku moneti od po 2 denari, a kolki od 5 denari ima Jovan?
Po~etok
Ozna~uvawe
Zaemni vrski
Poznato:
brojot na moneti;
vkupnata vrednost;
vidot na moneti.
Nepoznato:
po kolku moneti
ima od sekoj vid.
so x brojot na
moneti od 5 den;
so y brojot na
moneti od 2 den.
brojot na moneti e 17;

(x + y = 17);
vkupnata vrednost e 67 den.
(5x + 2y = 67).
Sistem
x 17
5 x 2 67
Re{i go sistemot.
Re{enie na sistemot e (x, y) = (11, 6). Proveri dali se to~ni tvrdewata vo zada~ata ako
Jovan imal 11 moneti od po 5 denari i 6 moneti od po 2 denari.
148
2.
Na dve polici imalo 124 knigi. Na prvata polica imalo 3 pati pove}e knigi otkolku
na vtorata. Po kolku knigi imalo na sekoja polica?
3.
Mestoto K i mestoto A se oddale~eni 190 km. Od K kon A trgnal kamion, a po polovina

~as od A kon K trgnal avtobus. Po dva ~asa od trgnuvaweto na kamionot tie se
presretnale i prodolìle da se dviàt.
Eden ~as po sretnuvaweto avtobusot i kamionot bile oddale~eni 110 km. So koi brzini
se dvièle avtobusot i kamionot?
Ovaa zada~a e so dvièwa. Za re{avaweto na ovie zada~i polesno e da se
voo~uvaat zaemnite vrski ako se napravi crte`.
Voo~i go crteòt:
P
O
Z
N
A
T
O
Od K poa|a kamionot,
od A poa|a avtobusot.
kamion (k)
Mestoto kade {to se
sretnale e vo to~kata C.
Od K do C kamionot se dvièl 2 ~asa.
Od A do C avtobusot se dvièl 1,5 ~asa.
Od C do D kamionot patuval 1 ~as.
Od C do B avtobusot patuval 1 ~as.
Rastojanieto od B do D e 110 kilometri.
ZAEMNI
avtobus (a)
O Z N A ^ U V A W E
Brzinata na kamionot e x.
Brzinata na avtobusot e y.
VRSKI
Bidej}i dvièwata na kamionot i avtobusot se ramnomerni, se koristi formulata za

ramnomerno dvièwe s = v t, odnosno vo na{iov slu~aj v e x ili y.
Kamionot od mestoto K do C (za 2 ~asa) izminal pat 2x.
Avtobusot od mestoto A do C (za 1,5 ~asa) izminal pat 1,5y.
Za 1 ~as od C do D kamionot izminal 1 x.
Za 1 ~as od C do B avtobusot izminal 1 y.
Spored crteòt: KC + CA = KA ili 2x + 1,5y = 190;
CD + CB = DB ili 1x + 1y=110.
SISTEM RAVENKI
2 x 1 5 190
x 110
Re{i go sistemot.
Proveri dali e to~no deka kamionot se dvièl so brzina 50 km/h, a avtobusot so 60 km/h.
4.
Eden brod se dviì po te~enieto na rekata so brzina 25 km/h, a sproti te~enieto na

rekata so 20 km/h. Opredeli ja brzinata na brodot i brzinata na rekata.
149
5.
Dadeni se dva rastvora kiselini K1 i K2. Rastvorot K1 e 36%, a rastvorot K2 e 96%.

Po kolku litri treba da se zeme od sekoj od rastvorite, za da se dobie 120 litri
rastvor od 80%?
Treba da se potseti{ za procenti.
Zapomni deka vo m litri so k% rastvor ima
km
litri kiselina.
100
P O Z N A T O
Rastvorot K1 e 36%.
Rastvorot K2 e 96%.
Noviot rastvor treba da e 80%.
O Z N A ^ U V A W E
Brojot litri {to treba da se zemat od K1 neka e x.
Brojot litri {to treba da se zemat od K2 neka e y.
ZAEMNI
VRSKI
Vo x litri rastvor od K1 ima
36 x
litri kiselina.
100
96
litri kiselina.
100
Vo 120 litri od noviot rastvor ima x litri K1 i y litri K2 ili: x + y = 120.
Vo y litri rastvor K2 ima
Vo 120 litri od noviot rastvor ima
36 x 96
120 80
120 80
litri kiselina ili
.

100 100
100
100
SISTEM RAVENKI
x 120
36 x 96
120 80
100
100 100
x 120
3 x 8 800
Re{i go sistemot.
Proveri dali (x, y) = (32, 88) gi zadovoluva uslovite na zada~ata.
6.
Kolku litri voda i kolku litri 90% {piritus treba da se izme{aat za da se dobie 60
litri od 75% {piritus?
7.
Zbirot od dolìnite na dvete kateti vo pravoagolen triagolnik e 20 cm. Ako pomalata

kateta se prodolì za 2 cm, a pogolemata se skrati za 4 cm, toga{ plo{tinata na
triagolnikot }e se namali za 8 cm2.
Odredi gi dolìnite na katetite na triagolnikot.
150
Za da gi re{ava{ vakvite zada~i treba da se potseti{ za formulite i

svojstvata na ramninskite geometriski figuri.
P O Z N A T O
Zbirot od dolìnite na katetite e 20 cm.
Kaj pravoagolniot triagolnik katetata e i visina na triagolnikot.
Plo{tinata na triagolnikot e P
ah
, kade {to a e osnova na triagolnikot, a h e
2
soodvetnata visina.
O Z N A ^ U V A W E
Dolìnata na pomalata kateta e x.
Dolìnata na pogolemata kateta e y.
ZAEMNI
VRSKI
Zbirot od dolìnite na katetite e: x + y = 20.

Po prodolùvaweto na pomalata kateta, nejzinata dolìna e x + 2.
Po skratuvaweto na pogolemata kateta, nejzinata dolìna e y - 4.
x
Plo{tinata na triagolnikot na po~etokot e
.
2
Plo{tinata na triagolnikot po prodolùvaweto i skratuvaweto na soodvetnite kateti
e
x
8 .
2
SISTEM RAVENKI
x 20
x 20
x 2 4
4 x 2 8

8
2
2
Re{i go sistemot.
Proveri dali parot (x, y) = (8, 12) se baranite dolìni na katetite na triagolnikot.
8.
Visinata na eden trapez e 6 cm, a negovata plo{tina e 96 cm 2. Dolìnite na

paralelnite strani mu se razlikuvaat za 4 cm. Odredi gi dolìnite na paralelnite
strani na toj trapez (osnovite).
151
Treba da znae{:
da gi iskaè{ i primeni{ postapkite za
re{avawe na problemska zada~a koja se
sveduva na sistem od dve ravenki so dve
nepoznati.
Proveri se!
Za zada~ata: "Odredi dva broja ~ij zbir e
100, a odnosot im e 4, primeni gi postapkite:
Ozna~i gi nepoznatite i zapi{i gi zaemnite odnosi na poznatite i nepoznanite
veli~ini.
Sostavi sistem ravenki i re{i go.
Proveri go re{enieto.
Zada~i
1. Zbirot na dva broja e 72, a nivnata
razlika e 2. Koi se tie broevi?
2. Vo edna paralelka ima vkupno 28 u~e-
nici. Brojot na mom~iwata e za 4 pogolem od brojot na devoj~iwata. Kolku

od u~enicite vo paralelkata bile
mom~iwa, a kolku bile devoj~iwa?
3. Eden brod izminal 63 km za 5 ~asa
plovej}i sproti te~enieto na rekata.

Koga brodot plovel po te~enieto na
rekata istoto rastojanie go pominal za
3 ~asa. Kolkava e brzinata na brodot, a
kolkava brzinata na rekata?
4. Ako vo 8 litri topla voda se dodadat 2
litri postudena voda, toga{ temperaturata na vodata e 66o.

Ako, pak, vo 7 litri topla voda se dodadat 3 litri postudena voda, temperaturata na izme{anata voda e 59o.
Kolkava bila temperaturata na toplata voda, a kolkava na postudenata voda?
152
5. Jovan kupil 8 tetratki (golemi i mali)

i platil 250 denari. Golemite tetratki
~inele po 50 denari, a malite po 20
denari.
Kolku golemi, a kolku mali tetratki
kupil Jovan?
6. Majkata i }erkata zaedno imaat 37
godini. Pred dve godini majkata bila

10 pati postara od }erkata.
Kolku godini ima majkata, a kolku
}erkata?
7. Odredi gi mernite broevi na ostar i
tap agol so paralelni kraci ako nivnata

razlika e 36o.
8. Perimetarot na eden ramnokrak triagolnik e 36 cm. Razlikata na dolìnite na krakot i osnovata e 3 cm.
Odredi ja plo{tinata na triagolnikot.
9. Vo eden kafez imalo zajaci i fazani.
Ivan izbroil 35 glavi, a 94 noze vo

kafezot. Kolku zajaci, a kolku fazani
imalo vo kafezot?
S O
8
A
R A B O T A
P O D A T O C I
RE[AVAWE PROBLEMI SO PRINCIPOT NA DIRIHLE

Primer: Sedum top~iwa rasporedi gi vo tri kutii koi ne se posebno ozna~eni.
Toa moè{ da go napravi{ na osum na~ini. Voo~i na crteòt.
Natamu, na{a cel nema da bide odreduvaweto na brojot na mo`nostite (na~inite) za

re{avawe na zada~ata. Na{a cel }e bide po~ituvaweto na eden princip.
Voo~i
Kako i da se rasporedat sedumte top~iwa, sekoga{ }e postoi kutija vo koja }e ima barem
tri top~iwa.
Opi{aniot primer pretstavuva ednostavna forma na eden zna~aen princip poznat kako
princip na Dirihle.
Toj glasi:
Ako vo n kutii se rasporedat pove}e od n predmeti, toga{
barem vo edna od kutiite }e ima pove}e od eden predmet.
1.
Petar Gustav
Leèn Dirihle
(1805-1859)
germanski
matemati~ar
a) Moè li da se tvrdi deka vo paralelka od 34 u~enici sigurno ima najmalku dvajca

u~enici ~ii prezimiwa zapo~nuvaat so ista bukva?
b) Dali ova tvrdewe vaì ako vo paralelkata ima 30 u~enici?
a) Ovde, spored principot na Dirihle, bukvite od azbukata se "kutii#. Niv gi ima 31.
Vo najnepovolen slu~aj, za prezimiwata na 31 u~enik bi bile "zazemeni# site 31 bukva.
Sistem od dve linearni ravenki so dve nepoznati
153
So koja bukva zapo~nuvaat prezimiwata na ostanatite trojca u~enici?

Tie zapo~nuvaat so nekoja od ve}e "zazemenite bukvi.
Na kolku najmalku u~enici prezimiwata zapo~nuvaat so ista bukva?
Vo paralelkata ima barem dvajca u~enici ~ii prezimiwa zapo~nuvaat so ista bukva.
b) Zo{to tvrdeweto ne vaì koga vo paralelkata bi imalo pomalku od 31 u~enik?
2.
Na edna matemati~ka {kola u~estvuvale 372 u~enici. Dokaì deka me|u niv ima barem
dvajca u~enici koi vo ist den slavat rodenden.
3.
Edno u~ili{te ima 16 paralelki od V do VIII oddelenie. Vo sekcijata "Mladi matemati~ari ~lenuvaat 18 u~enici. Dokaì deka me|u niv ima barem dvajca u~enici od
ista paralelka.
Voo~i
Najnepovolen slu~aj e koga od sekoja paralelka vo sekcijata ~lenuva po eden u~enik.
No, toa e vkupno 16 u~enici.
[to zaklu~uva{ za preostanatite dvajca u~enici od sekcijata?
4.
Vo paralelkata ima 30 u~enici. Na pismenata rabota

po matematika nekoi u~enici napravile 8 gre{ki, a
drugite u~enici napravile pomalku. Dokaì deka vo
paralelkata ima najmalku 4 u~enici koi napravile ist
broj gre{ki na pismenata rabota.
Koj e najgolemiot broj napraveni gre{ki?
Najgolemiot broj napraveni gre{ki e 8. Zna~i, ima u~enici {to napravile 8 gre{ki;
mo`no e da ima u~enici so: 7 gre{ki; 6 gre{ki;...; 1 gre{ka, a i u~enici {to ne napravile
gre{ka (t.e. napravile nula gre{ki).
Site u~enici gi razdeluvame vo 9 grupi:
1) u~enici {to napravile 8 gre{ki;
2) u~enici {to napravile 7 gre{ki itn. Vo devettata grupa se u~enicite {to ne napravile gre{ka.
154
Najnepovolen slu~aj e ako 3 u~enici napravile 8 gre{ki, 3 napravile 7 itn., a 3 u~enici

ne napravile gre{ka. Toa se vkupno 3 9 = 27 (imame 9 grupi od u~enici).
No, 30 = 3 9 + 3. Preostanatite trojca u~enici napravile 8, 7, ..., 2, 1 ili 0 gre{ki, t.e.
spored principot na Dirihle, ima grupa u~enici vo koja ima najmalku 4 u~enici {to
napravile ist broj gre{ki ili ne napravile gre{ki.
5.
Vo paralelkata ima 34 u~enici. Pri vnesuvawe na ist

tekst vo kompjuterot Petar napravil 13 gre{ki, a
drugite pomalku.
Dokaì deka ima trojca u~enici koi napravile ist broj
gre{ki.
6.
Principot na Dirihle e primenliv vo mnogu podra~ja od matematikata.

Prosledi nekolku zada~i so negovata primena vo delivost na broevite i vo geometrijata.
Dadeni se proizvolni 5 broja. Dokaì deka me|u niv ima barem dva broja takvi {to
nivnata razlika e deliva so 4.
Raboti spored upatstvoto:

Kolku i koi ostatoci se dobivaat
pri delewe so brojot 4?
Se dobivaat 4 ostatoci:
0, 1, 2, ili 3.
Pri delewe na pette broja so 4 se dobivaat 5 ostatoci. Zna~i, najmalku dva od ostatocite
se ednakvi (spored principot na Dirihle).
Neka broevite a i b pri delewe so 4 davaat ist
ostatok p, kade {to p {0, 1, 2, 3}.
a = 4m + p; b = 4n + p.
Razlikata a - b = (4m + p) - (4n + p) = 4(m - n) = 4k e od oblik 4k, t.e. taa e deliva so 4.

Zapi{uvame 4 | (a - b).
7.
Kolku najmalku prirodni broevi treba da se zemat za da ima me|u niv takvi dva broja
~ija razlika e deliva so 7?
8.
Na bel list hartija (20 cm x 30 cm) e razleano mastilo. Dokaì deka na ovoj list
postojat barem dve to~ki so ista boja koi se oddale~eni 10 cm edna od druga.
155
Prosledi go objasnenieto.
Konstruiraj ramnostran triagolnik na toj list so
strana 10 cm.
Voo~i deka od trite temiwa na ovoj triagolnik dve
temiwa se beli, a ednoto sino, ili dvete se sini, a
ednoto belo, ili trite se beli, ili, pak, trite se sini.
Dve temiwa so ista boja se baranite temiwa.
9.
Vo ramninata se dadeni 5 pravi od koi nikoi dve ne

se paralelni. Dokaì deka postojat dve pravi me|u
niv koi obrazuvaat agol pomal od 37o.
Raboti na sledniot na~in.
Izberi to~ka M vo ramninata i pomesti gi paralelno site
pravi taka {to tie da minuvaat niz to~kata M.
Voo~i deka pravite niz M ja delat ramninata na 10 agli.
Ako aglite se ednakvi, toga{ sekoj ima 360 : 10 = 36o,
a 36o < 37o, t.e. sekoga{ ima agol {to e pomal od 37o.
Ako aglite se razli~ni, toga{ ne se site pogolemi

od 37o, bidej}i 10 37o = 370o > 360o. Zna~i nekoj od
tie agli e pomal od 37o.
Zada~i
1. Vo edno u~ili{te ima 1 200 u~enici.
Dokaì deka:
3.
Vo edna paralelka ima 37 u~enici.

Dokaì deka ima eden mesec vo godinata vo koj se rodeni ne pomalku od 4
u~enici od paralelkata.
4.
Vo 25 gajbi ima 3 vida jabolka, no taka

{to vo sekoja gajba ima samo eden vid
jabolka. Dokaì deka me|u niv ima 9
gajbi so jabolka od ist vid.
a) najmalku 4 u~enici od toa u~ili{te

slavat rodenden vo ist den;
b) barem dvajca u~enici imaat isti
inicijali.
2. Da se dokaè deka vo Skopje ima barem

tri lica koi imaat ist broj vlakna na
glavata. (Eden ~ovek na glavata nema
pove}e od 200 000 vlakna.)
156
UÊ[E ZA SISTEM LINEARNI RAVENKI

1.
[to e re{enie na linearna ravenka so

dve nepoznati?
2.
Odredi go parametarot k za podredeniot par (2, 6) da bide re{enie na

ravenkata (4x - 2)k - 1 = y - k.
3.
Pretstavi go mnoèstvoto re{enija na

ravenkata 2 x
[to e re{enie na sistem linearni

ravenki so dve nepoznati?
5.
Odredi ekvivalenten sistem na dadeniot vo koj dvete ravenki imaat forma

ax + by = c.
x 1 2x 3

3
3
6
2x 4
6.
Re{i go grafi~ki sistemot:
x 2 7
x 1 0.
Re{i go sistemot so metod na zamena.

4 x 5
5 x 3 1
8.
1
0 grafi~ki.
2
4.
6.
7.
Re{i go sistemot so metodot na

sprotivni koeficienti:
1
x 2 3
x
3
2 2 x 3 3 x .
9.
Spored grafi~ko re{avawe na sistem

linearni ravenki, proceni kolku
re{enija ima sistemot:
x 1
;
a)
3 x 3 0
2 x 0
b)
4 x 2 0
10. Zbirot od godinite na tatkoto i sinot
e 46. Po 10 godini tatkoto }e bide dva

pati postar od sinot. Po kolku godini
imaat sega?
157
158
TEMA 4.
GEOMETRISKI TELA
TO^KI, PRAVI I RAMNINI VO

PROSTOROT
1. To~ka, prava i ramnina
160
2. Dve pravi
163
3. Dve ramnini
165
4. Paralelno proektirawe. Ortogonalna proekcija
168
5. Pretstavuvawe na geometrisko telo
so crte`
171
PRIZMA
6. Prizma. Vidovi prizmi. Dijagonalni
preseci
174
7. Paralelopiped. Mreà i plo{tina na
prizma
177
8. Volumen na poliedar. Volumen na

kvadar i kocka
9. Volumen na prava prizma
183
187
PIRAMIDA
10. Piramida. Plo{tina na piramida 190
11. Volumen na piramida
194
CILINDAR, KONUS, TOPKA
12. Cilindar; plo{tina i volumen
13. Konus; plo{tina i volumen
14. Topka; plo{tina i volumen
15. Verojatnost
To~ki, pravi i ramnini vo prostorot
197
200
203
206
208
159
TO^KI, PRAVI I RAMNINI VO PROSTOROT
TO^KA, PRAVA I RAMNINA
Potseti se!
A 1.
Pravata, agolot, trapezot i kru`nicata

se ramninski figuri.
Ima i drugi ramninski figuri.
Na crteòt se pretstaveni kocka i kvadar.
Delot od geometrijata {to gi izu~uva

ramninskite figuri se vika planimetrija.
Nekoi svojstva na pravata se prifateni
kako osnovni svojstva (aksiomi).
Dali kvadarot e ramninska figura?

