UDK571.930.

26 COD:GZM (A) YU ISSN 0581-7501

GLASNIK
ZEMALJSKOG MUZEJA BOSNE I
U SAIRAJEVU
BULLETIN
DU DE LA REPUBLlOUE SOCIALISTE
DE BOSNIE-HERZEGOVINE A SARAJEVO
ARHEOLOGIJA
ARCHEO'LOGIE
NOVA SERIJA - SERIE NOUVELLE
SVESKA - TOME - 38 - 1983.
NS Stmna
GZM (A) SARAJEVO I 1983.
38
1-152
S a r a j e v o) 1983
Qbjavlj'ivanje ove sveske Glasnika Zemaljskog muzeja BiH, realizovano
je uz finansijs ku zajednice za rad.
Clanovi urednitva:
DR PAVAO Sarajevo
DR BORIVOJ COVIC, Sarajevo
NADA Sarajevo
Odgovorni uredni .k:
DR BORIVOJ
Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine, Sarajevo
Vojv.ode Putnika br. 7, tel. (071) 35-322
Ivlazi jednom godinje
Tira: 6(W .primjeraka
urednik: Julijana SunLk
Lektor : Milojka
Stroj osla.gar: Asim
Meter: Raj,ko
Stampa : NISRO Sarajevo, Pavla Goranina 13
Za tampariju : graf. in. Petar Skert
SADRAJ SOMlHAIRE
ORIGINALNI NAUCNI CLANCI
Dr Duro Basler
Paleolitske .kulture u jadranskoj regiji Jugoslavij e -
sche Kulturen in der adriatischen Region Ju.gosla wiens
PaHi.o1irthi-
1-63
Mr Brunislav
Prilog ekonomike starijeg neolita Hercegovine
Contrilbution il l' e tude de l'economie du neolithique ancien
Herzegovine
en
65-72
Dr Milica
Pfa'istorijs.ko naselje Gradina u k od - Agglo-
meration Gradina a pres de Se:kovici 73-94
Dr Veljko Pakvalin
Nekoliko
govine -
I'epoque
epigraf9ki'h
Quelques
roma ine en
s,pomeni,ka rimskog daba iz
monuments fpigrarphiques
Bosni'e et Herzegovine
Bosne i Herce-
provenant de
95-108
Dr Veljko Pakvalin
objekti iz Osatice, Karahoda i Vinjice - Les ob-
jets de l'antiquite recente provenant des localites Osatica, Ka-
rahod-e e t Vli:njica 109-125
Gojko
Rims,ki novci
Banja Luka
iz
et
okolice
de ses
Banje LUfke
environs
- La monnaie romaine de
le7-131
Dr Pavao
Povelj a 'kralja Dabie i velikaki rod HHvnjana -
La chartdu roi Dab'ia il et la fa mille des magnats
Hli vnjani 1133-1>13
Dr Pavao
-Ma rginalije o tr<lJgovima starog rudarstva i metalungije u srednjoj
Bosni - Quelques note.s mal'"ginales concernant les traces de l'an-
cienne industrie miniere et la metalurgie en Bosn'ie centrale , 145-152
GZM{A). NS 38/ 1983. str. 1-63
UDX 571
Originalni
PALEOLITSKE KULTURE U JADRANSKOJ REGIJI JUGOSLAVIJE
DR IBA.SLER. SARAJEVO
UVOD
'Poloaj Jugoslavije u okvtirima evroaztj.skog kOTllttnenta obi'ljeen je
na jugozapadru mediteranskom svijetu, prema sjeveroi.stoku
PanonSkoj nizini, na sjeveroza;padu prema Alpama, a prema j:ugoistoku masi
Balkana. Ovakav raspored ultjecao je na regionalizaciju kUJ}ttura.
U starijim epohama 'Paleoli.tika do mousteriena, 'ovakvo re-
gionalno diferenciranje je znatno slabije izraeno. Zato se moe govoriti ug-
lavnom tek o dvije ka.pitalne zone u tom ranom osvibu ljudskog intelekta:
o mediteranskoj i zoni. Upwoj su veze s ostalim svijetom
bile. ,znatno ovisne o kretanju razine rsvjebslkih mora, po tome i
Jadrana. U periodima glacijala, naime, kuJt.urama davale su suhozem-
ne veze oblasti 's ApeninSIkim poluotokom, koje su, onda,
u toplim intervalima bile pre'bdane bujanjem nepremostive vodene mase.
Ostali dio sjeverozapadnog Balkana. onaj traI1Sdinarski, u tim je razdohljima
u kult!urnom pogledu bio znatno uni.formniji. Kao primjer ovakve polariza-
cije slui regija Jugoslavije, koja u mouste-
rienu predstavlja izrazi1u peri.feriju za koje su dvo-
plono vrkovi kopalja ,kult!ure szeletiena. Talkvi nalazi u sjever-
noj Bosni (Kamen na Usori) i Sumadiji su tako kao da
su k'ul-burna strujanja iz nekog centra u Panoniji telk proimala ,samo Iperi-
ferne oblasti, ne dalje prema obalama Jadrana. S druge strane,
nalazi. iz Crvene ,stijene, koja jo ruvije'k vai kao reprezentant mediteran-
sko-jadranske paleolitske regije, pokazuju kako kasni mousterien ove regije
nije prel.azi'o granicu mediteransko-cnnomoT,s'k.og
Diferenciranje i cijepanje cjeline teritorija Jugoslavije u broj re-
gija postaje izrazitije nakon naseljavanja sa.pienrtne vrste, koji je
ujedno i nosilac ipaleolitika. To je, uostalom, doba kada se cijela
Evropa intenzivnije regionalizira.ti u manjakuHurna
Na formiranje regija u Jugoslaviji utjecao je, medutim, ne samo
jek nego i morfologija tla, klimatske prilike, a sa njima i flora
i fauna. Zbog toga bi se od vremena .paleolitika zemlja mO'gla podi-
jeliti u kulturna
- a.]ps:ki prostor (Julijske Alrpe, Karavanke)
- predalpski prostor (Lstra, Kvarner, SlovenSki kras, Dolenjska, Hrvat-
sko zagorje)
2
GZM(A), NS 38/1983, str. 1-63
BASLER, PALEOLlTSKE KULTURE U JADRANSKOJ REGIJI
- - -._-- - -
jadransko-mediteranska regija
(Dalmacija, Hercegovina
Crna
Gora)
- 'panonska regija (sjeverna Bosna, Slavonija, V'ojvodina
sjeverna
Srbija)
- unutranjo-balkanska regija (centralni dio Bosne, Crne Gore,
dio Srbije, Kosovo i Makedonija).
Sv,ako ovo na jugoslavenskom IJlu je zapravo iz mno-
go .prostora, protegl1utog daleko na dijelove Evrope.
. 'Prilkazuje se u dijelu Jugoslavije sa
k,o j l se u okvirima auri'gnaciena u irem smislu.
O ove usmi'slu standardne evwps>ke definicije, ovdje se, ipak,
ne ,moze govont!. U Jugoslaviji i s'llsjednim zemljama on je u svojim
nijansiran, Tako se u zapaaju u
znatnt. utj:caji mousteriena, a u dijelu panonske regije on ut-
jece .na _ . sze.)etiena, U j teranskoj regij i, u uem smi-
slu aungnaclen je stijenjen na relativno tanke horizonte i. gotovo je
bez k?stane industrije, to se ponavlja i u junoj Italiji, gdje se nakon
UIUZZlana vrlo rano formira gravettoidan facies.
U istarsko-primorskoj regiji, iailw znatno bogatiji nego u junim dije-
lovima jadranskog priobalnog aurignacien ne pokazuje nek;u s'pe-
fizionomiju. Osim toga su veze ove regije sa kontinentalnom Fur-
lanijom i Lombardijom izvan svaike sumnje.
No, ne samo u jadransko-:mediteranskoj oblasti nego i na cijelom pro-
storu Jugoslavi j e nastu:pa, nalkon rela'tivno kratke epohe a'llrignaciena, epoha
gravettiena, Nije govoriti o oSli{no.sti nalazita ove kl\lIt'llre sa nala-
zitima li ostaloj Evropi. U sa zapadnom Evropom mediteranski
"gravettien blii je njegovoj kasnoj fazi, z'bog ga ponegdje zovu " tar-
digravettien. U Istri su upadljivo prisutni elementi koji su
za kontinentalnu zonu IkOja se stere zCLpadno od 'ovog U Crvenoj
stijeni, jedinom do sada poznatom nalazitu sa neto starijim fazama mla-
.paleoli.tika, na aurignakoidni sloj X neposredno se nadovezuje - epi-
gravettien. sloja X i IX morao je, prema tome, u ovom nalazitu
postojart:i znatan vremenski hiatu5, Ovaj kraj je 'll doba wurmskih stadijala
bio kopnom povezan os Apenins:kim pol,uotokom, ,to je u interstadijaInim raz-
dobljima bilo prekidano manjim i porastom vode u Jadranu.
Tokovi razvoja kultura u tardiglacijalu i ranom holocenu nisu 'poznati.
Izuzetak slojevi VII , VI i V u Crvenoj stijeni, koji se - vremenski bUski
kulturi sClJuveterriena - nigdje vie ne ponavljaju. Zbog toga se o nekoj re
gionaHzaciji kultura ove epohe ne moe govoriti.
JadranSlk.o-mediteranska regija Jugoslavije danas ne samo
neposrednu obalu nego, li nekim i doline rijeka kojima
me ciicteransk i klima,tski uvjeti, a sa njima i vegetacija, prodiru
dublje u 'kontinent (Karta 1).
U hladnim dobima kvartara, a to u .plei'stocenu, prili-
ke su se 'll tom pogled,u znatno razlikovale od dananjih. Blie moru i u do-
linama rijeka vladali S'll periglacijCIJlni uvjeti, dok su visoke planine bile
pokrivene permanentnim 'ledom i gle{erima, Reljef tla je uslovio i vrlo raz-
biotope. Takve prili,ke stvarale su, na i:me, vrlo raznolik pejza,
je doprinijelo i stanje mora, se 'povrina za ekstremno hladnih epoha,
zbog velilkog gomi;lanja leda na polovima, ,sputala 'Po vie dese'tina metara
3
GZM(A), NS 38/1983, str. 1-83
D. BASLER, PALEOLITSKE KULTURE U JADRANSKOJ REGIJI
ispod dananje (Talbela 1) . Tako je .sj ve.1'lla polovima Jadrana Ibivala dugo
vremena kopnom. U starijim top.lim epohama pleistocena, osobito za vrije-
me giinz-mindel inteI1gla<:ijala, se obrnuto - morska rar.lina bila je
preko 70 metara via od dananje.

o
lli
:.c
..

v>
':OO
z
<{-
'"
IX...,
0- g

..J
.... V> w
v>0

ot:>
..
'"
o
z::>
N w""
r ...,
w
j "z
z
w

'"
.. IX lli :z
.... ...,
>t lJ') l5
aw
g: IX
ID
Vlw
<{::.c::
IX v>
,
,
,
ZI
..... -
z-' ,
\
w::.c::
./
u
Ul
IX
/
o
,
/
,
/
/
,

/
c> :
- '
.
7


,
,
,
';
<
l
,-
,
r g
o
,
I

--,
, -
.
Nadalje je.' Ipleistocena naovamo, priobalni region Ja-
dranad:uznatnoj mJen.tonuo, tako -da dananji 'poloaj izohipsa morskog dna
ne o' -razava pravu shku !prilika u 'pleistocenu.
4
GZ,M(A), NS 38/1983, str. 1--63
BASLER, PALEOLI'l'SKE KULTURE U JADRANSKOJ REGIJI
TABELA 1.
CRVENA STIJENA
KORELACIJSKA SHEt-M RAZVOJA KlJ.TURA I MORSKE RAZINE
GODI NE
CRVENA ST ljENA VISINA RAZINE MORA PREMA H.de LUMLEY-u
GEOLOKE
BP
KUl TURE SlOJ[VI
."
- O - 10 -10 - 30 - LO -!I O . '0 -10 - OO - to -IGO -110 - 120 -OO -I' O
EPOHE
BRONZANO OO!!I I

NEOL lTIK II-III

MEZOL IT IK IV POSTGL AC IJAL
EPIPALEOll T IK V -VII
10000
10 000
'---....
EPIGRAVETIEN VIII-IX
TA.RDIGLACIJAL
I
S
t L SOO
..:
20 Deo
MjEstO NUE
o::
ZAPOSJEONUTO
o
:l:
WURM

--
3

a,b
Z
')
lO 000
X --
- .-
STARIJ I e, d o::
l 3L 000
- - -
VULKANSKI TUI

")
37 000
XI
Z
,G 000
KASNI XII
'<
..,/'
z
'NAZuPKNI
- Z
/'"
--
XIII
-
- -
WURM
TlP I
c - --
.-"
2
w
XIV-XVII
--
50000

-
PONTINlEN XVIII
a:
-- - -- - --
56000
SA 1ROIRI0-
XIX-XX \ 60 000
hlCIW
60000
'"
::2
PONTINlEN
XXI-
XXII
WURM
7 O 000
'"
---
1
::J

X XI1I-
80000 o
XXIV 82 0 00
:I
R(W
90000
I
PRED
HV-

115000
(LEVALLOIS)
100 000

XHI
I
'"'\
RISS
1-- -


STARIJI MINDEL
500000 -
PAL EOlI TIK
">
Gl M
-

I
GUNZ
000 000

--
t 2S0 000
- ---
D/G
,---
t 500000
C--
t 700000
-
- - -
DONAU

I
2 000 000
-IL o VISINA VODE U
-'o
- .0 -10 o - 110
100 0 . 'o
.,.
'o
-;0
-20 _"
METRIMA
CR1AO . Nt)(OlA
1910: GOD,
5
GZM(A) NS 38'1983, str, 1-63 U JADRAN&KOJ REGIJI
D, BASLER, PALEOLI TSKE KULTURE
j
'e U epohama 'bio na irokom, frontu po-
BaLkanski poluotoJ<. l d da
to 'e neposredne kon-ta'kite JU ,I sa. -
vezan, s, j la Jadrana, Veoi'l1,a otoka Ibila je spojena :kop-
nanjih Istocmh I zapadmh oba . P' a l' Tremiti b.ili 'su znatno
, . l L t vo Palagruza lanos
nom, Mljet, Kor-cu a, o . ' "h d pa je i na taj na-
a vodem,prostor nJI o 'udi danas da1eko rastavlje-
stvaran pnrodnl most ,za kretanje1J 'na dananjim Otrantskim vra-
nih obala, za vezu 'postola e su I
tima, koja su bila ua nego danas.
NALAZiTA PALEOLITSKIH KULTURA
U JADRANSKOM
JUGOSLAVIJE
I
Za priJ:ilke 'll> j,ad;rall1Sfl<e a-egi:j:e 'u J'Ulgo&1aVl1jJi marUnu inifor-
maciju pruaju 'na'lazi u Crvenoj stijen.i (Karta 2), To je gotovo eponimna
stanica ove regij,e, NjiO!j o ,b-dk s:toj:i neJklollilk:o nailCll11ilSta, taIko San-
dalja, Gospodska u Brini, Badanj :k:OKi Snaea, te nailalZi 'u p:od-
Dailimacide, t3Jko Panjorovica Veil.'og RaJta, Krevanje po-
lje kad Sail.a, Ledenice kod Z3{pIUIl1!teile, Zapunteljsko polje i Draica
<od MolaJta - !SVi' rua DtUlgom OitJo/kJu, te Radovin 'l!JCjd ZaJdor'a, Stipanac, Pe-
cma u Tra/pljenim docima, Okruglo, i Sumpetar 'll DalJnna6}i. Po-
se ,p.niJbraojaj/U i naJ1lIZima na KivalJ.'lIlerSlk'lll'TI dtocilma, tako Vela spilja
6
__ BASLER, PALEOLITSKE KULTlTGZM(A) , NS 38/1933, str. 1-63
- - - -- __ _ _ _ RE U J ADRANSKOJ REGIJI
Ina Loi71j:U, Lopar na R3Jbu i Vor an' k ' T
a'ku . R" . g JS a pec na Rlr1ku pa nal}azisDa na u
IIJeCI, a u ]s:tn Oporovina p d' , -
Limskoon ka'naLu V t' .. ' o osoJna pec, Romualdova u
, ergo mova pecma Savudri . k d P' , . .
Ko'p'ra kOJ" "d '. ' Ja o TIrana l rnl kal kad v'.
, , l C!TII UIJei Ina l SlJ:eV6I'IlJU graruou.
ne, ilriblina ad?avara prilikama za interglacijal-
na d ... .. J epahe, kada Je Jadranska mare bila priblino.
su raZinI. Za stadijala su se, abale talika mijenjale da
. '. .e _I eranu u klImatSikam smislu magle pribrojiti sama , adru.'
Jadrana i njemu bliskag kantine nta. Poja.m
. g reglOna nema dakle . t . t ,.,
rk l' . ' , IS aVJe nu egstenziju za sve Vrijeme paleali-
I kaja sili danas priljubljena uz abalu mara ili se zbaG kli-
ma s l UVjeta maqu avama pribrajiti.
. Za acjenu tih prilika pasluit prilaena shema rasta i apadanja ra-
zine. mara na pro;rensalskaj abali Francus!ke . Ma se ovdje zbag 'pamanj-
kanja karte za Jadranska mare. U taj shemi ne bi smjela biti
razlIke, Iznzev lakalnag tanjenja abale, uz padizanja
Dmanda. U nedastatk,u karte. abala Jadrana
j e taka da nije uzeta u abzir ni recentna tanjenje, zabiljeena
od vremena RimI j ana da naih dana.
Pastaje, dvije tretiranja paSItavljene prablematike.
Jedna je da se u abzir uzimaju sama izrazita mediteranski faciesi kul-
tura. Dpuga je da se kulturnam razvaju na dananjoj abali Jad-
rane adredi pripadnast bez abzira na saznanje da 5U se neka od nalazita U
izvjesnim geolakim eDahama na'lazila daleka ad mara, pa zata izvan da-
maeja mediteranske klime i karespandentnih kultura.
Eklatantan .primjer 'Predstavlja hori.zant sa aurignacienam u Crvenaj
stijeni, Ikanfrantiran s slaj em u Sandalji II. laka aba nalaziMa da-
n'1S pri'padaju zani Jadrana u najuem smislu a'urignacien({ u Crve-
naj stijeni nasi bliske 'Prilikama kaje vae za junu Italiju utalika
ta je i tu dala da izraaja sve siramatva ave kulture, asabita u
Apuliji, nasuprat i.stam harizontu u Sandalj i II, u kojem se aurignacien pa-
kazuje sa punim bagatstvam abli'ka, ta je, svajstvenost kontinen-
ta, II je izrazit primjer bjeanja iz regije, a manje D'Padljivih
ima j a nekalika.
U susjednam nalazitu Sandalja ratkrivena je kultura kaja je illrazita
mediteranskog 'karalktera, Ta ne predstavlja izvanrednost jer se 'll daba
u kaje se aproksimativna datiraju nalazi anda'ljskag villafranca ra,zina ma-
ra dizala i da 90 metara vie od dananje - to vai za epahu
glinz-mindelskag in1:erglacija;]a. Valavi Jadrana magli su tada zillpIjuskivati
sama prebivalite
Gavariti o jadranskaj kulturnaj regiji mediteranskih tendencija u pa-
lealitiku Jugaslavije ne slijepa se 'klimatske she-
me i 'lculturnohistarijske zane .kao. kanstante u raspanu vremena od vilIafran-
ca da halacena. Naprativ, za svaku kulturnu epahupatrebna je individual-
na acjena o opravdanasti li pagledu pribrajavanja jednag illi drugog laka-
liteta II svijet Mediterana,
Braj nalazita i nalaza nije asobita velik, ali i s anim ta je paznata
mae se danas izvriti Sistematizacija .kultura, osabita u pogledu pavezana-
sti ave regije sa susjednim ablastima, ta je i osnavna namjera avag rada.
7
GZM(A), NS 38/1983, str. 1-63
BASLER, PALEOLITSKE KULTURE U JADRANSKOJ REGIJI
PREGLED KULTURA
!>.. STARiJI PALEOLITIK
(Karta 3)
Ovom kulturnom stupnju pripisan je nalaz dvaju valutaka od kola-
ne u Sandalj a I.Precimet se nalazio zajedno s faunom najstari-
jeg pleistocena - villafranchiuma. Trago.vi, nesumnjivo, dokazuju prisustvo
fosilnih ljudi u nekadanjem prostoru Sandalj e I za vrijeme ta-
loenja materijala koji se vremenom transformirao u Jedan od va-
lutaka je od .kremene valutice tako to joj je jedan ok-
rajak odbijanjem vie plo.snatih ivera formiran kao chopper. Valutica je
plosnatog oblika i zaobljena, a ,povrina ,joj je i glatka; to je
)) pustinjska pa:tina. Petrografskisastav je tamna maslinastosiva amorfna
kremena stijena (slika l).
Sl 1. Arhaj.sk; paleolit':k. Sandalj a I
(M. Malez 1,979, T. XVI)
Jo jedanprecimet, otkriven u Sanda;lji I na ,bazi kotane jest
kremena valutica, na se kortekisu vide ,brojne udubine koje
su nastale od udaranja o kremeni materijal. Ona je sluila kao
a ljudi su je importirali na ovo mjesto.
Od kotane u Sandalji I is;prepariran je i broj ivotinjskih
cjevanica, zuba i fragmenata rogova s jasnim tragovima uporabe. Na pri-
sustvo u Sandalj i I po'ugljenjene i opaljene ivo-
tinjske Ikosti, kao i vie drvenog ugljena. Neposredno od
jeka od ove i jedan gornji roda Homo, a to je ujedno
najstarije ove vrste u Evropi. Nalaz je sa jasnom stratigrafskom po-
zicijom, da je prisutnost i villafranchiumska starost bre-
dokazana pa:leontolokim objektima.
Najstarije kameno do Saida poznato u Aziji i Africi, anaclllJeno
od va:].utica, od ranije je poznato 'pod imenom mpe'bble-too} - kulture. Ono
je vezano uz nalazita fosilnih primata iz skupine australopithecina i pred-
stavnika primitivnih arhantropa,
GZM(A). NS 38.' 1983. str. 1--63
8
D . BASLER. PALEOLITSKE KULTURE U JADRANSKOJ REGIJI
I .
i 1
! I
U junoj Evropi otkrivena je do sada na vie mjesta kotana
villafranchiumske starosti sa zajednicom kao to je
II 5andalji 1. U jadranskom kotana je otkrive na i u
Crvenoj stijeni povie rijeke Trebinjice. U svim tim nalazitima,
nij 8 do sada zalpaeno kameno a ni ljudske kosti. Jedini lokalitet koii
G 2..L"\1:{A) , NS str. 1-63
9
D. BASLER, PALEOLITSKI: KULTURE U J _ _ ___ _ _
je Sandalji I, ali je jest VaHonnet, nedaleko od Nice, u
kojoj su naslage s kasnom vil1aifranch'i'umskom faunom i osteo-
odontokeratofirskom kulturom (H. de LUm'ley, S. Gagrilere-L. 'Barral-R. Pas-
cal, 1963; H. de Lumley, 1976 a). Sandalja I iVaIIonnet doka'Zluju na taj na-
da su oko Sredozemnog mora Nla naseljena primitivnim fo-
silnim ljudima u doba vi,lIa.franca, a to lpri:blino olko 2,000.000
do 800.000 godina BP.
Nalazi u Sandalji I dobiveni su, dakle, u po ,kojima
fauna nedvosmisleno govori za mnogo starije vrijeme nego su ,to do sada pru-
ali ot'prije ,poznati nalazi u RUffi'uniji, Italiji, Francuskoj i sjevernoj Africi.
njima su oso'bito Le Vallonet (H. de Lumley, 19'76 a,
str. 765-770), Monaco. Boulevard de Belgique 30 (G. Iaworg.ky, 1963; H. de
Lumley, 1969), Ruffe u Provenci (M. Dubar, 1975/2), Barry na Rhoni (H. de
Lumley, 1976, str. 771-775), La Petite Crau' na donjoj Rhoni (H. de Lum-
ley, 1976 a, ,str. 775), Costiere du Gard .u 'Langedocu (H. de Lurrnley & alii
1, 1976 b, str. 777-780), Fresquel ou Langeducu (H. de Lumley, 1976 b, str.
780 --782), Cabestany 'u Russilonu (H. de Lumley, 1976b, str. 783-792), Ga-
ronne (H. de Lumley, 1976 c, str. 795- 796), Sin.zelles, Auvergne(H. Delporte,
1976, str. 801-803), Chilhac, HaU'te-Loire (Ch. Guth, 1974, str. 1071-1073),
Achenheim, Elzas (A. Thevenin, 1976, str. 810-816), Prez'letice :kod Praga
(J. Fridrich, 1972), Pribice u Moravskoj (K. Valoch, 1978), Stranska skala
kod Brna (K. Valoch, (1972), Oltetu, Rumunija (R. Grahmann - H. J. Mu-
ller-Beck, 1967, str. 196), Monte Peglia, Umbria (A. C. Blanc, 1956; H. de
Lumley, 1976, str. 14, tab. VII); Monte Garqano. na nekoliko mjesta u sje-
vernom dijelu Apeninskog 'pDluotoka (A. Palma dli Ce.snala, 1967, str. 4-11),
Capo RoseUo na Siciliji (G. Bianchini, 1969, 1972), te Ubeitdiya II dolini Jor
dana. Na podrutjru S a h a r e su na nekoliko mjesta otkrivena n,,-
lazita koja se po svom geografskom polua.ju mogu pribrojiti iunoevrop-
skom vi1laifranchienu, tako nalazite Saouri ,(H. Alimen - J . Chava illon,
1962), Sidi-Zinn u Tunisu (E. G. Gobert, 1950) , Ai:n-Fritissi u Maroku (J. Tixier,
1960), Cherdi u Tibesti (M. Dalloni, 1948) i Aoulef u Tidiketu (H Hugot.
1955) . .ova nalazita su. vie u arheoloko-tioolokom.
a manje u pogledu, pa su zbog toqa komparacije
sa Sandaljom I liene intenzivnije komparacije.
Naziv !peble-tools ,se u Evropi upotrebljava, on se vie vee
za nalaziMa u ekvatorijalnoj i junoj Africi. U mediteranskom da-
nas najvie slui naziv chopper (za jednostrano odbijeni valutalk), ili
)'chopping-kool{( (za dvostrano vairutak). U frankofonom
ju uU'potrebi je i izrazgalet amenage valuta-k), ali se da i
ondje .polako dobiva na prevazi engleski sinonim cho'Pper ({ kao ade-
kvatniji pojam. izraz HallWerkzeug u 'prednostije pred francu-
skim zato to opisuje alatku i njenu namjenu. kako je t o II svim
dragim denominacije artefaikata kao prinCip
(npr. strugalica, iljak. strgalo, svrdlo itd.).
U francuskOj i arheologiji su pokuaji da se iz-
vri ti,poloka sistelIIlatizacija pmdnika. U tom .pogledu istakli su
se H. Hugot (1955), H. Alimen - J. Chavai1lon '(1960 i 1962), J. Tixier (1960) .
P. IBtberson (1952), Van Riet Lowe ((1952). te - L. Ramendo
(1963). 'Ovaj mukotr.pni 'posao rezultirao je sa nekaliko tipolokih sistema,
koji za arheologiju nemaju vrijednost. Pokazalo se. naime. da
pojedini ti'povi ovih alatki nisu vezani za neku epohu, stil ili vrstu.
-----------------------------
GZM(A) , NS 38'1931. str . 1-63
10
BASLER, PALEOLITSKE KULTURE U JADRANSKOJ REGiJI
Nalaz u andalji I potrebu izdvajanja ovog kulturnog
stupnja i,z kruga starijeg paleolitLka, 'll koji ubrajamo i neke vrlo
dobro razvijene kulture 'kao to je clactonien, abbevillien, micoquien, pa
i acheuleen (u svojoj starijoj, fazi). Javlja se, 'prema tome ,
potreba da se ovoj kulturi odredi posebna ,sk,upna oznaJka moda izrazom
e o Ii t ik , to se najblie ovom smislu sada, u vrijeme .kada su okol-
nosti ovih kultura nedovoljno poznate. Neto ipak II svemu tome
postoji i moe se deteJ"iminirati kao tip je chopper, a
geoloka pozicija je viltlMranchien. je i osebujna kotana
>:jndustrija, tzv. osteoodontolokO'keratofirska kultura.
Eolitik andalje I mogao bi ,se u dananjim prilikama opisati moda
vie negativnim onim zapravo nema u njegovom hahitu-
su. To je, ipak, povezano s riziikom, da ovo nalazite predstavlja ju
do sada samo dva ,predmeta, uz to vrlo obli'ka. To tim .prije to se
upravo chopperi i chopping-toolsi javljaju sve do 'paleoliUka, tako,
npr., u aurignacienu sa i Male gradine u Kulaima kod Prnjavora.
(D. Ba'sler, 1980) .
K'u\turu andaljskog eolitiika obiljeava za sada jedino 'Prisustvo pri-
mitivnog cho.p.pera. Moe se !pretpostaviti da se ondje, osim toga, istra-
radovima u jo i drugi -- moda i
:> razvijeni oblici alatki, tj. da se kultura proiriti novim Upovima.
Primitivne kulture na valucima u jadranskom otlkrivene SlJ i
u sjevernom dijelu Monte Gargana. Po tome su one (teritorijalno) najblie
jugoslavenskim nalazitima, iiliko samim tim nije ua bi one mogle
hiti u genetskoj vezi. Lpak je ovim nalazima potrebno .posvetiti panju
zato to oni dozvoljavaju izdvajanje neke posebne kulburne zone u sta-
rijem 'paleolitiku po trodjelnoj shemi, II koju bi se mogli uvrstiti i nalazi
iz L Ne moe se, istina, za'Paziti neka istorodnost ovih !kultura sa
nalazom u andalji L -- to se ne tvrdi. ni za druga --
da se chopper kao Up odrao nepromijenjen dugo vremena. U svaikom slu-
garganske nalaze nije iz kruga villafranchienskog
makar to su uvjeti nalaza Zanimljivo je da talijan-
ska uheologija u Gargana upotrebljava oznaku Pebble cul1ure'<
(A. Palma Di Cesnola, 1967, str. 10--13) je kao garganski
pebble-tool.
Na svim nalazitima Monte Gargana dobijeni va,luci su u za-
jednici s industrijom Ikoja je ocijenjena kao !protolevalloisien, a u Corren-
tinu i s acheuleenom. U .pitanju su, dakle, arheoloke metode u
kom postupku, to je poeljno Ikao metoda, ali nedostatno kao .postupak.
da garganski nalazi iz nanosa na otvorenom prostoru,
vremens'ko-kul1urna pripadnost je u pomanjkanju paleontolokih nalaza od-
tipolokom metodom, a to je manje siguran postupak u identifika-
ciji kulture.
Bogata nalazita na sjevernom Garganu ipak su upotpunHa mediteran-
ski svijet nalazima dosad poznatog najstarijeg Ipaleolitika. Porijeklo choppe-
ra moe se traiti u j!unoj i srednjoj Africi zbog starosti tamonjih
nalazita, odakle su oni mogli dos,pjeti do Sahare, a 'Preko nje na Iberski
poluotok (Cadiz), pa u junu Francusku i na Apeninski poluotok. Ovakvoj
koncepciji done'kle se protivi nalaz u Vertessz6116su -- pripisan
pitekantro:pu, ali daleko od obala Mediterana -- istina .pored izvora tople
vode, a i datiran u topli odsjek villafrancha.
GZM(A) , NS 38i 1983, str. 1-1i3
PALEOLITSKE K C L_ _ _ U RE G J.::. ______l_ _ _ _ TURE JADRANSKOJ....::.::::.::.:I:.::. I_____ l
Facies eolitika je do te mjere da obluci doseu pone-
kad i od 20 om. Oni mogu biti pri:blino ovalni, pri je samo
jedan od krajeva sa nekoliko udaraca. Odbijanje na obje strane do-
vodi pone'kad i do oblika na pestnjak. Postoje i okrugli,
ploni valuci, obijeni sa jedne ili sa dvije strane, koji se obradom
mogu pribliiti i tipu diska.
U cjelini pebble-tool - kultura nije moda toliko u pitanju neprikos-
novena garganskih,provensalskih, kadiskih i saharskih nalaza
koliko njena pojava na gotovo cijelom Mediteran'U. Nalaz u Sandalji I dop-
rinosi, 'kristalizaciji .problema ranih kultura na Mediteranu kao
prodor II problematiku koja se do sada vrlo nesigurno ocrtavala, svakako
zbGg nedostatnih dokaznih elemenata koji su, u Sandalji potpuno
rijeeni koegzistencijom artefakata sa faunom.
Primitivna od valutaka u epohi villafranca, mogu se
s pravom smatrati naj,starijim u nastojanjima da
o::;igura uvjete za ivot i odranje. Datiranje ovih nalaza, rastegnu-
to je na vrlo dug vremenski raspon.
je da Mediteran i njemu blisko predstavljaju po-
sebnu zonu ove pojave. Nalazi iz ekvatorijalne i j'Une Afrike, osobito 01-
doway i Kafuen, ne moqu se, ipak, neposredno ovamo i zbog
toga to su tamonji nalazi nastali u drugim klimatskim 'Uvjetima, a derpo-
nirani su II qeolokim formacijama koje nije direktno poistovjetHi
sa fenomenom mediteranskog vil1afranca, odnosno eVlfQPskog donjeg ple-
istocena.
Prema evropskomkontinent'U vi1lafranchien se s od Me-
diterana naglo gubi. a time postaje bespredmetna identifikacija za njega
vezanih kultura. Pojava primitivne in'dustrije val'Ucima nije,
tim, villafranca, ona se u starijem rpaleolitik'U javlja
na jo nekim teritorijalno i vremenski prostorima.
Ipak, za villafranchien je ona determinativ. Sam villa.franchi-
en, odnosno najstariji pleLstocen, :predstavlja geolokn epohu koja jo nije
preciznije determinirana u vlastitoj sekvenciji, a JOs manje na granicama
prema epohama koje su joj prethodile, odnosno koje se na nju kasnije na-
dovezuju, Osobito je nesigurna granica tercijara (pIiacena) i vil1a-
franca. To slikovito prikazuje tabela H. de Lumleya (1976d, str. 7), na kojoj
je vidljivo ka'ko je neke, osobito starije, kole trae vrlo duboko i do
5,000.000 godina BP), dok se u novije doba ta granica !penje, i
do 1,800.000 godina BP. To je, uzgred budi vrijeme Ikada se sve do-
nedavna, jo na kongresu u Nici 1976. godine, datirao najstariji nalaz ;paleo-
litske provenijencije, onaj u Chilhacu (H. de Lumley, 1976, l, .str. 10-16).
Nalaz u Sandalj i l je neospornim argumentima to ih ;pred-
stavlja prisustvo starije villa,franca faune , koja je, na primjer uProvenci,
datirana u vrijeme 900.000 i 1.500.000 godina BP. Za arheologiju pa-
leolitika II Evropi andaljski nalaz predstavlja sasvim nova saznanja.
Sada, kada jo nije ,precizirano vrijeme .deponiranja kulturne zaostav-
tine na ovom mjestu u nju ne samo kremenice nego i ko.sti,
ugalj, te druge obje'kte vane za identifikaciju nalazita). ne smije segubiti
iz vida da jeu nekim rasponima vremena, tako 'u interglacijalu donau-gi.inz
(1,700.000-1,250.000 god. BP) i g.i.inz-mindelu(710.000- 650.000), razina Jad-
ranskog mora bila znatno via od dananje, toliko vi'a da je andaljsko pre-
bivalite bilo gotovo na samoj obali. U takvim ,pri!ilkama, dakle,
SandaJja l pripadala je Mediteranu u najuem smislu Pa i najnie
- ---
GZM( l, NS 38'SW; . sl !' .
12
D. B.'l.SLER, PALEOLITSKE KULTURE U JADRANSKOJ REGIJI
sputanje razine mora u intervalu glinza (1,250.000-710.000 god. HP) odgo-
varz.ilo Je priblino dananjoj razini, 'pa se i po tome ovom lokalitetu ne
moe mediteranski ambijent, jer se obala nalazila te.k nekoliko kilo-
metara daleko.
Sandalja I je tada ,bila naselje. To predstavlja rijetkost 11 ar-
heologiji arhajsko.g paleolitika. Raniji nazori, temeajeni nalazima na mno-
gim mjestima u Evropi, iprema kojima su se najstarije zajednice zadrava!e
na otvorenom prostoru, .pobijeni su nalazima u Sandalj i L Le Vallonetu i
Lazaret u Nici. Za razliku od staropaleolits'kih naseljenika na starim
terasama u sjeveroza.pa>dnoj Francuskoj, najstariji naseljenici me-
di terans!ke regij e traili su zaklon i u
Dokumenti o izgledu and.aJojskog pra1stanov.nika nisu otkrive-
ni. S pravom se zato moe rpretpostaviti da rbi on moga'o .pri1padatil vrsti Pti-
thecanthropida. Zanimljivo .je, gledite francuskih antropologa, koji
za uzimaju danas poneto rezerviran stav u pogledu njegovog izgleda, moda
zbog toga to je u Fontechevadu, i.spod slojeva sa mousterienom, otkrivena
lubanja naprednih oblika, gotovo Sa1piensu (G. Henri-Mar-
tin, 1954). Nosioca .primitivnih chopping-kultura u novijoj francuskoj litera-
turi nazivaju zato pojednostavljeno imenom Anteneanderthalien, smatra-
ga nesumnjivo Archanthro;pusom (Homo erectu-som) , no moda neke
evropske vrste. Isuvie skromni nalazi ostataka skeleta na vie
mjesta u Evropi ne dozvoljavaju sigurnu rekonstrukciju njegovog izgleda
u Cjelini. Ostaci skeleta iz Sarudalje I, Prezletica, Mauera, Vertesszbllbsa i
Ehringsdorfa(M. Malez, 1975 b; M. A. de Lumley-Woodeyar, 1976, str.
548-549) nisu dostatni za takav poduhvat. To pitanje je s.pecijalno u
Sandalji I oteano i 'da je depozit ondje od depozita drugih
poznatih nalazita, a jedan jedini zub to je otkriven nije dovoljan za rp--
konstmkciju cjeloklIpnog izgleda. M. Malez ga je samo okvirno prihvatio
kao Australopithecusa (M. Malez, 1975 b), bez obz ira na rezervirano s-ta-
novite M. A. de Lumley-Woodeyar(1976) da bi r8zvoj na evrop-
skom kontinentu mogao biti od onog u daleikim i klimatski hete-
rogenim Azije i Afrike.
Stanovnik Sandaije I se o'bitavanjem na jednom mjestu, .po-znavanjenl
vatre i svjesno oblikovanog od tvrdog kamena pred-
stavlja 'kao .potpuno -formiran Njegova geostratiqrafSlka i kultu!'-
nohistorijs.ka pozicija na ovom mjestu ipak je. bez obzira na manje dokaze,
i roka. Arhajske kulture chop:pera izrazito su uniformne, a 'proteu se. ne-
sumnjivo, u vrlo ve;likom 'Vremenskom ras.ponu. Niih irpak nije u ob-
li'kovnom po.gledu odvajati u neke posebne, vremenom i prostorno odije-
ljene skiupine, pa makoli'ko da je u tom pogledu bilo 1pokuaia - o kojima
je ranije bilo spomena. U cijelom cirkummediterans'kom svijetu choppe-
ri se predstavljaju kao jedan jedinstven fenomen.
Bez obzira na dilemu da li je 'andaljski nalaz na svom prvo-
bitnom mjestu ili je na1plavljen sa nekog oblinjeq mjesta, ambi-
jent ovdje nije apstrahirati. Prisutni bio je, bez sumnje, ve-
zan za - .bilo da je stal,no 'Prebivao u nj oj, ili se u nju samo
Ovo vezivanje za je nov kulturno-socioloki mo-
menat u poznavanju navika predneandertalskih ljudskih vrsta. Nalazom sou
demantirani stariji nazori da bi se ljudi eolitika i starijeq paleolitika za-
dravali na otvorenom prostoru, zbog su im se. bujicamil.
pf.1rijeka is-preturanj, ostaci, jedino na starim terasama. Moda. je,
uostaloun, ova 'pojava mediteranske regi;je, ipa ne va1i za 'Pri-
like dublje u kontinentu.
GZM(A), NS 38/ 1983, str. 1-63 13
BASLER, PALEOL1TSKE KULTURE U JADRANSKOJ REGIJI
Kao jedini na vrlo velikom prostoru, nalaz u Sandalj i moe se prih-
vatiti !kao uzorak za mnoge detalje pri arheolokoj rekonstrukciji ambijen-
ta. Ipak, nalazi sa Monte Gargana (A. Palma Di Cesnola, 1967, str. 4-20), pa
i najnoviji iz Isernije u Molisi (usmeno B. Sale) s otvo-
renog prostora - a po tome iz ambijenta koji je prije SandaIje [
va'io kao pravilo.
B. SREDNJI PALEOLITIK
(Karta 4)
U materijalnoj kulturi srednjeg paleoliti'ka jadranske oblasti Jugosla-
vije zastupljene su, prije svega, razne razvojne faze i faciesi mousteriena.
Srednji paleolitik je, znatno vie ras'prostranjen i bogatije zastupljen
nego kulture eolitika i starijeg paleolitika. U jadranskoj regiji otkriven je
do sada u nalazitima na vie lokaliteta: Zapunteljsko polje, Krevanje po-
lje, Panjorovica, u Trapljenim docima, Raanac, Savudrija, Vorganj-
ska i u nekoliko slojeva u Crvenoj stijeni. Nesigurno je prisustvo mou-
steroidnih primjera:ka u najdonjim slojevima SandaIje II, koji su vjerojatno
aurignakog porijekla.
Srednji paleolitik je u ovoj regiji traja,o jo od kasnog riss-glacijala do
drugog wi.irmskog stadijala (wi.irm-2). U toploj interglacijalnojklimi, se,
pret eno su naseljavani otvoreni prostori i potkapine i stjeno-
viti previsi (Radovin, Panjorovica, Za,punteljsko polje), a sa nastupom hlad-
nije klime u vrijeme wi.irmskih stadijala preferirani su zakloni u piljama
(Crvena stijena). Crvena stijena bila je, naime, u doba srednjeg .paleolitika
jo prava koja se tek kasnijim obruavanjem preoblikovala u pripe-

Srednji paleoliti.k u jadransko-mediteranS!koj regiji Jugoslavije osobito
je impresivno zastupljen u slojevima XII do XXXI u Crvenoj stijeni. To je
profil debeo oko 12 metara i polagan u vremenu od preko 100.000 godina.
Njegovu predstavlja mousterjen, u uem smisllI koji tek u ne-
kim epohama pokazuje varijetete, moda zbog infiltracije utjecaja sa stra-
ne, a koji su ga za izvjesno vrijeme novim sadrajem ne utje-
pri tome na osnovni izgled kulture u cjelini.
Srednji paleolitik se, osobito u odnosu na nalaze u Crvenoj stijeni,
moe u svom dugovjekom razvoju podijeliti u nekoliko etapa sa karakterom
faze
B-l. Prcdmousterien
Fazu p r e d m o u s l e r i e n a reprezentiraju nalazi iz slojeva XXXI,
XXX i XXIX u Crvenoj stijeni (SliJka 2). ObliCi alatki :koje su ondje zate-
pokazuju nesumnj ivu pripadnost srednjem paleolitiku - u pogledu
vrsta i oblika, ali ne i u kompoziciji, koja nije istovjetna s mousterienom
u smislu. U ovom horizontu je leva-
lloisiena, tako da se eta'pa moe tretirati i kao levallois-mousterien.
Osnovu kulture tipovi alatki:
2 - GZM - Arheologl,ia, 3R
14 GZM(A), NS str. 1-1l3
_ _ ___ BASLER, PALEOLI'l'SKE KULTURE U JADRANSKOJ REGIJI
a
g

.J
m
0-.
0-
U
=>
.J


0::0::
Ow
LI-
:;:
Z

ZL
0....0::
O :=>

(fl
I
O
Z (fl
o (fl
O-
o::
'"
w

Jezgra. Ona $lU Sll{)oodJn.iJh obildj]c.a, a po !sa6uv,aniun negafuiJvJma na nji-
ma je vidljivo da su sluila za izbijanje irokih odbitaka sa nedotjeranom
i izduenom udarnom plohom. Ovim iz,bijanjem jezgru je na koncu dat
pri'blino ovalan oblik. S oibzirom na to da je na objektima ostavljen i
15
GZM(A), NS 38i 1983, str.
D. BASLER, PALEOLITS KE KULTURE U JADRANSKOJ REGIJI
dio ,prvobitne .plohe, je da ova jezgra tendiraju ka onim oblicima
to se u mousterienu pribliiti disku. Pravih diskova,
nema.
.- -
!
I ___ _ .
"-
.. I.
o 2cm
k:== =-_IIII'
Sl. 2. Predmou.sterien 1 moust erien. Crvena stijena slojevi XXXI-XII
(D. Basler 1979, T. XLVIlfI)
2
GZM(A), NS 38
1
1983. ,tr. 1-63
16
BASLER. PALEOLI'I'SKE KULTURE U JADRANSKOJ REGIJI
Strugalice. UUUl t<lJr ove vrste z3ipaa:j'u se prjmjerci sa kcmve:1ffinD, no
i konkavno zasvedenim rubom.
iljci. Na i SlU 'OId :'[1oik,ilh odJbitaka. U o,vom za-
je i nekoliko primjeraka tipa Quinson.
Rezala. su od lamina 'irdkog tipa, dobijenih odbijanjem
tehnikom levallois. Lake retue od upotrebe.
U cjelini promatrano, za ovaj horizont su
inverzno istosmjerno retuirani radni rubovi
stepenasta retua
u izvjesnom broju zastupljene udarne plohe tipa ptice u
letu
mikrodimenzionirane alatke
neuredna dorada alatki.
Nedostaju:
- pestnjaci njima predmeti.
U faZi predmousteriena, kao nastalom i kasnije, u Crvenoj stijeni do-
minantna je tehnika odbijanja. Moe se da je ona jer ne'k0-
liko predmeta koji se Ikao da su rac1eni od jezgra, u stvari Sll
odbici.
Predmousterien (u smislu ovog nalazita). odnosno levallois-moustericn
(u smislu Betalovog spodmola) u jadransko-mediteranskoj regiji u
mjeri na zaIP3icLnoevro'pGki micoquien. Za :m::coq'U'ien je
pojava velikih noeva s i hrptom, in-
verzno istosmjerno retuirani rubovi i strugalice sa strmo retuiranim rad-
nim rubovima, kao i odnosno ii,Ljci polupestnjacima iz
eponimnog nalazita La Micoque (G. Bo'si,nski. 1970).
Micoquien u zaJpadnoj Evro.pi prethodi mousterienu, pa se kod nekih
autora smatra kulturom starijeg paleolitika. U Crvenoj stijeni,
n? rostoje svi preduvjeti za pribrajanje slojeva XXIX do XXXI ovoj kul-
turi. da su ovdje 'potpuno izostali 'krukoliki bifacijali, ikoji su
posebno ako ne i faktor za prepoznavanje micoquiena
u liem smislu
Za komparaciju lokalnog predmousteriena u Crvenoj stijeni u obzir
.i jo jedna !kultura: tayacien, .osobito u smislru ik<lJko ga je 'p'reeentirao
H de Lumley (1971. str. 308) u svojoj publikaciji o paleolitiku junih oblasti
Francuske.
Pone'to razvodnjena definicija ove kulture kod H. Breuila i G. Henri-
-Martinove moe se donekle primijeniti i na nalaze u horizontu 'Predmou-
u Crvenoj stijeni. Pri tome ie teko navoditi komparativne prim-
jerke Ikao to bi bili nalazi iz Fontechevada, za koje je - jednako kao i
u Crvenoj stijeni gotovo apsurdna neke
sistematike. Moglo bi se gotovo tvrditi da se definicija tayaciena,
onakva kako ju je formulirala G. Henri-Martin (1954), mo.eprimijeniti na
nalaze iz slojeva XXIX do XXXI iz Crvene stijene. Alatke su dobivene ob-
radom odbitaka od stijena, a u manjem broju od oblutaka. Bifacijalni. !pred-
meti su nepoznati. Posebnu skupinu alatke dobivene od odbitaka sa de-
belim obodom, pri je jedan od bridova strmo retuiran na oblik strl1-
qalice. Facetirani talon j e rijedak. Za razli'ku od nalaza u Fon1:echevadu, II
Crvenoj stijeni nisu grubo. jednostrano ili dvostrano. obijeni ko-
madi - tzv. chopperi i chopping-toolsi.
17
GZM(A) . NS 38, 1983. s tr. 1_3
fl . BASLER. PALEOLIT SKE K U LTURE U JADRANSKOJ REGIJI
TABELA 2.
CRVENA STIJENA
PREGLED


OU" NA
'"
K Ul TURA K L I M A
GEOLO STRAT l ORA F lj A
I PRE"'A K BR UNNA.(ri(RUI
( , S 1, I l! I 'J )
1 O. OO - 0.40 BRONZANO ODBA I
2 i.80
'-- t----
J
, 80 -2 90
':"':'" .,J, j:.' II
II/ Ill
NEOllTIK ?' . ,
__ _ 1-_ _ ____ .cl '1 ;.\o,J . e
-' IV "<EZOlITIK
2. 90 - 3.50
5 3. 50 90
-
6 4.90-7. 5 0
7 7.50- 8.30
lIpjO-9JO
z
9 9.10 -10.40
UJ
-
10 o:
11 10 70 - 11,t.Q... UJ
12 11 .1.012.1u ....
I/)
::>
O
13 1210-15.40 ::L
ll. 15 .40-17.80
. 15 nBO -20.30
I" OST (j l AZIAl
SPATGlAl l AL
RISS/ WUR'"
INTER GL AI IAl
Sr-AT - BI S
HQ CHGlAZIAL
FRUHGl A Z lAL
S TA RO S T
7. 450
10. 15 O
1<; 7n n
Z 6. 000
f-
33 DO O
35. nnn
40770 : 900
BASLER
Ovdj e treba ipak napomenuti da postoje ako ne i genetska
veza. predmousteriens'ke kulture u Fontechevadu i kulture iz najdo-
njih slojeva u nalazitu La Micoque. Ipak, o se ne bi moglo gO-
voriti, ' jer u Fontecheva.du to je sloj tayaciena, duboko ispod mou-
steriena s acheuleenskim tradicijama i rastavljen od njega debelim slojem
ster ilne obruevine. Njegov razvojni put je ipak u divergenciji prema mi-
coquienu. za to arheologija nije jo dala rjeenje, Za razli-
ku od ovih nalazita, se da u Crvenoj stijeni kultura predmousteriena
(u slojevima XXXI-XXIX) pokazuje jasne znake kontinuin.nog razvoja ka
u kulturu mQ:usteriena. To bi -predstavljalo samostalnu varijan-
GZM(A), NS 38, 1993, str. 1-63
18
D . BASLER. PALEOLITSKE KULTURE U JADRANSKOJ REGIJI
tu u (}dnosu na francuski tayacien, porijeklo i odnos prema mousterienu
nisu poznati. Tako nije poznato u to se on kasnije jer u nalaz i-
tima FrancusIke tayacien neko vrijeme s mousterienom.
Situacija s tayacienom, u smislu definicije Lumleya, se blia jad-
ranskom predmousterienu - moda i zbog toga to je on dobiven u
nalazitu Caune d 'Arago, koje pri.pada mediteranskoj zoni Francuske.
Porijeklo "predmousteriena u Crvenoj stijeni nije bilo usta-
noviti u okvirima saznanja o staropaleolitskim kulturama Evrope. To je
to lokalni problem ovog nalazita. Tayacien i micoquien ostaju 'ZJbog toga
i nadalje kao rjeenja, makar to su upravo i ove dvije kulture op-
nepoznanicama u odnosu na njihovo vlastito porijeklo i veze n
odnosu na kulture u kasnijem vremenu.
Kada se Ipromatra evolucija !kultura u slojevima od XXXI do XI, da-
kle onog dijela zaostavtine u Crvenoj stijeni koji se, i pored velike sta-
rosti (donji slojevi iz riss-glacijacije), moe !pribrojiti srednjem pale-
olitiku, ne moe se oteti dojmu da je sve ono to se na ne'ki posred-
no ili neposredno, ,povezuje za mo:usterien zapravo konglomerat
i ponekad .potpuno neovisnih faciesa. U takvom kontekstu mo-
da je i lake razumjeti probleme tayaciena i micoquiena,
s jedne, a obje ove kulture u odnosu na ",predmousterien u Crvenoj stije-
ni, s druge strane. naziva "predmousterien, dakle,
na neki pojma moU'steriena u denominacij:u ove kulture, opravdano
je pojavom nekih predmeta koji su za srednji paleolitik, nrpr.,
strugalica iz sloja XXIX (D. Basler, 1975, tab. XXVIII, br. 1),
ni iljaJk (D. Basler, 1975, tab. XXXI, br. 9), pa i nekoliko strugalica koje S11
bliske mousterienu.
se da horizontu predmousteriena u Crvenoj stijeni odgovara kul-
turi'! iz najniih slojeva u nalazitu Betalov Slpodmol kod Postojne (F. Osole,
1979, str. 161).
B-2. Protomousteri(,l1
Horizont p r o t o m o us t e r i e n a u jadranskoj regiji za sada pred-
stavljaju jedino predmeti iz slojeva XXVII--XXV f\.I Crvenoj stijeni. To je
nalazima vrlo <krt horizont, a uz to u mjeri i U njemu su
neto brojnije zastupljene alatke s izduenim talonom tipa "ptice u letu
(chapeau-de-gendanne), no isto tako i primj erci s koso poloienom udarnom
plohom, koji su ali ne i .pobpuno s clactonskom tehnikom
odbijanja. Paralelnost dviju odvojenih tehnika obrade jezgra i izbi-
janja alatki, kao i da je horizont ove kulture stratigrafski. a time
: vremenski fiksiran, dovode do da se u junojadranS'koj regiji
mousterien vjerojatno na horizont !koji sadri elemente starijeg i
srednjeg paleolitika. jednih i drugih elemenata nije defini-
rati. ali je ipak vie naglaena srodnost s mousterienom, to i dozvoljava
da se nalazi iz ovog horizonta obil je.e imenom ikoje Tla
izvjesno srodstvo, dakle i genetske povezanosti sa srednjim pa-
leolitikom.
Mali broj nalaza ne doputa odvi e detaljan opis cjeline kulture, iako
zamana ukupna debljina slojeva od preko dva metra govori za dugo vrije-
me njenog postojanja i odlaganja na ovom mjestu. Minimalne su i
nosti komparacije sa drugim nalazitima u zoni Jadrana, a istovremene kul-
ture u j unoj Francuskoj (H. de Lumley, 1969), iako bogato zastupljene u
19
GZM(A). NS 38/1983, str.
D. BASLER. PALEOLITSKE K U LTURE U JADRANSKOJ REGIJI
broju nalazita, nije neposredno komparirati zbog malog bro-
ja otkrivenih objekata u Crvenoj stijeni, a neto i '1lbog time uvjetovane,
prividne tih nalaza. Sbrugalice i iljke ,tz horizonta s pro-
tomousterienom u Crvenoj stijeni isto tako nije tretirat i ikao eve-
nosien, da ta junofrancuska ku'ltura nema kvalitet kulturnog stup-
nja u razvoju paleolitika. Ona se vie kao neki lokalni facies unutar
ranih 'srednjopaleolitskih kultura Evrope.
B-3. Mousterien
Kulturi m o u s t e r i e n a u jadranskoj regiji pripadaju nalazi u nizu
slojeva XXIV do XII u Crvenoj stijeni, kao i nekoliko nalazita uzdu jad-
ranske obale, tako kal kod Kopra, Krevanje polje, Panjoroviea, pecma
u Trapljenim docima kod Trogira, Radovin kod Zadra, Savudrija 'Il Istri
Vorganjska na ot()lku Krku (Slika 3-7).
Horizont mousteriena u Crvenoj stijeni debeo je oko 8 metara.
Kontinuirano nasipanje slojeva u Crvenoj stijeni pruilo je
da se ovdje prati dugotrajni tok kulturnog razvoja u optimalnim uvjetima.
Taj razvoj je prihvatiti i kao normu za spoznaje o srednjem paleo-
litiku u iroj regiji zapadnog Balkana.
Za mousterien u Crvenoj stijeni je da je za sve vrijeme
postojanja njegov razvoj tekao bez znatnijih inovacija,
osobito u pogledu alabki koje se ovdje na granici mikroIi-
tizma. je i relativno neuredna obrada !plohe.
Mousterien kao kulturni stupanj u cjelini nije mOf1fololki cjelovit, a
ni regionalno Upi,ziran. To je dalo povoda us.postavi razmjerno velikog broja
pojmova kojima se pokuavaju definirati nje,govi lokalno i vremenski uvje-
tovani faciesi. Tako se danas manipulira u literaturi izrazima kao to su
M()Iusterien tYlPique, Pontinien, Denticolato, Charentien, Ki.istenmousterien,
H5henmousterien, Levallois-mousterien, ,Mo'Usterien des Plateaux, Mouste-
rien des Grottes, Mousterien des traditions acheuleens, Mousterien sur ga-
lets. Mouster ien tardif. Micromouster ien, i jo mnogo drugih. je, da-
kle, da je pojmom mousteriena vrlo veliki i u morfolokom ,pog-
ledu ne ba odvi'e uniformni kompleks kroz koji se tek kao siva nit prov-
neke tehnioke konstante kao to je strugalica i iljak, ili pak ste-
penasta retua. Vremenom se u mousterienu pojavljuju, istina, i takve va-
rijante, pa i divergencije, koje opravdavaju us,postavljanje nekih sku-
pina u posebne (regionalno ili stratumski) izobraene kulture, kao to je
pontinien i charentien, ili tek srpecifi{';ne skupine tipova 'kao to su La
Quina ili La Ferrassie.
U mousterienu jadranske regije posebno mjesto ,prilpada ,pojavi alatki
malih dimenzija. To nije usamljen vezan za ovu regiju ili
neko drugo ue
Sto se mikroIitizma ukoliko je ovdje doputeno upotrijebiti I)vaiko
ekstreman izraz, kod jednog dijela arheologa postoji miljenje da na veli-
artefakata sirovina od koje se oni Prema drugima, ta
je pojava rezultat radnih navika pojedinih skupina praljudi. U Crve-
ne stijene, no i drugih nalazita u ovoj regiji, se da na rprevagi dobiva
ono rprvo miljenje: ljudima ovdje nije se jednostavno pruila prilika da
nabavljaju velike blokove kamena za izradu svojih ala1'ki. razlo?::!
vae i na drugim mjestima, tako i u nalazitu Tata II gdje je
Laszlo Vertes (1964, str. 239) doao do da je predmetJ
ovisila upravo o sirovini, a nije posljedica radnih navika.
GZM(A), NS 3A 1981. s tr. 1-63
20
D. BASLER, PALEOLlTSKE K ULTURE U JADRANSKOJ REGl.lT
o 1 2cm
Ia= t-==--!
13 "-__- ' . ~ .
Sl. 3. Mousterien. Panj orovica
{M. Malez 1979, T . XXI)
21
GZM(A) . NS 3B.' 1983, str. 1--{)3
n . BASLER, PALEOLITSKE KULTURE U .JADRANSKOJ REGIJI
10
Ja 11
A
SI. 4. Moustbien. Panjorovica
(.M. Malez 1.975, str. 1310
GZM(A), NS 3 ~ / 1 9 3 3 str, 1-63
22
D, BASLER, PALEOLITSKE KULTURE U JADRANSKOJ REGIJI
6
~
8

