T.C.

MARMARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
LAHYAT ANABLM DALI
ARAP DL VE BELAATI BLM DALI





















ARAP DL VE EDEBYATINDA MEVSULLER

Yksek Lisans Tezi








Aye ALHAMSS








stanbul, 2006
T.C.
MARMARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
LAHYAT ANABLM DALI
ARAP DL VE BELAATI BLM DALI

















ARAP DL VE EDEBYATINDA MEVSULLER


Yksek Lisans Tezi








Aye ALHAMSS


Danman: YRD. DO. DR. HALT ZAVALSIZ





stanbul, 2006


I

NDEKLER

NDEKLER ......................................................................................................... I
KISALTMALAR ....................................................................................................III
NSZ.................................................................................................................. IV

GR
ARAP DLNE GENEL BAKI VE GRAMER ALIMALARI

I. ARAP DLNE GENEL BAKI .............................................................................1
II. GRAMER ALIMALARI VE DL EKOLLER .................................................2

BRNC BLM
MEVSULLERN TANIMI VE GENEL ZELLKLER

I. MEVSULLERN LGAT ANLAMI......................................................................5
II. MEVSULLERN ISTILAH ANLAMI.................................................................7
III. SM- MEVSULLER LE HARF- MEVSULLER ARASINDAK FARKLAR ...9
IV. SM- ARETLERN SM- MEVSUL ANLAMINA GELP GELEMEYECE
................................................................................................................................10
V. LE MARFE OLAN ZAHR SMN SILASI OLUP OLAMAYACAI .........11
VI. MEVSULLERN HAZF ..................................................................................12
VII. SM- MEVSULLERN CMLE NDEK KONUMLARI ...........................12

KNC BLM
SM- MEVSULLER

I. HSS SM- MEVSULLER.................................................................................15
A. nin zellikleri ve irb ...........................................................................15
B. nin zellikleri ve irb .............................................................................18
C. ( ) nin zellikleri ve irb ...........................................................20
D. ) ( nin zellikleri ve irb.............................................................22
E. nin zellikleri ve irb ............................................................................23
E. nn zellikleri ve irb ...........................................................................25
F. nn irb:................................................................................................26
G. , , , , nin zellikleri ve irblar..................................27
II. MTEREK ISMI MEVSULLER......................................................................29
A. in zellikleri ve irb ............................................................................29
B. nn zellikleri ve irb................................................................................31

II
C. nn zellikleri ve irb ..............................................................................34
D. in zellikleri ve irb ................................................................................36
E. nn zellikleri ve irb .............................................................................38
F. nn zellikleri ve irb ................................................................................40
G. daki nn mevsul olmas .....................................................................43



NC BLM
HARF OLAN MEVSULLER

I. - MASDARYYENN ZELLKLER VE RBI .......................................45
II. ZELLKLER VE RBI ........................................................................47
III. (NUNU EDDEL) NN ZELLKLER VE RBI ...................................48
IV. - I MASDARYYENN ZELLKLER VE RBI .....................................50
V. N ZELLKLER VE RBI ......................................................................51

DRDNC BLM
SILA CMLES

I. SILA CMLES...................................................................................................54
II. 'N SILASI ....................................................................................................55
III. BR CMLENN SILA OLABLMES N GEREKL ARTLAR .................56
IV. SILA CMLESNN HAZF .............................................................................60

BENC BLM
D(RBIT)

I. D......................................................................................................................62
II. D LE MEVSUL ARASINDAK UYUM........................................................63
III. D ZAMRNN HAZF ..................................................................................66
A. Merfu id zamirin hazfi...................................................................................66
B. Mansub id zamirin hazfi ................................................................................67
C. Mecrr id zamirin hazfi .................................................................................69
SONU...................................................................................................................71
KAYNAKA..........................................................................................................72


III

KISALTMALAR

a.g.e. : Ad geen eser
a.g.m. : Ad geen madde
b. : Bin, ibn
bkz. : Baknz.
bs. : Bask
DA : Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi
Hz. : Hazreti
Nr. : Neir
s. : Sayfa
Thk. : Tahkik
Tsh. : Tashih
ts. : Tarihsiz
v. : Vefat
vb. : Ve benzeri


IV


NSZ

Arapa gramer konularndan Mevsuller i geni bir ekilde ele alp ilediimiz
bu alma giri, be blm ve sonutan meydana gelmektedir.
Girite Arap dili ve dil almalar hakknda genel bilgi verildi. Birinci
blmde mevsullerin genel zellikleri yer ald. kinci blm iki ksmdan olumaktadr.
Birinci ksmda; hss ism-i mevsuller, ikinci ksmda mterek ism-i mevsuller, her biri
zellikleriyle, birer rnekle ve irblaryla anlatld. nc blmde harf-i mevsuller,
irblaryla beraber verildi. Drdnc blmde sla cmlesi, beinci blmde id
ilendi.
almaya hazrlanrken, Arap dili gramerine dair esas kaynak kitaplar tarand,
konuyla ilgili olan metinler deerlendirildi, almaya alnd, ek bilgiler dipnotlarda
verildi. Konularn daha iyi anlalmas iin Kuran- Kerimden yetler ve Arap
iirinden rnekler getirildi, bu rnekler harekelendi, yet ve sre numaralar dipnotlarda
verildi ve yine iirlerin kaynaklar dipnotlarda gsterildi.
Bu almada bana yol gsteren danman hocam Yrd. Do. Dr. Halit
Zavalsza, yine yardmlarn esirgemeyen Prof. Dr. Ahmet Turan Arslan, Prof. Dr.
smail Durmu,Yrd. Do. Dr. Nusreddin Bolelli hocalarma teekkrlerimi sunuyor ve
almann hayrlara vesile olmasn diliyorum.

stanbul, 2006 Aye ALHAMSS


1


GR
ARAP DLNE GENEL BAKI VE GRAMER ALIMALARI
I. ARAP DLNE GENEL BAKI
Tarihin en eski dillerinden biri olan Arapa sm dillerdendir. Dou ve bat
olmak zere ikiye ayrlan sm dillerin mehurlar unlardr: Arapa, Sryanice,
branice, Finike dili, Babil dili, Habeedir.
1
Arapann sm dillerden olduu bilinse
de ne zaman ayr bir dil haline geldii kesin olarak bilinmemektedir.
2

Btn ile bu Arapann tarihi, gelime ve yaylma safhalar baz ara devreler
birletirilmek sretiyle sadeletirilmi bir plan ierisinde yle hulsa edilebilir:
A. Eski Arapa
B. Klasik Arapa ve ona kaynak olan eski edebi leheler
C. Orta Arapa
D. Yeni (modern) Arapa
E. Mahalli leheler
3

Kuran- Kerimin, hadislerin, slm diniyle ilgili asl kaynaklarn dili olan,
edebiyat ve ilim dili olarak kullanlan Arapa, klasik Arapadr. slamdan nce Arapa
Arap yarmadasyla snrl iken gnmzde; Arap yarmadas, Msr, Suriye, Irak,
Filistin, Sudan, Libya, Fas,Tunus, Cezayir vb. birok lkede konuulmaktadr. Bunun
yannda dier lkelerde de Kuran dili olmas sebebiyle Arapay renen
mslmanlar bulunmaktadr.

1
Corci Zeydan, Tarihu adabil-lgatil-arbiyye, Beyrut, 1973, I, 37; Abdurrahman Fehmi, Medresetul-
arab, Kostantiniye, 1887, s. 18
2
Abdurrahman Fehmi, a.g.e., s. 18
3
Nihad, M.etin, Arap, DA, stanbul, 1991, III, 282

2
slmdan nce kabilelerin belli leheleri vard. Bu leheler arasnda lafz ve
biimde farkllklar vard. Temim, Rebia, Mudar, Kays, Hzeyl, Kudaa kabilelerinin
leheleri farklyd. Arap lehelerinin en fasih ve beli Kurey lehesidir.
4
Kurey
lehesi Kuran- Kerimin lehesidir.
Fetihler neticesinde Arapa, dier dilleri etkiledii gibi kendisi de dier
dillerden etkilenmitir. Farsa, Yunanca, branice, Sanskrite ve Trke etkilendii ve
etkiledii dillerden bazlardr.

II. GRAMER ALIMALARI VE DL EKOLLER
Arapa da nceleri noktalama iaretleri ve harekeler yoktu. slamiyetten sonra
Kurann iyi anlalmas, dilde meydana gelecek hatalarn ortadan kaldrlmas ve dilin
bozulmasn nlemek gibi gayelerle yazda noktalama, harekeleme ve gramer
almalar balad. Arap dilinin kurallar ile ilgili almalar ikiye ayrlr:
A. Nahv ve sarf ilmi
B. Lgat ilmi
Nahv sentaks, sz dizimidir. Cmle iinde kelimenin yeri ve bu yere gre
irbdr. Sarf ise ekil bilgisidir yani kelimelerin aldklar ekillerdir.
lk dnemlerde nahv kelimesi sarf (morfoloji) ve nahv (sentaks) iine alan
geni manasyla gramer karl olarak kullanlyordu. Ancak III.(IX) yzylda
morfoloji sarf adyla hemen hemen ayr bir ihtisas sahas haline geldi.
5

Arap dilinde gramer konularnn ele alnmas ilk kez Hz. Ali (v. 40/661)nin
emri ile olmutur. Bunu Ebu Esved ed-Del (v. 48/669) yapmtr.
6
Nahv ilmiyle ilgili
almann hicri I. asrn ikinci yarsnda balad kabul edilmektedir.

4
Abdurrahman Fehmi, a.g.e., s. 19
5
Nihad M.etin, a.g.m., DA, III, 296

3
Arap dilinde gramer almalar nce Basra sonra Kfede balamtr.
Her iki mektebin almalar sema ve kyasa dayanyordu. Fakat Basrallar
yalnz titizlikle setikleri fasih bedevilerden dil ve edebiyat malzemesi derliyor, seyrek
rastladklar nadir ve z ekilleri deil ok ve sk rastlananlar kyasa esas alyor ve
kaideleri ylece tespit ediyorlard. Kfeliler ise seman kaynan semekte ayn titizlii
gstermedikleri gibi nadir ve z da olsa duyduklar her ekli kyaslarna mesned
yapyorlard.
7

Dil almalar Basra ve Kfeden sonra Badat, Msr ve Endlste devam
etmitir.
Basral ve Kfeli dil limleri arasndaki ihtilaflar iki dil mektebini meydana
getirmitir. Nahv sahasnda ilk kitabn yazar kabul edilen Abdullah b. Ebi shak (v.
127/745) Basral dilcilerdendir.
8
Basral dilciler arasnda Sibeveyh (v. 180/796), sa b.
mer (v. 194/811), Ebu Amr l, Yunus b. Habb (v.183/800), el-Mzini (v. 246/860),
el-Mberred (v. 285/898) gibi limler vardr.
Halil b. Ahmet el-Ferahd (v. 175/791) de Basral dilcilerdendir. Halil b.
Ahmet ten nahv renen Sibeveyhnin el-Kitab gnmze ulaan ilk byk nahv
kitabdr.
Fkh, usul, mekayis, kraat gibi ilimlerle ilgilenen Kfelilerde nahve dair ilk
alma Ebu Cafer er-Ruasi ile balar.
9

Kfeli dil mektebi mensuplar arasnda el-Kisi (v. 189/805), el-Ferr (v.
207/823), Saleb (v. 291/904), Ebu Amr e-eybni (v. 206/821), bnus-Sikkt (v.
244/858) vardr.