Zo{to?
Kako prva aksioma (A1) go prifativme

svojstvoto: na sekoja prava leàt
beskone~no mnogu to~ki, no ima i to~ki
{to ne leàt na taa prava.
Dali site to~ki od kockata pripa|aat na

ista ramnina?
Delot od geometrijata {to gi izu~uva geomertiskite figuri vo prostorot se vika
stereometrija.
To~kite, pravite i ramninite se osnovni geometriski figuri vo prostorot.

Ramninata moè da se zamisli kako ramno staklo, kako mirna vodena povr{ina i sl.
Taa e neograni~ena ramna povr{ina. Za nea e prifatena aksiomata:
A1
Na sekoja ramnina leàt beskone~no mnogu to~ki, a ima i to~ki {to ne leàt
na nea.
M
Dadena e ramnina i to~ki A, B, C, D, M na crteòt.
Koi drugi od ozna~enite to~ki leàt na ?
To~kata A pripa|a na ramninata , t.e. A . Moè da

se re~e i deka A leì na , odnosno minuva niz A.
Za tri ili pove}e to~ki {to leàt na edna ramnina se veli deka se komplanarni. Taka,
na crteòt A, B, C, D , M , pa A, B, C, D se komplanarni, a B, C, D, M ne se komplanarni.
Potseti se!
Za pravata ja znae{ aksiomata: niz koi bilo dve to~ki minuva to~no edna prava.
Toa vaì i vo prostorot.
160
Tema 4. Geometriski tela
Za ramninata e prifateno slednovo osnovno svojstvo (aksioma):
A2
2.
Niz koi bilo tri to~ki {to ne leàt na edna prava minuva to~no edna ramnina.
Zo{to trino`no stol~e ne se "lula ni koga nogalkite ne se ednakvo dolgi?

Dali toa e taka i kaj ~etirino`na masa?
3.
Razgledaj go kvadarot na crteòt i odgovori na

pra{awata.
Koe teme od kvadarot leì na ramninata opredelena
so A, B i B1?
Dali temeto C leì na taa ramnina?
Dali se komplanarni to~kite:
a) A, B, C, D; b) A, B, C1, D1; v) A, B, C, C1?
Najdi drugi ~etiri temiwa {to:
a) leàt; b) ne leàt na ista ramnina.
Nacrtaj kvadar i ozna~i go kako na crteòt. Potoa, is{rafiraj go delot od ramninata
niz B, C, D1, A1 {to leì vo kvadarot.
Ako sekoja to~ka od edna prava leì na edna ramnina, toga{ se veli deka pravata
leì na taa ramnina, a za ramninata se veli deka minuva niz taa prava.
Na edna ramnina leàt beskone~no mnogu pravi.
4.
Na crteòt e pretstavena ramnina i dve to~ki A i B,

{to leàt na nea.
Kolku pravi minuvaat niz to~kite A i B?
B
A
Dali drugite to~ki od pravata AB leàt na ramninata ?
Prifateno e za to~no slednovo osnovno svojstvo (aksioma) na ramninata.
A3
Ako dve to~ki od edna prava leàt na nekoja ramnina, toga{ i pravata leì na taa
ramnina.
Ovaa aksioma }e ti pomogne da se sogledaat zaemnite polo`bi na prava i ramnina vo

prostorot.
Razgledaj gi crteìte i prosledi gi objasnuvawata za mo`nata zaemna polo`ba na edna
prava i edna ramnina.
161
Za ramninata i pravata a se mo`ni slednite tri slu~ai.

i ramninata nemaat zaedni~ki to~ki.
F Pravata
Toga{ se veli deka tie se paralelni, i se zapi{uva
a || .
i ramninata imaat samo edna zaedni~ka to~ka.

F Pravata
Toga{ se veli deka ramninata ja se~e pravata ili deka
pravata a ja proboduva ramninata vo to~kata P;
za to~kata P se veli deka e probod.
a leì na ramninata ;
F Pravata
i vo ovoj slu~aj se veli deka tie se paralelni.
5.
Razgledaj go kvadarot i voo~i ja ramninata , opredelena so temiwata A, B, C.

Imenuvaj gi pravite opredeleni so rabovite {to:
a) se paralelni so ; b) ja proboduvaat ;
v) leàt na .
Treba da znae{:
da gi iskaè{ osnovnite geometriski figuri vo prostorot;
da odredi{ zaemna polo`ba na
prava i ramnina.
Proveri se!
Kakva e zaemnata polo`ba na:
a) to~ka i ramnina; b) prava i ramnina?
To~kite A, B, C, M, D se temiwa na kvadarot na gorniot crte`. Koi ~etiri od
ovie temiwa:
a) se komplanarni, b) ne se komplanarni?
Kolku ramnini moè da minuvaat niz:
a) dadena to~ka A;
b) dve dadeni to~ki B i C;
v) tri dadeni to~ki A, B, C?
Zada~i
1. Nacrtaj kocka ABCDA1B1C1D1.
Imenuvaj ~etiri temiwa koi se:

a) komplanarni; b) nekomplanarni.
2. Kolku pravi moè da bidat opredeleni
so edno teme od gornata osnova i edno

teme od dolnata osnova na edna kocka?
162
3. Rabot AB od kockata vo zad. 1 e para-
lelen samo so dva nejzini yida i nema

zaedni~ki to~ki so niv. Imenuvaj gi tie
yidovi.
4. Dijagonalata AC na osnovata na kockata

od zad 1. nema zaedni~ki to~ki samo so
eden yid na kockata. Koj e toj yid?
DVE PRAVI
Potseti se!
Iskaì gi aksiomite za ramnina.
b) vo prostorot?
Kakva e zaemnata polo`ba na dve pravi

(vo prostorot) {to imaat dve zaedni~ki
to~ki?
Kolku to~ki opredeluvaat edna ramnina?
imaat samo edna zaedni~ka

F ili
to~ka (se se~at);
F ili nemaat zaedni~ki to~ki;

se sovpa|aat (ako imaat dve
F ili
zaedni~ki to~ki).
Kolku to~ki opredeluvaat edna prava

a) na ramnina,
Dve pravi vo prostorot:
1.
Pravata a ima dve zaedni~ki to~ki so

ramninata . Kakva e zaemnata polo`ba na a i ?
Na crteòt, pravite a i b se se~at,

t.e. imaat edna zaedni~ka to~ka P.
Razgledaj go crteòt i odgovori na pra{awata.
a
A
P
B
Dali moè proizvolno izbrani to~ki A a, B b i presekot P (A P i B P) da se

kolinearni? Zo{to?
To~kite A, B i P opredeluvaat to~no edna ramnina. Zo{to?
Pravite a i b leàt vo taa ramnina. Zo{to?
2.
Na crteòt e pretstaven eden kvadar. Razgledaj go i

odgovori na pra{awata.
Dali rabot AB leì vo ista ramnina so rabot:
a) BB1; b) A1B1; v) B1C1?
D1
A1
Rabovite CB i C1B1 leàt vo ista ramnina. Zo{to?

Rabovite AB i A1B1 leàt vo ista ramnina i nemaat
zaedni~ka to~ka; i pravite AB i A1B1 nemaat zaedni~ka
to~ka - tie se paralelni, t.e. AB || A1B1.
C1
B1
D
A
C
B
Vnimavaj!
Dve paralelni pravi sekoga{ leàt vo ista ramnina. Rabovite, odnosno pravite AB i
B1C1, isto taka, nemaat zaedni~ki to~ki, no tie ne leàt vo ista ramnina; za niv se
veli deka se razminuvaat.
3.
So pomo{ na kvadar sogledaj u{te nekolku para paralelni pravi. Dali tri paralelni
pravi sekoga{ leàt na ista ramnina?
163
Zapomni i sogledaj na crteìte!
Dve pravi vo prostorot moè:

da leàt na ista ramnina; toga{ tie ili se se~at ili se paralelni (pri {to moè
da se sovpa|aat), kako na crt. 1;
F da ne leàt na ista ramnina, t.e. da se razminuva~ki pravi (a i c na crteòt 2).
Crt. 1
Crt. 2
4.
Zapi{i spored crt.2 nekolku parovi: a) razminuva~ki pravi;
5.
Prese~nite to~ki na pravite na crt. 2 se temiwa na eden kvadar. Utvrdi dali se

to~ni slednite iskazi.
a) Pravite b i m ne se se~at i ne se paralelni, t.e. tie se razminuva~ki.
b) Pravite m i d ne se se~at i leàt na ista ramnina, t.e. tie se paralelni.
v) Pravite a i d se se~at i ne leàt na ista ramnina.
g) Pravite b i m se razminuva~ki i leàt na ista ramnina.
b) paralelni pravi.
Potseti se!
Spored aksiomata A2, ramninata e napolno opredelena so tri nekolinearni
to~ki.
Nekoi polo`bi na dve pravi vo prostorot, isto taka, opredeluvaat edna ramnina.
Koi se tie polo`bi?
6.
164
Razgledaj gi crteìte i obrazloì

zo{to edna ramnina vo prostorot e
napolno opredelena:
a) so tri nekolinearni to~ki;
b) so prava i to~ka {to ne leì na taa
prava;
v) so dve paralelni pravi;
g) so dve pravi {to se se~at.
a)
b)
v)
g)
7.
Kolku ramnini opredeluvaat dva po dva od bo~nite rabovi na eden kvadar?

(Vnimavaj: ima pove}e od ~etiri ramnini.)
Treba da znae{:
da gi objasni{ zaemnite polo`bi na dve pravi vo prostorot.
Proveri se!
Za koi pravi se veli deka se: a) paralelni,
b) razminuva~ki?
Nacrtaj kocka ABCDA1B1C1D1 i nacrtaj gi dijagonalite na nejzinite osnovi. Koi parovi

od pravite AC, BD, A1C1, B1D1: a) se se~at, b) se paralelni, v) se razminuva~ki?
Zada~i
1. Tri razli~ni pravi vo prostorot minu-
3. Neka a i b se razli~ni pravi vo pro-
2. Nacrtaj kvadar ABCDA1B1C1D1 i nacrtaj
4. Kolku ramnini opredeluvaat ~etiri
vaat niz ista to~ka. Kolku ramnini

moè da opredelat ovie pravi?
gi dijagonalite na dva negovi sosedni

yida, na primer, ABB1A1 i BCC1B1. Koi
parovi od pravite AB1, BA1, CB1, BC1:
a) se se~at; b) se paralelni;
v) se razminuvaat?
storot. Kolku ramnini moè da minuvaat niz niv?

nekomplanarni to~ki?
5. Obrazloì go tvrdeweto:
"Ako pravite AB i CD se se~at, toga{
to~kite A, B, C, D se komplanarni.
DVE RAMNINI
Potseti se!
A 1.
Razmisli i odgovori:
Kako glasi aksiomata so koja napolno se

opredeluva edna ramnina vo prostorot?
Dali moè dve ramnini da imaat

samo edna zaedni~ka to~ka?
Kakva zaemna polo`ba moè da imaat

edna prava i edna ramnina vo prostorot?
Dali moè dve ramnini da imaat

samo dve zaedni~ki to~ki?
A4
Odgovor na ova pra{awe dava slednovo

osnovno svojstvo (aksioma A4):
Ako dve razli~ni ramnini imaat zaedni~ka to~ka, toga{ tie imaat zaedni~ka prava
{to minuva niz taa to~ka.
Spored aksiomata, zna~i, dve razli~ni ramnini 1 i 2:

a) ili nemaat zaedni~ki to~ki; b) ili imaat zaedni~ka prava.
Ako ramninite imaat tri zaedni~ki nekolinearni to~ki, tie se sovpa|aat.
165
Zapomni
Koga dve razli~ni ramnini 1 i 2 imaat zaedni~ka prava se veli deka tie se se~at, a za
pravata deka e nivna prese~na prava.
Za dve ramnini 1 i 2 se veli deka se paralelni ako nemaat zaedni~ki to~ki ili ako se
sovpa|aat; toa se ozna~uva so 1 || 2.
2.
Sogledaj deka se to~ni slednive tvrdewa. (Napravi crte`!)

a) Ako 1 || 2 i ako pravata a ja proboduva 1, toga{ a ja proboduva i 2.
b) Ako 1 || 2 i a || 1, toga{ a || 2.
v) Ako 1 || 2 i 3 se se~e so 1, toga{ 3 se se~e i so 2.
Razgledaj go crteòt i sledi go objasnuvaweto.
Ramninite 1 i 2 se se~at i s e nivnata prese~na prava.
M e proizvolna to~ka od s, od koja se povle~eni dve
polupravi normalni na s, taka {to ednata leì vo 1, a
drugata vo 2. Tie polupravi go obrazuvaat agolot .
Agolot ~ii{to kraci se tie polupravi se vika agol
me|u ramninite 1 i 2. I negoviot naporeden agol
pretstavuva agol me|u tie ramnini.
Ako agolot me|u ramninite e prav, toga{ za ramninite

se veli deka se normalni me|u sebe, t.e. 1 2.
3.
Kakov agol zafa}aat podot i eden yid vo u~ilnicata? Dali yidovite i tavanot se
normalni me|u sebe? A tavanot i podot?
4.
Kakov agol zafa}aat osnovata i eden bo~en yid na kvadarot?
166
Razgledaj gi crteìte i prosledi go objasnuvaweto.
Pravata a ja proboduva ramninata vo to~kata P.
Niz probodot P se povle~eni pravite b i c {to leàt vo

; tie so pravata a zafa}aat agli i . Niz P moè da se
povle~at i drugi takvi pravi; site tie so a zafa}aat
razli~ni agli.
Sigurno sogleduva{ deka tie agli moàt da bidat
ednakvi me|u sebe samo koga toa se pravi agli.
Toga{ za pravata a se veli deka e normalna na ramninata, t.e. deka a e normala na ramninata ; toa se
ozna~uva so a .
Zapomni
Za pravata a se veli deka e normala na ramninata , ako a e normalna na sekoja prava
{to leì na i {to minuva niz probodot na so a.
5.
Sogledaj deka za ramninite 1, 2 i pravite a, b, slednite tvrdewa se to~ni. Napravi

crte`!
a) Ako a || b i a 1, toga{ b 1.
V 6.
b) Ako 1 || 2 i a 1, toga{ a 2.
Na crteòt to~kata M ne leì na ramninata .

Od M moè da se spu{ti normala na . Neka M' e
probodot na taa normala.
Razgledaj go crteòt, pa razmisli i odgovori na

pra{awata.
Kolku takvi normali na moè da se spu{tat od M?
Niz M e povle~ena prava b {to ja proboduva vo to~ka N M'.
Dali pravata b e normalna na ?
Kakov triagolnik e MM'N?
Izvedi zaklu~ok deka MM' e edinstvena normala na spu{tena od to~kata M.
Objasni {to e normala na ramnina spu{tena od to~ka {to leì nadvor od ramninata.
Za otse~kata MM' (od crteòt) se veli deka e ortogonalna na ramninata , a za sekoja
druga otse~ka (kako {to e MN) - deka e navednata.
Dolìnata na otse~kata MM se vika u{te i rastojanie od to~kata M do ramninata S.
Iskaì ja definicijata za rastojanie od to~ka do ramnina.
Od crteòt utvrdi deka MM MN .
167
Treba da znae{:
da objasni{ {to e presek na dve ramnini;
so crte` da gi pretstavi{ zaemnite
polo`bi na dve ramnini;
so crte` da gi objasni{: agol me|u dve
ramnini i rastojanie od to~ka do ramnina.
Zada~i
1. Za koi dve ramnini se veli deka:
a) se paralelni;
b) se normalni?
2. Kolku normali moè da se povle~at od

dadena to~ka, na dadena ramnina?
3. Dali za pravite a i b i ramninite 1,
2, 3 se to~ni tvrdewata? (Napravi

crte`.)
a) Ako a || b i a || 1, toga{ i b || 1.
b) Ako a 1 i a 2, toga{ i 1 || 2.
v) Ako 1 || 2 i 1 || 3, toga{ i 2 || 3.
Proveri se!
Kakva e zaemnata polo`ba na dve ramnini ako imaat:
a) edna; b) dve; v) tri zaedni~ki to~ki?
Dali za pravite a, b i ramninata se
to~ni tvrdewata (napravi crte`):
a) Ako a || b i pravata a ja proboduva ,
toga{ i pravata b ja proboduva .
b) Ako a i b , toga{ a || b.
4. Rastojanieto od to~kata M do ramninata
e d.
Obrazloì deka za dolìnata na sekoja
otse~ka spu{tena od M do koja bilo to~ka X od vaì: MX p d .
5. Kakva zaemna polo`ba moè da imaat

ramninite 1, {to minuva niz to~kite
A, B, C i 2, {to minuva niz to~kite A,
B, D?
PARALELNO PROEKTIRAWE. ORTOGONALNA PROEKCIJA
A 1.
Dadena e ramnina i prava s {to ne e paralelna so .

Izberi to~ka A i niz nea povle~i prava a {to e
paralelna so pravata s.
Pravata a ja proboduva ramninata . (Zo{to?)
Nacrtaj go toj probod i ozna~i go so A'.
Sporedi go tvojot crte` so dadeniot.
To~kata A' se vika proekcija na to~kata A vrz ramninata vo pravec na s.

Za pravata s se veli deka e proektira~ki pravec.
Pravata a se vika proektira~ka prava na to~kata A.
Za ramninata se veli deka e proekciona ramnina.
So toa e opredeleno preslikuvawe na to~kite od prostorot vrz ramninata . Toa
preslikuvawe se vika paralelno proektirawe, so proektira~ki pravec s.
168
2.
To~kite A, B i C na crteòt se proekcii na to~kite A,

B i C soodvetno.
Zo{to A B i C C?
3.
To~kite X i Y na crteòt se proekcii na nekoi to~ki,

vrz ramninata , vo pravec na pravata s.
Koi to~ki od prostorot se proektiraat vo to~kata
X?
Koi to~ki od ramninata se proektiraat vo to~kata Y?
Voo~i i zapomni!
Ako A e proekcijata na to~kata A, toga{ A e proekcija i na sekoja to~ka od proektira~kata prava na A.
Sekoja to~ka od proekcionata ramnina se sovpa|a so svojata proekcija.
4.
Nacrtaj ramnina i proektira~ki pravec s i prava p, p s. Izberi na p tri to~ki

A, B, C i nacrtaj gi nivnite proekcii A, B, C. (Vnimavaj: i A, B, C }e bidat kolinearni!)
Potseti se!
[to e toa paralelno proektirawe?

Geometriska figura (i ramninska i
prostorna) pretstavuva edno mnoèstvo to~ki.
Sekoja od tie to~ki ima svoja proekcija
pri dadeno paralelno proektirawe.
5.
Proekcija na edna figura vrz

dadena ramnina e mnoèstvoto
to~ki {to se proekcii na to~kite
od taa figura.
Taka, proekcija na prava vrz ramnina ,

vo op{t slu~aj e prava, na otse~ka - e
otse~ka, na triagolnik - e triagolnik
itn.
Dadena e ramnina , prava s i s , A , B .