Sl. 5. Mousterien. Ra,anac

(M. Malez 1975, ;str. 1(1)
23
GZM(A), NS 38/ 1.983, s t r. 1-63
D . BASLER, PALEOLITSKE K U LTURE U JADRANSKOJ R.EGIJI
8

5

3

Sl. 6. Mous terien. Raanac
(M. Malez 1975, str. 13Q)
Mikrodimenzioniran je isto tako i tzv. ,facies Predmosti (Valoch.
1967). Obluci prikupljeni iz korita rijeke Ibili su tolilko mali da se nije is-
plati-lo lih od korteksa, nego su o:b ani tako to im je jedan
rub o'kresivanjem dotjerivan ru alatku. Isto taiko je u Kujni (Valoch, 1967), J.
interglacijalnom sloju 11 , otkriven mikro<iimenzionirani 'mousterien iS1pod
sloja sa micoqruienom. Takvi su i nalazi iz gornjih slojeva II Hunjakovo}
u Krapini (Malez, 1970a, str. 66, tab. I).
tr 1--63
NS 38 '19'33, SRBGIJI
24 GZM{A), RANSKOJ
KE ____ ____


Sl
,. Panjorovica
. 7. Moustenen; str. 126)
(M. Malez 197;>,
25 GZM(A), NS 38/ 1983, str.
D. BASLER. PALEOt.ITSKE KULTURE _ _ _D _ A _ _ _ _ _ _ JI _ _________ U J A _R _ N SK_OJ REGI _ _
ovu pojavu u cjelini. moemo zapaziti da su za nju ve-
zane karakteristike:
znatan udio ti'poloki oblika.
- rubovi,
- okoTina na alatkama.
Sve tri ove osobenosti se kao nuna posljedica skromne
predmeta. Ljudi su se naprosto morali zadovoljiti izradom jednog radnog ru-
ba, pa i to je zahtijevalo osobitu tehniku: u ovom
je rezultat postupka.
U pogledu pojave mikrolHirzma 'zanimJHvi su do
kojih su stigli S. !Blanc i M. Bourgon obradom nalaza iz paleolitske stanice
Combe u Francuskoj (Blanc-Bourgon, 1950) . Stari stanovnici ove pe6ine upo-
trebljavali su za izradu alatki male komade kamena to su ih izbijali jz
stijena. Autori, ne dovode pojavu mikroiitizma u vezu sa
na samom mjestu. Naprotiv, oni smatraju mikrolitizam
karakteristikom kasnog mous1eriena i kao pojavu na irokim prostran-
stvima Evrope. On bi, dakle, trebao biti svojstven vrlo ambijenti-
ma, a rezultirao bi kao posljedica surovih klimatskih uslova, ili paJk kao fe-
nomen vezan za kasne faze velikih kulturnih epoha. su mu acheleen-
ske tradicije u mousterienu, epigravettien ili mezolitik. U ovim
pojava se kao rezultat velike uvjeIbanosti u obradi alatki, no, moda,
i kao posljedica degeneracije nosilaca odnosnog kulturnog stupnja. Mislilo
se i na posljednje izdanke nekih ljudskih vrsta kao to je predneandertalac,
neandertalac i kromanjonac.
Karel Valoch (K. Valoch, 1977, str. 59) vidi u mikroliti'l:mu fenomen koji
je permanentno pratiti od prvih tragova djelatnosti u Ev-
ropil, u toku Mindela, pa - moda - iCromera (nalazite Vertessz6116.s),
pa do kultura u doba posljednjih izdanaka srednjeg wilrma, tj. do
wilrm 2/3 interstadijala. Tip je vezan za oblutke. Do sada sou ovoj pojavi
davani nazivi, tako )) mikromousterien (u charentien
(u Francuskoj) i preszeletien (u pa )) budimska industrija (u
nalazita Vertessz51l6s), to je starija pojava. Vailoch zato
predlae novo jedinstveno ime taubachien - prema nalaziMu Tanbach u
Saskoj. gdjp. je ova pojava prvi 'Put zapaena. Srednjtoevraps'ka mikwlitika
bi se na ovaj odvojila od mediteransIke, to da jadransko-medi-
teransku regiju treba izuzeti iz kompleksa Blanc-Bo>urgonovih iValochovih
kombinacija i je u problematiku Apeninskog pnJuotoka, odnosno
pontiniena.
U jadransko-'ll1editeranskoj regiji u ovom je iedino
pretpostaviti da je to posljedica pd'bavljanja sirovine, ' ali bez
duhljeg ulaenja u pitanje razloga koji su stanovnike tog mogli
navesti da u nekim epohama siraviruu trae u vapnenastim stije-
nama najblie okoline. Uzrok tome mogla je biti i ona Blanc-Bourgonova
pretpostavka o vrlo hladnoj klimi, pa z,bog toga i o smrznutim koritima
rijeka.
Posebno zanimljiv problem predstavljaju nalazi arte.fa,kata
od odbitaJka na kojima je ostala okorina. O ovoj pojavi se prvi
put povelo ozbiljni.jeg prilikom nekih nala:zita uPontijskim
kod Rima, kada je ova pojava kao 'posebna kulturna
sku?ina pod imenom p o n t i n i e n.
Oblutak za izradu alatki u Pontijskih bio je, naime,
toliko mali da se prilikom obrade u alatku nije ni korteksa,
GZ'M(A), NS 38/1983. str. 1-63
2_ _ _ ________ PALEOLITSKE KULTURE U JADRANSKOJ 0 REGIJI
nego se samo jedna, pogodna njegova strana dotjerivanjem osposo'bljavala
za rad. Taj tehnokompleks je onda kao elemenat za
posebnog kulturnog statusa.
metodoloke naravi je pitanje, da li se pojam pontini-
en moe i smije vezati za usko Srednje Hali'je, ili se,
pak, moe primijeniti na sve nalaze ove vrste u istom vremenu. No, pita-
nje moe biti i postavljeno: da li nala,zi u ostaloj Evropi pro-
iruju ove kulture, ili je to samo pojava -tehnoloke kon-
vergencije, pa ne slue kao dokaz za povezanost ili na neki drugi
istorodnu pojavu.
Ljudi, naime, koji su u sloju XXII, XXI i XVIII u Crvenoj stijeni, no
i oni na Raancu kod Zadr,a, ostavili dolwmente svoje kulture,
su se pri traenJu sirovine za izradu kremenih alatki orijentirali na prikup-
ljanje valutaka u koritima rijeka i konkrecija iz naslaga
vapnenca, kremene sirovine iz kompaktnih leita u
stijenama. Da li prisiljeni nekim nepoznatim uvjetima, ili !po slobodnom
izboru, oni su .pri tome za izradu alatki preferirali oblutak manjih raz-
mjera.
Jezgra su ponekad bila toliko malena da nije bilo osloboditi
ih okorine, nego su se ljudi jednostavno zadovoljili time 5tO su jednu nje-
govu stranu sa nekoliko udaraca dotjerivali u eljeni oblik. alatka-
ma tog tipa dominiraju, dakako, strugalice. Gledano u irem potezu, kompo-
zicije alatki iz slojeva XXII, XXI i XVIII u Crvenoj stijeni, i sa Raanca.
bile su
Jezgra su osredhJje zastJuiplljena.
Strugalice. Za
l
slbu,tp1'jeni SIli svi ti{pDV'i, a 'ViI1s'taka'O takva natLrnaSulje po-
lovinu cjelokupnog inventara.
Rucni iljci S!U mail'OlbrO!jni.
Rezala i nereltlulitrani 'll 'C'ib!l] ,klu rez,alla su malfu!blnojni. Reitlu'kallli
su zapravo vrlo rijetki primjerci. Bifacijalno je obraden jedan primjerak.
'Procenat uce-sca rezala, pogotovo onih koja su bez retua, ovdje znatno
na procentualne odnose samim vrstama alatki, pogotovo s ob-
zirom na strugalice. Ukoliko bi se. dakle. uzimali u obzir samo
komadi, a oni neretuirani apstrahirali, procentualni odnos strugalica prema
drugim alat-kama bio bi nepris<podobivo velik.
Medu odbicima irokog tipa, na bridovima, zarpaen
izvjestan broj primjeraka sa facetiranim talonom izduenog oblika,
bliskih tipu cha.peau-de-gendarme. U ovim slojevima nedostaju
mousterienski iljci.
Hori.zonti u Crvenoj stijeni. u kojima znatnu prevagu pokazuju stpu-
galice od oblutaka sa kojih nije skinuta okorina, predstavljaju po-
javu koja je zapaena i drugdje u Evropi, a ovdje je zbog relativne bli-
zine posebno nalazite Erd u
Panje je vrijedna i pojava procenta strugalica, to
je na nekim nalazitima u dolini Charente u Francuskoj dovelo do uspos-
tave posebne kulturne skUipine pod nazivom charentien. Neto broj
'strugalica u nekom nalazit,u, dak'le, nije usamljena pojava, no ni dovoljno
objanjen problem, da razlozi za to mogu biti i sasvim
efemernog karaktera - na primjer, kao posljedica sezonske djelatnosti ta-
danjih ljudi.
27
GZM(A), NS 3B!1983, str. 1-63
D. BASLER. PALEOLITSKE KULTURE U JADRANSKOJ REGIJI
slojeva sa kulturom koja pokazuje znatne srodnosti s apenin-
skim pontinienom, u Crvenoj stijeni /Uloeni su slojevi (XIX i XX) u koji-
ma su pretean dio podebeli i l j c i t r o ik u t n o ,g p r e s j e k a. Taj
horizont se jasno odvaja iz cjeline mousteriena. Ova vrsta iljaka je
vrlo rijetka u Evropi, gdje se tek javlja u neznatnom broju, i -
to je pomalo - u slojevima koji su datirani u mnogo starije vrije-
me ad onoga u Crvenoj stijeni. PO'znatija nalaziMa su Kmpina (M. Malez,
1970 a) i Hunas (G. Freund, 1963) , a izgleda da je jedan predmet ot-
kriven i u Radovinu (M. Malez, 1975 a, str. 131 , sl. 6 br. 4) .
Alatke su vjerojatno sluile za obradu kosti.
Siljak trokutnog presjeka otkriven je u Hunjakovoj u KEI-
pm1 u najdubljem horizontu ikompleksa II , je datiran u neto od-
makli riss-wiirm-ski interglacijal 1913 b, tClJb. V,
11-13; Malez, 1970 a, prilog 4), je i sa nalazom u Hunas kod
Niirnberga, gdje je ovaj predmet datiran u riss glacijal, pa tako opredi-
jeljen kao ,praemousterien u smislu Huge Obermaiera. alatke zate-
su i u Tati u (Vertes, 1964), gdje su datirane u kasni RW-in-
terglacijal ('po Vertesu Krems-Loesskomplex). Pokuaj Vertesove kompara-
cije nalazita Tata sa Krapinom u novije vrijeme izguJbi'o je na pa
je postao i bespredmetan nakon to su revidirani naIazi,
a krapinski profil u nekolilko precizno determiniranih slojeva i
horizonata (Malez, 1970 a, prilog 4) . Lpak, zbog nala,za trobridnih ilj aka
na oba ova nalazita, je govoriti o srodnosti Krapine i nalazita u
Tati, dakako tek u odnosu na neke slojeve. U konkretnom
je pretpostaviti da Tata odgovara sloju II/ l u HU'njakovoj u Kr"l-
pini. a po tome jednoj od kasnijih faza RW-inter.glacijaIa.
Nalaz iz Raanca nije podrobnije datirati, pa on tako ima samo
topografsku vrij ednost.
Sloj sa alatkama u Crvenoj stijeni datiran je otprmke u W 112
interstadijal, to je mnogo kasnije od Krapine i Tata, a pogotovo od nalaza
uHunasu.
N a z li ,p a n e a l a t k e, ne toliko brojne koliko u morfolokom smi-
slu osobito su izraene u jednom od kasnih odsjeka mousteriena.
U Crvenoj stijeni zCIJbiljeene su u sloju XIII.
Na ovu ,pojavu prvi je upozorio Franc;ois Bordes, koji joj je u neko-
liko posvetio i Iposebnu panju (Bordes, 1953). U stratigrafskom pog-
ledu ona je zabtljeena povie charentiena (AJbri Ohadoume), ali ima i tak-
vih nalazita u kojima se ona /U ni.im slojevima (Bordes - Pitte
- Blanc, 1954). rubovi u kasnom mousterienu su dosta
rasprasbranjena pojava u Ev,ropi i Maloj A'lUjri. Postoje i tendencije da
se ona rpreciznije definira, rpa i u vie faza (BaSler & alii, 1975, str.
86-88). kao i drugi varijeteti unutar mousteriena, u Crvenoj stijeni
se ni za denticolato i,z sloja XIII ne moe da je nastao infiltracijom
neke sa strane.
Z a v r n i m o u s t e r i e n predstavljaju nalaZi /U .sLoju XII i XI Cr-
vene stijene. primjerke nije bilo izdVOjiti s ostalih nalazita
u jadransko"mediteranskoj regiji. Ovaj horizont gledano u globalu,
primjerci 's karakteri,stikama srednjeg rpaleolitika, dijelom poneto
nih oblika, no sa tipolokog stanovita dakle, bez
karakteristiIke sa kojom ,bi ih eventualno bilo nekoj kores-
pondentnoj :po-dskupini mousteriena.
28 GZM(A), NS 381983, str.
_ ___ _ _ ____ _ D_._B_A_S_L_E_' R--,- , PALEOLITSKE KULTURE U JADiL\NSKOJ REGIJI
arte{aktima dominirajustrugaJice kao daleko naj:brojnija vrsta,
a to je ujedno i jedina konstatacija koja ,bi se mogla ovdje navesti. Ova po-
java je u Crvenoj stijeni osiroma'enjem i
lacijom mjesta. Nosioci srednjeg paleolitika ovdje su izumrli ,u nekom
biolokom procesu. Erupcija nekog vulkana koja je u ve-
lika obruavanja kamena sa stropa, te nanijela u unutranjost
pepela, se da je odumiranje ljudi. Nosioci srednjeg
paleolitilka napustili su Crvenu stijenu u toku, moda blie kraj-u drugog
wurmskog stadijala,
C. MLADI PALEOLITIK
(Karta 5)
paleolitik otkriven je u jadranskoj regiji na nalaziti-
ma: Crvena stijena (sloj X do VIII), Bacdanj, Gospodska
Krevanje polje, Ledenice, Lo:par, Okruglo, J>anjorovica, u Brini, Ra-
anac, Romualdova Sumpetar, II, Vela lpi,lja,
Zamet i Zapuntelsko polje.
Kulture ovog st,upnja razvijale su se u jadranskoj oblasti pod
nim uvj etima, ponekad intenzivno vezane za nazalita na Apeninsikom polu-
otoku, to je bilo u stadijainim razdobljima, kada je razina mor a
bila toHko niska da je neposredan suhozemni kontakt
ljudima dananje i zapadne obale. ovoJ c!nJemcl mo-
je !zvriti parale\izaciju nekih kultura u izvjesnim epohama iz regija
na sjeverozapadu Balkana sa onima u susjednoj Italiji.
u radovima predstavlja okolnost da je
pa\eolitik u 'unutranjim oblastima -Balkana jedva poznat, a do.sadanji
skromni nalazi u jadranskom pruaju osnovu samo za parcijalnu
konfrontaciju sa 'paleolitikom II Ita.\iji. Neposrednu povezanost s
ninskim poluotokom [}okazuju kulture iz slojeva IX i VIII 'u Crvenoj stijeni
i lli.1jgornjeq sloja II Badnj'u, dok se kulture u sloju X u Crvenoj stijeni raz-
vijaju manje ovisno o drugim oblastima, a one u II i neovisno
o Mediteranu.
Za denominaciju najst'lrije etape :pa'leoliti'ka u slojlu X u Crve-
noj stijeni izabran je termin aurignacien, vie kao odraz tenji da se
talac priblii sri ovog fenomena, a u manjoj mjeri da se prui decidirana
definicija. Za ocjenu razvoja kulture u paleolitiku junog dijela
jadransko-mediteran&kog Jugoslav ije standardna evropska nomen-
ldatllfa ima samo uvjetnu vrijednost. Tome, naprotiv, u sjevernom dijeln,
usobito u n, paleolitik ,pokazuje mnogo povezanosti sa kon-
tinentom.
C-l Aurignacien
Najstarija kultura, ona ,to je sadrana u sloju X u
Crvenoj stijeni (i slojevima 0-"" f u Sanda1ji m, je od
ranije kao a u r i g n a c ie n, U Crvenoj stijeni to je na temelju
nalaza rpombno retuiranih ,Iamela uskog tipa, strqala obihkovanih na vrhu
Jamina, jezgra i jo nekih drugih alatki, 7.a aurkmacien. Taj
izbur, sam :po sebi nije kompletan Za 'besprijekorno pribrajanje slo-
ja X aurignacienu II strogom smislu, da je ovdje izostalo mnogo
29
GZM (AJ . NS str. 1- 63
D. BASLER. PALEOLITSKE KULTURE U JADRANSKOJ REGI-JI
o
o

'" o

""
-
NZ
"' - .JN
'" '"
Za:
I
tipova. tako strgala (visokih. njukastih i pa svrdla i uglovna Ubd-
dala.). 1zostanak njukastih strgala je ovdje da se
ta vrsta iako u pravilu malobrojna. moe smatrati jednim od deter-
millativnih fakt-ora ove kulture. Osim toga je ovdje vrlo uli oga.
3 - GZM - Arheologija. 38
30 GZM (A), NS 38' 1983, str.
_ ________ _ _ ..... KULTURE U JADRANSKO.T _B_A_SL_E_R....:.., PALEOLITSKE REGIJI
kotane in:dustIli'je, kojoj se dodjeljuje znahna uloga u definici,ji auri-
gnaciena, pa ne saano njega nego i cijelog .pa:leolitika. U
mediteranskom .svijetu toga doba, izrada kotanih alatki predstav-
lja sporednu granu djelatnosti.
U cjelini sloja X u Crven-oj stijeni, koji je li ovom s izvjesnim
rezervama kao aurignacien - a to su individual-
no nijansirana horizonta - jedva bi se moglo -govoriti 0 nekog
izrazitog kuHure li stariju, srednj'u ili fazu, 1zuzev to
se u starija dva stratuma (Xc i Xd) javljaju .postrana ubarlala (burins d':mgle)
iankoe (enc-oches), dok se u dva sloja (Xa i Xb) nalazi nekoliko
mikroizdjelaka s okomito retuiranim h!1batom, to predstavlja izvjesnu spo-
nu prema slojevima IX i VIII, u kojima .ove alatke .preovladavaju
(Slika 8) .
10
II
o 1 2cm
19

18
Sl 8. Auri,gnacien. Crvena stijena
(D. Basler 1979, T. XLIX)
- ----- - ---
GZM (Al, NS 38;1983. str. 1-<;3
31
D. BASLER. PALEOLITSKE KULTURE U JADRANSKOJ REGIJI
U ovalkv1m dkolil1Jo.stiJmJa nije, dalkll, Ig'Ovori.ti () j'edli'l1StNI!l'os,ti
sl:oj,a X, aIli ga ni'je lU lku!lJbulI1noon $l1!i!SlJu lOd!vaJjaJtj u hOlI'iIzJol!lJta.
Jaisno su, lJ1;aiJme, i(l.lI"ael!1a sveg.a dva I}{!u,lrt!umna od koj5h j.e sanno
donj.i (Xc i Xd)ilz.razitije blizak aurignacienu, dolk je ,goroj i, u stvari, auri-
gnako-gravettienskog 'PrlJelaznOlg kanilldera.
Prijelaz od srednjeg ka Ipale01itik:u u Crvenoj stijeni karakte-
ri.zira dosta olra cezura, koju sloj vulkaruskog ,pepela (XI). U tom in-
tervalu dolo je. naime. do erupcije nekog vulkana juno. moda ne odvie
daleko. . od doline Trebinjice. to je moglo 'pospjeiti. ako ne i .prouzroko-
vati. smjenu ljludskih vrsta u ovom kraju. T-eko je da li je ta
prirodna kata'klizma dovela do unitenja ljudi - nosila-ca srednjeg paleo-
!itika u ovom kraju ,(sloj XII u stijeni predstavlja posljednju mani-
festaciju srednjeg paleolitika) da bi. nakon to je proteklo irzvjesno vrije-
me. nastupila epoha s alatkama .paleolitika. Prekid unaseljavanju
ovog mjesta morao je biti vrlo dug. a novi ,ljudi nisu tradicijom bili vezani
za stare. Prvi naseljenici ne rpo'kazuju nikakve elemente ge-
netske povezanosti sa srednjim paleolitikom. Oni za izradu artefakata
upotrebljavaju sasvim nova, dotad nalazita sirovine. to je
znak da su tradicije ovdje bile viestruko ,prekinute.
NaJaza nekog horizonta s kulturom koju bi mjeavina ele-
menata srednjeg i paleolitika, a koja bi se mogla prihvatiti .kao
faza u razv,ojou epohe u junojadransko-mediteran-
skoj regiji, za sada nema. Nema. zato. osnove da se i u ovom
kult'ura u Crvenoj stijeni prihvate 'kao odraz
tradicije ovog mjesta.
Od sloja X to je bila tek stanica lovaca i ne mnog.o vi'e od toga. Ljudi
su to mjesto povremenD naputali da bi ivjeli negdje u drugom kraju, pa
se nakon izvjessog vremena ponovno Uostalom, ako ikada, a ono
bez svake sumnje na prekretnici srednjeg i paleo.!iti:ka. ovdje
je dolo do smjene ljudskih vrsta. i do prekida unaseljavanju lokaliteta --
o debeli sloj spomenutog vulkanskog 'pe,pela. Ljudi koji
su se nakon erupcije ovdje naselili ,bili su nosioci jedne odmakle mla-
kulture, to da je period ranog ,paleolitika ovdje
bio Kako se vidi, tu nije otkrivena neka
srednjeg i 'paleolitika, onako kako je to D. A. E. Garrodova vidjela
u chatel.perronienu. a D. ' Peyrony u svom ranom perigordienu u Francuskoj.
Sloj X u Crvenoj stijeni. to je moe se razdvojiti u dvije
etape, pri se u horizontu Xa i X:b. istina jo 'u s'kromnom pro-
centualnom odnosu, javljaju lamine sotupljenim hrbatom. Uostalom,
pojava pnmlJecena je i u sloju d kontinentalno orijentiranog nalazita
SandaJlja II. Druge karakteristLke ne izgledaj-u toliko vane. Nepostojanje
postranih ubadaJ!a iankoa, u stari.i'im horizontima sloja X. Crve-
ne stijene rc i d) ne predstavlja osobito indikativan fenomen za prepozna-
vanje 'kulture. Ove alatke prate gotovo cijeli da-
kle i one epohe 'koje uslijediti poslije aurignakoidne faze.
Cini se da u junom dijelu jadra'l'lSko-mediteransik.e regije ne dolaze do
izraaja oni elementi aurignaciena. Taj fenomen je
oso-bito zapaen u junoj Italiji. gdje u ranim fazama paleolitika pre-
ovladava posebna kultura pod imenom uluzziano, vezana uz Apuliju i
moda, dio Abruzza.
3'
GZM lA), NS 3a
i
I9B3, str. 1-63
32
D. BASLER, PALEOLITSKE KULTURE U JADRANSKOJ REGIJI
Apulska nalazi!ta, koj a su va,na za ,poznavanje jednog dijela kultur-
nog razvoja paleolitLka i na obalama Jadrana, a to su pe-
Paglicci, Cav,allo, Uluzzo .1 Romanelli, nemaju u ,svojim pranIima neki
osobit hiatU's za vrijeme u kojem bi se nuno pojava
gnaciena. O njegovom ,postojanju u Apuliji govore tek usamljeni i, rijetki
nalazi (palma di Cesnola, 1967, str. 75) s elementima koji ukazuju na neke
veze sa kasnim fazama lokalnog, chatelperronienu uluzziana.
e-2. Gravettlen, tardigrave1tien i epigraveLtien
(Karta 6)
Osnovno obiljeje gra'Vettnog kompleksa u razvoju ,pa'leolitika jest
upadljiv 'porast mikrolitskog - kamenog i 'kotanog, zatim pojava
ukrasnih predmeta i kultnih simbola, te primjena umjetnosti pri
izradi 'predmeta za dnevnu upotrebu.
Gravettni ;paleolitik jadranske regije, izuzev Istre, je promat-
rati jedino u nalaziolima izvan Jugoslavije, osobito u a'pulskim nalazitima
Tauri'sano, Romanelli, Ci;polliane, Ugento, Uluzzo i Cavallo (Palma di Ces-
nola, 1967, str. 44-56).
A'Pulski graveUoidni .kompleks, za koji postoji da je zra-
i prema obalama Jadrana, sadr,i do izvjesne mjere elemente
perigordiena, ali u odnosu. Taj 'kompleks datiran je u raspon
vremena od oko 24.000 do 19.000 godina BP, to da njegove kulture
popunjavaju i one vremenske raspone za kojih se u za'Padnoj Evropi javlja-
ju solutreen i dio ma'gdaleniena.
Podaci o istodobnom naseljavanju june polovine jugoslavenskog di-
jela Jadrana su manjkavi. Za 1aze g r a vet t i e n a, ma koliko
iroko nalazita na tom nema, da suu Crvenoj
stijeni (Slika 9 i 10) i Badnju (Slika ll) do sada samo !primjerci iz
kasnog epigravettiena (u smislu talijanske sheme). Za razliku od Sandaije II,
koja pripada kontinentalnim regijama, prilike u kasnom pa1eolitLku
na jugu su sasvim Ovdje, naime, nisu otkriveni oni tipovi alatki
koje simboliziraju ne samo gravettien u uem smislu nego i rane odsjeke
epigravettiena, a to su uski iljci sotupljenim hfjbatom, iljCi s kon-
kavnim urezorn na donjoj strani '(pieces il. cran), lamine sotupljenim Ikrajem
(lames tronquees). strgala na lamini kombinirana na protivnom kraju kao
ilo (-grattoir-burin, grattoir-pen;oir), ubadala tipa Noailles i 'Predmeti,
na to se (u nedovoljno istraenim nalazitima jadranske obil'le) do
sada nije nailo. je, dakle, da ovdje nisu zastupljene sve faze te kul-
ture. U Crvenoj stijeni je za vrijeme paleolitika dolazilo do
prekida u zaposjedanju mjesta, su ondje zastu'pljene samo neke
nepovezane faze kulturnog razvoja. Ti prekidi su osobito jedan
je vezan za erupciju vulkana (sloj XI), kada je prisustvo nean-
dertalskih ljudi na ovom mjestu. To se dogodilo neto poslije 40.000 god. BP.
Drugi velikihiatus u trajanju od oko devet milenija nastupio je pod konac
nanoenja sloja X, a u intervalu nakon sedimentacije sloja VIII. Ovaj
posljednji je trajao gotovo pet milenija. To su tek veILke vakancije, a onih
manjih bilo je, bez sumnje, vi.e, osobito unlUtar sloja X, koji je i_ bilo
u dva horizonta, to je posljedica diskontinu-
ilelit u naseljavanju mjesta.
33
GZM (A), NS str. l -e::
D . BASLER, PALEOLITSKE KULTURE U JADRANSKOJ REGI.JI
KARTA 6
REGIONALNI RAZVOJ KASNOG GRAVETTIENA
EPIGRAVETTIENA U JADRANSKOM
/ ..-........
EKSTRAMEDITERANSKA REGIJA
/ "RAO'S
JAMA
I .r'ANCAYAl lO
, BATT"'Gl'A
" ' ORE NTlN' IRENE
I
IAGLlENIE
\
\
,
_.JAMA VlOZI
' ....

SREDNJOJADRANSKA REGIJA
JUZNOJADRANSKO
-JONSKA
R E G I JA
BASLER CRIAD N'l<OLA 3ADANKOVX: . 1379 .
km O 100 200 300 500 km
, ,
Tako se, ako treba 'govoriti o prisustvu kultura iz kompleksa gra-
vettiena na Jadranu u Jugoslaviji, moraju mnoge faze razvoja
ovog tehnokompleksa, i zaustaviti se tek na njegovim posljednjim izdanci-
ma : na f i n a ln o m (:k a:s nom) ep ig r a v e t t i e nu. Ta faza a<bilat9 je
zastupljena u najgornjim slojevima u Badnju kod Stoca, a znatno slabij e u
slojevima VIII i IX u Crvenoj stijeni.
No, prije nego rasprava o ovoj pojavi, 'potrebno je pregledati
to u tom smislu pruaju nalazilta na Apeninskom .poluotoku za koja bi
se, ibertoniano, moglo tvrditi da sadre horizonte ,bliske, .pa
srodne epigravettienu.
i
---- --- - ---
34
GZM (A), NS 38!1983, str. 1--63
D. BASLER, PALEOLITSKE KULTURE U JADRANSKOJ REGIJI
5
,
-1-
19
. l'Z?2:b.
14
~
f-
24
..,
28 J 7 l l l l 1 >
~ O
__01::==='
2cm Jf!llll////I/!I
Il00
Sl. 9. Bpigravettien. Crvena stij ena sloj IX
(D. Basler 1975, T. XI)
- -
19
35
6
GZM(A) , NS 38 ' 1983, str. 1-63
D. BASLER, PALEOLITSKE KULTURE U JADRA,NSKOJ. REGIJI
; ;
~
~
4 5
...
t
~ ~
~ ~
9 10
12
7 8 11
14
~
Sl. 10. Epigravettien. Crvena stijena sloj VIlI
(D. Basler 1975, T. XV
36
GZM (AJ , NS 38/1983, str. l-e3
D o BASLER, PALEOLlTSKE KULTURE U JADRANSKOJ REGIJI
,
.-:. " ' -
, ' ,
'" ', .\ .

3
4
6

8 9 10 11 12 13 14
10 19 20 21 22
5

O
2a
29
25
23
27 o i 2cm
=rv.....J ==:J '
' ,
' . o"' " : . .. . ' .,. _,
"
24
ta , "" i "
, ,

.
JO JI J2 33 / ' 34 ," -' J!'
SL 11. Kasni e.pigra vettie:1, Badanj kod Stoca
(D, Basl er 1979, T, XLV)
Finalni epigravettienu Marki reprezentiran je Ilalazima iz Fe -
rrovia i GoJa della Rossa kod Ancone, a datiran je oko 11 .700 200 BP. Ka-
rakterizira ga odsustvo strgala kratkih i kl1Unih oblika, dok su otupljeni
hrbati i geometrijski oblici rijetki. U Del Prete j u Sentinu kod An-
cone (datiran 9.900 100 god. !BP) otu,pljeni hrbati pokazuju razvoj 'koji se
moe usporedi.tlj s onima u ,Furlanij:i, dok su kratka strgala (i tek poneka
kruna njima) konstantno malDbrojnija u odnosu na druge oblike.
37
Uhadala.
znatnom procentu.
Rezala.
im moe biti kosa i
s re.tl11lama
NS 3811983. str. 1-60
PALEOLTTSKE KULTURE
U Abruzzima se industrije >li nalazitima La Punta, Ortucchio i Maritza
ne razlikuju od ostalih nalazita zone. Njihovo
na
se 13.000 i 10.500 i kralJka
se osobito
ovo j e nalazite
nala
moe
14.820 210 do 11.950
u
'porastu su zarube, dok su kru-
isto kao i geometrijski oblici.
11.440 180 god. porast kratkih 5tr-
otupljenih hrbata i
malih dvostrukih Sauveterre. Iz-
oblika se ovo nalazite
Santa Croce kod a u a time sa junojadran-
i korisno izvriti
nalazita
je to bilo samo sa reduciranim i21horom
iz nalazIta kao to su Draica na Molatu, kod Krevanje
na otoku, -Ledenice na Molatu, Okruglo kod u
Brini kod Drnia, a koja Sl! dala mali nedovoljan za
Spomenuto je vet da se u vremena za se, prema Arturu
Palma di Cesnola, u Italiji
ski vidi jedinstven
faeies, je
faze mediteranske
26.000

dio do
i epigravettien, J anu-sz Kozlow-
smislu stran, ))zaka-
Pod tim on podrazumijeva sve
ovog fenomena on
Monte Gargano,
Korintskog
datira u
vidi na prostoru Otrant-
se, po
i tako da je oko
Slra jadranska regija Jugoslavije, Ita-
dio
(1975, str.
alat!ke:
Strgala. je na i kTartikiJm laminama, te klfTUni
osobito u kasnim fazama (dakle, u epigravettienu talijanske arheolo-
Strane lamina, osobito kod noktastih po-
nekad su retuirane.
Sbugalice. Ovo EIU s rUlbom, a ri-
s okomitom retuom.
iako
(demilpio:ilrl'tas), a i oni u ne-
nr.nyprn
na lQiba i takva
U starijim fazama javljaju se
38 GZM(Al, NS :>8.' 1003, str. 1-&
______ _____D. BASLER, PALEOLITSKE KULTURE U JADRANSKOJ REGIJI
Svrdla. V,rlo su Iri(j !1lka.
Alatke sotupljenim hrbatom. U dk!viiI1U: ove Vlmte po's\tooje !!1'IDO'g[ pod...
Upovi - od mikrogravetta do geometrijskih oblika.
Toliko o taroigravettienu{( prema she-mi Janusza Kozlowskog, 'koji je
pojavu zahvatio -ll irokom ;potezu, pa se stoga izloio reviziji nakon to je
pojava u samoj Italiji kao zemlji u najmanje est raz-
vojnih faza (A. Palma di Cesnola, 1975).
Tardigravettien Kozlowskog, koliko god postaje nedostatan zbog na-
pretka arheologije li ovoj regiji, pruio je u rano doba ;prepoznavanja razvo-
ja kasnih paleolitskih kultura na Mediteranu vrlo 'Prihvatljive ideje, osohito
u odnosu na fazu mediteranskog .gravettienskog kompleksa. Op-
njemu, arheolozi u Italiji razradili su ovaj problem u mnogo nijansi,
a krajnji rezultat predstavlja uS'Postava kulture epigravettiena i hertoni-
ana Epigravettien je izrazit u junojadransko-jonskoj regiji . Njemu
na obali Jadrana priJpadaju slojevi VIII i lX u Crvenoj stijeni, te
nalazi u najgornjem sloju Badnja kod Stoca.
U Crvenoj stijeni on je sistematiziran u red:
Kotana ila (l.p'oim1es ein oo). su 'Od cjevarnioa v.elilk:,ih sisa..ra
tako to je jedan od krajeva dotjeran (ll i.Jja{k, dok je drugi
ostao Ona su malobrojna i ,pogotovo u odnosu na
istodobne (ll ostaloj Evropi.
Strugalice (Ira:d1'OriJrn). Ciine ih odJbici klod 'kOijilh je j:eldan ptrilk-
ladni ru.b obradom osposobljen za u'Porahu.
Strgala (graltrohl1S). i d:oo'tIa hr.()ljrno a..lartiki na((i-
njenih od odbitaka. Upadaju u mala kruna strga'la, polu-
kruna, -ll obliku nokta i amorfni primjerci.
Lamine (Ialme'S). Vdo ana[i br;o,j OIdlblltaka u'sikOlg tipa je re-
tuom 'Po jednom rubu. Posebnu skupinu neto brojnije zastuplje-
na mikrorezala.
Rezala sotupljenim hrbatom (Ilame-s a dos aJl:Jbartltiu). Ovo je relJ.atLvno
najbrojnija i osobito vr.sta alatki (ll horizontima sred-
nje 'faze paleolitika u Crvenoj stijeni.
Rezala uskog tipa (ll<l'ffieGJl. \S) j esu bez reitlUIa, a doSta brojrno zalSwlP-
ljeni.
Svrdla (perc;oir.s) jesu malobrojna.
(lbUlri'rt5) gdtlO<VlO ne pootoje.
Primjerci sa zaruborn ([Pieces cl 1moncartlUJre) nilsu oodb:iJto iJZll'aeni.
Odbici s urezima I{eclalbs avec encooh\s) <osrednje su zas1U\.p'ljeni.
Valuci (rgaJlertJs). ad .nekdl ilko pri1mjeralka to su na jed-
nom su zapaeni tragovi bojenja.
Horizont kasnog epigravettiena u Badnju pokazuje neto potJpuniju sli-
ku, a reprezentiraju ga tipovi alatki:
Kotana ila (lpoiJnJtes en os). OVloj W1St'i a1laltlki ni)j oso-
bita panja. Pored spomenute ogromne kremenih artefa-
kata otkriveno je u 'svemu 11, to to fragmentiranih kota-
nih ila, taJko to je pogodan primjera'k cjevanice nekog si-
sara bruenjem i jednog kraja dotjeran u oblik a'latke. Os-
tali dio je zanemaren.
GZI\1(A), NS 38,' 198J, str. 1--6J 3
D. BASLER, PALEOLITSKE KULTURE _U_J_A_D_R_A_N_S_K_O_J_RE_G_IJ_I__________9_
U cjelini gledana, ne bi se magla gavariti a specijalna ablikavanim
primjercima.
Strgala (.g)raltt:oi'r1s). Sa dk:a 48"/0 od: sviJh alrtefalkalta ()IVO ge
zastupljen ti'P alatki. ga sve vrste ta su zastuplJene u tardi- i
epigravettienru, a ta su: kruna, segmentna inaktasta strgala, te strgala
na vrhu lamine i na neurednim odbicima, dakakO' u vrlo pro-
centualnam adnasu.
M'ikrogravete (aniromgJ'aJVeJtJte). Zadedno -sa piI'lilmJjelI'CiJma ortrup-
ljenog rhnbata, ava vrsta alatki je zastupljena sa 2f1l/o ad cjeline in-
ventara.
Odbici uskog tipa (ll:aJmette). Za:St'llIpIjleni !su '5a 14
0
/0, a nisu rre t'lli rani
po rubavima.
Retuirane lamine .(Ilwme's reltOlUCihees). Za;stn.l/pJljene SIU sa svega 5'()/0
ad u.kupnag :braja oblikovanih alatki. Retuirane su ,bila pa jednam ili
pa aba ruba.
(/blurinJS). On'i 1,5'11/0 ad oje!\ilne :anttefalkalta. Iana ih raznih
tipava, a osabita su izraeni 'pastrani i sredi.nji primjerci.
Strugalice (racl1oiJr<s). IUlbaida'ciana, ova wsita aJUa1Jki zasJbUlp1jena
je sa ako 1,5%.
Primjerci sa zarubom i urezima (lPieces aldios aJlir:>aitbu) , kao iljci<, za-
stupljeni su sa gatovo od 0,031)/0.
AkO' je 'patrebnO' saeti prilkaz (kasnog epigravettiena kaO' cjeline, anda
treba da on nije nimalO' indiUstrija. je istraen i
braj na zastupljen na Apeni.nskam paluotaku, ali se u navije daba otkriva i.na
o.bali Jadrana. se da se ljudstva anaga daba rallbila u neke
zajednice vezane za geografski .prastar, kaje su, svaka za sebe,
razvijale onda svaju varijantu kulture. Na, kultura u cjelini ima i
mnoga CItta, a ta ISU elementi:
- Tendencija ka mikrolitizmu ikod (burins) istrgala '(grattoirs),
kao i primjeraka satupljenim hr.batam (a dos albbattu).
- Vrla U!padljiva opadanje (burins) na strgala (grattairs).
- Kad su u 'prevazi ti'pavi s retuiiama.
- Kad strgala se nagla smanjuje lepezastih, naktastih i pa1u-
krunih tirpava, a pracenat krunih strgala.
Osobita su ras.prastranjeni kambin'irani Upavi strgala-iljak (grattaiT-
-painte) izakaeni a;blici.
- Otita je tendencija ka iljcima satupljenim hr<batam (a das abbattu)
i sa gnbinama (pieces gi.bbeuses abard aJb.battu); rasprastranjenost iljaka
sa zavijenim hrbatam, panegdje veliki adbici kaO' ta su na Siciliji, a II
nekim regijama Ipojava dvastrukih lilljaka Isauveterrienskag ti'pa sa strmim
retuama na oba ruba.
- IZra,zita specijaliziranast unutar tLpava, tako kad strgala
satupljenim hI1batam, zaruha (troncature) i geometrij-skih ablika, kao i
sop i tj'pavi: kruna, segmentna, adnasna trokutna strga1a.
Posebnu zanu kasnog e:pigravettiena nalazita u srednjaj i ju-
naj Apuliji, u kaju je lU navije doba Badanj u Hercegavini. Ta su:
S. Crace i Le Mura u Barija, te Romanelli, Cipalliane, Ugen-
ta, Uluzzo, Cavalla i Taurisana u Salentinskom zaljevu. Bliska im je, ali ne-
davaljna prezentirana, j kultura iz slojeva VIII i IX u Crvenaj sti-
jeni.
40
GZM (A), NS 3d: 1983, str.
BASLER, PALEOLITSKE KULTURE U JADRANSKOJ REGIJI
u ovoj reglJl kasni epigravettien se razvija u dvije etape. U prvoj, sta-
rijoj od 12.000 godina BP, je otup.ljen hrbat, a to
se strgala kratki oblici "u u !prevazi u odnosu na izduene. Kruna str-
gala su jo rijetka, a geometrijskih oblika nema.
Drugu etapu, datiranu u vrijeme od 12.000 god. BP (a kojoj pri -
pada i najgornji sloj 'u Badnju). karakterizira izrazit 'porast kratkih strgal a,
a. prvenstveno strgala krunog oblika sasvim malih dimenzija, to pod konac
epohe potpuno preovladava.
U starijoj etapi kasnog epigravettiena otupljeni hrbati su malobrojni,
isto kao i geometrijski oblici, koje samo segment i i poneki rijetki tro-
kut. Razvoj otupljenih hrbata moe se osobito dobro 'pratiti u nalazitu Ugen-
to (L. Cardini , 1962) . Zabiljeeni su dubo:kih i viestrukih ureza
(encoche) na laminama, to se moe prLpisati tradicijama iz prethodne .faze
srednjeg epigravettiena, tj. epigravet.tiano evoluto talijanske terminolo-
gije. Otupljeni hrbati zastupljeni su sa do 16,:5
0
/0 (G. Laplace, 1964,
1966). Ova razvojna etapa je u Ugentu datirana metodom C
l4
sa 14.170 170
do 13.870 110 BP.
Neka nalazita, kao Taurisano, sloj 5-1, i Le Mura, nemaju krunih
strgala ni geometrijskih oblika, a procenat otupljenih hrbata im je vrlo skro-
man. Starost od 15.500 150 god. BP, dobivena iz sloja 5-4 u Taurisanu,
se da protuslovi kasnoepigravettienskom karakteru nalazita.
A. M. Radmilli je 1954. godine izdvojio u Abruzzima posebnu skupinu
kasnog .paleolitika istovremenu i srodnu epigravettien'Ll , pod imenom b e r-
t o n i a n o, nazvanu tako prema prvom nalazitu ovog faciesa u Montebello
d: Bertona (A. M. Radmilli, 1954). Na tom odvajanju insistira samo autor,
dok su joj drugi manje skloni. Radmilli u datim prilikama pos-
bertonianu osobitu panju teksta i ilustracija, dok je drugi
autGri (G. Bartolomei; A. Broglio; A. Palma di Cesnola, 1979, str. 320) jedva
spominju.
se da pojava irzuzetnog faciesa, ikoji je dobio u literaturi donekle
osporavani naziv oertoniano , moe izazvati re.flekse i na srednjem, dalma-
tinskom Primorju. Zbog toga se ne moe 'kontinentalne
veze Abruzza s Dalmacijom u doba W-3 stadijala mogla je pruiti priliku
skupinama iz Abruzza da se proire na dananju obalu Jadrana ili,
pak, da (jo neiL:diferencirane) skupine sa kulturom RadmillUeva bertonia-
na emigriraju iz Dalmacije u Abruzze. Ova druga
je realnija, s obzirom da je bertoniano vrlo rijetka i pojava u
Apeninima.
Epigravettiano u Abruzzima u smislu Artura Pa;jma di Cesnole (1979,
str 320). odnosno bertoniano u smislu A. M. Radmillija (1977),
ju tipOVi alatki: predominantna (bar to se nalazita
Ortucchio) duga strgala nad kratkima; mali broj krunih i subcirkularnih
strgala srednje znatan razvoj otupljenih hrbata; .pobpuno odsustvo
ili vrlo malo geometrijskih oblika. U Graziani izuzetno se jav1jaju
vrlo brojni otupljeni hrbati.
Pojava ove Ikulture datirana je u vrijeme 13.000 i 10.500 god. BP.
U otvorenim nalazitima, kao to su Ortucchio, Capo d'Aqua i Ripoli, ivot
jo i poslije ovih godina s tim to kultura postaje tada izrazito mikro
siromana alatkama i sadri primjerke sotupljenim hrbatom na oba
ruba (sauveterrienski iljCi u Ortucchiju), kao i geometrijske oblike,
kojima preovladavaju segmentni primjerci.
KULTURE
8RONZ. DOBA
NEOLI11K
MEZ01l11K
KASNI
EPIGRAVE111-
EN
AURIGNAKO-
GRAVE11IEN
AURIGNACIEN
z
UJ
-
o:
'IJJ
>-
vl
::>
o
:::f
PR010-1
PREDMOUST-
ERIEN
(LEVALLDIS-
ER
CRVENA STIJENA
TA8ELA , .
KORELACIJA KULTURA, KLIME FAUNE
KL IMA
HDRIZDNTI
KLIMATSKI
J HDRIZONT I
I
II
I - V MEDI TERANSKA
III
IV
---..L
I VI
VII I VI-VIII I PRELAZNA
VIII
SUHA LEDENODOBNA IX IX
Xa
VL AlNA L EOENODOBNA
Xb
X
Xc
Xd
SUHA LEDENODOBNA
XI
XI-XII
XII
?
XIII
I
XIV
XV
XIII-XXII
XVI-XVII
XVIII-XIX
PLUVIJALNA
XX -XXI
(DDNJA I GORNJA GRANICA NE-
XXII-XXIII
PDZNATE)
GEDL .
EPOHE
,-1
..-<l:
lIl-
ON
a... <
-1
O
I

I
I a:
I : ::J
I
XXIVa
XXIV ?
XXIVb

MEDI TERANSKA

XXV
XXVI
li)
XXVII I I LEDENODOBNA 1
XXVIII XXV-XXXlrPDJEDINDSTI D STADIJALIMA I INTER III
XXIX S:ADIJALlMA NEPDZNATE)
XXX
a:
XXXI
F A
Ip RE A
u N A
MAl EZU, 19 7S .I
LEPUS
CRUCIGE-RA,
EURD ,
MELES
PAEUS CANIS
MELES,
LUPUS,
FELIS
CANIS AUREUS,
SILVESTRI S,
VU
SUS
LPES VUL
S(RDFA,
PES. VULPES
CERVUS
ELAPHUS, CAPREDLUS CAP'lEDLUS, BDS PRIMIGENIUS, BOS TAURUS BRACHICERDS,
CAPRA HIRC US, OVI S t.RIES, HELIx POMAIlA,MYT IL US, ZONI TES VERTlCILLUS,ZDNITUS CRDATICUS .
LEPUS EURDPAEUS, LYNX LYIIX,SUS
SCRDrA, CERVUS ELAPHUS, CAPREDLUS CAPREDLUS, .!B_E_X_.
LEPUS IiMIDUS VARRD.IIS, MAR.WIA MARMDIA, CUDN ALPINUS EURDPAEUS,
LY-NX - LI ' Ni", - SUS- SCR-DFA, CAPRA I8EX,- CYG-NU5 CYG NU5,- FALCD- Ti NUNe ULUS,
CDLUt.48A LI VIA. HELIX ZONI1ES- CROATICU5,GLYCIMERIS PILDSA.
LEPUS Tlt.4lDUS VARRDN:S, MARMDTA MARMDTA, ARVICD SCHERMANN EXI1US, MICRD-
IUS ARVALIS, MICRDIUS NIVALlS, APDDEMUS FLAI'ICDLIS, LYNX LYNX LEDPAI1DUS
PARDUS, EQ.Uus-C::iSALLU-S- GER'-'1ANICUS, SUS SCRDFA, CERVUS ELAPHUS.
PI3.I SCUS. IBEl!.,L!.GDPUS _LA GDPUS, \:.A_Gg!, US.. MUTUS,PVRRHDCDRAX PYRRHDCORAX
MARMOlA MARMOTA, URSUS SPAELEUS,8ISDN PRISCUS, SUS, CERVUS ELAPHUS,RUPPICAPRA,RUPI '
C/l!:! :A PERDI X PERDIX, CDLUMilA MONEDULA, CERVUS- CORAX.-- - - ..
MARt.4DIA t.4 ARt.4 DTA , CANIS LUPUS, URSUS SPAELEUS, CRDCUIA SPAELEA, LEDPARDUS
PARDUS, EQUUS CABA LLUS GERMA NI CUS, Ea.UUS ).lDSBA CHENSIS, COELDDDNIA
MEGACERDS GIGANIEUS, CERVUS ELAPHUS, BISDN BDS-PRII.II "
GENIUS, DV I S ARIES, FALCO Tl NNUNCULUS, CDLDEUS MDNEDULA.
t.4ARMDTA t.4AR).lDTA, C:10CUTA SrAELEA, SUS SCROFA, CERVUS ELAPHUS, RUP ICAPRA
RUPICAPRA, USUS t\RtTOS. PR:3CUS,
MEDITERRANEUS, EQUUS CA9ALLUS GERt.iANICUS, EQUUS MOS 8ACHENSIS, CAPREOLUS
CAPREOLUS, BO S FRIMIGENIUS. ---
CANIS LUPUS, Uf1SU S ARCTOS PRISCUS, URSUS LEDf'ARDUS
PARDUS, EQ.UUS CABALLUS GERMAt.:ICUS, EI.i.UUS '-'1DS8ACHENSIS. DICERDRHINUS
KIRCHBERGENSIS, RHINCCERDS, SUS, MEGACERDS GIGANIEUS,
CERVUS ELAPHU S, CAPRE DLUS CAPREDL US , &0.5 PRIMI GENIUS, RUPICAPRA RUPI-
CAPRA, !...E STUDD GRAECA
TERMOFILNE
FRIGORtrllNE IVOT IN JE

'N


Ul;'>
t-'::-'

.. In
'Ow
;'> .<r>
t"''::

o:>
t"'
.... '"
Ul:'


;.:'"
c:
t"'
..,
c:
::o
M

;.>
::o
"
;.>
z
ul
;.:
o
'-<
::o
M
(l
5
......
"'"
GZM (A) . NS 38/ 1983. str.
42
D . BASLER. PALEOLITSKE KULTURE U JADRANSKOJ REGIJI
Izvjesni raskorak u stanovitima A. M. RadmiIlija i A. Palma di Ces-
nole oNto je 'pristUipa istom pwblemu. Nema. naime. sum-
nje da se u Abruzzima na .pojedinim mjestima javlja poneto
kultura, koju nije svrstati u istu skupinu s j asno diferencira-
nim epigravettienom - osobito onim u Dauniji i Apuliji.