6
bnun Nedm, Ebul Ferec Muhammed b. shak, el- Fihrist, Beyrut, ts., s. 40-41; bnul Kft, Ebul
Hasan Cemaleddin Ali b. Yusuf b. brahim, nbahur-ruvt al enbahin-nuht (thk. Muhammed Ebul
Fadl brahim) Kahire, 1950, I, 4
7
Nihad, M.etin, a.g.m., DA, III, 296
8
evki Dayf, el-Medrisun-nahviyye, Msr: Darul Maarif, ts., s. 22, Nihad M.etin, a.g.m., DA, III,
296
9
evki Dayf, a.g.e., s. 153

4
Basra ve Kfe dil mekteplerinin almalarndan sonra Badat dil mektebi
almalar ortaya kmaktadr.
Ebu Ali el-Faris (v. 377/499), bn Cinn (v. 392/1001), Ebul Berekt bnul-
Enbri (v. 577/1181) gibi limler Badat dil mektebini temsil ettiler.
Endlste ilk almalar ise Cdi b. Osman el-Mevrr (v. 198/813) ile balar.
El-Mevrri, el-Kisai ve el-Ferrdan ders okumutur.
10
bn Meda (v. 592/1196), Ebu
Hayyan en Nahv (v. 745/1344) Endlsl limlerden bazlardr.
Msr ve Endls dil limleri kendilerinden nceki almalar deerlendirip
bazen yeni grler ekleyip konular tekrar ele almlar. Msr dil mektebi mensublar
arasnda ise Vellad (v. 263/876), bn Hiam (v. 761/1360), bn Hacip (v. 646/1249) gibi
limler yer alr.

10
evki Dayf, a.g.e., s. 288, 289

5

BRNC BLM
MEVSULLERN TANIMI VE GENEL ZELLKLER
I. MEVSULLERN LGAT ANLAMI

Mevsul: ismi slasi ikinci babtan olan den tretilmitir.
fiilinin masdar , olarak gelir.
bn Manzurun Lisanul Arap adl eserinde fiilinin masdarlar arasnda
de vardr. Ebu Ali el-Fris deki dammenin de hazfedilen n dammesi
olduunu syler.
11

Lisanul Arap ve es-Shahda un n zdd olduu yer alr. u
manalara gelir.
12

A. Bir eyi bir eye balamak, birletirmek, bir araya getirmek. Bu anlamda
ve ile eanlamldr. nin asl anlam budur ve konuyla alakal olan anlamdr.
B. Hediye vermek, lutfetmek manasna da gelir. ve ile eanlaml olur.
" " , anlamna gelir.
C. merhametli davranmak, acmak, efkat etmek manasna da gelir ve bu
durumda , , fiilleriyle eanlaml olur.
tabiri, akrabaya iyilik, onlar gzetmek, onlarla ilgili olmay ifade
eder.

11
bn Manzur, Ebul Fazl Muhammed b. Mkerrem b. Ali el-Ensri, Lisanul arab, Beyrut: Daru sadr,
ts., XI, 762
12
Luvis Malf, El-Mncid fil luga fil alm, 26.bs, Beyrut: Darul Mark, ts., s. 903

6
bn Esir: o (sla- Rahim) akrabaya, nesep bayla bal olan kimseye, (evlilik
sebebiyle) akrabalk ba olanlara iyilik, onlara efkat ve onlarn hallerini gzetmekten
kinayedir diyor.
13
bunun zdddr.
D. bir yere ulamak anlamna gelir. , (son evreye ulamak)
ile eanlaml olur.
Mevsul den tremi ismi mefuldur. Balanan, balama edat
anlamndadr. Trkedeki ilgi zamiri olan kinin karldr.
El-ismul-mevsul terkibindeki 1. kelimenin tahlili:
: ( - ) den gelen bir masdardr, (bu Basrallarn grdr, Kfeliler
den geldiini sylerler ama bu genel grn dndadr). smin tanm yledir:
Bir cevhere veya araza onu belirlemek ve ayrdetmek iin konulan (vazedilen) lafz,
ifadedir.
in , , , , eklinde geldii de kaynaklarda yer alr.
14

eklinde damme ile Araplardan Kudaa kabilesinde ok kullanlr.
15

in cemisi: , , , dr.
un tasgiri , nisbeti , dur.
un elifi vasl elifidir.
un aslnn takdirinde ihtilaf edildi, bazlar bazlar dediler,
16
asl
kullanm dur.
Arapada kelimeler isim, fiil ve harf olmak zere 3e ayrlr. simler terkib
olarak gelebilir. Mesela: (cemi ismi), (kltme ismi),

13
bn Manzur, a.g.e., XI, 768
14
bn Manzur, a.g.e., XIV, 401; Cevheri, Ebu Nasr smail b. Hammad el-Frbi, Es-Shh: tcl luga ve
shhul-arabiyye, (thk. ihabddin Ebu Amr), 1.bs., Beyrut : Darul Fikr, 1998, II, 1733
15
bn Manzur, a.g.e., XIV, 402
16
Cevheri, a.g.e., II, 1733

7
(ismi fail), ( stnlk ismi), (iaret ismi) gibi. te de
bunlardandr. smi mevsul veya olarak terkib halinde gelir.

II. MEVSULLERN ISTILAH ANLAMI

Mevsul: haber cmlesi, tam zarf, tam car-mecrr veya sarih vasf ile vasla ve
ide veya onun yerini dolduran bireye ihtiya duyan kelimedir.
17

Mevsul kendi bana bir anlam ifade etmez, ancak slasyla anlam tamamlanr.
Mevsuller isim ve harf olarak ikiye ayrlr.
A. sim olan mevsuller:
Mehmed Zihni (v. 1329/1911) mevsulleri yle tanmlyor: ism-i mevsul o
isimdir ki manas kendinden sonra olan bir cmle veya ibh-i cmle ile tamam olur.
18

sm-i mevsuller bir slaya, ide ve irbta mahalle ihtiya duyarlar.
sm-i mevsuller de kendi arasnda hss ve mterek olarak ikiye ayrlr.
1. Hss ism-i mevsul:
Bu grub iin Mehmed Zihni el-Muktedab adl eserinde, Abbas Hasan en-
Nahvul vfide Muhtas ifadesini kullanyorlar. Camiud-durusil-arabiyye ve erh-u
katrin nedada Hss ifadesi, Evdahul-meslik ve el-hiyetl asriyye al erh-i
uzri-z zehebte Nas ifadesi kullanlmtr.
19


17
Sanaa Abdulkerim Muhammed Esad, el-Hiyetl-asriyye al erh-i uzri-z-zeheb, Riyad: Daru-
evvaf, 1995, I, 358
18
Mehmed Zihni, el-muktedap fi kavidin-nahv, stanbul, 1981, s. 18
19
bn Hiam en-Nahv, Ebu Muhammed Cemaleddin Abdullah b. Yusuf, Evdahul-meslik ila elfiyeti
ibn Mlik, 6.bs, Beyrut: Daru ihyait Trasil-Arabi; 1980, I, 98; Mehmed Zihni, a.g.e., s. 19; Mustafa
el-Galyn, Camiud-durusil-arabiyye, Beyrut: Darul ktbil ilmiyye, 2003, s. 98; Abbas Hasan, en
Nahvul-vfi, 5.bs, Kahire: Darul maarif, 1973, I, 342; bn Hiam en-Nahv, erh-u katrin-neda ve
bellus-sada (thk: Muhammed Muhyiddin Abdulhamid), Darul Fikr, ts., s. 140

8
Hss ismi mevsuller, kelamn gerektirdii ekilde, mfred msenna, cemi,
mzekker ve mennesi yaplan ismi mevsullerdir. Baka bir ifadeyle; makamn
ihtilafyla muhtelif olan; yani mfredi, tesniyesi, cemi, mzekker ve mennesi baka
baka olandr.
20

Hss ismi mevsuller unlardr: , , ) ( , , ) ( , , ,
, , , , . El- Mufassalda bunlara ilaveten vardr.
21

2. Mterek ism-i mevsul:
Makamn ihtilafyla muhtelif olmayan, yani mfred, msenna, cemi,
mzekker, mennes makamnda hep bir lafz zere bulunandr.
22

Mterek ism-i mevsuller unlardr: , , , , , . Mehmed Zihni,
mterek ism-i mevsuller drttr diyor: , , ,
23
. Camiud durusil-arabiyyede
ise bu alt mevsulden yer almamtr.
B. Harf-i mevsuller:
sm-i mevsuller marife eitlerinde yer alr ama harf-i mevsuller marife
eitlerinde yer almaz. Harf-i mevsulun tanm: slasyla beraber masdar olarak
aklanan harflere harf-i mevsul denir.
24

Harf-i mevsuller unlardr: , , , ,
Evdahul-meslikte bu beine ilaveten yer almtr. Evdahul-meslikte
hem harf-i mevsullerde hem de ism-i mevsullerde yer alr. Yani; genel olarak
isim kabul edilmitir ama yi harf kabul eden grler de vardr. Mesela; lsinin

20
Mehmed Zihni, a.g.e., s. 19
21
Ez-Zemaheri, Ebul Kasm Carullah Mahmud b. mer b. Muhammed, el-Mufassal fi ilmil-luga.
(haz.Muhammed zzettin Saidi) 1.bs, Beyrut: Daru hyail-ulum, 1990 s. 173
22
Mehmed Zihni, a.g.e., s. 20
23
Mehmed Zihni, a.g.e., s. 20
24
bn Hiam en-Nahvi, Evdahul-meslik, I, 97

9
Rhul-meni adl eserinde, Tevbe sresi 69. yetteki ifadesindeki
yi Ferrnn masdar kabul ettii ifade edilir.
25

Buradan da anlalyor ki yi nadir de olsa harf-i mevsul kabul eden gr
vardr.
bn Usfur el-bilnin erh-u cmeliz-Zeccci adl eserinde harf-i mevsuller
drt tanedir. ) ( . harf-i mevsuller arasnda yer almamtr.
26


III. SM- MEVSULLER LE HARF- MEVSULLER ARASINDAK
FARKLAR
27



A. sm-i mevsuller ve msennalar hari mebndirler ve cmledeki
yerlerine gre mahalli irb alrlar. Harf-i mevsuller de mebndir ama irbta mahalleri
yoktur.
B. sm-i mevsulun slasnda bir id zamiri bulunmas gerekir. Yani mevsule
rci bir zamir olmaldr ama harf-i mevsullerin slasnda byle bir zamire ihtiya
yoktur.
C. dndaki ism-i mevsullerin hazfi caizken, harf-i mevsuller muzariyi
nasbeden dnda hazfedilmez.

25
lsi, Ebus-sena ehabeddin Mahmud b. Abdullah, Rhul-meni fi tefsiril-Kuranil-azm ves-sebl-
mesni, (tsh.Muhammed Hseyin Arab), Beyrut: Darul Fikr, 1997, VI, 195 . Ayrca Ferrnn Menil
Kuran adl eserindeki ism-i mevsule dair grleri iin bkz. Zlfikar Tccar , el-Ferr, hayat, eserleri
ve Arap dili ve edebiyatndaki mevkii, 1987 (doktora tezi,stanbul niversitesi edebiyat Fakltesi Arap
Dili ve Edebiyat Anabilim Dal)
26
bn Usfur el-bil, Ebul Hasan Ali b. Mmin, erhu cmeliz-Zeccci (nr.Fevvaz aar), 1.bs.,
Beyrut: Darul ktbil ilmiyye, 1998, I, 106
27
Abbas Hasan, a.g.e., I, 407, 408

10
D. Harf-i mevsulerin slasyla beraber, masdar oluturarak bir kalp olmalar
gerekir. Bunun iin harf-i mevsullere veya denilir.
E. Harf-i mevsul olan in mehur gre gre- slasnn talebi cmle
gelmesi uygundur. Fakat dier ism-i mevsul ve harf-i mevsullerin slalarnn
haberiyye olmas gerekir.
F. , masdariyye gibi harf-i mevsuller, fiili camid olan fiil cmlesi ile
getirilmez. Ancak masdariyye bazen camid fiil ve ayn zamanda istisna
anlamn tayan fiil ile getirilebilir. ) ( Bu geen hkmden istisna
edilmitir.