Najdi gi proekciite na A i B vrz vo pravec na s.
Razgledaj go i prosledi go objasnenieto.
Vo slu~ajot koga proektira~kiot pravec e normalen na
dadenata ramnina , za paralelnoto proektirawe se veli
deka e ortogonalno, a za proekciite deka se ortogonalni proekcii.
Taka, to~kite A i B se ortogonalni proekcii na to~kite A i B vrz ramninata .
6.
Razgledaj go crteòt i objasni kako e izvedena

konstrukcijata na ortogonalna proekcija a' na pravata
a vrz ramninata .
169
7.
Napravi crte` vo tetratkata kako dadeniov i

nacrtaj ja ortogonalnata proekcija na pravata a
vrz ramninata .
8.
[to e ortogonalna proekcija na otse~ka AB vrz

dadena ramnina :
a) vo slu~aj ako AB ne e normalna na ;
b) ako AB || ?
Razgledaj gi crteìte i prosledi gi objasnuvawata.
Ako A i B se proekciite na krajnite to~ki A i B na

F a)otse~kata
AB, toga{ proekcijata na otse~kata AB vrz
ramninata e otse~kata AB.
Ako otse~kata AB e paralelna so proekcionata

F b)
ramnina , toga{ nejzinata proekcija AB e paralelna
i ednakva so dadenata otse~ka, t.e. A'B' || AB, AB AB ,
bidej}i ~etiriagolnikot ABBA e paralelogram.
(Zo{to?)
9.
[to e ortogonalnata proekcija na otse~ka, koja{to e normalna na ?
V 10.
Proekcijata na triagolnik, vo op{t

slu~aj e triagolnik.
Pri kakva polo`ba na ramninata vo
koja leì triagolnikot, so proekcionata ramnina, proekcijata na triagolnikot ne e triagolnik?
Ako ramninata vo koja leì triagolnikot e

normalna na proekcionata ramnina, toga{
negovata proekcija e otse~ka. Na crteòt, PQR se proektira vo otse~kata P'R'.
Treba da znae{:
da gi objasni{: paralelno proektirawe
i ortogonalna proekcija vrz ramninata;
da izvede{ ortogonalna proekcija na
to~ka, prava, otse~ka i triagolnik vrz
ramnina.
170
Proveri se!
Pravata b e normalna na so probod P.
Najdi ja ortogonalnata proekcija b na
pravata b.
Kakva e zaemnata polo`ba na proektira~kite pravi i proekcionata ramnina
pri ortogonalnata proekcija?
Zada~i
1. Krajnite to~ki na otse~kata AB leàt
3. Pravite a i b se se~at. Dali moè niv-
od razli~ni strani na proekcionata

ramnina. Najdi ja ortogonalnata proekcija na otse~kata. Napravi crte`.
nite proekcii da se dve razli~ni paralelni pravi?
4. Proekciite A, B, C na to~kite A, B, C
se kolinearni. Dali mora to~kite A, B,

C da se kolinearni?
2. Ortogonalnite proekcii na otse~kite

AB i CD se A'B' i C'D'. Koe od slednive
tvrdewa e to~no?
5. To~kata C e sredina na otse~kata AB.
Obrazloì deka proekcijata C' (na

to~kata C) e sredina na A'B'.
a) Ako AB CD , toga{ AB CD .
b) Ako AB || CD, toga{ AB CD .
6. To~kata M ne leì na pravata a. Dali
v) Ako AB || CD i AB CD , toga{
moè proekcijata M' da leì na a'?
AB CD .
PRETSTAVUVAWE NA GEOMETRISKO TELO SO CRTE@
Potseti se!
So kockata i kvadarot se zapozna porano vo tvoeto {koluvawe. Za niv znae{
i da im gi presmeta{ i plo{tinata i
volumenot.
Pokraj ovie dve geometriski tela zapozna i drugi so: cilindri~na, konusna
i top~esta forma.
Koi od geometriskite tela na crteìte
se so rabovi (rabesti tela) a koi se
val~esti?
A 1.
kocka
kvadar
cilindar
topka
konus
Nacrtaj eden kvadar vo tetratkata.
Pri crteweto treba da vnimava{ na slednoto.

Yidot na koj kvadarot e postaven na nekoja ramnina i yidot
F 1sprotiven
na nego, se vikaat osnovi (dolna i gorna); tie
o
sekoga{ se paralelni i skladni me|u sebe paralelogrami.

Toa se odnesuva i na site prizmi.
2o Bo~nite yidovi i bo~nite rabovi na kvadarot (i kaj
pravite prizmi) treba da se ortogonalni (normalni) na dvete
osnovi.
171
F
F
3o Paralelnite rabovi na kvadarot (i na koja bilo prizma) mora

da se paralelni i na crteòt!
4o Site 12 rabovi na kvadarot ne moàt da se gledaat. Na crteòt,
vidlivite rabovi se pretstavuvaat so polna linija, a
nevidlivite - so isprekinata. Koi od niv }e se "vidlivi a koi
ne, zavisi od kade se gleda kvadarot: a) odozgora (kako {to gledaat
pticite - "pti~ja perspektiva) ili odozdola (kako {to gledaat
àbite - "àbja perspektiva#), ili
b) oddesno ili odlevo.
5
6
1
kontura
4
3
2
odozgora,
oddesno
odozdola,
odlevo
5o [este rabovi {to ja formiraat konturata na crteòt (1, 2, ..., 6) se "vidlivi#.

Pogledaj gi rabovite od 1 do 6; tie se vidlivi i na drugite dva crteà.
6o Od ostanatite 6 rabovi treba da proceni{: koi tri imaat zaedni~ko teme koe{to
ne se gleda. Tie rabovi ne se vidlivi.
B
2.
Naj~esto (a i se prepora~uva), geometriskite tela da se crtaat taka {to da se

gledaat odozgora i oddesno.
Da nacrtame postapno eden kvadar (so rabovi: a, b, c). Crtaj vo tetratkata, sledej}i gi
~ekorite a) od g):
a) nacrtaj pravoagolnik so strani a i c
(predniot bo~en yid);
a
b
b) nacrtaj ja gornata osnova;

v) od temiwata na gornata osnova
spu{ti (dva) bo~ni raba so dolìna c
i paralelni so c;
g) sega moè da se nacrta i dolnata
osnova i da se sogleda koi rabovi ne se
vidlivi.
3.
c
a
a)
b)
v)
g)
Nacrtaj kocka {to ja gleda{

a) odozgora i oddesno;
b)odozgora i odlevo.

a)
172
b)
4.
Nacrtaj kocka gledana:

a) odozdola i oddesno;
b) odozdola i odlevo.

a)
b)
Razgledaj gi crteìte. Na niv se

pretstaveni edna prava {estagolna prizma i dve piramidi
(edna triagolna i edna ~etiriagolna). Ovie rabesti tela }e
gi sretne{ vo narednite lekcii.
5.
Nacrtaj prava triagolna prizma.
6.
Nacrtaj piramida so osnova petagolnik.
Treba da znae{:
Proveri se!
da pretstavi{ geometrisko telo so

crte`.
Nacrtaj eden kvadar gledan odozgora i

odlevo.
Zada~i
1. Nacrtaj kocka so rab a = 2,5 cm.
2. Nacrtaj kvadar so osnova kvadrat gledan odozgora i:
a) oddesno;
b) odlevo.
3. Nacrtaj kvadar so osnova kvadrat

gledan odozdola i:
a) odlevo;
b) oddesno.
4. Pretstavi eden kvadar vo site ~etiri

slu~ai na gledawe.
Obidi se da prebroi{...
Eden drven blok vo forma na
kocka so rab od 3 dm e oboen
crveno (t.e. so crvena boja) na site {est
yidovi. Stolarot Stole Cepenkoski go
isekol na 27 kocki, sekoja so rab 1 dm.
a) Kolku kocki nemaat
nieden crveno oboen yid?
b) Kolku kocki imaat
to~no eden crveno oboen
yid?
v) Kolku kocki imaat
to~no dva crveno oboeni
yidovi?
g) Kolku kocki imaat to~no tri crveno
oboeni yidovi?
d) Kolku kocki imaat to~no ~etiri crveno
oboeni yidovi?
173
PRIZMA
PRIZMA. VIDOVI PRIZMI. DIJAGONALNI PRESECI
Potseti se!
Kockata i kvadarot se prostorni geometriski figuri.
Kakvi geometriski figuri se nivnite
yidovi? Vo ednata od niv site yidovi
se skladni figuri. Vo koja?
Nacrtaj edna kocka i eden kvadar i
objasni vo {to se razlikuvaat.
Prosledi go objasnenieto kako se

dobiva prizma.
Se zemaat dve razli~ni paralelni

ramnini i 1, kako na crteòt.
Se zema u{te eden mnoguagolnik, na primer

petagolnikot ABCDE, {to leì na .
Potoa, se zema edna prava p {to gi proboduva tie dve ramnini.
Niz temiwata na izbraniot mnoguagolnik se

povlekuvaat pravi paralelni so pravata p;
na crteòt, nivnite probodni to~ki na ramninata 1 se ozna~eni so A1, B1, C1, D1, E1
soodvetno.
1.
Vo vrska so crteòt, utvrdi koi od slednite iskazi

se to~ni i obrazloì zo{to.
AA1 || BB1 i AA1 BB1 .
AB || A1B1 i AB A1B1 .
EAB = E1A1B1.
Voo~i deka site tri iskazi se to~ni. Od toa moè{ da
zaklu~i{ deka:
a) ~etiriagolnicite ABB1A1, BCC1B1 itn. se paralelogrami;
b) petagolnikot A1B1C1D1E1 e skladen so petagolnikot
ABCDE.
Geometriskata figura {to e sostavena od tie dva petagolnika i pette paralelogrami,
izdvoeno e pretstavena na crteòv.
Taa e edna povr{ina {to go deli mnoèstvoto to~ki od prostorot na dve oblasti:
vnatre{na i nadvore{na.
174
Vnatre{nata oblast, zaedno so taa povr{ina, obrzuvaat edno geometrisko telo {to se vika petagolna prizma.
Na ist na~in moè da se dobijat i: triagolna prizma, ~etiriagolna
prizma itn. Triagolnicite, ~etiriagolnicite, petagolnicite itn., {to
ja opredeluvaat formata na prizmata, se vikaat osnovi na prizmata.
Drugite yidovi se paralelogrami - toa se bo~ni yidovi, a nivnata
unija, pak, se vika bo~na povr{ina.
Sekoja prizma ima dve osnovi i bo~na povr{ina. Temiwata na osnovite
se temiwa na prizmata, a stranite (otse~kite) na osnovite i na
bo~nite yidovi se rabovi, i toa: osnovni rabovi i bo~ni rabovi.
2.
Na crteòt se pretstaveni dve triagolni prizmi i eden kvadar, t.e. ~etiriagolna prizma.
Imenuvaj gi osnovite na site tri prizmi.
Imenuvaj gi bo~nite yidovi na dvete triagolni prizmi.
Kolku temiwa i kolku rabovi ima edna ~etiriagolna prizma?
Koi rabovi se osnovni, a koi bo~ni kaj petagolnata prizma od prethodnata zada~a?
3.
Izbroj gi temiwata (t), yidovite (s) i rabovite (r) na petagolnata prizma od crteòt
pogore, i proveri dali e zadovoleno ravenstvoto: s + t = r + 2.
Prizmata pri koja bo~nite rabovi se normalni na osnovite se vika prava prizma.
Takvi se prizmite I i II na crteòt.
Prizmata pri koja bo~nite rabovi ne se normalni

na osnovite se vika kosa prizma.
Takvi se prizmite III i IV na crteòt.
êtiriagolna prizma se vika paralelopiped.
4.
II
III
IV
Imenuvaj gi prizmite I - IV na crteòt:

spored vidot na osnovite;
spored polo`bata na bo~nite rabovi (kon
osnovite);
spored vidot na osnovite i polo`bata na
bo~nite rabovi.
Sekoja prava prizma so osnova pravilen mnoguagolnik
se vika pravilna prizma.
Taka, za edna prava prizma so osnova kvadrat se veli
deka e pravilna ~etiriagolna prizma.
Prizma
175
5.
Kolku i kakvi yidovi ima:

a) ~etiriagolna prizma;
b) prava ~etiriagolna prizma;
v) pravilna ~etiriagolna prizma;

g) pravilna {estagolna prizma?
Zapomni
Rastojanieto me|u paralelnite osnovi na edna prizma se vika visina na prizmata.
Za prizmata od crteòt IV toa e, na primer, dolìnata na otse~kata MM, a za pravata
prizma II toa e dolìnata na koj bilo bo~en rab, na pr. AA1.
Razgledaj gi crteìte i voo~i:

Ako edna prizma se prese~e so ramnina
se dobiva mnoguagolnik koj{to se vika
presek na prizmata.
Presekot na prizma so ramnina {to minuva niz

dva nesosedni bo~ni raba na prizmata se vika
dijagonalen presek.
Otse~kata ~ii krajni to~ki se dve temiwa na edna prizma, {to ne leàt na ist yid, se
vika prostorna dijagonala ili samo dijagonala na prizmata.
Za prizmata na crteòt otse~kata DB1 e prostorna dijagonala.
6.
Na crteòt pogore e pretstaven ({rafirano) dijagonalniot presek ACC1A1 na petagolnata prizma ABCDEA1B1C1D1E1.
Imenuvaj barem u{te dva nejzini dijagonalni preseci.
Kako }e obrazloì{ deka sekoj dijagonalen presek e paralelogram pri koj edniot
par sprotivni strani e parot "soodvetni dijagonali# na osnovite?
Kakov paralelogram e dijagonalniot presek na prava prizma?
Kolku dijagonalni preseci ima: a) petagolna; b) {estagolna; v) osumagolna prizma?
7.
Vo vrska so prizmite na prethodniot crte`, odgovori na slednite barawa.

Imenuvaj gi site (prostorni) dijagonali na ~etiriagolnata prizma ABCDA1B1C1D1.
(Vnimavaj, ima 4 dijagonali!)
Kolku dijagonali ima petagolnata prizma na crteòt?
Kolku dijagonali na prizmata leàt na eden nejzin dijagonalen presek? [to se tie
za presekot?
176
Treba da znae{:
da gi prepoznae{ i imenuva{ vidovite
na prizmi;
da imenuva{ elementi na prizma (osnovi,
bo~ni yidovi, rabovi...);
da definira{ i da crta{ presek na
prizma, dijagonalen presek i prostorna
dijagonala na prizma.
Zada~i
1. Kolku bo~ni yidovi ima prava sedum-
agolna prizma? Kakvi mnoguagolnici se

tie?
2. Kolku yidovi ima n-agolna prizma?

3. Kakva e vrskata me|u brojot s na bo~nite
yidovi i brojot r na osnovnite rabovi?
Proveri se!
Moè li osnovite na edna prizma da se
razlikuvaat po brojot na stranite?
Dali vkupniot broj na rabovi na edna
prizma moè da bide:
a) 6;
b) 9;
v) 12,
g) 15?
[to e prava prizma?
[to e pravilna prizma?
4. Moè li osnovite na kosa prizma da

bidat pravilni mnoguagolnici?
5. Dali postoi prizma so:

a) 4;
b) 8;
v) 13 yidovi?
6. Kolku (prostorni) dijagonali moè da se

povle~at od edno teme na gornata osnova
kaj: a) triagolna; b) petagolna;
v) {estagolna prizma?
PARALELOPIPED. MRE@A I PLO[TINA NA PRIZMA

Potseti se!
Kakvi mnoguagolnici se bo~nite yidovi

na edna prizma?
[to e: a) prava, b) kosa prizma?
Za koja prizma se veli deka e pravilna?
Dali kvadarot e pravilna prizma?
Dali kockata e pravilna prizma?
1.
Site {est yidovi na paralelopipedot se

paralelogrami.
Od niv moè da se formiraat tri para
sprotivni yidovi (t.e. par yidovi {to
nemaat zaedni~ki rabovi).
Voo~i go parot sprotivni yidovi ADD1A1 i BCC1B1 na paralelopipedot od crteòt i odgovori na barawata.
Imenuvaj gi drugite dva para sprotivni yidovi.
Kakvi se me|u sebe, spored zaemnata polo`ba i dolìna, rabovite: AD i BC; AA1 i BB1; AB i A1B1?
A1AD = B1BC. Zo{to?
Izvedi zaklu~ok deka yidovite ADD1A1 i BCC1B1 se
skladni paralelogrami.
Prizma
177
Vaì i op{to
Kaj paralelopipedot koi bilo dva zaemno sprotivni yida se paralelni i skladni.
Za koj paralelopiped
moè{ da kaè{ deka
e prav, a za koj deka e
kos paralelopiped?
Bidej}i paralelopipedot e prizma, moème

da kaème deka toj e prav ako bo~nite
rabovi se normalni na osnovite. Ako tie
ne se normalni na osnovite, toga{ paralelopipedot e kos.
Paralelopiped {to e prav i ima osnova pravoagolnik se

vika pravoagolen paralelopiped ili kvadar.
Dolìnite na trite raba {to izleguvaat od edno teme
(na primer, na crteòt: AB, BC, BB1) se vikaat dimenzii
na kvadarot.
Kvadar na koj dimenziite mu se ednakvi se vika kocka.
2.
Na crteòt, voo~i go dijagonalniot presek BDD1B1 na kvadarot, razmisli i odgovori na pra{awata.

Kakvi ~etiriagolnici se dijagonalnite preseci na kvadarot?
Kakvi se me|u sebe, po golemina i zaemna polo`ba, prostornite dijagonali BD1 i DB1?
Kolku prostorni dijagonali ima kvadarot? Kakvi se tie
me|u sebe po golemina i zaemnata polo`ba?
Voo~i go ~etiriagolnikot BCD1A1 na crteòt. Toj e pravoagolnik
(zo{to?) i negovite dijagonali BD1 i CA1 se ednakvi me|u sebe.
Spored toa: CA1 BD1 DB1 AC1
.
Zapomni
Kaj kvadarot site ~etiri prostorni dijagonali se ednakvi
me|u sebe.
Tie se se~at vo edna to~ka i se prepolovuvaat so nea.
3.
Na crteòt e pretstaven kvadar so dimenzii a, b, c.

Voo~i ja prostornata dijagonala BD1 i razmisli kako
}e zaklu~i{ deka za dolìnata d BD1 vaì:
d a 2 b2 c2
178
Za da go izvede{ baraniot zaklu~ok, sogledaj deka:

a) BAD e pravoagolen, pa BD2 a 2 b2 (zo{to?);
b) BDD1 e pravoagolen, pa d 2 BD2 c 2 (zo{to?).
Zna~i: d 2 = a2 + b2 + c2.
4.
Presmetaj ja dijagonalata na kvadar so dimenzii 8 cm, 6 cm, 24 cm.
Neka e dadena edna prava ~etiriagolna prizma.
Zamisli deka e "ise~ena# po eden bo~en

rab i po trite osnovni rabovi na dvete
osnovi, kako na crteòt.
Ako, potoa, site nejzini yidovi gi soborime vo edna ramnina, }e dobieme edna
figura {to se vika mreà na taa prizma.
Zapomni
Sekoja prava prizma ima svoja mreà. Mreàta e sostavena od dva mnoguagolnika
(osnovite na prizmata) i od eden pravoagolnik so dimenzii: L (perimetarot na osnovata)
i H (dolìnata na bo~niot rab, t.e. visinata) na prizmata.
5.
Figurata na crteòt e sostavena od eden pravoagolnik

i dva skladni triagolnici, "prilepeni# na pravoagolnikot.
Obrazloì deka taa e mreà na edna prava triagolna prizma.
Dali taa e pravilna prizma? Zo{to?
6.
Dali site tri figuri se mreì na kocka?

