Frid lkbrli. rqin min-bir sirri. Bak, 2006, sh.

12

BRNC HSS

RQ TBABTNN SRLR
N SZ
Uzunmrlyn sirri ndn ibartdir? Salaml nc qorumaq v daxili
harmoniyaya nc nail olmaq olar? Mxtlif dvrlrd alim v filosoflar bu
suallara mxtlif cavablar vrirdilr. Orta sr Azrbaycan alimlri hsab dirdilr
ki, bu dnyada ahngdar v salam yaamaq n insanlar tbit qay il
yanamaldrlar v havann, suyun, torpan tmizliyin fikir vrmlidirlr. Onlar
hyvanlar v bitki almini qoruma, tbii htiyatlardan alla istifad tmyi, z
trafnda salam mhit raiti yaratma, yaay mntqlrini v binalar dzgn
planladrma v onlarn tmizliyini qoruma, z maddi alminin
mkmmllmsi qaysna qalma (bdn trbiysi, idman, smrli qida,
dzgn mk v istiraht rjimi), lc d mnvi harmoniyaya qovuma
(mosiyalarn cilovlanmas, autotrninq) v xstliklr qar mbariz aparma
(tibb v czalq) bacarmaldrlar.
Hl 700 il bundan vvl Azrbaycan alimi Yusif bn smayl Xoyi (bn
Kbir) smrli qida nzriyysini tklif tmidir (bol myv v gyrti, daha az
duz v hyvan piyi). Bu tvsiyylrin bir oxu masir Amrika Salamlq
Fondunun v baqa phriz v tibbi tkilatlarn rylri il uyun sslnir. Mahmud
bn Ilyas (XIII sr) psixotrapiya, hipnozla malic prinsiplri, musiqi il, rng v
iylmkl saaltma bard yazrd. Hsn bn Rza irvani (XVII sr) 800-dn artq
oxtrkibli drman nsxlrini trtib tmidir. Hac Slyman Qacar rvani
(XVIII sr) 600-dn artq drman bitkilrinin nvlrini tsvirtmidir, Mhmmd
Yusif irvani (XVIII sr) is tstiq dirdi ki, insanlarn salaml v
uzunmrly onlarn yaadqlar vlrin dzgn quruluundan asldr.
Bu alimlr mxtlif malic sullarna hsr dilmi samball srlr
yazmdlar. Onlarn srlri yzillrl katib v xttatlar trfindn krld v
alimlrin, ruhanilrin, dvlt mmurlarnn v hakimlrin kitabxanalarnda
saxlanlrd.
Qdim vaxtlardan Azrbaycanda byk kitabxanalar var idi. Msln,
Maraa rsdxanas (XIII sr) kitabxanasnda 400 mindn ox lmi kitab
toplanmd. Tbrizin Rbi-Ridi mhllsind hmin srd 60 min kitab olan
kitabxana var idi. Kitablarn ksriyyti oxsayl hrbi konfliktlr zaman xarab
olmu, itmi, v yahud stalinizm vaxtnda yox dilmidir.
Buna baxmayaraq bzi qdim kitablar bizim gnlr qdr glib xb,
onlardan bir qismi AMA-nn Mhmmd Fzuli adna lyazmalar Institutunda

saxlanr. Bu idarnin fondlarnda 40000 min yaxn yazl mnblr, o cmldn

360-a yaxn tibb v czalq sahsind orta sr lyazma sri saxlanlr.
Oxuculara tqdim tdiyimiz bu kitab, orta sr lyazmalar zrind aparlan
tdqiqatlar sasnda yazlmdr. Aradrlm qdim mnblrin adlarn
qyd tmk vacibdir: bu li bn Sina (980 1037) l-Qanun fit-tibb,
blhsn Mraayi Malicti-mnfrid (1775/6 il), bu Ryhan Biruni (9731048 illr) Kitabs-saydana fit-tibb, Yusif bn Mhmmd Hrvi Cmlfvaid (Tibbi-Yusifi/1511 il), Mnsur bn Mhmmd Kifaytl-mcahid
(yaxud Kifayyi-mnsuriyy, 1423 il), Syyid Mir Mhmmd Mmin
Thftl-mminin (1669 il), Mzffr bn Mhmmd Hsyn fai
Qrabadin (XVII sr), Murtuzaqulu amlu Xirq (XVII srin sonu)
Mhmmd Yusif irvani Tibbnam (1712 il), Hac Slyman bn Salman Qacar
rvani Fvaidl-hikmt (XVIII sr), Hsn bn Rza irvani Siract-tibb
(XVIII sr), Mhmmd Hsyn xan lvi Mxznl-dviyy (XVIII sr), v s.
Orta srlr zaman Azrbaycanda tibb v czalq sahsind kitablar rb
lifbas il rbc, farsca, Azrbaycan trkcsind, yaxud osmanlca yazlrd.
Tibb kitablarnda orta sr lmi trminologiyasndan gni istifad olunurdu, lmi
idyalar is masir lmi tsvvrlrdn ciddi surtd frqlnn orta sr
nzriylri rivsind yazlrd.
Msln, tibb v czalq zr sgi lyazmalarda srlrd 27 dil v
dialktd, hminin rb, fars, trk, qdim yunan, arami (qdim Suriya), qibti
(qdim misir), brbr, hind, sanskrit, in v baqa dillrd tibbi maddlrin
(bitkilrin, hyvanlarn, minrallarn) adlarna rast glmk olur.
Bununla bl, bitki v hyvanlarn qdim adlar masir adlarla st-st
glmir v ox vaxt tdqiqatya hn dmir. Digr hallarda is mxtlif orta sr
mlliflri ydi ad altnda mxtlif bitkilri nzrd tuturdular. Onu da bilmk
lazmdr ki, mxtlif dvrlrd v lc d mxtlif lk v yaltlrdyni bitki
adlar mxtlif mna dayrd. Ona gr d orta sr tibb lyazmalarnn trcmsi
v aradrlmas hddindn artq ciddi tdqiqat ii tlb dir. Bl ki, drman
bitkilri, hyvanlar v minrallarn nv mnsubiyytini dqiq myyn tmk
n bir ox qdim v masir ltlrdn mqayisli kild istifad tmk lazm
olur. Bununla yana, tdqiqat bitkilrin qdim risallrd (traktatlarda) vrilmi
killrini v dqiq tsvirlrini thlil tmli d olur. Bundan tr botanika,
zoologiya v minralogiyaya aid xsusi kitablara mracit tmk lazm glir.
Bir n klm bu kitabn yazlmasnn sbbi bard. lmin btn
sahlrindki yksk trqqiy baxmayaraq son illrd qdim nnlr v xalq
biliyin daha ox maraq oyanmdr. Briyytin son onilliklrd tdiyi trqqi
dorudan da tsvvrmz hyrtlndirir. Yzlrl yni v ox fktli drmanlar,
tibbi cihazlar v malic sullar icad dilrk isthsalatda ttbiq dilmidir.
fsuslar olsun ki, onlarn hr biri n yax yoxlanm v n d kifayt qdr
thlksizliyi tmindilmidir: lazm qdr snaqdan kmmi drmanlar,
salamla zrrli qida lavlri, thlkli uaq oyuncaqlar masir isthlak
mallarn bazarnda h d az dyil.
Bunlarn hams ondan irli glir ki, biz alimlrin ld tdiklri faktlar
hmi yrind drk tmy mvffq olmuruq. Masir nailiyytlr qiymt

vrrk, baa dmliyik ki, hazrk lmi-txniki trqqinin ancaq v ancaq 100150 ya var, halbuki briyyt ox minilliklrdir ki, mvcuddur, dnr v
yaradr. Bu sirr dyil ki, insan ancaq yaa dolduqca mdrklir. Qrbin son lmitxniki nailiyytlrin arxalanan masir sivilizasiyann azyal olmasn nzr
alaraq n n biz ata-babalarmzn mdrkliyindn yrnmyk? Ax biz onlarn
flsf, dbiyyat v tsviri incsnt sahlrindki nailiyytlrin haqq
qazandrrq. Xalq indiy qdr mhur Azrbaycan muamlarna, zyir
Hacbyovun dahi musiqisin qulaq asr, Sultan Mhmmdin v Bhzadn lmz
miniatr srlrindn zvq alr, Nizaminin, Fzulinin v Cavidin h vaxt
solmayan ir v pomalarn oxuyur, Bhmnyar l-Azrbaycaninin flsfi
drraksin hyran qalrlar.
Onlarn masirlri, kmiin grkmli hkimlri v alimlri, zlrindn
sonra zngin irs qoyub gtmilr. Bunlar, salam hyat trzinin qurulmas,
mxtlif xstliklrin qarsnn alnmas v malicsi bard srlrdir.
Znn tmk olar ki, glckd tibb lmi mhz rq nnsinin v masir
profilaktik v trapiya sullarnn sintzin sslanacaq. nki qdim tbabt v
masir tibb qarlql surtd bir-birini tamamlamaa v znginlmy qadirdirlr.
Bu kitabda orta sr tbabtinin mzini v sas mahiyytini masir
dvrn lmi nailiyytlril mqaisli kild rh tmy almam.
Kitabda hminin orta sr Azrbaycan qidalanma mdniyytinin prinsiplri
d iqlandrlr. Malicvi hmiyyt malik qdim milli ymklrin rsptlri
qdim mnblr sasn vrilmidir.
Ilk df olaraq orta srlr zaman Azrbaycanda tibb v magiya (cadugrlik,
shr, ovsunuluq) lmlri arasnda qarlql laqnin olmas problmi
iqlandrlb. Bu mqsdl Tibbnam (1712 il), Tibbi-Calinus (XVIII sr)
lyazmalar, lc d ncum v magiya zr traktatlardan tibb aid mtnlr
thlil dilmidir. Bundan lav burada frnologiya v xiromantiya kimi
akkult lmlrinin tarixi v hminin orta sr rqmlliflrinin fizioqnomika v
qrafologiya haqqnda fikirlri aradrlr. Bu mlumatlar rqd v xsusil
Azrbaycanda akkult lmlrinin yrnmsi n myyn maraq dourur. sr
gni oxucu ktlsi n nzrd tutulmudur.