* *
eta.pu u razvoju kasnog e.pigravettiena Juznog Jadrana i Jonskog
mora predstavljaju nalazi iz slojeva E do A u Romanelli, sa kojima
se, uostalom, zavrava ll r o m a n e II i a n 0, onakav Ikako se danas
regionalno i kronoloki definira ovaj neveIrki odsjek kasnog epigravettiena
apulske ver.zije. Za romanelliano je porast strgal a
na laminama kratkim i dugim, u odnosu na kruna strgala, koja od 14(1/0, iz
rane faze, narastaju na 300/0 pod konac epohe (G. Laplace, 1964, 1966).
alatkama sotupljenim hrbatom nalaze se i poneki iljci kojima su na taj
oba ruba. Geometrijski oblici opadaju sa 10J0 na O,SO/O
U ,) romanellianu su vrlo brojni iljci, osobito u fazi, kada dostiu
15010 Kasniji razvoj romaneIlianskog kompleksa gubi svoju
nost na zajedni.tva sa cijelom regijom Salentinskog poluotCYka, tako
sa slojem 1 u Cipolliane i nalazi<tima u zaljevu U!uzzo (Cavallo i U!u-
zzo), gdje su industrije u biti istovremene s gornjim horizontima Ro-
manelli.
Za kasni romanellien su ablici
njeni od vrste Pectunculus. Kruna strgala se da predominiraju
u junim regijama Apulije. dok im prema sjeveru tS. Croce iLe Mura) pos-
totak osjetno opada. Taj postotak je u Badnju dosta visok. Brojne ljuture
moluska su za naprednu fazu Tomanelliana; one su oso-bito
brojne u Le Muri i Badnju.
D. EPIPALEOLITIK ILI MEZOLITIK
Pod sam konac paleolit ika na suprotnim obalama Jadranskog
mora dolazi do izrazitijih divergencija u razvoju kulture. Razina vode se
to tada popela do te mjere da je prekinula suhozemnog Ikon-
takta i zapadne obale. Kao rezultat te odvojenosti oblici alat-
ki na obali postaju u znatnijOj mjeri amorfni, a stoga i tirpoloki
teko opredjeljivi. Tom vremenu prirpadaju, do sada jedini u jadranskoj re-
giji, slojevi VII do V u Crvenoj stijeni. da je kultura u tim slojevi-
ma ranije tretirana kao .paleolitska, obaveza je da se o njoj progovori i na
ovom mjestu.
Inventar slo'jeva V do VII neki elementi epigravettiena, no to je
samo znak tradicija koje se u mediteranskoj regiji zadrati sve do neoli-
tika. Te kasne faze paleolitika - ukoliko je u postglacijalnom dobu jo do-
zvoljeno govoriti o paleolitiku u uem smislu - u Crvenoj sti-
jeni oblici (slika 12 - 15):
Strgala (gra:tt'Oi'l"S). Ove aUalt/ke 9u -ti/P'o<l'o'k'i i m:CJ.7xla
izraene. ZastUipljeni su gotovo svi podtipovi koji se u mla-
paleolitiku. dakle:
- ,k'Illi2ma sitI1gJaJ1'a, milk1I101dilmffillzikm,itrana
- rpolll.ill{lI1nm'a stmg>alla, miiknodiilmen;zioni'rallla
-- 'dV'o:j:na sitngaJ1a
43
GZM(A), NS 33,1983, str, 1_3
D , BASLER, PALEOLITSKE KULTURE U JADRANSKOJ REGIJI
fl
.:o!"
~ -
~
... * '
,
5
"'

~
~
<" .,.
,,';' .- .
,.0 ' . '
".:.:" ""'.

7
~
8
'-.
;'-: ~ ~
:--' - -:-:
,=,: '

14
16
21
tl
22
O 1 2cm
,,'__I:==:::ll
Sl. 12. E,pijpaleoliti k {mezolitik ?). Crvena stijena sloj VI-VII
(D. Bas ler 1975, T. IX)
44
GZM (A), NS :18/ 1983, str.
fl. BASLER, PALEOLITSKE ' KULTURE U JAlJRANSKi)J REGIJI
- ' ..
.'.
.: :
> ':.'"
, 5
t.
- s ( -
"-'
19
8.
18

tf'!!l!l1l!arrt O
1 2cm
===..j
Sl. lJ. Epi.gravettien (mezolitik ?). Crvena stijena sloj V
Basler 1975, T. VIII)



13
14
\
12
45
GZM (A), NS 38, 1983, str, 1-63
D, BASLER, PALEOLITSKE KULTURE U JADRANSKOJ REGIJI
", , ' 13

'
o
. ' } 1 2 ~
1 2cm
SL 14, Epi!paleoliti'k (mezolitik ? ~ . Crvena stijena g,loj V
(D, Basler 1975, T. VII)
4 - GZM - Arheologija, 38
46
GZJM(A), NS 38)983, str. 1-63
BASLER, PALEOLITSKE KULTURE U JADRANSKOJ REGIJI
13
dl/lllJi O 1 2 cm
lo' 01::::=="=1. , __
Sl. 15. Epilpaleolitik (mezolitilk ?). Crvena sloj V
(D. Basler 11975, T. VI)
47
GZM (A), NS 38/ 1983, $,tr. 1-ll3
D. BASLER, PALEOLITSKE KULTURE U JADRANSKOJ REGIJI
- n1olkita'Sita .s'tmgaJ1a
- stlDga.Ja na VII1h1U lami'lle
- \StI'gala kolbilli'0aJSItOIg :iiIPa ;(caJI'ene).
Svrdl;- '(rper<iO,iJrg) vr,lio SiU r,i'jeltika.
UbadaN (I!)UII1:ms) .jlZll'alZilt:o su djed'alk ,ti{p.
Lamine (,lwme<s)zaistlUip'lJjene SIU 'u <Jibje va'rida'llrte, rtj . 'irrdke i lUiSlke. Vrilo
mali Ibroj ih je retuem.
Lamele (llarrneJUeIs). Ovi miiknO-ilzrdje1ld 'SIUI oblilJ<,am VIrilO nQlI1ffial-
!Jlim laminarna, od kojih .se razlikuju samo po veli il11i ('predmeta). Ova
vrsta je brojno zastupljena.
Zarubljene lamine (Il ames 'tJTlOO1qlUees) IUlg11wvrrom primjerci sa ko-
sim zarubama, poloenim od .gore-desno ka dolje-lijevo.
Odbici s urezima (ect!.art1s a'Vec enOOClhe'S). Ne 'odN'ile brojni, aGi dovolj-
no izraziti kao tipovi.
Strugalice (raciloiT!S). OVla V\nslta aIlaJ1jki je .sla/bo ii2Jraena, rpa i pn'O-cen-
tualno malobrojna. Ima ih:
- Isa rwvnilm rrUibOIIn
- ISa k()II'1'VEfkc....n'inn l1Uibom
- sa dva l'wdlna .ruJba
- poligonainih Upova.
ZaJsbu\plljeme su i Isve -tri 'ka'tegOlrtj.e, Z'atSnJ()VIaJne na O'ooosu radno-g ruba
'prema osovini alatke, tj . tipovi transversal, )) dejete i lateral -
po francuskoj terminologiji.
Ovoj posljednjoj skupini (tj . iateral) pri'pada jedan primjerak
na ivi.ci lamine.
retuirani odbici. Vrilo veliIki br,oj, Iprill11lj .eraikapdi<alluje na
rubovima manje ili retue nastale od upotrebe predmeta.
Slojevi VII-V u Crvenoj stijeni nesumnjivo su od najgornjeg slo-
ja u Badnju. Vremenski im je naj.blii ))sauveterrien, ali se ne bi moglo
govoriti o ove dvije kulture.
Sutina fenomena je da se elementi kasnog epigravettiena produava-
ju, bitno nepromijenjeni, i u epohu holocena, dakle u vrijeme .posljje
dry<l.'s-3 a time u prediboreal na praJgu samog me'21oliti:ka.
'Pojava sauveterriena je u Romagnanu III (dOlina Adige, Italija) dati-
rana 9.830 80 i 9.420 60 god. BP. U Isola Santa u Toscani isti
je horizont, datiran ,kratko nakon 'kasnog epi.gravettiena, u godinu 9.370
150 BP. Po analogiji bi se, dakle, ovi datumi mogli prenijeti i na stratume
VII do V u Crvenoj stijeni, no da su u to doha ove regije bile od-
vojene velikom masom mora ne ohralbruje nastojanja da se potrae direktne
veze.
prilike pokazuje nalazite St. Thilbaud-de-Couz u Savoji(P. Bintz
- A. Loe.bel, 1976, str. 241-246). gdje je epipaleolitik datiran u 9.050 god.
BP, vrlo blizu zavretku predboreala.
Formiranju sauveterriena doprinijele su klimatske promjene u predbo-
realu. Kao epigravettienska tradicija u sauveterrienu vae tzv. frontalna
strqala, vrlo kratka i subcirkularna, iljci sa zasvedenim hl'batom, vrlo ri-
jetke mikrogravette, lamele s h!1batom i zaru!bom, te segmenti i twkuti do-
biveni tehnikom mikroubadala.
Uzeto u veliJkom potezu, tipoloka zajednica sauveterriena
male iljke sa .zavinutim hrbatom, male proksimaine iljke sa dva konver-
gentna hrbata, male dvostruke iljke s obostranim hrbatom - tzv. tip Sau-
GZM (Al, NS 38/ 1983, str. 1-63
4B D. BASLER, PALEOLITSKE KULTURE U J A.DRANSKCJJ REGIJI
veter,re . U rani'joj literaturi o Crvenoj stijeni (M. Brodar, 1958, a prema nje-
mu i Basler, 1975 bl kultura slojeva VII - V tretirana je - u pomanjka-
nJu pogodnijeg naziva - kao epipaleolitik, da su slojevi
pripisivani kasnom glacijalu ili ranom postglacijalnom do,bu. Sama kultura
nije pokazivala odlike prema kojima se mogla paralelizirati sa bilo kojom
od poznatih kultura kasnog paleolitika. No, aJko se uzme u obzir da su kul-
ture slojeva IX-VIII prepoznate kao kasni epigravettien, a to
a .priori kao krajnji izdanak paleolitika, onda se kultura u slo-
jevima VII - V mogu smatratiposbpaleolitskim. Poslije ove konstatacije
manje je vano kako one biti nazvane.
Morfoloki dija:pazon inventara u slojevima VII - V je skro-
man. Kruna strgala sama po sebi nisu ovdje dovoljna za identifikaciju kul-
ture, jer se njihov vijek poslije kasnog epigravettiena produava jo duboko
u kulture. Nakon to je sa slojem VIII iscl1pljena poisto-
sa nekim gravettienu srodnim faciesom bilo koje varijante,
je da je tim iscrpljena pripisivanja ove kulture paleolitiku.
U da se kultura slojeva VII do V svrsta u neku od shema
na prijelomu od paleoIitika ka holocenim ,kulturama, se u ovom
sasvim opravdano pitanje: postoji Ii kapitalna razlika ove
kulture i one koja je zastllJpljena u sloju IV? Po onome to nam se prua,_ to
su za:pravo kulture, a to da je u rasponu slojeva od VII do
IV u Crvenoj stijeni prakticirana kultura koja se u cjelini moe pripisati
mezolitiku. Fauna, koja je ovdje jednim dijelom fr1gorifilna (Marmota mar-
mota, Lepus timidus va'rronis), a se javlja u wiirmskom dobu, nema
snagu argumenta dabi se .slojevima i kulturi .pri'pisala paleolitska
starost. Ona u cjelini ne 'pokazuje, istina, elemente koji u arheologiji vae
kao normativ za mezolitik, To se osobito odnosi na geometrijske obJiike,
koji su u tim slojevima potpuno izostali. NalaZi u Odmutu 1977) i
najnoviji podaci iz kod Ivangrada pokazuju, naprotiv, uvjerljivo da
mezolitik ove regije sadri bogat izbor geometrijskih oblika, a to da
se njihovo nepostojanje u Crvenoj stijeni ne moe kao
regije. Rjeenje ovog problema moe pruiti moda najprije
rekonstrukcija sociolokih prilika : nalazite u Od-mutu i kod Ivangra-
da sluilo je kao prebiva!i.te ljudima u pri!ilkama koje su se u pogledu pri-
razlikovale od onih u Crvenoj stijeni. Da li je ta razlika bila
uvjetovana godinjim dobima ili nekim drugim faktorima, to je teko
Izostanak alatki geometrijskog oblika u Crvenoj stijeni ne treba da
se odlaganje kremenih alatki dogodilo u vrijeme koje se ne poklapa s onim
u Odmutu. U traenju rjeenja problem se, dakle, moe usmjeriti na eventu-
alno prakticiranje privredne djelatnosti ljudi na jednom i drugom
mjestu, a to je moglo dovesti do upotrebe alatki.
Za razliku od apeninskog kasnog -epigravettiena, koji sa danas po-
neto zanemarenim romanelIianom epohu ipaleolitika u Apuliji ,
slojevi epipaleolitika, za;pravo mezolitika, u Crvenoj stijeni ne sadre
primjerke sotupljenim hnbatom bilo koje varijante. To je znak sa-
mosvojnog puta u kulturnom stvaralaitvu, to je nastalo kao 'pos1jedica
prekidanja veza suprotnih obala mora. Uuok tomu bio je konstantni
rast razine jadrans'kog mora. No, u Crvene stijene moda je u pi-
tanju djelatnost ljudi na ovom mjestu u postglacijalno doba.
je, nadalje, da nema Ijutenih tipova (types
ecaillees), koji se, u vrlo procentu, javljaju tada u Apu-
GZM (A), NS 38
1
1983, s tr.
49
D. KULTURE U _ _ _ _ ____ _ _
liji (A. ,palma di Cesnala, 1967, str. 75), Na Jadranu su, osim toga,
slabo izraeni i primjerci s urezorn (pieces a cran), to jo vie govori za vrlo
kasno datiranje ovih nalaza. Kulturu iz slojeva VII do V u Crvenoj stijeni
je zato samo sa postglacijalnim kultura-
ma u Apuliji, datkle i s eventualnim sauveterrienom, uvjetovano
da su ovdje jasno primjet1jivi obrisi izrazito individualnog razvoja u
pravcu mezolitizacije ovog
E. EKSTRAMEDITERANSKE KULTURE U PODRUeJU JADRANA
U nekim sjevernojadranskim nalazi.tima javljaju se II stadijainim epo-
hama wiirmskog ' glacijala populacije koje u kulturnom pogledu ne tendi-
raju ka (tada znatno udaljenom) Mediteranu, nego se veu 'Za
a preko njega i za .Panoniju. Zbog ekstenzije mora u posljednjih
10.000 godina ta u vegetacijskom pogledu Jadranu (kar-
ta 1), pa ih zbog toga nije To osobito vai za ona nala-
zita koja su bila nastanjena za vrijeme toplih razdoblja pleistocena, kada
su se ona nalazila u klimatskoj zoni Sredozemlja.
Danas 'pripadaju jadranskoj regiji, ili su bar u neposrednoj njenoj bli-
zini, nalazita na Kvarneru, Istri na Krasu, koja sadra-
vaju kulturne depozite izvanmediterans!kog obiljeja. To su: Lopar na Rabu,
Sandalj a II, Romual:dova Jama v Lozi, Zakajeni Zupanov
spodmol, jama i Babja jama.
Makar to ne pripadaju u okvire teme, potrebno je ,bar u kratkim crta-
ma pruiti informaciju o kulturnim prilikama u tim nalazitima.
Zbog bogatstva nalaza primat njima pripada nesumnjivo Sanda-
lji II (Tabela 3), u kojoj su kulture !predstavljene najizra-
zitijim primjercima. sama da su horirzontis aurignacienom u
njoj ne samo bogati, nego ih je u tri razvojne etape, jasno
govori o tome da ovo nalazite nije povezano s Mediteranom, u kome je
aurignacien vrlo oskudno i krajnje zastupljen (Cr,vena stijena, Sa-
lomone u kbmzzima).
U osnovi Sanodalje II, u sloju g, deponirana je kultura koja globalno
pripada paleolitiku, ali s izvjesnim elementima srednjeg paleoliti-
ka. To se oso'bito odraava na tipu stepenastih retua, koji su, u pravilu,
svojstvo mousteriena. Rani aurignacien (Slilka 16). kako bi se mogla kvali-
ficirati ova kultura, sadri, na primjer, u sjevernim regijama Panonije zam-
jetljivo elemenata srednjeg paleolitika (,Banesz, 1968). To, dakako,
nije svojstvenost navedene regije, ali poka,zuje a time
slui kao jedan od primjera. Ta okolnost povezuje Sandalj u Il sa konti-
nentom.
Jedna analiza ugljena, izvrena II Za'grebu (Z-537), odredila je za sloj
"g starost od 27.800 850 god. BP, to je za ovakvu fizionomiju kulture
u izvjesnoj disharmoniji sa uhodanim gleditima. je i L. Ver-
tes (L. Vertes, 1955 a i .b) zapazio elemente u jednoj od dvije
skupine aurignaciena panonske oblasti.
U sloju f je bogato zastupljena kultura aurignaci-
ena, prezentirana velikim izborom i njukastih strga1a, a u ne-
to manjem izboru lepezastih i iljastih strgala, kao i strgal a na retuiranoj
lamini, na odbitku i Ovi predmeti su nirzom jednako
nih alatki, kao to su svrdla, stmgalice i blanjalice, retuirane ' la-
50
GZM (AJ, NS 38!1983, str. 1-63
D . BASLER, PALEOLITSKE KULTURE U JADRANSKOJ REGIJI
mine i jezgra. Sloj je metodom CH datiran uGroningenu
(CrN-4977)
je neto manju
sa 25.340 170 god. BP. J edna analiza
starost - 22.660 460 BP.
(Z-536) dala
iABELA 3.
ANDALJA II
P R O F IL OZNAKA KRONOLOGIJA KULTURE
14 STAROST
e - ANALIZE
m O
POST IGLACIJAL
3
4

10.830
;t
50

12.320 :tl00
W3

-Ih
fu_
o::
::=1
W2/3
7
II
KREDA
m 9
MIRKO MAlEZ
CRTAO : AADANKo'!K: . 1979.
S obzirom da su u mediteranskoj regiji Italije, no isto tako i u Crve-
noj stijeni, horizonti s kulturom koja se moe pripisati aurignacienu, makar
i u vrlo irokom smislu, popunjeni artefaktima koji morfoloki jedva odgo-
varaju ovoj kulturi, sloj )) J u Saooalji II j e svojim bogatim izborom karak-
primjeraka tSlika 17) u suprotnosti sa onim to bi se moglo naz-
vat i )) aurignacien mediteranske zone . j e, dakle, da su primjerna uda-
ljenost od mora u toku wiirma, pa zbog toga preteno kontinentalni karak-
ter klime oko SandaIje, ali i geogr a[s'ka pripadnost nalazita predal;pskom
prostoru rezultirali ovdje kontinentalnim aurignacienom srednjoev-
ropske varijante.
51
GZM (A), NS 38;l 9B3, str. l-jj3
D. BASLER, PALEOLITSKE KULTURE U JADRANSKOJ REGIJI
,4\
~
:
'. , "
. , . .
1
ti
Sl. 1'6. Stariji <lIUrignaCien ekstramediteran.stke oblasti. Sandalj a II
(M. Malez 1979, T. XXVII)
GZM (A), NS 38.1983, str. 1-63
52
D. BASLER, PALEOLITSKE KULTURE U JADRA.NSJ(O.J REGIJI
Kulturne prilike u sloju e pokazuju naglaenije elemente
aurignaciena. i njukasta strgal a su i u ovoj fa,zi a ne-
dostatak gravettoidnih elemenata govori za dovoljnu starost sloja koji je
metodom CH uGroningenu (GrN-5013) datiran sa 23.540 180 god. BP. U
to je doba regija junog Jadrana odavno i potpuno bila gravetilZirana,
to je eklatantan primjer regionalizacije kultura, oonosno kontinu-
irane pripadnosti onodobne Sandalj e II kontinentu.
6
10
li
I \
I
5
o 2cm
.'__===11
Sl. 17. a'llrignacien ek,stramediteranske oblasti. Sandalj a II
(Prema M. Malez 1979, T. XXVI)
53
GZM(A). NS 38 /1983. str. 1_3
BASLER. PALEOLITSKE KULTURE '!. ..:: .T-.:.: R::: E::: G:.::. J.J :..:I=-___ ___
Izvjesna gravettizacija ovog nalazita se tek od sloja d,
u kojem su jo. prisutni oblici aurignaciena, ali je prevaga eleme-
nata koji bi se mogli nazvati gravetto-aurignacien. Apsolutna starost ovog
sloja nije njegovog naseljavanja datira u vrijeme poslije
23.540 100 god. BP. (sloj e a rpovioe njega poloeni sloj_c
datiran je u svom dnu sa 21.740 450 BP (Z-193). ova dva termina
deponirana je kulturna zaostav,tina ovog sloja, to odgovara vremenu kada
je u Apuliji i A!bruzzima prisutan odmakli i kasni gravettien. Disharmo-
nija u kulturnom razvoju ovih zona je
Aurignacien iz stratuma Xa i Xb u Crvenoj stijeni nije zbog ovakvih
prilika ipak paralelizirati sa bilo kojim, pa i s,lojem d u Sandalji
II, sa kojim bar u principu ima neko zajednitvo koegzistencijom aurigna-
koidnih i gravettoidnih elemenata. Oba stratuma u Crvenoj stijeni su, ipak,
znatno starija od sloja d u Sandalji II. Pojava je u svoje doba (Basler,
1975b) bila kao prelazni sturpanj od aurignaciena ka
gravettienu.
U donjem dijelu sloja c gravettien dolazi do punog i.zraaja (Slika
18).
Jednak, izrazito ekstramediteranski karakter pokazuju i kulture u kas-
nijim farzama pa,leolitika, koje se preko nala.zgta u Slovenskom kra-
su veu za Panoniju i Karpatski Ibazen (J. Kozlowski, 1979) .
Arturo Palma di Cesnola je, neposredno u AJpuliji i Dauniji, mo-
gao u detaljima nijansirati ra.zvoj kultura koji je samo globalno formulirao
Janusz Kozlowski kao tardigravettien (1975). On se pri toj identifikaciji
da za ranu fazu tog tehnokoIllpleksa upotrebi samo naziv gravetti-
ano evoluto ne ga poblie prefiksom tardi- , a njegovu po-
javu datirao je u vrijeme starije od J9.150god. BP, nakon kod njega
dolazi epoha epigravettiena (Palma di Cesnola, 1977).
sloja c Sandalj e II u ovaj problem otean je jedino
Rjenicom to je nalaziMe danas, istina, smjeteno bli'lu obale mora, to nije
bio u doba kada se on nasipao. Upravo, naime, u vrijeme u koje je
datiran taj sloj, a to je bilo u toku wurm-3 stadijala, poslije neto toplijeg
Paudorf-presunka, razina Jadranskog mora pala je na svoj minimum, pa se
tako njegova obala nalazi:la udaljena oko 200 kilometara od ovog mjesta.
Oko 10.830 50 godine BP, kada se gasi ivot u Sandalj i II, ta razina se tek
osjetnIje poikretati navi,e.
Sloj b u Sandalji II sadri kulturu gravettienske tradicije, koja je u
jadranskomediteranskom imenovana, ali to ne teti nje-
noj identi'fikaciji. U Sandalj i II ona je, naime, nazvana dok
se u nalazi'tima jadranskog Italije ona tretira kao epigravettien.
Terminolo'ke razlike, ipak, ne umanjuju vrlo i;zuzetan same pojave.
U (sjevernojadranski) facies epi,paleolitika (prema Malezu)
odnosno kasnog spigravettiena (A. Palma di Cesnala), pribraja se skupi-
na nalazita u Italiji : Pradis, Pion:cavaIlo, !BattaQ1Ha, Trene, FilOrentini i Tagli-
ente (Palma di Cesnala, 1977, str. 116-120).
U sjevernom dijelu ekstramediteranske regije, u Furlaniji, gotovo da
nema krunih strgala, ili su.ona VIllo malo'brojna. Javljaju se, zapravo samo
rijetko, subcirkularne vrste koje su neto dimenzionirane. otup-
ljenog hrbata je naglaeno, osobito pod kraj epohe, kada se i
udio geometrijskih oblika.
i
54 GZM(A), NS 38i l983 , str. 1---{;3
_________._ __D_ . _BASLER, PALEOLITSKE KULTURE U JADRANSKOJ REGIJI
5
o 2cm
.........'==:::::::11
1
Sl. 18. Gravettien E'kstramediteranske oblasti. Sandalj a II
(M. Malez 1979, T. XXV)
GZM (A), NS 38,1983, str, 1-63
55
D, BASLER, PALEOLITSKE KULTURE U JADRANSKOJ REG1JI
U venetskom je u Tagliente, ne-
daleko od Verone, Tu je kasni epigravettien zastupljen u slojevima 15-4 i
datiran u vrijeme oko 13,500 do 12,000 godina prije sada;njosti. Ovdje pre-
dominiraju strgala, duga i kratka, dok su otupljeni hr;bati rijetki, a vrlo ri-
jetka kruna strgala, kao i geometrijs'ki oblici. U ka'snijoj fazi zambe pos-
taju ,brojnije na utf>b olupljenilh hribata, osobito u nalazitima poloenim
visoko na brdima kao to je Fiorentini na visoravni Tonezza i a1bri Battaglia
nil visoravni Asiago (A Broglio, 1964). Posljednje fa,ze predstavljene su
industrijom iz nalazita Pioncavallo kod Pordenonea, gdje je vrlo jak indeks
otupljeni,h hrbata uz brojne geometrijske O!blike udruene sa neto obostra-
nih hrbata, To se kao prednajava sauveterriena, osobito onog tipa
koji je zastupljen u dolini Adigea (A Broglio, 1973), a datiran oko 9,800
god, BP,
Kulturu sloja >l b je datirati vrlo iroko u vrijeme od W-3c
stadijala do u dryas III . U svojoj najstarijoj fazi ona je povezana s depozi-
tima nalazita Jama v Lozi, jama, Lupanov spodmol, a preko njih
i sa Saavarom i Arkom u Panoniji. U srednjoj fazi, datiranoj u vrijeme od
17.000 do 14.000 god. BP, an:dalja se donekle moe povezati za nalazite
Kadar u sjevernoj Bosni, te nalazita Hont, Pilismar6t, Kiskevely i
oko pregi,ba Dunava u sjevernoj U neposrednoj bl.jzini
nalazi se nekoJi,ko istovremenih stanica, tako Romualdova
Zakaj eni spodmol, Lopar, 2upanov spodmol i Babja jama, a prema zapadu
spomenuta nalazita Pradis, Pioncavallo, Battaglia, Trene, Fiorentini i
Tagliente. S obzirom da je u kasnom pleisto.cenu, kasnom glacija-
lu, aktuelan problem podizanja morske ra,zine, kultura sloja b u San-
dalji II postaje tim zanimljiviji problem. No ipak ona nedvojbeno pripada
kompleksu vrlo kasnih tradicija gravettiena, koje su u novije doba dopile
od raznih autora vrlo na,zive. To je tehnokoffilpleiJ<s koji je u Ita-
liji nazvan Epi,gravettiano, kod .J. Kozlowskog Tardigravettien, a kod
M. Maleza Epipaleolitik. Nazivi tu ipak nisu toliko vani koliko
da je kultura prepoznata i i,zdvojena. Moda :zJbog izvjesnog odvajanja 0(1
mediteranske ,pro:blematike nije naodmet ako se taj kompleks nazove tar-
digravettien,
Tehnokompleks predalpsko-panonskog tardi'gravettiena ie
razdvojiti u jedan stariji, sadran u sloju c u andalji II, i jedan
sadran u sloju b. Stariji kompleks iljci i lamine sotupljenim hrba-
tom, solutrenoidnim primjercima u talijansikom epigravettiano anti-
co. Slijede zatim lamine snedotjeranim hI1batom, te iljci i lamine sa za-
rezom (,a cran), poznati i,z donjeg sloja jame (F. Osole, 1963) da-
tiranog sa 19.900 B,P, zatim iz andalje II (21.740 BP), Lupanovog spodmola
(sloj AB sa 16.780 BP), za koje je kratka lamina dobivena
sa jezgra s pripremljenim talonom. Od tih lamina pravljena su ubadala i
strqala (.1. Kozlowski, 1979, str. 827-828),
kompleksu, sadranom u sloju b II Sandalji II (Slika 19) ko-
respondira mediteranski epi-gravettiano finale , Tu periodu kara'kteri'ziraju
u ovoj regiji kratka strgala, na odbicima, i iljci savinutog hrbata,
azilijenskim ilima. Ovamo spada sloj D u Lupanovom spodmolu (12.410
god BP), srednji dio sloja b u Sandalji II (12.320 god. BP), te nalazi iz Lo-
para, Zakaj enog spodmola i Romualdove
Neto skupinu predstavlja ostava i,z gornjeg dijela sloja b u
andalji II, datirana u dryas III, to jest u vrijeme oko 10.830 50 BP, (J.
Koz!owski, 1979, str. 832-834) .
56
GZM (Al, NS 3811983, str, l-a3
'BASLER, PALEOLITSKE KULTURE U JADRANSKOJ REGIJI
r
2
!:
I
" f'
O
,
I'
!,
j'
I,
)
li'
,\
f
l
I
J
I,
"
1:(
,
,I
:
"
i ,
,
:/
','
L1
3
4
6
:Ii
I
O
I ,
'1 ,1
"
,':
(
I I
iT "'
l,
,

5
II
;, r.'
c>
I
:, 1
\
o
:1
II
B

l';
Ir
11
9
Sl. 19, (e.pigravettienj) Ejkstramediterans'ke oblasti. Sandalja II
(lVI. lVIalez 1979, T, XXIV)
57
GZM (Al, NS 33,'19S:l, slr. 1-63
BASLER, PALEOLITSKE KULTURE U JADRANSKOJ REGIJI
* * *
Smjene 'paleolitski,h kultura na obali Jadranskog mora pO'ka-
zuju neke osebujnosti koje su zbog rascjIPkanosti laboratorija
(Ljubljana, Zagreb, Zadar, Sarajevo) izmakle oku Nije,
tim, bolja situacija ni sa nalazitima na zapadnoj O'bali, na Apeninskom
poluotoku. Konfrontacijom nalazita i kultura s obje ubale zapaa se srod-
nost, a u nekim i neos'porna koju pri dananjoj eks-
tenziji morske povrine nije shvatiti. Vodena masa dananjeg Jad-
rana bila je za paleolitskog nepremostiva pre.preka, pa se ove srod-
nosti ne mo'gu abrazloiti samo pukO!ffi konvergencije dvaju od-
vojenih svjetova, nego pogodnostima to ih je u nekim ra:zdob-
ljima pleistocena prualo variranje morske razine, osobito njeno sputanje
u hladnim periodima i do stotinu metara nie od dananje. Jad-
ranskog mora tim prirodnim fenomenom na 1/ 3 dananje povr.ine pruena
je ljudima starijeg kamenog doba, osobito u njegovim fazama,
prilika za neposredne susrete, seljenja i prenoenja kulture.
No, s ovim saznanjem se i vLestruki 'pwblemi pa tako i pita-
nje onih ljudskih prebivalitakoja danas lee pod morem kao rezervat za
neko doba u kojem tehnika savladati prepreke to ih danas pred-
stavlja rad u vodenim dubinama.
Drugo je pitanje izvori'ta pojedinih kultura i ubikacija centara iz ko-
jih su se one irile u prostor. nalaziita na Apeninskom poluotoku
nije nipoto rezultat naseljenosti toga rprostora, nego bolje istraeno-
sti terena. To je, dakle, nesklad koji mora biti otklonjen ukoliko se eli
dobiti rea,Lna slika o prilikama u daba rp al eolitik'a.
o,bala Otrantskih vrata danas je jo' prava terra incognita, a
SVi" je prilika da se upravo na tome prostoru odigrao proces
paleoliti.ka u onim oblictma to ih nazivamo skupnim imenom tar-
digravettien. Sve dok se u Albaniji ne izvre potrebna istraivanja, a ona
danas stoje na mrtvoj nae predod'be o pravom porijeklu ove kasno-
paleolitsike kulture ostat krnje,
To vai i za onu kulturu to se u Italiji naziva bertoniano. Dvoum-
IjeIlja kojima je ona moda bi se mogla otkloniti
s istodobnim razvojem na tlu Dalmacije, jer se kao da neke pojave u
tom dijelu regije sadre odgovore na to delikatno pitanje. stanje
istraenosti priobalnog na srednjem Jadranu jo je u fa-
zama.
Sintetiziranje dosadanjih rezultata na polju istraiivanja paleolitika u
jadranskom Jugoslavije, koliko god je do sada ffi'!:!oge
spomaje, 'Signali-zira, isto tako, na praznine i propuste koje tek trelba po.pu-
niti radom u
58
GZM (A), NS 381983. str.
BASLER, PALEOLITSKE KULTURE U JADRANSKOJ REGIJI
L ITE RA TURA
BPI Bulleli.na di Pa!l.ea.ntolagia Haliana
BSPF Bulletin de la So ciete Prehistariq:ue
,Blull. Sdi. Bulletin Scientifique du Cansei.tlede l' Academies
Yaugasla:ves, Zagreb
CS Crvema s tijEna, zbarnLk radava, 1975.
GZM ZemaljSlkag :muzeja Bili, Nava serija, ",veska
arheal O'gi'j a, Saraj eva
PJZ P.rai.starija j,l.IJgoslavenskih zema.lja, tam I , Sarajeva, 11979.
RSP Rivista di Seien.ze Preis tanche, Firenze
BAN.ESZ, L., 1-968, L'A'Urignacien en SlC'vaqu.ie, RiSP XXHVl, :J---31.
BARTA, J., 1-965, S.la'vem.ka v slta.rej a s t.r e.d:nej dabe .kamenej, I3ratiJSlava.
BARTOLOMEI, G., li979, vidi: Palma di Ces'nola 1,979.
BASLER, D. - BRUNNACKER, iK. - .MALEZ, M., li966, Die Rote Hohle (Crvena
stijena) be'i / Jugaslavien. Ei'SzeitaHer lUnd Gege.nwal1t1'7, 61-6B.
Oehrin.gen / Wlirt.
BASLER, D. , 1970, vidi: BRUNNACKER, K., 1970.
BASLER, D. - BENAC, A. - MALEZ, M. - BRUNNAOKER, K. - PAMIC, J.,
:1975, Cr.vena s tijena, 1-217,
BASLER, D., 1976, Pa:lealitsika preb.ivalite Boda,nj ke'd Staca, GZM XXIX (10974) ,
5-13.
BASLER, D., H179, Le Pa'lealithique Enal en Herze.gavine. La Fin des TerI1lP6 gJa-
ciaires en Eurape, CN-RS Paris, str. 345-355.
BASLER, D ., 1980, p.ajava cu :paleol1ilt lku Sjeverne J3.a6o;'1e, GZM XXXV
(.1979), 7-113.
BATOVIC, S., 1965, Prvi paJeo!Jitsiki malazi usjeve!l'noj Dalmaciji, Diadara 3, Za-
dar.
BATOVIC, ., 1973, Pra,pav.ijesni os<tac i na za.daJ:l.3kom Diadara 6, Za'dar,
s tr. 44--55, tab. I-IV.
BENAC, A. - BRODAR, M., L95B, Crvma 1956, GZM XI , 21-64.
BENAC, A., .1975, vidi: BASLER, D., 1975.
BIANCHINI, G., 1969, Man.uiatti delle )>lPebble cJUlture in Siciha, RSP XXIV.
BIANCHINI, G., 1972, Nuavi rjnvenj,menti deHa Pebble Culture nei terraa:zi del
quatemaria antica delila Sicilia Sud Occin;denta,le, Att.i XIV Hiu.n. Sc. 1. 1. P. P ..
Puglia, 1970.
P., UtOl., Le Paleo:lithiq'Ue Lnferieur diU 'Marac A bl a>nlt i q.ue. RU1bric. du
Service des Antiquites du Marac, Ralbat, f asc. 17, p. 1-544, figo 512.
BINTZ, P. - LOEBEL, A., W76, Les <fernjplissagJS des glf'ot,tes et albr-is saus roches
dans les Alpes du Nard et le Jura merild.[anal. La ,Prehistaire Fram<;aise, I,
241-246.
BLANC, A., 10956, Srulla breccia a :lsifera viHaE ranchiana del Manrte Peglia. Ball. SL
Ant. Orvietana, XII.
BLANC, S. - BOURGON, M., 1950, Le micral il!l.sme dans le Mausterien de la
Gra tte de la Carnbe. Campte-rend.ue de la XIII i' mi' Se:ss; Cangr. Preh. France,
lriH-l6B, Paris.
BORDES, F., [ ,953, Essay .cte classificatian .des iI1l::liustries mausierienrnes . BS;PF
L, t. 7-8, 451-562.
BORDES, F. - PITTE, P. - BLANC, S, 1954, L'Abri Armand Cha.dourne. BSPF
LI, 244-249.
BORDES, F., 18131, Typalogie du Pal.eo1ithique alncien et mayen. Publ . Inst. Preh.
Univ. Bard., Mem. l, 'Bandealux.
BORZATTI van LOEWENSTEIN, E. - lVIAGALDI, D. , 1969,RisuJta.ti caC>lusivi
della stnl'dia palea'ntalag;ica deHa grotla .di UJ.u,z;za C (Narda, Lecce) , RSP
XXIV, L
BOSINSKI, G., 1970, Bemer.lwnge:1 .zu der Grabung D. Peyronis in La Micaque.
Fundame.nta 2, KiHn.
BREZILLON, N. M., 1968, La .denarninatian des abjects de Ipie.rre taillee. IV
Slu,ptpl. Gallia .preh. {( , .Paris.
BREZILLON, N. M., 1969, Dkt:.ona.ire de la Prehi<stai>re. Larousse D 34, Paris.
BRODAR, M., 11957, Crvena Sitije.na, [9.55. GZM X, 511-55.
BRODAR, M., 195'8, vidi: BENAC, A., 195>8.
BRODAR, M., 1959, Crve.na stije.na, eine neue Paliialithsiatian aus dem Balkan in
Juge.slavien, Q.cuartar 10/:11, 227-236.
59
GZM(A), NS 33,'1983, str. 1--tl3
D. BASLER, PALEOLITSKE KULTUiRE U JADRANSKOJ REGIJI
BRODAR, M" 1962, Crvena s tijena 1958-1959. GZM XV.f>I, 115- 20.
BRODAR, S., 1S68, L:nni kaJ, nova palecmts,ka po&taja v SloverlJSokem Primorju.
Raz-prave IV razr. SAZU IV, 269--364, Lj<uJbljana.
BROGLIO, A., W64, II Ri;paro Batta.glia ,presiso AJS.ia.go. R'SP XIX,
fasc. 1-4.
BROGLIO, A., 1973, Die iilte5lten Spuren mens chJ!icher Beslied1un,g des
IDer Schlern 47, 1.-....--8, Bozen.
BRUNNACKER, K. - BASLER, D., li970, La vallee LnferieUJr de la Neret va, You-
goslavie. Bull. Ass. Etllid. Qruaternaires, 171.......... 172.
BRUNNACKER, K. , 1975, vidi: BASLER, D.., 1-975.
CARDINI, L., 1-962, Sui giacimenti paIecllitici di recenJte sCClpe!'ti nel'la Peninsola
SaleJnt1na. Atti VI Congr. Intern. PreiJSt. e Protoist., II, 1144-148.
DALLONI, M., 1
1
948, Ma,teriaux pClUr ['etude du Sa;hara regiol!1 entre la
Lybie, le Tibe-sti et le Kaouar (Niger). Geo!. et Prehist. Mission scientiJf1ique
du Fezzan, tome 6, A1ger, p. 118, fj,g. 11.
DELPORTE, H. , 1976, Les premieres industrie.s en AuveI'ne. La Pre.histo<ire Fran-
i;aise, tome I, p. 801-803.
DUBAR, M., 1975, Les formations quate!'naires .de la ri.ve ga!Uche de la Moyenne-
des Mees il Oraison te-P,rovence). Geolo,gie mecti-
t e rraneenne, tome II, nr. 2, p. 49--58.
FREUND, G., 11983-, Die a.],tere I.IJnId mittlere Steina.eit in \Bayern. Bayr. Bodendenk-
ma1IPf1ege 4, 24, Mi.inohen ,
FRIDRIOH, J., 1:972, Staropaleoli,ticka in'duJo,triie starolplei,sbocennelho s,tari v Pre-
.z.lf,t.icich, okre s Praha. Archeo!. Rozhl.. XXIV, soir. 241-248.
GOBERT, E. , 1,950, Le gi'sement paleolithique de SLdi-Zunn. Kartha go, No. 1, p. 50,
figo 16.
GORJANOVIL:-KRAMBERGER, D., 1913, Zivot i kIuilIbur<l dHUlV' ija'lnoga iz
Krapine u Hrvat"koj. Djela JAZU 2>3, 1-54, Zalgreb.
GRAHMANN, R. - MUELLER-BECK, H. J. , 10967 , Unges'chiohte der Mensohheit,
Kohlhammer Stuttgart.
GUTH, Ch., lc974, Decouverte dalns le Vi>ll.airanchien d' A1uve rgne de galets a:me-
na.ges. Comptes rendu.s de FAcademie des Sciences, 23. 9. 1974. p. 1071 -
1073.
HENRI-MARTIN, G., 1954, Le Tayaci 1n. BSPF LI, t. 8,27-3.1.
HUGOT, H., 1955, UI!1 gisement de Peb'ble-rt:ools a AOluJlef. Travaux de .J' Institu.!
de Recherche.s saharie.nnes, teme 1,3, !bg. 5.
JAWORSKY, G., 1.963, Quelques courpes .dalTl'S les terrain-s qua'temaires a Monaco
et dans les Marit.imes. Hull. du Musee ld' AnlthrCYpologie prehist. de
[Monaco, Nr. ,liJ., rp. 25-6'1, fi,g.17.
KOZLOWSKI, J. , 1975, P.razdijeje EUrD<py. Warsrzawa.
KOZLO\VSKI, J., 1,979, La fin des temp.s glaciaires dan.s le bassin du Danube moi-
ien et inf erieur. La fin des temlPs glaciaires en Eu r o,'Pe, tp. 82,1-835, CNRS
Pari;;.
LAPLACE, G., 1964, Les s ubdivi,sicms du lfPtohthique itaaien. Etude de tYIPOIj>o.gie
analythique. BPI 73, 25-'63.
LAPLACE, G.. 1-966, Reche rches 8ur ['origiJne elj; ['evolution des complexes le,p-
toli I!hiques, Pari;;.
LUMLEY, H. de - GAGNIERE, S . - J3ARRAL, L. - ;PASCAL, R., La .grotte
du Vallonet, Ro.quebr.une - Carp Martin. Bull. Musee d' Anthr. Prehist. 10,
,Monaco.
LUMLEY, H. de, 1966, Le Paleoli t hiq.ue inferieur et <mayen du Midi Mediterraneen
dans son cadre geologique. au Gallia :Pre'hist., CNRS Paris.
LUMLEY, H. de, 1969, Une c3Jbanne acheuleenne dal!1>S la ,grotlte du Lazaret. Me-
m{)ires SPF 7, Pa'ri s.
LUMLEY, H. <le, 1969, Les c.ivilisations 'Prehistoriqrues em F.rance - correua1Jion'S
avec la ohl'Ol!1ologie qua ternaire. E.hUJdes Fran<;aises sur le Quat emaIre, VLII
Co.ng. Intern. INQUA Pari.s 11969. BulL de J' AlSIs'at:iation Fran<;aiiSe !porur
l'euude du Quatterna,ire, 'P. li5,1L....,159, f. 1.0.
LU)VILEY, H. de, 1971, Le Paleo[i.thique inferieur et moyen du Midi
neen dans son cadre geologiqrue, Itome LI, Pa'r.is.
LUMLEY, H. de, 1976a, Les prem'ieres in,dustriies hrumaines en Pl'ovence. La Pre-
Frani;ai.se I,p. 765'-776.
LUMLEY, H. de &. aHi, .197-6b, Les :premieres ilniCLu'strie.s huma'ines en L3Jn.guedoc
ll\1editerraneenet en La P.rehilSito'ire F.rani;aiiSe I, !p. 777-794.
LUMLEY, H. de, 1976c, Les premieres illJdrustries humaill!1es dans ties Pyrenees et
le Bassin de la GaTonne. La Pre.hL&to'ire Fran<;a,jlse I , [l. 795-796.
GZ1\1 {A), NS str. 1-63
60
D. BASLER. PALEOLITSKE KULTURE U JADRANSKOJ REGIJI
LUMLEY, H. de, 1976d, Cadre ohronolo.gique a.bso:lJU, ipaleomagnetisme, chronolo-
goie 'paJeontologique et b otall1iqlue, eSQfUiSlSe lSeQluences oul-
turell es (en France), La Prehistoire Fra.nGai 3e I, p. 5-23.
LUMLEY-WiOODEYEAR, M., 1970, Anteneandertalien:s et Neander.taJienlS du Ba-
.sshn Mediterraneem occidental EurOi;Jeen. These 'diu D.octorat d'etalt <les sci-
ences naturelJles, Faculte des sciences, Pari, .
LUMLEY, M. - A., 1976, Les Anteneal!1derta1lie:ns <lans le Soo. La Prehii<stoire
F'ra:nc;ai'se I , p. 547-566.
MALEZ, lvi., 1964a, San'dalja bei p.uJa - ein neIUer 'Und wiohtiger
Fundort in I.s<trien. Bull. Sci. 9/ 6, lP. 154---<155.
MALEZ, M. , 1964b, Vergotinova 'kod Nove Va si ru Lstri. S:peleolog
110 (1962-1963) , p. 9-112, Zagre:b.
MALEZ, M., 1.967, Paleoli1t s;ka ;nalazi.ta Hvvaitslke. Arheolok'i ve5ltnilk, XVII1,
Lj ublj ama, 255-284.
MALEZ, M., 1970a, Novi !pogledi .na gj;ratigra.fij'll naJla'zita. Kra!pina
.1899-1968, 1<3-44, Zag.reb.
MALEZ, M., 1970b, Padeolitik na pOUllU1':jU i.stoooe obaJle Jadrana. Adriatica prae-
histor.ica et antiqrua, 1-116, Zagreb.
MALEZ, M., 1973, Raspros1ra;njenost lPa'leolitika i mezoo'j,ti!ka ru irem ip'Ojasu nae
Ja<lran.s.ke obale. Vjesnilk za arheOI!. i hi!st. dalmo {l8 {W66) , tp. 7-26, Sallit.
MALEZ, il\<!., 1974, Ueber die BedeutW1g der Entdeokung von GerollgeriHen in
,den Villaframchiumschiohten uer San
1
da1ja I in I!S'trien (iKroatien, JlUgoo!a-
vian). BUll!. Sci. 19/ 3-4, tp. 79--80.
lVIALEZ, M., 1975a, Neki pwb:l emi 'PaJ.eolit'i.ka na obail>i Jadra'lla. Rad
JAZU 371, p. 121-163, Zagreb.
MALEZ, M., 19751b, O os-iatta.ka r()lda Hom'!) u lI1aslagama vi1afran-
.ka SandaJje I kod ,Rule, Ra.d JAZU 37,1, lP. 1181--2011, Zagreb.
MALEZ, M., 1975c, najstarijeg ika.menog ru ju:noj Istri. Jadraru&kJi
z,borni.k 9 (11973-1975), s tr. 297-308, P,ula - Rijelka.
OSOLE, F., 1963, Mlaji paleol i. tilk ie jame, Arheo!. vestnrk XlIUXIV, Ljub-
'ljana, str. 129-157.
OSOLE, F., 1979, PJZ, str. 13'5-1194.
PALMA DI CESNOLA, A., 1.967, II paleolitico Bu,gll:ia. Memorie Mus. Civ.
.stor. nat1:lUr. Verona, V<lll. XV, p . 1---84, Verona.
PALMA DI CESNOLA, A., W75, L'eta paleoli<tica .nella DaJUlTlia, Civilta pre1j"sto-
riche e protoistoriche della Daurnia, FirelThZe, lP. 27-48, tavo 3-114.
PALMA DI CESNOLA, A. &. a,lii, 1979, Chronogj;ratLgr<llphie et ecologie de l'e,pi-
gravettien en Italie. La fi.n des temps glacia:ires em Eru'POIPe, Bo.ndearux, 'P.
297-324.
RADMILLI, A. M., 1954, Una nuova facies <del Pa!1eoHti:co 'sUiPeriore i,taliano pre-
sente in Albruzzo, BPI 64.
RADMILLI, A. M., 11963, La prei.storla d'Italia aJ.la l'UCe u1tirne lSC(}perte, Fi-
.reme.
RADMfLLI, A. M., 1975, Guida della tpreis1'oria ita,tiana, Sansoni, Firenze.
RADMILLI, A. M. , 1977, Storia <deWAbruzr,?, o da'lIe ori,gini all' eta ,dell hronzo,
Pi,sa.
RAMENDO, L. , 1963, Les galets amena,ges de Remga:n :Sahara. Lyhica, -tome
II. p . 43--73, I?
SAUTER, IVI . R., 19'48, Prehistoire de la Medilteramee, PaY'Ot Paris.
SREJOVIC, D. , 1977, The Odmult Ca.ve, Ar-c:he o!. Iu,g05'1. XV, ':3>-7, Beograd.
THEV8NIN, 1\ ., 1976, Les prem'pres indrustrie.s humailIles en Alsace, LaPr&hi-
stoire Francaise I, lP. 810--8116.
TIXIER, J ., 1960, Les indJustries li-thiques d' A1'n Friti.ssa ,tMaroc orientaJ.D. Bull.
,d' arc-heoJogie marocaine 3, 'P. W7-244, figo 3.
VALOCH, K., I.967, Le PaleollLthiq.ue moyen en 'I'clhecosl(}vaqruie. L' .AJruthr(}po-
k)g.!e n, no. lr-2, p. 135--143, Paris.
VAN RIET LOWE, C., 11952, The ple'istoce'lle geo'\.o;gy and Prehistoryof Uganda,
Part I , Preh;story. Geol'og;ical Suvvey of Uga'l1lda, tome 6, p. 1-113, fLg. 54.
VAUFREY, R., 11928, Le PaleoUthiqllle Ita1ian, Arch. Lnst . Pa,leoll1t. Hunnai.ne, <Mem.
3, Paris.
VERTES, L., 1955a, Palaoli.thi.sche KlUlturen des Wil'I1ffi IIII Imtersta.dials in Un-
gar.n. Acta Archaeol. Hung. 5, Budapest, 'P. 261---'278.
VEnTES, L. , 1955>b, Ueber einige Fragen d es europai-sohen A'Urignacien. Acta Ar-
chaeo!. Hung. 5, Budap est , p'. 279-291.
VERTES, L., 1964, Tata. Budapest.
61
GZM(A), NS 38; 1983, str. 1-83
D . BASLER. PALEOLITSKE KULTURE U JADRANSKOJ REGIJI
PALAOLITHISCHE KULTUREN IN DER ADRIATISCHEN REGION
JUGOSLAWIENS
ZUSAMMENFASSUNG
A. ALTERES PALAOLITHIKUM
Dieser oK1\.lJltll1I'stufe werden Q:wej GeriiliJ;stai<ne aus der Brecciailn. Sa.ndnlja I
zugeschrieben,ilie zusammetn mit FanlII1enresten .au-s dem iHtes.ten Rleis-to.zan, dem
VHlafranchium, df!poniert waren. Einer von den S!teinen wurde durch eini.ge
Abschliige Z1\.lJm Chop.per g-efolI"mt, d iSiSen Oberflache ei.ne l\Y1pische Wilisitenpatina
aufweis.t. Das and&e Artefakt .i&t ebetnfall;; e.un GeroHsteiln auf dessetn Kortex
Spuren v"On Sehlagen zu boo.bachten .sind. Es wUI1de aloo aI1S Halll1iITIea" verwendet
und von .Menschen in das Hiihleninnere gebraoht.
Eini,ge Knochenfunde weisen ebenfalls Gebrauchsspuren aru!. Fur die Anwe-
senheit w)n Metnschetn s.prechetn auch Reste karb.an.i.sIiert!r .'Und a'l1!gelbraI1ll1,ter Tier-
kn\()chen, s>owie Stijckoe von HolZikohle.
Im sueUichen Europa wUiI"den bi.sher an m-ehretrerrl Ste1!en V.illa.franchium-
-Breccie mitt ahnHehen Knochenfwnrletn. enttdeckt, .so a.uch lin der Orverna Stijena.
Denn Fund von SalI1daltia I <&teht jen-er a us der Hohle Le bei Nizza am
nachstem, WIO :zrus ammen mit der FauJna auch ibeaI1beirtete T.ieI1kn'ochen dei!" sog.
Osteoooontokeratofi'ren Kultur festgeste11t wuTden, die auf eiln Alter von 900.000
bios '1,000.000 Jahre ZlU deuten scheinen. In der neuerem Zeit .rne h!ren sich ahnliche
Fundstellen, die vor a'llem im s udEchen Frankrei-ch, alber auch dn der Tsohecho-
slowa'kei und 1tali en fes.tgesteUt WiUrdetn.
In F,ranlkireich IUll1d im siiKhl ichem Afrilka w.UJrden Versuohe ei'ne.r Syste-
mahsierun.g der Gera,te unternommen, jedoeh ohne b esonderes Resultat.
Der Fund von 2nda lj a I da rf au" der Gr.ulPpe des iilteren Paaaolithikums
abgesondert werden und somit ,unter ;dem Namen Eollthi,kum eine sel.rrs tiindi,ge
Kulturgruppe bUdetn. Seline fiihrende F10rm ist der Choppar, und seill1. geologisches
Alter d<llS ViNa'franchium. Dazu gehiiTt dLe knochenne Ostetoodontok&atofire.
Kultur als oogleitenden EI'Scheiln.UJng. Das Fehlen a:nd&er erlaubt die
Defioniti.()ll1. der Kultur eher auf GrUInd der geol-ogi'schen Position der FuoohorimOll1Jte
al s durch die Formen der Artefalkte, diie auch sonst i1beraus seLten sind.
Obwohl Un das ,sehr aLte ViIJ.a1'r.an:che datiert, steHt sich der Uredinwohner der
Sandalja I al,s bereil!;s voli gefoI1ffilter KJulturtrager vor. Seilne ph;y1sische E.rschei-
nung ist ein Raise!. Er kann zwar ZlU den Pithecamrt:hropidetn gezahIt werden, der
Fund V\OII1 F1cmrtechevade erwe-ckt abei!" Bedanlken: danach durfte ar ndcht so pri-
mitilV .sei'n wie im Bez'u,g auf das ALter zu erwarten ware. D.ie Trager dll' primi-
thvem ChoppingkulJturen Ln Fr.ankreich werden aus diesen Gri.iln.den elinfaeh Amtene-
ande.rthalien genClllll1t, WIOmit is ie ll1.icht n aher beschr.ieben .s<:mderl11. nUT strati-
gmphisch 'UIl1.d czeit1ioh geordnet werden. Sie sind zwe!fel'los (Ho-
mi'nes erecti) eilner vi'elleicht fur Europa .spezJi[ischen Art.
B. MITTLERES PALAOLITHIKUM
B-l Pramousterien
Die Stufe wird d'lllTch FUll1:de aus den Schichten, XXX UIl1d ;XJ{!IXin Crvena
Stijena reprasetntiert, Die dort enM.ecktem Artefakte gehfuem rz:weife1los dem m!t-
tiaren Pala:ol,1thi'kium an, jedoch iet diI' An,tej.Jdes Levaloisien derma/lenbetont,
dal3di-e KuLtur .a1s ein LeV\alhoi,s...,Mousternen <leuten ist.
Die Albsehla.gtechnLk dominiert. Die Kultur aus den e-ben genannten &hich-
ten un Crvena Stijena erinnert in gew.hs.sem Mal3e an da;; westeuropaiJSch Mi-
cOq!uien, ,besondem die (reJ.a,ti'V)gu-.ol3in Messer mirt macht.i1gen. 'UIl1d IUll1Ibearbei.teten
Ruoken, invers gleichgerichtete retQUoSchierte RJnder, Schaber mit .stelil retouschier-
ter Arbeitskante und Kratzer Wl'm 'I1YIP La' M.j,coq'U. Das Fehlen biiI'nenfiirmiger
Faus1lkei1e spri'chi gegem.die ZuordnlUJI1g ,dieser Fun.de zum Miaoqui en. kann
das Tayacien nicht herangezogen werden. vor auah deswegen, weil da diese
K'UMur auchsonst n.icht einwandfrei :definieI1bar ist.
Das Plramousterien aus. Crvetna Stijena ,scheim.t einer J.Qkaletn Entwicldung
zu ents.piI"igoo, dessin Wurze1n noch nicht bekannt sind..
5 - GZ.M - Arheologija, 38
------
GZM (A), NS 38/ 1983, str.
62
D. BASLER. PALEOLITSKE KULTURE U JADRANSKOJ REGUI
Protomousterien
Der Horizont des Protomo.us.teniens i.n der adriaUsohen Region Jugosil.awJens
wird mit wenigen F,UlIlden aus den Schi-chten XXVII-XXV 'im. Orvena Stijena
reprasentiert. Es tiberwiegen dabei Al'tefakte mit Ja.nglich'l1 Sch\;agflachen, dem
sog. ChapeaJU-de-Gendarme-Typ, alber auch solche mit gelegenen Schlag-
flachen vom Clacton-Typ.
DJe wenLgen ExemplaTe gestattan weder eine eingehende BesohretbUJng der
Kiulturelemenrte, .noch die KOIIllparaJti'on mit anderen fundsteUen. Es hande-lt sich
wohl um ein .mi.ttleres PalaoHth.iJkum mit etwas at.v,pischem Mo:usteri.en, dessen
chrono.[ogische Stellung als Vorstufe zum ,,,tytPischen anzusprechen 'scheint.
B-3 iUou.sterien
Mit seiner Ausdehnu.ng von 8 Metern bildet der tibera,us dic.ke Horizont
der Schichtenreihe XXIV bis XII in Crvena stijena in Verbindung mH noch eini -
gen Fundstellen (Crni kal , KXlevanje polje, Panjoroviea, Trap!jeni doci, Raoovin,
Savudrija und Vorgaln,jska den Kern des ostadriatilsohen Mousteriens. Cha-
rakteri stiosch seine Entwicklung \Vahrend der langen Zeit.spanne keinen
besonderen kulturtechni sch en Inovationen ansgesetzt ist. Die der Arte-
fakte befindet si ch an der Grenze des Mi' k.ro[i.ti.smus, und die F11iichenbearbei>tung
ist re.Ja ti v nachlassig.
MOl1phologi'sch uneinheitlich, steIlt sich das Meusterien wahrend seiner Zeit
in Crvena Stij ena mit ei.nigen auch an anderen Fundstellen bemerkbaren Vari-
aruten in klar getren;nten Schichten die ein !da,res Bild ilber die Abfol'ge jener
Phasen veranschauJicht. Au0er der .ty.pi chen Phase und .i ener die dem Pon-ti-
nie!'! angehort, ist eine dazwischen eing e:ke1lte Schicht drei:kanti.ger Spitzen als
Spezifikum der F'undstelile zu bezeiehne:n. Filr die EndJphasen ist ei,n gezahntes
Mousterien chall"a:kterimisch.
Der MLkrolitismus in Crvena Stij O' na ist durch :die loka.len Bedingum.gen,
der des Rohma!ter iaJs beding.t. Atus demselben Grund
wurde an manchen Exemplaren der Cortex behalten, urud somit eim dem Ponti-
nien ahnliehes Stra!. m ge.schaffen.
C - JONGERES PALAOLITHIKUM
wurden in der Adriahschen Region J.ugosla-
wien:s in Crvena Stij enR (Schichten X-V). i:n BRdanj . GOSlPod'Sl'ka pe-
Krevanje polj e. Ledenice. Lopar. Okr,uglo. Panjo'l"ovica, Brina, RadO'Vin,
ROffi.ualdova Sum!pet ar, Sa.ndalja II. Vela s.pilja, Zamet i Za-
puntel.i'ko polje a ngetroffen. Bemerkenswert is.t eine tnten-sive Ikulturelle Ver-
bindung mit den zahlreichen Fundstellen in Italien. \Vozu die :Selllkun:;: des Mee-
resspiegels wahrend de-s Wilr.mg\ ni a.ls bei.getragen hRt. Da das Hinterland prak-
tiseh unerfor:; cht ist, 1Yleibt als Mog,lich:keit der Vergleich mH den Fund-
stellen aruf der Apeninnischen Ha1binsel , und so lehnt sich auch die Benennung
einzelner Enh";cklungsphase.n Rn d ie beTei.ts bekannte Terminologie in Italien.
e-l Aurignacien
Eine sehr dun ne Schicht !!, ' t Kultur restC' !1 rl'r dem AurignReien an,ge-
hiJren. spricht fur kurze Dauer und eine lcRum a,nsehliche K'1..I:lturphaise im Getbiet
dH Adria.
Der vom Mousterien ist in Crvena Stijena d!uroh die Tatigkeit
eines Vullka:ns so stark gesto.rt, da.13 die neuen (jru.n,gpaUiolithi.sc.henj) Besiedler k ei-
ne Beziph ungen zu den Ins8ssen gehabt zu h8,ben s0heinen.
Sie erzeugen die Artefakte ans einem dem mittelpalaoli.thischen Be<;iedler des
Ortes sonst fremden Rohmaterial , also von ei,nem bis dahin unbeka:nnten Fun-
dort, Die mehrere Millenien RDdau r rnde und von der TiitigJkeit des Vulkans ge-
ken:nzeiehnete Zasur hatte auch eine ganz Kul,tur bei den neuen
J3ewohnern der Crvena Stijena zur Folge. Die F'llndumstal1lde an anderen Orten
gestatten keine weitgeheooen BeschJi.j,sse ausser der Ta<t.sache, dal3 das A'1..I:rigna-
eien im Lande der Form und Zahi nach bescheiden ist.
63
GZM(A), NS 38/1983, str. 1-63
D. BASLER, PALEOLITSKE KULTURE lj JADRANSKOJ REGIJI
C-2 Gravettien-Komplex
Charakteri.stisch fUr die Funde aus <len Schichten IX - VIII in Crvena
Stij'ena und Badanj ist eine auffallen-de Vermehrun.g der Mikrogerate, der Kno-
chenerzeugni sse und das Au:Etauchen von Sc.hmuckgegenstiinden Vertreten ist aber
vor aiJlem die Spii1:jphase des Kom,plexes, -das sag. ~ p t e 1'4>igravettien im Sinne der
italieni'sehen Or cinung. Die Auswahl der Forme.n ist :bescheLden : es uberwiegen
die MiJk.wgra vetten und die fur die spa'-Qphasen des G.ravettiens charakteri.stischen
Kratzer, besonders die R!und- und Nage'lkratzer. Die Knochenspi.tzen sind nicht
besonders stark vertreten.
Der dritten Phase sind auch die Fe1s.gravuren m Badanj zurl'Llschreiben.
D. EPIPALAOLITtHIKUM (ODER MESOLI'I1H I KJUM?)
Ge,gen ende des Pleistozans 'kommit es im adriatischen R;ll1 m zu di-
vergenten Entwickliungen der K'lllbur, die durch die Hebwng des MeereSS!J)iegels
und somir!. durch die Trennung der ApenirunLschen von der Balkanhalbinsel ve-
rursacht wurde.
Die Funde aus <len Schic-Men VrI - V in Crvema Stijena sind zweifellos
junger als jene in Badanj, die dem spa.testen PaJaoliJthH<lurm z,ugesciJrieben wur-
den. In Crvena Stidena geht es darum um Kiull\iuren, die besten.sfa.Jls einer epipa-
liiolithischen Phase, wenn nicht bereits dem Mesolithi'kum an-gehoren. lVI>it dietsen
Funden en-det endgultig das ZeitaJ.ter des Palaolithikums an der Ostkus1e des
Adriatisohen Meeres.
GZM (A), NS 38'1983, str. 65-72
UDK 571
Originalni
PRILOG VA'NJU EKONOMIKE STARIJEG NEOLITA
HERCEGOVINE
MR BRUNISLAV Zemaljski muzej ,BiH, Sarajevo
Neolitske aglomeracije koje su se razvijale na prostoru dana:nje Her-
cegovinepostale su odavno neizbjean dio sVa!kog ireg razmatranja
o pravcima kretanja i razvoja ove praistorijske epohe na tlu Jugoslavije. Za
to ima vi'e razloga, a najvaniji njima svakako su raznovrsnost ar-
heolokih nalaza otkrivenih u ostacima ovih naselja, te njihov smjetaj na
jednoj od osnovnih praistorijskih komunikacija koji je !prib-
lino !podjednake komuniciranja kako s obalnim pojasom tako i
s Nasu<prot ovom, davno m, i mjestu Her-
cegovine u 'procesu formiranja, razvoja i raSipada neolitskih zajednica na te-
ritoriji Jugoslavije, stoji izvjestan broj otvorenih, nerijeenih ili
rijeenih pitanja, a pitanje ekonomslke osnove na kojoj se te neolitS'ke za-
jednice razvijaju, po naem mi:ljenju, zauzima jedno od mjesta.
Tom pi.tanju je i ovaj rad. moramo odmah naglasiti da se
u ovom trenutku ne mislimo baviti ekonomskim osnovama neolita Herce-
govine u cjelini, samo ekonomikom njegovog najstarijeg vremenskog
odsj eka, odnosno ekonomikom im<presso kulture. Razlog za to nalazimo pr-
venstveno u to je ovaj vremenski odsjek neolita, za razliku od
kasnijih faza, pruiO vrlo skromne ili nikakve podatke o karakteru ekono-
mike, nasuprot dosta brojnim i izrazitim podacima o drugim oblicima ma-
teri,ialne kulture. Sasvim je razumljivo da sama ta o!kolnost iza-ziva i
interesovanje. S druge strane, odsustvo egzaktnih ,podataka te vrste
indicira i dosta pojave u ekonomskom razvoju. No, rprije negoli
pre(1emo na ta pitanja, potrebno je II crtama podsjetiti na neke od
kara kteristika danas poznatih i istraivanih nalazita ove kulture.
Osim dobro 'poznate Zelene u literaturu su ula
nalazita impresso 'kulture: Cairi kod Stoca!, la-
zina i Vukove njive kod PosUJja
2
, te kod Gruda
8
. Istraiva-
nja na ovim nalazitima izvedena su u ili manjem obimu, u zavisnosti
I V. S1;ctlac, ea,iri - .naJselje neoljta hronzanog doba,
.ne'kropola te srednjevjekovni nalazi , ArheoloIki ipreg1ed 18, 1.976, str.
24-28.
2) B. Nova 'na.lazita 1m(p.reSiSo kUll1ure rtl ZaJp<JId naj Heircego-
vini, GZM, NS XXXIII, W78; P. .PraJpovijesna naselja i grobne gomile, Gz/M.
!NS XXXII, 1977.
3) B. (lPet MHn'i ), GZM, NS XXXV/XXXVI,
UJ81.
66
GZM (A) , NS 3B.' 19!13, s tr. f.5-i2
B. PRILOG PROUCAVANJU EKONOMIKE ST. ENEOLITA
od koje su, u tom !pogledu, pruala SMlla na'lazita.
podatke o drugim oblicima materijalne kulture, o je u ranijim prilika-
ma bilo govora, ostale odlike ovih nalazita mogu se saeti u
napomenama:
1. Od ukupno est danas poznatih lokaliteta starijeg neolita u Herce-
govini polovina su naselja tipa, a druga !polovina naselja na ot-
vorenom.
2. Zelenu ni na jednom od ovih nalazita kulturni
sloj nije u znatnijoj mjeri. se materijal nalazio u tankim nasla-
gama ili u samom humusu. Razlog za to, kaoto je ranije isticano, ne lei
u erozionilIll faktorima niti u se:kundarnom djelovanju ljudskog faktora. Bi-
tan uzrok slaboj nataloenosti slojeva je sam karakter prisu-
slva na ovom prostoru, odnosno njegovo kratkotrajno zadravanje na po-
jedinim tatkama.
3. Sva pomenuta nalazita pri'padaju stanicama malih razmjera smje-
tenim, za shvatanje ,ambijenta neolibskog u
topograJskim uslovima. To posebno vai; za ilazinu i