Obidi se vo mislite da ja sostavi{ kockata
ili napravi model.
a)
b)
Prizma
v)
179
Potseti se!
Povr{inata na edna mnoguagolna prizma

se sostoi od: dve osnovi (koi{to se
skladni mnoguagolnici) i bo~na povr{ina (koja{to se sostoi od paralelogrami).
Za plo{tinata P na edna prizma vaì:
Razgledaj go crteòt na
koj e pretstavena edna
mnoguagolna prizma i
voo~i koj vid mnoguagolnici se nejzinite yidovi.
Zbirot od plo{tinite na site yidovi na

edna prizma se vika plo{tina na prizmata.
P = 2B + M
B - plo{tina na edna osnova;
M - plo{tina na bo~nata povr{ina.
7.
Presmetaj ja plo{tinata na prava triagolna prizma so osnovni rabovi a = 6 cm,

b = 25 cm, c = 29 cm i visina H = 35 cm.
Tvoeto re{enie sporedi go so dadenoto.
B na osnovata moè da se presmeta so Heronovata forF Plo{tinata

mula:
B s s a s b s c , 2s = a + b + c = L; 2s = 6 + 25 + 29 = 60; s = 30;
B 30 24 5 1 3600 60 , t.e. B = 60 cm2.
F Bo~nata povr{ina e sostavena od tri pravoagolnici, pa za nejzinata plo{tina M imame:

M = a H + b H + c H = (a + b + c) H = L H = 60 35, t.e. M = 2100 cm2.
prizmata e:
F Zna~i, plo{tinataP P= na
2B + M = 2 60 + 2100 = 2220,
t.e. P = 2220 cm2.
Voo~i op{to
Plo{tinata M na bo~nata povr{ina na prava prizma se presmetuva so
formulata:
M = L H,
kade {to L e perimetarot na osnovata, a H e visina na prizmata.
8.
9.
180
Presmetaj ja M na pravilna {estagolna prizma so rab a = 5 cm i visina H = 7 cm.

Plo{tinata na kvadar i kocka si presmetuval i
porano.
Voo~i i obrazloì:
Plo{tinata na kvadar so dimenzii a, b, c (izrazeni so ista merna edinica) se presmetuva
so formulata:
P = 2(ab + ac + bc).
Plo{tinata na kocka so rab a se presmetuva so formulata:
P = 6a2.
Presmetaj go rabot na kocka so plo{tina P = 61,44 cm2.
10.
Obrazloì gi formulite za presmetuvawe plo{tina na:

a) pravilna triagolna prizma
P
a2 3
3 aH ;
2
b) pravilna ~etiriagolna prizma: P = 2a (a + 2H);

v) pravilna {estagolna prizma:
P 3a a 3 2H .
so osnoven rab a i visina H.
Treba da znae{:
Proveri se!
da prepoznae{ i skicira{ paralelopiped i da gi iskaùva{ negovite svojstva;
Izvedi formula za dolìnata d na

dijagonalata na kocka so rab a.
da crta{ kvadar i kocka kako i mreì na

razni vidovi prizmi;
Nacrtaj mreà na pravilna ~etiriagolna

prizma.
da iskaè{ op{ta postapka i da presmeta{ plo{tina na razni vidovi prizmi.
Presmetaj ja plo{tinata na pravilna ~etiriagolna prizma so osnoven rab 5 cm i

visina 10 cm.
Zada~i
1. Presmetaj ja plo{tinata na:
a) kvadar so dimenzii 2,4 dm; 2 dm; 8,5 cm;
b) kocka so rab 2,5 cm.
3. Presmetaj ja visinata na pravilna ~etiriagolna prizma, ako plo{tinata na

bo~nata povr{ina e M = 160 cm2, a plo{tinata na prizmata e P = 210 cm2.
2. Plo{tinata na edna kocka e 294 cm2.
Presmetaj gi rabot i dijagonalata na

kockata.
Prizma
181
4. Me|u veli~inite a, H, B, M, P kaj
pravilna ~etiriagolna prizma da se

najdat nepoznatite, ako se dadeni:
a) a = 4,5 cm, H = 8,4 cm;
b) a = 12 cm, M = 432 cm2;
v) a = 8 cm, P = 480 cm2;
g) B = 49 cm2, H = 12 cm;
d) B = 81 dm2; P = 342 dm2;
|) H = 8 dm, M = 208 dm2;
e) M = 120 dm2, B = 36 dm2;
`) M = 180 cm2, P = 342 cm2.
7. Prava prizma so bo~en rab 12 cm ima
osnova romb so dijagonali 6 cm i 8 cm.

Najdi ja plo{tinata na prizmata.
8. Koi od dadenite figuri 1-8 se mreì

na kocka?
5. Kolku pati }e se zgolemi plo{tinata na
edna kocka, ako nejziniot rab se zgolemi

tripati?
6. Me|u veli~inite a, H, B, M, P kaj pra-
vilna triagolna prizma najdi gi nepoznatite, ako se dadeni (vo centimetri):

a) a = 6, H = 15;
b) a = 4, M = 108;
5
4
v) a = 12, P 216 3 ; g) B 4 3 , H = 9;
d) M = 270, B 9 3 ;
|) M = 240, P 326,5.
Moè li pajakot da
dojde do muvata?
Na crteòt e pretstavena pravilna ~etiriagolna prizma

so osnoven rab 1 cm i visina 3 cm.
Eden pajak (P) i edna muva (M) se vo polo`ba kako na crteòt.
Pajakot ja pra{al muvata: "Dali }e me ~eka{ da dojdam do
tebe?# Muvata mu odgovorila: "]e te ~ekam ako gi ispolni{
slednive dva uslova:
1) da pomine{ po site ~etiri bo~ni yidovi i
2) izminatiot pat da ne bide pogolem od 5 cm.#
Dali muvata }e se spasi ili pajakot }e najde pat da dojde do muvata?
182
VOLUMEN NA POLIEDAR. VOLUMEN NA KVADAR I KOCKA
Potseti se!
Kockata, kvadarot i drugi prizmi se

prostorni geometriski figuri.
Tie "zafa}aat nekoj del od prostorot# i
se narekuvaat geometriski tela.
Na crteòt se nacrtani modeli na

geometriski tela.
Imenuvaj go sekoe od niv.
Koi od niv se rabesti, a koi val~esti?
Pokraj niv ima i drugi geometriski tela.

1
Op{to
Geometrisko telo (ili, kratko: telo), slobodno re~eno, e ograni~en i zatvoren del
od prostorot.
Ako povr{inata so koja e zatvoreno teloto e sostavena samo od mnoguagolnici, toga{
za nego se veli deka e rabesto telo ili poliedar (kako, na primer: prizma, piramida).
Ako, pak, nekoi delovi od povr{inata {to go zagraduva teloto se krivi, toga{ za nego
se veli deka e val~esto telo (na primer: cilindar, konus, topka).
2.
Imenuvaj tri predmeti (t.e. "fizi~ki tela#) od okolinata {to imaat forma na:
a) rabesto, b) val~esto geometrisko telo.
3.
Na crteòt se pretstaveni dve pravi

prizmi, ~ii{to osnovi se skladni triagolnici (ABC MNP), a bo~nite rabovi im se
ednakvi
AA1 MM1 .
[to }e se slu~i ako pri nekoe pomestuvawe

temiwata A, B, C se sovpadnat so temiwata M, N, P
soodvetno, a temiwata A1, B1, C1 se sovpadnat so temiwata M1, N1, P1, soodvetno?
Voo~uva{ deka, so toa pomestuvawe, prizmite }e se dovedat do potpolno sovpa|awe.
Zatoa velime deka tie se skladni me|u sebe.
Zapomni
Za dve geometriski figuri (a posebno, za dve geometriski tela) moè da se re~e deka se
skladni, ako tie, so pomestuvawe (dvièwe), moè da se dovedat do sovpa|awe.
Prizma
183
4.
Kvadarot na crteòt a) e prese~en so ramnina

EFF1E1, taka {to se dobieni dva kvadra.
Tie imaat zaedni~ki yid, no nemaat zaedni~ki
vnatre{ni to~ki.
Za niv velime deka se sostavni delovi (ili
sostavki) na dadeniot kvadar.
Na kolku sostavni delovi e podelena
prizmata na crteòt b)? Imenuvaj gi tie
delovi.
a)
b)
Potseti se!
Odredi go volumenot na kvadar so dimenzii a = 5 cm, b = 3 cm, c = 3 cm;
Brojot {to go dobi pritoa (45 cm3) ja karakterizira goleminata na vnatre{niot
del na kvadarot.
[to pokaùva toj broj (45 cm3)?
Toj broj pokaùva deka vo dadeniot
kvadar moème da smestime to~no 45
kocki so rab 1 cm, t.e. 45 kocki so
volumen 1 cm3. Zatoa velime deka toj
kvadar ima volumen 45 cm3.
Sekoe geometrisko telo zafa}a izvesen del od prostorot.

Za "goleminata# na vnatre{niot del od teloto, t.e. na zafateniot del od prostorot,
se veli deka e volumen na teloto.
Op{tata zada~a za odreduvawe, t.e. za merewe na volumen na telo e analogna na zada~ata

za merewe plo{tina na ramninski lik.
Imeno, goleminata na vnatre{niot del na edno geometrisko telo, a posebno na poliedar
moè da se osmisli so realen broj koj{to se narekuva volumen na teloto.
Zapomni
Na koj bilo poliedar moè da mu se pridruì realen broj V, nare~en volumen na
poliedarot, taka {to da bidat zadovoleni slednite uslovi (aksiomi za volumen).
1o
2o
Volumenot V na koj bilo poliedar e pozitiven broj, t.e. V > 0.
3o
Ako eden poliedar e podelen na dva sostavni dela, toga{ negoviot volumen V e
ednakov so zbirot na volumenite V1 i V2 na sostavnite delovi, t.e. V = V1 + V2.
184
Ako dva poliedri se skladni, toga{ nivnite volumeni V1 i V2 se ednakvi, t.e. V1 = V2.
4o
Se zema deka kocka so rab 1 cm (1 dm, odnosno 1 m, itn) ima volumen 1 cm3 (1 dm3,
odnosno 1m3, itn.).
5.
Kaj kvadarot od crt. a) vo zada~ata 4 se nazna~eni negovite dimenzii, kako i dimenziite

na negovite dva sostavni kvadra.
Presmetaj go volumenot V na kvadarot, a potoa i volumenite V1 i V2 na negovite
sostavki.
Proveri gi, za ovoj slu~aj, aksiomite (1o i 3o) za volumen.
6.
Kako moè od aksiomata 3o da se izvede zaklu~ok deka volumenot na eden poliedar e

pogolem od volumenot na koj bilo negov sostaven del?
Obrni vnimanie i zapomni

Vo vrska so uslovot 4o, mo{ne va`no e da se utvrdi osnovna merna edinica za volumen.
Za takva edinica moè da se zeme volumenot na koja bilo kocka. No, so Me|unarodniot
sistem na merni edinici (SI), prifateno e toa da bide kocka so rab 1 m {to e nare~ena
kuben metar; oznaka: m3.
7.
Koi se pomalite edinici {to se izveduvaat od kubniot metar?

Kolku: a) kubni decimetri (dm3); b) kubni centimetri (cm3); v) kubni milimetri
(mm3) se sodràt vo 1 m3?
Presmetaj vo m3: a) 2 350 dm3; b) 625 000 cm3; v) 55 106 mm3.
Za merewe volumen (obi~no na te~nosti) se upotrebuva i mernata edinica litar (6)
Pritoa:
1 6 = 1 dm3.
8.
Kolku litri ima vo:
a) 35 dm3;
b) 2 500 cm3;
v) 2 m3?
Vrz osnova na aksiomite za volumen moè da se dokaè

deka volumenot V na kvadar so dimenzii a, b, c, moè
da se presmeta so formulata ({to ja znae{):
V = abc
a na kocka so rab a (t.e. kvadar so a = b = c):
V = a3
Formulata za volumen na kvadar moè da se zapi{e i vo oblik:
V=BH
kade {to B = a b e plo{tinata na osnovata, a H = c e visinata na kvadarot.
Prizma
185
9.
Edna kanta so forma na kvadar, ~ija{to osnova ima strani a = b = 25 cm, sobira 25 6
voda. Kolkava e visinata na kantata?
Treba da znae{:
da presmeta{ volumen na kvadar i kocka
vo razni prakti~ni primeri;
da gi koristi{ mernite edinici za volumen.
Proveri se!
Kolku kocki so rab 1 cm, moè da se
smestat vo kocka so rab
a) 2 cm, b) 3 cm, v) 1 dm?
Edna kanta so forma na kvadar ima
osnova so strani a = b = 30 cm i visina
H = 40 cm. Kolku litri voda sobira kantata?
Zada~i
1. Presmetaj go volumenot na kocka ~ija
plo{tina e 54 cm2.
2. Dimenziite na eden kvadar se: 16 cm,
4 dm, 1 m. Najdi go rabot na kockata {to

ima ednakov volumen so kvadarot.
3. Kaj nekoja kocka, plo{tinata vo cm2 i
volumenot vo cm3 se izrazeni so ist

broj. Kolkav e rabot na kockata?
4. Eden kvadar ima osnova kvadrat so strana 4 cm i bo~na plo{tina M = 112 cm2.
Presmetaj go volumenot na toj kvadar.
5. Osnovata na eden kvadar ima strani

6 cm i 8 cm, a dijagonalata na toj kvadar
e 26 cm. Najdi go volumenot na kvadarot.
186
6. Volumenot na edna kocka e ednakov so

volumenot na kvadarot so dimenzii
8 cm, 4 cm, 2 cm. Presmetaj ja plo{tinata na kockata.
7. Za da se soyida eden yid visok 2,80 m i
debel 40 cm potro{eni se 2 600 cigli.

Se znae deka za 1 m3 yid se potrebni 400
cigli. Kolku e dolg yidot?
8. Edna prava prizma ima visina 8 cm i
osnova pravoagolen triagolnik so

kateti a = 3 cm i b = 4 cm. Presmetaj
go nejziniot volumen, sogleduvaj}i deka
taa e polovina od kvadar so dimenzii
3 cm, 4 cm, 8 cm.
VOLUMEN NA PRAVA PRIZMA
Potseti se!
Volumenot na kvadar so dimenzii a, b,
c se presmetuva so formulata V = abc.
Kako se dobiva formulata V = BH za
volumen na istiot kvadar?
Za kockata znae{ deka V = a3. Dali i za
nea vaì: V = BH?
Kako se presmetuva plo{tinata na pravoagolen triagolnik so kateti a i b?
Za presmetuvawe na volumenot na
prava prizma so osnova pravoagolen
triagolnik vaì istata formula
kako za kvadar:
V = BH,
kade {to B e plo{tinata na osnovata, a H

e visinata na prizmata.
Sledi go obrazloènieto na ova tvrdewe.
Na crteòt a) e pretstavena prava

prizma so visina H i osnova pravoagolen triagolnik so kateti a i b.
Na crt. b) dadenata prizma e dopolneta do

kvadar so druga prizma {to e skladna so nea.
Volumenot Vk na kvadarot e dvapati pogolem od

volumenot V na dadenata triagolna prizma, t.e.
Vk = 2V (zo{to?).
Znaeme deka Vk = abH, pa: 2V = abH, t.e. V
ab
H .
2
a)
b)
ab
ab
Bidej}i
e plo{tinata na osnovata na dadenata prizma (zo{to?), t.e. B
,
2
2
za volumenot na prizmata moème da zapi{eme:
V=BH
1.
Iskaì ja so zborovi formulata za presmetuvawe volumen na prava prizma so osnova

pravoagolen triagolnik.
2.
Pravoagolen triagolnik so kateti 6 dm i 8 dm e osnova na prava prizma so visina

1,5 m. Presmetaj go volumenot na taa prizma.
B 3.
Nacrtaj proizvolen triagolnik i razdeli go na

dva sostavni pravoagolni triagolnici.
Toa moè{ sekoga{ da go napravi{ (kako na crteòt)

so visinata spu{tena kon negovata najgolema strana.
4.
Na crteòt e pretstavena prava prizma so osnova proizvolen

triagolnik.
Objasni kako e prese~ena prizmata i so toa e razdelena na dve
sostavni pravi prizmi so osnovi pravoagolni triagolnici.
Prizma
187
Iskoristi go toa za da pokaè{ deka volumenot V na dadenata triagolna prizma se

presmetuva so formulata V = B H. (B - plo{tinata na osnovata, H - visinata).
Sogledaj deka, ako V1 = B1 H i V2 = B2 H se volumenite na sostavnite prizmi, toga{
(spored aksiomata 3o za volumen), volumenot V na dadenata prizma }e bide:
V = V1 + V2 = B1H + B2H = (B1 + B2) H.
Ako ja ozna~i{ so B plo{tinata na osnovata od dadenata prizma, toga{ B = B1 + B2, pa
V=BH
t.e. volumenot na prava triagolna prizma e ednakov so proizvodot od visinata i
plo{tinata na osnovata na prizmata.
5.
Triagolnik so strani a = 13 cm, b = 14 cm, c = 15 cm e osnova na prava prizma so

visina H = 20 cm. Presmetaj go volumenot na taa prizma.
6.
Presmetaj go volumenot na pravilna triagolna prizma so osnoven rab 6 cm i visina

8 cm.
7.
Na crteòt e pretstavena prava petagolna prizma i od edno

teme se povle~eni dve dijagonali na osnovata. Razgledaj go
crteòt i odgovori na pra{awata.
Kolku dijagonalni preseci moè da se postavat niz edno teme na osnovata?

Kolku sostavni pravi triagolni prizmi se dobivaat so tie preseci?
Ako V1, V2, V3 e volumenot na pravata triagolna prizma I, II, III soodvetno,
kako moè da se izrazi volumenot V na petagolnata prizma?
Ako B e plo{tinata na osnovata, a H e visinata na petagolnata prizma, kako }e ja zapi{e{
formulata za nejziniot volumen?
Sigurno odgovori deka volumenot na prava petagolna prizma e ednakov so zbirot od
volumenite na sostavnite triagolni prizmi.
Takov zaklu~ok vaì i za sekoja prava mnoguagolna prizma.
Spored toa:
Volumenot V na prava prizma e proizvod od plo{tinata B na osnovata i visinata H, t.e.
V=BH
8.
Presmetaj go volumenot na kanta so forma na pravilna {estagolna prizma so osnoven

rab a = 10 cm i visina H = 60 cm.
Kolku litri te~nost sobira taa kanta?
9.
Prava prizma so visina 12 cm ima osnova ramnokrak pravoagolen triagolnik so kateta

8 cm. Presmetaj go volumenot na prizmata.
188
10.
Najdi gi formulite za volumen na:

a) pravilna triagolna prizma.
b) pravilna ~etiriagolna prizma;
v) pravilna {estagolna prizma, so
osnoven rab a i visina H.
Treba da znae{:
da presmeta{ volumen na prizma spored
op{tata formula;
da gi izvede{ formulite za presmetuvawe volumen na pravilna triagolna,
~etiriagolna, {estagolna prizma;
da gi koristi{ mernite edinici za volumen pri re{avawe na prakti~ni primeri
za plo{tina i volumen na prizmi.
Proveri gi tvoite rezultati:

a2 3
4
b) B = a2,
a) B
v) B
3a 2 3
2
a 2H 3
;
4
V = a2H;
V
V
3a 2H 3
.
2
Proveri se!
Presmetaj go volumenot na pravilna
{estagolna prizma so osnoven rab
a = 4 cm i visina H = 13 cm.
Dve triagolni prizmi imaat ednakvi
visini i ednakvi volumeni. Dali nivnite
osnovi mora da se:
a) skladni triagolnici,
b) ednakvoplo{ni triagolnici?
Zada~i
1. Eden sandak so dolìna 2 m i {irina
1 m sobira 16 h6 oriz. Kolkava e visinata na sandakot?
2. Presmetaj go volumenot na pravilna
{estagolna prizma so perimetar na

osnovata 24 cm i visina 10 cm.
3. Romb so dijagonali 24 cm i 10 cm e os-
nova na prava prizma so visina 20 cm.