I Fsil

RQ TBABT V MASR DNYA

Thminn yz lli-iki yz il bundan nc Avropada lmi-txniki trqqi
balad. Btn lmlr, xsusn d tibb lmi, srtl inkiaf tdi. Bu uurlar
Avropallarda bir nv bagicllnmsi yaratd. Onlar rq tbabtini bsbtn
dandlar, btvlkl masir tibb sistmin arxalandlar. Bunun hm msbt, hm
d mnfi nticlri oldu.
Masir tibb lminin n byk qsuru ondadr ki, o, mhdud Qrb
rasionalizmi zrind qurulub. Son onilliklrd Qrbd formalam tibb lmi
mlumat chtdn n qdr zngindirs, dnc, mdriklik baxmndan bir o
qdr kasbdr. Lakin son zamanlar insanlar qdim malic sullarnn
stnlyn anlamaa balayblar v btn dnyada, o cmldn Qrbd, rq
tbabtin maraq artr.
nnvi tbabtin masir dnyada yri. rqd nnvi tbabt h
zaman unudulmamd. Masir Hindistanda orta sr tbabti diqqtl yrnilir v
tibiq olunur. Onun mtodlar 200-dn artq xstxanada v 15 000 dispansrd
istifad olunur. Orada nnvi tbabti aradran lmi-tdqiqat institutlar vardr:
Ayurvda Milli Institutu v Ayurvda Univrsitti. Hindistann mxtlif yrlrind
nnvi tibbi yrnn mrkzi uralar faliyyt gstrir. Onlarn nzdind
institutlar, lmi-tdqiqat laboratoriyalar vardr.
ada ind d nnvi in Tbabti Akadmiyas mvcuddur. Bu
Akadmiyann nzdind in tbabti zr mtxssis hazrlayan 20 institut vardr.
nnvi tbabt sullar il malic dn hkimlr lknin btn yrlrind
faliyyt gstrir v dvlt xstxanalarnda ilyirlr.
Mslman dnyasnda da nnvi tbabt maraq mvcuddur. Msln,
masir ran, fanstan v Pakistanda xsusi ttar dkanlar vardr. Orada qdim
slam tbabtinin drmanlar, muxtlif otlar v saaldc minrallar satlr.
Pakistanda doktor Mhmmd Sidin rhbrliyi altnda Hmdrd Tibbi Fondu
adl tkilat faliyyt gstrir. Orada alan alimlr rq tbabtini aradrr v
onu masir tibblmi il uzladrmaa alrlar.
Son iyirmi-otuz il rzind ninki rqd hm d iqtisadi chtdn
inkiaf tmi Avropa lklrind v AB-da nnvi tbabt maraq artr. Msln,
1950-ci illrl mqayisd indi Amrikada drman otlarnn sat 10-15 df
artmdr. Otuz-qrx il bundan nc amrikallarn ksriyyti piikotu,
obanyast, dazotunun n olduunu bilmirdilr. Bu gn is onlar drman otlar
il malicy stnlk vrirlr.
Masir Amrikada n populyar drman bitkilrindn biri dazdr. Inglisc
ona Sant Johns Wort, latnca is Hipricum prforatum dyirlr. Masir
aradrmalara gr daz mlayim antidprssantdr v yngl dprssiya hallarnn
malicsind istifad dil bilr. Amrikada mhur olan baqa otlar jnn v
piikotudur.
rq tbabtinin sas mktblri. Hal-hazrda dnyada mvcud olan sas
tibb mktblri bunlardr: Hind, in, Tibt, Yunan v Mslman tibb mktblri.

Qdim Yunan v orta sr Mslman tbabtlri bir-birin ox yaxndrlar.

Onlarn ikisi d Hippokratn v Qalnin irsin arxalanr. Hind tbabti, in
tbabti il mqayisd, mslman tbabtin daha yaxndr. Bu hr iki rgionun
corafi yaxnlndan v tarix boyu yr alm mdni kontaktlardan irli glir. Orta
srlr zaman bir ox Hindistan drman bitkilri v mrkkb nsxlr Mslman
xalqlar trfindn mnimsnilmi v istifad olunmudu. ks istiqamtd d
tsirlr mvcud idi. Masir Hindistanda nnvi tbabtin iki qolu vardr: birisi
ayurvda (sl hind tbabti), baqas is yunan adlanr (qdim Mslman
tbabti). Qdim Mslman tbabtinin Hindistanda yunan ad il tannmas
tsadfi dyil, nki hm Yunan, hm d slam tibbi yni nzri saslar zrind
qurulub.
nnvi Tibt tbabti in v Hind tbabtlrini arasnda bir krp
tkil dir. Tibt tbabtinin sas kitablar jud-i v Vaydurya Onbodur.
slam tbabtinin tkkl. Hl uzaq da dvrnd ibtidai icma hyat
srn insanlar oxsayl yarasaaldc, qansaxlayc, arksici bitki nvlrini
tanyrdlar. Daha sonralar, tayfann bilici adamlar, ilk kahinlr v amanlar
tbiblik tmy baladlar. Bu dvrd tbabt bsit dini inanclarla, cadugrlikl sx
bal idi v yaranmaqda olan dinin bir qolunu tkil dirdi.
Qdim umr, Misir, in v Hind kimi dvltlrd tibb v din artq birbirindn ayrlmaa balayr v pkr hkimlr zmrsi mydana glir. Qdim
Misird hkimlik yksk sviyyy atmd, orada miladdan vvl XVII sr aid
oxsayl tibbi papiruslar akar dilmidir. Azrbaycanda da hl 4000 min il vvl
qdim umr v Babilistann tibbi nsxlri istifad olunurdu, insan kllsind
trpanasiya mliyyat aparlrd.
Tibbin rasional bir lm klind sl tkkl yunan alimi Hippokratn
(m.. VI sr) ad il balayrlar. O, dn-dn Misird olmu v ox ylri qdim
misirlilrdn yrnmidi. Bununla bl, Hippokrat tibbi nzriyyldirdi v
xsusi tibbi flsf yaratd. O, tibd rasional dncni, mntiqi vlmi thlili
gclndirdi.
Hippokratdan sonra da yunanllar rq xalqlarndan yrnmyi
davam dirdilr. Msln, miladdan iki sr vvl mhur yunan hkimi rasistrat
Azrbaycan v ran ziyart tmi v buradan tibbi mlumatlar toplamd.
Miladn I srind Misirin Isgndriyy hrind yaayan Roma alimi Qaln
mzac nzriyyni inkiaf tdirir. Qaln gr mzac (latnca tmpramnt)
insann fiziki, fizioloji v psixiki individualln xaraktriz dn tbii
xsusiyytidir.
Xristianln ilk srlrind Bizans alimlri Amidiyal Asi, ginal Pavl v
baqalar qdim yunan tbabtin aid ilk nsiklopdiyalar yaratdlar. slamn
gliindn v rb Xilaftinin brqrar olmasndan sonra btn bu kitablar, lc
d Hippokratn, Qalnin, Dioskoridin srlri rb dilin virildi v, hind, trk,
ran, rb tbabtlri il birlikl ynic yaranm slam tbabtinin bnvrsini
tkil tdi. Kitablar, l-Mmun, Hrun r-Rid v baqa rb xliflrinin xsi
tapr v sifarii il mxtlif dillrdn rb dilin trcm dilirdi. Bunun n
xsusi lm v trcm mrkzlri yaradlmd, dnyann mxtlif lklrindn
yzlrl tcrbli trcmi clb olunmudu. Artq Hippokrat, Qalni v yzlrl

baqa qdim yunan, Roma, Bizans, sryani (qdim Suriya) v htta hind
mlliflrini rbc oxumaq mmkn idi. Bu trcmlrdn bhrlnn ilk byk
mslman alimlri (l-Kindi, Razi, bn Sina v s.) tibb zr orijinal v dahi
srlr yazmaa baladr.
IV srd Avropada facili hadislr ba vrdi. Mlrd ibtidai icma hyat
srn dykn alman tayfalar Qrbi Avropann ygan mdniyyt mrkzi
olmu Roma Impriyasn zbt drk datdlar. Romann squtundan sonra,
btn Avropada chalt dvr baland, savadszlq v dini fanatizm hkm srd,
qdim tbabt unuduldu, xstxanalar v hkimlr yoxa xd. Bu df d
mdniyyt Avropaya rqdn gldi. I-XIV yzilliklrd mslman tbiblrinin n
mhur srlri (bn Sinann Qanun, Razini l-Havi, li bn Abbasn
Kitabl-mliki, blqasm Zhravinin Risaltl-crrahi v s.) latn dilin
vrilrk, Qrbi Avropada yayld v orada tibb lminin dirlmsin v inkiafna
tkan vrdi. Bllikl, tibb lminin Avropada inkiaf mslman tibbinin tsiri il
baldr.
Bzi masir Avropa alimlri slam tbabtinin qyri-orijinal olmasn
sylyirlr. Guya mslman tbiblri kitablarn bsbtn qdim yunan
risallrindn krblr. Bu h d bl dyil. Tarix boyu btn xalqlar z
qonular il mdni v lmi mbadil dib, nyis vrib, nyis gtrblr. Ilk
mrhld Hippokrat, Qaln v baqa yunan alimlri tibb lmini qdim
misirlilrdn, Yaxn rq ran v Azrbaycan halisindn yrnirdilr. Daha
sonrak dvrlrd Hippokratn v Qalnin irsin saslanan bn Sina, bubkir
Razi, li bn Abbas, bn Baytar, bn Kbir v baqa dahi rq alimlri tibb lmini
daha da yksk zirvlr ucaltdlar.
Hippokrat cmi 200, qdim hindlilr is 760 drman bitkisini tand
halda, bn Sina v baqa mslman alimlri z srlrind 2600 drman
maddsindn, o cmldn 1400 drman bitkisindn shbt arlar. Ona gr d
slam tbabtinin drindn yrnilmsi hm nzri, hm d praktiki chtdn
byk hmiyyt ksb dir.

II Fsil
QDM AZRBAYCANIN MHUR TBBLR
Bir n min il bundan vvl Azrbaycanda yaam insanlar artq tibbi
biliklr malik idilr. alaantpd aparlm arxoloji qazntlar nticsind
taplm insan kllsinin arxa trfind oval formada bir dlik akar dilmidir.
Mtxssislrin fikrinc, bu, ramzdan vvl VI-V minilliklrd aparlm
crrahiyy mliyyatnn izlridir. mliyyat nql dandan hazrlanm skalpll
yrin ytirilmidir v, ox gman ki, xstnin ar v iztirablarn azaltmaq
mqsdini gdrd. Bu tapnt tunc-da dvrnd yaayan crrahlarn myyn
bilik v srity malik olmasndan xbr vrir.
.. III-I minilliklrd umr, Babilistan v Assuriya tbabti Azrbaycanda
tibbi biliklrin inkiafna tsir gstrmidir. .. III minillikd Azrbaycann
dykn Quti tayfalar umr razisini l kirib 100 il z sarti altnda
maxlad dvrd d iki lk arasnda tibbi biliklrin mbadilsi gdirdi.
Zfrann, knctn, xurmann, dlibngin v baqa drman bitkilrinin malicvi
kyfiyytlrindn bhs dn mtnlr xsusi gil lvhsiklrd mixi yazlarla hkk
olunurdu v mbdlrd, padahlarn saraylarnda yrln kitabxanalarda
yrldirilirdi.
Azrbaycann Manna dvltind (.. IX-VII srlr) mixi yaz sistmi gni
yayldna gr, orada Assuriya v Babilistann tibb mtnlrini oxunur v
ttbiq dilirdi. Bir ox favrici da iklri Assuriyann paytaxt Ninviyaya
mhz Azrbaycandan gtirilirdi.
.. I minillikd Azrbaycan tbabti hm d qdim Avstadan
qaynalanrd. O, dvrd zrdtilik Azrbaycann sas dinin vrilmidi. rb v
fars mlliflrinin ksriyyti Azrbaycan (daha dqiq dsk, Urmiya hrini)
Zrdt pymbrin vtni sayrdlar. Makdoniya Isgndrin yrn zaman
mhv dilmi Avstann brpasn da Azrbaycan malar (kahinlri) hyata
kirirdilr. Btn dnyada yaayan zrdtilrin ba mbdgah olan
Azrgunsp atkdsi Cnubi Azrbaycann Txti-Slyman blgsind
yrlirdi.
Atprstlrin dini kitabnda ilahi mvzularla yana tibbi tvsiyylr,
anatomiya v fiziologiyaya aid mlumatlar da var. Zrdtilr xstliklrin r
tanrs hrimnin yaratd gzl grnmyn ziyanl varlqlar trfindn
yaylmasna inanrdlar. Onlar gigiyna v profilaktika msllrin byk diqqt
ytirirdilr. Su, od, torpaq hava mqdds saylrd v onlarn irklnmsi qadaan
olunmudu, lm insanlarn csdlrin is ancaq kahinlr toxuna bilrdilr. Bu,
yoluxucu xstliklrin yaylmasnn qarsn alrd.
Avstaya gr dnyann birinci hkimi Trita olmudu. O, insanlara 9999
drman bitkisinin xyri v istifad yollar haqqnda mlumat vrmidi.
Crrahiyy, drman otlar v shrbazlq sas malic mtodlar saylrd. Avstada
hkimin hr malic nvn gr alaca mblq d myynldirilir. Maraqldr