IV. SM- ARETLERN SM- MEVSUL ANLAMINA GELP
GELEMEYECE

Kfeli dilciler, ve benzeri ism-i iaretlerin ism-i mevsul olabilecei
grndeler. Basral dilcilere gre ism-i iaretler ism-i mevsul manasna gelmez.
Kfeli dilciler ism-i iaretlerin ism-i mevsul anlamna geleceine delil olarak Kurandan
yet ve Araplarn szlerini getirdiler.
rnek:

Kfelilere gre takdiri: dir.
rnek:
Kfeli dilcilere gre takdiri: dir.
28


28
bnul- Enbri, Ebul Berekt Kemalettin Abdurrahman b. Muhammed, el-nsf f mesilil-hlaf
beynen-nahviyyin: Basriyyin vel Kfiyyn, Darl Fikr , ts., II, 717-722

11
Basral dilciler ise ve benzeri ism-i iaretlerin aslnda iarete delalet ettiini,
ve dier ism-i mevsullerle ayn anlama gelmediini sylerler.
El-insf f mesilil-hlaf adl eserde Kfelilere yle cevap veriliyor: yetteki
manasnda deildir. Bilakis ihtisas olarak nasb konumundadr veya un
tekididir veya mfred mnadadr.
Yani: olur. kinci yetteki nin manas iarettir,
manasnda deildir, hal olarak nasb konumundadr.
29


V. LE MARFE OLAN ZAHR SMN SILASI OLUP
OLAMAYACAI

Kfeli dilciler ile marife olan zahir ismin, ism-i mevsulun slas gibi slas
olabilecei grndeler. Basral dilciler ise tersi grteler. Kfeli dilciler delil olarak
Araplarn kelamn ve kullanmlarn rnek getirirler.
30

rnek:

Manas: hayatma yemin olsun ki sen, ehline ikram ettiim ve gurub vakti
glgelerinde oturduum evsin
Basral dilciler: Bu caiz deil, nk zahir isim bir manaya delalet eder,
gibi deildir, ancak sla ile aklanan manaya dalalet eder, nk o mbhemdir.
Basrallara gre bu rnek delil deildir. nk mbtedann haberidir ve
dier haberidir. (yani ikinci haber olur) veya bilinene delalet etmeyen mbhem

29
bnul-Enbri, a.g.e., II, 717, 722
30
bnul-Enbri, a.g.e., II, 722, 723

12
kelimedir ve onun sfatdr, veya u ihtimal de vardr: takdiri:
yani ism-i mevsul, zaruraten hazfedilmi olabilir.
31


VI. MEVSULLERN HAZF

sm-i mevsullerden dndakiler; benzerine atf yapldnda ve karkla
sebep olmamak kouluyla hazfedilebilir. Harf-i mevsullerden ise dndakilerin hazfi
caiz deil, sadece in hazfi caizdir.
32

rnek:
sm-i mevsuller el- Mberrede gre ise hazfedilemez. El-Mberred (
) Rahman 29. yetindeki ism-i mevsulunun hazfedilmediini,
mevsullerin hazfedilemeyeceini, in mevsullerin hepsini kapsadn sylyor.
33


VII. SM- MEVSULLERN CMLE NDEK KONUMLARI

sm-i mevsuller cmlede; Fail, naib-i Fail, mbteda, haber, meful, sfat,
mstesna, mnada, muzafun ileyh olurlar.
A. Fail sm-i Mevsul:
rnek:
34

Manas: (Nefsini) kirletip gmen ziyan etmitir.

31
bnul-Enbri, a.g.e., II, 724- 726
32
Abbas Hasan, a.g.e., I, 392- 393
33
El-Mberred, Ebul Abbas Muhammed b. Yezid b.Abdulekber el-ezdi, el-muktedap, (thk.Muhammed
Abdulhalik Udayme), Beyrut: Aleml Ktb, ts., II, 138
34
ems sresi, 91/10

13
Bu yette mterek ism-i mevsuldur, fail makamndadr.
B. Naib-i Fail olan mevsul:
rnek:
35

Manas: Bilmiyor mu ki kabirlerin iindekiler frlatlacak ve sinelerin
(gslerin) iindekiler derlenecek.
yetteki lar mterek ism-i mevsuldur, naib-i fail makamndadr.
C. Meful olan mevsul:
rnek:
36

Manas: (Rabbin) insana bilmedii eyleri retti.
yette mevsulu fiilinin ikinci mefuludur.
D. Mbteda olan mevsul:
rnek:
37

Manas: (onlar) ahitliklerinde drsttrler.
yetteki hss ism-i mevsuldur ve mbtedadr.
E. Haber olan mevsul:
rnek:
38

Manas: Btn dinlerden stn klmak zere, peygamberini hidyet ve hak din
ile gnderen odur. ahit olarak Allah yeter.
yetteki hss ism-i mevsuldur ve haber konumundadr.

35
Adiyat sresi, 100/9,10
36
Alak sresi, 96/5
37
Mearic sresi, 70/33
38
Fetih sresi, 48/28

14
F. Sfat olan mevsul:
rnek:
39

Manas: nandnz Allaha kar gelmekten saknn.
yetteki hss ism-i mevsuldur ve lafznn sfat konumundadr.
G. Mstesna olan mevsul:
rnek:
40

Manas: nsan mutlaka ziyandadr. Ancak iman edenler, salih amel ileyenler,
birbirine hakk tavsiye eden ve sabr tavsiye edenler bunun dndadr.
yetteki hss ism-i mevsuldur ve mstesna makamndadr.
H. Mnada olan mevsul:
rnek:
41

Manas: Ey iman edenler, Allah ve Raslunun nne gemeyin. Allahtan
korkun. phesiz Allah iitendir, bilendir.
yetteki hss ism-i mevsullerdendir ve mnada konumundadr.
I. Muzafun ileyh olan mevsul:
rnek:
42

Manas: o kendilerine nimet verdiin mutlu kimselerin yoluna, o gazaba
uramlarn ve sapmlarn yoluna deil.
yetteki hss ism-i mevsuldur ve muzafun ileyh konumundadr.

39
Mmtehine sresi, 60/11
40
Asr sresi, 103/2,3
41
Hucurat sresi, 49/1
42
Fatiha sresi, 1/7

15

KNC BLM
SM- MEVSULLER
I. HSS SM- MEVSULLER
A. nin zellikleri ve irb

Mfred mzekker iin kullanlan hss ism-i mevsuldur. karklktan emin
olmak artyla lafzda mfred olup, manada cemi olarak da gelmitir.
43

44

Manas: Onlarn durumu ate yakann durumu gibidir. (Ate) evresini
aydnlatr aydnlatmaz Allah onlarn nurlarn giderdi ve onlar karanlklar iinde
brakt, artk grmezler.
kl veya gayr- kl iin kullanlr. o ey ki, o kimse ki manasndadr.
nin kl iin kullanmna rnek:
45

Manas: doruyu getiren ve onu tasdik edene gelince, ite onlar ktlklerden
korunan mttakilerdir.
nin gayr- kl iin kullanlna rnek:
46


43
Abbas Hasan, a.g.e., I, 343 (dipnot 2)
44
Bakara sresi, 2/17
45
Zmer sresi, 39/33
46
Enbiya sresi, 21/103

16
Manas: O en byk korku bunlar zmez, kendilerini melekler: size sz
verilen gn ite bugndr diye karlarlar.
Evdahul-meslikte ve el-Hiyetul-asriyye al erhi uzru-z-zehebte
nin kullanld yerlerde ( de de ayn ekilde) kl iin ifadesi yerine lim iin
ifadesi kullanlmtr. Bunun sebebi el-Hiyetl asriyye al erhi uzri-z zehebte
yle aklanr: lim ifadesi Allah iin de kullanlr. Bu sebeple bu stlah daha
uygundur.
47

nin snda iki vecih vardr:
48
sbat ve hazf.
1. SBAT: Yani deki hazfedilmeyip, olduu ekliyle brakldnda;
a. harfi skun zere mebn olur eklinde.
b. harfi eddeli olur. Burada da iki ekil vardr. harfi eddeli olup, her
zaman kesral gelir eklinde veya harfi eddeli olup herekeyle irb alr. ,
, eklinde.
2. HAZF: Yani nin si gizlendiinde, den nceki harf:
a. Kesral olur .
b. Sakin olur
Burada iin baka bir ekil daha vardr. O da sakin nin kalarak in
hazfedilmesidir
49
.
nin snn sabit kalarak, eddeli ve kesral geliine rnek:

50

.

47
Sanaa Abdulkerim Muhammed Esad, a.g.e., I, 366
48
Sanaa Abdulkerim Muhammed Esad, a.g.e., I, 367; Ez-Zemaheri, a.g.e., s. 172
49
Sanaa Abdulkerim Muhammed Esad, a.g.e., I, 367
50
bn Usfur el-bil, a.g.e., I, 109. Bu beyit el-Ezhiyye s.293; Hizanetul-edep V, 504,505; ed-Drer I,
255; Rasful-mebani s. 76,da geer, nisbetsizdir.

17
Manas: unu bilmelisin ki ne kadar harcasan da maln hibir deeri yoktur,
mal ancak kendisiyle yksek derecelere ulatn ve onu yakn uzak ayrmakszn
herkese harcadndr.
nin snn hazfedilip, dan nceki harfin kesral olmasna
rnek:
51

Manas: Yemin olsun ki, eer dileseydi bir kaya veya asil ge doru uzayan
bir da olurdum.
nin s hazfedilerek, dan nceki harfin sakin olmasna rnek:

52
.
Manas: Ben eer bu hile yaplan ile alakal olsaydm, avlamak iin ukur
kazan ve orada avlanan kimse gibi olurdum.
nin ismi tasgiri: dr
53
.
nin s sabit olup, eddeli olduu zaman harekeyle irb alr ama
murab deildir. Yani raf konumunda damm zere mebn, nasb konumunda feth, cer
konumunda kesr zere mebndir.
54


nin irb:

Asl olan ekline gre- daima skun zere mebndir. Cmledeki yerine
gre mahallen merfu, mahallen mansub, mahallen mecrr olur.

51
bn Usfur el-bil, a.g.e., I, 110. Bu beyit el-Ezhiyye s.292; Hizanetul-edep,V, 505; ed-Drer, I, 258;
Rasful-mebani s. 76; Hemul-hevami, I, 82 de nisbetsizdir.
52
bn Usfur el-bil, a.g.e., I, 110,111. Bu beyit Hizanetul-edep,XI, 421; erh-u earil-hzeliyyin, II,
651 de Hzeyl kabilesinden birine aittir. Rasful-mebani, s. 76; erh-u mufassal, III, 140 da nisbetsizdir.
53
Mehmed Zihni, a.g.e., s. 20
54
Sanaa Abdulkerim Muhammed Esad, a.g.e., I, 367

18



) :( , .
: , .
: , , .
: , ,

B. nin zellikleri ve irb

Mfred mennes iin kullanlan hss ismi mevsuldur. lafzda mfred,
manada cemi olarak da gelmitir
55
. Baz kraat limleri Nisa sresinin 23. yetini
mehur olan kraat yerine eklinde okudu.
kle veya gayr- kle iin kullanlr. O ey ki, o kadn ki manasndadr.
nin kle iin kullanlna rnek:
.
56

Manas: kocas hakknda seninle tartan ve Allaha ikyette bulunan kadnn
szn Allah iitmitir. Allah sizin konumanz iitir, nk Allah iitendir, bilendir.
nin gayr- kle iin kullanlna rnek:

.
57


55
Abbas Hasan, a.g.e., I, 343 (Dipnot 3)
56
Mcadele sresi, 58/1

19
Manas: nsanlar iinde bir ksm beyinsizler takm: Bunlar bulunduklar
kbleden eviren nedir? Diyecekler. De ki: Dou da, bat da Allahndr. O dilediini en
doru yola erdirir.
de de gibi iki vecih vardr
58
: sbat ve hazf.
1. SBAT: yani de ki hazfedilmeyip, olduu ekliyle brakldnda;
a. harfi skun zere mebn olur .
b. harfi eddeli olur. Burada da iki ekil vardr. harfi eddeli olup, her
zaman kesral gelir veya harfi eddeli olup, harekeyle irb alr. , ,
eklinde.
2. HAZF: Yani nin s gizlendiinde dan nceki harf:
a. Kesral olur
b. Sakin olur
nin ismi tasgiri dir
59

nin harfinin eddeli olup harekeyle irb ald durumda mebndir.
Yani raf konumunda damm zere, nasb konumunda feth zere, cer konumunda kesr
zere mebndir.

nin irb:

daima skun zere mebndir. Cmledeki yerine gre mahalli irb alr.


57
Bakara sresi, 2/142
58
Ez- Zemaheri, a.g.e., s. 174
59
Mehmed Zihni, a.g.e., s. 20

20


: , .
: , .
: , .
: , .
) :( , , .