Presmetaj gi volumenot i plo{tinata na
prizmata.
4. Pravilna ~etiriagolna prizma ima

plo{tina P = 448 dm2 i bo~na povr{ina
so plo{tina M = 320 dm2.
Presmetaj go volumenot na prizmata.
5. Presmetaj go volumenot na pravilna

triagolna prizma so:
6. Kolku e visoka pravilna {estagolna

prizma so osnoven rab a = 6 cm i volumen V = 1260 cm3?
7. Napre~en presek na kanal, dolg 2 km, ima
forma na ramnokrak trapez so osnovi

6 m i 10 m, a krak 2,9 m. Kolku m3 zemja
se isfrleni pri negovoto kopawe?
8. Me|u veli~inite a, H, B, M, P, V kaj pra-
vilna ~etiriagolna prizma najdi gi nepoznatite, ako se dadeni (vo cm; cm2;
cm 3):
a) a = 5, M = 160;
g) H = 14, V = 1694;
b) a = 3, P = 66;
d) H = 15, M = 780;
v) B = 36, M = 168; |) M = 160, V = 200.
a) osnoven rab 6 cm i visina 8 cm;

b) osnoven rab a i visina 4a.
Prizma
189
PIRAMIDA
10
PIRAMIDA. PLO[TINA NA PIRAMIDA
Potseti se!
[to e poliedar ili rabesto telo?

Zo{to prizmata e rabesto telo?
Spored {to se odreduva deka prizmata
e triagolna, ~etiriagolna itn., a spored
{to deka e prava, odnosno pravilna?
Opi{i so zborovi nekoja od egipetskite
piramidi.
1.
F
F
F
F
Razgledaj gi crteìte i prosledi

gi objasnuvawata vo slednata
zada~a. Taka }e se zapoznae{ u{te
so edno rabesto geometrisko telo.
Dadeno e:
edna ramnina ,
eden n-agolnik na nea, na primer, petagolnikot ABCDE,
edna to~ka S {to ne leì na .
Od to~kata S se povle~eni otse~ki do
temiwata na petagolnikot.
Kolku triagolnici se dobieni pritoa?
Imenuvaj gi tie triagolnici.
[to imaat zaedni~ko site tie pet triagolnici?
Voo~i ja povr{inata {to ja so~inuvaat
dadeniot petagolnik i dobienite pet
triagolnici.
Povr{inata {to se sostoi od dadeniot petagolnik i dobienite pet triagolnici go

deli mnoèstvoto to~ki od prostorot na dve oblasti: vnatre{na i nadvore{na.
Vnatre{nata oblast zaedno so spomnatata povr{ina obrazuvaat edno
geometrisko telo {to se vika petagolna piramida. Taa piramida e
izdvoeno pretstavena na crteòv.
Dadeniot petagolnik se vika osnova na piramidata, dobienite
triagolnici ABS, BCS,... - bo~ni yidovi, a to~kata S - vrv na
piramidata.
Vrvot S i temiwata na osnovata se vikaat temiwa na piramidata, a
bo~nite yidovi ja so~inuvaat nejzinata bo~na povr{ina. I kaj
piramidata razlikuvame: osnovni i bo~ni rabovi.
So ista postapka moè da se dojde do triagolna piramida, ~etiriagolna piramida
itn. Sekoja od niv se vika, kratko, piramida.
190
2.
Na crteòt se pretstaveni triagolnata piramida SABC i ~etiriagolnata piramida SABCD.

Imenuvaj gi:
a) osnovnite rabovi;
v) osnovata;
b) bo~nite rabovi;
g) bo~nite yidovi
na piramidata 1) SABC; 2) SABCD.

Voo~i ja i otse~kata SS vo piramidata SABCD na crteòt.
Otse~kata SS, kade {to S e vrvot na piramidata, a S e negovata ortogonalna proekcija
vrz osnovata se vika visina na piramidata.
To~kata S e podno`je na visinata. Obi~no i dolìnata SS se vika visina na piramidata.
3.
Od koj vid e piramidata {to ima:

1. a) 4, b) 6, v) 9 temiwa;
2. a) 6, b) 10, v)12 rabovi;
3. a) 4, b) 7, v) 10 yidovi?
Presekot na piramidata so ramnina {to minuva niz vrvot i

niz koja bilo dijagonala na osnovata se vika dijagonalen
presek.
Na crteòt e pretstaven dijagonalniot presek ACS na
piramidata.
Voo~i i imenuvaj u{te dva takvi preseci.
Kolku dijagonalni preseci ima ovaa piramida?
Kolku dijagonalni preseci ima koja bilo piramida?
Voo~iv deka i triagolnicite BDS i ECS se dijagonalni preseci; ovaa piramida

ima 5 takvi preseci, a sekoja piramida ima tolku dijagonalni preseci, kolku
{to ima dijagonali osnovata.
4.
Na crteòt e pretstavena piramidata SABCD so osnova

kvadrat, a podno`jeto na visinata pa|a vo presekot O
na dijagonalite na osnovata.
Razgledaj go crteòt i prosledi gi objasnuvawata.
To~kata O gi prepolovuva dijagonalite na kvadratot

(osnovata).
Pravoagolnite triagolnici AOS, BOS, COS, DOS imaat edna zaedni~ka kateta (visinata
OS), a drugata kateta im e ednakva na polovina dijagonala na kvadratot.
Spored priznakot SAS tie se skladni me|u sebe.
Od toa sleduva deka, kaj vakvata piramida:

a) site bo~ni rabovi se ednakvi me|u sebe;
b) bo~nite yidovi se ramnokraki, me|u sebe skladni triagolnici;
v) visinite na bo~nite yidovi se ednakvi me|u sebe.
Piramida
191
Za ovaa piramida i za sekoja druga pri koja osnovata e pravilen mnoguagolnik, a podno`jeto
na visinata pa|a vo centarot na osnovata, se veli deka e pravilna piramida.
Visinata h na koj bilo bo~en yid na pravilna piramida se vika apotema na piramidata.
5.
Presmetaj ja apotemata h na pravilna triagolna piramida

so osnoven rab a = 14 cm i bo~en rab s = 25 cm.
Razgledaj go triagolnikot AES na crteòt.
V
6.
Ako se razreàt site osnovni rabovi (osven eden) i samo

eden bo~en rab, toga{ povr{inata na edna piramida moè
da se "rasprostre# na ramnina. Taka se dobiva mreà na
piramidata.
Na crteòt se pretstaveni
dve konstrukcii na mreàta na
pravilna triagolna piramida
so osnoven rab a i bo~en rab s.
Voo~i gi i opi{i gi so zborovi dvete postapki.
Objasni i skiciraj ja mreàta na
pravilna ~etiriagolna piramida.
Kako i kaj prizmata, zbirot od plo{tinite na site yidovi na edna piramida

se vika plo{tina na piramidata.
Spored toa:
Ako B e plo{tinata na osnovata, a M plo{tinata na bo~nata

povr{ina, toga{ plo{tinata P na piramidata }e bide:
7.
F P=B+M
Presmetaj ja plo{tinata na pravilna ~etiriagolna piramida

so osnoven rab 14 cm i bo~en rab s = 25 cm.
F Za osnovata: B = a = 14 = 196, t.e. B = 196 cm ;

ah
F za bo~nata povr{ina: M 4 2 2ah kade {to h
2
e apotemata.
F Apotemata }e se presmeta so pomo{ na Pitagorovata teorema od pravoagolniot tria

agolnik AES: h 2 s 2 252 72 625 49 576; h 24 cm.
2
2
F Taka, M = 2ah = 2 14 24 = 672, t.e. M = 672 cm .

F Zna~i: P = B + M = 196 + 672 = 868, t.e. P = 868 cm .
2
192
8.
Presmetaj ja plo{tinata na pravilna ~etiriagolna piramida so osnoven rab a = 10 cm

i visina H = 12 cm. Iskoristi go SOE na crteòt od zada~ata 7.
Triagolna piramida se vika tetraedar.
Triagolna piramida na koja site rabovi se ednakvi se vika pravilen tetraedar.
9.
Najdi ja plo{tinata na pravilen tetraedar so rab a = 12 cm.
Treba da znae{:
da prepoznae{ i da imenuva{ piramida
i nejzinite elementi;
da prepoznae{ i da definira{ pravilna
piramida;
da presmeta{ plo{tina na piramida.
Proveri se!
Ako osnovata na edna piramida e pravilen mnoguagolnik, dali mora piramidata da e pravilna?
Najdi ja plo{tinata P na pravilna
~etiriagolna piramida so bo~en rab
c = 17 cm i apotema h = 15 cm.
Zada~i
1. Kolku najmalku yidovi moè da ima edna
5. Presmetaj ja plo{tinata na pravilna
2. Presmetaj ja plo{tinata na pravilna
6. Presmetaj ja plo{tinata na osnovata na
piramida? Od koj vid e taa?
{estagolna piramida so osnoven rab

10 cm i apotema 13 cm.
3. Najdi ja apotemata na pravilna ~etiriagolna piramida ~ija bo~na povr{ina

ima 20 dm2, a osnovata ima 16 dm2.
4. Pravilna ~etiriagolna piramida so

osnoven rab a = 8 cm ima plo{tina
144 cm2. Najdi ja visinata H na piramidata.
triagolna piramida so osnoven rab 6 cm

i bo~en rab 10 cm.
pravilna ~etiriagolna piramida so

visina H = 6 dm i apotema h = 6,5 dm.
7. Me|u veli~inite a, H, h, B, M, P kaj pra-
vilna ~etiriagolna piramida najdi gi

nepoznatite, ako se dadeni (vo centimetri):
a) a = 12, h = 10;
g) H = 21, h = 29;
b) a = 14, H = 24;
d) P = 819, B = 81;
v) B = 256, M = 544; |) P = 3584, M = 2800.
Piramida
193
11
VOLUMEN NA PIRAMIDA
Potseti se!
Volumenot na prava prizma se presmetuva so formulata

V = B H,
B - plo{tina na osnovata, H - visina na prizmata.
Kako se dobiva piramida ? [to e, pritoa:
a) osnova; b) vrv; v) bo~na povr{ina; g) visina na piramidata?
Mereweto na volumenot na nekoe telo ne go vr{ime so neposredno prenesuvawe

na mernata edinica, tuku izveduvame pravila ({to gi zapi{uvame so formula),
spored koi, vrz osnova na neophodni podatoci za teloto, so presmetuvawe, go
dobivame negoviot volumen.
Kako da dobieme pravilo za presmetuvawe volumen na piramida?

Za taa cel moè{ (doma) da go napravi{
sledniov obid.
{uplivi modeli (na primer, od karF Napravi
ton) na edna prizma i na edna piramida so
ednakvoplo{ni (moè: skladni) osnovi i
ednakvi visini (kako na crteòt).
ja piramidata so suv pesok (ili drug zrnest materijal: oriz,{e}er ili sl.) i
F Napolni
potoa pesokot od piramidata preturi go vo prizmata.
F ]e zabeleì{ deka toa treba da go napravi{ u{te dvapati za da ja napolni{ prizmata.

F Toa pokaùva deka piramidata ima tripati pomal volumen od prizmata.
Ovoj fakt, voo~en eksperimentalno, moè i da se dokaè (no, nie }e go izostavime toa).
Zapomni deka vaì op{to

Volumenot V na edna piramida e ednakov na edna tretina od
proizvodot na visinata H i plo{tinata B na osnovata na
piramidata, t.e.
1.
194
V=
1
BH
3
Presmetaj go volumenot na pravilna ~etiriagolna piramida so osnoven rab a = 12 cm

i visina H = 20 cm.
B 2.
Razgledaj gi crteìte i obidi se

da gi izvede{ formulite za presmetuvawe volumen na pravilna:
a) triagolna;
b) ~etiriagolna;
v) {estagolna;
piramida so osnoven rab a i visina H.
F Vo op{tata formula za volumen na piramida V 3 B H , treba da se zameni samo B so

soodvetna formula za plo{tina na:
a) ramnostran triagolnik:
v) pravilen {estagolnik:
1 2
a 3 ;
4
B
B
b) kvadrat:
B = a2;
3 2
a 3 .
2
Taka }e se dobijat baranite formuli: a) V
a 2H 3
;
12
b) V
a 2H
;
3
v) V
a 2H 3
.
2
3.
Keopsovata piramida vo Egipet ima visina 149 m i osnova kvadrat so strana 232 m.
Presmetaj go nejziniot volumen.
4.
Bo~niot rab na pravilna {estagolna piramida e 14 cm, a osnovniot rab e a = 2 cm.

Presmetaj go volumenot na piramidata.
5.
Presmetaj gi plo{tinata i volumenot na piramida

so visina H = 12 cm i osnova pravoagolnik so
dimenzii a = 32 cm i b = 10 cm, ako podno`jeto
na visinata e vo presekot na dijagonalite (centar
na opi{anata kru`nica) na osnovata.
Razgledaj go crteòt i raboti spored upatstvata.
F P = B + M i B = a b = 32 10; B = 320 cm .
F Bo~nata povr{ina e sostavena od ~etiri triagolnici, pri {to:
2
SA1B1 SC1D1 i
SB1C1 SA1D1, pa od crteòt, kade {to ha = FS , hb = GS , se dobiva

M=2
1
1
aha + 2
bhb = aha + bhb.
2
2
b
a
Presmetaj gi bo~nite visini ha i hb. Na crteòt: ha2 H 2 = 169 i hb2 H 2 =
2
2
2
= 400, t.e. ha = 13 cm, hb = 20 cm i M = 32 13 + 10 20 = 616 cm2;
F P = 320 + 616 = 936;
P = 936 cm2.
Piramida
195
F Zameni gi B i H vo op{tata formula za volumen na piramidata:

V
1
1
B H 320 12 ,
3
3
Treba da znae{:
da presmeta{ volumen na piramida spored op{tata formula;
da izvede{ formula za presmetuvawe
volumen na piramida vo konkreten
primer.
V = 1 280 cm3.
Proveri se!
Presmetaj go volumenot na pravilna triagolna piramida so osnoven rab 5 cm i
visina 9 cm.
Pravilna ~etiriagolna piramida ima visina 12 cm i dijagonala na osnovata 8 cm.
Kolku e volumenot na piramidata?
Zada~i
1. Pravilna ~etiriagolna piramida ima
osnova B = 144 cm2 i visina H = 40 cm.
Presmetaj go volumenot na piramidata.
2. Volumenot na edna pravilna ~etiriagolna piramida e 48 cm3, a plo{tinata

na nejzinata osnova e 36 cm2. Presmetaj
ja plo{tinata na piramidata.

osnoven rab a = 24 cm i bo~na plo{tina
M = 960 cm2. Presmetaj gi plo{tinata P
i volumenot V na piramidata.
osnoven rab 20 cm i volumen 3 200 cm3.

Presmetaj ja visinata i plo{tinata na
taa piramida.
5. Osnovata na edna piramida e pravoagolnik so dimenzii 90 cm i 1,20 m, a

site bo~ni rabovi imaat po 1,25 m. Najdi
go nejziniot volumen.
6. Edna pravilna ~etiriagolna piramida

ima osnoven rab a = 8 cm i volumen
V = 576 cm3. Najdi gi visinata i plo{tinata na piramidata.
7. Me|u veli~inite a, H, s, B, M, P, V kaj
pravilna {estagolna piramida najdi gi

nepoznatite, ako se dadeni (vo cm):
a) a = 10, H = 24;
b) B = 73,5 3 , s = 25 (s e bo~niot rab);

v) a = 7, s = 25;
g) V = 588 3 , H = 24.
Obidi se...
a) Kakov mnoguagolnik treba da bide osnovata za da moè{ da formira{
piramida so ednakvi bo~ni rabovi?
b) Kakov mnoguagolnik treba da bide osnovata za da moè{ da formira{ piramida so
ednakvi apotemi?
196
CILINDAR, KONUS, TOPKA
12
CILINDAR; PLO[TINA I VOLUMEN
Potseti se!
[to e prizma i kako se dobiva? [to se
pritoa:
a) osnovi;
b) bo~ni yidovi;
v) bo~na povr{ina;
g) visina na prizmata?
Da vidime kako se dobiva geometriskoto telo {to go narekuvame

cilindar.
Sledi ja postapkata vnimatelno.

e edna ramnina , edna kru`nica
F kDadena
na nea i edna prava p {to minuva niz
edna to~ka T od kru`nicata, a e normalna na , kako na crteòt a).
Za koi geometriski
tela se veli deka se
val~esti?
Mnogu predmeti od sekojdnevniot ìvot
imaat forma na cilindar (na primer:
konzerva, }unk).
Nabroj u{te nekolku predmeti {to imaat
cilindri~na forma.
a)
b)
v)
Da zamislime deka to~kata T po~nuva da se dviì po kru`nicata, a pravata p - da

ostanuva paralelna na svojata po~etna polo`ba kako na crteòt b).
Na toj na~in podvi`nata prava p opi{uva edna povr{ina; toa e cilindri~na

povr{ina - crt. v).
Za pravata p se veli deka e generatrisa (ili

izvednica), a za kru`nicata - direktrisa (ili
vodilka) na cilindri~nata povr{ina.
Da ja prese~eme ovaa povr{ina u{te so edna

ramnina 1, paralelna so , kako na crt. g).
d)
Zapomni
g)
Krugovite {to cilindri~nata povr{ina gi otsekuva od ramninite i 1, i delot od nea

pome|u ramninite, zagraduvaat del od prostorot, t.e. obrazuvaat edno geometrisko telo
{to se vika prav kruèn cilindar, a nie }e go vikame samo cilindar. Toj cilindar e
izdvoeno pretstaven na crteòt d).
Cilindar, konus, topka
197
Nagledno, cilindar moè da se dobie i koga pravoagolnik rotira okolu edna svoja strana (na crteòt: ABCD, okolu BC).
Razgledaj go crteòt i voo~i gi elementite

na cilindarot.
Krugovite se vikaat osnovi, a delot od cilindri~nata povr{ina me|u niv - bo~na povr{ina
na cilindarot.
Radiusot R na osnovata se vika radius na cilindarot.
Otse~kata OO1 (~ii{to krajni to~ki se centrite na osnovite) se vika oska na cilindarot;
taa e i negova visina.
Ako cilindarot se prese~e so ramnina {to minuva niz negovata oska, se dobiva eden
pravoagolnik {to se vika osen presek ({rafiraniot pravoagolnik na crteòt).
1.
Dali moè dva osni preseci na eden cilindar da ne se skladni me|u sebe? Zo{to?
2.
Presmetaj ja plo{tinata na osniot presek na cilindar so radius R = 5 cm i visina

H = 7 cm.
Za cilindar ~ij{to osen presek e kvadrat, t.e. H = 2R, se veli deka e ramnostran
cilindar.
3.
Osniot presek na eden ramnostran cilindar ima 100 cm2. Najdi gi radiusot i visinata
na cilindarot.
4.
Ako cilindarot se rase~e po edna

negova generatrisa i po periferijata na osnovite, kako na crteòt
a), toga{ moè da se vidi deka
mreàta na cilindarot e sostavena od dva skladni kruga (osnovite) i eden pravoagolnik (bo~nata
povr{ina), kako na crteòt b).
Razgledaj ja mreàta na crteòt b) i, za plo{tinata P na cilindar so radius R i visina H,
sogledaj deka:
a)
b)
a) P = 2B + M; (B - plo{tina na osnovata, M - plo{tina na bo~nata povr{ina);
198
b) B = R2 (Zo{to?),
M = 2R H (Zo{to?);
v) P = 2R2 + 2R H;
P = 2R(R + H).
5.
Presmetaj ja plo{tinata na cilindar so radius R = 8 cm i visina H = 2,5 dm.