4. Ostaci djelatnosti samo nalaz ima usit-
njenih i amor.fnih komada lijepa, to ukazuje na je.dnostavnost,
bolje tronost nastambi i indicira njihov krataik vijek, odnosno kratko-
trajnost naselja u cjelini. nema nikakvih drugih konstruktivnih ele-
menata kaoto su ognji,ta, mjesta i sl. Ova okolnost prethodnu
pretpostavku jo vjerovatnijom.
5. Ostaci cerealija nisu ni na jednom od ovih naselja, a i o's-
teoloki nalazi su neto izrazitiji samo u LukoviQkoj Drugim
ma, o privredi stanovnika ovih naselja nema egzaktnih podataka.
S obzirom na sve navedene karakteristiIke, nam se tri osnovna
pitanja: zajednica kojima su ta naselja pri!padala; ta je uslovilo iz-
bOl mjesta boravka, te koji su faktori uticali na kratkotrajnost ivota na
ovim mjestima. kako ova pitanja nisu izolovani fenomeni
predstavljaju odraz sloenih socijalno-ekonomskih odnosa unutar ranih zelIll-
zajednica, od.govor na svako od ovih
pitanja posebno, pokuati izvriti rekonstrukciju, bolje sfki-
cira!i uslove u ,kOjim se razvijaju neolitske populacije Hercegovine. Podaci
koji nam u tom pogledu stoje na raspolaganju nisu ni brojni ni izraziti. ali
se neki mogu izvesti i posrednim 'putem. Kao posebno indikativnu
u tom pogledu 'kratkotrajnost boravka na gotovo svim
ovim nalaziltima. Odmah moramo naglasiti da se kretati samo u ok-
viru tog termina poto nam se da bi upotreba nekog drugog, npr., priv-
remeno ili povremeno boravljenje, unaprijed indicirala i karakter tog bo-
ravljenja u smislu migracionih kretanja ili manjih razmjera. A to, bar
za sada, elimo Kad se stavi u drugi plan ta ostaje nam
da tanlkoslojnost nalazita starijeg neolita Hercegovine ,pokuamo objasnit!
nekim drugim razlozima.
U uoptenoj shemi razvoja, stariji neolit, pa prema tome i impresso
kultura, se sa konsolidacijom ivota i prvim
koracima u ra;zvoju zemljoradnje i naravno ne kao fe-
nomena, kao odraza geografske sredine i klimatskih us-
lova. je, kao to je to na drugom mjestu istaknuto, da prelaz
na produkti'vnu privredu zahtijeva povDljan ilZlbor u oblicima divlje flore
faune, a sve to u kontekstu stvaranja i bitnih !preduslova za ob-
i
67
GZM (A), NS 38' 1983, str. 65-72
B. MARIJANOVIC, PRILOG PROUCAVANJU EKONOMIKE ST. ENEOLITA
navIjanje ciklusa proizvodnje, odnosno putem stalnog nastanjivanja
4
. Time
se svakako nuna povezanost i:libora mjesta nastanjivanja s oblasti-
ma koje se podjednako odlikuju povoljnim uslovima za razvoj zemljorad-
nje i neosporno je da se idealna usagla'enost uslova
za razvoj ove obje grane neolHske .privrede, jo i sa
ubiranja samoniklih plodova prirode, ne moe ti u svim oblastima
procesom neolitizacije. Samim tim se i datim
uslovima odraava u manjem ili stepenu adapUvno-kreativnih odno-
sa. S druge strane, nivo adaptivnih odnosa se svakako mora odraavati u
duini boravka na jednom mjestu, poto je to ukupnim ekonom-
skim potencijalom i najneophodnijim dobrima kojima raspolae
teritorij. Neposredna posljedica ovih uslova je i akumulacija traj-
nih vrijednosti koje ostaju evidentne i nakon prestanka ivota na jednom
takvom mjestu. miljenja o ovim pitanjima su u literaturi izne-
sena
5
. U arheolokom kontekstu ovih postaV1ki to zna da se nivo ada'Ptiv-
nih sposobnosti mora odraavati u postojanju naselja sa jednim ili vi'e ho-
rizonata stanovanja, odnosno lokaliteta sa ili tanjim slojevima. U
odnosu na ove postavke nuno je koja od dvije najvanije grane
neolitske privrede - zemljoradnja i - ima ulogu
u akumuliranju izrazitijih dokumenata o duini boravka na jednom mjestu,
odnosno koji od njih uslovljava i trajanje jednog naselja. Van
diskusije je, smatramo, da zemljoradnja u tom pogledu ima daleko zna-
samom potrebom vezivanja za jedno mjesto radi obnavljanja ciklusa
proizvodnje.
Prethodno iznesene postavke, odnosno uslovljenost oblika
i duine trajanja jednog naselja, u Hercegovine ima-
ju poseban Naime, smatramo da se u ovoj oblasti mora up-
ravo na veoma izraen nivo adaptivnih odnosa prema jednom od najmar-
kantnijih oblika neolit'Slke privrede - zmljoradnji - odnosno prema zah-
tjevima koje on postaVlja, a koji su u najtjenjoj vezi sa objektivnim mo-
podneblja. Ne mislimo se na ovom mjestu uputati u diskusiju
oko toga je ova oblast raSIpolagala na prelazu iz boreala u atlantikum,
niti II kojoj je mjri njen doprinos u procesu domestifikacije i kul-
tivacije. Te diskuSije se, se, mogu smatrati

mo-
emo da je razvoj produktivne privrede, posebno agrikulturne proiz-
vodnje na njenom inicijalnom stupnju, mezoHtsko stanovnitvo Hercegovi-
ne 11 velikoj mjeri zatekao nespremnim za svrsishodno i sigurno obe1Jbje-
egzistencije tim oblikom Svoju pretpostavku baziramo
na dvije okolnosti. Prvo, rani stupanj razvoja poljo'Privrede se u veHkoj
mjeri sukobio s objektivnim brzo.g uspona eksteTI'zivne zem-
ljoradnje, jer je, po prirodi stvari, vezan za povr'ine obradivog i kva-
litetnog zemljita. Pri tom imamo u vidu da se u novijoj litraturi
agrama vrijednost tla uzima kao faiktor u brzini irenja i obimu
primjene agrikulturne proizvodn je ranih neolitskih grupa. Tako se, na prim-
4 J. EkOll1omi:ka i socijalnO-elkon{)m9k{) u neolitu
moravskog basena, Neolit centralnog Beogra:d, 11968, str. 21 23.
il E. S. Higgs - Vita Finzi, PrehiSitoric eccmomias: a 1erritol'iaJ' arpproach;
in econom:ic prehistory, Cambriidge, 1972, o;tr. 28.
6 .Prema {)cjeni sve evrops<ke praistorij;s<ke i>tar.ice .su u Evr{)pu
.dospjele ka{) IkiuHivisane biljke: M. Hopf, BotanLk Vorgeschiehte, JRGZ>M,
4/ 1957, mr. 3; O oblastirrna rasprostiranja divljih IPreda1ka evropskih
.praistorljslldh itarica: J. G. D. Clark, L' Europe Prehi.storique - les fondaments
de son economie, Paris, 1955, s.tr. 169; K. B. Smith, IButovi ikuilibure, Zag'reb, 1960,
str. 166.
GZM {Al, NS 08/1983, str. 65-'72
68
B. MARLJANOVIC, PRILOG PROUCAVANJU EKONOMIKE ST. ENEOLI.TA
jer, da postizanje povoljnih prinosa na siro:manim tlima zahtijeva
zauzimanje mnogo povI'ina od onih koje su potrebne u OIblastima ko-
je raspolau povoljnim uslovima za brz razvoj agriku1turne
Posmatrana s tog as-pekta, 'Procjena agrarne vrijednosti hercegova&og tla,
svakako u kontekstu zahtjeva koje postavlj.a pOlljoprivreda neoli:tskog tipa,
daje sliku. polja, kao mlade forme, nastala
je poslije ta10enja i mladotercijarnih naslaga, vezanih za ne-
propusne stijene. Tokom glacijalnog perioda, kada je klimatskih pro-
c.esa spiranje, zatrpane su udoline i formirane nClJplavne zaravni,
me je lokalna hidrografska mrea7. Time je istovremeno pore-
i odnos priliva i ot'Canja zbog dolazi do
nih poplava evi:dentnih i danas. Neplodnost neogenih naslaga i stalna OP3-
snost od plavIjenja sa dugotrajnim zadravanjem vode postali su, na taj na-
bitni faktori koji su nivo sta'bi1nosti zasnovane
n.1 agrikulturnoj proizvodnji. Sasvim je razumljivo da, u datim okolnostima,
taj nivo nije mogao zadovoljiti ni one neophodne eg.zistencijalne zah-
tjeve, a da ne govorimo o zahtjevima koje postavlja samo obnavljanje cik-
lusa proizvodnje. Stoga je normalno pret'post,aviti da su ovakvi prirodni us-
lovi uticali na slab i spor razvoj agriku1ture, a time, razumljivo, uslovljav:\li
druge obliike Ako pri tom imamo u vidu i rezultate novijih
istraivanja koja pokazuju da i na visolko produktivne zem-
lje koju eksploatie jedno naselje na inicijalnom stU<pnju razvoja poljopri-
vrede postoji priblian odnos zasijanih i nezasijanih povrina 1:1,
s sukcesivne upotrebe jednog i drugog dijela
8
, onda nam se
prethodna postavka jo prihvatljivijom. Naime, u Hercegovine
se takva elimini.e na'Prijed iznesenom potrebom zauzimanja
povrina u jednom ciklusu proizvodnje, Potvrdu orijentacije na druge
oblike moemo, se, traiti i u izvanredno razvijenoj 10-
privredi kasnoneolitskih stanovnika i pe-
kojima je zemljoradnja jo uvijek sporedna nadopuna izvora egzisten-
cije. Druga okolnost na kojoj baziramo svoje 'Pret'postaVlke je i2!bor mjesta
nastanjivanja. Bez obzira kako to bilo vremenski izbor mjesta
boravka jo u mJeri pokazuj e uzajamnu uslovljenost tog izbora s os-
novnim izvorima egzistencije i oblicima Naravno, nemamo
egzaktnih pokazatelja koji bi odredili udio i odnos tih izvora, pa
i ovo pitanje, za sada, mora ,ostati u sferi pretpostavki. Za sada bismo uka-
zali samo na jednu okolnost koja je u literaturi pomalo zapostavljena, a koja
bi, se, mogla dosta dobro ilustrovati orijentaciju ka
kom, ili je o izvanredno ve-
lilkoj u izboru mjesta prebivanja u toku predneolitskih perioda i
starijeg neolita na,eg Iako za ove rani je periode ne raspolaemo
brojnim podacima, i na osnovu Crvene stijene i Badnja moemo govo-
riti o veli'koj podudarnosti sa pozicijama lazine,
Zelene pa i Vukovih njiva. Pri tom, kao 'sto se vid-i, upotrebu
ne uzimamo kao presudan element povezivanja, nam je mnogo
vaniji opti ambijent i izbjegavanje niskih predjela, pri-
vidna izolacija, ali istovremeno i izvjesna sklonost ka izboru lako komuni-
6a A. G. Sherratt, Intel1Pretati'cm. of change in EurD;pean IPrehi,story, The ex-
pla naJti o1n of Culture Change, Models ilI1 1P1'ehiJS bry. Pi tbs'bungh, 1973, str. 426. i
d alj e, sa literaturom.
7 J . ,Polja zaJ)aldne Ho.s.ne i Hercegovine, III kongres geografa Ju-
.goslavije, Sarajevo, 1954, str. 45-58.
8 A. G. Sherratt, op. cit., str. 426. i d.
69
:;ZM (A) , NS str. 0;;'-72
8 . MAR.IT>\NOVIC, 'PRILOG PROUCAVANJU EKONOMIKE ST. ENEOLITA
kati-mih pozicija. .AJko su nam takve .pozicije tokom predneolitskih etapa,
sasvim raizumljive zbog karaktera privrede i povolj-
nih okolnosti koje takve pozicije u vezi s tim imaju, onda mo!emo da
tokom st'arijeg neolita, na naem prostoru, determinante uslovljavaju
i izbor. Uostalom, u Crvenoj stijeni j taj poloaj ostao .primamljiv i
u toku neolitskog perioda, a :karakter ekonomike je nepromijenjen u odno-
su na prethodni mezo1itski. O kontinuitetu na tom nalazgtu ne treba poseJbno
govoriti. Ove okolnosti padaju jo vioe 'U aJkoimamo u vidu da je osni-
vanje neolit'skih naselja na fluvijainim naslagama !podunavsko"'ipomoravskog
basena ili centralne Bosne intimno povezano sa zahtjevima koje je
postavlj-alo gajenje !itarka. S dmge strane, gotovo Ipotpuno odsustvo jednog
dijela poikretnog inventara - kamenilh sjekira se funkcija sve vie
dovodi u vezu sa primitivnim I)blicima zem'ljoradnje, se mo!e ur.1:eti
kao relevantan imUkator lilGge ,zeml'jora:dnje na naoj teritoriji.
u obzir ove momente skloni smo pretpostavci da karakter priv-
rede starijeg neolita Hercegovine nije bitno izmijenjen li odnosu na pret-
hodni period, te da stalno traganje za izvorima egzistencije daje
vom iivota, ga ka osnovama
8
>.
Drugim to da naseljima sa manjim ,brojem kontinuirano nat'l.-
lo!en'ih horirzonata stanovanja odgovara vremensk'i nastanjivanje i
manja stabilizadja ekonomike neolitskog tipa. Na ovom mjestu je potrebno
podsjetiti na S. koj i, ekonomske osnove
starijeg neolita jadransIke oblasti u koju ubraja i Hercegovinu, da je
zemljoradnja uzela zamaha u II fazi impresso !kulture. IPrema istom autoru,
ovo se odra!ava li naputanju stanovanja, !podizanju na-
selja na otvorenom i njihovom organi.zovanju na neolitskim osnova-
ma
9
. Odmah moramo naglasiti da se napu:.tanje stanova-
nja, kao jedne od !posljedica zemljoradnje, ne bi moglo prihvatiti
kao posebno pouzdan pokazatelj, pogotovo ne kao opta .pojava na
teritor'i ji impreosso kulture. Naprotiv, ivota je vrlo dobr!) do-
kumentovan i li mnogo kasnijem periodu koji bi, pretpostavljenu
liniju zakonomjernog ubrzanja, morao poznavati sasvim razvijene obli-
ke agrikulturne ,proizvodnje. Smatramo da je ta oko'lnost sasvim evidentna
i bez posebnog na1brajanja svih rpojedinih nalaziMa neolita. Samim
8a Upotreb.1j en:i termin. nClJstao kcmbini-ranjem lPojm'0va koji u osnovi
ima iu suprotno e. treba 'sh-va,ti ti IPI"ven'Stve;no kao 1P0k ua j defiln:sanja
IkarakItera privrede i ivota neoUit.siki:h poq;wlacija, 'll ovo.m sl,u-
populaCija inn1presso 'krulture 'u Hercego,vi:ni.
U tom kontekstu ove pojmove ne 'upotrebljavamo u njihovom !pnimarnom
pa i karak,!'er privrede, odnosno ivota, !koji se poo mj.im8
1110 :po'Clra:numii'evaju, treba uzeti sasvim us.lovno. Naime, 'drugi dio termina I\:re'ba
da izV'jestan ;prli.mannih 'neo,liDskih grana
nja - zemljoradnje i - -dok prvi 'Clio .term1ina treba da nagla.s.i ,uma-
njen .spomenutih grana pri.vrede u 'U1kruipno,i e!kono:mslkoj sinu..1;:turi takvih
pcpulacLja. Dnugim to znat'.i ,da te 'neolitske po.pulacije 'svoju e!konomiiku
z2snivaju na oobJicima !pri ll1ijooan od nijh nema
domirnantan 'se u velikoj m?er.i uslov.lja:vajru i .do!punjavaju.
Analogno tome, ni ivol1:a nema s,trogo defill1isan !karaktter. On je
Dno.Ji'ko kol'iko tD dozvoljava s'kroman stE:[l/T1 rClJZvoja 'neolitSkog naNna
i egzi,stencijalni minimum pOltrebnih materijClJlni.h dobara ostvare-
nih takvim S druge strane, .on je m'QIbillan 'll onoj mjeri u kojoj
je pDtrebno 'll:bla1ti nepovoljan eg,zistenci jalmi minimrum Dstvaran zemljoradnjom
i drul?)im oblicima iJi, pak, za:pcrSjedanjem drU!gih ob-
lasti. U tak.ve pO[J1Ulacije se lIle za1dratvaju dugo na jednom mje-
'stu, se preseljavaju i vie pUlta u toku jedne ,generacije Sovojih pripaJClnilka.
9 S. Pra'i:storija j.ugosla,venskih zemalja, l'I, Ja,dran.ska zona, Sara-
jevo, 11979, str. 5110-5103.
GZiM (A). NS 38/ 1983. str. 65-72
70
B . MARIJANOVIC. PRILOG PROUCAVANJU EKONOMIKE ST. ENEOLITA
tim bi se i ova pojava morala iz domena onih pokazatelja koji Ulka-
zuju i na promjene u karakteru ekonomike. Uostalom, i sam S. Ba-
je drugom .prilikom iznio miljenje da su ,biJe koritene prven-
stveno Zrbog svog pogodnog i trajnog o,blika nezavisno od drutvenih i priv-
rednih promjenalO. Sto se tite naselja na otvorenom, ona mogu ,biti podjed-
nako :brojna kao i :bez obzira na nivo razvijenosti ekonomskih os-
nova i njenih glavnih oblika. nam se da to ddbro ilustruju i na-
lazita u lazini i VUikovim njivama. Dakle, u 'slu{:aju Hercegovine
prethodno i,znesena konstatacija S. se nikako ne bi mogla 'smatrati
pokazateljem takvih :promjena. Ne 'post'avke S. Ba-
da obimnije zemljoradnje i 'zaposjedanje ob-
rudivih .povrina
ll
, ipak moramo da se ta .pojava mora ponovo ocje-
njivati u svakom pojedinatnom i da je 'ne treba usvajati kao gene-
ralni za jednu kulturu i njenu cjelokupnu teritoriju. S druge stra-
ne. to da dominacija jednog ili :drugog oblika ne mora
slijediti jednu pretpostavljenu liniju razvoja, uvijek i na svakom mjestu,
prvenstveno pratiti stvarne upranjavanja pojedinih aktivnosti
na U tom konte;kstu i 'Pretena uloga jednog ili dru-
gog oblika proizilazi iz empirijskih znanja nagomilanih tolkom
dugotrajnog ivota na jednom Kao i'lustraciju ovakvog sta-
va moemo .ponovo navesti situaciju u gdje se tradicionalni lo-
karakter privrede zadrao do samog kraja neolita, ili situa-
ciju u gdje je on gotovo izvor egzistencije. Izvje-
sna uloga zemljoradnje u ekonomici predstavlja 'samo
nje uslovima.
Vratimo se sada na jo jednu od vanih odlika nalazita starijeg neolita
u Hercegovini . U rpitanju je naselja. Sama da sva nala'zi:ta
imaju skromne dimenzije govori i o malim drutvenim cjelinama kojima sn
pripadala. Sasvim je razumi jivo da ta okolnost, II izvjesnoj mjeri, odraava
i neke pojave u drutvenoj organizaciji ranih neolitskih populaCija.
tim, na ovom mjestu ne elimo ulaziti u razmatranje tih pitcmja jer bi, smat-
ramo, u ovoj fazi istraenosti imala ako ne proizvoljan,
onda sasvim sigurno potpuno Ikarakter. Ukoliko i iznesemo ne-
ke pretpostavke te vrste, treba ih posmatrati u kontekstu 'pret-
honno postavljenih pitanja. Naime, u novijoj literaturi su iznesena veoma
zanimljiva rjeenja za ovakvu vrstu malih naselja u zapadnoj Evropi, pri
se polazi od procjene broja stanovnika jedne takve pO<Pulacije. U tom
smislu se uzima u obzir podatak da u kalifornijskim indijanskim grupama
m
2
obiteJj od est zauzima od 12 tzv. podnog prostora"
(prostor stambenog objekta), pri 'svaka individua
od 10 mZ. U arheolo:kom kontekstu ovog primjera. pro-
cjenjuje se onda da broj jedne praistorijs1<:e populaCije iznositi
ves eti dio povrine 'koju zauzimaju njihove nastambe. Koncept 'podnog pro-
ston., se, moe se uspjeno primijeniti i na tip naselja pod
uslovom da prostor ne prelazi 100 m
2
. Iz prethodnih 'Postavki proizi-
m
2
lazi da prostoru od cca 20 odgovara 'sedam stanovnika, odnosno prostoru
m
2
od 50 deset stanovnika itd. Pri tom se, na osnovu osteolokih nalaza i
odlika industrije, karakter ekonomike. Za
nas je od posebno,g interesa mi'ljenje da se ovakve male populacije, u pog-
10 S. Problemi meolitika na ja:dralOs.koj obani, IX kongres
Jugoslavije, Materijali, XII, Zadar, 1976. str. Hl.
II S. Prai<storija jugos,lavJJ1.skih zemalja, II, "tr.
GZJvI (A), NS 38; 1983, str. 65---72
71
C. PRILOG EKONOMIKE ST. ENEOLITA
ledu drutvenog razvoja, ne nalaze na v'iem stupnju od grupe, te da
se ta.kva drutvena organizacija zadrava jo izvjesno vrijeme nakon uvo-
zemljoradnjeIZ. Primijenjen na nae uslove, ovaj !koncept bi doputao
dostR Iprecizno firksiranje broja stanovnika na pojedinim nalazi,tima. Tako
bi on, na primjer, u i,znosio o-sam stanovnika,
lazini cca 25, Vukovim njivamapriiblirno 50 itd. neovisno o 'prih-
vatljivost i ovog koncepta i o broju stanovnika i drutvenoj or-
ganizaCIJI, nas u ovom trenutku mno.go vie -zanimaju ekonomski postulati
ovako malih pOlpula-cija, ,pogotovo u kontekstu ,prethodno iznesenog milje-
nja o kamkteru privrede starijeg neolita Hercegovine. U vezi s tim, neop-
hodno je razmotriti neke od osnovnih o karakteru ovih naselja
na koje njihova kratkotrajnost i Prvo, u s-feri realnih, ali
ne i dokumentovanih, postavki bila ,bi da se II naem radi
o razbijanju i homogenijih zajednica, a da je Itaj proces uslovlje.n pri-
ratajem broja stanovnika u fazi razvoja. Na taj bi poje-
dine nae zone mogle odraava ti odvajanje jedne manje grupe ljudi iz svo-
je zajednice i zauzimanje jo slolbodnih ekolokih nia. Moramo od-
mah da ovo rjeenje ne prevazilazi okvir vie ili manje vjerovatne
pretpostavke zasnovane donekle na podadma komparativne etnologije i nije
ga, u naem 'provjeri.ti i dokazati . Drugi pravac o kojem je
razmiljati jeste prebpostavka da se u ovom moe
nati s brojem stanica ,privremenog karaktera, a da je njihova privre-
menost uslovljena upravo Hi ka-
rakterom privrede , pa .bi, na taj i te stanice upravo odgovarale priv-
remenim sezonskim U vezi s tim bilo bi nuno voditi
i o momentima. Naime, :pri ovakvoj postavci mora se na
postojanje jednog trajnijeg naselja koje bi odgovaralo na-
selju, odnosno baznom naselju uformulacij'i F. Hole i K V. Flaneryl \ iz
kogi'l bi se manje grupe lovaca il i uputale u ,povremena periodska
odsustvovanja. Ibi se morao uzeti u obzir i tzv. ui i iri teritorij na-
selj ,' koji u formulaciji D. A. Strudya podrazumijeva iza
silmog naselja, odnosno koje se povremeno eksploatie
14
. U ne-
posrednoj vezi s ovim stoji i faktor udaljenosti, koji, prema ne-kim radnim
hipatezama,za poikretne ekonomije podra'Zumijeva radijus od 10 km kao
prihvatljivo koje jedna individua .prelazi !pri hrane, u
potrazi 'Za sirovinama za izradu i sJ.l5, kao i faktor istovremenosti
vie naselja koja takva jedna populacija moe .zauzimati u istim vremenskim
odsjecima, ili kratkim ,hronolokim razmaci ma16. se prim-
jenljivosti ovih postavki na naa nalazita, moramo odmah da ona ima-
ju sasvim karakter, uslovljen :prvenstveno odsustvom jednog
naJazita - Hi viLe njih - kOlje 'bi se mogilo 'Podve.sti pod !pojam, baznog, od-
nosno naselja. Samim tim i faktor udaljenosti ima sasvim spore-
dan Naime, odsustvo naselja ostavlja sasvim otvorenim
pitanje koja se od nairh naselja mogu povezati neovisno o us-
lovnosti predloenog maJksimurna. potrebno je ukazati na jo jed-
l2 A. P. Phillips, The model of human society and ilts a,p.pli-
cation to certain eaJ:1ly farming populations o<f Western EurO<pe. The eXIPlanation
nf Culrture Change, M-odels in Prehi;story, Pirtl1JSbul1gh, 1973, str. 531r. i d.
l3 F. Hole - K. V. FJa,nery, The 'pTehJustory of 'Southwestern Iran: a preli-
minary repom, Prec. Prehist. .soc. 33, 1/9.6:2, str. 43.
14 D. A. Strudy, The ex.plama,tion paJtterns of a modem economy in west
Greenland, Papers in ec.OO1O<JTlk prehistory, Cambridge, 1972, .str. 161-1'69.
15 E. S. Higgs - Vita Finzi, apo cit., str. 43.
18 Ibid., str. 28.
GZM {A), NS 38/1983, str. 65-72
72
B. MARIJANOVIC, PRILOG PROUCAVANJU EKONOMIKE ST. ENEOLITA
nu mogu6nost u .karaktera naih nalazita. Novija i'straivanja .po-
kretnih ekonomija su pokazala da je :broj jedn populacije uvijek
manji od ekonomskog potencijala njenog teritorija, te da se taj broj odra-
va uvijek na istoj razini nekim neekonomskim mehanizmima, socijalnim ili
psiholokim17. ,Prema rezultatima tih istraivanja iz.gleda da je broj
jedne zajednice toliko usko raspoloivim dobrima tako da on'\.
nikada prolaziti kroz periode oskudice ili obilja, te da se porast broja
tek kada porast materijalnih dobara dostigne maksimum.
Koja od ovih u karaktera nai:h naselja izgled:l
najprihvat\jivijom? Na prvi pogled ova posljednja, jer u razvijenim fa,zama
neolita ovog ;prvi put imamo trajnija naselja sa vie horizonat:l.
stanovanja, to se poklapa i s ukupnim porastom materijalnih dobara, Me-
nismo skloni ovako jednostavnom, da ne kaemo jedno'stranom op-
redjeljenju. :Prije ,biti da je karakter naih naselja nizom fak-
tora koji djeluju kao dio pokretnog ili sistema privre-
Sigurno je da broj tih faktora ostaje izvan naeg domaa-
.ia, pa stoga ovdje navedene momente twba shvatiti samo kao dio uzroka
pojilvama koie se na pojedinim ili nalaziJtima. No, neo-
visno o obuhvatnosti i prihvatljivosti i rjeenja,
nRm se sasvim izvjesnim da ekonomske osnove starijeg neolita Hercegovi-
ne t.reba posmatrati u kontekstu zahtjeva koje postavlja pro-
duktivna privreda neolitskog tipa i stvarnih podneblja, U tom
smislu smo istakli da neke nezaobilazne pojave - naseljR,
izbor mjesta i kratkotrajnost boravka - na da je karilJk-
ter privrede starijeg neolita Hercegovine u nekim elementima priv-
redi prethodnih perioda, te da je ivota, takvom ekonomikom,
usmjeren ka osnovama, Potpuno smo svjesni posred-
nosti navedenih 'podataka i njihovog u ukupnog nivoa
razvijenosti proizvodnih snaga starijeg neolita Herceqovine, ali 'smatramo da,
u odsustvu sasvim egzaktnih ,pokazatelja, i ovakvi elementi ukazuju ako ne
na pravce onda bar na pravce razmiljanja, sva,kako li slu-
kad elimo uoptavanje i simplificiranje,
CONTRIBUTION A L't:TUDE DE L't:CONOMIE
DU Nf:OLITHIQUE ANCIEN EN
RESUME
L'auteur s'occupe des problemes concerna,nt .la base economique du neo-
hthique plus ancien en Herzegovine, II diduit ses &uwOSitioThs i!)!directement,
n'ayant pa,s des preuves exaotes provenant des locali1es recl1erchees du neolithi-
que ancien, attira.n>t l'atteThtion surtoo.t SUT les ele.ments s'uivants: dimensions mo-
destes des agglomerations, caraotere peu eX[lressif de la couche cu1.bu<relle, il vrai
dire sa tel1luite, microposirtioln des a,g,glomera'tions, valleur agrai,re du so.! herze-
govinien etc. Sur la ba,se de l'anaily.se de ces elements, l'au.teur eXlpose son opinion
co.ncernanl le develoPlPement relativement fai;l:xle de l'economie neolithique cla-
ssique, su,rtout de la production agricUJ1tu<rale et aILlIS'si concernant \,ol'ieni1:a,tjon des
representanis de la cultn.!lre du neolithique ancien en Herzegovine vers les autres
occu'Paltions, Le role predominant v a,uraient l'elevage et la chas,se, combines avec
le recueillage et l'agriouliture mal develOlPpee, Comme la consequence la p.liuG
expressLve d'une telle eco1nomie, l'a!Uteur souUigne la maniere de vie mobile,
arret duraJb.Je dans une "tation.
TradJuction :
Edina
17 IbLd, str, 28.
GZM (A), NS 38:1983, str. 73-94
UDK 571
o,riginalni
PRAISTORIJSKO NASELJE G'RADINA U KOD

DR MloLJCA Zemaljski muzej BiH, Sarajevo
Loka-litet Gradina je visoko, dominantno bDdo koje lei u
na sela Strmice (So, udaljtmom od puta - e.ko-
i reke oko 5 km severozapadno. U podnoju lokaliteta, sa se-
verozapadne i strane, potok. Zapadno je, u neposred-
noj blizini, Duboki potok. Oba potoka se ulivaju ;u (Iplan 1).
Svojim prirodnim poloajem, sa okomitim padinama ka istoku
i severoist()/ku i neto kosijim ali teko stranama na severu
i jugu i manjim platoom smetenim na krajnje.m dellu loka.Jiteta,
Gradina je pruala povoljne uslove za odbranu, a istovremeno
la i do,bar Ipregled okoline (T. 1, 1, 2). KaJko je na zapadnoj strani pad terena
znatno blai i prilaz povoljan, naselje je na toj strani sa tri forti-
fikaciona zida (V. Plan 1).
Sistematska iskopavanja na lokalitetu izvrena su u periodu od 1977.
do 1979. godine.! U toku trogodinjih iskopavanja radilo se na detaJljnom is-
pitivanju zidova, platoa, prostora zidova kao i svih povrina na ko-
jima se pretpostavljala ,postojanja kulturnog sloja. U
toku radova otvoreno je 30 sondi dimenzija. Uporedo sa navede-
nim radovima, na jugozapadnom delu naselja, 111 i II zida, uklo-
njena je masa O'bruenog kamena i ut. Istovremeno su vrena istra-
ivanja, ra.di rekognosciranja, na padinama lokaliteta i na irem prostoru
u podnoju.
o,dbrambeni zidovi na naselju su podignuti na udaljenosti je-
dan od drugog. P,ruaju Ise u pra-vcu SZ - JI. Zavravaju se sa padom tere-
na i pojavom stena. Prvi, spoljanji , zid, uda'ljen oko 78 m od
je na najuem zapadnom prilazu naselju. Od ovoga
zida, na rastojanju od oko 100 m, lei drugi, srednji zid, koji obuhvata znat-
no povrinu. o,d njega, na udaljenosti od oko 0,50 m nastaje
unutranji, zid. Zidovi su podiginuti na kamenoj osnovi tla izna-d koje
1 Radovi u okviru projekta Isko;pava!1lja praistonijski h nelkrepola i
graciil1'Slkih 'naseLja na - V!la'sen.ice i na Ipotazru Koz,luk - Ja-
nja. F,in3Jnsi ra:na su sredstviJma SIZ nauke BiH uz muzeja 'u 'DU'Zl1i. Radove
vodila M. .u sara.cinji sa elkijpom: Saula Danijela, Vel.Lmir Pili-
Vera studenti 3II'-heoJo.gLje, Zlallkio Iso sbuidenti teh-
nike, i Rajiko Velj:ko ekiJpi u radu pr.uio je Ra.niko
direktor bibhO!teke iz i Sallih kiulstos - etnolog.
Matenij.al i dokiumen:tacija s nailaze se u l1lJUlZejlu u T.wzli.
74 GZM (A), NS 38
1
1983, str. 73-94
_ ___ _____ 1\1. KOSORIC, PRAISTORlJSKO NASELJE GRADINA U SAVIClMA
se na,laze neznatni ostaci crveno,ute su od lomljenog, ne-
pravilno naslaganog kamena sa nasi'pom zemlje (T, II, 1-4).
su u vi'sill1i 5-6 redova kamena. Kamen je mada je pro-
i nekoliko dimenzije zidova su
te. Sirina prvog zida je oko 3,80 m, a drugog oko 1.10 m. vi'sine
su oko 0,64 m. zid je naj ma'si;vnij i. titilO je unutranji deo i pla1:o na-
selja. Dui'ne je oko 1,80 m. Sirina varira 2 i 2,50 m. Visine je od
0,80 do 1 m. Na strani, gde se zavr'ava, visina je neznatna,
oko 0,20 m.
Prilikom radova na obruenog kamena na zidu
je otkriven ulaz irine od 1 m (plan II), koji je, po svemu bio glavni
prolaz za centralni deo naselja. Za'padna strana ulaza, u duini od 0,50 m,
imala je prilaz od stepenasto nas'\aganog kamena, s obe stra-
ne zidovima, koji su polazili od ula,za na glavnom zidu.
Severni zid je znatno bolje Nie ovako prilaza pruala
se staza iroka oko 1 m, od naboja sitnog kamena sa
redovima krupnog kamena (qy!an II, T. III, 1). Staza je vodila ju-
gozapadno do drugog zida. povrine pod sitnim kamenom kon-
statovane su na prostoru drugog i prvog zida. Verovatno su i to os-
taci staze, koja je svakako predstavlja'la glavnu komunikaciju u naselju, pa
je vodila od prvog zida do ulaza za centralni deo naselja na zidu.
Pored i ulaza na zapadnoj strani, postojala
je prilaza naselju i prirodnim stazama, koje su ustanovljene na
junom delu lokaliteta. Jedna ta'kva staza, u vidu strmog usetka zaklonienog
stenama, polazila je od kraja zida i vodila u podnOje.
Druga, neto staza, sputala se juno od drugog zida, nie jed-
nog manjeg platoa, ka junom i jugoza'Padnom podnoju.
Radovi na istraivanju platoa i povrina zidova poka(la.Ji su da
je kulturni sloj neznatno ili je &pran pa se iS'Dod humusa pojavljuje
crvenouta koja lei na kamenoj osnovi tla, kul-
turni sloj, debljine oko 0,60 m, konstatovan je u sondi 19, postavljenoj na
ni'oj terasi, juno od centralnog p,latoa. Pored grumenja lepa, tragova gari
i fragmenata keramike, je i nekoliko fragmenata su-
dova sa razgrnutim obodom koji su ornamentisani otiscima prsta, zatim pri-
merci sudova sa trakastim drkama, fragmenat welle s ohodom i
fragmenat suda ukraen horizontalnim kanel'urama. Malobrojni nalazi poti-
i iz sonde 7, postavljene zapadno od platoa. Pored sudova sa trak[)sLim
i drkama, je i nekoliko fragmenata sudova sa ravnim
ouodom i zdela ukraenih kanelurama.
Na severozapadnom delu naselja, drugog i zida, na
dubini od oko 0,48 m otkriveni su ostaci ognjj;ta. je na utoj,
peskovitoj zemlji, od sitnog kamena i fragmenata keramike, iznad
koje je dolazio sloj lepa sa premazom. Na ognjitu i pored njega leali su
tragovi gari. pepela, ugljenisani delovi drveta i lepa, Istraivanja iz-
vrena na ovome prostoru nisu pruila podatke o postojanju stambenih ob-
jekata.
Prilikom ispitivanja konstrukcije zidova je brojni
ki materijal, kameni rvanj, ostaci ugljenisanog drveta i manji komadi lepa,
od kojih se na pojed.in.im nala'ze tragovi koca. Pored materija-
la, koji je istovetan sa materijalom u soodi 7 i 19, ovde se su-
i oblici sudova sa masivnim drkama koje idu i,znad oboda.
tim, stratigrafski podaci ovih nalaza su dosta ne,pouzdani. pad te-
GZM (Al, NS 38i l983, str. 73-94
75
M. KOSORIC, PRAISTORlJSKO NASELJE GRADINA USAVICIMA
GZM (A), NS 311/19113, st,., 73-94
76
M. KOSORIC, PRAISTORIJSKO NASELJE GRADINA U SAVICIMA
rena ukazuje na spiranja materijala sa centra:lnih delova naselja,
pa samim tim i njegovo zadravanje na zidovima.
Dosta dobro kulturni sloj {)tkriven je u jednoj manjoj udolini,
koja lei na del'U naselja, oed zieda, a jugozapad-
no oed centralnog platoa. i od udaHne teren se uzdie.
Zapadna, severozapadna i strana je masiv-
nim stenama, koje su magle sluiti i kao do'bra prirodna zatita. Udolina je
istraena sa 'pet sondi. Na priJblino ravnoj sredini otvorene su sonde 20 i 21.
od njih postaVljena je sonda 30. Sandom 29 je sevemi
pad terena. Zapadno, u neposrednoj bli!zini stena, postavljena je sonda 9.
kulturnog sloja u sondama varira. Uglavnom se izme-
1,70 i 2,10 m. Najpotpuniji stratigrafski pregled pr.ua vertikalni presek
sonde 20. Humusni sloj debljine je oko 10 om. Ispod njega je sloj svetlo-
mrke, rastresite zemlje, debljine oko 0,40 m, koji sadri malobrojne nalaze
keramike, lepa i gari. Zatim nastaje sloj mrke, kompaktne
zemlje, debljine 0,70 i 1 m, koji prelazi u sloj svetlomrke, kompalktne
zemlje i ide do dubine old 1,80 m. Na ovaj dubini nastaj-e novi sloj mrke
zemlj-e, debljine oko 0,20 - 0,30 m. Slojevi sadre brojne nalaze kulturnog
inventara. Na dubinIoiko 2,16 m nastaje zdravica, uta Kod ugla B
u zdravicu se ukopava, u vidu nasiJpa, sloj mrke zemlje izme'an sa sitnim
kamenom. irine je oko 1 m. Prua se u dubinu do 2,50 m (plan III).
U sondi 30 otkrivena je jedna jama dimenzija: 1.20 x 1,10 m. Pojav-
ljuje se na dubini 1,90 m i ukO'pava u zdravicu do dUlbin-e od 2,50 m. Njen
sadr.aj s'u nalazi materijala i ostaci kostiju ivotinja.
________
lege nda'
D
hurr us

sve \lo mrka z mija
fT\rk 'a ze ,Il a
!o.,.