C. ( ) nin zellikleri ve irb
Msenna mzekker iin kullanlan hss ism-i mevsuldur. ve her ikisi
de iki lam ile yazlr.
60
, kl ve gayr- kl iin kullanlr. ve , nin
tesniyesidir.
Asl olan ekil ve dir. Bunun dnda bu ikisinde u eddelemek
caizdir.
61
Araplardan Temim ve Kays u eddeliyor. Burada un eddelenmesi,
hazfedilen ya karlktr. nk asl olan - dir.
62

eklinde un eddelenmesine rnek:
Nisa sresindeki 16. yette ifadesinde yi bn Kesr
eklinde edde ile okundu.
ve deki hazfedilebilir. ve olur.
63
Haris b. Kab ve bazlar
u sadece raf halinde hazfediyorlar.
64
deki un hazfedilmesine rnek:

60
Abbas Hasan, a.g.e., I, 344( bkz dipnot 1)
61
bn Usfur el-bil, a.g.e., I, 111; Sanaa Abdulkerim Muhammed Esad, a.g.e., I, 359 ; bn Hiam en-
Nahv, Evdahul- meslik, I, 98, 99
62
bn Hiam en-Nahv, Evdahul-meslik, I, 98

21

65
.

Manas: Ey Kuleyb oullar, iki amcam yle kimselerdir ki krallar ldrdler,
zincirleri (kelepeleri) krdlar.
Bu ekilde ve nin unda lehe vardr:
1. ve nin u kesral ve muhaffef olarak sabit olur. Bu fasih , asl
olandr.
2. ve nin u kesral ve eddeli olarak gelebilir. ve olur.
3. ve nin u hazfedilebilir. ve olur.

ve nin irb:

Genel gre gre bunlar murabtr ve msenna gibi irb yaplr.



: , .
: , .
: , .

63
bn Usfur el-bil, a.g.e., I, 111; Sanaa Abdulkerim Muhammed Esad, a.g.e., I, 369; bn Hiam en-
Nahv, Evdahul-meslik, I, 99
64
bn Hiam en-Nahv, Evdahul-meslik, I, 99
65
Bu beyit el-Ahtala aittir. Bkz. bn Hiam en-Nahvi, Evdahul-meslik, I, 99; bn Usfur El-bil, a.g.e.,
s. 111

22
: , , .

D. ) ( nin zellikleri ve irb

Msenna mennes iin kullanlan hss ism-i mevsuldur. nin msennasdr.
tek lam ile yazlrken ve iki lam ile yazlr
66
. kl ve gayr- kl iin
kullanlrlar.
() de olduu gibi ( ) de de Temim ve Kays u eddeliyor.
Basral dilciler sadece raf halinde eddeliyorlar.
67
Kfeli dilciler ise nasb ve cer
halindeki de de u eddeliyor
68
.
ve deki u eddelemenin caiz olduu gibi u hazfetmek de caizdir.
Hris b. Kab ve bazlar u sadece raf halinde hazfediyorlar.
un hazfedilmesine rnek:

69

Manas: o iki kadn Temim doursayd.
Bu ekilde ve de ekil vardr:
1. Asl olan, mehur olan ve nin unun kesral ve muhaffef olarak
bulunmasdr.
2 ve deki kesral ve eddeli olarak gelebilir. ve olur.
3 ve deki hazfedilebilir. ve olur

66
Abbas Hasan, a.g.e., I, 344 (bkz. dipnot 1)
67
bn Hiam en-Nahv, Evdahul-meslik, I, 97
68
bn Akl, Ebu Muhammed Bahaeddin Abdullah b. Abdurrahman, erhu bn Akil al elfiyeti ibn mlik
(thk:Hanna Fhuri) 1.bs., Beyrut: Darul Cil, ts, I, 115
69
Bu iir blm el-Ahtala nisbet edilir. Bkz. bn Hiam en-Nahv, Evdahul-meslik, I, 100

23

ve nin irb:

Genel gre gre ve msenna gibi murabtrlar ve msennann irb
gibi irb yaplrlar. Yani ile raf, ile nasb ve cer olurlar.



: , .
: , .
: , .
: , .

Genel gr bu olmakta beraber Camiud-durusil-arabiyyede ve
nin mebn olduu yani raf halinde zere, nasb ve cer hallerinde zere mebndir
eklinde farkl bir gr vardr
70
. Ama bu zayf bir grtr, asl olan bu mevsullerin
murab oluudur.

E. nin zellikleri ve irb


70
Mustafa el-Galyn, a.g.e., s. 149

24
Cemi mzekker iin kullanlan hss ism-i mevsuldur. tek lam ile yazlr.
Akl sahibi varlklar iin kullanlr. gayr- kllerde kullanlmaz, gayr- kllerde
cemi mennes iin kullanlan mevsul kullanlr
71
.
nin kullanlna rnek:
72

Manas: Onlar ceza gnn yalanlayanlardr.
cemi kla mahsus olup, akllnn dnda da kullanlr
73
.
Asl, fasih olan eklinde feth zere mebn olmasdr. Ama bazen u
hazfedilebilir.
74

rnek: . ..
75

Manas: onlarn bataa dald gibi daldnz.
ounluun kabul ettii gr nin mebn oluudur. Araplardan bazlar
onu murab yaparak raf halinde , nasb ve cer halinde diyorlar
76
.
bn Mlik (v.672/1274) ve bn Hiam (v.761/1360)a gre ile raf, ile
nasb ve cer yaplr
77
. Araplardan Huzeyl ve Ukayl kabileleri de bu ekilde alyorlar
78
.
nin murab olarak geliine rnek:

79



71
Mustafa el- Galyn, a.g.e., s. 98 (bkz dipnot 1)
72
Mutaffifin sresi, 83/11
73
Mehmed Zihni, a.g.e., s. 19 ( bkz dipnot).
74
bn Usfur el-bil, a.g.e., I, 112
75
Tevbe sresi, 9/69
76
bn Usfur el-bil, a.g.e., I, 114; bn Hiam en-Nahv, Evdahul-meslik, I, 101; bn Hiam en-Nahv,
erh-u katrin-neda, s. 141; Sanaa Abdulkerim Muhammed Esad, a.g.e., I, 370
77
Sanaa Abdulkerim Muhammed Esad, a.g.e., I, 370
78
bn Hiam en-Nahv, erh-u katrin-neda, s. 141
79
Bu beytin nisbeti kesin deildir. Bkz. bn Hiam en-Nahv, Evdahul-meslik, I, 102; bn Akl, a.g.e.,
I, 117

25
Manas: Biz Nuhayl gn, srarl (uzun sren) hcumla sabah getiren
kimseleriz.
ve deki hazfedilebilir. , olur.
80


nin irb:

Cumhura gre- feth zere mebndir. Cmledeki yerine gre mahallen
merfu, mahallen mansub, mahallen mecrr olur.


: ,
: ,
: ,
) :( , ,

F. nn zellikleri ve irb

Cemi, mzekker ve mennes, kl veya gayr- kl iin kullanlan hss ism-i
mevsuldur. Kullanmlarnn ou kl mzekker iindir.
81

nn kl ve gayr- kl iin kullanlna rnek:

80
bn Usfur el-bil, a.g.e., I, 114
81
Mustafa el-Galyn, a.g.e., s. 99

26

82


Manas: sava gn aylaklar gibi, grdn atlarn zerinde zrh giymi
kimseleri de lm rtr.
nn mennes cemi iin kullanlna rnek:

83


Manas: onun sevgisi nceki kadnlarn sevgisini sildi ve daha nce girilmemi
mstesna bir yer edindi.
maksur olarak kullanld gibi, med ile eklinde de kullanlr.
nn irb:

skun zere mebndir ve cmledeki yerine gre mahallen irb alr. Yani
mahallen merfu, mahallen mansub, mahallen mecrr olur. Med ile gelen ise kesr
zere mebndir. Ayn ekilde cmledeki yerine gre mahalli irb alr.


: , .
: , .
: , .
: , .

82
Bu beyit Ebu Zeyb el-Hzeliye aittir. bn Akl, a.g.e., I, 116; Mustafa el-Galyn, a.g.e., s. 99
83
Bu beyit el-Mecnuna aittir. (bkz. Mustafa el-Galayini, a.g.e., s. 99)

27
) :( , , .

G. , , , , nin zellikleri ve irblar

Mennes iin kullanlan hss ism-i mevsullerdir. Mehmed Zihninin el
Muktedap ve Mustafa el-Galynnin Camiud-durusil arabiyye adl eserlerinde bu
mevsullerin bei de yer alr. Ama erh-u katrin neda, Evdahul-meslik, el-Hiyetul
asriyye al erh-i uzri-z-zeheb gibi kaynaklarda yer almaz. Mufassalda bu
beine ilaveten de vardr.
Birgiv (v.981/1573)nin zharnda cemi mennes iin u mevsuller yer alr:
84

, , , , ,
nadiren cemi mzekker kl iin kullanlr.
85

rnek:
86

Manas: O kimseler ki felc gn dalar (bile) sarsan bir felakete uradlar.
Bazen ve birbiri yerine kullanlr. Yine , manasna
gelmitir.
87

rnek:
88

Yani
Manas: Bize kucak aan babalarmz (bile) ondan daha fazla cmert
deildiler.

84
Birgiv, Muhammed b. Pir Ali, zhar, stanbul: Asr matbaas, 1325, s. 24
85
Mustafa el-Galyn, a.g.e., s. 100
86
Bu beyit iin bkz. Mustafa el-Galyn, a.g.e., s. 100
87
bn Akl, a.g.e., I, 118; bn Hiam en-Nahv, Evdahul-meslik, I, 102, 103
88
Bu beyit erhut tasrih, I, 133; el-Mekasidun-nahviyye, I, 429; Ed-Drer, I, 213 de Beni Sleymden
bir kiiye aittir. Evdahul-meslik, I, 146; erhu Umuni, I, 69; erhu ibn kil, I, 79 da nisbetsizdir. (Bkz.
Mustafa el-Galyn, a.g.e., s. 100)

28
.........
89

Manas: kadnlarnzn iinde adetten kesilmi olanlarla, henz adetini
grmemi bulunanlardan eer phe ederseniz, onlarn bekleme sresi aydr.
Bu yet kraat seba da hem hem de eklinde okundu ( yani hazf ve
isbat ile). Ama u yet sadece isbat ile okundu:

90

Manas: kadnlarnzdan zina edenlere kar drt ahit getirin.
Bunun sebebi; , den daha hafiftir. hemzesiz olduu iin,
hafifliinden dolay sabit oldu. ise hemze sebebiyle ar olduu iin cevazen
hazfedildi.

nin irblar

ve kesr zere mebndir. , skun zere mebndir.
Cmledeki yerlerine gre mahalli irb alrlar.



: ,
: , .
: , .

89
Talak sresi, 65/4
90
Nisa sresi, 4/15

29
: , , .

II. MTEREK ISMI MEVSULLER

A. in zellikleri ve irb

O kimse ki manasnda mterek ism-i mevsuldur. Akl sahibi varlklar iin
kullanlr. Asl kullanm ekli budur.
rnek:
91

Manas: Temizlenen, Rabbinin adn anp namaz klan felaha ermitir.
in asl kulanm ekli kl iin olmasna ramen bazen gayr- klde de
kullanlr. Bu ancak durumda olur.
92

1. Gayr- kl, kl konumuna konulduu zaman:
rnek:
93

Manas: Ey kaya kuu srs, kanadn dn veren var m?
iirdeki buna izin vermitir.Yani kl yerine konularak kaya kuu
srsne seslenilmi.
2. Gayr- klin, kl ile ayn hkmde birlemesi ile;

94


91
l ,sresi, 87/14, 15
92
Mustafa el- Galyn, a.g.e., s. 100, 101; bn Usfur el-bil, a.g.e., I, 117, 118, 119; ibn Hiam en-
Nahv, Evdahul- meslik, I, 105, 106, 107
93
Bu iir blm Abbas b. el-Ahnefin nazmdr. (Bkz bn Akl, a.g.e., I, 121)
94
Hacc sresi, 22/18

30
Manas: Grmedin mi, gklerdekiler ve yerdekiler hep Allaha secde ediyor.
Allaha secde etmek akl sahibi varl (insan) ve gkteki, yerdeki gayr- kl
kapsar.
3. Gayr- kl, kl ile ayn konuda birletiinde, kln stnlnden dolay
kullanlmas:
rnek:
95

.