ki, bu mbl xstnin maddi durumu il laqlndirilirdi. Varllar malicy gr

daha ox, kasblar is daha az pul dyirdilr. dnilr tkc pulla dyil, malqara, at, knd tsrrfat rzaqlar il d hyata kirilirdi.
Zrdtilr ink sidiyini (nirng) gcl drman sayrdlar. Onu antisptik,
insan cavanladran v r qvvlrdn qoruyan vasit hsab dirdilr. Zfran,
sarmsaq v biyan kk gni yaylm drman bitkilrindn idi.
Bu dvrd Azrbaycan tbabti Yunan tbabtinin inkiafna da tsir
gstrmidi. Tibb lmind hkm srm drd nsr nzriyysini yunanlar
atprstlrdn gtrmdlr. Qdim yunan filosofumpdokl (thminn ..
484-424) btn yalarn drd nsrdn (sudan, havadan, oddan, torpaqdan) ibart
olduunu sylyrkn, atprstlrin mqdds varlqlar (od, su, torpaq hava)
haqqnda tsvvrlrin arxalanrd. mpdoklun idyalar XVIII srin sonlarna
qdr dnya lmind hkm srmd.
Tannm yunan hkimi rasistrat (.. txminn 315220) Misirin mhur
Isgndriyy Akadmiyasnda alrd v tz-tz Azrbaycana glrk, yrli tibb
nnlri haqqnda mlumatlar toplayrd. rasistrat damarlar, artriyalar v qan
dvran haqqnda yni fikirlr sylmi, insan byninin yarmkrciklrini v
qrlarn tdqiq tmidi.
imali Azrbaycanda yrln Qafqaz Albaniyas dvltind d tibb
inkihaf dirdi. Iki lk arasndak sazi sasn, Albaniyadan Romaya drman
bitkilri idxal dilirdi. Burada I-IV srlrd xristianln v yunan dilinin yaylmas
nticsind qdim Yunastnan tibbi zr traktatlar, Hippokratn, Qalnin srlri
mhurlamd. Tibb sahsind myyn biliklr kilslrin nzdind faliyyt
gstrn dini mktrlrd tdris olunurdu. Alban tarixisi Moisy Kaankatl
znn Alban tarixi srind, lkd mvcud olmu vacib plrin srasnda
hkimliyin adn da kir.
Qdim zamanlarda Azrbaycan tbabtind trk amanl il bal
malic sullar da gni yaylmd. Bu, z kklri il ox qdim zamanlara, da
dvrn v ibtidai icmaya bal qam-aman oyunlar idi. Bu oyunlarda shrbazlq
tlqin, xsty psixoloji tsir gstrn xsusi ritual mahnlar v rqslri vacib rol
oynayrd. amanlar xstlri malic tmk n onlarn canndan cinlri
qovmaa alr, bunun n shrli dualar oxuyur v uyudurucu bitkilrin tsiri
il kstaza glrk, ritual rqslr oynayr v nmlr oxuyurdular. Psixoloji
tlqinl mayit olunan bu maliclr ox vaxt hqiqtn d msbt ntic
vrirdi.
Azrbaycanda mskunlam bulqar, qpaq v ouz tayfalarnn bilicilri bir
ox favrici otlar (yovan, yarpz, obanyast, dazotu v s.) tanyr v
onlardan malic mqsdi il istifad dirdilr. Acyovan n mhur drman
bitkilrindn biri idi. Onu md-barsaq xstliklrini saaltmaq v qarndan
qurtlar qovmaq n ildirdilr. Qdim trklrin lng tanras hkimlrin
hamisi v Gy Tanrnn arvad saylrd. Kmid ouzlar drmana ota, hkim
is ota dyirdilr. Kitabi-Dd Qorqud posunda fal bitkilrl v gipnozla
malic shnlri vardr. Gnc iyidin yarasn saatmaq n qrx inc qz dalara
yaylr, da iklrini toplayr v ana sd il qardraraq olann yarasna
mlhm qoyur, sonra is iyidi hkimlr taprlrlar.

Sd mhsullar (qmz, qatq v ayran) gcl malic vasitlri hsab

olunurdu. Qmz vrmin, astma v bronxitin, qatq is md-barsaq
xstliklrinin malicsi n istifad olunurdu. Isti madyan sd skryi
gtrmk v qzdrman salmaq ayran is rk yansn df tmk n ilnirdi.
Daha sonrak dvrlrd Azrbaycanda trk xalq tbabtin trkar dmy
baladlar.
VIII sd Azrbaycan rb qounlar trfindn ial olundu v lk
Ispaniyadan Hindistana qdr uzanm rb xilaftinin trkibin qatld.
Mxtlif xalqlarn vahid bir dvlt qoulmas v bir-biri il nsiyytd
olmas lmlrin v mdniyytlrin grnmmi inkiafna sbb oldu. Bnvrsi
VIII-IX srlrd qoyulmu bu yksli XIV srin sonlarna qdr davam tdi.
Mbalisiz dmk olar ki, X-XIV srlrd slam dnyas briyyt
sivilizasiyasnn zirvsini tkil dirdi. n byk univrsittlr, rsdxanalar,
xstxanalar, czaxanalar v kitabxanalar mhz mslman rqind yrlirdi, n
gcl alimlr burada alrdlar.
Bu dvrd Azrbaycan hrlrind byk mscidlrin nzdind mdrslr
faliyyt gstrirdi. Bu mdrslrd rb v fars dillri, rb qrammatikas,
mntiq klam (dini doqmatika), fiqh (slam hququ), riyaziyyat, kalliqrafiya
(xttatlq), tarix v bbiyyat yrdilirdi. Masir ali mktblr (univrsittlr)
bnzyn byk mdrslrd hm d yunan flsfsi, astrologiya, mntiq
natiqlik lmi, hnds, tibb, lkimiya v bu kimi fnnlr tdris olunurdu. Burada
sasn mlkdarlarn v ruhanilrin uaqlar oxuyurdular. amaxnn Mlhm
mdrssi mhur lm v tdris mrkzlrindn biri idi. Bu mdrsy grkmli
hkim v alim Kafiyddin mr bn Osman rhbrlik dirdi.
rb v fars dilini mkmml biln Azrbaycan hkimlri, Badad,
Dmq Qahir kimi Xilaftin mxtlif hrlrin sfr dir, orada thsil alr v
ilyirdilr. cnbi mlliflrin kitablar da Azrbaycana yol taprd. Bu dvrd
Azrbaycanda bu Osman Mvffq l-Hrvinin farmakoloji nsiklopdiyas
yaylrd. bu Osman X srd rann Hrat vilaytind yaayb yaratsa da, onun
kitablar btn Mslman rqind, o cmldn Azrbaycanda, mhur idi.
Drman bitkilri haqqnda mlumat toplamaq n, bu Osman btn dnyan
gzmi v bir ox xalqlarn, o cmldn Azrbaycanllarn, tibbi nnlri il tan
olmudu.
Dahi bu li bn Sina (980-1037) da dflr Azrbaycanda olmu v
buradan tibbi mlumatlar toplamd. O, Qanun fit-Tibb (Tibb qanunlar)
srind Azrbaycann Sburxast qsbsin sfrindn bhs dir. bn Sina uzun
mddt Azrbaycann srhdlrind yrln Hmdan hrind yaamd v
Tibb qanunlar srinin byk hisssini orada yazmd.
XI srd yaam Azrbaycanl mllif Isa r-Raqi Tiflisi bn Sinann
yaradcl il maraqlanrd v onun Qanun fit-Tibb (Tibb qanunlar) srin
rhlr yazmd. Byk Azrbaycan alimi Bhmnyar l-Azrbaycani (vf.1067-ci
il) d bn Sinann tlbsi idi. Flsfy aid t-Thsil (Idrak) srind
Bhmryar bir sra tibbi mvzulara da toxunur. Mllif, bubkir bn Zkriyy
Razinin, li bn Abbasn, bu Ryhan Biruninin, l-Kindinin v rqin baqa
byk alimlrinin tibbi srlri il yaxndan tan idi.