c:;:::] lep
5J

0'====,,;;0;.;;5____' m
a
D
Plan III - Profil sonde 20
GZM (A), NS 38/'1983, str, 73--94 77
M. PRAISTORIJSKO NASELJE GRADINA U
Prema raspoloivim podacima, izgleda da prekida ivota na naselju
nije bHo.
Najbrojnije nalaze kerami,bki materijal. Metalni nalazi su zastup-
ljeni sa tri manja bronzana i sa jednim gvozden'im objektom. Dosta brojne
nalaze predstaV'ljaju ostaci ivotinjskih kostiju.
nala.zi u kulturnom sloju pokazuju postojanje tri faze iz..
gradnje stambenih objekata,
ostaci naj:starije faze konstatovani su
u sondama 20 i 21. Pojavljuju se u sloj-u mrke zemlje, koja se od zdravice
prostire do ni'voa od 1,80 m, To su preteno manji fragmenti ugljenisanpu
drveta i grumenje lepa. Na dubini od oko 2,10 m je
ognjite. je od sitnog kamena i sa pre-
mazom. Na njemu i pored. njega leali su delovi ugljenisanog drveta, gar i
pepeo. Na ogonjitu je leao i kameni rvanj (T. III, 2). Od ognjita za!padno
nd 0,50 m i jugozapadno na uda:ljenosti od oko 3 m su delovi ug-
lj enisanih greda.
Iz slojeva ove faze dosta brojni nalazi keramike.
je od nedovoljno zemlje i sadri znatnu primesu krupni-
jih i sitnijih zr.naca peska. Boja sudova je od mrke do mrkocrvene
i crne. su Oblika su i Zastup-
ljeni su sudovi sa obodima: ravnim, zaohljenim, razgrnutim (T. IV,
1 a, b) i proirenim na obe strane (T. V, 1). se i primerei sudova SiJ
blago razgrnutim <Ybodom i sa visokim vratom. Pojavljuju se i
sudovi izrazito grube fakture. Pored zdela sa nagla-
enim ramenom i razgrnutim obodom, se i plibke, zdele.
U broju pojavljuju se sudOVi sa trakastim drkama koje polarze
od oboda ili neposredno nire ob<Yda (T. IV, 2; T. V, 2, 3, 4). kao iprimerci
kod kojih su drke trougaono proirene na prelazu u obod (T. IV, 3). Pored
ovih, susre<'!u se i dvojne drike. je
i prim-erak izduene tunelaste drke (T. IV, 4).
Ornamentaloni motivi izvedeni oti'scima prsta i trakama s oti-
scima postavljeni su: nioe oboda, na ramenu suda i vertikalno, du vrata
suda. Ukrasi u vidu krunih otisaka nalaze se kako na obodima i na vratu
sudova tako i na pojedinim trakastim i dr1cama. Unutranja stra-
na razgrnutih ob-oda je ukraena jednim Di sa dva niza otisaka ili kra-
i duim urezima. Pored drki se uk-
rasi u vidu dugmastog i krunog udubljenja. Ukras u vidu dug-
mastog nalazi se i nie tralkastih dPlki (T. IV, 5; T. V, 6, 7, 8) .
materijal otkriven u jami je po sV'Ojim formama sa
navedenim materijalom. Pojavljuju se sudovi sa ra'Zgrnutim i proirenim o;bo-
dima. i trakaste drke su uJcrae.ne otiscima prsta.
je i primerak tunelaste drke i uplje, noge suda.
Ostaci druge fa,z konstatovani su ma dubini 1,80
i 1,30 m. Ovu fazu !pokaizuju nalazi zidova, pojava n-e-
vezanog kamena, qar, ugljeni:sani delOVi greda li ,pojava lepa. Na duhi'Ili od
oko 1,40 m u sondi 29 otkriven je spolljanji, severni zid zid
je od tri reda naslagano:g kamena i zemlj<e (plan IV). Pruao se u
pravcu I - Z u du'ini od 3 m, 'sa uglom skreta'Ilja ka
jugu, pored ko.ga su le.ali komadi .lepa s oUse-ima od koca. Na prostoru
juno od z1da, ootkrivena je velika OIbrueno:g kamena. U sondi 30
joe zid druge Pruao se u pravcu S-J. je u visini
6 - GZM - Arheologija. 38
- - ---- ---
GZM (Al, NS 38/1983, str. 73-94
78
M. PRAISTORIJSKO NASELJE GRADINA U
od dva reda naslagan-og kamena i zemlje. kine je oko 0,60 m. Zapadno od
ovoga zida polazio je drugi zid, je duina iznosila 2,60 m. Od njegove
pribline sredine odvajao se 'polukruni zi:d.Pruaose ,ka jugu. Pored
njega leali su ostaci ognjita, ,dimenzija 0,96 x 0,64 m. je od sit-
nog kamena i fragmenatakerami,ke, preko koga je dolazio lep sa
premazom. Na ognjitu su delovi ugljenisanog drveta, pepeo, gar,
cl. pored njega su ,leaJli ostaci ivotinjskih kostij'u. povr-
ine pokazuju da je osnova prekrivena slojem sitnog kamena (T. III,
3, 4; plan V).
materijal i'z ovih slojeva pokazuje neto raznovrsnije oblike
sudova. i dalje se zadravaju obUCi sudova iz prethodnog hori-
zonta, kao to su sudovi sa razgrnutim obodom i vratom i su-
dovi sa proirenim obodom na obe strane (T. VI, 1-6). Uporedo sa njirrna
se pojavljuju 'primerci zdela sa ravnim ili obodom, uk-
raenim kosim ka,ne:lurama (tzv. turban-obod: T. VII, 1) i zodele sa nevnat-
no proi'renjem na o.bodu. Dosta brojne nalaze predstavljaju
trakaste drke, koje idu od oboda (T. VI, 8. 9) ili koje vezuju vrat i
rame manjih i ,' :c( ih sudova (T. VII, 2, 3; T. VIII, 1) . Paralelno se
pojavljuju i trakaste drke koje idu iznad oboda (T. VII, 4, 5). Jedna od ovak-
vih varijanCl.ta je drka s krajevima u gorn}em, .pIjos'natom delu,
koji je ukraen horizontalnim kanelurama, a 'pri dnu, gde 'se le:pezasto iri,
ukraena je vertikalnim kanelurama (T, VIII, 2).
l eg " "':3
D
_ rrrl<a zemlja
h
gar
El l ep
________________
o 0,50 1m
Plan IV - Profil sonde 29
su i traka'ste drke kod kojih je naglaen srednji deo i pro-
dueni, zaobljen vrh (T. VII, 6 = T. VIII, 3), kao i primerd s malim z'aoblje-
nim produetkom na obodu (T, VIII, 4). U manjem broju se 'pO'javlj'uju :pla-
i drke. Ovoj fazi priJpada i fragmenat ukraen udubljenim
ornamentom (T. VI, 7), kao i jedna horizontalna drka (T. VII , 7),
Pored ornamenata izvedenih otiscima i zarezima, na pojedinim sudo-
vima pojavljuju se motivi urezanih i udubljenih linija i ukras u vidu plas-
rebra. ostalim nalazima se sudovi - ce-
diljke i oblici u vidu kaika sa trakastim drkama (T, VIII, 5). Zastupljeni
su i tegovi, okruglog i piramidalnogoblika. Na dubini od 1,85 m
je malo bwnzano dugme s ui'com, a sa dubine 1,60 m nalaz fragmen-
tovanog bronzanog prstena i spiralne brol1!za'ne ice (T. VIII, 6) .
0
B

GZM (A), NS 38/1983, str. 73-94 79
M. KOSORIC, PRAISTORIJSKO NASELJE G_R_A_tD_I_N_A_U_S_A_V_I_C;".,I_M_A__________
tegenda z
e
B
kamen

I
ga
,

o Q50
Pl a n V - Otkriveni zid zgrade
osta'ci faze izgradnje pojavljuju se na dubini od 1,30
i 1 m. Nailazi fragmenata lepa, tragova gari i nevezanog ka-
mena konstatovani su u sondama 20, 21, 29 i 30. Na dubini od 0,90 m u sondi
21 je ognjite, u se neposrednoj Ibli;zini nalazio rvanj, i'lra-
od sitnozrnog pe'tara, i tri kamena sa tragovima gorenja. U sondi
9 otkrive'n je zapadni zid j u visini 0,20 - 0,50 m.
je od krupnog kamena i zemlje. Pruao se u 'Pravcu S - J, u duini od 3,60
m. Na jun0j strani je deo zida s uglom skretanja ka istoku, gde su
fragmenti 'lepa s otiscima koca i delovi ugljenisanog drveta. Is-
od zida, na udaljenosti o,d oko 0,60 m, su ostaci ognjita sa
slojem pepela, garom i ugljeni'sanim delovima drveta. Izgradeno je od sitnog
kamena, lepa i fragmenata keramike. Uz ognjite, sa njegove se-
strane, leao je kamen. Prostor pored ognjita i dalje, do
zida, bio je 'Prekriven slojem sitnog kamena (plan VI).
materijalI iz s,lojeva falle izgradnje pokazuje zadra-
vanje oblika sudova iz prethodnog hori.zonta, a istovremeno i pojavu novih
formi. Pored sudova grube fakture, od kojih su neki i,zrazito mrkocrvene
boje. jako zaspaa se i pojava sudova znatno bolje fakture i rueto
tanjih zidova. Sudovi sa visokim vratom i blago naglaienirn !prela,zorn u tI1buh
nalaze se i dalje. Uporedo sa njima se pojavljuju ,sudovi sa razgr-
6'
GZM .(A), NS 38/ 1933, str. 73-94
80
M. KOSORIC, PRAISTORIJSKO NASELJE GRADINA USAVICIMA
nutim (T. X. 1) .i ravnim obodom i oblici sudova sa
ravnim obodom, visokim i blago 'nagla'enim prelazom u trbuh. Za-
paena je i pojava sudova sa 'facetiranim obodom (T. IX, 1). Za-
dravaju se i oblici trakastih drkipostavlj enih na ramenu, kao i oblici dr-
ki iznad oboda suda (T. IX, 2, T. X, 2, 3). su i drke
ukraene vertika:lnim rebrima, zatim malle pravougle i okrugle
drke. Pojavljuju se i drke sa dodatkom koji se dugmasto zavrava (T. IX,
3). Slojevi poseduju i znatno broj zdela 's obodom, koji je
ukrRen kosim kanelurama (T. IX, 4, 5; T. X, 4, 5) . su i zdele s uvu-
obodom, ispod kojeg se nalazi malo ili vertikalni
urezi (T. IX, 6) .
D ____________
I .... .,:.-J'- -'-4-: N
.. .
-.'
'.
..... tJ
LEGFNDA JI

kamen
traqovi
oqnj lsta
l!Z]
uqljenisano
drvo
ffi qar
@J [ep
e
8
0,====,,;:0,;;,5__.....,;1 m
Plan VI - Otkriveni i ognjite, faza
Istovremeno na materijal'u iz ovih slojeva se raz-
novrsniji ornamentaini motivi. trake s otiscima prsta pojavljuju
se i dalje. Por,ed zdela iprimerci su ukraeni kanelurama
na ramenu (T. X, 6). Nalaze se i motivi izvedeni u vidu raofi.ranih tr.ouglova
(T. IX, 7J,ljebova, sistema urezanih linija i girlanda ,(T. IX, 8; T. X, 7, 8).
Zastupljen je i ornamentaini motiv i'zveden urezanim cikcak-linijama, koje
se pruaju u vidu dvostruke trake (T. X, 7) , zatim motivi kratkih zareza, u
vidu cikcak-ureza sa tragovima inkrustacije (T. X, 9), motivi
krugova ,(T. X, 10), sist-em kratkih kosih zareza (T. X, 11), kao i ornament
izveden paralelnim linijama i girlandama koje prate ubodi (T. X, 12) .
gvozdeno je jedini metalni nalaz i:z ovih slojeva. Ot-
kriv eno je na dubini od oko 0,68 m, na prostoru gde s'u leaJU ostaci zidova

Tipoloka a'naliza materijala je izvrena u okviru ,slojeva
si'Zdvojenim .fazama. U celini broj-ni ma-
terijal ne prua veliku raznovrsnost oblika, ali ukarzuje na dosta dugo tra-
janje pojedinih formi sudova.
Analiza materijala iz najstarijeg hori'zonta stanovanja 'pokazuje da naj-
bolju paralelu pruaju nalazi sa 100kaliteta VIelika gradina uVarvari. Srod-
GZM(A), NS 38/'1983, str. 73-94 81
M. KOSORIC, PRAISTORIJSKO NASELJE GRADINA U SAVICIMA_ _ _ _____ _
nost sa materijalom iz faze A 2 Varvare nalaze oblici sudova s obodom pro-
irenim na obe strane; sudovi s obodima ukraeni .zarezima; trakaste drke
koje polaze od oboda ili niQ:e njega; <po.Jumesocaste drke s ornamentom oti-
ska i tunelaste drke, eneolitskog ti'Pa, koje se nalaze i u sbratumu V i IV na-
selja na Zecovima.
2
Oblici dubljih sudova sa trakastim drkama !postavlje-
nim na ramenu, zatim sudovi u obliku kaike i primerci i trakastih
drki ukraene ornamentom otiska, nalaze analogije u materijaJIu faze A 3
Varvare.
3
Navedeni <Yblici sudova i njihova srodnost sa materijalom iz faze A 2
i A 3 Varvare daju elemente na o-snovu kojih se kulturni slojevi sa najsta-
rijom fazom naselja hronolOlki vezuju za rano i
srednjeg bronza'I1og doba.
materijal iz slojeva koji pripadaju drugoj fazi
pokarzuje karakteristike perioda s!1ednjeg i kasnog bronzanog doba. Ti'Po-
loki je bJi.zak nala-zima sa naselja ovoga vremenskog perioda koja lee na
june i srednje Bosne,4
Sudovi sa drkama trakastog tipa, koje idu od oboda ili od ramena, i
sudovi u vidu kaika s izdignutim drkama iznard oboda nailaze direktne veze
s dblicima iz starije i faze srednjeg bronzanog doba na naselju u
Varvari. Varijante drki koje idu 1znad oboda, masivnih ili u osnovi
proirenih, pripadaju oblicima koji su u i manjem broju pri'sutni na
naseljima u Varvari, Padu, Debelom b!1du, Koutici, Fortici i Da-
tuju se u period srednjeg i kasnog bronzanOlg doba.o
Drke po obliku veoma nai:m 'primercima prikazanim na T. VII,
4, 5 i T. VIII, 2 se i 'na keramici lokaliteta reka u s. Do-
njem Sti'Plju kod Svetozareva, s tom razlikom to se na sudovima iz
takve drke nalaze na obodu, a na onim irz reke na ramenu suda.
7a
Kulturni inventa'I' iz SIlojeva koji iprilpa'daju nivou
faze se do-bro povezuje sa materijalom otkrivenim na naseljima sa
june i srednje Bosne.
7
Iz ovih slojeva oblici drki sudova iznad olboda, koje
su ti'))oloki srodne sa primercima drki koje se nalaze i u drugom horizon-
tu. Paralele sa nalazima iz faze .B 2 Varvara se u primercima zdela
s obodom, uk'ra,enim vertikalnim rebrom, i u oblicima sudova koji
su na ramenu ukraeni vertikalnim Zdele sa abadom uk-
raenim kanelurama pokazuju istovetnost sa zdelama <peri<Yda kasnog 'bron-
2 B. Ve! :ka Gradina u Varvari, I deo, Gla!gnilk Zemaljskog muzeja
(u ,da'ljem tekstu GZM), XXXII/ 1977, 1978, 5, T, XX, 4, T. XV,I, 2, sl. 13, 114, ,{'5,
A. Benac, Slavonska i ilil'Ska ku'1tura na prehvstor.ijskoj Gra-d&ni Zecovi kod Pri-
jedora, XIV, 1,959, 13, T. XnI, 6, T. XVI,lO, iJ.(2.
3 B. nav. delo, 1978, T. XXII, 2, 3, 5, sl. 1'9, T. XXII, l, T. XVI, 2, T.
XXIV, 2.
4 B. Uvod u stratigra,fLj,u i hrono.log.iju pr.au;tori.jsJdh gra.dina u Bo-
sni, XX, 1965, 27.
B. nav. delo, 1978, T. XXXrv, 3, T. XXXVI, 4, T. XLVII, l, 2, T.
XLIV, l, 2, 7.
6 B. na'V. delo, 1.978, T. XLII, 3, T. XL, 3, 4, T. XLIV, 4; na'v. delo,
1965, T. XX, 4, 6, 9, 30, T. XXIII, 1, 4, 6, 7, T. XIX, 6, T. XXII, 6.
7 Napomena pod 6.
7a Ove podatke dobila sam :od kolege M. kustosa mu-
zeja U Svetozarevu, kome i na ovom mestu najlepe ;zahvaljujem.
8 B. na'V. delo, 1978, T. XLIV, 6, T. XLII, 2.
GZM(A), NS 38/ 1983, str. 73-94
82
M. KOSORIC, PRAISTORIJSKO NASElLJE GRADINA USAVICIMA
zanog doba koje sa naselja 'na Debelom brdu, Poda, Pivnice,
Glavice, kao i sa primercima zdela i;z III i II stratuma naselja na Zecovima.
9
Srodni o:blici se ni!Jlaze i u materijalu otkrivenom na zapa:dne Srbi-
je.
IO
Slojevi ove fi!JZe sadre i malobrojne nalaze sudova sa ra,zgrnutim fa-
cetiranim obodima, koji se kao forme sudova vezuju za period
prelaza iz branzano:g u gvozdeno daba.
ll
Analogni primerci se u
materijalu sa Visa, Zecova, Donje doline.
12
Njihova 'pojava karakteri'e slo-
jeve rane faze naselja na PoduJ3
Ornamentaini motivi izvedeni na jednom broju sudova u vidu ginianda,
cikcak-traka, zareza, orafiranih trouglova, krugova i pojavi'.
bele i.nkrustacije nalaze pa.ralele u pojavi srodnih motiva na materijalu iz
Poda , Pivnice i Zecova,H kao i na materijalu sa Visa, na kome su konsti!to-
v ane i veze sa materij alom na
oblika sudova i ornamentainih motiva materijala bo-
sutske grupe u Sremu i materijala otkri,venog na naselju na Bosne,IS
moe se povezati i sa pojedinim nalazima keramike iz ovih sliojeva. OVi!
srodnost zapaa se u .pojavi pojedinih o,blika sudova, kao to su zdele sa
kaneliranim obodom; sudovi sa vratom i kosim kanelurama;
ravni obadi; drke sudova i drke sa dugmastim dodatkom, kao :
u pojavi motiva rafiranih trouglova, urezanih linija, girlanda ,j kratkih Zi\-
reza.
Izvrena analiza materijala i njegova srodnost sa mate-
rijalom otkrivenim na navedenim lokalitetima govori da
faza naselja pri'Pada pe,riadu kasnog bronzanog i gvozdenog doba.
1(; * *
TrogodiInja iskopavanja na Gradini pokazala su da je loka1litet u
dueg vremenskog perioda bio nastanjen. Prema dobijenim rezultatima, tip
naselja. otkriveni pokretni mater ijal i analogni primercipokazuju da je 7i-
vot na naselju tekao kontinuirano, od ranog bronzanog doba do gvo-
zdenog doba, odnosno d-O .perioda haltata B2-3.
Najpotpunije podatke o naselju pruili su radovi na delu
lokaliteta, gde je otkriven dosta dobro kulturni sloj i 'Pos-
tojanje tri faze: najst arija, koja pripada ranom i sred-
njeg bronzano;g doba; srednja, s a nalazima iz srednjeg i kasnog bronzano{f
doba, i iz perioda kas.nog bronzanog i poi': etka ranog gVO'ldenog
doba.
o B. nav. delo, 10965, T. XII. l, 2; A. Benac, Pi.vnk .a kod Odaka i
neki problemi k ulture, GZM XVII, ];962, 2.1, T. 1. 4; B. Gradins-ko
naselje na Glavici, GZM 1962,4, T. II, 6, sl. 1; A. Benac, ,nav. del-o, 1959, T.
XVIII. 6, 7, T. XIX, 4,
10 A. Zati tno 'is.ko:pava.nje -ll selu Starinar, XI/1960, 1961 ,
99.
II M. Garaanin, PraLstonija na tlu SR Srbije, I, 1973, 3,00.
12 A. Benac, nav. delo, 1959, T. XVIII , 5; XVII, 1; Z. Donj a Dolina,
GZM XIX, 1964, 5, T. IV, 10; T. V, 1, ,114; T. II, 1-3" 9-112; Z. Vis kod Derven-
te naselje ka.snog :bronzanog doba, GZM XV-XVI, 1.961, 15-1, 6.
13 B. !Tla v . delo, 1.965, 86.
14 A. Benac, nav. delo, 19&2, T. I, l, 6; B. nav. delo, 1005, T. XII. 8.
5; T. XI , 8; IX, 14; A. Benac, nav. delo, 195.9, T. VII,!, 2.
lo Z. nav. delo, 1961, 1166, T. I, 5; T. LI , l, 2, lO, n; T. IV, 12a.
16 D. materijal g,vo.zdenO!g do:ba u Sl'emu, Hl8I, T. lV,
3, 4, 7; T. X, 7; T. VIII, 6; T. XXX, 1, 2, 3; T. XXXI, 5: T. 5.
83
GZM (A), NS 38/ 1983, str. 73-94
M. KOSORIC, PRAISTORIJSKO NASELJE GRADINA USAVICIMA
ostaci najstarije faze, u vidu nallaza ugljenisanih greda,
ostataka ognjita i brojnog nevezanog kamena, ne pruaju dovoljno eleme-
nata na osnovu kojih se moe sa govOTiti o i njihovoj
dimenziji. Pojedi.ni proizvo:di, kao: tunelasta drka, drke
s ornamentom izvedenim oti!Skom prsta, oblik noge suda i sudovi
ukraeni vertikalnim trakama s otiscima, ukazuju da materija,lna
kultura prvih stanovnika naselja nosi elemente starijih kultura, periodCl.
prelaza u metalno doba.
U slojevima druge i faze o.tk.riveni su ostaci poru-
enih zgrada. Prema nalazima, su od kamena i zemlje, urz upo-
trebu stubova, greda i l epa. Ima/le su ognj ita. Podovi su bili prekriveni sit-
nim kamenom. Nalazi pregradnih zidova u sondi 30 na po,stoja'l1j p.
manjih prostorija unutar O dimenzijama ne moemo sa sig'm-
qovor iti. Raspolaemo podacima o nj ihovoj j duini od 3, nd-
nosno 3,60 m, kao i o njihovoj orijentaciji u ip.ravcu S - J i I-Z.
Anali za materijala je pokazala zadravanje pojedinih ob-
lik " sudova tokom dueg vremenskog perioda. Ovu pojavu svakako je omo-
miran razvoj ivota u naselju. Izvesne p romene zapaene u slojevima
farze , ispoljene u kombinaciji i novih for -
mi sudova i u pojavi sudova :s a raznovrsnijim ornamentalnim motivim(l,
mogu se dovesti u vezu sa postepenim prihvatanjem uticaja ili sa prodorom
elemenata drugih kultura u naselje. pr omene nastale u materi-
ja1lnoj kulturi, po svemu, nisu uticale na ekonomsko-drutveni razvoj. pa
je ivot u naselju tekao bez bitnih promena. Obilje nalaza ma-
te.rij .:lia i ivotinjskih kostiju, kao i neznatna pojava nedovoljno me-
talnih objekata govo,re da je ekonomska baza naselja 11 osnovi bila 'nepro-
menjena, pa je,u toku naselja, glavno vezano za
i lov, kao i za bavljenje zemljoradnjom.
Postignuti rezultati isko,pavanja u celini su pruili podatke koji go-vo-
re o tirpu odbram:benih zidova, kao sistemu komu-
nikaciji. s tambenim objektima, karakteru kulturnog sloja i pokretnag in-
ventara. U osnovi, dobijeni podaci pokazuju rarzvoj naselja na Gradini
se kontinuitet ivota moe pratiti tokom bronzanooOipskog perioda, a samim
tim i organi,zacija naselja ovoga tipa na Bosne.
AGGLOMERATION PREHISTORIQUE GRADINA
A SAVICI DE SEKOVICI
RESUME
La Gradina est s'ituee dans la region du village Strmica
Elle est elo i,gnee de la rou te - environ 5 'km au nord-
-ouest. Par sa position naliureHe, a,vec la ehute verticale ve!1.5 I'est et le nord-est
et les cotes g;ravement aece66'i.bles au nord e t au sUld, cette Gradina ava it off.n
de favorable-s conditiorus pour la defense et avai t donne la possi.bi.l.ite de mieux
con trOler les alentours (T, I , l , :?il. SUT le cate occLdental, ou la chute du t errain
est beaucoup plus douce et l'acees pl'llls facile, ont e te const!1uits troi.s mul'!3 de
fortifica1ion Gpl a n de situation - 1).
Au cours des Teoherches effectuees dans la periode entre les annees 1977 -
1.979 ont ete recherches en detaMs les murs et ,les tenrairu; sur ,lesq'llels on a pu
supposer l'existence de la cu1tuTellle ccmser,vee.
Les murs de protection ont ete conSltpui.ts fl. la differente distance l'un de
l'autre. !ls sont cons.truits en lPierres bri5es irre.gulierement entasses et en terre.
Su.r le troisieme mur inierieur on a deco.lLvert l'entree, etant p.rCl!ba.blement le
passage princi,pa,l menant dans la partie centraJ!e de l'ag.glomeration II) .
La partie occidentale de l'en,tree, dans la lo.ngueurr de 0,50 m, a eu l'acces . consiru-
it en pierres g.rosses, entassees fl. g ra.di ns. Plus loin, au sud-ouest, jusqru'fl. l'an.ut.re
mur, avait conduit un s entier en pierres menues, melangees rpar end'roits avec leG
pierres grosses (plan II; T. II, 4).
Les recherche, effectueel3 'sur le pJa,teau et sur les 'Surfaces entre les murs,
avaient <demontre qlUe Ja couche cruJ.1nlfelJe est pau cons ervee ou qu'eNe oot ,lavee.
On a decouveTt une couche a.ssez bien ,coru;e.rvee ;dans une petite vallee,
situee dans la pa'rtie du SlU.d-est :de l'a,g,glomeration, fl. l'est du ,troisierne mur et
au sud-ouest du ,plateau central. L'e:paiGseur de la couche culturelle varie entre 1,70
et 2,10 m. Les ,produits en ceramique .sont ,les ,plUiS nomlbreux. Parmi les produits
en meta'l on a decollNert trois IPe,tits objets .en Ibro.nze et UJI1 objet en fer. Les os
des animaux sont asseznombreux. On IPeuot 'a!Ssez clairemel1lt J(Jjstinguer Testtes
des constructions, decouverts dans la coo'che culturelle, demon,want l'existence de
trois phas6 de constnuctio!1!s.
Les trouvail,les, awartenani fl. Ja .pha.se ,deconsotpuction ua plus ancienne,
apparaissent ilans les horizons 's'ela.rgi'ssanlt de ,la terre vie.nge jusqu'au niveau de
1,80 m. Ces trollvailJes alP!Pa'r a i.lS1se n t ;sous fo.rme ,d!S .resies de 'bois caI1bonises, des
morceaux de calle et des res,tes du foyer. Ces restes ne sont pas nombreux et par
consequenlt on ne peut pa.s parler des constnuctions et de leuI'S dimensions. Les
produits en ceramique, ,deco;uverbs danlS horrizom, decette !Phase, Jtemoi'gnent
des r2:pports etroits avec les produits a;ppartenant a la periode ancienne et moi-
ienne de l'age de bronze. On a constate la deuxieme !phase de .construction dans
les horizons entre 1,80 et 1,300 m. A ceute -pihase awartiennent les murs partielle-
me-nt conserves, Jes par,ties des poutres carbonisees, ,ja coMe et le foyer . Les prro-
duits en ceramique ont les caracteri'Stiques de ,l'age de bronze ,moyen et rrecent.
Les res'tes de constructions de .la troisieme :phase ont ete consta,tes a une pro-
fondeur en.tre 1,30 et l m . On a IdecO'Uver,t les 'restes des mUl1S, .du foyer, les mor-
ceaux 'de colle avec les empreintes du .pieu et les il"estes de boLs caI'bonises. Les
produits en ceramique ont les caracteris tiqlU6 :de l'fl.ge de hronze ,receni et du de-
but de rage de fer. Dans la deuxieme et .Ja troi;sieme phase de cOn<struation les
maiJsorus ont ete construi.te.s en pierres et en terre, avec les colonnes, ,les poutres
et la colle. Elles ont eu le fOYeT. Les planohers o.n.t ete couverts par les pierres
minces. A l'interieuil" des maisons ont ete decouvertes a.uS<&i aes iPetites pieces. Sur
la balSe des :donnees disponi.bles on peut concJure q.ue ;Ia lon.gueur conservee d6
rruurs a ete entre 3 et 3>,60 m et Jeur oTien.tation a ete dans la direction nord-sud
et si-ouest.
L'analyse des fragments ,de ceramique, les trouvaiHes analogues, les cons-
tructions consta tees, la communieation existante et .le type des murs {je protec-
tion, demon trent des donnees concernant le ,devel o<PIPemeni :de l'ag.g,lomera tion
sur Gradina, <:Iont la continuite peut etrre ,su'ivie depujs ,l'age de bronze ancien
j-uSlIU',llU debut de l'age .de fer, j'lllSqu'fl. la !perio.de de Ha,lstatt B 2-3.
Traduction:
Edina
85
GZM (A) , NS s tr. 73--94
PRA:,STORIJSKO NASELJE GRADINA U _____
TABLA I
1
2
l - Pogled s jugo;stoka; 2 - Pogle'Cl s jlbga
GZM (A) . NS 38' 1983. , l r . ';3- 94
86
M. K O S O R I PRAISTORlJSKO NASELJE GRADINA USAVICIMA
TABLA II
(\J
1 - Detalj zida III 'kod sonde 3; 2 - Detalj zi da III (presj ek);
3 - Detalj zioa III kod ulaza; 4 - Deitalj II toku radova na zidu III
87
"IS 381983, str. 73-'-94
M. PRAISTORIJSKO NASELJE GRADINA U SAVI(;IMA
TABLA III
Staza II i rII z:da; 2 - Sonda XX, detalj ognjita; _
3 Sonda XXX, deo pregradnog zida zgrade; 4 - Si tan kamen u osnO\fi
88
G ZM (A) , NS 38/ 1983 , str. 73-94
M. KOSORIC, PRAISTORIJSKO NASELJE GRADINA USAVICIMA
TABLA IV
.J...::!)
....
b
J
4 /
O__ ...3 cm
/
Obl ici s t.:dova iz pr vog hor izonta s tanovan.ia
Cl'1:ei : J.
89 GZM (A). NS 38 1983. str. 73- 94
M. KOSORIC. PRAISTORIJSKO NASELJE GRADINA U S V I I ~ ___________ _
TABLA V
1
7 8
Oblici sudova iz prvog horLzonta stano\' an.ia
4
90
GZM (A), NS 38/ 1983, str. 73-94
M. KOSORIC. PRAISTORIJSKO NASELJE GRADINA U SAVICIMA
TABLA VI
4
Oblici sudova iz drugog horizonta stanovanja
91
GZM (A), 'NS 3811983; str.
M., PHAISTDRIJSKO NASELJE GRADINA, U
TABLA VII

: I o 1
e
l


j .b.
" 1' - - --
"' _____ - _ I ___ ___ _
2 3em
,
Oblici sudova iz drugog horizonta stanovanja
Cr,tei: J. Radojevi/"
GZM (A), NS 38/ 1983, str. 73-91
92
M . KOSORIC, PRAISTORIJSKO NASELJE GRADINA USAVICIMA
TABLA VIII
4
5
6
Materijal iz drugc!g hOI'1z0"nta .stanovanja
93
GZM lA), NS 38/ 1983, str. 73-94
M. KOSORIC, PRAIS,TORIJSKO NASELJE GRADINA USAVICIMA
TABLA IX
3
1
Oblici sudova i.z t r g hor1zonta stanovanja
7 - GZM - Arheolog.ija. 38
GZM (A), NS 38/ 1983, str, 73-94
94
M. KOSORIC, PRAISTORIJSKO NASELJE GRADINA USAVICIMA
TABLA X
((
/ /
% '
-- .;
>&;
-;%'

,
3
.'1' "
5

, \
7 8

I

" 10

9 'I
o 2 3em
,
12
Oblici sudova iQ horizonta stanovanja
Crtei: J .
GZM (A), NS 38/1983, str. 95-108.
UDK 930.271
OrtginaIni
NEKOLIKO EPIGRAFSKIH SPOMENIKA RIMSKOG DOBA IZ
BOSNE I HERCEGOVINE
DR V.ELJKO PASKVAUN, Zemaljski muzj BiH, Sarajevo
Od epigrafskih spomenika rimskog doba koje ovdje tretir amo dva su
objavljena.! Druga dva objavljujemo ovom prilikom. Dva navedena, od
kojih je jedan kult'Ili, a drugi sepUJJ.kralni titulus, donosimo ponovo, j er nam
se da nisu pouzdano
1. Votivni spomenik iz kod Duvna (sl. 1) . Spoffi'.:nik.
ima oblik pravokutne plote ili menze; dimenzija 0,93 x 0,56 x 0,10 m. Volivni
natpis urezan je na jednoj od duih strana ipri kraju
Za ovaj spomenik saznali smo .prilikom rekagnosciranja terena sela Stipa-
kod Duvna 1964. godine.
2
Spomenik se danas u Muzeju Hercego-
vin u Mostaru.
SL 1.
Slova, visine 5,3 cm, dosta su pravilno uklesana s
elementom produavanja slova na kraju. Intenpunkcija je trokutasta
koja je grubo urezana.
je konstatirano da je natpis i to tamo gdje se, prema
naem miljenju, [Leg(ionis)] I M(acedoni'cae) .3 na
'E. AntiNu !kultni i vCltj ,vni spomenici na .poid["u.oj.u BOSllle f
Hercegovne, Saradeva, 1977, str. 302, br. 93; V. Kameni spo-
menici u arheolokoj zbirci na Huancu (Katalcoo !pregle!d), Nae 'starinI:. XIV-XV,
Sarajevo. 1981, str. 268. -sl. 9.
Te godine je ovo za AKBiiH rekognoscirala ekipa Zema.ljskog
muzeja u SarajeV1U 'll Sas>taMU l(J..r ZdraIVko i
3 E. j.bidem; 11 krajevima rhruslke IPr.oviJncilje 'Dalmacije os,ta'Vila
je svoje <tragOIVe legio IV :i V Mace-danica, a nemaan'O traga oo leglio I Macetlo-
nica. O tome v.i.di kod A. Betz, Untersuoh.ungen zur Mi1iJtangeschichte der Tomlischen
Provinz Dal.matien, Wien, 1938, S. 48; ugf!avnom, u naqpi:su se ne .spominje IIYO'koj-
nikova hiv\a jed.linka.
7'
GZM (A), NS 38'1983, str. 95-108
96
V. PASKVALIN, NEKOLIKO EPIGRAFSKIH SPOMENIKA R IMSKOG DOBA
osnovu slova pri kraju natpisa, kako ih vidimo, moe se pour.z-
dano tvrditi da je nestalo 'Sllovo V, a donji tragovi slova S,
zaje-dno sa slovima L i M, koji su, kao i slovo S, odvojeni tro-
kuta,stom inteppunkcijom, ,predstavljaju rpoznatu volivnu formulu
u obliku VSLM = V(otum) S(olvit) ili S(olverunt) L'(i'bens) ili
L(ibentes) M(erito).4 je Ip.retpostavili i formulu SLM, tj. S(olvit) ili
S(olverunt) L(ibens) Hi L(ibentes) M(erito)O, ukoliko na prostoru
nije bitlo urezano slovo V.
Prema tome, natpis ,bi ,se
I(ovi) O(rptimo) M(aximo) T(itus) V ALER(ius) SEVER(ianus), SEVERI(inus)
ili SEVER(us) VET(e)R(anus) [V(otum)] S(olvit) L(ibens) M(erito)
U prilog ovom zavrnog dijela natpisa na votivnoj, tj. kultnoj
iz govoTi i posvetna formula. Za ploCu se moe tvrditi da
predstavlja neku vrstu rtvenika u obliku menze, koja je za bazu morala ima-
ti kameni ili zidani stup. Jasno je da posvetna formula lOM na
kultni objekat vrhovnom rimskom boanstvu Jupitru, pa bi i sama
posveta istovremeno objanjavala i 'prisustvo navedene formule.o
Osim toga, ne naJlazirno samo je-dan primjer da u natpisima se,pulkral-
nih ili drugih spomenika veterane bez tribusa i domkilija, kao i
bez oznake ,pri'padnosti nekadanjim voj-nim jedinicama u kojima su sluili
veterani.
7
To bi da votivni natpils, odnosno rtvenik, kronoloki
pripada dobu poslije cara Hadrijana (117-138).8
Ako bismo se osvrnuli i na fo.nnulu tria nomina u kojoj
nema oznaka ,priJpadnosti (tribus, domicilium i jedinica), onda bismo
primijetili da rtvenik nije mogao nastati prije vladavi,ne cara Hadrijana,
samo 'Poslije, i to najkasnije do prve tri decenije III st. n. e.
9
Tako bismo, na osnovu i'Znesenih elemenata, rtvnik iz
datirali od sredi'ne II do ,prve tri decenije III .st. n. e. i ne 'bi se
4 R. Cagnat, Cours d' rrJigraphie latine, Paris, 19.1,4, s. v. Si,giles et a:brevi3-
tions; I. C. Limentani, E\pi.grafia latina, Millano, 1973, pag. l81;M. Bulat - D.
Novi rimski natpi.si iz Os ijeka, zbol'Mk ib.r. XI, Osijek, 1967,
str. 87, br. l, 7, 9 li 10; u ovim nabpiJSima 'Votivn'og karalkitera u upotrebi je i vo-
ti vna fOITl1JUla, koj a se nalazi i lU na:eiffi na,bpioolU.
5 R. Cagna.t, o. C., op. 463.
6 U pita,n,ju je votiov.ni, ikonse'kraltivni ili ku,loVn i .5' pOImen iJk, pa .za'to fomnula
lOM, Ikao konse'krati'V' na, 'Votirvna, o;dmosno k>ultna, oobjanjaJVa 'i formu-
le VSLM :kao votivne.
7 I, Bojanovs k,i, nala.zi s D o:mavije, elanci i za
kulturnu istoriju Bosne, XIV, Tuzla, 1982, st r . . 1,24; za ovu pl'ilUku iznosi-
mo samo ovaj primjer, iaiko ih ima vie.
8 R. Weyna.nd, Form und Dekor3!ti();n der rfun i'sciJ. en der Rhein-
lande im 1. Jahrhumdert, Bonner Jahnbi.icher, Reft 1iO'8/o9, iBol1Jn, 19()2, S. 19-5;
D. Hil'ska onomastika, S(plit, 1948, ,s-tr. 50 daljem Ij;e!kstu:
OnomastLka); P. P aleogra.fLja rLmsikih nartpLsa tl GOI1njoj Mezij i, Beog -
rad, 1975, str. 71 i d. ; M. Hirslko pleme Deima,ti .('u da,ljem teks tu: D el-
mati), Godinja.k V, Centar ;za baJJkano'lo'ka i,s,pibi vaIllj a , konj. 3, SarajeV'O, 1967,
st!'. 67; N. Cambi, Sarkofag Gaja Albuc.ija Meni,pa , VRA:D LXIII-LXIV (1961 -
str. 1()1. i d .
9 P. o. C. ' str. 78; D. Onoma,stilka, str. 44, 50;
M. Delrnati, 'str. 84 ; N. Cambi, o. c. s tr. 101.
97
GZM(A), NS 38/ 1983, str. 95---108.
V. PASKVALIN. NEKO'LIKO' EPIGRAFSKIH SPO'MENIKA RIMSKO'G DO'BA
mogao, s obzirom na gentilicij VaJler(ius), datirati krajem III do IV
e.
lO
st. n.
je .potrebno konstatirati da, prema formi i uplsJVanju natpisa
na strani analogni votivni spomenik nalazimo i u SaloniY
Na ovom votivnom spomeniku, za razliku od 'naeg, na gornjoj plohi smje-
teno je manje udubljenj, a na desnoj ' strani ispust, koji je sluio za odvod
vode, odnosno

Spomenik se nalazio na otvorenom, tj. sU!b divo.
Gornja povrina, mo!e ,se pretpostaviti, sluila je za kultne obrede. Ova za-
paanja ukazuju da je istoj ili svrsi sluio i spomenik iz
2. Sepulkra1lni titulus iz Hardomilja kod Ljubukog fsl. 2).
je u Hardomiljskom polju prilikom gromila i zidova.
Titulus je pravO'kutnO'g oblika, O,UO x 0,35 x 0,18 m, a unutar pro-
filiranog okvira je natpisno ,polje od 7 redova slova. U ,prvom dijelu natpi'sa
slova su visoka 7, a u drugom 3 cm. Slova su po ukra,enim
zavrecima. Unutar nat'pisa javlja se distingventni znak u o'bliku srcolikog
'lista i unutar samih U drugom dijelu natpisa postoji i.sto
tako distingventni znak koji je trokutastog oblika. Dalje, imamo slova MA
i ME u ligaturi. U Pudentillae uklesano je vrlo malo slovo N
slova E i samog ruba ,proma .nabp.isnog polja. Sepulklralni: titul mJestimi6no
je na stranama natpisnog okvira, a posebno u drugom dijelu natpi'sa,
to oteava njegovo TitulUJs se u Arheolokoj zbiTci Franje-
samostana na Humcu.
Odmah je 'potre:bno istaknuti da u natpisu ovog sepulkralnog titula ne-
ma konsekra1:ivne iformule D(is) M(anihus). Isto tako treba utvrditi da je u
kognomenu pokojnice, koji se nalazi u dativu, isputeno slovo A. Godine
SL 2,
10 D. Onetmas t :'kn, st,r. 55.
II F. Bullebtino di al'cheologia -e sborla 'daUmata, Anno XXXVII, pag.
74.
12 F. ub Edenn.
98
GZM (Al, NS 3811983, str. 95-108
V. PASKVALIN, NEKOLIKO EPIGRAFSKIH SPOMENIKA RIMSKOG DOBA
ivota pokojnice -iznesene su u genitivu: annol(rum). U retku ima-
mo ime T'(itus) FL(avius) MAXIARCVS. U ovom Oibliku upisano ime
staV'lja f<>rmulu trianomi,na bez filijacije, tj. praenomen, genti-
licium i cognomen. Dedikant, suprug svojoj eni izraava duno
potovanje formulom: c(oniugl) brene) me(renti) uz oblik glagola posuit, koji
se jaV1lja u zavrnim tekstovima nabpisa sepulkralnih spomenika.
lS
U kratkoj analizi iznesen tekst natpisa predstavljao bi njegov glavni
dio. s adverbijem item javlja se i drugi dio ovog natpisa. On bi
s prvim dijel{)m ipak integralnu cjelinu titula, jer je ovisan o
obliku glagola posuit. On se kao takav vee uz sub-
jekte. Tako bi FL(avius) BENNVS i FL(avia) SA'BINA, koji se javljaju u
drugom dijelu natpisa, bili sude.dikanti u postavljanju spomenika. Stoga bi-
smo ovaj red nabpisa
ITEM FL(avius) BENNVS ET FL(avia) SABINA.
Ovaj red nabpisa vezao bi se na esti red natpisa, u kojem
imamo nekoliko slova. To su: FlU ILI i E VS. pouzda-
no slova trebalo bi da stoji i veznik ET, koji je nestao zbog ote-
Kod slova ILI, prema kontekstu, je nestalo slovo F, a kod
grupe E VS slovo I, pa bi se esti red natpisa
FIU(us) [ET] [F]ILI(a) E[i]VS.
Prema tome, na ove kratke epigrarfske analize predlaemo
tanje natpisa:
V ALERIAE PVDEN
TILL(a)E ANNO(rum) XXXV
T(itus) FL(avius) MAXIARCVS C(oniugi) B(ene) ME(renti)
POSVIT
ITEM FL(avius) BENNVS ET FL(avia) SABINA
FILI(us) [ET F]ILI(a) E[I]VS
Tako moemo na osnovu kratke epigrafske analize natpiJsa na titulu
Hardomil\ja, da ovaj natpis nije u cjelini bio dopunjen, od-
nosno To bi se posebno odnosilo na dopunu gentilnog imena u
i petom retku natpisa. U retku ovog natpisa imamo dedikan-
tovo ime upisano li formi tria namina bez fillijacije, tj. s .prenomenom T(itus),
gentilicijem FL(avius) ikognomenom MAXIARCVS. Prema tome, ne mo-
emo rprihvati.ti dopunu FL u FL(orus), koje je u rimskoj Dalmaciji rpoznato
kao FLORIVS i FLORINIA.14 I prenomen T(itus) svaku
nost da se genti1nog imena FL dopuni u FLORVS, ELORIVS ili
FLORINIVS, jer ovaj pren-omen, uz gentilno ime FL(avius). pri'pada caru
Vespazijanu.
15
Ista se greka pravi u dopuni gentiInog imena u petom retku karl dvo-
imene formule FL(avius) BENNVS i FL(avia) SABINA ili kod
13 G. Alfoldy, Die Personennamen in der romiJsohen pI'OVIG Dalrnatia, Hei-
delbel1g, 1969, S. 29.
14 G. Alfoldy, o. e., na str. 85 donosi kao gen-tHno urne FLoni.nia i F1orius, a
na str. 205. Flor.us ikao 'lrognomen.
15 R. Cagnat, o. c., lP. lS9; na osrrQlV.u eaMke nomenikJ.aiJure ,vidi se da samo
njemu pripada prenomen Titrus, koj.i hUo kOlji gerrtilliieij osim Fl(avLus).
Tako i prenomen R(lubliJus) p ripaida .samo HaJdriamJU.
99
GZM(A), NS 38/1983, str. 95-IOB.
V. PA.SKVALIN, NEKOLIKO EPIGRAFSKIH SPOME'mKA 'RIMSKOG DOBA
kognomena BENNVS, koje V. BESTINVS.16 Prema G. AI-
i drugim autorima edicija, ovaj kognomen nije poznat, barem
do sada, u krajevima Dalmacije,17 NajlbJiJi mu je BENNIVSIs, ali u
natpisu iz Hardomilja (sI. 2) imamo pouzdano <lekciju 'BENNVS. Tako bi kog-
nomen BENNVS u nabpisu iz Hardomilja potvrdio nesi,gumo istog
kognomena u natpisima Ridera (v. D.
Ime Sabina poznato je u provinciji Noriku,Panoniji i Dalmaciji
20
, pa
je o njegovoj pripadnosti, odnosno o priJpadnosti kognomena teko
net.o si-gumije tvrditi. Ipak, prema situaciji imena u
ovom nat'pisu, kad je o imenu BENNVS, koji se ovim
riderska imena, pa prema tome i u moglo bi se da
su imena u natpisu iz Hardomilja porijekla, posebno ako je
esti red natpisa.
MAXIARCVS je ime koje, prema naem znanju, nije jo zabiljeeno
imenima u provinciji Dalmaciji, dok je ime, odnosno kognomen PU-
DENTILLA prisutno u natpisima Dalmacije.
21
Ako bismo titul iz Hardomilja pokuali datirati, onda bi nam, u tom
pogledu, na ra'spolaganju stajalo nekoliko epigrafskih kulturnohistorijskih
prve ubrajamo carski gentilicij FL(avius), koji govori da
sepulkralni titulus ne moe biti stariji od vremena cara Vespazijana (69--
79).22 Drugu, i'sto takvu, epigrafsku vidimo u izostavljanju l::onsek-
rativne formule D(is) M(anilbus). to bi da je titul iz Hardomilja
stariji od II st. n.e. poto se ova fo'rmula pojavljivati na sepulkralnim
spomenicima tek krajem I, a pouzdanije II st. n. e.
23
Tako bi ovi
podllci da je titul mogao nastati ili u periodu F:lavijevaca ili na
II st. n. e. Na to bi, dalje, i tro,imena formu-
la, koja se ovdje javlja bez filijacije.
24
I dvoimenska formula
VALERIJE 'PUDENTIlJLE predstavlja potvrdu vie da je titulus iz Hardomilja
e.
25
mogao nastati i u II st. n. Na ovo historijsko ra2Jdoblje, izgleda,
i druge epigrafske okolnosti u natpiSlu. To je pisanje godina u ge-
nitivu, formula C(oniugi) B'(ene) M(erenti) i oblik POSUIT.26 Tako bi. da zak-
epigraJska i dmga kulturnopovijesna situacija 'podataka govorila da
je titulus iz Hardomilja nastao vjerojatnije u periodu prve polovice TT nego
u vremenu druge polovice I st. n. e., odnosno u doba Flavijevaca.
16 V. o. c. Sitr. 261, 288 i d., s1.9.
17 G. Alfoldy. o. <:. ne poznaje kog.nomen Bestim.us.
18 G. AIfOldy. o. c., silr. 164.
19 D. IlillS1ke \SNdije Ono.maS1ticon Ri-
dH,inum, Ziva 8.!I1tika, XXI, sv. 1, S'kOlplje, 19711:, 'Str. 167. U,gp. G. Alfiildy na-
pomenu 4'8.
'o G. Alfoldy, O. c.,str. 285.
21 G. AlfOldy. o. C., str. 277.
22 Genbilicij Fil a'vi UlS Uika,2lU:je na period romami'Gacij.e od .strane careva ove
carSKe obi telji, 1Ja je istovremeno i 'k.ronolokri rpodatalk za ;datiranje. D.
On:OImasti:ka, str. 44, <l6, i d.; M. :DelmMi, Is tr. 62. i '<l, str.
82. i d .
Z:l O rpojavi ove formule, -ll irem smislu: G. Alfiildy, o. C., str. 28; vJdri na-
pomenu 7, 8, 9, Ite P. o. C., <Str. 82.
24 N. Cambi. O. C., str. 101.
25 H. Thylander, O. c., p. 77.
26 G. Alfoldy, O. c., SJtr. 29.
100 GZM (Al, NS 38
'
,\983, str. 95-103
_ _ _____V_ ._' _PASKVALIN, NEKOLIKO EPIGRAFSKIH SPOMENIKA RIMSKOG DOBA
3. Fragment stele iz Biljeeva kod Zenice (sl. 3) . La1JOf. se u Za-
muzeju u Zenid, 1,30 x 1,02 x 0,19 m, je prilikom
kopanja temelja za Ostoje iz Biljeeva na lokalitetu Stra-
ne 1967, godine,27 Natpisno polje, 0,74 x 0,53 m, uokvireno je jed-
nostavnom profilacijom unutar koje je natpis od pet redova, Ako gledamo
na oblik slova, vidimo da su ona prema slovima oblika kvadrate napisana
nepriwilno, Tako slovo L karakterizira koso poloena donja crta, a kod slova
E jedva su primjetne crtice, to bi karakteriziralo i slovo F. I kod slova G
nij e sigurno donj a crta, a slovo P vie na znak
pitanja, dok slovo A nema crte. Ovaj pisanja slova
je za paleografiju natpisa s centralIne Bosne doba.
2R
Sl,
U natpisu je upotrijebljena inter;punkcija u obliku Zanimljivo
je spomenuti i vjerojatnu greku klesara ili pojavu vulgarnog latiniteta u
redu natpisa, gdje, umjesto matri, imamo MIT(ri) ili ME(tri).
No, prema pravilno napisanoj MATRI u dativu, u drugom retku nat-
pisa, vjerojatno se 'll retku radi o eventualnoj greci klesara, iako
nije pojave vulgarnog latiniteta.
29
21 P.eda,llke o n8l<nu i odo,o.rcnj e za -cbj3JVU ovog fra,g.mnta ,doibio sam od
tadanjeg direktora muzeja 'll Zenici F. pa mu se
ovom 1JriliikOlffi zahvalJj!Ujem.
29 D. Sergej evsld, N Gko-lilko rimJslkih rel i efa iz ce.nmralne Bas'ne, !ll I ru;ti buti
archaeologici b;ulgar:ci, Vol. XVI, Serdicae, 1950, str. 82, ,sl. -l; Isti a,utor, Spatan-
Uke Den,k,miiler a.us Zenica, GZM, XLIV, Sarajevo, )1932, T. XX, Fig. 9; T. XXI,
Fig. ll; T. XXII, Fig. 13; Isti autor, Iz !problematike ilirske :umjetno-srtJi, Godi-
-njak III, drutvo Bosne i Herceg-cvi'ne, Centar za balkanoloka ,i,s,pi,ti'Va-
nja, !knj. l , sl. 24, 25; (11 daLjem Iteikist,u: Iz llroblema,t Lke).
29 p, PO,j 21 ' e \'!Ul garno-latimtkog jez-i,ka na natpisima rimske 'Provin-
Cije Dalmacije, Dj ela JAZU, Iknj. XXV, Zagreb, 1915, ,str, 112 ,j d" s. v . FOlnetika,
a) vakali j d,
GZM (A), NS 38.' 1983, str. 95-108. 101
V. PASKVALIN, NEKOLIKO EPIGRAFSKIH <SPOMENIKA RIMSKOG DO' ...: B:..: A-=--_ ___ _
Na asnavu iznesene epigraJske analize, predlaemo. natpisa:
D(is) M(anibus)
LICINI(a)E MAToRI AN(narum) XL
ARPAGIO FRATRI AN(narum) VI
VALERIVS PO(suit) FI(lius) PI(is:simis) vel PI(entissimis) MIT(ri) =
= MAT(ri)
ET FRA(tri)
Stelu predstavlja ulamak s prikazam i avaj natpis. Nedastaje gar-
nji dia, kaji je, prema astacima baze stupa na desnaj strani, imao. a'blik edi-
kule s prikazima pakajnika. je i usadnik stele. Na di-
jelu prikaza s desne strane stala, je u reljefu muka .figura,
kaji\ je adjevena u tuniku dugih rukava, s preka lije-
vag ramena, .pa se zbag padignute desne Tuke ne fi;bula na des-
nam ramenu. Desnam rukam sputa na tro-naac predmet, kaji je, prema ob-
liku, SIlitan pasudi. Na glavi mukarca zapaa se kratka kasa
i krupne badema,ste S lijeve strane stele je, vjerajatna, lprikazana ena,
glava nije sa<:uvana. Odjevena je II tuniku dugih rukava. Preka tunike
je preka lijevag ramena nbulam na desnam ra-
menu. Lena u lijevaj podignutaj ruci dri pasudu kao. i mukarac i
stavlja je na tranaasti stal, a u desnaj, na prsima priljubljenaj ruci dri neki
predmet, kaji je kana,taj ili platnenoj kesi. Taka na sredini stola
imama jednu pasudu, a uz nju pa jednu manju sa strane.
Ispod ave preds,tave nalazi se nat'pisna pa.Jje, kaje je bila ukraena bardu-
rom vinave la.ze.
Spamenuli srna da je stela, asim prikaza pasjedavala u gornjem
dijelu edikulu, unutar kaje je smjetena paprsje pakajnika. u kul-
turnahistarijskam pagledu za nas je daleka ta na avam
fragmentu stele u kraju Dezitij ata nalazima prikaz kaji je II kra-
jevima Pananije, pa se ja. naziva i "panonskam