Manas: Allah her hayvan sudan yaratt. te bunlardan kimi karn stnde
srnr, kimi iki aya stnde yrr, kimi drt aya stnde yrr. Allah dilediini
yapar, nk Allah her eye kadirdir.
yeryznde btn canllar kapsar. Onun ayrnts (ksmlar) eittir:
1. Karn zerine srnen varlklar.
2. ki aya zerine yryen varlklar.
3. Drt aya zerine yryen varlklar.
Bu konuda ez-Zemaherinin Mufassalnda u bilgiler var:
96

ilim sahibine mahsustur, lafz mzekkerdir. Mzekkerliine atf oktur yani
genellikle den sonraki ifade mzekker olur, mennes olarak gelii azdr.
rnek:

97


95
Nur sresi, 24/45
96
Ez-Zemaheri, a.g.e., s. 178
97
Ahzab sresi, 33/31

31
Manas: yine sizden her kim Allaha ve raslune boyun eer Salih bir amel
ilerse ona da mkafatn iki kat veririz, hem onun iin bol bir rzk hazrlamzdr.
yette 1. fiil mzekkerliine atfla mzekker, 2. fiil manaya atfla mennes
gelmitir.

in irb

skun zere mebndir. Cmledeki yerine gre mahalli irb alr.

: , .
: , .
: , .
: , .
: , .

in ism-i mevsul olma dnda baka durumlar da vardr.

B. nn zellikleri ve irb

1. istifham ismi olur.

2. art ismi olur.
3. nekre-i mevsufe olur, nekre-i mevsufe olduunda kendisinden sonra sfat gelir.
4. nekre-i gayr- mevsufe olur.

32
O ey ki manasnda mterek ism-i mevsuldur. ounlukla gayr- kl iin
kullanlr.
rnek:

98

Manas: Sizin yannzdaki dnya mal tkenir, Allahn katndakiler ise
tkenmez. Muhakkak ki biz, sabredenleri, yaptklar amelin en gzeliyle
mkafatlandracaz.
bazen akl sahibi varlklar iin kullanlr. Bu, u durumlarda olur:
1. kl ve gayr- kl kark olduunda, gayr- kln okluundan dolay
stnl kasdedilirse;
rnek:
99

Manas: Gklerde ve yerde bulunan herey Allah tesbih etmektedir. O azizdir,
hakimdir.
2. fadede birbiriyle balantl iki i dikkat ekiyorsa, yani akl sahibi ve sfat
beraber gelmise, kl iin kullanlr.
rnek:
Sanki yle dersin:
Bu ifadeyle iki ey beraberce kasdediliyor, kii ve onun sfat. Sadece o
ikisinden biri kasdedilmiyor.
3. in iinde kapallk olmas durumunda, mesela: uzaktan net olmayan bir
ekil grlyor, insan m deil mi anlalmyor o zaman bu ekilde kullanlr.
rnek:

98
Nahl sresi, 16/96
99
Hadid sresi, 57/1

33
Yine ayn ekilde mzekker veya mennes olduu anlalmaynca byle
denilebilir.
rnek:

100

Manas: mrann kars: Rabbim, karnmdakini tam hr olarak sana adadm,
benden kabul buyur, phesiz Sen iitensin, bilensin demiti.

101
yetinde yerine gelmitir.Zemaheri bunu yle
aklar: Burada kastedilen sfattr, sanki yle denmitir: ben batla kulluk etmem, siz
de hakka kulluk etmezsiniz.Burada zat deil sfat kastedildii iin gelmitir.
102

'nn kl iin kullanlna rnek:


103

Manas: Eer yetimler hakknda adaleti yerine getiremeyeceinizden
korkarsanz, size helal olan ve hounuza giden dier kadnlardan ikier, er, drder
aln. O kadnlar arasnda da adaleti yerine getirme konusunda endie ederseniz, bir tane
aln veyahut sahip olduunuz cariyerlerle yetinin. Bu adaletten ayrlmamanz iin en
doru olandr.

nn irb

skun zere mebndir. Cmledeki yerine gre mahallen irb alr.


100
Al-i mran sresi, 3/35
101
Kafirun sresi, 109/3
102
Ez-Zemaheri, Ebul Kasm Carullah Mahmud b. mer b. Muhammed, el-Keaf an hakaiki
gavamizit-tenzil ve uyunil-ekavil fi vucuhit-tevil, Riyad: Mektebetul Ubeykan, 1998/1418, IV, 449
103
Nisa sresi, 4/3

34

104


: , .
: , .
: , .
: . , .

nn mevsul olma dnda durumlar da vardr

.


C. nn zellikleri ve irb

Araplardan Tay kabilesinin lgatnda olan, onlara zel mterek ism-i
mevsuldur. Bunun iin diye isimlendirilir
105
. Onlarn cou ' y mzekker,
mennes, mfred, msenna, cemi iin tek bir lafz olarak kullanyorlar (lehelerin en

104
Kafirun sresi, 109/2

mevsul olma dnda;

1. stifham ismi olur.
2. art ismi olur.
3. Nekre-i mevsufe olur.
4. Nekre-i gayr- mevsufe olur.
5. Nefy harfi olur.
6. Zaid harf olur.
7. Taaccb ismi olur.
8. masdariyye olur.
9. masdariyye zarfiyye olur.
10. Mugayyira olur, yani art edatnn sonuna bitiir ve onu art olmaktan karr.
11. Mheyyie olur, yani art olmayan bir kelimenin sonuna bitiip onu arta evirir.
12. Kaffe olur yani amile bitiip onu amelden men eden harf olur. (bkz. Abbas Hasan, a.g.e., I, 354)
105
Ez-Zemaheri, a.g.e., s. 173; Mustafa el-Galyn, a.g.e., s. 104

35
bilineni bu ekildedir). Ama bir ksm onu, mfred mennes iin eklinde getiriyor,
cemi mennes iin getiriyorlar.
106

' nin kullanmna rnek:

107


Manas: Su, babamn ve dedemin suyudur.
Kuyu benim kazdm ve ina ettiim kuyumdur.
'ye rnek:

108

"ynetici olmadan yneten kadnlar" anlamndadr.
Mehmed Zihni el-Muktedab'ta mterek ism-i mevsullerde ' y
zikretmemitir.

nn irb:

' nn bilinen ekli mebn oluudur. Yani skun zere mebndir ama bazen
murab ekilde de gelmitir.
109
Bu ekilde (murab olarak) ' y ile raf, ile nasb, ile
cer yapyorlar.
110


106
bn Akl, a.g.e., I, 122
107
Bu beyit erhu katrin-neda, s. 143; Hizanetul-edep, II, 34, 35; ed-Drer, I, 267; erhut-tasrih, I,
137 gibi eserlerde Sinan b. Fahle aittir. Evdahul-meslik, I, 154; Tahlisu-evahid, s. 143; erhu
Umuni, I, 72; erhu mufassal, III, 147 de nisbetsizdir. Bkz Mustafa el-Galyn, a.g.e., s. 104
108
Bu iir blm bn Hiam, Evdahul-meslik, I, 111 den alnmtr. Nisbeti kesin deildir. El-Ferr
onu rnek getirir ama sahibini sylemez.
109
bn Hiam en-Nahv, Evdahul- meslik, I, 109
110
bn Akl, a.g.e., I, 123

36
Yine 'y cemi mennes slim gibi irb yapanlar vardr, eyh Bahauddin
b. Nuhas gibi. Ama asl olan eklinde damm zere mebn olmasdr.
111

Genel gr skun zere, ve damm zere mebndir. Cmledeki
yerlerine gre mahalli irb alrlar.



: , .
: , .
:

D. in zellikleri ve irb

kl ve gayr- kl iin kullanlan mterek ism-i mevsuldur. Mfred,
msenna ve cemi iin gelir. ' in lafz mfred mzekkerdir ama manas bunun dnda
da gelebilir.
' in mevsul olarak kullanlmasna rnek:

112

Manas: phesiz sadaka veren erkeklere ve sadaka veren kadnlara ve Allah'a
gzel dn verenlere, verdikleri kat kat artrlr ve onlara erefli bir mkafat verilir.

111
bn Akl, a.g.e., I, 122
112
Hadid sresi, 57/18

37
'in mevsul olmasnn art tafdil olmamasdr ve ism-i fail veya ism-i
mefule bitimelidir. camid isme bititiinde gibi veya gibi camid
isimlere benzeyen vasfa bititiinde veya gibi tafdil olan vasfa bititiinde o
zaman harfi tarif olur.
113

'in slas ism-i fail ve ism-i mefuldur. Fakat sfat mebbehenin ( gibi)
'in slas olmasnda ihtilaf vardr.
El-Hiyetul asriyye al erh-i uzri-z-zeheb, el- muktedap, el-Cmel, zhar
gibi kaynaklarda ' in ism-i fail ve ism-i mefule bititiinden bahsedilir, sfat
mebbehe yer almaz. Fakat erhu katrin-nedada sfat- mebbehe de yer almtr.
Camiu'd durus'il-arabiyye'de mterek ism-i mevsuller arasnda yoktur.
Nahivciler ' in (mevsul olan) isim mi, harf mi olduu konusunda ihtilaf
ettiler. Nahivcilerin ounun gr isim olduudur. Buna delil olarak e dnen zamir
olmasn gsterdiler. nk zamirler ancak isme dnerler.
114

rnek:

Yani
Ebu Ali el-Fris (v. 377/949), ibn Serrac (v. 316/929) ve mteahhirundan
birou bu grtedir. El-Mazini ve onun grn benimseyenler ' in harf olduunu
iddia ettiler. Ebul Hasan El- Ahfe ' in harfi tarif olduu grndedir.
115

Ama ounluun gr dediimiz gibi in isim oluudur. ' in muzari fiile
bitimesi zdr. Yine isim cmlesi ve zarf ile bitimesi zdr. Ayrnt "sla cmlesi"
bahsinde gelecektir.


113
bn Hiam,en-Nahv, erh-u katrin-neda , s. 142
114
bn Usfur el-bil, a.g.e., I, 122
115
bn Akl, a.g.e., I, 122; bn Hiam en-Nahv, Evdahul-meslik, s. 109

38
in irb

rab de ortaya ckmaz. Bilakis ism-i Fail, ism-i mefule intikal eder. nk
harf sretinde isimdir.
116
ile ondan sonraki, bir kelime olduu iin irb ona gre
yaplr.

E. nn zellikleri ve irb

kl ve gayr- kl iin kullanlan mterek ism-i mevsuldur. Btn ism-i
mevsuller mebndir, ' nn ise drt hali vardr. Bir durumda mebn, dier durumlarda
murabtr.
' nn mebn olduu durum: muzaf olup, slas olan cmlenin sadr yani
rkn evveli olan zamir mahzuf olduunda mebn olur.
rnek:

117

Manas: Sonra her zmreden Rahman'a kar en ziyade isyankr olanlar
muhakkak ayrp karacaz.
'nn murab olduu durumlar:
1. muzaf olup, sadr slas mezkur olursa murab olur.
rnek:


116
Sanaa Abdulkerim Muhammed Esad, a.g.e., I, 377
117
Meryem sresi, 19/69

39
2. muzaf olmayp, sadr slas mahzuf olduunda murab olur.
rnek:

3. muzaf olmayp, sadr slas mezkur olursa murab olur.
rnek:

Fasih olan muzaf olup sadr slas mahzuf olduunda ' nn damm zere
mebn olmasdr. Bu durumda onun harekeyle murab olmas da caizdir.
118

rnekteki yet eklinde de okunmutur. Ama ounluk bu yeti
eklinde damm zere mebn okudu. Mushafta olan mtevatir kraat budur.
119

Sa'leb ' nn mevsul oluunu kabul etmez. Araplardan bazlar mennesi
olarak dediler. Bu ekilde mennesinin yaplmas zdr.
120

En- Nahvu'l vfi' de ' nn murab olduu durumlara u da ilave edilmitir. '
nn sadr slas zahir isim veya zahir fiil veya mukadder fiil olduu zaman murab
olur.
121

rnek:

Takdiri: 'dir.

nn irb

118
Mustafa el-Galyn, a.g.e., s. 103
119
Sanaa Abdulkerim Muhammed Esad, a.g.e., I, 377
120
Mehmed Zihni, a.g.e., s. 20
121
Abbas Hasan, a.g.e., I, 364

40

Yukarda da ifade ettiimiz gibi bir durumda mebn, durumda murabtr.