Nizami Gncvi v Xaqani irvani kimi byk airlrin srlrind d

drman vasitlri, anatomiya v malic sullar haqqnda ytrinc mlumat
vardr.
XIII-XIV srlrd qurulmu lxanilr dvltind lm ox yksk zirvlr
atmd. Azrbaycanda tibb lminin iklnmsi d mhz XIII-XIV srlr
tsadf dir. ox gman ki, mhz bu dvrd Azrbaycan tibbind rflksotrapiya
(iynbatrma v dalama) malic sullar yaylmaa balad. Bu qdim malic
sulunun qalqlar indinin znd d ildaq ad id yaamaqdadr.
Azrbaycan alimi Ncmddin hmd Naxvani (vfat - 1253) bn
Sinann tibb v flsf zr srlrin rh v haiyylr yazmd. Tbriz
hrind yaayb yaratm mhur hkim bu bdulla Mhmmd bn Nmvar
Tbrizi (1194-1245) dvarl-hmmiyyat (n mhmm drmanlar) srinin
mllifidir. Baqa bir hkim, bn Kbir txlls il mhurlam Yusif bn
smayl Xoyi, Azrbaycann v mumiyytl Mslman rqinin n grkmli
czalarndan biri idi. Onun 1311-ci ild yazd Camyi-Badadi (Badad
toplusu) sri btn rqd drmannaslq zr n mkmml srlrdn biri
saylrd.
O dvrd yaam baqa mhur Azrbaycan tbibi Mahmud bn Ilyas
Kitabl-havi fi lml-mdavi (Tibb lmini tam hat dn kitab) srini
yazmd. Maraa rsdxanasnn banisi v rhbri Nsirddin Tusi (1201-1274)
minrallardan v baqa tbii malic vasitlrindn bhs dn Risalyi-tibb
(Tibb risalsi) v Cvahirnam (Qiymtli dalar haqqnda kitab) srlrinin
mllifidir. Nsirddin Tusinin lmi mktbin aid alimlr d bir sra mhm tibb
srlri yaratmdlar. Bu alimlrdn biri bdlmcid Tbibdir. Thminn 12751280-ci illrd o, Kitabl-mdavat srini yazmd. Kitabda psixiatriya,
nvrologiya, sksopatologiya il yana, tibbin bir ox baqa mvzular da
aradrlr.
XIII-XIV srlrd tkc Cnubi Azrbaycanda 67 xstxana faliyyt
gstrirdi v orada tibb v szalq lmlri zr pkar mtxssislr ilyirdilr.
XIV srin vvllrind Tbrizd Dar-ifa (fa vi) adnda lmi mrkz
tsis dilmidi. Bu, tdris, tibb v lmi mssislri, o cmldn rsdxanan,
birldirn btv bir hrcik idi. Mrkzd Azrbaycan alimlrini v mllimlri
il yaqa ayr lklrdn - indn, Hindistandan, Suriyadan v Misirdn - dvt
olunmu mtxssislr d alrd. Darifann kitabxanasnda randan,
Hindistandan, Misirdn, indn, Kritdn v baqa lklrdn gtirilmi on
minlrl lyazma kitab vard. hrcikd masir univrsittlr bnzyn ali
mktb (mdrs) faliyyt gstrirdi. Buraya tbitnasl, flsfni, tarixi,
tibbi, astronomiyan, mntiqi yrnmk n hr il rqin mxtlif lklrindn 67 min tlb glirdi.
XV srd Azrbaycan hkmdar Sultan Yaqub Aqoyunlu Tbrizd Xft
bhit (Yddi cnnt) sarayn ina tmidi. Hmin sarayda 1000 arpaylq
xstxana v dnyann hr yrindn, o cmldn Hindistandan v indn
gtirilmi drman vasitlri il tchiz olunmu czaxana (aptk) vard. Bu
xstxanada sritli tbiblr alrdlar.

Mhur mlliflrdn xorasanl Yusif Hrvinin adn kmk olar. Onun

Tibbi-Yusifi (1511) sri btn Mslman rqind, o cmldn Azrbaycanda,
iki formada (ir v nsr variantlar) ldn l gzirdi. Tibbi-Yusifi srinin
lyazmalarn dnyann bir ox fondlarnda, o cmldn Bakdak lyazmalar
Institutunda mhafiz olunur.
Sfvilr dvrnd Azrbaycanda bir sra grkmli tbiblr ytidi. Yusif
Qarabai XVII srd Azrbaycandan mhacirt drk, Smrqndd yaayrd v
orada mdrsd drs dyirdi. O, bn Sinann Qanun srin rh v haiylr
yazmd. Smrqnd halisi ona hrmt lamti olaraq Byk Axund
dyirdi.
Murtuza Qulu xan amlu cinsi xstliklr zr mtxssis kimi tannrd. O,
alim v hkim olmaqla yana, rdbil hrinin valisi (1678-ci ild) v Sfvi
mirlrindn biri idi.
Mhmmd Fzulinin bir sra srlrind, xsusil Shht v mrz
(Salamlq v xstlik) v Shbtl-smar (Myvlrin shbti) pomalarda
tibbi mvzulardan gni bhs olunur, o dvrn tibbi flsfsi aqlanr.
sln mazandaranl olmu Mhmmd Mminin (vfat - 1697) faliyyti
d Azrbaycanla bal idi. O, ah Slyman Sfvinin saray hkimi olmu v ahn
sifarii il Thftl-mminin (Mminlrin thfsi, 1669) adl tibb v
czalq nsiklopdiyasn yaratmd.
Bu dvrd Azrbaycanda bir sra Orta Asiya, fars v rb mlliflrinin
srlri hrt tapmd. Aada adlar kiln srlr Azrbaycan hkimlrinin
masast kitablar idi: li nsari (Hac Zynalabdin ttar) Ixtiyarati-bdii (XIV
sr), Yusif bn Mhmmd Hrvi Cml-fvaid yaxud Tibbi-Yusifi (1511 il),
Mnsur bn Mhmmd Kifaytl-mcahid yaxud Kifayyi-mnsuriyy
(1423 il), Sultan li Xorasani Dsturl-lac (XVI sr), Syyid Mir Mhmmd
Mmin Thftl-mminin (1669 il), Mzffr bn Mhmmd Hsyn fai
Qarabadin (XVII sr), Mhmmd bn li Na Zadl-msafirin (XVIII sr),
Mhmmd Hsyn xan lvi Smrqndi Mxznl-dviyy v QarabadiniKbir (1777), v s.
Osmanl trklrinin d bir sra tibbi srlri Azrbaycana yol tapmd.
Onlarn bzilri indi AMA-nn lyazmalar institutunda saxlanlr: Drvi Nidai
Mnafn-nas (XV sr), Mhmmd Risl-tibba Unumuzct-tibb (XVII
sr), Mustafa Fyzi Risalyi-qinaqina (XVIII sr) v s. Mnafn-nas srinin
lyazmalarndan biri Azrbaycanl katib Mhmmd ttar Slyani trfindn XIX
srd krlmdr. Osmanl Sultan Murad dvrn aid Tibbnam srininin
1711/2 ild Mhmmd Yusif irvani trfindn krlm nsxsi d
mvcuddur. Kitab Osmanl trk dilind yazlb v o dvrd mlum olmu ksr
xstliklrin malicsindn bhs dir.
XVIII srd amaxda yaam Hsn bn Rza irvani Siract-tibb
(Tibbin ra) srini yazmd. Bu kitabda yzlrl mrkkb trkibli
drmanlardan (hblrdn, amlardan, mcunlardan, cvarilrdn, tozlardan v s.)
bhs olunur.
Hac Slyman Qacar rvani Fvaidl-hikmt (Hikmtin faydalar)
sri drmannasla hsrdilib. Burada minlrl tbii drman vasitlri sadalanr

v onlarn istifad sullar gstrilir. rvaninin lyazmalar Azrbaycanda, randa,

Misird v baqa lklrd mhafiz olunur.
blhsn Mraayinin 1775/6 ild yazd Malicti-mnfrid (n
mkmml maliclr) sri mxtlif xstliklrin malicsindn bhs dir.
XVIII-XIX srlrd Azrbaycanda Mhmmd Pygmbrin v shablrin tibl
bal dyimlri haqqnda hdislr mcmulri trtib dilir v krlrd. Bu
srlrin ad Tibbi-nbvi (Pymbrin tibbi) idi. lyazmalar institutunda
Tibbi-Nbvilrin mxtlif lyazmas saxlanlr; onlardan birisi Mhmmd
Brgadi adl katib trfindn krlmdr.
XIX srd Azprbaycan dilind trtib olunmu tibb srlrindn biri d
anonim Nsxcat kitabdr. Burala xalq tbabtinin bir sra rsptlri v
hminin mxtlif xstliklr qar shr v dualar vrilmidir. O dvrd yaayan
mhur tbiblrdn biri d Xurud Banu Natvann saray hkimi Mhmmdqulu
Qaybzad Qarabai idi.
XIX sdn balayaraq Azrbaycanda Avropa tibbinin tsiri duyulmaa
balayr v tibb lmi yni bir mrhly qdm qoyur. Bu mslnin aradrlmas
hazrk kitabn mvzusundaq knar olduu n, bu nqtd Azrbaycanda tibbin
tarixin aid qsa icmal bitirirm.
Aada bzi orta sr Azrbaycan tbiblrinin hyat v yaradcl haqqnda
qsa mlumatlar vrilir.
KAFIYDDIN MR BN OSMAN. XII srd yaam mhur irvan
hkimlrindn biridir. amaxda Mlhm mdrssini yaratmd v ona
rhbrlik dirdi. Qarda olu mhur air Xaqani irvaniy tibdn v baqa
fnlrdn drs dyirdi. Xaqani irvani znn Thftl-Iraqyn pomasnda
Kafiyddin mr v onun faliyyti haqqnda trafl mlumat vrir.
BDLMCID TBIB. XIII srd yaayb yaratm bu hkim mhur
Kitabl-mdavat (Drmanlar haqqnda kitab) srinin mllifidir.
bdlmcid Tbib bu kitabda hm malic sullarndan, hm d tbii
drmanlardan bhs dir. Kitabn byk bir hisssi sinir sistmi xstliklrindn
hsr olunmudur. Mllif iflicin, nvragiyalarn, sbiliyin v baqa sinir sistmi
xstliklrindn v onlarn malicsindn bhs dir.
MAHMUD BN ILYAS. Mhur Azrbaycan tbiblrindndir. XIV srd
Tbrizd anadan olmudu, sonralar iraza km v uzun mddt orada ilmidi.
Tibb zr fundamntal Kitabl-havi filml-mdavi (Tibb lmini tam
hat dn kitab) srinin v baqa qiymtli kitablarn mllifidir. Minlrc
drman bitkilrini v baqa tbii malic vasitlrini v mxtlif malic sullarn
tsvir tmidi. Bu alim randa v baqa rq lklrind byk hrt
qazanmd.
YUSIF BN SMAYIL XOYI. Yusif bn smayl XIII-XIV srlrin n
tannm cza alimlrindn biri idi. rq klrind bn Kbir txlls il hrt
tapmd. O, Cnubi Azrbaycann Xoy hrind anadan olmu, orada tibb zr
thsil alm v bir mddt cza ilmidi. Sonralar o, doma hrini trkdib,
Badada z tutmudu v xliflrin saray hkimi olmudu. 1311-ci ild Yusif bn
smayl btn rqd hrt tapm Camyi-Badadi (Badad toplusu) srini