U astalim naim
krajevima ava scena je na sepulkralnim spamemCIma Padrinja
II-III st. n. e., dak se u krajevima Dezitijata ana, izgl eda, javlja pa drugi
pUt.
31
Taka bi pajava prikazi\ na fragmentu j.z Bilje<eva patvrdila da
je i u ave krajeve, ali II daba, :dapirao. pananski uticaj, koji,
apet, u ava doba nije dapirao. u krajeve Podrinja.
s2
Sto. se, pak, likavne abrade reljefa, ona spada u klesarski damet
umjetnosti u naim krajevima. U nj aj vie ne prevladavaju
elementi rimske umjetnasti, ani ta prate ava razdablje, a ta
su i diS1praparcianalnast pajedinih dijelava tijela.
s
;$
30 I. Cremonik, ToteI1ilTIClh.l.darstell1mgen auf romllschen Derukmalern in Ju-
Jahres.heften des Osrterrejhi,schen .archiiolo-gts,ahen Institutes, Band
XLIV. Beiblatt, S. Z20. i d.; D. Sergfdevski, Ri:rrJ'oSka grohlja na Dri'oo, GZilVI XLVI,
Sarajevo. 1934. str. 29; 'll da1:iem GpcJiblra.
31 n. Sergeievski. Nad'gwbni .,women:lk 'itz Vbnj'1oe/ VAlHiD XVI-XIX
(1954---1957), str. lli2. i d.; T:Jb. VU. Dpu.gi hi biooiJ1aj iz Bhljeeva :(vidi II oV'Om
broju GZM Sarajevo. V
32 n. Gr-"hl;n; .ne pav-ron /OrUkae na lS'pomenicima iz kas-
:noant.ii'k,,!{ o()ba na D().rlT"\Jri" ;o.t('pno 'R".O(n".
33 O pitani'll urmi etnosti i irenju 'u krajeve riJms:ke
provindie DaJrrnaci i e: D. Jz ,str. 135. i d.; isti a.nt<lr.
N"adgrohni spoment'k iz Vinijcp. Anti,norc", str. 112 i .d; K. Ptijatel.i, Neko;ji,k{)
rilT's kih nadgr'1bnih D'1rtreta Ar'ho>f>l,,':;.l{,orn mm'CMU u Splitu, VARD LIII 'll
(195()---"1951L Splirt. 1'952. ,;tr. J:m-1R4; Tl . Nova
stela jz Solina, VAHD LVI-LIX <5(p'Ji.t, .str. 156. U. d. (u .dailjem ,tek-
s'bu: No.va).
GZM (A), NS 3811983, str. 95-108
102
V. PASKVALIN, NEKOLIKO EPIGRAFSKIH SPOMENIKA RIMSKOG DOBA
OVilj pravac umjetnosti iri se po naim krajevima rpreko Salone (i Narone),
a dolazi s Orijenta.
34
Na osnovu onoga raspolaemo dobiva se utisak da je na central-
nom Bosne II kraju DezHijata (Zenica, Travnik i Kiseljak) veliki
uticaj vrio orijentalni elemenat, koji je djelovao na
likovnu umjetnost, odnosno na majstore, koji su
radove bazirali na teh.nici Upravo ovaj uticaj ostavio je tragove
e
86
na stelama iz kraja III i IV st. n. U vezi s ovim mme se pret-
postaviti da j na Dezitijata djelovala jedna radionica za
izradu kamenih s'pomeni.ka, i to u dananjoj Zenici , koja je
razdoblje arhitektonsku dekoraciju za sakralne ob-
a7
jekte.
S CYbzirom na onomastiku, treba konstatirati da se u natpisu iz Bilje-
eva javlja fo.rmula ili samo osobno ime. Prisutn3
je u imenima pokojnika: Licinije, Ar;pagija i dedikanta Valerija, koji se u
natpisu otkriva kao sin i brat.
Licinius se javlja i kao gentilno ime i kao kognomen.
38
Ono je
zapaeno na obali Jadrana nego u unutranjosti, i to u doba ranog
i kasnog Principata
39
. U unutranjim krajevima Dalmacije javlja se na spo-
menicima iz Bigeste
40
i (Bistue nova) Zenice
41
, dok se kao kognomen
i to u Skelanima
42
i u Varvari
43
. kao osobno ime javlja se
prvi put na Zenice, dok je ranije bio poznat kao gentilino ime
H
.
S obzirom na Z:injenicu da se javlja stanovnicima, to je slu-
u Rideru i Zeni.ci. moglo bi se govoriti o porijeklu pokojnika,
jer je poznat jedan LICINIVS, koji se na natpisima Ravene spominje
"natione Dalmata45. Na autohtono porijeklo bi ijednoimenska ono-
:)4 D. Sergejevski, Iz ,problemarti!ke, str. 128, 1136; D. Nova,
str. 1156. d d., Tab. XIV.
35 D. Sergejevski, Rim"ki I1udtniei elj eza u sjerVe.roza,pa.dnoj Bosni, GZM,
NS. XVIII, Sarajevo, UI63, str. 88 (Callimonplms) str. 90 (Heliodol1u,s); D.
Nova, str. l ;}u. i d.; D. Sergejevski, Iz Iprcblemati'ke, s tr. 126. i d.; D.
8ergejevski, Nekoliiko, str. 807.
jR D. Sergejevski, Iz problematiike, s tr. 126 i -d.
31 Ra'dionieama Itl unu-branjasti rLl1'lrSke malo se ,tko bavio. O to-
me: D. Dva s i.gnirana reljefa 'z ra.dioniee majstora Mak-
simina, radovi i r3iSlprave, IV-V, JAZU, Z",greb, 1967, s tr. 339. i d.;
N. Cambi, Sarkofag iz Sipova, Godinjalk XX. Cen!tar za balkanolo'ka i,orp ihiJva -
nja, lk-nj. 18, Sarad eva, 1982, str. 102. i d.
38 Lidni'U's, odno.sno Lieinia, u naem Ina1ipi'8u IPGkazuje da se gr a-
dans ko .pra v,o mogl o dobi!1i ,prije Kar<l:ka.llne 21i2. godine, kad se u
posjed prava dc1azi!o i mnC'.go rranije preiko u.j:(lednih r:'ms'kih porC' -'
d ica 'koj e su svoj e posJeue ima.le li Dalmaci i! . a ne 'Sarrna preko rimskih careva
(D. Onomalsti,ka, str. 54-55). Da j e Lieinia II posjed rimskog
gra1anskog prava dClla prijesrpcmenute kon:stibucije, govori i jedil1o-
imens:ka formula, k<Jja se kon stanovnit va javlja nakon
ove konshtueije. Stoga se ne bi mo.glo pomiljati na to da je Liein.ia rimsko
pravo dobi.la od cara Li cinija (253'-268!l kad preces r emanizacij e prak-
preSitaje (Karrakalina k{),nstihueLj a 212. ged.). 0 '1 0 se is lo tako odnosi ; na
genti1no Valeriu, (D. Onomast ika.
3.9 G. Aifiildy. o. e., "-tr. !l3, 231.
40 G. Atfiildy, o, e. , slr. 93.
41 G. Alfoldy, o. C., str. 94.
42 G. Alfijldy, o. c. , str. 231.
G. Alfiildy, o. c., s tr. 231.
G. AlfBldy, o. C'
J
str. 94.
4.1 G. AlfOldy. o. C .. 94.
GZM (AJ. NS 38/1983, str. 95-108. 103
V. PASKVALIN, NEKOLIKO SPOMENIKA R.IMSKOG _ ___
formula, odnosno samo osobno ime, to je posljedica epi-
horskog romaniziranog stanovni,tva na raniji stupanj njihovog drutvenog
razvitka nakon Constitutio Antoniniana 212. godine, kad se iz-
svi stanovnid Rimskog Carstva
4G
Dalje, izgleda da se ime ARPA-
GIVS u naim krajevima javlja prvi put, a najblii kognomen bio bi mu AR-
PACIANVSY Ako Licinije pripada epihorskomporijeklu stanovnitva, on-
d1. U tom smislu ne bi trebalo zane-ma'riti ni Anpagiusovo pori-
jeklo.
VALERIVS je daleko rasprostranjenije rimsko ime. Poznato je kao gen-
tilno i kognomen
48
. I ovo ime, kao i LICINIVS, unutar navedene grupe ime-
na, najvjerojatnije karakterizira prevedenog imena u nizu epihor-
skih imena (Firmus, Valens i Maximus)49.
Prema tome, na osnovu izloenog, moemo pretpostaviti da u navede-
nim osobnim imenima s Zenke imamo najvjerojatnije gru-
pu imena rimskih koji su se poslije Konstitucije cara Karakale 212.
godine vratili na epihorsko O'so:bno ime. nije pouzdano da
su, upravo, ,pripadali plemenu Dezitijata.
Ako bismo fragment stele iz Biljeeva .pokuali poblie datirati, onda
bismo, u tom pogledu, morali uzeti u obzir nekoHko epi.grafskih i kulturno
povijesnih prve uzimamo konsekrativnu formulIu D(is)
M(anibus) , Ona bi da odlomak stele nije mogao nastati prije II
e.
50
st. n, Kao drugo, to je pojava jednoimenske formule u nat-
pisu, koja na vrijeme poslije Karakaline uredbe o davanju rimskog
civ\teta stanovnicima Rimskog Carstva ,samo poslije 212. Na vri-
jeme druge polovine III st. n. e. ukazuje i obrada reljefa, koja je bli?
e.
52
IV nego III st. n. pouzdan ikonogra,fski elemenat koji ulomak
stele iz Biljeeva sigurno datira jeste kasno fibula s lukovim glavi-
cam'), koju nailazimo na desnom ramenu ene. Tako bi ovaj likovni detalj
nau stelu sigurno datirao u IV st. n. Pored toga, u fragmentu stele i z
Bil:eeva dobijamo j06 jedan prilog za umjetnosti
u Bosni i Hercegovini.
4. Stela iz Skelana kod Srebrenice (\Sl. 4.). Dacitoandezit.
na svojoj njivi Oraje, D. itz Skelana naao je stelu
pismenim putem obavijestio ZemaIljski muzej u Sar,ajevu o njezinom na-
lazu Stela se u Zemaljskom muzeju u Sarajevu, inv. br. 1830; dimen-
zija ],14x0,45xO,18 m.
46 Vidi ,napcanenu 38.
41 G. AIfoldy, o. c., ",br. 1i5B.
48 G. AIfoldy, {l. c., str. 13,1 (geniiUe: j); S. 312:1 (C<lgnomen).
49 G. AIfoldy, o. C.' ,str. 94 /VI'c'n:ulS) Maximus ;natione De1ma<t(a)/ ; M. Zani-
DelmaJti, lSrt:r. 76. D. Ilirske (IT), Ziva
Antika XIII-XIV (l9-64), Skoplje, .str. 107.
M H. Thylander, o. e., p. 50 ,i d.: G. Alfoldy, o. e., .str. 28; I. C. Limenia.ni,
o. e., !pa,g. 176; P. o. e., Sltr. 82.
51 D. Onomastika, slr. 50. i d.
52 U hiJwVJ10j obra.di reljefa naj!b:hie analogije vidimo ou s,po-
menicima iz cen:tralne -Bosne. D. Sergejevski, Lz !prOlblematike, str. 'l2B. i d., sl..
22. i d .
53 E. v. Patek, Vel'breitung und HePk'\.lInllt der Tfunischen Fiibelrtypen von
Pann'onien, Dissertationes pannonieae, Ser II. No. 19, Budapest, 1942, S. 146, Taf.
XXVII, XXVIII.
104
GZM (A). NS 38.'1983. str.
v . PASKVALIN. NEKOLIKO EPIGRAFSKIH SPOMENIKA RIMSKOG DOBA
Stela je sa strane neto Predstavlja se u vidu e.diku1le. U gor-
njem dijelu zavrena je otrim zaibatom s tragovima akroterija. ukraeoirn
vijencem unutar kojeg je smjetena rozeta. Ispod timpanona
je manje pravokutno prazno polje, a ispod nje'ga je, unutar iroko.g okvira,
natpisno polje od est r edova. Ispod natpisa, u p r avokutnom polju, prikaza-
na je kompozicija s dva afwntirana delfina s trolisnatim repom. Steiii ima
usadnik.
Sl. 4.
U natIpisu prvog retka nalazimo D(is) M(aaLbus), koja pred-
stavlja sepulkralnu posvetnu formulu. U drugom i retku
osobno ime s dva M, koje ibi trebalo da stoji u dalivu. Prema ,epigra.fskoj kon-
stelaci ji u natpisu, ime (kognomen) moglo ,bi se AMMATAE ili
pak AMMAT(i)SAE. Tako bi se u nastavku ovog retka, ako j e pouzdano
AMMAT(i)SA, .dalje VIX(it) AN(nos) u ligaturi, a u
tom retku godine ivota pokojnika XXX, iako jeza-dnji rimski broj X ure-
zan vrlo nespretno. U nastavku istog retka, prema kontekstu, imali bismo
gentilno ime. Ono je ovdje kao CAN, odnosno CAN(ius). dok se
u petom redu dO'bro raza,bire ko.gTIomen DASA ili DASA(s). jer ,se primje-
tragovi slova S. u ovom Tetku ostaje jo jedno otvoreno pi-
tanje. Naime, ako dva slova S kod kognomena DASA(s) inatpisne
profilacije nema 'slova B, onda bi se esti red natpisa mogao M(atri)
F(ecit) P(ro) P(ietate) ili, ako je slovo B postojalo, pa nestalo zbog
GZM (A), NS 38/ 1983, str. 95--108.
105
V. PASKVALIN, NEKOLIKO EPIGRAFSKIH SPOMENIKA RIMSKOG DOBA
'-'----- -
jer bi za njega mo-glo Ibiti mjesta, o7l:da bi se kraj 'petog retka i esti red
mogli l B(ene)1 ME(renti) P(ro) P(ie,tate). ako s,lova
M ; P nije slovo E, F, onda .bismo IB(ene)1 M(erenti) F(ecit) .p,(ro)
P(ietate)04.
Kako ,se i'z ne vidi u kakvom je rodbinskomodnosu dedikant
s pokojnikom, .bi.Ja ,bi. vjerojatnija prva lekcija: M(atri) Fo(ecit) P(ro) P(ietate),
pa slova S kod DASA(s) i ,profilacije ne bi mo-globiti mjesta za
slovo B. je potrebno ukazati i na jednu koja se moe
kod naznake {ladina ivota ,pokojnika, a koju nismo spomenUli. Ri-
je, naime, o 'tome da je 'ispred VLX(it) u retku j,zraz quae,
jer je upravo na tom mjestu nejasno upisano ime u dativu, pa bi se moglo
pretpostaviti quae VIX(it) AN(nos) ili AN(nis)55. Tako smo 'iznijeli sve mo-
koje bi mogle U obzir pri natpisa na stali iz Skelana. Na
kraju se, ipak, Olpredjeljujemo za natpisa u lekciji:
1. D(is) M(aniJbus)
2. AMMA
3. T(i)SAE VIX(it) AN(nos)
4. XXX CAN(ius)
5. DASA(s)
6. M(atri) Fo(ecit) P(IO) ,P(ietate).
U 'drugom i retka imamo osabno ime ili jednoimensku
;formulu. To je AMMATISA ili AMMATA. Ova dva imena su
poznata u naim krajevima. Tako je Amata s jednim M poznato ime u Risnu
u Boki kotorskoj56, a Matisa u susjednom mjestu ime Amma-
tisa 'nastalo je vjerojatno od Ammata, ili o'bratno. Na osnovu imena Amat.a
iz Ri'sna i u Skelanima da je vjerojatno u pitanju
ki elemenat, moda doseljenici iz s'pomenuto'g Dvost ruko M mo-
da je klesarska greka. U slova CAN trebalo bi poznati dedi-
kantovo genUino ime CAN(ius). Ovo genUino ime poznato je u Saloni, a
je raireno u ItaIiji. ou sjevemoj59. Moda je u ,pitanjU sloj do-
stanovnitva koje je rimsko pravo dobilo preko
italskih ,porodica koje su kolonizirale ovaj kraj6o. Na to i kogno-
54 K. Patsch, I z .rimlSlke varoi u Ske1anima, GZM XIX, Sa,raj eva, 1907, st r.
448, ,sl. 33; u 'na/bpiJsru .nala,zimo fonnulru ,propieta'te; na !Str. 466, .sl. 92. ilS'ta fOT-
mula . Kod G. Alfijldy, o. c., ,sitr. 29. ne ov!u fOml1Ulu, ,pa bi se Iffioglo
drati propuStOIffi . O ovim (ili foIUTI.ulama) i R. Cagnat, o. c., 'p. 453
/ p(ro) jt)(ietate)/.
55 G. Alfijldy, o. c., str . 29.
5G G. o. e., mr. 147.
57 K. Patseh, o. e., str. 450, sl. 3-8.
58 Zanimljiv o je spomenuti da je o ,kuJ.turnohiistorijskom uti ca ju iz ju.n ih
kra,ieova r azmi'lj a o Mommsen d SergejeVE>ki, d to na osnov>u dabro poz'nat.og .nat-
pisa sa cipu.sa Tita Klaudija Makisima iz Rv,gatke :(1. Bojanovski, Rimski kamen.i
spomenici u Rogatici, Nae sta.r ine, XI (I;9167) Sarajevo, '9t r . ,1,1!6)' Moda ona
druga kulturna stmuja, za k OIjIU D. SergejeMsi'n1i !kae da !dolalZi dolJinom Lirrna i
Zapadne Morave. nije nita drugo ,nego ona iz centra,lne ili rske drave (D. Ser-
gejeV-ski, Gro:bl ja, str. 35; M. Illyrii pr opri e Ididi, Go:din.jaJk XI1r. Cerutar za
balkanoloka ispitl;vanja knj. 11, Sarajev o, 10976, str. ,li79. i d.) , na to bi
navedene p otvrde. U pri.Jog ovom miljenj.u vhdimo da ide i ocjena R.
da je Matisa ll1 es igJUrno Ike],t.s'ko ime. (R. Zur Fra'll'e d er 'kelthschen und
p allononi;schen Namengebueten im romj sehen Dallffia1ien, Godi nj a k III, Centa r za
balkanoro ka ispLtivanja, k.nj. l, SaJI'aj evo, 1865, S. 70; u d aljemteklstu: ZIllr Frage).
59 G. o. C.' 's tr. 72.
60 D. Onolffi3Js,bifka, str. 55. i d.
GZM (A) . NS 38; 1983. str. 9f>-lW
_106 ...c.-'- P -'-S _ -'--'-' NEKOLIKO _ _ RU'vlSKOG DOBA _______V. --=c..: A :;..KVALIN. EPIGRAF:"KIH S POMENIKA
men DASA(s). koji je porijekla. a poznato je, kako deirnat-
skim tako i panonskim imenima
6 1
. Stoga smo 'skloni povjerovati da
je moda doseljenik iz junih ilirskih Tako bi ime AMATA.
odnosno AMATISA priipadalo epihorskom sloju sta,novnitva II
M(uni6pium) M(alvesiatium), dananjim Skellanima
62
, koje se mog-
,lo doseliti u ove krajeve sa junih ilirskih
Likovni prikaz rozete u vijencu je elemenat koji na uticaj Pa-
nonije
63
, ili u irem smislu Podunavlja, na ove krajeve, u kojima je ivjelo
mijeano stanovnitvo.
Prikaz delf ina Ina .steli iz Skelana govolfi o sepulkralnoj simbolici, a ne
samo o dekoraciji, te ,bi moglo imati i apotropejski karakter
64
.
Stela iz Skelana moe se dat i.rati u III st. n. e. Na ovo datiranje uka -
zuje konsekrativna .formula D(is) M(ani.bus), koja ne doputa da se str>la
datira p r ije II st. n. e.
6
;' Isto tako i dvoimenska CAN(ius)
govori da stela ne bi mogla biti starija od II st. n . e.
El6
osobno ime
Ammatisa il i Ammata, odnosno jednoimenska formula. da
je stela mogla nastati i poslije Karakaline konstitucije 212 god., kad se
brojni romanizirani domoroci; na svoje prvobitno osobno
ime
67
. treba istaknuti da i ostale epigrafske osobenosti u n<'ltpisCl
e.
OB
stele iz Skel ana ovaj nadgrobni spomenik datiraju u III st. n.
Tako smo pokuali dokazati tvrdnju, koju smo pri je postavi,li, da
ova stela ,datira u III st. n. e. nakon iznesenih e.piqrafskih i kultur..
nohistorijskih dokaza moe se tvrditi da nije nastala prije, nego poslije Ke-
rakaline konstitucije 212. godine
69
.
Na kraju je lpotre-bno da ovaj rad s nekol; i< o napomena , ZfJ.
koje drimo da p!!'oostavljati izvjestan do'prinos u tipolocJije
spomenika rimskog doba, epigrafije ionomastike.
U tom pogledu spomenik i.z kod Duvna (sl. 1) predstavlja.
prema obliku, zanimljiv votivni rtvenik vrhov.nom rimskom bo-
anstvu Jupitru. On se, naime, bitno razlikuje od dobro poznatih forma rt-
venika rimskog doba, jer je menzi, stolu. je pojava dosta rijetka
rimskim spomenicima. Ovo bi na Bosne i Herceqovine bio
prvi primjerak (sl. 1). U tekstu sc ne s.pominje LEG(io) I M(acedonica) , nego
61 R. Zur Frage, mr. 70 ; G. AJf1ildy, a. e., str. 185; R. Ziva
antika, 12(lOO3D, S . 268 .
2 I. Bojanov.ski, MunioiJpi.uan Malvesia:bllJm. Arhe.alO'ki r adovi i rasprave
VI, Zagreb, 1968, str. 241. i d.; Vidi nap. 58; R. Zlur F.rage, S. 70.
63 A. Schober, Die romi.schen Grabste::ne von Naricum und Panno.Uoien, Wien.
1923. S . 53, Fi.g. 51 i S. 58, Fig. 518 ; D. Sergejevski, Groblj a, 28. 3'5.
, S. Rinaldi Tufi, Stele funerarie can ritra tti di eta ramana nel Musea Ar-
chealagica di Spalata. Saggda di una bpo,]ogia Sltrutturale, Lineei - Mem. Seienze
marali. Serie VIII , vel. XVI , 3, 1971, pag, 13'6,
6:; H. Thylander, a. e. ;p, 51) i d.; G. Alf1ildy, a. e. str. 28; I . C. Limentani, a. e"
pag, 176; P. o. <: , str. 82. Odnasi s e na unutarnje rims<ke Daol-
macije, adnasna Bosnu i Hercegavinu,
66 H. Thylander, a, e. rp, 77; P. a. e. str, 78, Odnasi se vjerajatna na
poj avu ne.s t anka prenomena u r i.mskaj onamastiei.
&1 D. OnamastiJka, s tr. 50; M. a, e. , str. 84 ,
68 G. Alfijldy, a, e" str, 28. i d. ; li III m. n. e, arpredj elj uje i kaO'
paJeo.grafij a natpisa.
6. D. Onomasbka, str. 50; dvaimenska farmula
mae se praduiti , a j ednoimen.9ka se sigurna javl jati iza Kara'kajljne kons-
titucije (212. gadi ne), .pa bl imala j a<:i nu da kaza, adnes na argumenta.
-----------------
107
i
GZM,(A), NS 38/1983, str, 9!;--108.
ll. PASKVALlN, NEKOLIKO EPIGRAFSKIH SPOMENIKA RIMSKOG DOBA
formula [V(otum)) S(olvit) L(irbens) M(erito)70 Spomenik je datiran
u II-III st. n. e.
Titul iz Hardomilja (sl. 2) sepulkralnog je karaktera. Podigao ga je
svojoj eni T(itus) FL(avius) MAXIARCVSi FL(avius) BENNVS ET FL(avia)
SABINA, a ne, prema ranijem BESTINVS71. Osim toga, u onomas-
pogledu prvi put doznajemo za kognomen MA..",{IARCVS, bi bilo
te!iko govoriti o njegovom porijeklu. Moua se s
moe pomiljati na delmatsko 'porijeklo imena BENNVS, koje je prisutno
u anti(:kom Rideru
72
. Ostala imena u natpisu, kao to je gentilno ime VA-
LERIVS, odnosno VALERIA ili kognomen PVDENTILLA, zajedno s kogno-
menom SABINA, poznata su, osim u rimskoj Dalmaciji, i u drugim p:rovin-
cijama Rimskog Carstva
73
. Zbog toga je teko pouzdanije suditi o njihovom
porijeklu. Titulus je datiran u periodu II st. n. e. do Hadrijana
(117-138).
Ulomak stele iz Biljeeva (sl. 3) predstavlja zanimljivu arhitektonsku
kompoziciju nadgrobnog spomenika koji, u tipolakom pogledu. naibliru pa-
ralelu nalazi u stelama s Zenice i Kiseljaka
74
, a posebno kad je u
pitanju likovni prikaz Za ovaj li koViIl i prikaz potrebno ie na.f1'lasiti dil
je manje zapaen u krajevima centralne Bosne, pa bi. 11 tom smislu, nred-
stavljao zanimljivu pojavu
75
,
Ovdje se LICINIVS i VALERIVS vjerojatno kao imena epihor-
skog porijekla, jer se javljaju u jednoimenskoi formuli. koid
se, kao pojava, pokazuje kod romaniziranog stanovni tva pOSlij8
Karakaline konstitucije 212, godine
76

ARPAGIVS se javlja prvi put. Iz konteksta bi se moqlo pretpostaviti
da pripada stanovnitvu auto,htonog porijekla,
U imenici MIT(ri) ili ME(tri), u odnosu na MATRI udruaom retku mo-
glo bi se pomisliti na greku klesara ili, pak, na tragove vulgarnog latini-
teta
77
.
Fragment stele je datiran u IV st. n. e.
U tekstu na,pisa stele arhitektonskog tipa iz Skelana (sl. 4) se
javlja jednoimenska formula u osobnom imenu AMMATISA,
Ovo ime najvjerojatnije predstavlja lice porijekla ili. pak doselje-
nika iz junih ilirskih krajeva s dananie Boke ko\orske
78
, U nClt-
pisll ie isto tako prisutna i dvoimenska formula CANlius) J) ,,,--
S.A(s). Kognomen DASAS govori o porijekla dedikanti'l. a
qentUicij o romanizaciji. odnosno o rimskoj obiteIii od koie in DA-
SA S stekao rivitet
79
.
Stela je datirana u III st. n, e.
70 R. Cagnat, o. c., S, v. sigiles e,t 8breviat.io:13; 1. C. Limentani, o. c" pag.
181; M. Bulat - D. o. c., str. 87. br. 1, 7, 9 i 10,
71 V. o. c., sPr. 268. "I. 9.
D. sturuija, str. 167 ; napomeoa 48.
'" G. Alfijldy, o. c.. S. 285; S. 1134; S. 277.
' 1 D. Sergejevski, Iz problema,ti'ke, str. 13e" sl. 16; sL 20, 22-24, 28,
,:; D. Sergejevski, Gre,blja, str, 29; v, 021!), 30 i 31.
;rl D. Onoma<:tika. :9tr, 50.
77 P. Skok, o. C. , str. 12. ; d.. s. v. vekali i d.
' s Vidi. nap. 58.
'A D. Onc milstlka, s tr. 55.
108
GZM (A). NS 38. 19R3, str. 95-108
V. PASKVALIN, NEKOLIKO EPIGRAFSKIH SPOMENIKA RIMSKOG DOBA
QUELQUES MONUMENTS EPIGRAPHIQUES PROVENANT DE
VEPOQUE ROMAINE EN BOSNIE ET HERZEGOVINE
RESUME
Naus y vaudrions danner quelques remasrques qui presenteraient certaine
contrihution aux e,tnJ:des de la ty!pola.gie des man'l.llll1enoo pravenant de l'epaq'lle ra-
maine, de l'epigra!phie et de l'anama.stique.
Le manument pravenant ode ,Sti!pani{:i aux envirans :de Duvna (fig. 1) repre-
sente, selOon sa farme, un auteJ :des .sacrifices vatif, tres interessant, cansacre a
divinite ramaine supreme, a Ce manument ,se :distingue essenti eliement
des autres formes <bien connues, aplPartenant a romaine, par.ce qu'il est
scmblalble a la mense, la t3Jble dant l'a:pa:>arition est a.ssez rare !parmi les mal'1'll-
ments romai.ns. <;a serait le premie:r exem;ple sur 'le ,te.l'ritaire ,de Bo.snie et Herze-
govine (fig. 1). on ne mentionne !pas dans le texte LEG(io) I M(acedonica), mais
an cite la formule de canclusian /V(otum)/ S(olvit) L(ibens) M(erito). Ce manu-
m ent est date dans le II-IIFme siecle de n. e.
Le tituJJus de Hardomi1je (fig.2) est oo caractere T(itus) FL(avi-
us) MAXIARCVS et FL(avius) BENNVS ET FL(avia) SABINA l'avait dres'se pour
sa femme et pas BESTINVS selan l'ancienne ledu.re. En outre, dans le sens ono-
mastique, naus apprenans paur la premiere fai's 'PO'll'r ,le 'Cognamen MAXIARCVS,
ainsi qu'H s erait difficile a !parler de san arigine ebhnique. 'Peut-etre qu'an po<u-
rra it IPa,rler avec plus de surelede l'origine delma.te du nam BENNVS, etan.t
present 3Jussi a Rider antioue. Les autres ,nams, fig,urant sur cette in<s crLpt i on,
tant que le nam .gentil VALERIVS, VALERIA au Je .cognamen PVDENTILLA,
avec le ca,gnome SABINA, sant cannlllS, pas seulement en Dalmatie ramaine, mais
aus"i clan.> les a.utres prcvince;; de I'EmiPire Pr,ur cette raison ii est
difficile discuter plus ce.rtainement ode leu'r ori,gine ethnique. Le titulus est date
au ITeme siecle de n. e . jusqu'a Hadrian (.1:17-1308).
Le f,ragment de stele pravenant de B ilj eevo (fig. 3) represente'une campo-
sitian a'rchitectanique tres i.nteressante d'un manumen.t funeraire, .paur lequel on
trc.uve, au sens tYTDalagiqlUe, lUne ;paraillele la ,p-lus praC'he sur les steJes pravenant
des envira.ns de Zenica et de Kiseljak, sUTta:u,t <s'ii! 's'a.git Ide scene figurale dlU
repas runebre. Ondait sa.uligner que ceUe 'scene figura.le a ete moins remalI"quee
da,ns la regian de la Bosnie centrale, ainsi qu'eil1e serait 'Un phenamene tres in-
teressa nt.
Lp;s nams LICINIVS et VALERIVS .sont ,prab3Jblement d'ori.gine epkhori-
que, paTce qu'[.J.s ap,parai'ssent dans la formule ona.maG,tjoue homanvme. eta:nt
remar(1uee chez la po,pulatian autachtane romanLsee apres la constitutian de Ca-
racala en 2-12.
Le nam ARPAGIVS ap;parait paur ]a premiere fai,s. On .pourrait s'1.lppaser
du cantexte qu'i.l aO'J)artient a .i'ari.gi,ne auiochtone ICle .Ja !populatian.
Qua nt au nam MIT(ri) ou ME(tl'i). par fa')mar.t a MAT.Rl . .d,ms la deuxieme
ligne. an pou-nrait penser que c'eSit la faute du tailleur de 'Pierre au meme que
c'est la trace de latinite vul.gaire.
Le fragment (le stele est date au IVome ,siecle de n. e.
Dans Je texte de l'inscri,ptian sur la steJe du tYlPe architectanique prave-
nant de Skelani (fig. 4) a<pparait aussi la formu.le anama.stique homany:me saus le
nam rpersannel AMl\fATISA, Ce nom 3(p;pa.rtieTht IptrQbaJblement a une persanne
d ' o.rigine 8IUtachtane au peut-etre a un immigre, venant des regi ons illy.riennes du
su.d. du te-rritai,re des Bauches ,de Katar ,d'auiaurd'hui. Sur cette in'scri.ptjon
aussi la formule anamastiaue ,binome CAN(ius) DASA(s). Le cagnomen DASAS
temai.,gne de l'arigine indi:genedu dBdicant et le geThti,lice est temoin ide la 1'0-
manioRt;on, c'est-a-dire de la fami1le ramaine tres !'iche, dont DASAS a obtenu
la civi>te.
La stele est da tee au siecle de n. e.
Traduction:
Edina
CZM (A) , NS 381983, str.
UDK 930.26
Originalni
KASNOANTICKI OBJEKTI IZ OSATICE, KARAHODA I VISNJICE
DR VELJKO PAKVAUN, Zemaljski: muzej BiH, Sarajevo
U selu Osatici, u zaseoku Zagaj. kod Srebrenice, prilikom zatitnih ar-
heolokih bskopavanja 1964. godine su dvije grobnice
(A, B).l Lokalitet se nMiva strana, a u katastarskim podacima je
zabiljeen kao Uzgajnica. Ove grobnice je, njivu, otkrio Obrad Mi-
vlasnik zemljita. Nalazite je smjeteno na malom platou s pog-
ledom na Drinu.
U selu Karahode (Bila, prillikom ruenja stare kube Omera Zu-
je 1960. godine zidana grOJbnica, Lokalitet se nalazi
na breuljku s pogledom na dolinu rijeke Bi-le.
Ove nalaze grabnica spominje I. Bojanovski.
2
On ih ob-
javljuje na osnovu izvjetaja koje je dobivao zavod za zatitu
spomenika kulture od saradnika. Prema tome, ove gmbnice nLsu objavljene
u cjelini, pa je potrebno rezultate zatitnih istraivanja.
Ovdje iznosimo i rezultate manjeg sondanog i zatitnog is-
kopavanja koje je obavljeno 1972. godine u selu Vi.njici, kod Kiseljaka.
s
Tada je, kao i mnogo puta ranije, arheoloka pojava da se uz
grobnice na svod nalaze istovremeno i crkve,4
I. PRESVODENE GROBNICE U OSATICI
G r o b n i c u A zatekli smo s uruenim svodom (Tab. 1. 1), Orijenti-
rana je istok-zapad. Grobna kamera je Lznutra obukana. Na strani
postojao je ulaz, koji nismo nali jer je vlasnik bio poruio veliki dio
grobnice. Kamera nije imala ili kline, a podnica je bila
U grobnici su samo dislocirane ljudske kosti. Grobna kamera je du-
l I. Bojanovski, Biljeke i.z arheologije, Nale >$otari,ne IX, Sarajevo, W64, sir.
193. grobnica iz Kara.ho.'d,a tnj,je objavljena II Zbor-
niku mwzeja Travnik, nego se !Sada objav:}juje ovdje, a pre-
.grobl1Jice iz Osatice, o.dinQS'no Zagad a.
2 I. Bojanllvski, gro'bnice na .svod II 0i1Jiu:kru i njiho,va pret-
hodna 'konzervacija, Nale 's,tarine, IX, Sarajevo, 1964, \Str. 1
1
1i3, napomena 5(}.
3 V. P3kvalin, EI<3Jborat iDezitijati II .<iOlba, SIZ za
naulm1, Sarajevo, 11973, str. 37.
4 V. Pakvalin, Dva nalaza grOlbova ma svod i krarta!k osvrt
na dosadanje na'laze tth grobni:h kaJmera na teri,toriJji Bosne i HercegQfVine, GZM,
NS, XIV, Sarajevo, 1959, str. 159 ('u daljem tekisrtu: Dva nalaizal).
8 - CZM - Arheologlj a, 38
2,20 i roka 1,70 m, a zbog uruenog svoda nemamo pouzdane podatke
o visini. Zidovi grobnice imaju debljinu cca 40-50 cm, a tamo gdje se grob-
nica A vee s grobnicom B zid je debeo 75 cm.
G r o b n i c a B je, tehnici zidanja, mnogo od grob-
nice A. Orijentirana je istok-zapad. (Tab. l, 2) . Malter je slabije kvalitete, CI
sastoji se od sitnozrnastog pijeska iz Drine pomije anog s malo Manje
maltera u zidovima i njegova slaba kvaliteta otkrivaju tehniku zi-
danja, koja je gotovo odnosno bliska tehnici suhozida. je
slaba i unutarnja obukanost grobnice, samo II tragovima. Ova
grobni ca nema leajeve, ravnu podnicu. grobnica je
ka 2,30, iroka 1,50, a od podnice do svoda visoka je 1,50 m. Podnica je od
pomijeanog s vrlo sitno tucanom ciglom, to predstavlja es-
tr ih crvenkaste boje. ii U grobnoj kameri je samo nekoliko fragme-
nata vrlo grube keramike i jedan eljezni s tragovima drveta. Broj
sahranjenih nije se mogao utvrditi, kao ni njihov prvobitan poloaj. Kosti,
koje su kod ulaza i uz zid grobnice, govore o davJlom nasil-
nom otvaranju grobnice. Na zapadnoj strani grobnica ima ulaz,
koji je bio zatvoren kamenjem, kojim su se nale i dvije rimske cigle,
jedna hi:pokaustna, dimenzija 0,18 x 0,18 x 0,6 m, a druga podna, dimenzija
0,40 x 0,26 x 0,6 m. Ulaz u grobnicu nije imao dovratnike i nadvratnik od
kamena (Tab. l, 1. 2), p a se moda ne bi moglo ni govoriti o pra-
vom ulazu u grobnicu, jer se on, kao takav, i ne Neto
nalazimo i u Bugojnu.6
Na osnovu ulomaka keramike ne moe se pretpostaviti oblik posude
koja se nalazila u grobnici. Glina je vrlo slabo ima dosta kvarca
i slabo je pa se u prelomu vide dva sloja, od kojih je jedan tamniji.
a drugi crveniji, to ukazuje na kvalitet Povrina je hra.pava i slabo
U kronolokom pogledu, ovakvi fragmenti keramike, se, uka-
zuju na kasno doba. No, poto je u grobnicama, illi
i naknadni ukap, fraamenti ker,!-mike mogli bi upu-
i na keramiku ranog srednjeg vijeka.
7
2eljezni je 8,5 cm, dosta s neznatnim ostacima
drveta. Tragovi drveta na eljeznom pouzdano govore o sahranjiva-
nju pokojnika u drveni sanduk.
8
5 I. Bojanovski, Materijali. tehmilke i ,,t!1U!kture II unutralnjo-
sti (dananje Bosne i Hercegovine) ; tehni'ke i sot:l1uk-
ture .predanti1':!kog i graidi.telj'Oltva ,na jadranskom prostoru.
Znanstveni 'koldkvij odra.n u Zadru cd 6-8. XI;I 1976, Zag\reb, 1,980, str. 59--60.
ft V. Pakvalin, Prilog ..dart:iranjlu bazili.lka Basne i Hercego-
vine. Adriatica Ip.raehistorica et an.tiqua, ZborniJk ra!dova G. Novaiku, Za-
greb. 197(), str. 681, Tab. I sl. 3. ('u danjem tekEtu : Adriatica) . U poz<ldini
vidi se koja nije imala vrata. otvor, koji se poslije polaganja
pokojniJka zatvarao kamenjem, a ne
7 V. Pakvalin, Dva nalaza, str. 155, Tab. r, 'si. 4; II 'Pitanju je, vjerojart:n0.
naknadni ukop, moda iz ranog 'srednjeg vijeka.
s V. Pakvalin, Dva nalaza, .str. 155, Tab. l, sl. 5; V. P3kvalin.
t;rohO'Vi iz Jajca, GZM NS XXV, Sarajevo. J;97{), str. 34, Tab. JIl, sl. 2, 4, 7; D. Ba-
sler, BaziHka u Oborcima. Nae staI1ine VII, Sarajevo, 1960, str. 67. i d.; E. Dygg-
ye, of saloniJtan chris.tianity, Oslo, 1951, p. 99. i d., Fi.g. V, 1.
GZM (A), NS 38/1983, str. 109-125
V. PASKVALIN, KASNOANTICKI OBJ'EKTI IZ OSATICE, KARAHOD2A I VISNJICE 111
II. PRESVODENA GROBNICA U KARAHODAMA
grobnica je sa dopola zatrpanim ulaz om i bez ka-
mene koja bi zatvarala ulazna vrata (Tab. II, 1). Nad ulazom pres-
vonene grobnice bio je otvor, kwz koji se bez moglo u grob-
nicu. PriJ.ikom grobnice na junoj klini, u lijevom kutu u dnu grob-
nice, su eljezni okov i dva eljezna je ne-
koliko fragmenata stakla, kao i jedno dno zemlja.ne posude. Paljivim istra-
ivanjem ove grobnice moglo se utvrditi da skelet, koj.i je
leajeva u sredini gro!bnice na povri'ni nanosa, pTedstavlja naknadni ukop.
ostaci ljudskih kostiju, koj.[ su rasuti po grobnici, bili su
vjerojatno jo ranije lilspreturani. Ipak moemo tvrditi da nalaz i,n situ pred-
stavlja skelet koji se nalazio na junoj klini i bio veoma slabo a
uz koji su i okov od drvenog sanduka. Na osnovu
ovakve grobne situacije nije pouzdanije tvrditi da li je, osim onog
spomenutog, bilo vie naknadnih ukopa. Ovo su jo vie zapleli sami mje-
tani, koji su u grobnicu ulazili prije Podaci koji bi se, na
osnovu 'intaktno'sti grobnice dobi:li, bili bi !poselbno za
kuIturnohistorijskog kontinuiteta ovog tipa grobnica. Konstatacija da je ulaz
grobni'ce otvoren, tj. bez kamene

o naknadnom sah-
ranjivanju ili. pak, o grobnice.
Za ove objekte arhitekture upotrebljavao se kao materijal
kamen, dok je u 'samo svod grobnice bio od sedre.
U s drugim gro.bnicama istog tipa ova je zidana dosta solidno. Iz-
nutra je obukana, a sa strana ima kline. Pokojnici su unoeni kroz ulaz grob-
nice. Kao dovratnici na ulazu ili vratima nae grobnice na svod sluile su
kamene dimenzija. zanimljivo je spomenuti da je na
desnoj strani ular.za, odnosno vrata, posluio kao dovratnik fragment stele
sa reljefnim prikazom para (Tab. II, 2).
grobnica orijentirana je sjever-jug. U o<lnosu na
grobnice s Bosne i Hercegovine ova iz Karahode, odnosno
Karahoda, neto je dimenzija: duHne 3,47, irine 2,48 i visine 1.75 m,
dok su ulazna vrata 0,56 x0,65 m. Ulaz u grobnice ovog tipa bio je uvijek
pcdjednakih dimenzija, pa je unoenje pokojnika bilo poteko (Tab. II, 2)10
iili kline (Tab. II, 2.) uzidane su sa strane i maIterisane, a sluile su
kao prostor na koji se polagao pokojnik u poloen na dasci ili samo
umotan u platno. klina iznOSi 0,67 m. Prostor i.zmedu ovih leajeva je
pravi kanal 2,10, irok 1,13 i dl.llbok 0,40 m. Takoder je
da je kod ulaza debljina zida iznosila 0,70 m.
2eljezni okov iz grobnice zatvara pravi ugao dimenzija 4,3 cm, na
krfljevima 1,3 cm, dok je na suenim krajevima smjetena rupica za
Ovakvi okovi su i u gwtmicama crkve
u Oborcima, kod Donjeg Vakufa]1 Ti okovi uka,zuju na drvene sanduke,
koje nalazimo i u grobnicama Salone.
12
Fragment posude najvie na poklopac posude nepozna-
tog oblika. Odlomak je crne boje i na 100000tarskom kolu. Glina je slabo
s dosta kvarca, i dobija se utisak da je slabo Na ulomku
V_ Pakvalin, Adriatica, sl!.r. 684.
10 V. P3kvalin, Adriatica, vi.di Tab. I, sl. 2, 3.
11 D. Basler, o. c.,.s1r. 67, sd. 8. ilJi sl. 5. i 6, odnosno l().
12 E. Dyggve, o. c., p. 99 i d., Fi.g. V, 1, ,(A, B).
8'
GZM (A), NS 3R i 1933, str. lO!)-l25
112 V. PASKVALIN, KASNOANTICKI OBJEKTI IZ OSATICE, KARAHOD:2:A I VI5NJICE
se nalazio i drak visok 5,1 cm, debeo 0,2 cm i promjera 10 cm. Donji dio
posude izrade, ali od daleko bolje i gli-
ne, je i u jednoj od grobnica u Oborcima.
18
Prilikom kopanja jame za stup, u blizini ove gro:bnice, mJe-
tani sela Karahoda otkrili su i zid vezan malterom. Prema rad-
nika, otkriveni zid bio je jednakih dimeru:ija kao i zid groibnice i nalazio se
u istom pravcu. Ovakav poloaj govo,ri nam da se zid nalazio u vezi s pres-
grobnicom, odnosno s njenim vanjskim zidom, pa ova situacija
ukazuje da je u pitanju sloeniji o.bjekat. Sam naziv lokaliteta.
Podcrkvine, koji se nalazi kod vodenice ispod sela (Tab. II, 3), ukazuje pos-
redno na sakra-lni objekat. Tako se, najvjerojatnije, uz gwbnicu na svod na
ovom malom uzvienju nalazila i crkva, jer je zapaeno dil
se uz crkve vrlo nalaze i grobnice na svod.
H
SpomenUli smo da se u desnom dovratniku ulaza u grobnicu nalazi
fragment stele s prikazom poprsja ene il mukaTca (Tab. Il, 2). Sa-
stilizirani kapiteli, odnosno stllJPovi unutar koji,h se nala.ze poprsja,
govore da je stella rpr-i'p adala arhitektonskom tipu, tj. da se sastojala od tim-
panona, arhitrava, nie, nabpisa i usadnika. Svi ovi elementi, osim nie sa
stupovima, odnosno edikule, bili su odl.omljeni, a dio za ovu nam-
jenu bio je za dovratnik. Fra.gment stele sa dva po.rtreta, mukarca
i ene, to na osnovu likovne analize r.eljefa vidjeti, pre:dstavlja zna-
rimske umjetnosti iz sredine III st. n. e. Ulomak je visok 0,60,
irok 0,76, a debeo 0,20 m. U crteu ga je ranije objavila L C':remonik, i to
bez olpisa i ire likovne interpretacije, samo s osvrtom na odjetu i nakit.
lG
S obzirom -da ovi pOTtreti prikazuju enu sa sputenim i uz tijelo pri-
ljubljenim rukama, malo na lijev.oj strani, i mukarca, s isto tako
rukama, s desnom na desno rame ene, a lijevom na
podlaktici njene lijeve ruke, jasno je da ova rpo,prsja rpredstavljaju 'Par.
Mukarac ima g.otovo okruglu glavu, koju karakter1z'iraju ipunatki ob-
razi. Kratka kosa je na hrapav dlijeta i a od
je odvojena otrijim rubom. Osim slobodnih uiju, se arkade i
koje su manje i to ba:demastim oblikom s naglaenim kapcima
i zjenicama (ubodima). Nus i usta su, kao i brada Stoga se ne ibi
moglo tvrditi, iako je vjerojatno, da je i brada bila u i'stoj tehnici
kao i kosa. se zapaa .j ugojeni vrat mukarca. Njegov se
na desnom ramenu filbulom, koju je teko identificirati. Ipak se
da je najbrha okruglom tipu fibule. Hlamida je data II valovitim, hor.izontal-
nim i kosim naborima, uz o'brube na krajevima. Ispod mukarac ima
haljinu, tzv. dalmatiku sa irokim rukavima, koji su obmb-
ljen: i naboranL
l
6 Zbag ,prstiju ne moe se da li je mukarac
nosio i prsten.lT
13 D. Basler, o. e., str. 67, ,sl. 5. br. IV.
14 V. Pakvalin, Dva nalarza, str. 159, ad. 4.
15 I. (:remonik, Nonja na rian!s'kim s:pomlT1.ieima ,u Bosni i Hercegovini.
GZM, NS XVIII, Sarajevo, HJ63, .str. 103. i d., sl. 1. ('ll daljem teksw Nonja).
16 I. (:remonik, NOiil1ja, str. W4, .s1. l ; D. NDva kasnoan-
stela ,iz SolLna, VIj.es.nLk za ameolo.giju i historiju LVI-LIXi 2,
Split, str. 157, &1. 1-
17 D. Sergejevski, Iz pro.blemati'ke umjetno.s,ti, GDdinjak III, Cen-
tar za bal'kanDlo/'ka i1>traiva,n1 a, Iknj. 1, Saraje:VD, 1965, sl. 16, odnosno s.tr. 130
(daLje: Iz problematilke). PoU 'l1apruneno:m 40. spominje se osta'la literatura u vezi
s ov.im reljefDm na kOljern se ikad mJUlka.rca vrlo dobirD raspDznaje .prsten na lije-
voj ruci.
GZM (A), NS 38/1983, str. 109-125
V. PASKVALIN, KASNOANTICKI OBJEKTI IZ OSATICE, KARA1iODZA I VISNJICE 113
Zenina kosa i ui pokriveni su, rpo svoj prUici, maramom a ne kapom.
U pr.ilog ove tvr:dnje govori rub marame, vjerojatnije nego rub kape, ,na e-
ninom .pod kojom se na,ziru tragovi ko'se. Glava ene IpO Jormi i detalji-
ma sasvim je gl,avi mukarca. su nos, usta i brada. Na krat-
kom vratu ena nosi ogrhcu sastavljenu od ukrasnih elemenata u formi rom-
bova. I ena je .odjevena u dugu pobpasanu haljinu sa irokim rukavima,
to bi odgovar,alo dalmatici, koju pokriva s bogatim naborima. Dugu
potpasanu halljinu bez rukava dri 'na desnom i na lijevom ramenu, po jedna
fibula u obliku sidra. ,ovako prikazane ukazuju da je ena iznad dal-
matike nosila i dru-gu, gmnju haljinu, koja nije imala rukave.
1S
Na ovim
fibulama je rpo jedan dui 'i oni se veu ispod
agrafe na prsima ene. Agrafa je, kao nakit, ukraena rupicdrna.
Od nakita ena ima i narukvicu na desnoj ruci, a vjerojatno i prstenje
19
,
koje se ne moe dobro razaznati. Pojas je sloen od tri niza koji su Hi is-
pleteni od tekstila ili od metala.
Prema likovnoj obradi portreta para u e:dikuli ste'le iz Kara-
hoda moe se konstaJvi'rati Ida se nestaj'anje rimskog por-
treta, koji ustupa mjesto po;rtretu s likovnim karak1erilstikama kasnoanticke
umjetnosti. Za ovaj nalazimo nekoIikopotvrda ,pa 'spome-
nuti Ipoprsja pokojnika na steh i;z Ost-roca
20
, na nekim stelama s
23
Zenice
2
1, Travnika
22
, Kiselj.aka i, na kraju,stelu Aurelija Valerina iz So-
lina
24
. Pokuat konfrontiratipo'prsja na fragmentu stele irz: Karahoda,
u pogledu i.zrade i likovnih karakteristika. s navedenim reljefima kako bi-
smo na reljef mogli kronoloki odrediti.
Na portretu na steli iz Ostroca, koja je datirana 'll kraj II i
III st. n. i na ulomku stele iz Karahoda uo(:avamo nekoliko
likovnih osobenosti. U prvom redu, kod ovih p.ortreta je da se gube
likovne crte rimsko'g portreta I i II 'st. n. e?6, uz plonost. a na
steliiz Ostroca i plitkost reljefa. Na ovim ,portretima za'paamo i
nost reljefa, koja je izraenija na poprsjima iz Karaho:da, dok je na portre-
tima stele iz Ostwca ovaj likovni elemenat istaknutiji na glavama. Stogo.
je, treba i,staknuti, izraenija 'kOld porprsja 'nasteli iz Karahoda.
Pri konfrontira-nju likova na steli iz Karahoda s onima iz Ostroca
se jasna stilizacija jer se glave i lica 'sastoje od okruglih i glatkih ,povrina.
U vezi .s drugim likovnim karakte.r.i'stikama reljefa ,potrebno je
primijetiti da se lica rprikazuju berz: individualizacje i da je ova likovna oso-
benost portreta na reljefima stele iz Karahoda. S druge strane,
pokojnika na steli iz Ostroca prikazana je gotovo bez nabora, to
nije .s pokojnika na steli iz Karahoda, gdje je naglaena
18 I. Cremonik, Nonja, str. 11IL
19 D. Sergejevski, Iz prob1emab;ke. str. 130, sl. 16. Zena je, analogno eni
.r,a SJpomenutom .relijefu iz Zenice, ima!la nakit Q1a ruci.
20 K. Patsch, Zbirke rimrSkih i "Ij;a.rina II bos.-herc. Zemaljskom mu-
zeju II Sarajevu, GZM, XXVI, Sarajevo, 1914, str. 146. s.l. 8.
21 D. Sergejevski, S'Patanti'ke Denikmil:lc<r au!s Zenka, GZJM. XLIV, Saraje-
vo, Ta!. XXI , figo lO, XXIII, Fig. 15. XXII, F,jg. 13: D. Serge.ievski, Iz problema-
tike, str. 130, sl. 20.
22 D. Sergejevski, Iz pro-blema,t;Jke. str. W4 (,sada u
!3 D. Sergejevski, Nadgrobni relief iz Vinjice. Anti'doron. VAHD LVI -
LIX!2, Split, s,tr. lOB i d., Tflb . VII .
24 D. O. c., Mr. 156. i d.
25 'D. Sergejevski, Iz problematike, str. 127.
28 K. Pl'i.iatelj. Neko!i.ko rims'kiihnaJdgrclbnihpol'treta .U Arheolokom mu-
ze.iu u Splitu, Vjesni:k za arh. i his-t. da'1ma:ti.rv<ku, LIII, m50/1951 , 137. i d.
GZM (Al. NS 38/ 1983. str. 109--125
114 V. PASKVALIN. KASNOANTICKI OBJEKTI IZ OSATICE, _VISNJICE
otro 'urezanim naborima. To ukazuje na krutost koja figure
i otkriva u njima i duhovnu koncentracij u. Vidna je raz-
li ka i u prikaziv.anja Naime, kod 'Pokojnika na steli i.z Ostrosca
zjenice nisu nagla ene ubQdom, kako je to 'na likoV"irrna iz Ka-
rahod-a . Ovaj likovni detalj prhpada. prije,
Ako bismo ovu liko'Vnu analIizu re'Zimirali, bismo da portreti po-
kojnika na steli iz Ostroca jo pokazuju neke tragove rimskog
kog 'Portreta (v. sl. 1; blagi n ilJbori na halji'ni i velumu, te zjenice bez uboda)
pred njegovo lagano nestajanje, dok tu likovnu kara;kteristiku samo naslu-
na poprsjima sa odlomka stele iz Karahoda. 'Prema tome bi na re-
ljef i'Z Karahoda prhpadao barem koju deceniju periodu od stele iz
Ostwca, jer sadri vie likovnih elemenata koji prhpadaju
umjetnosti.
Sl. l'.
U da/Ijem kompariranju najbliu anal.ogiju 'portretima 'na ulomku stele
iz Karahoda predstavlja torzo ene na fragmentu stele iz Zenice datirane
u III st. n. e.'28 je izra.zena u reljefa. Izradom nilbora o-
trim urezima izbija na vidjelo krutost koja otkriva smirenost pokoj-
nika, .odnosno nutarnju koncentraciju, a to je vidljivo i na likovima stele iz
Karahoda.
27 A. Schober. Die r&mischen Grabsteine von Nor.icwll und Wien,
1923, str. 226. i 229; Usa>. D. Sergejevski, J.z prdblema.tiJke, s reljefima iz Siopova
stele iz Zenice i drugih .reljefa iz centraLne Basne kQji pripadaju kraju III i
IV st. n. e., str. 130 i d.
t8 D. Sergejevski, Iz probJematiJke, 'Str. 130 i d., sl. 16.
GZM (A), NS 38/1983, str.
115
V. PASKVALIN, KASNOANTICKI OBJEKTI IZ OSATICE, KARAHODZA I VISNJICE
Ovoj grupi reljefa su po istoj ili i'Zr.adi, odnosno analognim li-
kovnim crtama portreta, najoblixi odlomci reJoj efa i,z Lepenice
29
, Travnika
3o
,
stela iz Zenice
3l
i ulomak reljefa iz Vinjice
32
,
Svi ovi reljefi, neki bolje, a neki loije izrade, u svemu pokazuju od-
sustvo shvatanja rimskog portreta, uz Jasne likovne karakte-
ristike umjetnosti kao t,o su: plonost, individu-
alnost, portreta bez ivahnosti, itd,
Potrebno je primijetiti da su se 'portreti, odnosno reljefi na spomenuti
'll krajevima centralne Rosne, gdje su u rimsko doba obita-
vali romanizirani Dezit-ijati, jedno od ilirskih pilemena.
reljefa izvan ovog dobija se utisak da su oni periferni u odnosu
na reljefe iz centralne Bosne rimsko-g dOlba.
S3
Zato ,bi trebalo dublje istr,a-
iti razloge ,ov,oj pojavi u tom kraju provincije Dalmacije.
skupinu reljefa ili portreta dva dobro poznata nadgwbna
spomenika: jedan iz Zenice
34
, a drugi iz centra rimske Dalmacije, Salone
33
.
e.
36
Oba reljefa pripadaju IV st. n, i u likovnim koncepcijama su veoma
bliska, ali se, s obzi,rom na izradu, poneto razlikuju. Tako se, na pI'imjer,
mora konstatir,ati da je reljef Aurelija Vallerina iz Solina balie izrade nego
stela Aurelija Crescentinusa i Illliane sa poprsja iz Zenice. Naime,
reljef spomenika iz Solina je pljosnat. Glava je neto
odijelo ravno, a nabori su izbjegnuti. Aurelije Valer.in je :predstavljen u uko-
stavu i njega i,zbija odnosno nutarnja koncentracija. Iste
likovne osobeno'sti posjeduje spomenuta stela sa reljefa iz Zenice,
samo to su na njoj jasnije izraene sve te kar,akteristike: plonost, simet-
i a su pr.ikazane s zjenicom i
otrim urezanim kapcima, itd, Ova stela sa reljefa iz Zenice najizra-
zitiji je primjer likovnog poimanJa figuralne umjetaosti II unutranjim
krajevima rimske Dalmacije u vrijeme odumiranja umjetnosti.
Stoga, ako uzmemo u obzir ovu sumarnu likovnu analizu po-prsja po-
kojnika na steli iz i likova na sreli riIZ Karahoda, kao i reljefa
Aurelija Valerina iz Solina i poprsja na steli irz ZeniIce, moemo
da relIjef iz Karahoda, u kronolokom pogledu, stoji ste-
le iz III st. n, e. i spomenutih stela i,z Solina i Zenice. U kulturnom pogledu
to da je stela na.g'lala na 'prelazu irz u perioo,
odnosno na prela.zu od prema IikoV'Tlim
i postepenom nestajanju rimskog portreta s notom individuali-
zacije.
Ako je stela Aurelilja Valerma iz Solina aastala pod uticajem kulture
toga doba na Orijentu, onda je pod istim uticajem morala nastati i stela
Aurelija Crescentinusa iz Zenice, jer nosi iste ili likovneosobeno-
sti. Ostaje otvoreno da lilje spomenuti likovni prav,ac u zemlju De
29 Isti, Iz problematike, str. 136. sl. 1'7.
30 ,J,gti, Iz problematike, str. 130, sl. 20.
31 Isti, JZ problemaJttiJke, oStro ,ICH, sl. 16; str. 1134, 8'1.24; str. 135, sl. 26.
3! loSti, An:tidoron I, str. 108. i d., Tab. VII; Istl,iz IPrdblemati'ke, str. 1031 ,
sl. 28.
33 Lsti, Iz problematike, sir, 120, i d., sl. m, 15; str. 1<34, sl. 29. i str. 137,
sl. 29.
34 Isti, SipatantiJke Denkmiiler, S. 48, Taf. X1XJIn, iFig. 1'5; :listi, h !problematike,
str. 132. i d., sl. 22. i 23.
35 D. O. C., str. 156. i d., Tab. XIV.
aa D. O. C., str. 1,57. i str. 16lJ. u rezinnau; D. Sergejevski,
Iz problematike, str. 133.
116 GZM (A) , NS 38tl983, str . 109-125
_ __v_o_P_ASKVALIN, KASNOANTICKI I2.BJEKTI OSATICE, KARAHOn2A I VINJICE
zitijata dosopio preko Narone ili Solane. Nae je mijenje da se to dogodilo
preko Salone, o bi govorio i ,sam spomenik Aurelija Valerina 12: Solinil,
i.ako stela iz Ostroca indirektno ukazuje na ;prodor rpreko Narone.
37
U vezi s prika.zanom na odlomku stele ill Karahoda, L Cre-
mo.nik je ukazala da je u pitanju koulja iroki:h rukava, ili dalmatika.
3s
Prema tome, ako dallmatika spada u nacionaJnu nonju Ilira
s9
u rimskoj Dal-
maciji, onda par na steUI i,z Karahoda pripada najvjerojatnije autoh-
tonom stanovni.>tvu :plemenu Dezitijata, koje je njegovalo tradiciju
u nonji.
smo istakli da bi na Dezitijata trebalo PQvijesne
razloge zato se u likovnoj umjetnostil, a p.osebno u portre-
tistici, intenzivnije nego na ostalim unutranjim rimske Dalma-
cije odrazio spomenuti zanimljiv likovn.il pravac. Uzroke toj .pojavi, se.
treba gledati u kulturn{)historijskim ,zbivanjima toga dOlba na Orijentu. Ta-
bi trebalo sagledatil eko.nomsku situaciju, poseibno intenzilVnost trgo-
vine sa Zapadom, odnosno s CYbalom Ja.drana
4o
, kao i religijska zbi-
vanja, koja su tada nasta'la na Istoku i iriila se prema Zapadu. U ;pita-
nju je, naime, koje poslije 313. godine 'postaje slobodna relilg:-
ja.4! I ne bi trebalo zanemariti orijentalni eleme-
nat koji u to dolba ivi i radi u Dalmaciji,bhlo na raznim
bilo u rudnicima, kojih je bilo i u unutra,njostil Dalmacije ; u kraju Deziti-
jata,43 Milslimo da u svim ovim pojavama treba gledati uzroke to se spo-
menuti likovni pravac intenzivnije reflektirao Dezi.tijatima nego u dru-
gim krajevima rimske Dalmacije.
H
I na kraju b.ilsmo, na osnovu ,nakita pokojnika s odlomka steleirz Kara-
hoda, pokuali datirati ovaj s,pomenik. Na eni, kao nakit, poznajemo tip
fibule u formi sidra . Uz ovaj tip fibllle vezan je i dio nakita li vidu lan-
37 D. Sergejevski, Iz pro:blemMiike, str. 126. i d. Pritl11ijer na.lalZimo li reljefu
i7. Ostroca
38 I. Cremoni,k, NOInja, sotr. 104, sl. l; D. o. C., 157.
39 D. o. c., str. 1157.
40 D. Sergejevski, Iz pro.bJ.ematiike, str. 1316, ulkau.uj e na a ovog
pravca s Orijenta. Istmllremeno na intem:itet trgovin.skih
i svih drugih odnosa iz kalsne allltilke Q,dpa,vani sa odnosno
s oba'lom Jadrana. O im.p'ontira.noj robi, POiSelbil10 o satikofa;zimaiz Alti'ke
u Salonu, govori i N. Cambi. Sarkofa.g UZ SLpova, Godinjak XX, Cenitar za bal-
kanoloka ispiitivanja, knj. 118, Sarajevo, 19:82, str, 101. Prema -tome, I ilkovni pra-
vac i sove drugo u vez:i s trgovinom moglo je s Orijenta u nae krajeve pre-
'ko Salone.
H D. Sergejevski, I.z protblennart;ike, str. 1\35. e se spominje i religjozna
pozadina. V. Pakvalin, Dva nalarza, .str. 158. i d.
4. D. o. c.. str. 157. A.rutor \SIPom'inje A,ntonina Samb(a'kija?),
Orijentaka iz gra.da Nis.i.bi,sa. Sigurno je da lli je u Saloni u to doba bd,lo da.leko
vie>. Njih je bi,lo i u provincij e Dalrmaciie (ceni1:ra1ne Bos-
ne); E. na.selja i komu.niika'Cije, Sarajevo, J.!J.60. str . 96; N. Cambi,
Nove !potvrde eg.i,pa,tskih kU'ltova u an.Mkoj provinciji Dalmaciji, VARD LXV _
LXVII, 8[plit, 1963-1e6'5, str. 105 (.s tartueta lizi,de iz Fojnice). str. 96. i d. (A.ure1.i.ia
Prakula i'l Zenice) ;i str. 103 (ci:p:us sa sistI'umom Ti,ta Flavija P.laJsa); V. Pakva-
lin, DoJihen i pMlonsiko boanstvo Sooa.t , GZM XXV, Sarajevo, 1970. str. 23'.
43 E. o. C. , str. 92,
44 D. Sergejevs.ki, Iz prob.lenna1ike, str. 135. Autor da je o,va pojava
samo za cen1ra,lnru Bosnu. Na drru.gom mjestu kae da zavisi old
duborezne SokU'1pture; iSit i, Nekoliko rtimslk ih reiJ.jeia centraLne Bosne. Karzarovi-
an", vol. XVI, Serdi.cae, 1>950, str. 87 (u oa'Jjem telkstu: Kazaroviana) , odnosno ua:ru-
na. narod!nu ilinsku wnjetn'OlSt. Prema tome, m im svega drtligo.g, u iiZ ra-
zenom lillwv.nom pravcu treba 'Pre1ipo&tavirt!i i ildnsiku ,tradiciju o dubo-
rezu to, upravo, na Dezitija,ta.
GZM (A) . NS 38/ 1983, str. 109-125
117
V. PASKVALIN, J Z
koji su vezanil svaki za svoju fibulu i prave, kao ogrlicu,
se ispod agra.fa, dio nak'ilta.
4
;; Ovim kod ene nedostaj'U
manji privjesci u obliku brljanovog lista, poznati kao d io enskog
Za fiJbuleu formi sirdra dri se da su porijeklom sa Balkana i da
se pojavljuju u II i .odr.avaju u III st. n. e.
47
Prema tome, ako na ene
prepoznajemo navedenIl tip Jiobule, mOIemo da je na
s predstavom para iz Karahoda mo'gao nastati samo u III, nikako
u II st. n. e., jer bi datiranje ranijeg nastanka spomeniika ;bHo u
s njeg.ovim jj'kovnim karakteristikama, o kojima .smo govorili, dl da je, Uipore-
den s reljefom iz Ostroca, nastao koju decenij'U kasnij e.
48
Taka bi se, u poa-
ledu ,datiranja, dopunjavalespomenute analize jer ukazuju da odlomak re-
ljefa s predstavom pokojnika iz Karahoda krono]okJil prilpada drugoj polo-I
vici III st. n. e., 'pa 'bi sve to da su aqra;fa, kao nakit i najvjero-
jatnije okrug'lafilbula na mukarca i'2 istog vremena.
49
Dataciju re-
ljefa iz Karahoda pouzdano .jl svi navedeni spomenieit III st. n. e.
iz centralne Bosne.
5o
......
Na Travnika, kojem pri.pada i ova a grobnica, na-
je Ibroj arheolokih objekata arhitekture ilz pe-
rioda, II kojem prevladavati gledanje na 'ilVot i smrt.
nl
Nalazite u Kara'hodama, grobniICe na svod uil crkvu, ukazuju
na naziva lokaliteta, koji se prije naseljavanja nazivao Crkvina, o
toponim Podcrkvice za polje ispod mjesta nalaza
grobnice, koji .bi i na postojanje crkve uz grobnicu, i ob-
ratno.
U tDp.olo,kom pogledu, opis i dimenzije grobnice iz Za'gaja
u Os-atici odgovaraju poznatom tipu grobnica na svod u na-
e.
52
lilIl1krajevima, koje, u irem okviru, datUlramo od kraja IV do VI st. n.
U ovaj kronoloki raspon mogu se svrstati grohnice iz spomenutog nalazita.
One, uz ostalo, 'U.'kazuju na postojanje i crkve, jer se na-
lazi grobnica na svod uz crkve u narteksu
ili unutar njih.
58
U iste kronoloke okv,ilre s kraj a IV do VI st. n. e. svrstavamo i kasno-
grobnicu na svod .ilz Karahoda .bez obzira na fragment .slele s po-
prsjem mua j ene iz druge pol.ovice III st. n. e., jer se on nalazi u sekun-
darnoj funkciji dovratnika vrata grobnice {v. Tab. II, 2.), a ne u primarnOj,
tj. u funkciji nadgrobnog spomenika, pa prema tome, ne moe uticati. na da-
tiranje grohnice. Tako i, ova grobnica, na to smD ukazali, pripada krugu
45 I. Cremonik, No nja, s tr. la 7.
46 I s ta, Nonja, s.tr. 11>8; , sl. 10.
47 ItS ta, No n.ja, .str. 1.19.
'8 D. Sergejevski, I z problematike, s t r. 127 (sre'dina II Hi prve godine III
st. n. e.).
49 I. Cremonik, Nonja, str. 120.
50 D. Sergejevski, Iz problemaUke, s tr. 1<26. i d., te str. 130' (.gI'U!pa r elj efa
Travnik - Zenica), str. 132. i d. (reljef iz Zenice).
51 V. P3kvalin, Dva nalaza, s,tr. 156, 158. i d.
52 V. Pakvalin, An<iriatica, str. 682. i d.
53 V. Pakvalin, Dva nalaza, str. 129; vidi n3fPomene 2, 52. , Isti, Adria tica,
str. 67.1,SI. l; 676, sl. 3; 677, sl. 4, 672, sl. 1-3.
8 GZM{A), NS 38il1183, str. 109-125
11 v. PASK,!ALIN, KASNOANTICKI OBJEKTI IZ OSATICE, KARAHOn2A I VISNJICE
sakralne arhitekture, jer konstatirani ostaci zida uz grobnicu
na tragove crkve.
64
Na Bosne i Hercegovine u !posljednje paljivo se pra-
te nalazi i vre istraivanja ovog tipa grobne arhitkture.
55
O !poriljeklu i pri-
padnosti ovih grobnih konstrukcija, pa, prema tome, io kulturnopovijesnom
ovih objekata sepulkralne arh:ittekture je bilo Me-
kad je o nalazima movih gro:bni{;a, se velliko siro-
matvo, to je posljedica, s jedne strane. novih a, s druge,
provaljivanja i ovih objekata.
G7
Osim t oga. ostaci eljeznith okova
ukazuju da su pokojnici lSahranjivani u drvenim sanducima,
predmeta na posmrtni