: , .
: , .
: , .
: , .
: , , .
' nn mevsul olma dnda baka durumlar da vardr.

F. nn zellikleri ve irb

kl ve gayr- kl iin, mfred, msenna, cemi, mzekker ve mennes iin
kullanlan mterek ism-i mevsuldur. Mehmed Zihni'nin el- Muktedap'nda bu eit
dan sz edilmez.
' ya rnek:

nn dier durumlar unlardr:

1. stifham ismi olur.
2. art ismi olur.
3. Marifeden sonra medh ve zemde hal olur ve ondan sonra zikredilen nekraya,manen ve lafzen muzaf
olmas art koulur.
4. in olduu kelimenin nidasnda ba olur.
5. Medh ve zemmde sfat olarak kullanlr.

41

122


123

art gerekletiinde mevsul olur:
1. 'nn istifhamiyye olan veya dan sonra gelmesi gerekir. den sonra
kl iin, dan sonra gayr- kl iin gelmesi baskndr.
rnek:

124

:
Yani
Manas: Nice kaside vardr ki krallara garip (ilgi ekici) gelmitir,
Ben (onu) kasideyi: "onu syleyen kim" denilmesi iin sylerim.
2. ve istifhamiyyelerinin ile bir kelime oluturarak istifham olmamas
gerekir.
Baz kaynaklarda ' nn ilga edilmemesi gerekir eklinde geer,
125
ilga
edilmesinden kast; ' nn veya ile terkib yaplp tek kelime halinde, istifham
olmasdr.
rnek:

Burada mbteda, haberdir.

122
Nahl sresi,16/30
123
Bakara sresi, 2/245
124
Bu beyit el-Aaya aittir, kendi iirini vmek iin sylemitir. (Bkz. Sanaa Abdulkerim Muhammed
Esad, a.g.e., I, 373)
125
bn Akl, a.g.e., I, 124

42
terkib halinde kullanldnda: mevsul olmaya da, tek kelime kabul edilip
mevsul olmamaya da ihtimali vardr.
126

rnek:

O zaman iki ekilde caizdir
, eklinde olabilir.

3. ile iaret kasdedilmemesi gerekir.
rnek: eer eklinde ismi iaret kasdedilirse mevsul
olmaz.
Sibeveyh hakknda iki vechi caiz grr.
127

1. manasnda mevsul olur, cevab merfudur.
2. eklinde bir isim olur ve cevab mansubtur
Sibeveyh bu ekilde iki vechin caiz oluuna u yeti rnek getirir:

,

Bu yet eklinde de okundu.

nn irb

126
Mustafa el-Galyn, a.g.e., s. 102
127
Sibeveyh, Ebu Bir Amr b. Osman B. Kanber el-Harisi, Kitabu Sibeveyh, (thk. Abdusselam
Muhammed Harun), 2.bs, Kahire: el-Heyetul- msriyyetl-amme lil kitab, 1973, I, 419

43

skun zere mebndir. Cmledeki yerine gre mahalli irb alr.



: . .
: , .
: , .
Yukardaki cmlenin takdiri:


G. daki nn mevsul olmas

birleik istisna edatdr. "zellikle" anlamnda olup, kendisinden sonra
gelenin tercih edildiini gsterir.
rnek:

dan ncekiler ve sonrakiler bir ite ortaktr ama sonrakiler tercih edilir.
dan sonraki isim iin vecih vardr.
1. Raf
2. Nasb

44
3. Cer
'dan sonraki ismin raf olmas durumunda, nn mevsul olmasna cevaz
verenler oldu.
128

rnek:

Bu durumda mevsul olur, mahzuf mbtedann haberi olur.
Takdiri yle olur:

Burada mbteda ()vcuben hazfedilmitir.
Mbteda () ve haber ()den oluan cmle sla cmlesidir, irbta mahalli
yoktur.
Cmlede isti'naf, nafiye lil cins, ise nn ismidir, mansubtur, muzaftr.
muzafun ileyhtir, mahallen mecrrdur.








128
bn Akl, a.g.e, I, 137

45
NC BLM
HARF OLAN MEVSULLER
I. - MASDARYYENN ZELLKLER VE RBI

i masdariyye, nnde geldii fiil ile beraber tek unsur haline gelir, yani
masdar- mevvel olur.
i masdariyye, ekimli fiil (mutasarrf) ile getirilir yani slas ancak ekimli
fiil cmlesi olur.
A. mazi fiil ile getirilebilir.
rnek:

B. muzari fiil ile getirilebilir.
rnek:

C. emir fiil ile getirilebilir.
rnek:

genellikle; (istemek), (istemek, sevmek), (korkmak),
(ummak, istemek), (...e g yetirebilmek), (gerekmek), (istemek),
(art komak), (terk etmek) gibi fiillerin mefullerinin veya faillerinin banda gelir.
rnek:

46

129

Manas: insan babo braklacan m sanr?
rnek:

130

Manas: (insan) kendisini bir gren olmad m sanyor?
Buradaki in ' unun sakinliinin asl olmas, nasih olan eddeli ' den
hafifletilmi olmamas gerekir.
131

Eer den sonra gayr- mutasarrf (tam ekimi yaplmayan) fiil bulunursa, o
den hafifletilmitir.
132



133
.
Manas: Allah'n gklerdeki ve yerlerdeki mlkiyet ve tasarrufuna, Allah'n
yaratm olduu herhangi bireye ve ecellerinin gerekten yaklam olmas ihtimaline
hi bakmadlar m? Artk bu Kur'an' dan sonra baka hangi sze inanacaklar.
sadece muzariyi nasbeder.
134
Bazen ' in slas talebi cmle olabilir.
135

rnek:
.
Bu bala muzari fiilin bana gelince onu nasbeder. Bu fonksiyonu kimi
zaman gizli olarak yapar. u iki harfi cer ve drt atf edatndan sonra gizli kabul edilir
ve daha sonraki muzari fiil mansub okunur.

129
Kyame sresi, 75/36
130
Beled sresi, 90/7
131
Abbas Hasan, a.g.e, I, 403
132
bn Akl, a.g.e, I, 110
133
Araf sresi, 7/185
134
Abbas Hasan, a.g.e., I, 409
135
Abbas Hasan, a.g.e., I, 408

47
A. Harfi cerler: ve dir.
B. Atf edatlar: sebep bildiren , , , dir. Son nadiren kullanlr.
136


' in irb



: , .
: , .
: ) ( , . .
: ) ( , :
.
: , , .

II. ZELLKLER VE RBI

de gibi bana geldii fiil ile beraber masdar- mevvel olur. Ama
sadece muzari fiil ile getirilir, yani slas ancak muzari fiil olur.
cmleye "....iin..." manas katar.
rnek:

136
A. Kazm rn, rneklerle Arap dilinde balalar ve terkipler, Konya: Esra yaynlar, 1998, s. 7

48

'in bana lafzen veya takdiren harfi cer'i gelir.
rnek:
.....
137

Manas: .....m'minlere herhangi bir zorluk olmamas iin ......
' den sonra bazen olumsuzluk s gelir ve bitiik yazlr.

' in irb



: , .
: .
: , , .
: ) ( , : ) .(
) :( , :

III. (NUNU EDDEL) NN ZELLKLER VE RBI


137
Ahzab sresi, 33/37

49
Nevashtan olan pekitirme harfidir. sim cmlesinin nne gelip, isim
cmlesinin manasn masdar yapar. Yani ve isim cmlesi masdar- mevvel olur.
rnek:

138
.
Manas: sana indirdiimiz ve onlara okunmakta olan Kitap, kendilerine
yetmedi mi? Bunda iman edecek bir kavim iin elbette bir rahmet ve t vardr.
'den nce genellikle (bilmek), (zannetmek), (anlamak),
(bildirmek), (bilmek, tanmak), (anlamak, kavramak) vb. fiiller gelir.
Muhaffef musekkal gibidir, ismi ve haberi ile getirilir fakat muhaffef in
ismi mahzuf, musekkal olann ismi mezkur olur.
139

Muhaffef olan e rnek:

Asl yledir:

' nin irb



: , .
: , .
: , .

138
Ankebut sresi, 29/51
139
bn Akl, a.g.e., I, 110,111

50
: , ) ( .
: ) ( .
: , :

IV. - I MASDARYYENN ZELLKLER VE RBI

-masdariyye kendisinden sonraki ile beraber masdar ifade eder, :
A. Masdariyye zarfiyye olur.
yani
B. Masdariyye gayr- zarfiyye olur.

masdariyye unlarn nne getirilebilir.
1. Mazi fiil ile getirilir.
rnek:

2. Muzari fiil ile getirilir.
rnek:
yani
3. sim cmlesiyle getirilir. Bu kullanm zdr.
yani

51
daha ok, mazi veya ile menfi olan muzari fiil ile kullanlan masdariyye
zarfiyyeler eklindedir.
140

' nn menfi olmayan muzari fiile bitimesi zdr.
rnek:


' nn irb



: , , . ) .(
: , .
: , , . ) .(
: , :

V. N ZELLKLER VE RBI

Bana geldii fiil ile beraber masdar manas ifade eder. mazi ve muzari fiil
ile kullanlr. Emir fiil ile kullanlmaz.
' in muzari fiil ile kullanlna rnek:

140
bn Akil, a.g.e., I, 111

52

Manas: msr' ziyaret etmeyi istiyorum.
' in mazi fiil ile getirilmesine rnek:
Manas: kardeimin Msr' ziyaret etmesini istiyorum.
Mazi ve muzari fiilin ekimi tam olmas gerekir.
genellikle ve , fiillerinden sonra gelirse masdar manas ifade
eder.

in irb



: ,
: ,
: ,
: ,
: , :
Harf-i mevsuller akland zere , , masdariyye, , dir.
Nahivcilerden bir ksm "Tesviye hemzesi" ni de mevsul harflerinden kabul ediyor.
rnek:

53

141

Manas: nkar edenlere gelince onlar uyarsan da uyarmasan da birdir, onlar
inanmazlar.
Tesviye hemzesi, mevsul harflerinden kabul edilince, kendisinden sonraki
cmle ile beraber masdar- mevvel olur, yetin takdiri yledir:
......