Za volumenot na cilindar so radius R (t.e. so plo{tina na osnovata B = R2) i visina H, sli~no
kako kaj prizmata, se zema brojot
Potseti se!
Postoi golema sli~nost me|u cilindar
i prava prizma.
V = B H,
t.e.
V = R2 H.
Zna~i, volumenot na cilindar e ednakov na

proizvodot od plo{tinata na negovata osnova i visinata.
- dve skladni osnovi {to leàt na paralelni ramnini;

- bo~ni povr{ini so izvednici, odnosno
rabovi normalni na osnovite.
6.
Presmetaj go volumenot na cilindar so

radius R = 10 cm i visina H = 15 cm.
7.
Izvedi gi formulite za plo{tina i volumen na ramnostran cilindar, so radius R.

Odgovor:
Treba da znae{:
Proveri se!
da identifikuva{ elementi na cilindar;

da presmeta{ plo{tina i volumen na
cilindar spored formula.
Zada~i
1. Da se presmeta P i V na cilindar so
R = 6 cm i plo{tina na osniot presek

Q = 240 cm2.
2. Presmetaj gi P i V na ramnostran cilindar so: a) R = 10 cm,
P = 6R2; V = 2R3.
b) H = 2 dm.
3. Odredi ja visinata na cilindar, ~ij radius e 5 cm, a volumenot mu e

V = 1 570 cm3.
Kako se dobiva:
a) cilindri~na povr{ina; b) cilindar?
Presmetaj gi P i V na cilindar so
R = 1,2 dm i H = 15 cm.
Za koj cilindar se veli deka e ramnostran?
4. Dijagonalata na osniot presek na eden

cilindar, {to e visok 8 cm, e ednakva
na 10 cm. Presmetaj gi P i V na cilindarot.
5. Ramnostran cilindar ima plo{tina

1 350 cm2. Opredeli go negoviot volumen.
6. Dva cilindra se dobieni so rotacija na

pravoagolnik okolu sekoja od negovite
strani a i b. Najdi go odnosot na volumenite na tie cilindri.
199
13
KONUS; PLO[TINA I VOLUMEN
Potseti se!
Vo sekojdnevieto ~esto
sre}ava{ predmeti so
konusna forma.
Edno geometrisko telo so konusna

forma moè da se dobie na sli~en
na~in kako {to se dobiva cilindar.
Prosledi ja postapkata.
Nabroj nekolku predmeti {to imaat konusna

forma.
Dadena e edna ramnina i na nea edna

F kru`nica
k so centar O. Od to~kata O e
"dignata# otse~kata OS {to e normalna
na ramninata .
F Od to~kata S povle~i edna poluprava SX koja minuva niz edna to~ka od kru`nicata k.
T po~nuva da se dviì po kru`nicata, a polupravata
F To~kata
SX da se "lizga# po kru`nicata.
toj na~in podvi`nata poluprava opi{uva edna povr{ina;
F Na
toa e konusna povr{ina.
Za polupravata SX se veli deka e generatrisa (izvednica),
F za
kru`nicata - direktrisa (vodilka), a to~kata S - vrv.
Zapomni
Krugot {to go otsekuva konusnata povr{ina od ramninata i delot
od povr{inata od kaj vrvot S, zagraduvaat del od prostorot, t.e.
obrazuvaat edno geometrisko telo {to se vika prav kruèn konus;
nie }e go vikame, samo konus. Na crteòt e pretstaven toj konus
izdvoeno.
1.
200
Kakvo geometrisko telo se dobiva koga

eden ramnokrak triagolnik se vrti
(rotira) okolu visinata spu{tena kon
osnovata?
Konus se dobiva i koga eden pravoagolen triagolnik rotira

okolu edna kateta.
Razgledaj go crteòt i voo~i gi elementite na

konusot.
Krugot se vika osnova, a delot od konusnata povr{ina

- bo~na povr{ina na konusot.
Radiusot R na osnovata se vika radius na konusot.
Otse~kata SO {to go svrzuva vrvot so centarot na osnovata
se vika oska na konusot; toa e i negovata visina.
Otse~ka ~ii krajni to~ki se vrvot S na konusot i koja bilo to~ka T od periferijata na
osnovata, kako i dolìnata ST s , se vika generatrisa.
Presekot na konus so ramnina {to minuva niz negovata oska sekoga{ e ramnokrak
triagolnik; toj se vika osen presek na konusot ({rafiraniot triagolnik na crteòt).
Ako osniot presek e ramnostran triagolnik, t.e. s = 2R, toga{ za konusot se veli deka e
ramnostran konus.
2.
Presmetaj ja plo{tinata Q na osniot presek na ramnostraniot konus so R = 10 cm.
3.
Razgledaj go crteòt i odgovori zo{to e to~no ravenstvoto
s2 = H2 + R2
{to gi svrzuva generatrisata s, visinata H i radiusot na
osnovata kaj sekoj konus.
4.
Presmetaj ja visinata H na konusot pri koj s = 25 cm i R = 7cm.

Ako konusot se prese~e po edna negova generatrisa i po
periferijata na osnovata, toga{ moè da se vidi deka
mreàta na konusot e sostavena od eden krug (osnovata) i
eden kruèn ise~ok (bo~nata povr{ina), kako na crteòt.
5.
Razgledaj ja mreàta na crteòt i, za plo{tinata P na konus so radius R i generatrisa

s, sogledaj deka:
a) P
=B+M
b) B
= R2
v)
(plo{tina na krug);
M 1 2RQ s R sQ
2
g) P
6.
(B - plo{tina na osnova; M - plo{tina na bo~nata povr{ina);
(plo{tina na kruèn ise~ok);
= R2 + Rs, t.e. P = R (R + s).
Presmetaj ja plo{tinata na konus so radius R = 5 cm i visina H = 1,5 dm.
201
Volumenot na konus moè da bide odreden so eksperiment sli~en na eksperimentot za odreduvawe na volumenot na piramida.
Ako napravi{ modeli na konus i cilindar so

skladni osnovi i ednakvi visini, }e se
uveri{ deka "sodrìnata# na konusot (pesok
sol ili sl.) }e bide edna tretina od taa na
cilindarot.
Volumenot V na konus so radius R i visina H e:
V 1 BH ; V 1 R 2QH.
3
3
7.
Presmetaj go volumenot na konus so R = 10 cm i H = 3 dm.
8.
Izvedi gi formulite za plo{tina i volumen na ramnostran konus.
Sporedi go tvojot rezultat:
3
P = 3R2; V R Q 3 .
3
Treba da znae{:
da identifikuva{ elementi na konus;
da presmeta{ plo{tina i volumen na konus spored op{ta formula.
Zada~i
1. Presmetaj gi plo{tinata P i volumenot
V na konus so radius R = 5 cm i plo{tinata na bo~nata povr{ina M = 65 cm2.
Proveri se!
Kako se dobiva a) konusna povr{ina;
b) konus?
Presmetaj gi P i V na konus so R = 5 cm i
s = 13 cm.
Za koj konus se veli deka e ramnostran?
5. Volumenot na konus so visina H = 20 cm,
e 1 500 cm3. Presmetaj ja plo{tinata

na konusot.
2.
Presmetaj gi P i V na konus so B = 314 cm2

i s = 26 cm.
3. Osniot presek na eden konus ima plo{tina Q = 18,48 cm 2 , a visinata e
H = 5,6 cm.
Presmetaj gi:
a) B; b) V; v) M.
4. Perimetarot na osniot presek na ramnostran konus e 18 cm. Najdi gi P i V na

konusot.
202
Obidi se! ... Ne e zadolìtelno!
6. Agolot pri vrvot
kaj mreàta na
konus e 120o, a generatrisata na
konusot e 15 cm.
Najdi go dijametarot na konusot.
14
TOPKA; PLO[TINA I VOLUMEN
Potseti se!
Iskaì ja definicijata
za kru`nica.
[to e centar, a {to radius na kru`nicata?
r
O
So {to e opredelena edna kru`nica?
Mnoèstvoto od site to~ki vo

prostorot {to se ednakvo oddale~eni od dadena to~ka
O, obrazuva edna povr{ina; taa povr{ina
se vika sfera.
Dadenata to~ka O se
vika centar na sferata.
Rastojanieto od centarot do koja bilo to~ka od sferata se vika radius na sferata i

obi~no se ozna~uva so R.
I sekoja otse~ka OT, kade {to T e proizvolna to~ka od sferata se vika radius na sferata.
1.
Na crteòt e pretstavena sfera so centar O.

Imenuvaj (barem dve) otse~ki {to se radiusi na sferata.
So {to e opredelena edna sfera?
Potseti se!
[to e vnatre{na oblast za edna

kru`nica?
[to e krug?
[to e tetiva, a {to dijametar na krug?
Imenuvaj nekoi predmeti so forma na
topka {to gi sre}ava{ vo sekojdnevniot
ìvot.
C
D
r
A
B
O
2.
Sferata go deli prostorot na

vnatre{na i nadvore{na oblast.
Mnoèstvoto od site to~ki na vnatre{nata oblast (t.e. to~kite ~ie{to rastojanie do centarot e pomalo od radiusot
na taa sfera), zaedno so sferata,
obrazuva geometrisko telo {to se vika
topka.
Centarot, odnosno radiusot na sferata
se vikaat centar, odnosno radius na
topkata.
Topka so centar O ima radius R = 5 cm. To~kite A, B i C se nao|aat na rastojanie od

centarot: OA = 1,5 cm, OB = 5,1 cm i OC = 5 cm. Koi od niv pripa|aat na topkata?
3.
Potseti se {to e dijametar na krug i obidi se da ja iskaè{ (po analogija) definicijata

za dijametar na topka.
203
4.
Na crteòt a) e pretstaven krug so eden negov

dijametar AB.
[to }e se dobie ako krugot rotira okolu
dijametarot AB?
Moè{ da zaklu~i{ deka so rotirawe na krug
(ili polukrug) okolu nekoj negov dijametar (kako
na crt. b)), se dobiva topka.
a)
Voo~i deka:
b)
Presekot na topka so ramnina sekoga{ e krug.

Ako ramninata minuva niz centarot O na topkata,
toga{ prese~niot krug ima ist radius (R) kako
topkata i se vika golem krug.
Kolku golemi krugovi ima edna topka?
Kakvi se me|u sebe nivnite radiusi?
5.
Razgledaj (ili zamisli) eden globus.

Ekvatorot opredeluva eden golem krug na globusot.
Koi linii opredeluvaat drugi golemi krugovi?
Poso~i nekoi mali krugovi na globusot.
Povr{inata na sekoja topka (t.e. soodvetnata sfera) ima svoja plo{tina, koja{to
se vika plo{tina na topkata.
Plo{tinata na topka so radius R se opredeluva so formulata:
P = 4R2.
Voo~i:
Plo{tinata na topkata:
a) e ~etiripati pogolema od plo{tinata na eden nejzin golem krug;
b) e ednakva so proizvodot od dijametarot 2R i perimetarot 2R na eden nejzin golem
krug, t.e. P = 2R 2R = 4R2.
Na sekoja topka pridruùvame broj V - volumenot na topkata, opredelen so formulata
V 1 PR ,
3
t.e.
V 4 R 3 Q,
3
kade {to R e radiusot, a P e plo{tinata na topkata.
204
6.
Presmetaj gi P i V na topka so radius R = 5 cm.
7.
Presmetaj gi P i V na topka, za koja se znae deka eden nejzin golem krug ima plo{tina
Q = 2 826 cm2.
Treba da znae{:
Proveri se!
da identifikuva{ sfera i topka i nivnite elementi;
Objasni {to e sfera, a {to e topka. Kako

se dobivaat?
da presmeta{ plo{tina i volumen na

topka spored formula.
Kolkavi se P i V na topka so R = 1 dm?
Zada~i
1. Presmetaj gi plo{tinata P i volumenot
V na topka, ako nejziniot dijametar e

12 cm.
2. Najdi gi P i V na topka, ako plo{tinata

na eden nejzin golem krug e 314 cm2.
3. Olovna topka so radius R = 6 cm treba
da se pretopi vo cilindar so ist radius

R = 6 cm. Kolkava e visinata na cilindarot?
4. Najdi go volumenot V na topkata i plo{tinata Q na nejziniot golem krug, ako

nejzinata plo{tina e P = 100 cm2.
5. Vo kocka so rab 6 cm e stavena topka
koja{to gi dopira site yidovi na kockata. Kolkava e plo{tinata na topkata?

Nacrtaj slika.
6. Dadena e kocka so rab a. Okolu kockata
e opi{ana topka i vo kockata e vpi{ana

topka. Najdi go odnosot me|u a) plo{tinite; b) volumenite na tie dve topki.
(Edna kocka e vpi{ana vo topka ako site
nejzini temiwa leàt na povr{inata od
topkata. Toga{ velime, isto taka, deka
topkata e opi{ana okolu kockata.)
7. Od drvena kocka so rab 4 cm, treba da
se izdelka, najgolema mo`na topka.

Presmetaj go volumenot na otpadokot.
Kolkav procent od volumenot na kockata e volumenot na otpadokot?
8. Dijametarot na Zemjata e 12 733 km, a na
Mese~inata e 3 482 km. Kolku pati e

pogolema:
a) plo{tinata na Zemjata od plo{tinata
na Mese~inata;
b) volumenot na Zemjata od volumenot
na Mese~inata?
205
S O
15
R A B O T A
P O D A T O C I
VEROJATNOST
Potseti se!
Ako e sigurno deka nekoj nastan }e se slu~i, toga{ verojatnosta e 1, t.e. 100 %.
Na primer: Ako prazno plasti~no {i{e padne na podot - nema da se skr{i.
Ako e nevozmo`no nekoj nastan da se slu~i, toga{ verojatnosta e 0.
Na primer: Od kutija polna samo so crveni top~iwa, da se izvle~e belo top~e.
Site drugi mo`nosti (verojatnosti) se me|u 0 i 1.
Na primer: Ako se frli vo vozduh moneta, verojatnosta da padne grb e
1.
1
.
2
Vrtele{kata na crteòt ima 6 ednakvi poliwa. Ako se

zavrti strelkata, kolkava e verojatnosta taa da zastane
na poleto so broj 4?
Voo~i gi slednive 6 nastani:
Strelkata da zastane na koe bilo od poliwata 1, 2, 3, 4, 5 ili 6.
Sekoj od ovie nastani e ednakvo moèn.
O~ekuvan nastan e strelkata da zastane na poleto so broj 4.
Verojatnosta za strelkata da zastane na poleto so broj 4 e
1
1
. Zapi{uvame V(4) = .
6
6
Kolkava e verojatnosta za strelkata da zastane na brojot 1?

Verojatnosta za strelkata da zastane na brojot 2 ili na brojot 3 e
2
, ili
6
2
1
= .
6
3
Kolkava e verojatnosta za strelkata da zastane na brojot 1, 5 ili 6?
V(2 ili 3) =
Voo~i ja vrtele{kata.
Mo`ni nastani ima 5: strelkata moè da zastane na poleto
ozna~eno so 1 ili so 2 ili so 3 ili so 4 ili so 5.
Ako o~ekuvan nastan e strelkata da zastane na pole ozna~eno so
7, nejzinata verojatnost e 0, ili V(7) =
0
= 0.
5
Nastanot e nevozmoèn.
206
Op{to:
Neka n e brojot na "site mo`ni slu~ai# vo vrska so daden eksperiment i neka site tie
slu~ai se ednakvo mo`ni.
Ako A e nastan vo vrska so toj ekspetiment i m e brojot na "site povolni slu~ai# za
m
se vika matemati~ka verojatnost na
pojavuvawe na toj nastan, toga{ koli~nikot
n
nastanot A i se ozna~uva so V(A). Zna~i:
m
V A

.
n
2.
Na sekoja od karti~kite e zapi{ana po edna bukva.
M A
T E M A
T I K A
Jovan vle~el karti bez gledawe. Odredi ja verojatnosta za nastanite:

a) V(M);
3.
b) V(A);
v) V(T ili K).
Odredi ja verojatnosta na sekoj od slednive nastani od

vrteweto na strelkata .
a) brojot 3;
d) brojot 11;
b) paren broj;
|) broj pogolem od 7;
v) neparen broj;
e) broj od 1 do 10.
g) 5 ili 6;
Zapi{i ja sekoja od dobienite vrednosti za verojatnosta so procent.
Koj od nastanite od a) do e) e siguren, koj e nevozmoèn?
Koi dva nastani od a) do e) se ednakvo mo`ni?
Koi dva nastani se takvi {to ako se slu~i edniot sigurno ne se slu~uva drugiot?
Treba da znae{:
da postavuva{ pretpostavki za nastani
vo vrska so daden eksperiment i da ja
odreduva{ nivnata verojatnost.
Proveri se!
Se frla kocka za igrawe. Koi nastani se
mo`ni? Nabroj barem tri.
Kolkava e verojatnosta, pri frlawe kocka za igrawe, na gornata strana da bide:
a) brojot 2;
b) brojot 3 ili 4;
v) brojot 3 i 4;
g) paren broj;
d) brojot 7;
|) broj od 1 do 6?
207
UÊ[E ZA GEOMETRISKI TELA

1.
Koe teme od kvadarot (na crteòt)

e komplanarno so:
a) A,B,C1;
b) A,C,C1?
2.
3.
4.
Dali se se~at pravite:

a) DB1 i D1C; v) A1C i AC1?
b) BB1 i D1C;
Vidi go crteòt.
Dali edna ramnina e opredelena so
pravite:
a) AD i B1C1; b) DC i DB1; v) BC i AA1?
Vidi go crteòt.
Kako se vikaat dve pravi vo prostorot
{to ne se paralelni i ne se se~at?
Na crteòt najdi dva para takvi pravi.
9.
Presmetaj ja dijagonalata na kvadar so

dimenzii 9 cm, 6 cm i 2 cm.
10. Plo{tinata na bo~nata povr{ina na

edna pravilna triagolna prizma e
M = 180 cm2, a osnovniot rab a = 10 cm.
Presmetaj gi plo{tinata P i volumenot V na prizmata.
11. Romb so dijagonali 24 cm i 10 cm e
osnova na prava prizma so visina 5 cm.