dok pojedini. premda malobrojni, nak-
nadnD ukopi ilustriraju kulturnu i sirt:uaciju ovog doba, doba kasne
antike.
III. GROBNICA I OSTACI KASNOANTICKE ARHITEKTURE
U ZASEOKU U VISNJICI
Iznad sela Vinjice nalazi se lokalitet Gradac, na kojem su
ostaci grobnice iz predrimskog i r.imskog doba.
6o
Ispod ovog lokalitetapru-
a se manji plato na kojem su po kojima je zaselak
iznad Vilnjice polja) i potoka Rikavac dobio naziv
grobnicu ni je billo potrebno istraivati, jer je ona
odavno bila u sekundarnoj upotrebi Po.to je sluhla kao trap za krompir.
Pr ag, dovratnic i i nadvratnik v rata grobni ce (Tab. II, 4) predstavljaju, naj-
vjerojatnije, di.jelove izrapene od vrata Podnica je
od grubog estriha, a grobnica nema leajeve sa strane. Svod je izveden od
sedre. Grobnica je orijent.ilrana u smjeru sjever-jug. Dimenzije su: duina
2,13, ir ina 1.71 i visina od poda do svoda 1,55 m, dok su dimenzije ulaznih
Vrilta grobnilce : irina 0,65, a visina 0.67 m.
Na platou su 1972. godine obavljena sondana zatitna iskopavanja,
rezu;ltate elimo ovdje ukratko iznijeti. No, valja spomenubi da je pri-
je ovih arheolokih radova, kad je vrio pripreme za zidanje Omer
iz Vinj iice naao fragment nadgro:bnog spomenika s nepotpunim
koji je smjeten u Muzeju grada Zenice.
61
Istraivanja su pokazala, na osnovu spomenute grobnice
na svod, da je u pitanju jedan arh-irtektonski objekat. od koje
su samo manji ostaci temelja i zidova (zid 1; irina 0,65; zid 2:
irina 0,68; zid 3: irina zid 4: iriina 0,80-0,85 m), bila je vjerojat-
54 V. Pakvalin, D<va. nalaza, s-tr. 129.
Vidi napomene 2. 4, 6.
5t Y. PakvaIin, Dva nalaza, str. 158. d.
V. PakvaIin, Adriatica, str. 684.
58 E. Dyggve, o. c., str. 99. i d., Fig. VIA. B) .
59 V. Pakvalin, Dva mliaza, str. Hi5.
60 P. Arheol{).ika i'SlPitiJvanja - Lepenice, dru>tvo Bosne
Hercegovine. Knj. III, Saratievo. 1963, str. 1160.
61 Vidi napomenu 3. Pri:je nego su se aba.v.ila son'da'lla zatitna li straiva-
nj a na ovom platou naIao se jedan 1Uloma'k ,srt.ele s nepotpunim Ulomak
stele nalazi se u Muzeju grada Zenice u Zenici. U zatittnLm lstrai-
vanjima je i J . Sunik
GZM (A), NS 38/1983, str. 109-125 119
V. PASKVALIN, KASNOANTICKI OBJEKTI IZ OSATICE, KARAHOD2A I VISNJICE
: 1
o
: 1
w
3
:
,
4 :
,
Plan otkopanog dijela 'kasnoantiX)ke anhitakture
GZM(A), NS 3S!19S3, str. 109-125
120 V. PAKVAL1N, IZ bSATICE, KARAHODZA I VISNJICE
no, crkva, na je ostacima teko izvesti' rekonstrukciju plana (vidi plan
i Tab. II, 4; Tab. III, 1, 2, 3 i 4.). Ovu pretpostavku potkrepljuje nekoliko
Kao prvu uzimamo grobnicu, 'se tiJp su-
unutar crkava ili uz njih.
62
Drugu, vidi-
mo u ulomci<ma stela, koje se kao spolija u ,zidove 'sakraLnih


(Tab. III, 3, 4). odlomak stele predstavlja ukrasnu
borduru s prikazom vinove loze. Ulomke stela 'predstavljaju i ostali ofrag-
na ovom lokalitetu (Tab. III, 3.), osim fragmenta koji! ima pro-
filaciju i najvjerojatnije .na dio nadvratnika zgrade (T. III,
4). I dominantan poloiaj lokaliteta, odnosno objekta arhitekture na tom
prostDrU, ukazuje na sakralni objekat - crkvu.
64
I K. Misilo je pretpostavljao da je .postojala crkva u
VinjliJci, ali ne na ovom prostoru, nego unutar naselja u 'polju, gdje je on
ranije vrLo arheoloka istraivanja.
6u
grobnicu i ostatke arhitekture, koji, prema naoj ocjeni,
pripadaju crkvi, svrstavamo kronoloki u vremenski raspon
od kraja IV do VI st. n. e.
GG
, dok ulomke stela, kao spolija, datiramo okvirno
e.
67
u II-III st. n.
Na osnovu i.znesenog o arheolokom nalaz.i!tu na platou u zaseoku Be-
moe se konstatirati da crkva 'praistorijskog
i kasno Graca, s jedne, te odnosno rimskog naselja u sell!
Vinjici s druge strane, predstavlja kulturnohistorijskil kont.inuitet (tj. vezu
ili odnos) ovim stanovnitvom. Naime, poloaj crkve
na platou ukazuje da je kristijanizirani autohtoni elemenat iv.iJO i,zvan na-
selja, i to upravo po okolnim brdima, pa se crkva na platou u Begovitima
svojim smjetajem pribliila tom stanovnitvu, koje je, si!gumo, biilo :broj-
nije od onog u urbanom naselju.
Na osnovu iznesenih za'Paanja o nekoliko o:bjekata ar-
hitekture treba konstatirati da se na Bosne i Hercegovine u pos-
ljednje vrijeme vre ozbiljna Lstrailvanja ovo.g tipa gwbne arhitekture i
paljivo prate njihovi nalazi. U tom pogledu govorilo se o- porijeklu
i pripadnO'Sti ovih grobnih konstrukcija. kad je o nalazima
i prilozima u ovim grobnicama, posebno treba naglaisiti siromatvo,
koje se moe objasniti novim to ih donosi a i tra-
govima .provala, odnosno Nalaz eljeznih okova u jednoj od ovih
grobnica da su pokojnici sahranjivani u drvenim sanducima, a skrom-
ni. nalavb keramike na tradiciju Spomenik s predstavama po-
kojnika na ulaznim vratima gro.bnice na svod u Karahodama jeste za'Prav0
stela funkciji dovratnika, pa se, prema tome, ne nalazi u pri-
marnoj upotrebi kao stela sub divo na grobnOj parceli.
fls
Osim toga, malo-
G2 V. Pakvalin, Dva nalaza, s1r. 159; Isti. Aidria.tica, str. 671. i d.
63 C. 1'ruhelka, Pr,ilo-zi rims.koj arheololg,iji Bosne i Hercegovine, GZM IV,
Sarajevo, 1892, str. 340. posebno od str. 342, sl. ,1. 4 i d.
84 O tome jo nije nita p isano(), ali je da se veoma veILk broj
crkava nalazi na uzvienjima i u bLizini U'rbanih nasebja.
65 K. Misilo. Rimski spomenici iz Bosne, GZM XLVIII, Sarajevo li936, str.
15. i d.
80 Vidi napomen.u 52.
61 Ove ulomike stela da,tiramo u II-III st. n. e. na osnovu nalaza
II Zenici j na centralne Bosne. D Sergejevski. Iz prOblematike. str. lQ6.
i d., i drugi ovdje radovi 'iz ove prohlematike s ovog
68 G. Brusin, Aquio!eia, Udine, 1929, pag. 60.
GZM (A), NS' 38' 1983, st r . 109-'-125
121
V. PAKVALIN. KASNOANTICKI OBJEKTI IZ OSATICE, KARAHODZA r VINJICE
brojni nailazi naknadnih ukopa govore o kultuf.TIo.hi'stor.iljskoj i si-
tuaciji na izmaku kasnoanW:kog doba.
Ovaj tip sepulkralne arhitekture, intenzivnijim ;straiva-
njima, dosad je rasvijetljen, pa se zajedno sa crk-
vama istovremeno i: datira u period 'od kraja IV do u VI st. n. e. P.rema tO'll1e,
na osnovu iznesene anali,ze odlomka stele u vratima grobnice na svod iz Ka-
rahoda, moe se sa tvrditi da spomp.nuta stela iz druge polovice
III st. n. e. ne moe uticati na dabiiranje ove grobnilce. U vezi s ovim treba
jo konstatirati da u pogledu nastanka ulomka stele i ovegro-bnice ne moe
postojati vremenski razmak veti od 300 goriina. ne bi trebalo ispu-
stiti iz vida i drugu da stele u vrata grobnlilce na
svod iz Karc>hoda, kod rano kristijaniziranog stanovni6tva i na svje-
e tradicije o .postavljanju nadgrobnih spomenika na sepulkralne parcele,
prema tome i na vremensku chilstancu u kronolokom odnosu ov,iih kul-
turno-historijskih obj ekata.
Osim toga, treba istaknuti da je davno dase u
prikazivanja rimskih portreta i njihovih lilkovnliih karakteristika os-
novi likovni pravac, koji dolazi s Orijenta. Ovaj likovni ,pravac odraa-
va se na 'poprsjfuna pokojnika na nadgro.bnim spomenicima u cent-
ralnoj Bosni, na prostoru Dezitijata, a tome su uzrok, u 'Prvom redu,
iva 'trgovina, orijentahni elEmlent i nove religijske .promjene na
Orijentu, tj . pojava Tre-ba ,da je ovaj pravac II to
doba bio izazov za majstore u likovnom kreira:1ju formiranom nC'.
tradicijama tehnike drvoreza.
69
Posebno treba konstatirati da koja je prikazana na pokojnicima
na odlomku stele iz Karahoda (Bila). na eni, ukazuje da je radi-
li ljudi, tj. Iliri iz plemena Dezitijata, na to koulja irokih
rukava, ili dalmatika, koju je nosila ena (sl. 1), a priIpisuje se naciionaInoj
i.lirskoj nonji.
LES OBJETS DE PROVENANT
DES OSATICA, KARAHODZE ET VISNJICA
Rf:.SUM:8
Sur la -base des pro.blemes y exposes et concernant quelques objets de 'l'archi-
tecture de recente, on peut constater qu'on reoherche avec attenti-
on, dans l e dernier temps, toutes les tTouvaiUes da.ns :la regi'on Ide Bosnie et Her-
zegovine et qu'on effectuedes ,reoherCihes Ide ce rtYlPe de Ll'arohitecture
On a ,parIe aussi de l'origine et de ,1'<liPlPamenance de ces construot"iorl s sepuIcra-
les. Mais, quand il est question des .1roUNaitlles et des objets :decouvC!rts dans ces
tombes. alors il faut partiaulierement accentuer une ipauvrete evi<dente q:u'on
peut eXjpHquer par les nouvelles comrp-rooensioIlls, a\ppor-tees ipar ,le christianisme.
On a constate :dans les tombes al.lJssi >leskaces des La 'brouvaihle des
chaines en fer dans une .tombe, 'demontre que les de:Dunus ont ete enterres dans
les cercueil,s en bois et peu de fragments :de ceramiqlUe !demontrent la tradition
de coutu:me du repas f:unebre. Le monurrrrent avec la figure ,diu deJ',unt sur l'en-
tree de la tombe a voo.te, deccuverit a .Karahod,e, est en verite une stele, itant
seuJement adaptee ala fonetion du ahamoranje, et ipar consequent, eble ne se trou-
ve pas dans l'emploi primaire 'Comme la !Stale ISu/b diva s.ur ,la iparceUe serpulcra;le.
En ourtre, les nombreu:ses trouvahlles des iruhumllltions IllIlterieures temoignent
d'une ,gituation et politique au deo1in de l'Antiquite recente.
B9 D. Sergejevski, KazaJroviana, str. 87.
122
GZM (Al, NS 38il 933, str.
V. PASKVALIN, KASNOANTICKI OBJEKTI IZ OSATICE, KARAHOnZA I VISNJICE
Ce type de l'architecture stPulcrale, grace aux lI"echerches intensives, est
assez Ibien eciairci j:usqu'fl present, et on peut Je dater en rneme temps que .jes
eglises padeochretiennes fl la !Ln dlU :jl\Xsq'au VIerne siecle Ide n. e. Par con-
sequent, sur la 'base des pJ"oblemes ci-me.ntionnes, concernant tle fragment de
stele qui se trouve sur Ja iponte <le la tombe fl voute fl Karaho.de, on .peut avec
certitude affirmelr que cettesteJe, provenant Ide la d-euxieme moitie du lIIeme
siecle .de n. e. ne pas intluencer -la .datation <le cette tombe. Par 'rapport fl ce
fait, Ll faut encore con-sta.ter qu'entre 'Ciu fra'grne!1Jt :de cette s.tele et cette
tombe ne po.urrait pas etre une .distance temlPoraire :plus de 300 ans. Peut-etre
qu'onde devrait pas encore ,perc!Jre :de vue aUissi une autre ,poSosiJbHite, que le sceHe-
ment de stele dans la porte de la .tombe il vouil:e il Karahode demon tre, chez la po-
pulation chri;rtianisee de bonne heure, Iles kadi,tions fraiches, concernant l'erec-
tion des monuments .fune.raires lSur Jes parce11es et par consequent
une dusta.nce temlPoraire pl u.> C01lJ!'-te dans le .r3ipport c<hronOilogiq.ue 'de ces objets
culturels-h i."toriq:ues.
Au supplus, il faut accentuer le fait qlU'on a .deja depuis ,longtem;ps remarque,
quand il s'agit de la maniere de presenter les !portrai.ts romains et de leum caorac-
teristiqrues figurales, une nouve11e [direction, venant de ,1'Orient. Cette diJrection
des arts :plas,tiques se reilete surtout sur les 'bustes des defunts 'sur l es monuments
sepulcraux en Bosnie centra'le, dans la region des Daesitia:tps antiques. La cause
de ce phenomene dans cette region, ont ete a.vant tout la cOlTUffierce vivante,
l'el ement orienta,l existant et les nou'Veaux changements .reHgieux fl l'Orient,
c'est-a--<dire l'apparition 'c1u christianl&me. Ll fautsoul1gnsr q.ue cette di,rection
des ar-ts pJastiques il cette epoque a ete u.ne Iprovocation 'pour les a l'ti'sa ns du
pays dans la creation figurale, for.m-ee sur leG traditions de la technique des gra-
vures sur bois.
On doit constater fl part que les vetements des de-Dt.mOO. fi,e;u.ranr\: sur le 1'.rag-
ment de stele ,provenant de Karahode, de la femme. derr1ont,ent 'qu'il y
s'agit 'des im:ligenes, c'est-a-.d.ire des Lllyriens awartenan:t a Ja .tribu de Daesitia-
tes, ce quedemon.tre la chemise aux manches longues ou ,la robe .de femme. etant
attribuee au cos-ttlJne national ihlyrien.
Traduction:
Edina
GZM (A), NS 38.'1983, str. 109-125 123
V. PASKVALIN, KASNOANTICKI OBJEKTI IZ OSATICE, KARAHOn2A I VISN.JICE
--.-- -- ---
TABLA I
1
GZM (A), NS 38/1983, str. l O 9 ~
124;
V. PASKVALIN, KASNOANTICKI OBJEKTI IZ OSATICE, KARAHOD:2:A I VISNJICr;
TABLA II
GZM(A), NS 38/1983, str. 1 ) ~ 1 2 5 125
V. PASKVALIN. KASNOANTICKI OBJEKTI IZ OSATICE. KARAHODZA I VISNJlCE
TABLA III
9 - GZM - Arheologija, 38
GZi\l (A), NS 3811983, str. 109--125
UDK 930.26:737
Originalni
RIMSKI NOVCI IZ OKOLICE BANJE LUKE
GOJKO Sarajevo
Koncem 19. vijeka arheolozi su lokalitete
u Banjoj Luci i njenoj okolici.l Najvi,e panje poklanjali su u'Spitivanju an-
komunikacija i Poto je ovuda rprolazila glavna r ionska cesta
SALONA - SERVITIUM, prirodno je to se uz nju razvilo nekoliko poznatih
rimsklilh naselja, u kojima su bile Iputne stanice (mansiones, mutationes). Ta
naselja su: Lamatis (Krupa na Vl1basu), Castra (IBanja Luka), Ad Ladios (Trn.
selo 9 km udaljeno od B. Luke), Ad Fines (Laktai).
O arheolokim nalazima u ovim krajevima, kao i o rimskim cestama i
naseljima napisano je dosta znanstvenih radova, od kojih treba is-
4
taknuti radove i I. Bojanovskog. ni oni nisu posvetili
dovo.ljno panje nalazima, ,ilako su znali da su na nekim lo-
kalitetima i rimski novci. Stoga ovdje opisati dvadesetak
rimskilh koji su jo prije 80 god-i'na doneseni u Zemaljski muzj, a
svakome se zna i nalazite i nalaznik.
Rimljanima su bHi poznati sumporni irzvori u Gornjem Seheru i poto jo;>
tu rtven>ilk i dosta rimskih novaca, moe se pouzdano da je
ovdje u rimsko (a modi\. i upredrimsko doba) rpostojao slipem
Bojanovski pretpostavlja da je u Gornjem Seheru 'postojalo vojno 'Upo-
rite, koje je titi10 'prilaz u vl'basko-.posavsku ravnicu. Dalja arheoloka is-
traivanja pruit nam dokaze o tome kakvog je t.irpa bilo rimsko naselje
u Go.mjem Seheru, a kakvo ono na mjestu dananjeg Kastela.
rimsK:iJm novcima koji se ovdje objavljuju imamo tri denariusa,
iz doba Rimske Republike i 17 novaca iz doba Rimskog Carstva. Po tome se
moe pretpostaviti da je ovdje rimski. novac cirkulirao u drugom vijek1l
stare ere, te da je ostao 'u opticaju sve do Vallentinijana Prvog (365. g.)
Medu ovim novcima imamo tri komaoa koje treba posebno spome-
nuti. To je zlatnik Maximiana Herkulija i zlatnik Flavija Severa, kao i jedan
Nllmerijanov antoninijan.
lOtto Blau, IReisen in urud der HernegowLna, Berlin, 1iS77, str. 100 -
110. i 130- 1:31.
2 Philipp BaUif, RiXrTlJllicl1e StraJSSen in Bos.nien 'Uno der Herzegowina, Wliecn,
]893, &tr. 17-21.
8 Esad A.ntiOka naselja i lU BiH, Sarajevo, 1960, str.
24-29.
4 Ivo Bojanovski, DolaJbe1in sLs-tem cesta u rimsikoj Dalmaciji,
Sarajevo, 1974, str. 43-127.
5 Karl Patscb, sti.pem jacere lU Bosni, GZJM, XXXI (J919, str. 97.
g'
-------------------
128
GZM (A), NS 38/ 1983, str. 127-131
G. KRALJEVIC, RIMSKI NOVCI IZ OKOLICE BAN.JE LUKE
Maksimijanov zlatnik kovan je u Trieru (Treveri), gdje se u to vr,iJjeme
proizvodiJlo vrlo mnogo novaca. Naime, kovnice u Londonu i Lianu proizvo-
dile su samo bronzani, dok su kovnice u Trieru proizvodile srebrniJ i zlatni
novac. Zlatnici su se kovali u dvije officine. Tako velike emis-ilje novaca bile
su potrebne zato to su se njim padmir.ilVale sve i civilne
potrebe za Galiju, Germaniju i Br.maniju. Zlatnik (aureus) Vlladara Severusa
II kovan je u Aqui-leji, a na reversu ima natpis Jupiteru,
zatit niku naih cezara (tj. Severa II i Maksinnina II). Numerijan je kratko
vladao i njegovi su nove-ii dos ta rijetki. Iz historije znamo da je s ocem Ka-
rom (earus) sudjelovao u pohodu protiv Perzijanaca i da je na povratku na-
mrtav u svom atoru. Za njegovu smrt je pretorijanski pre-
fekt Arrius Aper, nad kojinn je ju'StHikaciju izvrio Dioklecijan, koj-il je
ubrzo postao imperator.
novac pripada Valentinijanu I (365. g.). To je ono nesigurno
vrijeme kad je car bio zauze! ratovanjem u GaliJji protiv na'srtljivih Alamana,
koji su neprestano ugroavali rimske posade na Rajni. U .ilsto vrijeme njegov
brat Valens vojevao je na Istoku protiv uzunpatora Prokopija (365 - 366. g) .
Ovdje su objavljeni samo rimski novci koji su dospjeli u na Muzej.
Mnogo vie rimskih novaca na nalazi se u Ar-
heolokom muzeju u Zagrebu, kao i u Muzeju Bosanske kraj.ime u Banjoj
Luci. Kad se svi ti novci obrade i objave, onda se donositi pouzda-
niji dokazi o tome kada su se pojavili i kada su prestalu cirkulirati rimski
novci u krajevima sjeverne Bosne.
LA lUONNAIE ROMAINE DE BANJA LUKA ET DE SES ENVlRONS
R:f:SUM:f:
,Dans la collection numi-smatiqlUe de notre Musee, il y a 20 !pieces de mo-
nnaie .romaLne provenant -surement de Banja Luka et de oses environs. Trois de
ces pieces .da.tent de la .periode dela Repu'Dlique roma ine, tandi-s que les 17 autres
daten t de l'Empire -romain.
A I'epoque du regne Tomain, cette regio.n etait 'POfPuleUJSe. Les archeolo,gues
ont etabli que la route princi4Jale Tomaine SALONA - SERVITIUM pas-sait par
la. Quatre colonies romaines conruues s'y troruvaient aUJSsi:LArMATI,S .(KrUipa sur
Vrbas), CASTRA (Banja lJUika), AD LADlOS (Trn, vLllage ag !km au nord de Ba-
nja Luka) et AD FlNES (La.ktai).
Parmi ces pieces, trois .peuvent etre considerees comme 'rares: 'Une piece
d'or (ameus) de MAX'IlM1EN HERCULlUS, rUne piece 'd'or de SEVERE II et un
antoninien .de NUMERlEN.
La piece la plus recente est celle de .1'empereuT VALENTlNlEN l er; eUe
a ete frap,pee en a;pr. J.-C.
Ceci !permet de oSll/Plp05er que les pieces de monnaie ,romaine
apres la mort de Valentinien ler n'ont paos circule dans ces regions. D'autre part
on peut .penser que les .pieces de monna ie romaine fr21ppees aux troisieme et
qu::ttrieme siecles sont Testees en circulation aussi RU des gra",des invasions.
Traauction:
Edina
Red. Nominal Kovnica i KaitJallOg Podaci o naJl.alZi'tJu l'l1v. br.
br. Ime vladara (avers, revers) godina kovanja li Z!lTl .
muzeju
"L Fonteia denarius Roma. 98. st. Balbel 0'11 9 Naden U ()lIrollici B. I.mJke. Mlu-
A. M FONTEl C F AF ere .zejli ga !poklonio ,1888. g.
R. . /. Ad-o],f iz BaJnje LuJke 88
*2. Servilia Roma, 89. g. st. BabSl!cm '14 .u dkOjl;lcd B. liuJke. Mu-
A. RVLLI ere zeju ga ;poklonio ,1888. g.
R. SERVILI M F P Adolf F1iIer Lz Banj elJuike. 88
3. CaJI1i6ia denarrus Roma, 48. g. st. Balbe1cm 2 iN li Me:J.<Lrui. lVliUlZej'u ga
A. Glava Vicboriae (bogi.nje) nadesno
R. T CARISI
ere Ipok!lJondo 1906. g. a,ndiarme-
rriljl9k!i n8JI'edln;iik ,1062J1
4. Hadrianus denarius Roma, 1125. g. HI) Ku'IXlj en 1'004. g. li l.JaiMa,irrna. 9052
A. HADRIANVS AVGVSTVS nae ere 'str. ibr. :3'37
R.COS III
5. Antoninus Bius sestertius Roma, 13B-161. lIleudemJti'fidrail1 iPdkl:onlil() ga MU/zejru 1'897. g.
A. ANTONINVS AVG PIVS pp godJine AlekJsa iIZ na
R. 'VafuaJsu. 348'1
'6. Faustina I sestertius Roma, poslije BMC ,Str. li jed'l1oj kod
A. DIVA FAVSTINA :' \. ,godine br. ,1480 B. Lliike. MU/zejru ga ,pdkil:cmilo
R. AETERNITAS S C 118:90. g. diirektor
irole 834
*7. Geta dena!l1ius Roma, 200-202. :aMC !Sbr. 199 Kuipljen HW4. g. u La,kitailIJla. 9053
A. PSEPT GETA CAES PONT godiine br. '236
R. PRINC IVVENTVTIS
8. PhiHppus l Roma, iRJIC ,(V'OJ., W, 3) II (Dorrj,i Se-
A. IMP M !VL PHILIPPVS AVG gddlihe sbr. 90, br. 17'2 heri). Muzej u ,ga ;poklonio 1892.
R. FIDES MILITVM S C g. in. W. 'Drewaner. lil'12
9. Maximinus sestertirus Rioma, '23<6. gooilne BoMC sltr. 228, u Ba,nij<oj lJuci. MUlZejru
A. MAXIMINVS PIVS AVG GERM Ibr. 7Q <ga 1894. g. poklonilo S're!lki
R. PAX AVGV!STI S C ruTed. 2249
"Hl. Maximimus dupondius Roma, ;EMC sbr. 222 ,K!ulpljen u Lalkta'iJma 1904. g. 9055
A. IMP MAXIMINVS PIVS AVG gCld'i!ne br. '8
R. PAX AVGVSTI S C
pp
'N


;l>2!
t-
l"lZ
;Stil
()'"

z-
or

....-
N
o

o
t"
()
l"l
tll
;l>
Z
....
l"l


t'l
.....
I\:)
<D
ll. Probus
A. IMP C MAVR PROBVS AVG
R. FELICITAS AVG
12. Numerianus
A. IMP C NVMERIANVS PF AVG
R. FIDES EXERCIT AVGG
13. Maximianus
A. MAXIMTANVS PF AVG
R. VIRTVS AVGG
14. Galerius
A. IMP C GAL VAL
MAXIMIANVS PF AVG
R. GENro IMPERATORIS
15. Severus II
A. SEVERVS NOB CAES
R. roVI CONSERVATORI
CAESS NN
*1.6. Licinius I
A. IMP LIC LICINIVS P F AVG
R. roVI CONSERVATORI
17. Constantinus I
A. DV CONSTANTINVS PT AVGG
R.
18. Constans
A. FL CONSTANS NOB C
R. GLORIA EXERCITVS
19. Co:nstans
A. DN CONSTANS PF AVG
R. FEL TEMP REPARATIO
20.. Valentin'ian'Us I
A. DN VALENTINIANVS PF AVG
R. SECVRITAS REI PVBLICAE
ant-oninianus
antoniniaruu'S
<:1ureus
follis
aureus
folli:s
foUis
falUs
fom;;
follis
Siiisoi:a,
27'6-"282. godne
SDscia,
gadi'Ine
1\reveri,
293---<294. 'gddJiil1e
HWaciea,
31{}---J3:111. goo,iJne
Aqu:i:leia,
godiine
lSi!soiJa,
311':)--'3116. .godiine
AmJbilCJchlia,
,po!sEje 3'37. g.
Siscia,
337-350.. gad"lIle
Si/saia,
3'37---1350.. Igodliine
Su.SiCia,
3'64--'366. godine
R!IC ,(iVOl. V, 2)
S!\.T. 90 blr. 675
RIC,('vol. V, 2)
str. ZOO.br. 460.
RIC (vol. VI!.)
.S'tr. lu3, br. 3
IRIC 1('VIOI. VI)
!sbr. 5'37, br. 47
'R'IC 1('VlOl. VI)
Isnr. :n8, .br.5Da
RIC.('v<ol. VII)
.str. 424, br. 17
Vo JLter, .sur. 49,
br. <33
V'OeiHer,
'E1tll". 30.2, br. 3
V'o,eftJter,
str. 303, br.23
VOO1Jter,
sbr. 31111, br. 3
KUlPl'jen u LakJlsa 'ilma 11904. g.
'll Gonn'jem Sehenu.
MUlZejlU ga pdkil'onio 1'895. g.
.JooLslkii i;nspe'ktor
KUlpljen 1897. g.u MClJglaj.a-
{ji'lma za 40. f'Old:nJ1,j.
u LaJk.ta\9iima. Kiup:ljen
1905 . g. ()Id Mi'I1ka
iklog.
KJu:pljoo .190.6. g. u Magla1G-
Inima :kJoo La1kltaa od Karla
SDnklilera za 40. forilmi.
Naden U Kupljen
190.5. g. dd Milr'ka
Ikog.
N u Gar.rrjerrn Se<heIlU.
Mu:zeju ga pdkikmi'O 1895. g.

u Gornjem. Sehenu.
M'll1Zeju ga pdklLonioo 1895. g.
ko1s1k,i MiohaJl'i<: .
u Gornj.em Seheru.
MlUlze'jiu ga poikl:on'lo 1895. g.
'kal:gki ialsPelkbor
Naden u Gornjerrn e'heru.
M'ulzejlu ga pdkl<on;lo 18'95. g.
iJnsp Jkrt.or
9(}54
4031
3t>40
9864
10542
9865
4003
4{)34
4039
4002
......
w
o
,c;l

t"l
::S
i.n
li
I Z
o
<:
Qc;l

N

>:.
Oz
C[Jl
n..,




Z'"
'-<-




l'1'"
:=
131
GZM (A) , NS 38.' 1983, Sl!.r. 127-131
G . KRALJEVIC, RIMSKI NOVCI IZ OKOL_I _C_E_ B_ ANJE LUKE ____
1
2
6
7 16
10
GZM(A), NS 38/19113, ..tr. 133-143
UDK 929.7:930.22
Ori'9Lnalni
POVELJA KRALJA DABISE CUBRANOVICIMA I VELIKASKI ROD
HLlVNJANA
DR PAVAO Zemaljski muzej BiH, Sarajeva
Mavra OI1bini: u paznatam djelu II regna de gli Slavi" danasit na jed-
nam mjestu izvod iz paveije basanskog kralj-a Stjepana Dilibie, izdate abi-
telji

Kaka avaj i'zvad, asim prezime.na destinatarave abitelji -
- sadI1i i, spisak ll-tarice basanskih velikaa i,z DdJbiina vre-
mena, ta je i apravdan napar da se vjeradastajnast avaga privile.gija kri-
i svestrana acijeni. Pared taga
t
ava je prilika da se neta vie sazna a
jednam vlasteaskam radu kaji je tijekam XIV it XV igrao. zapaenu
ulagu u ivatu zapadne Basne i Hrvatske,
U svoje vrijeme Nikala je mislio. da je izvad preuzet
iz nekag falzifikata. Sima je, naprativ, adl ustvrdio. da je u
pitanju ilsprava, ta je na temelju kratke analize uglavnam uspio.
i dakazati.
2
Ja pakuati da analizu sa nekalika zanimljitvih
pajedinasti dapunim, adnoona proirim, a time i, svaku sumnju u vjerado-
stajnast isprave atklanim.
Talijanski. tekst izvada glasi:
Nel tempa di questo. Re Da!biscia li primi Baranit et cansigliari del
Regna di Basna furana Vulatka Paulavich Vaieuada delle parti superiari
della Basna, e Haruaie Vukdch dell' inferiari, Vulatka Tuartkauik
d: Vsara, et Vuk Vaieuada, Pavao. Radienavich Bana di Dalmatia, e Craatia,
Mirca Radaeuich, Braica Vucota, Radasau PrirbiniJch, Herpe Haruatinich, et
Pribaz Masnaui'ch. Di: tutti i quali essa Da.biscia fa mentiane in vu priuilegia,
ch'ei fece al la famiglia de Giupranuauicchi.
Izraz )>1 i primi Barani, et cansi'gliari del' Regna di Basna', sadrajno
odgavara dijelu uvadne farrnule basanskih pavelja - imavi
svi1 sa (ipa'glavitimi) velmaami kraljevstva.
U spitsku 'barana, zapravo. kalegija svjedaka i,z pavelje, ima neka-
lika kaje se, gatava bez iznimke, magu prepaznati, ali i abjasniH
kao. greke u prepIsivanju.
1.) Vulatko Pau{ovich Voieuo:da dene paJr:ti sU/peTiori deIh Bosna
(Vlatka vajvada Garnjih krajeva Basne)
1\'1. Orbi ni, II de gli Slavi, Pesara MDCI, 361-362.
2 M. Orbini, KraIDe\l1stvo Slovena, ,prijevod Zd;ra<Vika SullJdI\iee, komentar S.
i dr., Beograd;" 1-968,.str. l55, 34B. i 3P5.
I
134
GZM (A) , NS 38/ 19a3, str. 133-143
P. POVELJA KRALJA DA!3ISE CUDRANOVICIMA
U Dabiino, pa i Tvrtkovo vrijeme, koliko je pozna.to, nema nijednog
ve;itkaa sa imenom Vlatko Mislim da je ovdje, grekom u pre-
pisivanju, dolo do zamjene imena i prezimena. Pavao spomenut je
u Dabiinoj povelji Hrvoju od 15. aprila 1392. g. ; tu je
on svjedok od Donjih krajeva i na.si ti1ulu vojvode.
3
MilsIim da je
i u naemu originalu stajalo: )) od Dolnjih kraj' vojvoda Pavao
i vojvoda Hrvoje Orbinija je, zbunio navod koji iI Donjim
krajevima spomimje dvojucu vojvoda; on je to ocijenio kao greku ili nejas-
pisara povelje, pa je pokuao da svojom interpretacijom rijei dilemu.
podaci pokazat da je Orbinijeva intervencija bila nepo-
trebna i, u stvari, tetna.
Hrvoje bio je knez Donjih krajeva i veliki vojvoda
bosanski (a ne titularni vojvoda Donjih krajeva), pa, prema tome, nije bilo
ni da u Donjim krajevima istovremeno egzistira jo jedan velmo-
za sa titulom vojvode.
4
Za Pavla znamo da je u aprilu 1392. g. nosio titulu vojvode
i da je zastupao Donje krajeve u ciJtiranoj Dabiinoj povelji Hrvoju Vuk-


Pavlov otac morao je biti (Vlatko), pogotovo z,bog
toga to se zna da su bar u kasnija vremena, nosilJi nasljednu
titulu donjokrajskih vojvoda.
6
Ako nismo sasvim sigurni za Pavlove pretke, to su viljestiJ o njegovim
sinovima sasvim pouzdane. Tako se zna da je kralj Ladislav Napuljski, u
tenji da na svoju stranu to broj bosanske vlastele, 19. oktob-
ra 1392, darovao Petru, Milou, DioniJziJju, Ivanu, Stjepanu
i Vlahu - vie sela u upi Vrbasu i grad Starigrad u poekoj wpani ji.
7
Odavde saznajemo: da se djelatnost ovoga roda odviJala u upi vrbaskoj,
dakle u sjevernoj Bosni, odnosno u predjelima koji su upravo u to doba
Donjim krajevima Bosne, da je vojvoda Pavao u oktobru 1392. g.
bio mrtav (odnosno da je umro a!prila i oktobra 1392), da je iza
njega ostalo est sinova, od kojih je, po redu na.brajanja, najstariji
bio Petar.
UDabiinoj razrjenici protovstijara :Zore od 29. sep-
tembra 1393. g. ostalom vlastelom navedeno je il vojvode Petrn
da je najstariji (?) sin od oca naslijedio vojvodsku
" D. Surrnin, Acta Croatica, Za.greb, 1,898, 95-98.
, U dvadeset pils am.a iko:ie su U!put:i1'i Hrv,oju u vreme-
nu oD. 14C'4---H416, intitulacija glasi: ,Slavnomu i velemonomu ganu Hrvoju. her-
cegu SpHt9\{JC<mU i kmezu od DoIlnjih kra,.; ... (Lj. Stare snpSke pove-
lUe i Pi!&ITI a , I f1. Beog.rad - Sr. Karlovci, 11929, 4158-474).
VO.ivodska tit>u'la HrvoOjeva g1a!s i - herceg Uli dIukaf) i veliiki voj-
vod" kralj e v,s tva bo.s;an..""koga op. cirt., 455-457).
5 Viui bilj . 3.
6 po prezimenu, ovaj Pavao bi mogao birti jedan od slinova Vlatka
kojd je 1363. ,godiine Uistu{pio ugal'sko"h-lWatskom kralj u
Ljudeviltu 'grad i dobio u zamjenu grad 'li Slavonij.i. Iako su
Vlatkovi nasljednici ostali ou {pod prezimenom kako iz-
gleda, jedan .sin je ostao u Bosni (Ui se 'li zg.odnoj pI'it!.id vratio) . - Vie Ipoda-
taJka o Vla,tkn.I donio je Lj. Thalloczy u I:stl'\arvanja o poo-
tanku bosanske banwine, GlasI1Jik Zemalj.skog muzeja BiH, Sarajevo, 1906, 27, 28,
38, 39, 40.
7 Arki.v za povjestnicu jugoo.laven.skiu, VII, 39----41.
8 Stare snpske povelje i pisma, Ul, 178.
GZM (A) , NS. 38/1983. str. 133-143
135
P. POVELJA KRALJA DABISE
iako bi se moglo pomiljati da je bio jo mlad (ako treba
ka'] Vana je pojedino.st da je vojvodska nasljedna u ovoj obi-
telj i.
God. 1403. vojvoda Petar dcrbio je od kralja Ladislava nove
posjede, ovaj puta u upi (selo (:ubin i posjede sinova -
vih) .9
Vrijeme smrti vQjvode Pavla ujedno je l terminus ante quem za izda-
vanje povelje; po apsolutnoj kronologiji to je vrijeme od Dabiina stupan]'I
na prijestolje illi oujak 1391) do jesenil 1392. i
ljeto 1392. g. i,zgledaju vjerojatnije zbog toga to se u to vrijeme Da:bia
intenzivno bavi na zapadu svoje drave.
2.) Haruoie Vukcich, - VC:: eIUoda delle (parti) inferi oTi . .. della
Bosna.
Hrvoje nije titularni vojvoda, nego knez Donjih kra-
jeva, ali u ils to vrijeme:' - veliki vojvoda bosanski.
lO
3.) Vulatko Tuartkouik, Voieuoda d! V:sore, dobro je poznat.i veli-
ka (Vlatko usorski vojvcrda),u
4.) Vuk Voieuoda ne bi se mO!gao idell'1ti;fi,draii direktno, ah je
da se na njega odn01Si donekle zametnuti tekst Bano di Dalmatia, e Croa-
tia',. Ova tito.l.la svakako ne pripada Pavlu kako bi to po Orbini-
jevom tekstu irzgledalo. - Objanjenje da je ovdje riljel: o Vuku
Hrvojevu bratu, il, po dekretu kralja Ladislava od 17. jula 1391, banu Hrvat-
ske i Dalmacije - se samo po sebi
12
.
5.) Pauao Radienovich - P'avan dovoljno je pozna,t.
6.) Mirco Radoieuich - Minko je veli1ka gornjobosan-
ske upe VidogoM:e
7.) Braico (Brajko),
8.) Vucota (Vukota),
9.) Radosau (Radosav) - Pribinich (Pribini<:) su,
velikakog roda o kojem sam na jednom drugom mjestu vie govorio,H
10.) Herpe (?) Horuatinich - svalkalko je pogreno napisano ime j ed-
nog Od suvremenika spominju se jo Stipoje i a ntje is-
sasvim nil Svi oni pripadaju nedovoljno poznatom
rodu gornjo.bosanskih
9 N. Jorga, Notes et extraits p our servir a l'hilStoire :des Croisades, II , Paris.
1899, 8S.
10 bilj. 4.
11 P. Uhikacija i organiza-
Cija bosanskog Podrinja u sTednjem vijeku, GZM, Arheologija, 1975176 247-249.
12 F. Hrvoje i njegovo dolba, Zagreb, 1902, 20-21.
13 Svjedok na poveljama ,j,z ls82, 1002, 1395. i HOO .o.p. . cit., 85,
480; Fr. Miklosich, Monl.lllmnta Ser:bica, Vioonae, 1856, 225. 250).
14 O viJdi moj Or igill1al!:nd dijelO'Vi dviju bo.sa.nskih po-
velja, GZM, Arhealo.gj,ja, NS XXVI, Saraj evo, mn!, :t57.
1$ Gornjobosanski se s.pomLJ1Jj1U kao svtjerloci na poveljama: 1400,
1408, 1417, 1419, 11420, 1421, 1436, 1444 (GZM, ISn, 356).
136
GZM (Al. NS 38/1983. str. 133-143
P. POVELJA KRALJA DABISE CUBRANOVICIMA
11.) Pribaz MasnouiJch - je poznat. vjerojatno porijeklom iz
V isokog.16
*' *'
Problem destinatara - obdarenika ove povelje, kao i njegova roda,
vrlo je zanimljiv. je mislio da se radi o jednom splitske pat-
rici' jske obitelji De Ciprianis - posebno na - koji je
neko vrijeme bio u slubi kralja Tvrtka (1388. g.) i koji se u dva dokumenta
spominje kao Gprianu s d. Johamis de Ci-pr ilanis de Spaleto. Treba odmah
kazati da u ovoj svojoj tvrdnji nije sasvim jer u sli-
napominje da treba uzeti u obzir i porodilcu
iz Hrvatske. koja je spomenuta i kod Orbinija, u poglavlju o Hrvatskoj.17
Naa analilza pokazuje da je mi.Jjenje u osnovi uz na-
pomenu da, po svoj priilici, spliltski De Ciprianisi i hrvatski sa-
u stvari, jedan vlasteoski rod.
pogled u historijat vlasteoskog roda -
- ukazuje da o destinataru nae povelje moemo
i neto vile.
Vjekoslav je odavno uka.zao na veze ovoga Iplemena sa
l.ivnom, a nama se da njihova veza sa Bosnom od XIV
do 1463. godine nikada nije bila sasvim prekilJ1uta.
Prije svega, ukazuje na vjerojatno.st da se ovo znamenito i broj-
no pleme jo na 13. zvalo Hlivnjani illi Hlevnjani (Chlev-
nanino, de Cleuna); no 13. ili na 14. dobilo je od
nekog Cilprijana, ili po hrvatski latinsko ime Ciprianich (CipriJani),
ili hrvatsko ime je svoje milljenje potkrijepio
dokumentacijom, koja sa nekim dopunama izgleda ovako.IB .
Hlivnjani
- 892. god. u poznatoj povelj i hrvatskog kneza Mutimira nave-
den je kao svjedok i Zelimi'ro iupano Cleunae.1
9
- 1078. god. u povelji kralja ZvonimiJra svjedocima navedeno
je i ime Dobrili Comitis Cleunensis.
2o
- 1182. god. Grad islauus Mirosevich Chleunianilll kao prista.ldus uva-
da u posjed jednog pripadnika plemena