141
Bakara sresi, 2/6

54
DRDNC BLM
SILA CMLES

I. SILA CMLES

Sla cmlesi: mevsulden sonra zikredilen ve manay tamamlayan cmledir. Bu
cmlenin irbta mahalli yoktur. sim olsun harf olsun btn mevsuller iin sla
gereklidir.
Slasz olduunda ism-i mevsuller mbhemdir. Bunun iin ism-i mevsuller ve
ism-i iaretler "mbhemt" diye isimlendirildi. Sla cmlesine sibeveyh " " ismini
veriyor.
142

Sla cmlesi iki eittir:
A. Cmle
B. ibh-i cm
Slada asl olan isim veya fiil cmlesi olmasdr.
143

A. Cmle olan sla: Cmle isim ve fiil cmlesi olarak ikiye ayrlr.
Yani; sla isim cmlesi de olabilir, fiil cmlesi de olabilir.
Slann isim cmlesi olmasna rnek:

Slann fiil cmlesi olmasna rnek:

142
Sibeveyh, a.g.e., II, 105
143
Abbas Hasan, a.g.e., I, 373

55
144

Manas: Ey iman edenler! Allahn ve Raslunun nne gemeyin.Allaha
saygl olun, Allah (her eyi) hakkyla bilendir, iitendir
B. ibh-i cmle olan sla: sla ibh-i cmle olabilir. ibh-i cmle iki eittir.
1. Zarf (zarf- zaman ve zarf- mekan).
2. Car- mecrr.
ibh-i cmleyi baz kaynaklar eit olarak alyorlar, ibh-i cmleye "sarih
sfat" da ekliyorlar. Bu almada genel gre uyulup, sarih sfat ibhi cmle iinde
deil ile ilgili ksmda yer ald.
ibh-i cmle olan car- mecrr ve zarf'n tam olmalar gerekir, tam
olmalarndan kast; onlarla tam bir anlam elde edilmesidir. Zarf ve car- mecrr tam
olmadklar zaman onlarla vasl caiz deildir.
145

Zarf ve car- mecrr sla olduklar zaman, vucben mahzuf bir fiile ( ,
, gibi) tealluk ederler.
146


II. 'N SILASI

mevsul olduunda slas ancak sarih sfat olur. Sarih sfat: fiil manasnda
mtak isimdir.
147
Sarih vasfla kasdedilen, isimliin onda baskn olmamasdr ve ey
sarih vasf deildir.
148

A. Kendisinde sfat zellii olmayan isim, gibi.

144
Hucurat sresi, 49/1
145
bn Akl, a.g.e., I, 126
146
bn Hiam en-Nahv, erh-u katrin-neda , s. 154
147
Abbas Hasan, a.g.e., I, 387
148
bn Hiam en-Nahv, erh-u katrin-neda, s. 142(2. dipnot)

56
B. Asl sfat olup, sonradan isim olmas ar basan isim, vb.
C. sm-i Tafdil, vb.
Bu ne bitien mevsul deil, harfi tariftir.
Sarih sfat, ism-i fail ve ism-i mefulu kapsar yani bunlar ' in slas olurlar.
Bu ikisi fiile benzedii iin ibh-i cmle diye isimlendirenler oldu. Bu ikisinde ism-i
fail, ism-i mefulun sla olmasnda ihtilaf yoktur. Ama sfat- mebehenin in slas
olup olmamas konusunda ihtilaf vardr. Bir grup sfat- mebbeheyi in slas kabul
ediyorlar. ounlua gre sfat- mebbehe in slas olmaz.
149

Bunun dnda in muzari fiile vasl zdr.
rnek:

Manas: sen hakemliine raz olunan hakem deilsin.
Bu durum Basral dilcilerin ouna gre iire mahsustur. Yine in isim
cmlesi ve zarf ile vasl zdr.
150

rnek:

151


Manas: Allah'n Rasulunn iinde olduu kavimde yle kimseler var ki Ben
Meadd'n boyunlar onlara eildi.

III. BR CMLENN SILA OLABLMES N GEREKL ARTLAR

149
bn Akl, a.g.e., I, 128
150
bn Akl, a.g.e., I, 130
151
Bu beyit bn Akl, a.g.e., I, 131de nisbetsiz olarak gemektedir.

57

Sla cmlesinin artlar unlar:
A. Sla cmlesinin haber cmlesi olmas gerekir. Haber cmlesi; syleyenin
doru veya yalan syleme ihtimali olduu cmledir.
Sla cmlesi in olmamaldr. n cmlesi; syleyenin doru veya yalan
syleme ihtimali olmad cmledir. Sla cmlesi taleb veya gayr- taleb in cmlesi
de olmamaldr.
rnek:



Bu cmleler sla olmaya uygun deildir. nk 1. cmle taacb, 2.cmle emir,
3. cmle vme (medh) cmlesidir ve de ini cmledir.
Sla cmlesine rnek:

152

Manas: Btn dinlerden stn klmak zere, peygamberini hidyet ve hak din
ile gnderen o'dur. ahit olarak Allah yeter.
Sla cmlesinin haberiyye olmas gerektii Basral dilcilerin grdr, Kfeli
dilcilere gre cmlenin haberiyye olmamas caizdir.
153

Kfeli dilciler el-Ferezdakn u szn delil getiriyorlar:


152
Feth sresi, 48/28
153
Sanaa Abdulkerim Muhammed Esad, a.g.e., I, 361

58
Manas: ok uzak olsa da, ziyaret etmeyi umduum yerlere bir bak atyorum.
B. Sla cmlesinin dier bir art mfredlik, tesniyelik, cemilik, mzekkerlik,
menneslikte mevsule uyan bir zamir iermesi gerekir. Bu zamire id veya rbt denir.
Bu zamir bariz, mstetir, mahzuf olabilir. Yine bu zamir merfu, mansup, veya
mecrrdur. leride rneklerle id bahsinde anlatlacak.
C. Sla cmlesinin yani anlalr, belirli, muayyen olmas gerekir; kapal
anlalmaz olmamaldr. nk sla cmlesinden maksat, muhataba ism-i mevsul ile
kapal olan eyi, sla cmlesi ile belirli, anlalr hale getirmektir.
rnek:

Genel kural bu olmakla birlikte sla cmlesinin kapall ( ) tefhim ve tehvil
durumlarnda caizdir.
154

rnek:

155

Manas: Kuluna vahyettiini vahyetti.
rnek:

156

Manas: Firavun ordularyla hemen onlar takip etti, denizden kendilerini
sarveren (korkun boulma) sarverdi.
D. Sla cmlesinin anlalabilmesi iin kendinden nceki bir kelama ihtiya
duymamas gerekir.
rnek:

154
bn Hiam en-Nahv, Evdahul meslik, I, 117
155
Necm sresi, 53/10
156
Taha sresi, 20/78

59

cmlesi, kendinden nceki bir kelama ihtiya duyduu iin sla olmaya
uygun deildir.
E . Sla cmlesi herkese bilinen, aksi dnlmeyen bir ey olmamaldr.
rnek:

Manas: az yznde olan kimseyi izledim.
cmlesi sla olmaya uygun deildir. nk bu cmle, o kiinin
ayrc zellii deil, herkese kabul edilen, tersi dnlemeyen, insanlarn ortak
zelliidir.
F. Mevsulun slasnn, mevsulden sonra olmas gerekir, ne gemesi caiz
deildir. Yine ondan (sladan) bir parann, mevsulun nne gemesi de caiz deildir.
Genel gr budur. Ancak en-Nahvul vfide u ifade vardr:
Slann paras zarf veya car- mecrr olursa, karklktan emin olmak artyla
takdim caizdir.
157

rnek: yani
G. Sla cmlesi ile mevsul arasnda- normal artlarda- fasl girmemesi gerekir.
Yine slann paralar arasna fasl girmemelidir.
Sla cmlesi ile mevsul arasna; sfat, atf, tekid, bedel giremez.
158
Ama baz
fasllar vardr ki onlar mevsul ile slann arasna girebilirler (caizdir).
( dnda, nk onunla slas arasna fasl giremez).

157
Abbas Hasan, a.g.e., I, 380
158
El-kfi, erif mer b. brahim, Kitabul beyan fi erh-il-luma (thk. Alaaddin Hamaveyye ), 1.bs,
Amman: Daru Ammar, 2002, s. 598; bn Usfur el-bil, a.g.e., I, 132

60
Yine kuvvetli gre gre bunlarla, harf-i mevsullerden sadece - ile slas
arasn amak caizdir.
Bu fasllar unlardr:
1. Kasem cmlesi:

2. Nida cmlesi: mevsulun nne muhatap zamirinin gemesi arttr.
- -
3. tiraz cmlesi:
-
4. Hal cmlesi:
-
5. Zaid :


IV. SILA CMLESNN HAZF

Bazen bir cmlede birden fazla mevsul ve onlarn slalar bulunur, slalar
bazen zikredilmi olur.

Sla bazen hazfedilmi olabilir, hazfedilen slaya zikredilen baka bir sla
delalet eder. Sla hazfedildiinde, zikredilen slann sadece bir mevsul iin uygun
olmas gerekir.

61
Cmlede slaya delalet eden bir ey olmazsa, mevsulun slasn hazfetmek caiz
deildir.
159


Bu rnekte sla mevsullerden biri iin uygundur. Bir sla hazfedilmitir. Bu
rnein asl:

Bazen de cmlede tek bir mevsul ve onun slas bulunur ve sla cmlesi
hazfedildiinde ona delalet eden lafz veya manev karine bulunur.
Lafzi karineye rnek:
-
Bu cmle; demektir.
Manevi karnede ise, hazf; fahr (vg), tazim (yceltme), tahkir (aalama),
tehvil ( korkutma) vb. iin yaplr.
160

...
Manas: biz yle kimseleriz ki birliini topla, zerimize gnder (men nemli
deil).
Burada manev karne fahr (vme) vardr. Yani unu kastediyor air:
Biz cesaret, kahramanlk ve dmanlara aldrmama ile tanndk.
Bu ekilde lafz ve manev karne bulunmas art ile, sla cmlesinin hazfi
caizdir.


159
bn Usfur El-bil , a.g.e., I, 134
160
Abbas Hasan, a.g.e., I, 391

62
BENC BLM
D(RBIT)

I. D
Bu zamire id veya rbt denir, ism-i mevsule dnd iin id, ism-i mevsul
ile slay balad iin rbt denilir.
id zamiri bariz, mstetir veya mahzuf olarak sla cmlesinde bulunur.
A. Bariz zamir:

Bu cmlede bariz, yani ism-i mevsule dnen zamir briz zamirdir.
B. Mstetir zamir:

Buradaki zamir fiilinin altnda gizli olan dir. Yani sla cmlesindeki id
zamir mstetirdir.
C. Mahzuf zamir:

Bu cmlenin asl dur. Burada hazfedilmi id zamirdir. id zamir:
merfu, mansub, mecrr olabilir.
Merfu id zamire rnek:

Mansub id zamire rnek:

63

Sla cmlesindeki zamiri e dnen mansub id zamirdir.
Mecrr id zamire rnek:

Sla cmlesindeki zamiri harfi ceri ile mecrr olmutur ve bu zamir ()
e dner.

II. D LE MEVSUL ARASINDAK UYUM

Hss ism-i mevsule dnen id zamirin mfredlik, tesniyelik, cemilik,
mzekkerlik ve menneslik bakmndan ona uygun olmas gerekir.

Mterek ism-i mevsule dnen id zamir de ise iki vecih vardr:
161

A. Mevsulun lafzn gzeterek hepsinde mfred mzekker kullanlabilir. Bu
kullanm daha oktur.
B. Manay gzeterek, zamir mfredlik, msennalk, cemilik, mzekker ve
menneslikte ona uydurulur yani manaya uygun zamir getirilir.

162

yette hss ism-i mevsulun lafzna uyarak, id mfred gelmitir.

163


161
Mustafa el- Galyn, a.g.e., s. 105
162
Enam sresi, 6/25

64
yette manaya uyarak id cemi gelmitir.
Eer mevsule iki zamir dnyorsa, ilkinde lafza itibar, dierinde manaya itibar
etmek caizdir.
164


165

Manas:nsanlarn bir ksm inanmadklar halde Allaha ve ahiret gnne
inandk derler.
deki zamir e mfred olarak dnd.
deki zamir e cemi olarak dnd.
Cumhura gre nesirde; zahir isim, ism-i mevsule dnen zamirin yerine
gelemez. Sadece iirde zaruraten yer alabilir.