yazmd. sr rb dilind yaradlm n mhur czalq nsiklopdiyalarndan

biri idi. Onun baqa ad M l yst-tbib chlhu (Savadcz hkimlr n
lazm olmayan [kitab]) olmudur. srd bir n min drman bitkisindn,
minral v tibd istifad olunan hyvanlardan bhs olunur.
Yusif bn smayl Xoyinin kitab zngin olmaqla yana, sistmli v ycam
idi v sad slubda yazlmd. Camyi-Badadidn sonra yaradlm
czalq nsiklopdiyalarn ksriyytind Yusif bn smayla istinad dilirdi.
Msln, mhur cza Mhmmd Mmin 1669-cu ild yaratd Thftlmminin (Mminlrin thfsi) czalq nsiklopdiyasnda yazr: Bu kitab
yazarkn mn bn Kbirin Camyi-Badadi sri kimi zngin v tibarl
mnblrdn istifad tmim. Orta srlr zaman Camyi-Badadi sri rb
dilindn fars dilin d trcm dilmidi.
MURTUZA QULU AMLU. Murtuza Qulu xan bn Hsn amlu XVIIXVIII srlrd yaam grkmli Azrbaycan alimlrindn v tbiblrindn biridir.
Murtuza Qulu xan Azrbaycanda ginkologiya v andrologiya lmlrinin
inkiafna byk tsir gstrmidir. O, tibb lminin bu sahlrin ayrca kitab
hsrtmi ilk Azrbaycanl alimdir.
Murtuza Qulu xann Xirq (Drvi libas) srind bir ox cinsi
xstliklrin malicsindn bhs olunur. sr fars dilind yazlmd v
Azrbaycanla yana, Hindistanda, randa v Orta Asiyada da mhur idi. Msln,
rann lyazma xzinlrind bu srin 20 qdim lyazma nsxsi mxafiz
olunur. Azrbaycanda bu qiymtli lyazma kitabnn cmi bir nsxsi mvcuddur,
v o da AMA-nn lyazmalar Institutunda saxlanr.
Xirq kitab 29 hissdn (babdan) ibartdir. Bablar fsillr blnr.
Nmun kimi, bzi fsillrin adlarn gstrk: Birinci fsl. Sonsuzluun
sbblri haqqnda; Ikinci fsl. Cinsi hvs oyadan mrhmlr haqqnda;
nc fsl. Hmin tsir malik daxili drmanlar haqqnda; Drdnc fsl. Cinsi
hvsi azaldan drmanlar haqqnda; Binci fsl. Olan v ya qzn
doulacandan xbr vrn lamtlr haqqnda; v s.
Mrtuza Qulu amlunun kitabndan paralar Azrbaycan dilin trcum
olunmu v F.lkbrovun rqd ail v nikah (Bak, Tural, 2001) kitabnda
yr almdr.
Mhur alim v hkim olmaqla yana, Murtuza Qulu xan hm d tannm
dvlt hadimi idi. O, Azrbaycan tarixind mhm rol oynam amlu trk
tayfasnn nmayndsidir. amlular ah smayl Xtayi dvrndn balayaraq
Azrbaycan idar dn Sfvi hkmdarlarnn sas dayaq qvvlrindn biri
olmular. Murtuza Qulu amlu da Sfvi mirlrindn biri idi v 1678-ci ild
rdbil hrinin valisi vzifsin tyin dilmidi. Bu vzifd ilyrkn o, dvlt
ilri il yana, tibb zr aradrmalarn da davam tmidir.
HACI SLYMAN QACAR RVANI. Hac Slyman bn Salman Qacar
rvani XVIII srd yaam grkmli Azrbaycan hkimi v alimidir. Onun fars
dilind yazd Fvaidl-hikmt (Hikmtin faydas) sri ninki
Azrbaycanda, lc d Orta Asiyada v randa byk hrt qazanmd. Bu kitab
orta sr zalq nsiklopdiyasdr v minlrc drman bitkisinin, hyvan v
minraln malicvi kyfiyytlrindn bhs dir. Fvaidl-hikmt srinin nadir

lyazma nsxlri Azrbaycan MA-nn Mhmmd Fzuli adna lyazmalar

Institutunda v lc d ran v Misird saxlanr. Bzi kataloqlarda onun ad
Kitabl-hikmt (Hikmt kitab) kimi d gstrilir.
Kitab iki hissdn ibartdir. Birinci hissd drman xasslrinin lifba sras
il siyahs vrilib. Ikinci hiss is orta sr farmakoloji trminlrinin izahl
ltidir. Burada bitki, hyvan v minrallarn Azrbaycan, trk, rb, fars, yunan,
in, hind v baqa dillrd adlar vrilmidir.
Hac Slyman rvani ort srlr zaman Azrbaycann mhur mdniyyt
mrkzi olmu Irvan xanlnn paytaxt Irvan hrind anadan olmudur. O,
Azrbaycann siyasi v mdni tarixind mhmm rol oynayan v Irvan
xanln idar dn Qacar trk nslinin nmayndsi idi.
HSN BN RZA IRVANI. XVIII srd yaam mhur Azrbaycan
czas v Siract-tibb (Tibbin ra) srinin mllifidir. Fars dilind
yazlm bu mhur srd yzlrl drman nsxlri gstrilmidir. Siract-tibb
orta sr Azrbaycan czalarnn stolst kitab olmaqla yana, qonu rq
lklrind d mhur idi.
Kitabda mrkkb trkibli nsxlrdn bhs olunur. Mllif onlar
mrkkbat adlandrr. Bu drmanlardan bzilri 50-60 v daha ox bitkilrdn
ibartdir. Nmun kimi, Hsn bn Rza irvaninin nsxlrindn birinini gstrk:
Bambukun iliyindn hazrlanan hblr (qursi-tbair) dqovucu tsir
malikdir, qan tzyiqini aa salr, spazmlara qar faydaldr. Trkibi: bambukun
ii, qzlgl, a sndl, xiyar toxumlar, nilufr siropu, zirinc, rb qatran, gvn
kitrsi, dvtikann havada brkimi irsi. Btn bunlar yaxca dyrlr v
sitron suyu il qardrb yayma hblr dzldirlr.
Hsn bn Rza irvaniy mxsus bu srinin lyazma nsxlri Azrbaycan
MA-nn M.Fzuli adna lyazmalar Institutunda v lc d rann lyazma
xzinlrind saxlanr.
MHMMD YUSIF IRVANI. XVII srin sonunda, XVIII srin
vvllrind yaam Azrbaycann mhur alim, hkim v xttatlarndan biridir.
Mhmmd Yusif irvani amaxda doulub bym, orada hkimlik thsili
alm, hm d drmannaslq lmini yrnmidir. O, irvan bylrbyi Hsyn
xann ikaas Ltfli byin yannda hkim olmudu. 1711/2-ci ild Mhmmd
Yusif irvani mllifi mlum olmayan Tibbnam srinin zn krmdr,
ona mqddim, rh v izahatlar yazmd. Onun bu xidmti saysind bu kitab
gnmz glib atmdr. Tibbnam sgi trk dilind yaradlm orta sr tibb
srlri arasnda vacib yr tutur. Bu kitab o zaman mlum olmu ksr xstliklrin
malicsindn bhs dir.
Tibbnam sri Azrbaycanda 1990-si ild kiril lifbas il gni oxucu
ktlsi n nr dilmi ilk orta sr tibb sri oldu. Sonralar bu kitab rus dilin d
trcm olundu v Sankt-Ptrburqda nridildi. Tibbnam Rusiyada
drc dilmi Azrbaycann tibb zr ilk orta sr qaynadr.
BLHSN MARAAYI (L- MRAI). Mhur Azrbaycan
hkimi v alimidir. Cnubi Azrbaycann Maraa hrind anadan olmudur.
1775/6-ci ild fars dilind tibb v czalq zr Malicti-mnfrid srini
yazmdr. Bu kitabda mxtlif xstliklrin malicsindn v bir ox drman

otlarnn, minral v hyvanlarn saaldc kyfiyytlrindn bhs olunur. Sinir

sistmi xstliklrindn migrn, mninqit, yaddan pozulmas, dprssiya,
qarabasmalar, pilpsiya, insult, iflic v sair xstliklr haqqnda ardcl
mlumat vrilir. Msln, blhsn Mraayi qcolmalara qar ssn, maral
piyi, dkotu, bal, sdfotu v kastordan (qunduzun qoxu vzisindn)
hazrlanm yadan istifad tmyi tvsiyy dirdi.
Kitab hcmc byk olmasa da, nsiklopdik xaraktr dayr, tibb v
czalq lmlrinin sas msllrini hat dir. sri yazarkn, mllif ondan
nc yaam mhur Azrbaycan alimlrin kitablarndan, xsusil il d Yusif bn
smayl Xoyinin Cml-Badadi srindn yararlanmdr. blhsn
Mraayinin srinin lyazmas AMA-nn M.Fzuli adna lyazmalar
Institutunda mxafiz olunur

III Fsil
SLAM TBABTNN NZR SASLARI
Orta srlr zaman rb Xilafti razizisind mumi tibb mktbi (cryan)
formalad. Avropa alimlri bu cryan slam yaxud yunan-rb tbabti
adlandrrlar. slam tbabti dnyvi cryandr v yalnz mslman lklrind
yayldna gr slam tbabti, yaxud mslman tibbi adlanr. slam
tbabtini sciyylndirn sas mddalar bunlardr:
1. Dnyann drd nsrdn (su, hava, od, torpaq) ibart olmas.
2. Drd nsrn drd kyfiyyt malik olmas (istilik, soyuqluq rtubt,
quruluq).
3. Canl mxluqlarn drd maydn ibart olmas - qan, sar d (sfra), qara
d (svda) v slik.
4. Btn mxluqlarn v yalarn xsusi mzaca malik olmas.
5. Anatomiya v fiziologiya il bal yni tsvvrlr.
6. Thminn yni malic sullar.
7. Drmanlarn v onlarn hazrlanma sullarnn yniliyi.
Aadak cdvld nnvi tibbin dnyada n byk mktblrinin
(Mslman, Yunan, Hind-Tibt v in) tibbi-flsfi mddalar mqayisli
kild thlil dilir.
lk nsrlr v orqanizmin sas maylri
NNV TBB
MKTB
Mslman rqi
Yunan
Hind-Tibt
in

TBTN LK
NSRLR
od, torpaq su, hava
od, torpaq su, hava
od, torpaq su, hava, fir
od, torpaq su, mtall, aac

ORQANZM TKLDN
MADDLR
qan, slik, d, qara d.
qan, slik, d, qara d.
slik, d, hava
mxtlif tbitli duru v
qazvar maddlr.

Orta sr Mslman tbabtinin sasn drd nsr, drd kyfiyyt, drd

may v drd mzac nzriyylri tkil dirdi. Bu nzriyylr hl qdim Yunan
alimlri trfindn yaradlmd. Indi is onlar haqqnda qsa mlumat vrk.
Drd nsr nzriyysi. slamdan nc Azrbaycan, ran v Orta Asiya
halisi atprstlik dinin sitayi dirdilr v tbitin drd mxitini (suyu, odu,
yri v torpa) mqddsldirirdilr. Mlumdur ki, rq mdniyyti Qdim
Yunanstanda lmin inkiafna byk tsir gstrmidir. Bir ox yunan alimlri,
diplomatlar, siyasi mhacirlri v sirlri Midiya v hmni hkmdarlarnn
saraylarnda olmu v oradabir mddt yaamdlar. Mhz rq flsfsinin tsiri