- 1194. god. s;pomilnju se Vratco et Ureneiz Chileuliaru <(,2'2
- 1207. god. svjedocima u Zadru, uz predstavnike drugih hrvat-
skih plemena
spomenut je i Tattaro Chleunianino.23
16 O vie u mom hum-
Siim i bosanska v.Jastela, br. 2. Mostall'. 1982. 83-85.
17 M. Orbini . Kraljev.s.tvo Slovena, str. 197.
18 VjekGSlav za to,po.gra.jjiOu Hlivanjske vll1Panije, Vjesnik Hr-
vatskog a rheolo.kog drubva, NS XV, Zagreb, 1928 16-1'9.
19 op. dt.. 1:6.
20 Ibidem.
21 T. Codex dLplomaJti cus , sv. II, Zagreb. 1904, 1180.
22 Codex, II (Zagreb, 1904) , 268. Radi se o jednoj ispravi zooar-
s.kog 'I1otara Blaa. Kao svjedolk ime nije u ojei[inJi ( ... tal1U1S Cl:eu.[ia-
nin); vtierojatno se rani o Tatar.u HlirvnJaninu (V1idi s[jede6u bil.ieskuO. Zanimljivo
je to da su ovdje svjedoci i jedan (Brateomlir), kao i jedan Ram.Jja-
nin (Mirea).
23 Ime je u ablativu. Nominativ bi morao glasiti: Tattarus Chleunianin.
Codex, III , Zagreb ('WOO) , 64 67 (O'brazac i sama i'spra'V1a).
137
GZM (A), NS 38/ 1983, str. 133-143
P. ANDELIC, POVELJA KRAWA DABISE CUBRANOVICIoMA
- 1322. god. na jednoj ,povelji bana Mladena II svjedok je i knez
Bubanja od Livna.
24
Na saboru hrvatskih veliikaa, koji je u 1322. bio sazvao ban
Mladen II uz iz Knbave, iz Donjih krajeva, Ne-
iz Cetine, billi su i sinovi iz Livna (filii Mihovilo-
vich de Olivuna). S ostalim velikaima i oni su tada lLstali protiv bana Mla-
dena.
25
1324. god. knez Juraj irz Livna nailazi se u irokoj ligi koja
se, sa knezom na bori protiv Jurja II zarob-
ljenim )>Jbarunima nalazio se i BUlbanja, vjerojatno onaj livanjski
velika (Bubanja koji je 1322. god. bi'O svjedok na povelji Mladena
ubita.
- 1326. Juraj (kao vojvoda) sudjeluje u Ibonb.i protiv bosan-
skog bana Stjepana. je da je upravo nakon ovih borbi Livno ko-
ulo u sastav bo'Sanske drave, to - indirektno - znaN da je i
velikakog ioda livanjskih morala biti skrena.
27
Vijesti iz neto kasnijeg vremena govore da su oni 'pre>li (ili prebjeg-
li?) u Vrliku, u kninskoj upaniji, gdje su vjerojatno dobili posjede i,z neka-
danje ostaV'tine

Orbini odnekle zna da su hrvatski vlasteoski rod koji je,
uz ostale i poslije bana Mladena vladao u Hrvat-
skoj .28
- 1342. god. se zahvaljuju comitiobus Ivaditsclavo et Ratoho
Cilprianich zbog usluga koje su oni stranci u i'beniiku.
29
- 1366. gOod. U splitskom Kaptolu registriran je ugovor kojim je no-
bilis vir Vlatichus natus quondam Ratid Mathievich de Werhreka de genere
Ciprianorum de Cleuna(,posinio noibilem et egregium millitem dominum Ge-
orgium Ratchovich de domo Michaelis ort um, ex eodem genere Cilpriano-
rum i poklonio mu polovinu svoga imetka.
so
Sasvim je da je ovaj
Georgius RatkoviK:h de domo Michaelis unuk ili sinovac livanjskog vojvode
Jurja, poznatog iz borbi: 1322-1326.
24 Codex, IX (1911), 53; i.zvod kod op. cit., 17.
0 1322. SinoV1i iz Livna (filii Mic:ho.uil'lovioh de ClilUuna) uli
su u ligu prO<tiv Mla'Ciena kojlu su S ani, Tr.ogil'ani, banov
brat Pavao, bc,saruski banovi ('?I), za.tiJm Kurjaikoviti, de Bosna,
Ba<boni{:i i dr.
I. G. SchwlIJnd,tner, Scr.iptores rerum HUJl1,gar icanum, III, Vil1Jdobon.ae 1748:
M. Madii, Historia, 646.
26 1324. 7. juna. Knez JIUlraj s>kUlpilV'i vojSiku iz livanj 'Slke lllPe (comi-
tatu Cl iJune), banovine BOISne i Poljica, doao je u K.nin i ondje vojsku Za-
drana i senjISkog kneza Fri:driika. Medutim, pride dolaska save2lntlka, tu ga napad-
nu pro.tiv-niOke lige, cetmski knez i vOtjvoda Juraj (Geor-
gi.u.s Michouilich Voju-oda) sa 30 hi'ljaJda vojniJka. J,upjeva se vojska ras,pri, a on
bude zaro'\)'ljen, zajedno s'a Bajamontom (Ti lP0!\ om) , Buibanjom i svojim
barl1niJma. Op. cit., 651.
21 op. cit., 17, Citiran I. Lucius, Memorie di T.ralU, str. 188.
28 Orbini, op. cLt., 1'97. i
29 S. Limine o o:dnaa!jih JltlJno.ga slaveootva i re-
pubIlke, knj. II, Zagreb, 187.0, 154.
30 Listime, V, 336.
138
GZM (Al, NS str. 133-143
P. ANDELIC, POVELJA KRALJA DABISE CUllRANOVIClMA
---- - - --- --- -
je da se i nametnula (opravdana) Ipomisao na vezu
ove domUls Michaelis i poznatog vlasteoskog roda iz
Livna.
- Jedan (Novko) drao je 1355. godine neki grad Katarine u-
ene Pavla III. Po sporazumu, te je godime grad predat bosanskom ba-
nu Tvrtku.
sl
- Godine 1395. Johannes Cubretich de genere Ciubrianorum, po nalo-
gu kralja Sigismunda oduzeo je od Zadrana grad i otok Pag.
S2
- 1406. g. kralj Ladisilav Napuljski dao je Hrvoju castrum
Prossor et totam contratam Verhericam od Obrh in regno Croati'ae sitas pod-
mu izrocito i vlastelu iz roda (Ciubranich) s tim da se
ne diraju njihove stare slobode, prava i

- Na kraju, donosi> jo ,nekoliko dokumenata iz XV (Iiz 1435,
1451, 1498. g.), iz kojih se vidi da su redovno sutci rotni pleme-
niti Hrvat' stola Tninskog, da su se do kraja XV razmnoili u ve-
liki broj grana. ostalih, od il kasnije
dobro poznati


Ovim fragmentarnim i razbacanim vijestima potreban je : ko-
mentar.
Svaki pokuaj da se upan Zelimir iz 892. il knez Dobrilo iz 1078. qodin'2
dovedu u vezu sa kasniije bolje poznatim vlasteoskim rodom Hlivnjana mo-
rat zbog velikih vremenskih razmaka, uvijek ostati u sferi
Jedino bi poznati faktor upanske u jednom
rodu uka,zivao da je takav kontinuitet
Gradis,lav (1182. g.), Vratko il Ureneiz (1194. god.) bez sum-
nje su pravi Hlivnjani. Iz broja imena i njihovog sudjelovanja II obavljanju
javni!hposlova moe se naslutiti da je u to doba, dakle krajem XII j
XIII imao vie ogranaka, ali se to ne mo'e u deta.l jima
pratiti!.
Jedan od potomaka, moda unuk Tatara Hlivnjanina, imao je, negdje
u drugoj polovini XIII sina (Cu:bretu, Ciprijana)_ K'>snije
vidjeti da je ovaj Cipriljan morao imati jo dva brata - Voihnu i
Galeu. Po - Cubranu, Voihni i Gale-i - prozvala su se tri oqranka
ovoga roda: i (O i bit
govora posebno)
Cubranove potomke - do 1366. g. znamo u-glavnoT'1 i To
su najprije si'l1ovi Mihovil i Matija. Matilji n sin je Ra,tko - vjp.fojatno oni) i
koji se pominje 1342. g. - a unuk Vlatko (iz 13fl6. CT.). Okolnost da Ratko.
jo za ivota svoga sina, polovinu imetka poklania Juriu kao ch.
ukazuje na to da VlilJtko; iako u poodmakloj dobi, niie imao svoje djecp.
Ne moe se pouzdano znati! da lli je Matija kao star ili Ratko kaf)
preselio irz Livna u Vrliku.
SI I. G. Schwandtner, Script'ores reru:m Hungarica r:um, III, Virudoho.nae 11748,
732 (iz zaJC!.arskog notara Pavla PavJovita sUlb. anno 1<395). je
,upozoriti da se varija,nte i upotrebljawaju al terna,ti:vno.
33 Fr. Arkiv za povjestnicu jll'gmslavenSk.u, VII, 58-59 kod
W28, 18.
S4 24.
-------------------
139
GZM (Al, NS 38j 1983, str. 133-143
P . POVELJA KoRALJA DABISE CUBRANOVrCIMA
Drugi sin bio je Mihovil. On je svakako umro neto ' prije
1322. god., a imao je barem dva sina. Jednom je bHo ime Ratko (kako se vidi
po dokumentu iz 1366. godine), drugom - Juraj. Onh su 1322. godine
bili jo mladi jer se u jednom dokumentu nazivaju samo - sinovi Mihov,i-
Juraj je, u kao knez, kasnije sa titulom vojvode, vrlo aktiv-
no sudjelovao u borbama za ostavtinu ugled Jurja Miho-
.i njegova roda jednak je ugledu hrvatskih velikaa to-
gil doba, kao to su: il dr.
Juraj je bio do kraja dosljedan u bOl!bi protiv - najprije pro-
tiv Mladena II, a zatim protiv Jurja II Moda ova njegova upornost
u borbi protilV i nije bila jer bi se iz titule comes trirum cam-
porum ... moglo da su postali feudalni gospodari livanjske
upe protiv volje starog upanskog roda HliIvnjana -

Iako su na kraju izgubili borbu, nije .iziao kao
pobjednik. Sticajem prilika, on se sukobio i sa bosanskim banom Stjepanom
II, koji je u ovim borbama, usprkos vojnih poraza, uspuo za se-
be izbiti kori'st. ostaloga, on je u to vri'jeme Livno
Bosni, a o vojvodi Jurju vie nema glasa. Stoga nam
se da je rod (ogranak) morao 'bjeati liz Livna. Iz utnje izvora,
kojih bi o tako istaknutoj vjerojatno bilo, moe se pretpostavi,ti da
Juraj nije preivio ovaj izgon i da ' nije liza sebe ostavio potomaka. Prot-
jerivanju je, kako izgleda, pomogao i razdor ograncima starog roda
Hlivnjana. su ostali i dalje u Livnu, ali. kako i:zgleda, degradirani,
kao sitna vlastela razmnoili su se na vie do kraja XIV
Postoje indiciji. da je Bubanja protjeran iz Li:vna.
36
tre-
ogranka - Vladislav je 1332. godine veliki vojvoda bo-
sansk,i - a to je jedan od najvilih poloaii1. u bosaruskoj dravi. Nema sum-
nje da je za takav poloaj morao velikih usluga banu Stjepanu. Zna
se da je i sam grad livanjski do 1355. bio u posjedu

U Vrliku, gdje su nekako dobili nove posjede iz ostavtine oti-
li su: Jurjev brat Ratko, sa djecom Jurjem, v.Iadislavom a moda i Nov-
komm, te im Ratko, i njegov otac Matija.
Novko je, kako izgleda, iao svojim Dn tom, pa je 1355. vrio dunost
kastelana u jednom gradu Katarine Subi,rkp (7P'1e Pavla III). Niegov bi unuk
(od sina Ivana) mogao biti onaj Cubrijan sluga i V1laste1in kralja
Tvrtka (1388. g.). od koga lozu bosanskil ogranak
Za Vlatdilslava znamo da je bio aktivan oko 1342. g.; Juraj (II)
je morao biti jo aktivniji, jer je 1366. g. nosio orden viteza (strenuus mi-
les), a njegov stric po imenu Ratko) aa je ciljenio. Iz
okolnosti da od blieg dobiva dar u nekretninama. moqlo bi se naslu-
da je Juraj imao vie djece.
U svakom znamo da se .posteDeno mnoe. ali
se nitko od njiih ne ugledom i Jedini ie iznzetak Ivan
od roda Cubranita, koji! se istakao u slu'Jbi kralja Sigismunda oko
1395. g.
Kako izgleda. Bubanja je biD postojan prlistaa dOk je
.Juraj ,njihov protivnik. Kao to se moe razaibrati iz citi'r.anog izvO!l"a (virni bilj.
26), !iva,nj<skih vojniJka bi10 je u obje voojske koje su se borile kO<1
Knina 1324. g., a njihoV1i.m zaa>ovtioonicima eu biHi: vojvoda Juraj - na
strani a Bubanja - na strami
38 O se posebno govDliti na kraju ovog-a
31 I o bit jo: govora.
140 GZM (A). NS 38/ 1983. str.
____________P_._ A_NDELIC. POVELJA KRAWA DABISE CUBRANOVICIMA
God. 1400. dodue, uz ocuvanje starih slo:boda i pov-
lastica, dolaze pod vlast Hrvoja Nije nam poznato da li su
Hrvoja ,i dalje ostali u zavisnost,u nekih feuda,laca vioega ranga,
ali se zna da su redovno (1435, 1451. g.) vrili, uz ostalo i dunost kao sudci
rotni plemenmih Hrvat' stola tninskog.
Bosanski - XV
U slubi kralja Tvrtka I nalazio se i jedan Njega je kao mu-
a il mudroya, gdna naega dvora slugu i vla-
stelina, 25. novembra 1388. g. Tvrtko slao u Dl!Jbrovnik po dohodak zako-
nni .38 tr latinskoj on je Ciprianus Johannis Cirpriani de Spaleto,
a II arhivskim knjigama zaveden je kao nob.ilis vir Cirprianus
domini Johannis de Cirprianis de Spaleto.
3
!! Neki vlaosteoski rod takvoga pre-
zimena u Splitu nije nl! IZ drugih .j,zvora poznatI!), Slavi,zirani o.blici imena i
prezimena kao U/br ilj an, neki splitski rod roman-
sko-talijanske pripadnosti. Stoga mi se da ovaj
pripada vlasteoskam radu iakO' je mada nj egov atac Ivan, ili
ja kaji predak, nekada ivio u Splitu. Vjerojatna je trebailo raa:likava1:i Iva-
na. - od njegavag i imenjaka Ivana
- -
AkO' bismO' htjeli identificirati i prvag agranka splitskih. kas-
nije basanskih anda bismO' u prvam r,edu trebali ratunati, na
Navka iz 1355. god. Njegav susret sa tadanjim banam Tvrtkam
nije bila u znaku sukoba, nega u znaku sparaa:umijevanja.
Ujednaj Dabiinaj -pavelji iz 1394. g., kaja je u kasnam
latinskom prijevodu karumpirana, svjedocima naveden je
i ) ex Croatia autem marsaleUIs J'oannes Crulbretibius . U nedavna abjavljenam
ja sam biO' izrazio mi ljenje da je moda av:dje oIvaniu Har-
vatu (Jahannes Charvatitius?) .4o Sada mi se, vjerojatniljim
tanje - Jahannes Cmbretitius - Ivan Osim znatno blie grafije,
Z3. ovakvo gavori i funkcija ovoga Ivana; on j-e u ispravi marsaleus
-:-- u pr.istava, zaj ednO' sa pristavom od dvora (marsaleus Aulicus)
Ostojicom Funkcija pristava ne bi odgovarala asabi jednoga
bana (Ivania Horvata), ali bi vrlo dobro pristajala sinu Tvrtkava ,sluge i
vlastelina
S avim napomenama prilbli.ili smo se i rjeenju problema identifikaci-
je destinatara nae po-velj e: to je, po svoj rprilici, sin Ivan; koji je
dabio djedovo ime,
Eventualnu dilemu, da li ovaj o.bdareni pripada rodu hrvat-
skih - otk'lonit dalji navodi:
Kako izgleda, Dabi:in abdarenik je ostao trajno u Bosni i njegovi Pf)-
tamci- su se uvrstili u zatvaren krug bosanskih velmoa. Naime, pred
38 Lj. Stare sI1PS'ke povelje i pisma, l / l. 89.
39 Dubrov i T,Mbuti, Glas SKA 1168, Beog.raJd (193!)) , 217-2'18,
bilj . 50.
40 P. Origil!laJ.ni diljel{)vi dviau oosaI!lf>kih pO'Velja u falziflikatima L
T. Mannavi6a. GZM 1971, 362-353,
-----------------------------------
GZM (A), NS 38/1983, mr. 133-143 141
P. ANDELIC, POVEWA KRALJA DABISE CU8RANOVICIMA
sam kraj bosanske samostalnosti, u krugu bosanskih velmoa opet se pojav-
ljuje jedan predstavnik toga roda: vojvoda Pavao je svjedok na po-
veljama kralja Stje.pana i Stjepana Tomaa.
H
Juraj i njegov otac Nikola su se u maloj grupi bo-
sanskih velikaa koji su :bili u pratnji kraljilce ' Katarine za vrijeme njezi.na
i,zgnarustva ,u Rimu.
42
U svo'joj oporu-ciJ Katari.na je Jurju ostavila 50 dukata
(1478. g.).43 Ovdje smo saznali za imena dvojke bosanskih -
Jurja i prema ritmu ivota pojedi'nih
racija, Njkolabi moga<o bUti silJ1 Ivana
Jedan dokumenat iz kasnijeg vremena (1498. g.) ukazuje da su Pavao
(iz 1461.) i Juraj (i,z 1478.) bili i da s'u ,imali svojih posjeda i u Vrlid.
Oni' su u svoj,e vrijeme kod sebe drali isprave (povelje) o posjed,ima
voga roda, koji se biJo uveHke razqranao. Poslije njihove smrti isprave su
se zagU!bile, Ipa .su sedmorica pre.dstavnika rplemena (ogranaka) izabrala
deputaciju koja ih tra.iti. U d8putaciji su billa dva roda: Stjepan
i MihovH, kojil je bio franjevac. Hrvat-ski ban i herceg Ivani Kor-
vin irzdao je pismenu preporuku za md ove de<putacije.
H
Sa dunim .oprezom ukallujemo j na da su Orbinijevi pod'l.ci
o u nekoj vezi, s ovom akcijom za sakupljanje obi
teljskih .isprava.
Bit .da ilZ ovoga roda i (vjerojatno) i franjevac Fra-
njo koj.i je 1482. zaiedno sa jo bio otkuplien
iz turskog ropstva za Sv.otu od 240 dukata. Ispravu o otkupu izdao
ie sa.rajevski kadija, a original se 11 sam{)stanu u Fojni-
ci . Otkllpninu su platili: s in Tomk<Jv ,i Duro, sin Radivojev, stanov-
nici Fojnice.4!i
Kratka genealogija bosanskih bila bi:
- (1388, 1392)
I
Ivan (1394)
i'
Nikola (do 1470)
Pavao ---- (1461) Juraj (1478)
Franjo (1482)
Gdje su se nalazi.Ji posjedL obdarenoq - ne moe se pou-
zdano znati, ali i,z okolnosti da je .Juraj bio dvorjaJ1Jik krali ice Ka-
tarine, a da franjevca otkupljuhI iz ropstva dvojiICa qra-
(l3.na, mora se da su se i darovan': <Dosjed,i nalazi1i negdje tl Gornjoj
Bosllli - na relaciji V'isokog, Fojnice i SutJeske.
41 Lj. Stare srpske pOIVe.lje i pilSma, I!2, Beograd - Sr. Karlovci,
1934, 164; C. Truhelka, Fo.jDliOka kroniQ{a, GZM, 1909, 6.
42 Tha1l6czy, Stu:dien, 1;15.
43 Theiner, MOIIlUmenta Slavorum Meridional i'UIID, I, 509-51il.
44 Starine JA, V, 133.
45 H. dokrumenti u Bosni iz druge po1oViine XV stolje-
IstorijS<ko-pravni z.bornik, str. 2, 1949,
10 - GZM - Arheologija, 38
142
GZM (A), NS 38(1983, str.
P. POVEWA KRALJA DABIS"E! CUBRANOVrClMA
Drugi ogranak Hlivnjana - i
je spomenut izvor jz 1322. good. po kojemu je knez Bubanja
.,de Hli1.1ina svjedok na jednoj 'P0v.elji 'bana Mladena II

U bici kod Knina 1324.' g. naJlazio se i Bubanja. On je lU vojsci pora-
enog kneza Jurja vjerojatno predvodio Hvanjske koj'e s-e ina-
u lizvoru 'Posebno .spominju. Zarobljen je zajedno sa Jurjem i.
zu njegovu se dalju sudbinu vie nita ne zna.
Tek 1400. g. sa.znajemo da je Buban}in dio u livanjskomgradu Bistrici
i u osam prigradskih sela iznosio jednu jednu d1-
. .svih aH da je !putem odumrtja (odnosno devolucije) pripao
hosanskom kralj-u - svakako prije 1400. g.47
MisLim da ovo odumrtje ne treba shvabiti doslovno -
nakon smrti, pa ni iz toga da je Bubanja umro bez ;potomaka.
Sasvim je vjerojatno, da je Bubanja kao protjeran
sa svoje plemenit'e zemlje". - U jednom drugom ukazao sam na
da velikaki rod gornj.obOlsanskih -
podriljetlo upravo od Bubanje H1ivnjanina.
48
Jedan Buball'jin brat vjerojatno je nosio .ime Ga,lea. Njegov sin je ve-
liki vojvoda bosanski Vladislav koji je zillpisan kao svjedok na
jednoj poveljli bosanskog bana Stjepana JI - 1332. g.4\) - 'Po tako
visokom poloaju u bosanskoj d.ravi, Vladis'lav je (ili. njegov otac Galea?)
stekao velikih zasluga za bana Stjepana u zamrenim odn-ostrna i krvav,im
borbama oko nasljecLstva. .
Knez Gr-gur (Vladislavov brat, sin ili unuk?) ustupio je 1356.
svoj grad Bistricu ugaTsko-hrvatskom kralju Ljudevitu, i dobio u zamjenu
posjed u Slavoni1j,i.5o - Odmah se moe zapaziH da ova zamjena, po
svoj prilici. nije bila sasv.im dobrovoljna. U to doba su j neki drugi bo-
sanski velikai dobili posjede u Slavoniji, u zamjenu za svoje gradove u
Bosni.
51
Komisilja koja je 1400. g. utvrdila ulivanjskom
j upi, konstatirala je da je i Galein dio - jedna
tretjenika (dakile jedna devetina), putem odumrtja pripala bosanskom kra-
lju. Ovdje saznajemo i stvarni sadraj i ovog. odumrtja. Galein dio
grada je zamjenom doao u ruke hrvatsko-ugarskog kralja, a kasnije -
ratom ili ugovorom - :pri!pao bosanskom v,ladaru.
ft2
Stoga se n'i za
ne smije da su prlj-e 1400. g. uistinu pomrli.
Prethodne konstataoije .kao da direktno potkrepljuje pojava kneza Gr-
gura kao dravnog i svjedoka na povelji kralja Ostoje
Dubrovniku iz 1409. g.5B Osim ri,jetkog prezimena, pripadnost rodu Uvanj-
skih donekle i samo ime Grgur, koje je
48 Vidi bilj. 24.
47 Ostojina po.ve-Ij,a H.rvoj'll HrvatLni6u ie. 1400. g. objavljena je
kod Miklosicha, Mo,numem.ta Senbka, Viennae, 1858, 247-249.
48 Casqpis Hel'cegovina br. 2, Mootar, W82, 86.
49 Miklosich, Meon-uomenla Serobiea, 1012.
"O COo-p.ex. XII, 37B.
51 Npr.. VlaIJko o kojemu se govori u prvom dijelu ovo-
ga
52POctaci i z iO,tojine povelje Hrvoju 1400. g. Vidi bi'1j. 47.
53 Lj. Stare si1ps\ke povelje i pi:sma, Ill" Beograd - Sr. Kadov-
ci, 19'29, 439.
-----------------------------------
143
GZM (A), NS 38/ 1983, str. 133-143
P . ANDELIC, POVELJA KRALJA DABISE CUBRANOVICIMA
zabi:ljeeno. A tog vremena da se ista imena dugo odravaju u
jednome rodu je poznat. Iz smi5Jla povelje ne moe se vidjeti gdje
OVi'. i hv,i.
God. 1400. bilo je u Livnu (Bistrici) i okolnim se,lima vIse Voihni-
koji, su u gradu i tim selima imali I)od tretine tretinu. Iz ovoga po-
datka se moe zakljuoiti da je predak Voihna negdje krajem XIII
imao tri si.na: Bubanju, Galeu i j-o jednog sina nepo.znatog imena. U liv-
nu su se do 1400. g. uspjeli odrati jedi,no potornoi ovoga anonim-usa, ali --
-- kao nia vlastela.
Iz komi1sijskog izvjetaja 1400. g. v,i-di se dalje da je pri:pa-
dala livanjskog grada. To da je stari Voihna di,jeLio nasljedstvo
sa jo dvojicom O kojim se poimenice radi, ne moe se sa-
svim -pouzdano znaLi. Po vremenu u kojemu su vjerojatno ivjeli, to bi. mogI,i
bi,t:: Matija i Mihovi.J, a sva trojka bi bili sinovi ovako
nije sasvim5Jigumo jer za nema dokaza da su po-
tomci (de Ciprianis). Ali ni utnja oskudnih i.zvora ne moe sama
po sebi ovakvo
LA CHARTE DU ROI DABISA A CUBRANOVICI
ET LA FAMILLE DES MAGNATS DE HLIVNJANI
RESUME
Le the-me de cette communication est .l'analyose s>Uibstantielle d' une chade
du roi bosniaque Dabia, etant con:servee, sen.ulement en extrait, dans II'oeuvre
{:onnue de M. Orhinie 11 Regno de g,li Slavi .de l'annee 16011. Analysant cette
charte, l'au.te\N a fait l'identif ication 'Plus proc-he du destLnatarre et de chacun
de 11 temoins et on ademonltre l'authenticite du docUilTlent meme. On a consta-
te que les temoins ont ete les 'per.sonnes connues :dans membres des
confreries feodales les plus puissantes il ua fin :du XI,Vemesiecle en Bosnie
Vlatko Hr.voje V,latko Vuk Vuk-
Pavao Minko Brajlko, ViUlkota et Radosav
Stipoje (?) et Priiboje
Dans l'au.tre partie 'de cette communication, etant !Plus grande, J'auteur
identi.fie le comme mem-bre de lignee des ma,gnats, etant tres ancienne,
des Hlivnjani et il essaye composer lesgenea.logies plus au molns CO'n'\G}'lEHes de
certairus descendants de cette Jt.gnt'<>. On y parle suntout 'de ,la plus ancienne con-
frerie de Hlivnjani, eD'suiie de ,la fami!lle da1ma.to-croate.de et enfin -
des familIes toosniaq.u's - et
Traduction:
Edina
10'
GZM(A) , NS 38,'1983, str.
UDK 930.26
Originalni
MARGINALIJE
O TRAGOVIMA STAROG RUDARSTVA I METALURGIJE
U SREDNJOJ BOSNI
DR PAVAO Zemal'jski muzej BiH, Sarajevo
ISKOP RUDE IZ RIJECNIH I GLECERSKIH NANOSA
Rrmkom jednog abill.a:sk.a sela Tjeila kod Fojnice, u dnevni1k sam
zabiljeio:
Sel0 je smjeteno na kosi, dubokih dolina potoka Bjeanije i
rijeke (HL Prokoke rijeke, kako je drugi zovu). Zavreta'k kose,
svojim podnojem dapke do sam varoi Fojnice.
Po mladoj hrastovoj umi Ravanac, ispod sela, razbacane su gomile
kamena zao.bljenih formi. Nema nikakve sumnje da je iz koga pot-
ovaj kamen, bujicom ili djelovanjem dospi.o ovamo sa obrona-
ka plani.ne Matorca. Vrsta kamena je (po ocjent) kriljac, u koje-
mu se vide tamnocrveni slojevi, vjerojatno neki eljezni oksidi. Humus oko
ovih g,omila ima crvenkastu boju, pa ga okolni stanovnici nazivaju
crvenom zemljom. Prostor sa ovakvim gomilama zauzima povri,nu od naj-
manje 5-6 hektara. Osnove gomi,la predstavljaju izduenu elipsu
i do 30-tak m, a vjsina se od 0.50 - 2 m.
Novi seOlSki put koji povezuje selo sa FOjnicom, presjekao je i neko-
liko gomila, tako da je bido osmotriti> i neke unutranje profile. po-
kazalo se da je u unutranj.osti gomila svugdje crvenkasti humus, i,zmijean
sa kamenjem koje i p-o formri po sasvim odgovara onome koji se
vidi na povrini.
Nar.odna predaja kae da su tu Grci kapaH rudu, pa kada su je svu po-
vadili, otili su.
Pri kraju predj'ela Ravanci , nedaleko od seoskih prvotni plato
kose iz{\ubljen Je na povrini o{\ gotovo 2 ha, tako da donJi horizont ovoga
udubljenja lei za 10-20 m nie od samoga platoa, Unutar toga udubijenog
prostora nalaze se ogromne kamena, sloen.og u 'izduene i zaoblje-
ne figure, visoke Ldo 7 m, a iroke (u podnoju) 10 - 15 m. Relativna pra-
vilnost ovih fi'gura i kamenja, na prvi mah na rue-
vine kakve zemljano-kamene fortifikacije. detaljnijim posmatr'l -
njem i sa susjednim sitni,jih gomi,la, dolazi se
do da se i ovdje radi o rudarskoj djelatnosti velik'ih razmjera, Ov-
dje se, naime, povrinskim kopanjem vadila i izabi'rala (eljezna ?) ruda, il
GZM(Al, NS :18; 1983, str. 145--152
116
P. ANDELIC. MARGIN ALIJE O TRAGOVIMA STAROGA RUDARSTVA I METALURGIJE
nae gomile predstavljaju jalovinu - kamen u kojemu nema rude.
Jedan drugi zapis i:z dnevnika glasi:
Predio grupa sela s obje straine rijeke,
smjetenih u pr.ostoru, gdje se dOllina im, da bi postepeno prela u
ravnicu oko Gromiljaka. Na Velikom Gracu, jednom od najniih obronaka
Zaho,ya, koji. se izdie odmah iznad ceste kod hana, raspoznaju se
tragovi: jednog prethistorijsk{)g naselja. Nepo.sredno na Gradac
nadovezuje se ostatak nekadanje teras'e, sav obrastao Il!iskom u-
mom. Svuda po ovoj terasi, na prostoru oko jednog hek.tara, posijane su go-
mile kamenja, odvojene dubIjim ili jarcima. MJesna tra-
dicija kae da sovdje nalarzilo staro naselje. povrno pos-
matranje pokazuje, da se ovd}e radi. o pov,rinskim rudarskim radovima ve-
likih razmj-era, kao i uTjeilu. Kanali koji razdvajaju !pojedine go-
mile duboki su ponekada i do 10 m. Neposredno iznad ovoga kompleksa
nalaZi se lokailitet Prema mjetana, . ispod breuljka Kli-
sac, nekada ' suse vidjele tri rudarske'jame sa paljivo profi,lima
ulaza.
Neto manjj komplelkJS gomiila navodno se nala'Zli i u umi
Graboviku, zaselaka Oglavka i T,u se, navoorrl'O, nailo
i na jednu jamu, koja se koso ,sputa u zemlju i nema pravilno
profila.
gomi'le, bre,uljlke, f1g1ure - z.apazili smo na veliikim po,v<Ti-
nama i u Lukom polju, nedaleko od kraj U mamjillll Hi
skupinama, ovakvih gomila ima po sVlim padinama okolnih kosa, uz
dananji put od ehitluka do U svim ove gomile se
nalaze na povienim terasama, dosta visoko iznad korita i potoka.
Nepre.gledni ilslwpamog 1jlUll1:ka, pijes\ka i zemlje oiko Gro-
miljaka dovoljno su gromila ima i u iz'V'oTnim
Lave iLepenice. .
Na Karamlin i Urije, zapadno od sela Brestovskog, neko
vrijeme poslije drugog svjetskog rata, bio Je aktiviran rudnik kvarca. Pribi-
ran je uglavnom materija1 iz gomilla, kojih ovdje ima mnoqo i koje
su vrlo onima u Nastanak gomila narod objanjava rudarskom
i koja je tu nekada postojala. USDore
r
1iva-
njem se zillpaa da su ove gomile istoga porijekla kao i one u Tjeilu i
tovu; jedino treba kazati da je procenat zemljanih gomila ovdie mnogo
nego .na prva dva mjesta. se da suneki- ininjeri prije vie qodina
na tome mjestu otkrili zlato i da jedan tunel povezuje Karamlin sa koritom
susjednog potoka na zapadu.
Vladiis,llav SIkarit je u sV'Otje wiljeme (1935. g.) z8Jpazi1o Govalkv!? gomi-
le na iJrolkom oko Kreeva i Fojnice, ali ih je objan'javao teh-
nologijom ispiranja zlata. cmati imaju dokumentilImu vrijednost, ka-
ko za samu registradju oviJh tragova starog rudarstva, tako i za
interpretaciju njihova podrijetla.
.oko potoka OrlO'Vice, ispod sela Gunjana, (lkod Kreeva, op;
naa), vidi'o seam velike gomi,le krupna kamenja i njima od
4- 5 m vi,sLn , a strmih strana. Kamen na gomilama je go, nepokri.ven zem-
ljom i vegetacijom, a su obras'li bravom i bunjem... Na ponekom
je mjestimice spao zemljani pa se vidi', da je i u
jezgra od krupna kamenja. Ova razlika u sastavu d izgle.du i gomila
pokazuje, mi se, dasu po postanju std:Jriji: od gomila. Pitao sam
GZM (A) , NS 38/1983, -str. 14&-'-152
147
P. MARGINALIJE o' TRAGO'VIMA STARO'GA RUDARSTVA I METALURGIJE
Gunj ance, da li iko ita zna, kada su .postali ovo j gomile, ali mi
ni jedan ne umjede kazati, nego svi; vele, da to niko ne pamti. Prema tome
njihov postanak pada u neko davno doba. Ali mi rekoe, da su gami'le i
nabacali nekii stari zlata. A to odgovara njihovu poloaju
oko potoka. su mi kazivai'i, IjuiJi kraja -za iste takve gomi,le
u njihovom U te ja nijesam vjerovao, ali su me tvrdenja Gu-
njanaca pokolebala u sumnji. Kada sam o tome razmirsll'o sam se,
da takva tvrdenja nisu bezrazlona. Iz literature mi j-e poznato, da su u ru-
darskoj oblasNgomjeg Vrbasa, oko Lave i Fojnice neki potocL zlatanasni
i da se gomiJle oko nj-ih prilpLsuju starim i,spi'raocima 'nla1a. - Uz,evi
to kao doao sam do da su ispi i u SVOJll-e poslu morali
nanosa povaditi najprije krupniji nanos, da tako dodu do sitnije
naplave, jer su tek tada mogli priostU1piti pTavom posIu. (Vl. Ska-
Tragovi, S'ta1rog rudarstva u okoliTIli Kreeva i Fojnice, Glasnik Zemalj-
skog muzeja u Sarajevu XLVII - 1935, 27-28.)
U 1stom neto dalje (str. 32 - 33) j,e pisao:
V jaruzi Prolazima ispod manastira (u Fojnici, op. naIa) bujuca je
nanijela komada limo,nita, koji je splavijen sa lijoevih i desnih pristranaka.
I jedni i drugi su pni.stranci i,zroVllj.eni, a po rovinama lee komadi limonita.
Gore iznad lijevih pristranaka, na kosi Kriu, nalaze se gomne
krupnog kamBna, kao one pod Gunjanima. Dolje u samoj jaruzi pod mana-
stimm mogu se komadi kamena u kojima do,lazi malahlit i azuri.t.
Iz Jar.uge vadi put za selo kmz jeidaIl1 'kratalk do kOlji se
zove Rupe. Tu se na nekoliko mjesta nalaze zatrpane rupe i kir aj njih hao-
dine zemlje i kamena, na kojima ima limonita crne boje
sa bubreastim kvrgama na gornj.oj povriI1Ji.
Dalje od prema jugoi.stoku silaz'i sa brda Kozla pohk Tro-
niko Pri: nj-egovudnu je velika naplava, koja dopire do puta. Tu su ogromne
gomile krupnog karo-ena, koji je izvaden iz naplave. OVI' su gomiJle
nasta,le kao i one u Gunjanima; naslagali su ih nekada 'Zlata. Ilstih
takvih gomila ima i malo dalje aiJatle, prt dnu potoka Pijukovca. Cuo sam
dR :h ima i oko potoka Bi.strice,
Raspirtilvao SaJm, da li ovalk'Vih gOIffiHa ima jo u fojnLt!kom kmju,
ipa sam saznao, da ih ima i po dOila Cemernice . ...
Na staoru rudarsku radnju u ovom kraju i jedno geografsko im-e. Naj-
donji dio dola Cememke ... zovu P o roj. Niko mi ni:je umio
kazati. ta to MedutLm, Poroj kao apelativ dolazi u dananjem bugar-
skom i aJ.1banaskom (u arbanaskom prua) jeziku u potoka, bujic-e i
suhodoline, a usaskom za.konu sultana Sul-ejmana i kornaiJe rudE', na-
u poroju.
Nama se da se postanak ovih gomila ne moe, ili bar ne li cjelini
_. - objasniti. samo ispiranj-em zlata. Razlozi na kojima se temelji naa sum-
nja su ovi:
nema u svim dolinama z!oatnog pijeska;
na visokim terasama, bez vode, ne moe se 'Primijeniti tehnika
ispiranja;
u a-\uvijalne slojeve dopira,li, su i komadi ostalih korisnih ruda, a njihovo
:priJbiranjeu povrins.kim kopovima daleko je lake nego isko!p'avanje u
dtibokim podzemnim jamama.
Stoga -nam se i nametnuo da nastanak ovih gomila treba
pripisati izabiranju svih korisnih ruda iz aluvija. U tome smi'slu, po obimu
148 GZM (A). NS 38:' 1983. str. H5---152
P. ANDELIC. MARGINALIJE O TRAGOY!MA STAROGA RUDARSTVA I METALURGIJE_
svakako biti. eksploatacija eljeznih ruda. Iskop ostalih vrsta
rude, koja je sadravala srebro, bakar, zlato, ivu i dr., je stvarao
gomi:le jalovine, ali u daleko manjem obimu.
Kronoloko opredjeljivanje ovih gomi.la nije jednostavno. Mi
ipak uka.zati na neke oslonce koji se u ovoj fazi istraivanja jedi:no mogu
uzeti uobz-k
Ova tehnika rudarenja bila je iva jo i u tursko doba. Spomenici
rudar.skog zakonodavstva XVI i XVIII makar i, vode o
njoj Tako se u poznatom spisu o poslovima (premd prije-
pisu iz 1751-1752) - ruda koja se dobiva iz dolova. to su ispred rupa"
- naziva po.roj ili potokl U istom smislu govori i saski zakon
i l judski majdanrs.ki sultana Sulejmana II: Ako na mjestima gdje
je poroj i potok radnik ne dolazi i ne radi. pa ako dan ne drugi
preibtinu te raditi. onaj paraj potok biti njegov.2
Sam termi.n poroj iz albanskog jez-ika. a isto to i, po-
tok. U toponomastici srednje Bosne zabiljeen je samo jedan mjesni naz-iv
sa ovom osnovom (kod F.oj'llice).3
Citirani podatci bez sumnje predstavlja'ju pouzda.nu dokumentaciju o
egzistenciji. povrins:kog rudarenja u tursko doba. S druge strane, sama
njenka da se ,tursko zakonodavstvo malo i samo us'put bavi: rudarskim pos-
lovima u po!roju, a da se s druge strane, na dugo i na iroko
rad u jamama. dozvoljava da je kopanje rude u poroju U to
doba imalo samo sekundarni i da se ne radi o djelatnosti raz-
mjera. U takvoj situaciji jasno je da je u tursko doba mogao nastati, samo
jedim, i to manji dio naih gomila.
Analognim moe se to isto i za srednji vijek.
Ostaje kao najvjerojaLnija interpretaci.ja, da su ove gomile.
svojim brojem, nastale u rimsko doba. Na takav
je veliki obim i radova. koje je mogla obaviti samo
organi,zacija sa ve'lli.kom 'radnom snagom. ovakve zahvate mogli,
su izvsti samo rimski robovi, koji su se i na povrinskim radovima mogli
koristiti u veli.kom ,broju. Nepo<;fedna blivina rimskih naselja uz
gromHj.ake. kao na pr. u Viniici ili u Lukom Polju. qovori u prilog 'tak-
vom Ovo tim prije. to 'su rimski O'bjekti, i: tra-
govi metalurgije zapaeni u .samom kruq1l gromiJjaka.
Na kraju. mi ipak da odgovor na ovo pitanje, za
svaki konk..retni moqu dati; mi,n.eralo,ke i rudars.ko-tehnil:ke analize
materijala iz gomii1a, te geoloko i arheoloko i<spitivanje niih a veblie oko-
line.
LAGUM
J edno brdo, sjeverozapadno od dananje varoi Fojnice, nosi na'1liv Gra-
dina i,li: Lagurrni. Na padinama ovoga brda smjetene su i dananjeg sela
Gradine; po obroncima se nalazebroj-ni tragovi sta'roqa rudarstva i meta-
lurgije; na samom vrhu raspoznaju se konture jednog - Prema
I Vladislav Stari tuMki rukQ(piiS o 1'UJdarskim pO!sloV'ima i termino-
logiji, Spomenilk Snpske kralje'V'S'ke aLkanemije, Beograd 1935, 18.
2 Fehim Spa.ho, Turn.ki rudamiki zaikoni, GlaSl!lik ZemaoljlSk.og muzeO'a Sara-
jevo, 1913. 192.
3 VI. TragOIVi starog rudambva uoikO'lini Kre.ava oj Fojnice, Glasnik
ZemalldiSkog mUfZeja 'll Saraj'eVlll, 1\935, 33.
149
GZM (A), NS 38/1983, str. 14!>-152
P. MARGINALIJE O TRAGOVIMA STAROGA RUDARSTVA I METALURGIJE
kata;starskimknjigama, jedno mjesto sa nazivom Lagum:i i u kata-
starskoj Prokos.
Nas momentalno zanima naziv Lagum i njegovo u rudar'stvu.
Ovakav toponirrn je u Bosni relativno rijedak, a ovi Lagumi dovo-
dili su u ,nedoumicu i arheologe koji 'su se bavi.li topografijom.
O moe se kazati ovo:
U Turcizmi u narodnom govoru i narodnoj knji-
evnosti Bosne i Hercegovine (Sarajevo 1957), stoji da je lagum perzijska li
turska sa mina. U stare rudapsko-geoloke termi-
nologije Ali:j.e (Sarajevo 1970., Geolokigilasnik 14) lagum je ob-
janjen sa pOjmom kamenolom. hrvaJtskoga 'ili srpskoga jezika Ju-
goslavenske ak,ademije navodi: lagum - podulji prokop j.spod zemlje (od
turskog lagym, lagum).
Histo,rijski sadraj kao rudarskog termina u staroj Bosni obja-
njen je u Kanun SaSI\.! - Starom Tudapskom zakonu i ljudskim o'bii:ajimo
majdanskim - sul1:ana Sulejmana II, 'iz prve polovine XVI Ne treba
na ovome mjestu posebno isticati kako je Isadrajovoga zakona pueuzet iz
mnogo stapi.jih odredaba o 'saskom rudarstvu.
4
U spomenutom zakornu se u tri (kanuna) g.ovori o J.agumu. U jed-
nom je data definicija i ilaguma, u drugom se reguli:raju neki
odnosi ulagumima, a u .se govori o vanjskom obiljeavanju laguma.
Prema poznatom .prijevodu Fehima Spahe, tekstoV1i glase
ovako:
Kanun
Lagum, koji je unutra u osmilki rova, neka bude ovako:
Neka jedan sjede na stolicu. StoIka neka bude debela koliko
tri pr,gta,a noge neka joj budu vilsoke jedan lakat, to jest mali a'r.in. Onaj
to sjedi na stoliCi, neka uzme u rukukJilavu, a drak od ki1ave neka
bude jedan lakat. Dokle god mogne stignuti, to izradi dok ne iz osmi-
Ike, neka bude njegovo i neka ide naprijed. Izvan koja je opisana
ovdje, neka ne jede rudu u polju. ,,5
Kanun
Kad .se jedoo rov radi i ne se ru:da, a na sve ugla
na lagum, neka onaj rov lagumu, ali neka vlasnik laguma dlade
vlasniku rova tro'ak za drvo, drugo ni'ta neka mu ne da.G
Kanun
Dokle gad bude poznart mulloh jednoga lagum<a i koliko god vremena
'bude stajao, neka ga niko ne kopa, osim oko je rov zakopan zemljom i ka-
menj-em, pa ,se za njega i ille zna tako, da preko njega prolazi marva. Tada
ga je dozvoljeno kopati.7
je, da lagum po ovome zakonu u osnovi rudapsku jamu.
F. Spaho, o. e., 100----<100.
5 F. S.paho, o. e., 173.
6 F. Spaho, o. e., 174.
7 F. Spaho, o. e. 177.
150
GZM (A), NS 38/ 1983, str. 145- -152
P. MARGINALIJE O TRAGOVIMA STAR0C;A RUDARSTVA I METALURGIJE
LOKACIJA JEDNOG MLINA ZA MLJEVENJE RUDACE
(KaramUn kod Bresi.ovsko.g)
Nedaleko od sela Brestov-skog u K-i'Selljak nalazi -se lokalitet sa
nazivom Karamlin. Tamo se vide brojne gomile rudarske ja-
:lovine, a tradicija kae da je tu nekada bila Skloni smo ime
Karamlin povezati sa metalurkim terminom carro di molina , koji se sus-
u izvorima XIV vijeka
8
, Ulpravo u vezi sa bosanskim ru-
darstvom i krajem oko Fojnice (carro di malina = mlin za mljevenje
Treba napomenuti da mali koji ovuda nije mogao p.ok-
retahi _svoJe snage. Stog'a se moralo raditL o kolu na ili
zapr eni pogon (tzv. suhi rad).9
KAKO JE IZGLEDAO TOVAR OLOVA U SREDNJOVJEKOVNOJ BOSNI
U ruevinama gradske na starom gradu Blagaju kad Mostara
Iprilikom arheolokog -isko,pavani'a 1965. g. je nekoliko tovara 'Siro-
vog olova. Meta.l je bio izliven u koje su sa jedne strane bile ravne,
a sa druge - konveksne, to ukazuje na koritasti obilik su-
-da u kojemu su izHvane. debljina je 6-7 cm. Neke
imaju e1ipsast oblik sa promjerima o-d 45 i 33 cm, a druge su prib1ino
rokutne sa duinom od 50 i irinom od 22 cm. Tevina eli'p.s(llstih
je 68, a - 57 kg. Po tome je jedan tovar olova teio
114--136 kg. Na rubovima gotovo svih vide se lije.bovi za tovarna
uelO
Po mjestu nalaza i karakterilstioI<,ama arheolokog sloja u kojemu su ni'-
ove olovne iz sredine XV
ARHEOLOSKI TRAGOVI METALURGIJE NA BOBOVCU
U komplek!su kraljevskog dvora na Bobovcu, i to u samom predvorju
.donje konstatilfani su tragovi jednoga ognji'ta, na kojemu se obav-
ljala i metalurgijska djelatnost manJega obima. U dnevniku ar.heo:lokog is-
kopavanja, koj-im je rukovodio P. zabillje'io je (20. VIII 1959. g,):
Nastavljeno iskopavanje terase III, od dUJbime od cca 120 cm.
Odmah nakon prvoga kopa od 10 cm, nailo se na podni-cu od g-ru-
ba postavljene kaldrme vezane malterom. Na toj kaldrmi se i
jedno ma.nje ognjite sa garom. U ovome .kopu (iznad maltera) nalo se: par
i emaj:lirane keramiike, jedan bakreni okov, jedan -eljezni
okov, par neto iJvotirijskih kostiju, flragmena-t rimske
cigle.
Ka'rdrma - podnica debela je 15-20 cm, pa se skida u jed-
nom kopu . Malter je rastresH, pravljen od slabo pijeska. Ka-
menje je relativno krupno,
8 Desanka TI'govina u srednjovjekovnoj Bosni, Saradevo, 1001,
155.
9 Tqponi.m Suhi rad za,bil1een je u Cikoli.ni Konjica (tzvorno K.ra-
kraj ,sela Gebe-lovine.
10 Dosta poclartalka o >>lsalmama olova ima 'll knjlil2li Desanke Ko-
ko.ja je citirana bilj. 8 - prema regilStru).
GZM (A), NS 38; 1983, str. 145-152 151
P . MARGINALIJE O TRAGOVIMA STAROGA RUDARSTVA I METALURGIJE
Ispad ave kaldrme-padnice, na pavrini ad cca 4,5 mZ, leaO' je tamni
slaj gara, debljine 5-10 cm. U sjevernom dijelu sande pakazala se agnji'te,
kaje se naJprije raspaznaje pa zemlji crvelIlkaste .baje.
Ognjite, nakan pokazuje avak,av abNk: je 160, a i-
roka 110 cm. Na sjevernaj sbrani zavrava se palukrugam kaji je na'slanjen
na ivu stijenu. Ovaj pOIlukrug je nizam kamenih kaje su me-
vezane zemljam sada sama za kaji centimetaT izviruju iz
ravnine astalaga agnjita. Slaj zemlje na agnjitu irznasi akO' 5 cm.
U slaju sa garam sand agnjita i sande II, je
grumen 'siravag eljeza, teine 2-3 kg, kaje ja nije bHa u cjelini advajena
ad U nepo.srednaj blizini biO' je i, plitak rav, a'valne farme ('Pramjera
40 x 50) sa grudama vil!pna
Nalaz palurast.a.pljene 'i kaji se upatrebljavaa kaO'
sredstva u meta,lurgiji eljeza, ukazuje na da je ovo ag-
njite u stvari sU!pstrukcija jedne mal'e
P,rema stratigrafiji aJrheOi]akih slajev.a na Babavcu, agnji>te bi
pripadala negdje kraju XIV ZlJ1:atnije opravke, spada i
pastavljanje kaldrme iznad ognj'ita (i paruene vrene su u
prvaj palavini XV
QUELQUES NOTES MARGINALES CONCERNANT LES TRACES DE
L'ANCIENNE INDUSTRIE MINIERE ET LA ,M1!:TALLURGIE EN
BOSNIE CENTRALE
RESUME
Dan.s la premiere ,partie de ,['article l'auteur fait les courtes descrLptions de
quelques area les aux environs de Fojnica, Kbselja.k et Kre'evo, srur
lesque).s sont conserves les nombreux amas de terre steri1e min-iere, et ensuite Hs
demontren1 que ces ama.s immenses ont ete formes a l'Dc'Casiondu choix des
morceaux du minerai des depot.s alluvials des fleuves et des glaciers Au sens
c'hronologique, auteur attrL1xu le ;plus grand nombre de ces arnas a 'l'ac1ivi-
te miniere 'bien or.ganisee de romaine, et par une !petite 'partie - fl
l'ancienne industrie miniere du Moyen age et de la ,periode du gouvernement
ture en Basnie.
<Dans la deuxieme contribution (Lagum) l'auteur attire l'attenti!:Jn sur
la signification du mot lagum, ayan:t re!;u a l'EIpoque turque en Basnie le
su,jet 'Unique comme le tel1lTIe minieT. Combien 'ce sujet a ete-ul iffilPortant dans
l'industrie miniere on voit par le fa..1t que sa idefinition se trouve dans l'Ancienne
Iai miniere, c' est-a...,dire Kanun Sas, du ,su1tan Suleyman II, On y decrit 'le lagum
(galerie de mine) comme la fosse miniere ,du profil ,dete.l1mine. -
Dans la toponoma.stique le terme est conserve dans le vili'age Gra.dina
aux environs 'de Fojnica.
La, t..roisieme contrLbution (Loca1ion d'i1..ln moulin pour le minerai) inteT-
,prete .l'oriJgine d'un toponyme (Karamlin) aux envirOJl<S du v,illage Brestovsko dans
la commune de Kiseljalk, fl l'aLde du :terme mdnier )}carro di molina, ce que sig-
nifie en italien une 'install.ation miniere (mOlUIin ,pOour le minerai) au siecle,
GZM (Al, NS 38/ 1983, str. 14!>-152
152
P . IINUELIC. MARGINALIJE O TRAGOVIMA STAROGA RUDARSTVA I METALURGIJE
Dans la contri:b.ution: Comment etai;t-il la charge du plomlb en Bosnie me-
di e vale, l'auteur informe q'U' on adecouvert, lors des fouilles archeologiques
dans l'ancienne viJle de Bla.gaj pres de Mostar, aussi quelques cha'l,ges de piemt
dur. Le metal a ete fondu en <plaques, grandes 33-45 cm et lourdes entre 57 et
68 kg.
La derniere contribution: T'racoo archeoJogiquoo de la metalurgie s.ur Bo-
Dovac, parle d'un foyer, des .rastes du :fer lYrut et du minerai .n'etant pas fondru,
decouverts lors des fo.uilles archeo'logiques effeotuees dans le vestipuile du palais
inferieur de la cour royal s ur Bobovac. Sur 1a base de ces trouvames on peut
conclure qu'il y a ete si,tue 'Un 'petit fourneau pour fondre "le mineraide fer.
Traduction:
Edina