166


Manas: Suad, sevgisinin seni ykt kimsedir ve onun senden uzaklamas
devam etti ve artt.
Cumhur zahir ismin, ism-i mevsule dnen zamirin yerine gelmesini iirle
snrlarken, ez- Zemaheri sadece iirle snrlamaz, ona gre nesirde de zamirin yerine,
zahir isim getirmek caizdir.
167

En-Nahvul-vfide zahir ismin, zamirin yerini almasnn bela sebeplerle
(istitaf, telezzz, izah artrmak gibi) meydana geldii yer alr.
168

id (rbt), ism-i mevsullerin slasnda bulunur, harf-i mevsullerin slasnda

163
Yunus sresi, 10/42
164
Mustafa el-Galyn, a.g.e., S. 105
165
Bakara sresi, 2/8
166
Bu beyit Sanaa Abdulkerim Esad, a.g.e., I, 363de yer alr.
167
Sanaa Abdulkerim Muhammed Esad, a.g.e, I, 363, 364
168
Abbas Hasan, a.g.e., I, 377 (bkz. dipnot3)

65
bulunmaz.
Nahivcilerden bir grup unu iddia etti: Kasem cmlesi; mevsule dnen id
zamiri iermediinde, kasem ve cevabnn mevsule vasl caiz deildir, yine art ve ceza
cmlelerinden biri id zamir iermediinde mevsule vasl caiz deildir.
169

Mesela u rnek onlara gre caiz deildir.


sm-i mevsul; mtekellim veya muhatab zamir olan mbtedann haberi olursa
aid zamir iin iki durum vardr:
170

A. Rbt zamir, mtekellim ve muhatab olmada mbtedaya uyabilir.
rnek:
rnek:
B. Rbt zamir, gaip olmada ism-i mevsule uyabilir.
rnek:
rnek:
Burada bir baka durum daha vardr. O da : Mbtedann mtekellim veya
muhatab zamir olmas ve onun haberinin ism-i mevsulun mevsufu olmasdr.
Rbt zamir iin iki durum vardr:
A. Rbt zamir, mbteday gzeterek, mtekellim veya muhatab olabilir.
rnek:


169
bn Usfur el-bil, a.g.e., I, 127
170
Abbas Hasan, a.g.e., I, 380

66
B. Rbt zamir, gaiplikte ism-i mevsule uyabilir.
rnek:

Burada fasih olan, uygun olan; rbtn mbtedaya uyarak mtekellim ve
muhatab olmasdr.
171


III. D ZAMRNN HAZF

id zamiri karklktan emin olmak artyla hazfedilebilir. Merfu, mansub,
mecrr olan id zamirlerin hazfi yledir:

A. Merfu id zamirin hazfi
Merfu id zamir ancak u artlarla hazfedilebilir:
172

1. Sla, isim cmlesi ve merfu zamir mbteda olmaldr, mbteda olmayan
merfu zamir hazfedilmez.
2. Haber mfred olmaldr. Haber mfred olmadnda, merfu zamirin hazfi
yine caiz deildir.
Merfu zamir, mbteda olduunda ise u iki durum olur:
1. Ya merfu zamir, nn slasndadr.
2. Ya da merfu zamir, nn dndakilerin slasndadr.
nn slasnda olan merfu zamirin her halde hazfi caizdir.
173


171
Abbas Hasan, a.g.e., I, 382
172
bn Akl, a.g.e., I, 136; bn Usfur el-bil, a.g.e., I, 128; bn Hiam en- nahv, Evdahul-meslik, I,
118, 119; Abbas Hasan, a.g.e., I, 394

67
rnek: .
174

Manas: Sonra her mmetten hangisi Rahman (olan Allah)a en ok kar
gelmise (nce onu Cehenneme) ekip ayracaz.
Takdiri yledir:
nn dndaki mevsullerin slasnda olan zamir:
a. Ya sla uzun olur( )
b. Veya sla uzun olmaz.
Slasnn uzun olmasndan kast; slasnda muzafun ileyh, meful, hal, nat v.b.
tamamlayclar olmasdr.
Eer sla uzun olursa; merfu zamirin hazfi caizdir.
rnek:
Takdiri:
Eer sla uzun olmazsa, merfu zamirin hazfi caiz deildir.

B. Mansub id zamirin hazfi

id olan mansub zamir u artlarla hazfedilebilir:
175

1. Mansub zamir muttasl olmaldr.
2. Onu nasbeden tam fiil veya tam vasf olmaldr.

173
bn Usfur el-bil, a.g.e., I, 128
174
Meryem sresi,19 / 69
175
bn Usfur el-bil, a.g.e., I, 128; bn Akl, a.g.e., I, 138; bn Hiam en-Nahv, Evdahul-meslik, I,
120; Abbas Hasan, a.g.e., I, 396, 397

68
3. Bu vasf, kendisine zamirin dnd in slas olmamaldr.
Hazfedilen mansub id zamire rnek:

176

Takdiri: dur.
Fiilin nasbettii zamirin hazfi ok, vasfn nasbettii zamirin hazfi azdr.
177

Eer mansub zamir munfasl olursa hazfi caiz deildir.
rnek:
Yine zamir muttasl olduu halde fiil veya vasf ile deil, harf ile mansub
olursa hazfi caiz deildir.
rnek:
Mansub zamir, naks fiil veya naks vasfla mansub olursa, mansub zamirin
hazfi caiz deildir.
rnek:
Eer rbtn, kendisine dnd mevsul olursa, mansub zamirin hazfi caiz
olmaz.
Eer mansub zamirin hazfi karkla ve anlamda anlamazla sebep
oluyorsa, hazf caiz deildir.
rnek:
Bu rnekte hazfedilirse, grlen kii mennes mi, mzekker mi, mfred mi,
tesniye mi , cemi mi anlalmad gibi, hazf yaplp yaplmad da anlalmaz.


176
Furkan sresi, 25/ 41
177
bn Hiam en-Nahv, Evdahul-meslik, I, 123

69
C. Mecrr id zamirin hazfi

id zamir mecrr olduunda;
1. Ya izafetle mecrr olur,
2. Ya harf ile mecrr olur.
zafetle mecrr olduu zaman; muzaf, ism-i fail veya ism-i meful olup, hal
veya istikbal manasnda olmak artyla hazfedilir.
178
Eer mazi manasnda olursa mecrr
zamirin hazfi caiz deildir.
179

Ez-Zeccaciye gre, iirde bazen zamir ve ismi hazfedilir, eer ona delalet eden
belirti varsa bu yaplabilir. Ama bu azdr.
rnek:
Takdiri:
hazfedildi.
Harf ile mecrr olduu zaman u art aranr: ism-i mevsul veya mevsulun
mevsufu, bu harfin-lafz ve manada- benzeri ile mecrr olmaldr ve iki harfin amili
ayn olmaldr.
Rbt zamir hazfedildii zaman, onunla beraber onu mecrr yapan harf de
hazfedilir.
Eer iki harf veya iki amil farkl olursa hazf caiz deildir.
rnek:
180

Yani:

178
Abbas Hasan, a.g.e., I, 398, 399
179
bn Hiam en-Nahv, Evdahul- meslik, I, 123
180
El-mminun sresi, 23 /33

70
Harf ism-i mevsule bititii gibi mevsulun mevsufuna da bitiebilir.
rnek:
Yani:

71

SONU
Mevsul lgatta; bir eyi bir eye balamak, bir araya getirmek anlamlarna
gelir. Istlah anlam ile mevsul: haber cmlesi, tam zarf, tam car mecrr veya sarih vasf
ile vasla ve ide veya onun yerini dolduran bireye ihtiya duyan kelimedir. Mevsuller
cmlede fail, naib-i fail, mbteda, haber, meful, sfat, mstesna, mnada, muzafun
ileyh olurlar.
Mevsuller isim ve harf olmak zere ikiye ayrlr. sm-i mevsuller de hss ve
mterek olarak iki ksmdr. Hss ism-i mevsuller: ( , , , , ,
, , , , ), mterek ism-i mevsuller ise ( , , , , , ) dr.
Harf-i mevsuller , , , , dir.
Sla cmlesi; mevsulden sonra gelip manay tamamlayan cmledir ve isim
cmlesi, fiil cmlesi veya ibh-i cmle olur. Sla, karklk olmamas ve slaya delalet
eden lafz ve manev karine olmas artyla hazfedilebilir.
sm-i mevsule dnen zamire id veya rbt denilir. id zamir merfu, mansub
veya mecrrdur.
Ksaca mevsuller hakknda yle denilebilir; mevsuller kendi balarna anlam
ifade etmezler, bundan dolay mbhemat diye isimlendirilirler. Mevsuller sla cmlesi
ile anlam kazanrlar ve ide ihtiya duyarlar.

72


KAYNAKA



Abbas Hasan. en-Nahvul-vfi. 5. Bask, Kahire: Darul Maarif, 1973

Abdurrahman Fehmi. Medresetul-Arab. Kostantiniye, 1887

ls, Ebus sena ehabeddin Mahmud b. Abdullah. Rhul-meni fi tefsril-
Kurnil-azm ves-sebul-mesni (tsh. Muhammed Hseyin Arab),
Beyrut: Darul Fikr, 1997

Birgiv, Muhammed b. Pir Ali. zhar. (Nahiv cmlesi iinde dier nahiv kitaplar ile
birlikte), stanbul: Asr matbaas, 1325

Cevheri, Ebu Nasr smail b. Hammad el-Frbi. Es-shh: tcl-luga ve shhul
Arabiyye. (thk. ihabddin Ebu Amr), 1. Bask, Beyrut: Darul Fikr, 1998

etin, Nihad M. Arap. DA, III, stanbul, 1991

El-Galyn, Mustafa. Cmiud-dursil-Arabiyye. Beyrut: Drul ktbil ilmiyye,
2003

bnul Enbri, Ebul-Berekt Kemaleddin Abdurrahman b. Muhammed. El nsf f
mesilil-hlaf beynen-nahviyyn: Basriyyn vel-Kfiyyn. Darul Fikr, ts.

bn Akl, Ebu Muhammed Bahaeddin Abdullah b. Abdurrahman. erhu ibn Akil al
elfiyeti ibn Mlik. (thk. Hanna Fahuri), 1. Bask, Beyrut: Darul Cil, ts.

bn Hiam en-Nahv, Ebu Muhammed Cemaleddin Abdullah b. Yusuf. Evdahul -
meslik ila elfiyeti ibn Mlik. 6. Bask, Beyrut: Daru ihyait- Trasil- Arab,
1980

________________. erhu katrin-ned ve bellus-sad. (thk Muhammed Muhyiddin
Abdulhamid), Darul Fikr, ts.

bnul Kft, Ebul-Hasan Cemaleddin Ali b. Yusuf b. brahim. nbahur-ruvt al
enbahin-nuht. (thk. Muhammed Ebul-Fadl brahim), Kahire, 1950

bn Manzur, Ebul Fazl Muhammed b. Mkerrem b.Ali el-Ensri. Lisanul-Arab.
Beyrut: Daru Sadr, ts.

73

bnun Nedm, Ebul Ferec Muhammed b. shak. el-Fihrist. Beyrut, ts.

bn Usfur el-bil, Ebul-Hasan Ali b. Mmin. erhu cmeliz-Zeccaci. (nr. Fevvaz
aar), 1. Bask, Beyrut: Darul Ktbil ilmiye, 1998

El-Kfi, erif mer b. brahim. Kitabul-beyn fi erhil-luma. (thk. Alaaddin
Hamaveyye), 1. Bask, Amman: Daru Ammar, 2002

Malf, Luvis. el-Mncid fil luga fil alam. 26. Bask, Beyrut: Darul Mark, ts.

Mehmed Zihni. el-Muktedap fi kavidin-nahv. stanbul, 1981

El-Mberred, Ebul-Abbas Muhammed b. Yezid b. Abdulekber el-ezdi. el-Muktedap.
(thk. Muhammed Abdulhalik Admiyye), Beyrut: Aleml-ktb, ts.

Sanaa Abdulkerim Muhammed Esad. el-Hiyetul-asriyye al erh-i uzri-z-zeheb.
Riyad: Daru-evvaf, 1995

Sibeveyh, Ebu Bir Amr b. Osman b. Kanber el-Harisi. Kitabu Sibeveyh
(thk.Abdusselam Muhammed Harun), 2. Bask, Kahire: el-Heyetl
Msriyyetl amme lil kitab, 1997

evki Dayf. El-Medrisun-nahviyye. Msr: Darul Maarif, ts.

rn, A. Kazm. rneklerle Arap dilinde balalar ve terkipler. Konya: Esra
yaynlar, 1998

Ez-Zemaheri, Ebul Kasm Carullah Mahmud b. mer b. Muhammed. el-Mufassal fi
ilmil-luga .(haz. Muhammed zzettin Saidi), 1. Bask, Beyrut: Daru ihyil
ulum, 1990.
______________. El-Keaf an hakaiki gavamizit-tenzil ve uyunil-ekavil fi vucuhit-
tevil. (Tahkik, talik ve dirase: Adil Ahmet Abdulmevcud, Ali Muhammed
Muavviz; arik fi tahkik: Fethi Abdurrahman Ahmet Hicazi), Riyad:
Mektebetul Ubeykan, 1998/1418

Zeydan, Corci. Tarihu dbil-lgatil-Arabiyye. Beyrut, 1973