Presmetaj gi P i V na prizmata.
12. Osnovniot rab na pravilna {estagolna piramida e 3 cm, a bo~niot rab

e 4 cm. Presmetaj go volumenot V na
piramidata.
13. Presmetaj gi plo{tinata P i volu-
menot V na pravilna ~etiriagolna piramida so osnoven rab a = 10 cm i

apotema h = 13 cm.
5.
Dadena prava p e normalna na dve razli~ni ramnini 1 i 2. Kakva e zaemnata polo`ba na 1 i 2?
6.
[to e ortogonalna proekcija na otse~ka vrz edna ramnina?
7.
Kolku rabovi ima edna:

a) triagolna;
v) {estagolna;
b) ~etiriagolna; g) n - agolna prizma?
15. Presmetaj gi P i V na konus so radius
Plo{tinata na dijagonalniot presek
16. Presmetaj gi P i V na topka ~ij{to
8.
na edna kocka e 64 2 cm2. Najdi go

rabot na kockata.
208
14. Kolku litri voda sobira edno bure vo
forma na cilindar, so plo{tina na

osnovata 30 dm2 i visina 1 m?
na osnovata R = 0,5 dm i visina

H = 1,2 dm.
glaven golem krug ima plo{tina

56,25 cm2.
ODGOVORI I RE[ENIJA
NA
zada~ite
TEMA 1.
1. a) 3 : 4; b) 3 : 2; v) 5 : 2.
2. a) 4 : 3;
b) 2 : 3; v) 2 : 5. 3. a) 1 : 2; b) 1 : 2; v) 3 : 10.
Ednakvi me|u sebe se pod a), b) i g); v) i d).
4. a) 150 : 100 : 50; b) 3 : 2 : 1.
5. a) 15; b) 7,8;
7
v) 0,5; g) . 6. a) 1 : 3; b) 1 : 5; v) 1 : 6.
5
7. a) 3 : 1; b) 1 : 4. 8. 7,5 cm. 9. 2 : 1.
10. 3 : 2. Obidi se... a) 12 jajca; b) 3 koko{ki.
1. a) 20; b) 6. 2. Na primer, 28 : 16 =
8
4
dm; b) m . 4. a) 3; b) 7,5;
3
9
v) 16. 5. a) 4 cm; b) 24 cm; v) 7 2 cm .
= 2,1 : 1,2. 3. a)
7. a) x = 6, y = 7,5; b) x = 28, y = 1,5.
6. MB 7 2 dm; AB 12 dm. 7. Za 8 cm.
1. 6 cm. 2. a) 16; b) 6.
8. AM : AB 3 : 5; AB : MB 5 : 2.
3.
b
4
; cd; mn; .
a
k
4. A1B1 9 cm, B1C1 3 cm . 5. a) Da; b) Ne.
1. 5.
BC 18 .
2. AB x 14 3 m .
4. x = 5, y = 10.
deka 1 : a = a : x.
3. AD 13 5 ;
7. Pomo{. Sogledaj
8. Pomo{. a) b : a = a : x;
SLI^NOST
1. a) AB i RS, AC i RT, BC i ST; b) A i R,

3
. 3. x = 8, y = 7,5.
B i S, C i T. 2.
4
4. 18 i 4. 5. Da. Kaj skladnite triagolnici, soodvetnite agli se ednakvi i soodvetnite strani
se ednakvi (pa zna~i se proporcionalni).
6. MN || AB (kako sredna linija na ABC), pa soodvetnite agli im se ednakvi; MN
1
AB ,
2
1
1
AC i BN BC , pa soodvetnite strani
2
2
im se proporcionalni.
AM
1. a) 3 : 5; b) 7 : 3; v) 4 : 3. 2. 5.
3. 22,5. 4. Ne.
1. 8 cm. 2. 24 cm, 45 cm, 27 cm.
3. b) 6.
5. 17 m.
znak. 7. a) Da; b) Da.
6. Da, spored vtoriot pri8. 52 m. 9. 17,5 m.

3. 30 cm
i 12 cm. 4. a1 = 12 cm, b1=16 cm, c1 = 24 cm.

5. 6,5 cm. 6. b1=5, h1 = 10. 7. Pomo{. Vo ABC
povle~i ja srednata linija A1B1 || AB i razgledaj
3
. 10. 0,69 ha.
go A1B1C. 8. a1 = 18, h1 = 9. 9.
5
1. a) z; z; b) n; v) z; g) m. 2. a) 6; b) 121;
10
3. a) 3,2; b) 5; v) 3;
b) a : b = b : x. 9. x = 12; y = 16. 10. a) Re{enie. v) a = 12, b 180 x 13 4 .
2
Na crteòt, AB e prodolèna za (proizvolno) ras- g) 4. 5. c = 10; q = 3,6; b = 6. 6. 150 cm .
tojanie BC, a proizvolna dostapna to~ka E, od koja
se gleda A, svrzana e so C. Potoa e povle~ena
BD || AE. Spored Talesovata teorema se dobiva
CB : BA CD : DE , t.e. BA
v) 300 m.
BC DE
CD
. b) 212,5 m.
7. Pomo{. Konstruiraj ja geometriskata sredina

x na otse~kite a i b. Toga{ x2 = a b, pa
baraniot kvadrat ima strana x.
11
1. a) 37; b) 33; v) c 40. 2. a), v), g) Da;
b) Ne. 3. 1.
4. 19,4 dm. 5. 64. 6. 10,4.
Odgovori i re{enija
209
7. c = 37, b = 12. Re{enie. a2 + b2 = c2, za a = 35

i b = 49 - c stanuva: 352 + (49 - c)2 = c2 , t.e.
1 225 + 2401 - 98c + c2 = c2, od kade {to se dobiva
3626 = 98c, pa c = 37; potoa, b = 49 - c = 12.
8. 21 i 28.
12
1. 7 m. 2. a) 40 cm; b) 1320 cm2; v) 51,9 cm.
3. a 32 cm. 4. 44 cm. 5. 1260 cm2. 6. 6 cm.

8. Pomo{. Iskoristi ja konstrukcijata vo
zada~ata 5.
9. 92 cm (= 2 (30 + 16) cm).
10. 6 m. Pomo{. Neka (x + 2)m e visina na drvoto. Toga{ (x + 2)2 + 8 = 102, (x + 2)2 = 36, x + 2 = 6.
Obidi se... P
t 2 ; za t = 6: P
9Q
2
8
1
Re{enie. P Q 2 r12 r22 ; r1
2
r12
1
4
2 x x 2 ; r2
1
2
r22
2
2 x x2 ; x =
r12 r22
1
2
P Q
x2
1
2
2
t2
4
1
2
t2
;
4
t2
;
4
Q 2
t .
8
Test:
1.
a) 3 : 2; b) 3 : 2; v) 9 : 4. Ednakvi se pod
a i b.
2.
1,5 cm.
4.
12.
6.
3.
a) 10; b) 9; v) 4.
a) 12; b) 35.
7.
AC || BD, bi-
dej}i OA : OB OC : OD . 8. Pomo{. Otse~kata

od 12 cm podeli ja na tri dela, vo odnos 3 : 5 : 6.
9.
1
4
Da, spored prviot priznak (aglite na prviot
triagolnik: 40o, 60o i 80o, a aglite na vtoriot: 60o,

x ,
80o i 40o). 10. 10 m. 11. 3,2 cm. 12. L = 45 cm;

P = 45 cm2. 13. c = 10; a 20 ; b 80 ; h = 4.
x ,
14. 920. 15. a) i v) Da; b) Ne.
16. 128.
17. 5,3 cm.
TEMA 2.
LINEARNA RAVENKA, LINEARNA NERAVENKA I

LINEARNA FUNKCIJA
1. Pod a) i v). 2. Pod b) i v). 3. za x = 2.
4. Identitet e 5(x - 1) = 5x - 5.
pod b).
5. Pod a) i
6. Za a = 3.
1. a) So 3 nepoznati; b) so edna nepoznata;

v) so 2 nepoznati. 2. a) Od tret stepen;
b) od vtor stepen; v) od prv stepen.
3. Pod a) i
pod v). 4. Pod a) i pod v). 5. Pod v) i pod g).
1. Pod b) i pod v). 2. za a = 5.
3. a) M = {2}; b) M = {3}; v) M = {4}.

4. Ravenkata pod b). 5. Ravenkata pod b).
6. Ravenkite pod a) i pod v).
1. Ravenkite se ekvivalentni. 2. Na dve-
te strani na ravenkata e dodaden izrazot 2x.

3. Moè da se izostavat ~lenovite -3x; -5 i
se dobiva ravenkata 2x - 4 = 4. 4. 3x - 2 + x =
210
Odgovori i re{enija
= 5 + 2x - 3 3x + x - 2x = 5 - 3 + 2 2x = 4.
5. m = 5x.
6. a). b). 7. a) -1; b) 4.
1. Isto mnoèstvo re{enija M = {2}.
2. M = {2}. 3. a) Ne; b) Da; v) Ne. 4. x = 2.

x 1 x 1 2 x

2
4
3
6x - 6 + 3x + 3 = 8x 6x + 3x - 8x = 6 - 3 x = 3.
5. a) M = {-1}; b) M = R.
6.
Obidi se... Tapa 0,5 denari, {i{e 10,5 denari.
1. a) 2x - 4 = 0; b) 2x - 6 = 0. 2. Pod v).
3
3. a) x = 2; b) x = 2; v) x . 4. 2x - 8 = 1- x;
2
5.
a)
x
=
-3;
b)
x
=
0;
v) x = 6. 6. a) x = 3;
x = 3.
b) x = 3. 7. a) x = 3; b) x = 8; v) x = 3.
8. Za a = 4.
Trik so domino... Pomo{. Da gi ozna~ime so x i y
"broevite# na dominoto i neka e izbran brojot x.
Toga{: (2x + 6) 5 + y - 30 = 10x + y.
1. 28. 2. 108 i 72. 3. x = (x - 46) 4 + 7;
toa se broevite 59 i 13. 4. a = b - 2;

b - 2 + 2b = 43; a = 13 cm, b = 15 cm.
5. Ako brojot na monetite od 2 denari gi ozna~ime so x, toga{ brojot na monetite od 5 denari se
25 - x. Ottuka imame: 2 x + (25 - x) 5 = 80, odnosno
od 2 denari bile 15 moneti, a od 5 denari 10
moneti. 6. Ako brojot na zajacite go ozna~ime so
x, toga{ brojot na fazanite e 35 - x. Ottuka imame:

4 x + (35 - x) 2 = 94. Zajaci bile 12, a fazani 23.
7. (x + 2) 35 = (x - 1) 50; x = 8 ~asa. AB 350 km.
8. Prviot rabotnik za 1 ~as }e zavr{i
1
od
6
1
. Ako so x go ozna~ime
12
1
1
potrebnoto vreme, toga{ x x 1 , odnosno
6
12
2
x = 4. 9. Za 2 ~asa. Obidi se... 84 god.
5
1
1
x
x 1 ; vtorata cevka }e go napolni
10.
12
20
prazniot bazen za 30 ~asa.
rabotata, a vtoriot
1. Pod a) i pod b). 2. Za x = 0 i x = 2.
3. So edna nepoznata se neravenkite pod a) i v),

a so dve nepoznati se neravenkite pod b) i pod g).
b) [1, +).
10
6. a) i b). Dvete strani se pomnoèni so -1.
11
6. 2a + 2(a - 3) < 54, a < 15.
12
1. a) (-3, 6); b) (-3, -1).
13
1. Linearni funkcii se pod: v), g) i d).
2. a) d ;
2
1 4
b) (-3, 4). 3. a) [4, 8]; b) [-3, 4). 4. a)
;
2 3
b) (2, 4).
2. a) y = -2x + 3; b) y = -x + 2; v) y = -2x;
g)
4. a) (-3, +).
1
1
x .
2
4
3. a) k = 2 i n = -3; b) k = 2 i
1
i n = 3; g) k 1 i n = 0.
3
2
1
5
a) x = 2; b) x ; v) x ; g) x = 0.
2
2
3
k . 6. k = 3 i n = 6.
2
n = 0; v) k
5.
3. a) (-2, +); b) (-, 0); v) (-, 1]; g) [-3, +);
1. a) x > 3; b) x > -3. 2. a) x 4; b) x 3.
3. Ne e. Re{enie e intervalot (-, -4).

2
4. a) x 3 ; b) x > -3. 5. x < 5.
5
venkite pod b) i pod v) se od prv stepen, i neravenkata pod g) e od tret stepen.
b) R(2x + 3 > x + 3) = {1, 2, 3}. 2. Ekvivalentni se

site tri neravenki, bidej}i imaat isto mnoèstvo
re{enija {0, 1, 2}.
2. 2x - 3 < x - 1
b) 3x + 2 > 2x - 2 - 6. 4. x < 12. 5. x > -2.
4.
1. a) R(3x + 1 > 2x + 1) = {1, 2, 3} i
1. a) x < 2; b) x > 2.
2x - 3 - 5x < x - 1 - 5x. 3. a) 2x + 2 < x + 4;
4. Neravenkata pod a) e od vtor stepen, nera-
6. Pod b).
14
1. To~kite A i D.
x
y
0
0
y = 3x + 2
x
y
0 -1
2 -1
y = 3x - 2
x 0 1
y -2 1
3. y = 3x
2. Za x = 1.
1
3
b) (-, +2).
4. (2, 0).
5. n = 5.
6. k = 2.
5. a) (-, -2].
Odgovori i re{enija
211
15
1. Funkcijata
6. Od P(0, 2), n = 2. Od A(1, -1) imame:

1 1 k 2 , od kade {to k = -3; funkcijata e
opadnuva~ka.
6.
y = 3x - 2.
17
2. k = -3.
3. k = 2 i n = -3.
a) y = x - 2
1.
4. n = -1.
5. k = -2 i n = 2.
16
1. Pod a) i g).
3. a) raste~ka za k
b) y = 2x - 6
x 0 1
y -2 -1
x 2 3
y -2 0
x=2
x=3
2. Pod b) i g).
1
i k = 3; b) opadnuva~ka
3
1
za k = -2 i k .
2
4. a) y = 4x - 1
x 0 1
y -1 3
funkcijata y = 4x - 1
e raste~ka.
b) y = -2x - 1
x
y
a) y = x + 1
2.
0 -1
1 1
x
y
0
1
y = 2x - 1
x 0 1
y -1 1
1
2
funkcijata y = -2x - 1
e opadnuva~ka.
x=2
b) y = 3x - 1
x 0 1
y -1 2
y = -x + 3
x
y
0
3
1
2
x=1
5. a) y = -3x + 1
x
y
0 1
1 -2
funkcijata y = -3x + 1
e opadnuva~ka.
b) y = 2x + 1
x
y
0
1
1
3
funkcijata y = 2x + 1 e
raste~ka.
k = 2. 4.
3.
k = 2 i n = 3.
Obidi se... 8 kosa~i.

Pomo{. Ako plo{tinata na golemata livada e
ozna~ena so A, a malata so B, toga{ A = 2B. Neka
k e brojot na kosa~ite. Za da se pokosi A se
potrebni
x x
rabotni denovi, a za V: 4x 1 .
2 4
Od A = 2V se dobiva ravenkata
x x
2 1 .
2 4
4
Ottuka x = 8.
18
212
Odgovori i re{enija
b)
1. g, v, b, a. 2.
2 3
; ; 1; 0.
5 5
3. a)
1
;
2
1
5
1
; v) ; g) ; 5 karti~ki; obidi se: 3 pati.
3
6
6
Test:
1. Da.
2. b).
3. a) x = 2,1; b) x = 1;
11.
5. Neka tie broevi se:

v) x = 3. 4. a = 3.
x, x + 1 i x + 2. Imame: x + x + 1 + x + 2 = 84, t.e.
x = 27. Baranite broevi se: 27, 28 i 29.
6. Ako vremeto na dvièwe na kamionot e x,
toga{ na lesnata kola e x - 2. Dvete vozila
pominale ist pat. Ottuka imame: 50x = 75(x - 2),
t.e. x = 6 ~asa, a AB 6 50 300 km . 7. Da.
8. 2x - 1 > x - 2 3x + 1 > 2x - 3, vo D.
9. a) (3, +)
b) (-
9
, +)
2
x 0 1
y -3 -1
x=
12. A i C.
3
0
2
3
2
13. n = -3.
14. Raste~ki se
funkciite: y = 2x - 3 i y = 3x - 2, a opadnuva~ki
se: y = -3x + 1 i y = -x - 1.
15.
y = 3x - 1
x 0 1
y -1 2
10. a) (-, -3)
y=x+3
x 0 1
y -1 2
b) (- 5; 2,5)
x=2
TEMA 3.
1. a) Koeficienti; 2, -1, 3; nepoznati: x, y.

b) Koeficienti: 2, 6, 1; nepoznati: x, y.
v) Koeficienti: 1, -2, -1; nepoznati: y, z.
g) Koeficineti: 5, 3, 16; nepoznati: u, v.
1
2. a) da; b) ne. 3. a) -1; b) ; v) 5. 4. b).
2
5. (-2, 3); (-1, 1); (0, -1); (1, -3); (2, -5).
y-oska.
4. p = -2.
1. a) Koeficienti: 2, 0, 6 i 0, 1, 2; nepoznati:
2 1
2; nepoznati: x,
3 2
y; v) Koeficienti: 0,25; 0,04; 0; 4; 25; 641;
x y 64
nepoznati: x, y.
2.
k R^ .
x y 17;
6. x + 3y = -3.
1 2k
1. a) {(k, 3 - 2k) | k R}; b) k

6
2. a) x + 3y = -3; b) 2x + 3y = 5; v) -13x + 5y = 24;

g) 19x + 33y = 124.
2
3. a) k 2 k k R ^ ;
3
x -3 0
y 4 2
v) {(2, k) | k R)}; grafikot e prava paralelna so
3
0
x, y; b) Koeficienti: 1, 2, 0,
= 18
52 + + = 180;
3. a) da; b) da; v) ne.
x y 440
x 180 y 180.
4. Na primer:
x 2 y 0
x y 2
a) 2
b)
4 x 3 y 12.
x 2 y 5;
5.
3 x y 5
x y 0.
6. a) (x, y) = (-2, 4); b) (x, y) = (-3, 3).

b) {(k, 2k - 6) | k R};
x -1 0 3
y -8 -6 0
Odgovori i re{enija
213
x y 16
7. Godinite na Bojan se x, a na Dejan y;
y
x 12;
Bojan i Dejan se bliznaci.
1
4
x y 72
1.
x y 2 ; prviot broj e 37, a vtoriot broj
e 35. 2. Oznaki M-mom~iwa, D-devoj~iwa.
2
0
y = 5x - 1
x -2 0 1
y -11 -1 4
7. a) (x, y) = (3, 1); b) Nema re{enie;

v) Beskone~no mnogu re{enija.
1. a) y = 8 - 4x
x -2 0
y 16 8
6. (x, y) = (-2, -2); (x, y) = (-4, -3).
R = {(1, 4)}
2
9
M D 28
3. Brzinata na brodot
M
D
4
R
16
12
.

^
\
e 16,8 km/h, a na rekata 4,2 km/h.