altnda yunan alimi mpdokl (miladdan nc 490-430) dnyann tmlini

tkil dn drd ilk nsr (su, od, hava v torpaq) haqqnda nzriyy yaratd.
Orta srlr zaman vziyyt dyidi v Yunan tbabti rq tbabtin
nfuz tmyy balad. Byk mtfkkir bu Ryhan Biruni (973-1048 illr)
bununla bal yazrd: Hr bir xalq hanssa birlmin yaxud pnin inkiafna
xidmt gstrmsi il frqlnir. Xristianlqdan vvl yaam yunanllar mahir
tdqiqat olmular v mxtlif lmlri tdqiq drk, onlar n yksk zirvlr
qaldrr v kamilliy qovudururdular (8, s.45)
Drd nsr nzriyylsi Orta sr mslman dnyasnda da yayld.
Msln, bn Sina yazr: nsrlr, sad hissciklrdir. Onlar insan bdninin v
baqa yalarn n xrda hisslridir. nsrlrin bir-biri il qarms nticsind
mvcud yalarn mxtlif formalar yaranr (1, s.70).
Drd kyfiyyt haqqnda nzriyy. Drd nsr bir birindn drd
kyfiyytl frqlnir. Bunlar - soyuqluq v istilik, quruluq v rtubtlilikdir. Hr
bir nsr iki kyfiyytl sciyylnir. Bhmnyar l-Azrbaycani (vf.1067-ci il)
znn t-Thsil kitabnda yazr: Drd ilkin kyfiyyt vardr. Onlardan ikisi
(istilik v soyuqluq) - faldr, ... Ikisi is (rtubtlilik v quruluq) - passivdir -... Bu
drd kyfiyyt drd kombinasiya yaradr (isti-rtubtli, isti-quru, soyuq-rtubtli
v soyuq-quru mzaclar). Od isti v qurudur. Hava isti v nmdir. Su soyuq v
nmdir. Torpaq soyuq v qurudur".
Drd may v drd mzac. Hippokrata sasn insan orqanizmind drd
may hrkt dir: qan (sanguis), sar d (chole), slik (phlegma) v qara d
(mlanos chole). Maylr insan bdnind lvrili nisbtd olan zaman, insann
mzac mtdil (tarazl), ks halda is - qyri-mtdil saylr. Bu nzriyyni
Qdim Roma alimi Qaln (I sr) daha da inkiaf tdirmidir.
Drd maydn biri stnlk tkil dir. Ona gr d insanlar drd mzaca
(yunanca - tmpramnt) blrdlr. Orqanizmind qan ox olan - sanqvinik ,
d ox olan - xolrik, sliki ox olan flqmatik, v qara d ox olan
mlanxolik adlandrrdlar. Azrbaycanca bu tmpramntlri (mzaclar) mvafiq
olaraq qanl, dl, slikli v qara dl adlandrmaq olar.
sgi Azrbaycan qaynanda, anatomiya zr Risalyi-tibb (1712)
srind dyilir: "Bil ki, Allah-tala insan dnyann n rfli mxluqu olaraq
qandan, slikdn, ddn v qara ddn yaratmdr... Onlar da z nvbsind drd
nsrdn - su, od, hava v torpaqdan - ibartdir (51, s.7).
Bu nzriyyy sasn mxtlif mzaca malik insanlar fiziki quruluuna v
xasiyytin gr d bir-birindn frqlnirlr. Sanqvinik normal xasiyytli olur (tz
aktivlir v tz sakitlir), xolrik ln v sbidir (tz aktivlir v gc
sakitlir), flqmatik passivdir (gc aktivlir v tz sakitlir), mlanxolik
bdbindir (gc aktivlir v lng sakitlir).
Masir alimlr mxtlif tmpramntlrin mvcudluunu insan
orqanizmind hanssa maynin oxluu il dyil, mrkzi sinir sistmind
aktivlm v tormozlama prosslrinin mxtlif insanlarda mxtlif srtl
gtmsi il balayrlar.
Orta sa tbiblrin sasn, mxtlif mzac sahiblri tkc xasiyytin gr
dyil, fiziki tipin gr d bir birindn frqlnirlr. Msln, Risalyi-tibb

srinin mllifi yazr: Qanli (sanqvinik) mzacn lamtlri - insann z

qrmz, bdni isti, nbzi dolu v cld, sidiyi is qrmzdr. Bl insanlar qvvtli
olurlar. dl mzac (xolrik) - bdni isti, sidiyi sar (limon rngind) olur. Qara
dl insann (mlanxolik) bdni soyuq olur, tk azdr, o, arq v incdir,
drisinin rngi hblrd olduu kimidir, nbzi zifdir, sidiyi tnddr. Hr adam
onun mzacna gr malic tmk lazmdr (51, s.7).
Bundan baqa orta sr mlliflri qyd dirlr ki, ilin hr mvsmnd
orqanizmd maylrdn biri oxalr. Msln, yayda bdnd dn, qda is qara
dn miqdar artr. Risalyi-Tibb srinin mllifi yazr: vvlc yaz
mvsm glir, onun mzac isti v rtubtlidir, bu gnlrd qann miqdar artr, v
xstni bu mvsmn mzacna uyun malic tmk lazmdr, yni soyuq v quru
drmanlar istifad olunmaldr. Ikinci mvsm yaydr. Onun mzac isti v
qurudur, bu rbd dn miqdar artr. nc mvsm payzdr - onun tbiti
soyuq v rtubtlidir. Bu mvsmd slik artr. Drdnc mvsm qdr - soyuq
v qurudur, qara d artrr. Hr mvsmd malicni bu mvsmn mzacna
uyun olaraq aparmaq lazmdr".
Orqanizmin sas maylri v mzaclar
(orta sr Mslman mnblrin sasn)
nsrlr May v ilin Kyfiyytlr Adi mzaclar
Mrkkb mzaclar
vsli
Hava
Qan
Istilik
Isti mzac,
Qanl mzac (sanqvinik
Rtubt
Rtubtli mzac
tmpramnti)
Yaz
Od
Sar d
Istilik
Isti mzac,
Sar dl mzac (xolrik
Quruluq
Quru mzac
tmpramnti).
Yay
Su
Slik
Soyuqluq
Soyuq mzac,
Slikli mzac (flqmatik
Nmlik
Rtubtli mzac
tmpramnti)
Payz
Torpaq
Qara d
Soyuqluq
Soyuq mzac, Qara dlu mzac (mlanxolik
Quruluq
Quru mzac
tmpramnti)
Q

Drmanlarn mzac. Ninki insanlarn v baqa canllarn, htta

drmanlarn da mzac vardr. Orta sr tbiblrin gr hr bir drman isti, yaxud
soyuq rtubtli, yaxud quru ola bilr. Ad kilmi kyfiyytlrin hr biri
drclr blnrd. Msln yazrdlar ki, filan bitki ikinci drcd isti, birinci
drcd is rtubtlidir. Bu o dmk idi ki, hmin bitkinin istiliyi nisbtn ox
(ikinci drc), rtubtliyi is nisbtn azdr (birinci drc).
Mzacnda rtubt stnlk tkil dn xstni malic tmk n ona
mzac qurudan drmanlar vrirdilr. Bl drmanlarn mzac quru olmal idi.
Msln, hsab olunurdu ki, bibr (qara istiot) isti v quru mzaca malikdir. Onu
soyuq mzacl insanlar saaltmaq n istifad dirdilr.

Drmanlar v qidalar. Orta sr mslman alimlri drmanlarla qidalar

arasnda byk bir frq grmrdlr. I orasndadr ki, o dvrd sni kimyvi
drmanlar mvcd dyildi v btn drrmanlar tbii qaynaqlardan, o cmldn
ymli bitkilrdn v myvlrdn alnrd. Bzi bitkilr (msln, nan, kah, turp,
klm, v s.) hm qida mhsullar, hm d drman bitkilri kimi tannrd.
bn Sina yazr ki, hr bir mhsulda (istr qidada, istrs drmanda) iki
xussiyyt vardr - qidalandrc v saaldc. Yyiln, yaxud iiln hr bir mhsul
insan hm doyuzdura, hm d saalda bilr. Qidalandrma xsusiyytlri
saaltma xsusiyytlrindn stn olan mhsullar qida saylrd. ksin, saaltma
kyfiyytlri ox, qidalandrma xsusiyytlri is az olan mhsullar drman hsab
olunurdu. Buna sasn insann ydiyi v idiyi btn mhsullar drd qrupa
blnrd: qidalar (msln, qoyun ti, rk, kr, yumurta), drmanlara
oxayan qidalar (msln, hyva, nar, limon), qidalara oxayan drmanlar
(msln, nan, trxun, ryhan) v xalis drmanlar (msln, razyana, zir, cir,
klm toxumu v s.). dviyylrin ksriyytini drmanlar qrupuna aid dirdilr,
gyrtilr is, msln nan, qidaya oxayan drmanlar saylrd. Bunun sbbi
ondadr ki, nanni xrklrl bir yrd yslr d, onun qidalandrmaq kyfiyyti
czi, saaldc qvvsi is bykdr. Nan md-barsaq xstliklrin v md
sancsna qar tsirli drman saylrd. Indinin znd d Azrbaycan xalq
tbabtind nandn saaldc cvhrlr hazrlayrlar (nan ara,
cvhrnan).

IV Fsil
XSTLYN QARISINI NC ALMALI?
Orta sr rq alimlri bl hsab dirdilr ki, insanlarn bana gln btn
blalar v xstliklr onlarn yaadqlar dzgn olmayan hyat trzi il baldr.
gr insan istdiyi kimi, yni z naz v o saat istdiyi arzusu il yaayrsa, onun
daxili orqanlar da nc gldi ilyck.
Ntic tibaril, insan salamln qorumaq istiqamtind myyn bir
sistm zr yaamaldr.
Salam hyat trzinin tkili bard minillrl ylm mdrk rylr, dini,
flsfi v lmi doktrinalara mxtlif dnya rgionlarnda o cmldn
Azrbaycanda rast glirik.
sgi zamanlardan bizim babalarmz insann fiziki salamln onun dini v
mnvi tmizliyi il laqlndirirdilr. Miladdan vvl I minillikdn miladn VII
srin qdr Azrbaycanllarn ksriyyti zrdtilik dinin itat dirdilr.
Xyirxah dnc, xyirxah sz, xyirxah i prinsipi bu dinin sas xlaqi tlbi
idi v zrdtilrin dini kitab olan Avstada yr almd. Qdimd Azrbaycan
halisi ninki z salamln, htta traf mhitin salamln da qorumaa
arrd. Bl ki, 4 nsr (hava, su, torpaq od) mqdds saylrd v onlar
irklndirn hslr ciddi czalandrlrdlar.
Bizim cdadlarmzn mxtlif yaralar nc malic tmsi bard orta sr
Azrbaycan posu Kitab-i Dd-Qorqud-da (XII sr) rvayt dilir: Qrx
inc qz yayldlar, da iklri topladlar, ana sd il qardrdlar, olann
yarasna qoydular olan hkimlr taprdlar (80, s. 41). Qydtdiyimiz
kimi, qdim trklr drmanlar ota, hkimlri is ota adlandrrdlar. Qamlar
(amanlar) ata-baba mdrikliyinin qoruyucular olmaqla yana, insanlar musiqi,
nm, ovsunlama v drman otlar il malic dirdilr. Tanr trklr salam
hyat trzin byk hmiyyt vrirdilr. Onlar hyatlarnn sas hisssini at
blind kirir, gl, qlnc oynatmaq ox atmaq kimi idman nvlri il mul
olurdular. Insan salaml n xyirli olan sd mhsullar (qatq ayran, qmz v
s.) qdim trklrin rasionunda mhmm yr tuturdu. cdadlarmz ox ymk az
ymkdn qoyar dmkl hddindn ox ymyin zrrli olmasna
iar dirdilr.
Lakin salamln qorunmas haqqnda ciddi v hqiqtn lmi
konspsiyann formalamas Azrbaycanda slam dininin yaylmasndan (yni VII
srdn sonundan balayaraq) sonra ba vrmidi. Quranda tibb v qida mhsullar
haqqnda mlumat v tvsiyylr az dyil. Ondan baqa bu dvrd Azrbaycanda
Mhmmd pymbrin mxtlif qida mhsullarnn xyri v ziyan, v lc d
salam hyat trzi haqqnda hdislri d yaylmd. Daha sonralar bu hdislr
Tibbi-Nbivi (Pymbrin tibbi) adn dayan srlrd topland. TibbiNbivi-lrdn birini XVIII sr Azrbaycan alimi Mhmmd Brguadi
trfindn qlm alnmd. yni zamanda, qdim yunan alimlrinin (Hippokratn,

Qalnin, Dioskoridin v s.) srlri rb dilin trcm olunaraq Azrbaycanda

yaylmdr, v bu da lkmizd tibblminin inkiafna gcl tkan vrmidir.
Bu bnvr zrind salamln qorunmas haqqnda lmi konspsiya
yaranmd. Orta srlr rqind ad-san qazanm alimlrdn olan Yusif bn
Mhmmd salamln qorunmasnn 6 sas qaydasn trtib tmidir. 1511-ci ild
onun yazd Tibbi-Yusifi kitabnda dyilir: Tibb iki mqsd gdr. Onlardan
biri salaml qorumaq obirisi is xstliklri malic tmkdir. Mlumdur ki,
salaml qorumaq onun malic tmkdn asandr z salamln qorumaq
hr ksin z linddir, bundan tr o, ancaq 6 vacib rt riayt tmlidir: traf
mhitdn dzgn istifad tmk, qida v imk rjimi, hrkt v istiraht rjimi,
zhni faliyyt v zhni istiraht, yuxu v ayq qalma, orqanizmin laklardan
(artq maddlrdn, tullantlardan) tmizlnmsi (74, s. 123).
Bllikl, orta sr tibb v czalq lyazmalarnn aradrlmas kmid
Azrbaycanda gni yaylm salam hyat trzi nzriyysini brpa tmy
imkan vrmidir. Bu nzriyynin sas bndlrin ancaq Yusif bn Mhmmdin
kitabnda dyil, X-XVIII srlrd tibb v czalq zr yazlm baqa kitablarda
da rast glmk olur. Aada biz bu nzriyysinin sas bndlrind dayanacayq.
traf mhitin qorunmas. Salam olmaq n salam mhitd
yaamal, tmiz hava il nfs almal, tmiz su imli v salam qida ymliyik.
Bunlarn hams ox srlr bundan vvl yaayan ata-babalarmza mlum idi.
Qdim mnblr mracit dk.
Havann irklnmsi. Bu n zrrli irklnm nvdr ki, suyu v torpa
baqa yrlrdn gtirmk olar, havan is vz tmk olmaz.
Hava il zrrli maddlr aciyr vasitsil qana sovrulur v btn bdn
yaylr. Yusif bn Mhmmd Tibb-i Yusifi (1511) srind yazr: Salamln
qorunmasnn ilk rti traf mhtdn dzgn istifad tmkdir, ilk nvbd
havadan, hans ki, orqanizmin hyati funksiyalarn yrin ytirir, vlc d
nfsalma yolu il bdndn zrrli maddlrin xarlmasnda mhm rol
oynayr. Hava tmiz v tmpratura gr mlayim olduqca, o, insan salamln
qoruyacaqdr. Havaya tst, his, toz v sair hopduqda o, z kyfiyytini itirir,
salamla zrr vrir, xstliklr sbb olur. gr hava bl maddlrl korlansa,
bu zaman insann salaml n ciddi thlklr trn bilr. (74, s.118)
Suyun irklnmsi d qorxuludur, xsusil shbt kimyvi irklnmdn
gdirs. Htta irklnmi su imk n istifad dilms d, o torpaa hoparaq
bitkilr sirayt dir. Bllikl zrrli maddlr bizim ydiyimiz bitkilr, trvz
v myvlr kir.
Torpan irklnmsi. Bildiyimiz kimi zrrli maddlr torpaa qonaraq
bitkiy v sonra insan orqanizmin kir. Onlar anann sd il krpnin bdnin
d k bilir. Btn bunlarn hams 2000 il bundan vvl yaam insanlara blli
idi. Bizim raya qdr II minilliyin ortalarnda qdim azrbaycanllar tbitin drd
nsrn (od, su, torpaq hava) mqdds hsab dilirdilr. Torpa v su
rsurslarn irkltmk n ar cza il, lml d nticln bilrdi. traf mhit
bl diqqt, qdim azrbaycanllarn dini saslarn tkil dirdi v qanunvricilik
qaydasnda tsbit dilmidir.

Bitkilrin v hyvanat alminin qorunmas. Mlumdur ki, mlr

plantimizin ciyridir. Yalln mhvi, mlrin qrlmas, havada oksignin
azalmasna gtirib xarr, bu is bizim salamlmza bilavasit tsir dir. Orta
srd tbitin qorunmas mslsi, hyvanlara v bitki almin qayl mnasibt,
vhicsin ovun mhdudladrlmas ninki alimlri htta dbiyatlar v airlri
d narahat dirdi. Byk Azrbaycan airi Nizami Gncvi (1141-1209 illr)
znn Isgndrnam pomasnda humanist v idal bir cmiyyti
xaraktriz drk yazr:
Bizdn qamaz sla vhi hyvanlar,
Vrmrik onlara ziyyt, azar,
htiyat olanda gr, cyr, cyran,
zlri axb girr qapdan.
Ovlamaq istsk onlar gr,
Ovlarq htiyac duyulan qdr.
Lazm olmayan biz nahaq yr,
Qrmarq ziyntdir onlar llr.
(Isgndrnam, 47.s. 673)
Bu szlrdn mlum olur ki, air ovu tnzimlmy v nahaq yr hyvanlar
ldrmyi urlu surtd azaltmaa arr. Masir alimlr sbut dirlr ki, btn
canllar ygn koloji zncir rivsind qarlql laqddirlr. Msln, biz l
sianlarn ovlayan vhi qular ktlvi surtd mhv dnd, l sianlarnn say
artr. Bu gmiricilr bizim tarlalara, taxl zmilrin ziyan gtirir, ona gr d
insanlar onlar kimyvi maddlrl zhrlndirirlr. z nvbsind bu thlkli
kimyvi maddlr torpaa girir v oradan da biz ydiyimiz bitkilr kir.
Nticd zab insanlar kir.
Yaay yrlrinin salnmas v binalarn tikintisi qaydalar. Insann
salaml v uzunmrly onun vinin harada v nc tikilmyindn asldr.
Mhmmd Yusif irvani Tibbnam-d yazr: Dalq yrlrd hava bir qdr
zrrsizdir, iqlim is ox salamdr gr razi dalarda yrlibs v
oradak vlrin [pncrlri] rq trf baxrsa, bl yr [salamlq n] ox
yax olur v orada yaayan insanlar mtlq gcl v uzunmrldr, sslri d
gzl olur (60,s.201). Masir lm d hminin aadaklar tsdiq dir.
1. Dalq rayonlarda yaamaq yksk qan tzyiqi olan insanlar n
zrrlidir, kk yrlrdn is qan tzyiqi aa olanlar uzaqlamaldrlar.
2. Nm iqlim btn insanlara zrr gtirir, xsusil rvmatizm, artrit v
rk xstlrin.
3. Soyuq iqlim hminin rvmatiklr zrrdir. Isti rayonlar xususil
rk-damar xstliklri olan insanlar n qorxuludur.
bn Sina (980-1037) qyd dir: Hr ks zn yaay yri sirs,
yrnmlidir, orann torpa ncdir, torpa n qdr ykslikd v ya aada
yrlir, aqlqdr ya kndir, suyu ncdir, suyunun trkibi ndn ibartdir
Yrli camaatn salamlq chtdn vziyyti ncdir (1, s. 175-176). ox

vacibdir ki, v aqlqda hava ilyn yrd olsun, ninki isti v bounal
kkd.
vi nc tikmli. Mhmmd Yusif irvani bl yazrd: Hr ks hr hans
bir yrd mskn salmaq v orada zn yaay v yri tikmk istiyirs,
yksk v tikmlidir, onun pncrsi v qaps rq trf baxmaldr, imal
trfdn hminin qap v pncr amaldr ki, oraya gn alar dsn. Tavan
hndr dirlr, bu insanlar n ox xyirlidir (60, s. 201)
Bllikl, vd hndr tavanlar, oxlu pncrlr olmaldr ki, v hmi
tmiz hava v gnin alar daxil olsun. Divarlarn rngin v vin intryrin d
diqqt ytirilmlidir: yataq v istiraht otaqlar a, abi, aq yal;
zal, malatxana v kabint hrayi, narnc, qhvyi v qrmz rngd olmaldr.
I v istiraht rjimi. Hddindn artq fiziki v zhni yorunluq
yuxusuzluq ya ksin, passiv hyat trzi v hddindn artq yatmaq salamla
ziyan vrn sas sbblrdn biridir. Buna gr d ortasr rq alimlri i rjimini
v istiraht saatlarn ciddi surtd planladrlma mslht grrdlr.
1. I grrkn fiziki v psixiki grginliy yol vrmmk.
2. Vaxtara id fasillr tmk.
3. Uzun mddt yni il mul olmamaq. Bir mddt zhni mkl mul
olduqdan sonra, qalan vaxt fiziki my srf tmk, v ksin. Mxtlif
yaradclq sahlrini vz tmk.
4. Vaxtnda yatmaq v durmaq.
Qabusnam-nin mllifi (XI sr) yazr: 1 gn 24 saatdan ibartdir. dn
ikisini (16 saat) ayq qalmaq dn birini is (8 saat) yatmaq lazmdr. 16 saat
ayq vaxtn 8 saatn ilmli v Allaha ibadttmli, qalm 8 saat is yatmal
Bllikl hr 8 saat mxtlif cr kirmk lazmdr Mtlq zn shr tzdn
durmaa yrtmlisn. Kim ki, gn doandan sonra yuxudan durur, hyatda
nailiyyt ldd bilmir. (77, s.85-87).
mosialarn cilovlanmas. Yax hval ruhiyynin mhkm salamln
rhni olmasn inkardn adam tin taplsn. Qdim romallar dyirdilr: Salam
bdnd, salam ruh!. Orta sr rq alimlri ksin hsab dirdilr ki, sas ruhun salamldr, nki, ksr xstliklr bizim shlqkarlmzdan v dzgn
olmayan hyat trzimizdn irli glir. Salamln qorunmasnn sas rtlrin
biri mosiyalara nzart tmkdn ibartdir. Bu gn buna autotrninq dyirlr.
rq tibbin sasn, hr bir mosiya insan orqanizmin xsusi tsir gstrir.
1.Kinlik. Ar xstliy gtirib xardr ki, lml nticln bilr.
Xyirxahl qiymtlndirmyi v hyatdan zvq alma bacarmaq lazmdr. gr
sizi nis qan tmirs, o saat hisslrinizi bruz vrin v sakitlin, kini
ryinizd saxlamayn. rkd kin gzdirmk salamlq n ox zrrlidir.
Grkmli Azrbaycan alimi Nsrddin Tusi (1201-1274) bl hsab dirdi.
2.Qzb. Hr bir gcl mnfi mosiya kimi qzb d rk-damar v sinir
sistmin zrrlidir. Lakin bzn ksin d olur: kiicik strs sinir sistmini
tarazladrr. Msln, qzb tutmas malxul (mlonxoliya) v sstlk (apatiya)
vziyytind olan insanlar n xyirlidir. Bl hallarda qzbin qsa mddtli
qlcm bu insanda qm-qssni aradan qaldrr, qan dvrann yaxladrr, qan
tzyiqini qaldrr, hyat nrjisini aktivldirir.