4. Toplata voda ima 80 oC, a ladnata 10 oC.
5. Jovan kupil 3 golemi i 5 mali tetratki.
6. Majkata ima 32 godini, a }erkata 5 godini.
7. Ostriot agol ima 72o, a tapiot 108o.
2 1
2. a) Edno re{enie: x y
3 3 ; b) beskone~no mnogu; v) edno re{enie: (x, y) = (2, 2); g) edno
re{enie: (x, y) = (-2, 1). 3. a) Graficite se paralelni pravi; b) graficite se pravi {to se se~at;
v) graficite se pravi {to se se~at; g) graficite
se pravi {to se sovpa|aat.
8. P = 60 cm2. Sostavi sistem i opredeli gi dolìnite na stranite. Preku Pitagorovata teorema

odredi ja visinata.
ima 12.
Test: 1. Sekoj podreden par od realni broevi

za koi ravenkata pominuva vo to~no brojno
ravenstvo. 2. k = 1. 3. Nacrtaj grafik spored
tabelata:
1. a) (x, y) = (2, 4); b) (x, y) = (10, 5);
v) (x, y) = (0, 7). 2. a) (x, y) = (5, 3); b) (x, y) = (4, 3);

v) (x, y) = (4, 1). 3. a) (x, y) = (1, 0); b) (z, y) = (-1, 1).
v) (x, y) = (3, -1). 4. a) (x, y) = (7, -5); b) (x, y) = (4, 12).
5. a) (x, y) = (-3, -1); b) (x, y) = (-13, -1).
17
1. (x, y) = (3,-2); x y
7 .
3
1
2. x y
2 ; (x, y) = (12, 4). 3. (x, y) = (5, 2).
2
4. (x, y) = (7, -2). 5. (x, y) = (6, 12); (x, y) = (12, 12).
1. a) A, B, C, D;
1. Edna ili tri. 2. a) AB1 i BA1, AB1 i CB1,
3. A1B1C1D1 i CDD1C1.
214
5.
x -2 0
y -8 0
1
4
4 x y 20
x 2 y 11.
2
8
4. Podreden par od
realni broevi
koj e re{enie na
dvete ravenki.
6. Nacrtaj grafici na
ravenkite. Odredi gi koordinatite na nivniot presek R = {(1, 3)}.
7. (x, y) = (2, 3).
8. (x, y) = (-7, 1).
9. a) edno;
b) beskone~no
mnogu. 10. Tatkoto ima 34 godini, a sinot 12

godini.
GEOMETRISKI TELA
TEMA 4.
b) A, B, C, B1.
9. Fazani ima 23, a zajaci
2. 1.
4. A1B1C1D1.
Odgovori i re{enija
BA1 i BC1, BC1 i CB1; b) ni eden; v) AB1 i BC1, BA1

i CB1. 3. Ni edna, ako se razminuvaat; samo edna
ako se paralelni ili se se~at.
4. Nekomplanarnite to~ki A, B, C, D, opredeluvaat ~etiri ramnini: ABC, ABD, ACD i BCD.

5. AB i AC se se~at, pa spored toa tie opredeluvaat edinstvena ramnina na koja leàt site
to~ki od pravata AB i site to~ki od pravata CD.
2. Samo edna. 3. a) da; b) da; v) da.
5. 1 i 2: ili se sovpa|aat ili se se~at so

prese~na prava AB.
2. v). 3. Ne. 4. Ne. A', B', C' se kolinearni
i koga ramninata opredelena so nekolinearnite

to~ki A, B, C e paralelna so proektira~kiot pravec s. 5. Napravi crte` i razgledaj go trapezot
ABB'A'. CC' e sredna linija na toj trapez. Zo{to?
6. Da, ako ramninata opredelna so M i a e paralelna so s.
5
6
Obidi se... a) 1; b) 6; v) 12; g) 8; d) 0.

1. 7; pravoagolnici. 2. n + 2. 3. 2s = r.
4. Da.
5. a) Ne; b) da, {estagolna; v) da,
edinaesetagolna. 6. a) Niedna; b) 2; v) 3.
1. a) 17,08 dm2; b) 37,5 cm2.
2. a = 7 cm,
d 7 3 cm. 3. 8 cm. 4. a) B = 20,25 dm2;

M = 151,2 dm2; P = 191,7 dm2. b) B = 144 cm2;
H = 9 cm; P = 720 cm2. v) B = 64 cm2; M = 352 cm2;
H = 11 cm. g) a = 7 cm; M = 336 cm2; P = 434 cm2.
d) a = 9 cm; M = 180 dm2; H = 5 dm. |) a = 6,5 dm;
B = 42,25 dm2; P = 292,5 dm2. e) P = 192 dm2;
a = 6 dm; H = 5 dm. `) B = 81 cm2; a = 9 cm;
H = 5 cm. 5. Devetpati. 6. b) B 4 3 ; H = 9;
P 8 3 108 x 121 84. v) B 36 3 ; M 144 3 ;

H 4 3 . d) a = 6; H = 15; P 18 3 270 x 301 14.
|) a 10; H 8. 7. 288 cm2. 8. 1, 3, 6 i 7.
Obidi se... Pajakot }e najde pat do muvata. Na
mreàta od prizmata povle~i otse~ka MP.
1. 27 cm3. 2. 4 dm. 3. 6 cm. 4. 112 cm3.
1. 8 dm. 2. 240 3 cm3 . 3. 2 400 cm3;
5. 1 152 cm3. 6. 96 cm2. 7. 5,8 m.
8. 48 cm3.
1 280 cm2. 4. 640 dm3. 5. a) 72 3 cm3 ; b) a 3 3 .

6. 13,5 cm. 7. 33 600 m3. 8. a) B = 25, H = 8,
P = 210, V = 200. b) B = 9, H = 4, M = 48, V = 36.

v) P = 240, a = 6, H = 7, V = 252. g) a = 11, B = 121,
M = 616, P = 858. d) a = 13, B = 169, P = 1118,
V = 2535. |) H = 8, a = 5, B = 25, P = 210.
10
1. 4; tetraedar. 2.
150
3 390 cm2 .
3. 2,5 dm. 4. 3 cm. 5. 101,1 cm2.
6. 25 dm2.
7. a) B = 144; M = 240; P = 384; H = 8. b) B = 196;

h = 25; M = 700; P = 896. v) P = 800; a = 16; h = 17;
H = 15. g) a = 40; B = 1600; M = 2320; P = 3920.
d) M = 738; a = 9; h = 41; H 40,75. |) B = 784; a = 28;
h = 50; H = 48.
11
1. 1920 cm3. 2. 96 cm2. 3. 1 536 cm2;
3 072 cm3. 4. 24 cm; 1440 cm2. 5. 360 dm3.

6. 27 cm; 491,2 cm2. 7. a) s = 26, V 1200 3 .
b) a = 7; H = 24. v) h 24,8; V 588 3 . g) a = 7, s = 25.
12
1. 312 cm2; 720 cm3. 2. a) 600 cm2;
2 000 cm3. b) 6 dm2; 2 dm3. 3. 20 cm.

4. 66 cm2; 72 cm3.
13
5. 6 750 cm3.
6. b : a.
1. 90 cm2; 100 cm3. 2. 1 130,4 cm2;
2 512 cm3. 3. a) 34,2 cm2; b) 63,8 cm3;

v) 67,36 cm2.
4. 27 cm2; 9 3 cm3 .
5. 600 cm2. 6. 10 cm.
14
1. 144 cm2; 288 cm3. 2. 1 256 cm2;
4 186,7 cm3. 3. 8 cm. 4. (500 : 3) cm3; 25 cm2.

a
a 3
, R2 ;
2
2
7. Volumenot V na
5. R = 3 cm; P = 36 cm2. 6. R1
P1 : P2 = 3 : 1, V1 :V2 3 3 :1 .
otpadokot e: V = VK - VT =43 30,5; V 30,5 cm3; 48%.
b) 49 pati.
Test:
1. a) D1; b) A1.
2. a) ne; b) ne; v) da.
3. a) da; b) da; v) ne.

b) 12; v) 18; g) 3n.
23 = 64 - 32
3
3
8. a) a 13 pati.
5. 1 || 2.
8. 8 cm.
7. a) 9;
9. 11 cm.
10. 10 5 3 18 cm2 150 3 cm3 . 11. 500 cm2,

600 cm3. 12. 18 3 cm3 . 13. 360 cm2, 400 cm3.
14. 300 6.
15. 90 cm2, 100 cm3.
16. 225 cm2, 562,5 cm3.
Odgovori i re{enija
215
PREGLED NA POIMI
A
Argument
105
- koeficient pred 105
V
Verojatnost
- na nastan
206
121
G
Generatrisa
197
- na konus
200
- na cilindar
197
Geometriska proporcionala
10
- sredna
10
- ~etvrta
9
D
Direktrisa (vodilka)
- na konus
200
- na cilindar
197
E
Eksperiment
120
I
Identitet
Interval
- zatvoren
- kraevi na
- otvoren
58
89
89
89
89
K
Kvadar
- volumen na
- mreà na
Konus
- visina na
- volumen na
- vrv na
- mrea na
- oska na
- osnova na
- plo{tini na
- prav kruen
- ramnostran
Kocka
- volumen na
216
178
183
179
200
201
202
200
201
201
201
202
201
201
178
183
- vpi{ana vo topka
205
- mreà na
179
M
Metod na zamena 141
Metod na sprotivni
koeficienti
145
Mnoestvo
55
- definiciono
57
N
Nasoka
97
- sprotivni
97
Nastan
120
- slu~aen
121
- verojatnost na 121
Neravenka, i
84
- ekvivalentni
89
- kvadratna
86
- kubna
86
- linearna
86
- mnoestvo re{enija na
87
- osnovna
90
- re{ena forma na 90
- re{enie na
87
- sistem so dve
nepoznati
86
- so edna nepoznata
85
- teoremi za
92
Neravenstvo
83
- brojno
83
- so promenliva 84
O
Odnos (razmer)
- na perimetri
- na plo{tini
Otse~ki
- ednakvi
- nesomerlivi
- proporcionalni
- somerlivi
P
Paralelopiped
Pregled na poimi
4
34
35
6
12
6
8
6
175, 177
- pravoagolen
Piramida
- atotema na
- bo~na povr{ina
na
- visina na
- volumen na
- vrv na
- dijag. presek na
- yid, ovi na
- bo~ni
- mrea na
- plo{tina na
- pravilna
- rabovi na
- osnovni
- bo~ni
- temiwa na
Pitagorova trojka
Planimetrija
Povr{ina
- konusna
- cilindri~na
Polieder
- volumen na
Populacija
Prava, i
- paralelni
- proektira~ka
- razminuva~ki
- se se~at
Prizma, i
- bo~na povr{ina
- bo~ni yidovi
- vidovi na
- visina na
- volumen na
- dijagonala na
- dijag. presek na
- kosa
- mrea na
- osnovi na
- plo{tina na
- prava
- pravilna
- presek na
- rabovi na
- bo~ni
- osnovni
178
190
192
190
191
194
190
191
190
190
192
191
192
190
190
190
190
43
160
200
197
183
184
48
163
163
168
164
163
174
175
175
176
176
187
176
176
175
179
175
180
175
175
176
175
175
175
- temiwa na
175
Primerok
48
Probod
162
Proektira~ki pravec
168
Proektirawe
168
- ortagonalno
169
- paralelno
168
Proekcija 37, 168, 169
Promenliva
56
Proporcija
8
- prodolèna
10
Proporcionalnost 9
- koeficient na
9
R
Ravenka, i
57
- grafik na
133
- ekvivalentni 65, 131
- kvadratna
60
- koren na
62
- linearna
60
- mnoestvo re{enija na
63
- nevozmona
58, 64, 75
- od prv stepen
60
- op{t vid na
74
- parametarska
60
- protivre~na
58, 64, 75
- re{enie na
62
- so dve nepoznati 128
- so edna nepoznata
60
- ~lenovi na
59
Ravenstvo, a
56
- brojni
56
- so promenliva 56
Razmer
4
- vrednost na
4
- obraten
5
- prodolen
6
Ramnina
161
- agol me|u dve
166
- normala na
167
- rastojanie od
to~ka do
167
S
Sistem, i linearni
neravenki
100
- ekvivalentni
103
- mnoestvo re{enija
101
- protivre~en
103
Sistem od 2 linearni
ravenki so dve nepoznati
134
- grafi~ko re{avawe na
138
- primena na
148
- re{enie na
135
Sli~nost
26
- koeficient na 26
Sloboden ~len
105
Sredina
10
- geometriska 10, 39
Stereometrija
160
Sfera
203
- centar na
- radius na
203
203
T
Telo, geometrisko 183
- val~esto
183
- volumen na
184
- rabesto
183
Teorema
- Evklidova
38
- Pitagorova
41
- obratna na
42
- Talesova
16, 21
Tetraedar
193
- pravilen
193
Topka
203
- volumen na
204
- golem krug na
204
- plo{tina na
204
- radius na
203
- centar na
To~ka, i
- komplanarni
Triagolnici
- vtor priznak za
sli~nost
- prv priznak za
sli~nost
- sli~ni
- tret priznak za
sli~nost
203
160
160
25
31
27
25
32
F
Figuri, geometriski 24
- osnovni
24
- skladni
183
- sli~ni
24
Funkcija
104
- grafi~ko pretstavuvawe na 107
- konstantna
113
- linearna
- nula na
- opadnuva~ka
- raste~ka linearna
C
Cilindar
- bo~na povr{ina
na
- visina na
- volumen na
- mrea na
- osen presek na
- oska na
- osnovi na
- plo{tina na
- prav kruen
- radius na
- ramnostran
105
106
115
114
197
198
198
199
198
198
198
198
198
197
198
198
TEMA 1.
SLI^NOST
TEMA 2.
LINEARNA RAVENKA, LINEARNA NERAVENKA

I LINEARNA FUNKCIJA
TEMA 3.
127
TEMA 4.
GEOMETRISKI TELA
159
ODGOVORI I RE[ENIJA NA ZADAÎTE
209
PREGLED NA POIMI
216
Pregled na poimi
55
217
Izdava~:
MINISTERSTVO ZA OBRAZOVANIE I
NAUKA NA REPUBLIKA MAKEDONIJA
ul. Mito Haxi - Vasilev Jasmin, bb
Skopje
Recenzenti:
D-r Jordanka Mitevska, redoven profesor na PMF - Skopje
@aneta [umkoska, profesor vo OU "Sv. Kiril i Metodij# - Skopje
Agim Bukla, profesor vo OU "Pa{ko Vasa# - Grup~in
So Re{enie na Ministerot za obrazovanie i nauka na

Republika Makedonija broj
od
godina,
se odobruva upotrebata na ovoj u~ebnik.
218
Pregled na poimi
, -
:
- , -
, . -
, -
:

:

:

:
:
,
:

:
,
:
16.600
.22-2321/1
21.04.2010
CIP -
. ,
373.3.016:51 (075.2)=163.3
,
: / ,
. - :
, 2010.
- 219 . : . ; 25
ISBN 978-608-4575-88-7
1. , []
COBISS.MK-ID 84078858
218
Pregled na poimi

Matematika 8 Oddelenie PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Matematika 8 Oddelenie PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

JOVO STEFANOVSKI

Nastavnite edinici zapo~nuvaat so ne{to {to ti e poznato.

Najbitnoto od lekcijata e izdvoeno vo vid na pra{awa, zada~i

Treba redovno i samostojno da gi re{ava{ ovie zada~i. So toa

Koga }e naide{ na te{kotii pri izu~uvaweto na matematikata ne otka`uvaj se, obidi se

8. Vtor i tret priznak za sli~ni

RAZMER ME\U DVE OTSE^KI

Za koi razmeri se veli deka se ednakvi?

pri {to AB = 6 cm, CD = 4 cm.

Najdi ja vrednosta na razmerot:

Na crte`ot se dadeni dve otse~ki:

Dali vtoriot ~len CD mo`e da bide ednakov na nula?

Najdi ja vrednosta na razmerot na otse~kata a sprema otse~kata b, ako:

Sekoj ~len od razmerot 0,5 : 0,25: a) pomno`i go so 20;

Potoa, vrednosta na dadeniot razmer sporedi ja so vrednostite na dobienite razmeri vo a) i b).

Zapi{i go odnosot na otse~kata a = 6 cm sprema

So prethodnite dve zada~i

Ako a : b = k, toga{ a = kb.

Dadeni se otse~kite a = 1,2 dm, b = 18 cm.

Za razmerot b : a se veli deka e obraten na razmerot a : b.

Ana ima 5 godini, Biljana ima 10 godini, a Stojna ima 35 godini.

Razgledaj gi razmerite 5 : 10, 10 : 35 i voo~i deka imaat ne{to zaedni~ko.

Taka, 5 : 10 : 35 e prodol`en razmer {to e zamena za dvata razmera 5 : 10 i 10 : 35.

Na crte`ot se dadeni tri otse~ki AB, CD i PQ, takvi {to

Kolku pati otse~kata PQ se sodr`i

Na crte`ot e pretstaven kvadrat so strana a i dijagonala d.

Na primer, stranata a i dijagonalata d na kvadrat se nesomerlivi otse~ki; nivniot

Iska`i ja vrednosta na razmerot: a) AB : AC ;

Iska`i go razmerot na a sprema b vo {to e mo`no poprost vid:

Koi od niv se ednakvi?

4. Rastojanieto Skopje - Valandovo e

150 km, Skopje - Kriva Palanka e 100 km,

a) Zapi{i prodol`en razmer na tie

5. Presmetaj go nepoznatiot ~len vo raz-

2. Zapi{i go obratniot razmer za sekoj od

merot, ako e dadena negovata vrednost:

3. Slednite razmeri pretstavi gi vo vid

razmerite vo prethodnata zada~a.

na razmeri ~ii ~lenovi se celi broevi.

6. Najdi go odnosot na stranata i perimetarot na:

7. Dadena e otse~ka AB  24 cm i na nea e

9. Vo pravoagolen triagolnik eden od

10. Zbirot od dol`inite na dve otse~ki e

8. Pomalata od dve otse~ki se sodr`i vo

pogolemata 7 pati i ostanuva otse~ka

Tri koko{ki za tri dena nesat tri jajca.

Dadeni se ~etiri otse~ki so

[to pretstavuva ravenstvoto na ednakvite razmeri: 12 : 8 = 6 : 4?

Dali mo`e{ od niv da obrazuva{

Ako razmerite a : b i c : d se ednakvi,

Sostavi od niv nekoja proporcija.

Voo~i deka, na primer:

Vrednosta k na ednakvite razmeri a : b i c : d na parovite proporcionalni otse~ki

]e ja odredam vrednosta na odnosot

Dadeni se otse~kite a = 2 cm, b = 1,5 cm, c = 4 cm, d = 3 cm.

Poka`i deka a, b i c, d se proporcionalni. Koj e koeficientot na proporcionalnosta?

Zapi{i proporcija na otse~kite a, b i c, d. Najdi go proizvodot na nadvore{nite

Najdi ja dol`inata na ~etvrtata geometriska proporcionala x na otse~kite a = 6 cm,

Sporedi go tvoeto re{enie za a) so dadenoto:

Sporedi go tvoeto re{enie so dadenoto.

Voo~i deka brojot 6 e geometriska sredina na broevite 4 i 9.

Najdi ja geometriskata sredina na otse~kite:

Utvrdi so merewe dali otse~kata b od crte`ot e geometriska sredina na otse~kite a i c.

7. Dadena e otse~ka AB 24 cm i na nea e

8. Poka`i deka od proporcijata a c