3.Paxllq bu v ya baqa drcd, btn insanlara xasdr. A paxllq

(qibt) insanlar z zrind ilmy v tkmillmy vadar dir, qara paxllq ksin, insan daxilindn yyn bir qurtdur. Paxllq sizin trafdaklarla
mnasibtinizi korlayr, bdn v ruhunuzu mxtlif xstliklr duar dir,
vaxtndan vvl qocalmaa gtirib xardr.
4.Kdr (qm, qss). rq alimlri hsab dirdilr ki, insann hyat
nikbinlik adl mdn qidalanr. Svinmk insann mrn uzadr. Kdr
svincin ks olan bir haldr v bu sbbdn d insan hyatn qsaldr.
Dzgn qidalanma. D sn n yyirsn v mn dyim xstliyin ndir!.
Ortasr hkimlrinin dzgn qidalanmaya mnasibtini obrazl surtd bl
xaraktriz tmk olar. Cml-fvaid (1511 sr), Thftl-mminin (1669 il),
Tibbnam (1712 il) v sair srlr sasn, gr uzun mr srmk v
xstlnmmk istyirsinizs, qdrindn artq yal v ox qzardlm ti
ymyin, rzaq suda biirin, yaxud buxarda prtldin. Qidan nadir halda
qzartmaq lazmdr v ancaq bitki yanda. Yayda yngl ymk yyin (trvz v
myvlr), t ymyini tz trvz v myvlrl tamamlayn. Sumax, narrab,
limon v nar irlrindn istifad din. (45, s. 60)
Fiziki mllr. z ruhunu mhkmldndn sonra, mtlq bdnin
mhkmlnmsi il mul ol!, - ortasr rq alimlri bl hsab dirdilr. Yusif
bn Mhmmd (XV-XVI) bl yazr: Azacq mtdil bir bdn hrkti v fiziki
grginlikdn ymy htiyac yaranr v bdndn tullantlar xr, zllr, vtrlr
v bndlr is mhkmlnirlr. Bdn hrktlri fiziki i v mllr insan
btn xstliklrdn qoruyurlar (74. s. 142).
Mtmadi shr gimnastikas il mul olmaq rk-damar xstliklrinin
inkiafnn riskini azaldr, nvrozu rf dir, hval yaxladrr, kini azaldr v
normal vziyyt salr. ksin, profsional idman hmi xyirli dyil: hddindn
artq mqin ry, zllr v baqa orqanlara ziyan var.
Ortasr Azrbaycan mnblrind aadak idman tlimlri yad dilir: milli
gl, yumruq davas, qlnc oynatmaq niz atmaq ox atmaq ar ki qaldrmaq
cdr v atoynatmas, ovqan (at stnd oynanan top), avar kmk, topla oyun
v s.
Ortasr Azrbaycan hrlrind zn mxsus stadionlar (zorxanalar) var idi
ki, orada idman tamaalar kirilirdi (gl, qlnc oynatmaq ar ki qaldrmaq
v s.).
Orqanizmin tmizlnisi. ksr xstliklr orqanizmizd zrrli
birlmlrin v maddlr mbadilsi, tullantlarnn ylmas nticsind ml
glir. Odur ki, vaxtnda tmizlm prosdurasn kirmk vacib bir
msllrdndir. Yusif bn Mhmmd Caml-fvaid (Tibbi-Yusifi, 1511 il)
srind yazr: Orqanizmd zrrli maddlrin toplanmas itahan pozur,
bdnd arlq yaradr v orqanlarn tutulmasna sbb olur.
Barsaqlarn tmizlnmsi. Zrrli mddlrin youn barsaqda ylmas
orqanizmi xroniki zhrlnmy gtirib xarr v dmk olar ki, btn orqanlarn
faliyytini pozur. Profilaktika n vaxt ar barsa tmizlmk lazmdr.
Bundan tr irlr iilmlidir (alma, aftal, armud v s.), bitki mhsullarn
ymk v oban yast iyi il mntzm imal tmk lazmdr (1 xork qa

ot, 1/2 qaynar su). Ondan baqa baa yarpa (1 xrk q. otdan 1/2 l. qaynar suya
tklr) v baqa bitkilrl mntzm surtd imal tmk lazmdr.
Mdnin tmizlnmsi. Qdrindn ox ymk mdd qida durunluuna,
ymyin qismn v ya tamamil hzm olunmamasna gtirib xarr.
Hzm olmayan qid mdd xarab olur, v nticd orada orqanizmi
zhrlyn rdc toksinlr ifraz dn baktriyalar oxalr. Bl hallarda mdni
obanyast iyinin hlimi il tmizlmk (1,5 . q. iklrini 1 st. qaynar suya
tkmk) v btn gn hn ymmk lazmdr. O biri gn yngl ymk
qbul dirlr.
d kissinin tmizlnmsi. d kissinin xstliyind mahid olunan d
durunluu qidann hzm xstliklrin gtirib xardr. Profilaktika mqsdil
ortasr hkimlri mxtlif dqovucu vasitlri mslht grblr: solmaz iyi,
boymadrn, qanotu, zncirotu kk, iskncbin (sirk v baln qaynanm
qar). Ad kiln otlardan ay dmlyrk iirdilr (1/2 1 xrk q. ot 1 stkan
qaynar su).
Profilaktik qanalma. srin ortalarnda qanalma malic v profilaktik
mqsdl aparlrd. Bu prosduraya hcamt dyilirdi. Bl hsab dilirdi ki,
mtdil qanalma orqanizmi cavanladrr, qan ml glm prossini stimuladrr,
qan tzyiqi n is xyirlidir. Hal-hazrda profilaktik qanalmann altrnativi
donorluqdur. Bu ninki xyirxah idir, hminin salamlq n d lvrilidir
(gr sizin grm qabiliyytiniz v qan tzyiqiniz ox aa dyils v s.).
Hamam. Buxarl hamamda immk, orqanizmdn zrrli maddlri xarr.
Nahaq yr dmirlr ki, hamam insan cavanladrr (daha trafl bax: Suyun
malicvi hmiyyti).
Xstliklrin profilaktakas il brabr, onlarn malicsin d byk
hmiyyt vrilirdi.

V Fsil
XSTLY YOX, NSANI MALC DRK
Ortasr hkimlrinin malic prinsiplrin gr insan saaltmaq n
yalnz hanssa bir orqan malic tmk kifayt dyil, insan btvlkd, yni
mxtlif malic mtodlarnn birg istifadsi il, onun hm fiziki v
hmd mosional vziyytin tsir tmkl malic tmk lazmdr. Bllikl,
mxtlif trapiya mtodlar bir-birinin msbt tsirlrini gclndirmlidir.
Mrkzi Asiyada yaam byk trk alimi bu Nsr l-Frabi (873-950)
bu mnasibtl yazrd: Hkim hr bir orqan btn bdnl v qonu
orqanlarla laqlndirrk malic dir. Bl malicdn btn bdn xyir
grr Bzn hkim buna ml tmir. Bu v ya digr orqann salamln
tmin tmy alarkn, hmin orqana yaxn duran baqa orqanlarn
vziyytini nzr almr, v ya bir orqan malic drk, baqalarna zrr
vurur. Bl halda orqanizm malicdn h bir xyir qazanmr. Xst orqan v
onunla laqdr olan orqanizmin baqa hisslri yava-yava ziflyir v bu
zrrli tsir qonu orqanlara yaylr, ta ki, btn orqanizm zrby mruz qalr
(67.s. 117-118).
Bllikl, ortasr rq hkimlri xstnin ancaq bir orqann yox, bdnin bu
orqanla bal baqa hisslrini d malic tmy alrdlar. Bununla onlar ardcl
olaraq malicvi prosduralarn bir n nvn ttbiq dirdilr. Shbt aadak
malic sullarndan gdir:
Drman bitkilrindn v baqa tbii malic vsitlrdn ibart olan
prparatlar qbul tmk.
Drman bitkilrinin hlimlrind vannalar.
Salamladrc (favrici tirli yalarla profilaktik v malicvi) masaj.
Drman mrhmlrini srtmk, tbii vasitlrdn hazrlanm drmanlarn toz v
komprs halnda ildilmsi.
Malicvi qanalma (hcamt).
Qoxu il malic (aromatrapiya)
Psixotrapiya (musiqi v rnqlrl malic, zntlqin v s.)
Lazm glrs crrahiyy mliyyat.
ox vaxt yuxarda ad kiln malic sullar ayr-ayrlqda dyil, birg hyata
kirilirdi ki, bu da malicnin ffktini daha da artrrd. Msln Mhmmd
Yusif irvani Tibbnam-d (1712) aadak malic sullarn tklif dir.
FLC. Iflici olan xsty kmk tmk n, hkim grk bir qdr yunan
lavandas, krviz toxumu, xrdazir, razyana, biyan kkn bir yr yaraq
qardrsn, qaynatsn, szsn v alnm hlim bir qdr qzl gl lklri v bal
lav tsin. Hr shr bu mlhm xsty iirilmlidir. Sonra hr gndn bir
hamama gtmli v su vannas qbul tdikdn sonra bdni sdlyn irsinin ya
obanyast iyinin ya, yaxud da ki, rkotu v ya bu qbildn olan davadrmanla ovudurmaq lazmdr (28, s. 119). Buna oxar fikirlr bu li bn

Sinann (980-1037) Qanun fit-tibb (mxtsr ad Qanun) srind rast

glmk olar.
YORUNLUQ. Fiziki idn yorunluu rf tmkdn tr, gnd 2-3 df
vanna qbul tmk, sonra da bdni xsusi mrhmlrl ovudurmaq lazmdr
(1,344). Xsusi szn diqqt ytirk. Shbt adi vanna v mrhmlrdn
gtmir. Xstliyi malic tmk n vannalar n xsusi otymlar v masaj
n balzamlar istifad dilirdi.
SDK KSSND DALAR. Sidik kissind da olarsa, ad kiln
bitkilrin hlimi il vanna qbul tmk lazmdr: rkud yarpaqlar, adiantum otu
(baldrqara), adi yovan, qzl gl v hminin bzdrc tsir malik bitkilr
(pald kk, nar qab v s.). Bilavasit vanna qbul tdikdn sonra xstnin
bdni tirli mrhmlrl ovudurulur. Bu mrhmlrin trkibin mtlq am
aacnn qtran v sdlynin irsi lav olunur (4, s 121). Yuxarda qyd dildiyi
kimi bir sra xstliklrin malicsind vanna v masajdan baqa drman
bitkilrinin hlim v dmlmlrini (aylarn) imk d tvsiy dilir. Msln,
ah Slyman Sfvinin saray hkimi Mhmmd Mmin znn Thftlmminin (1669 il) srind aadak szlri yazrd.
SDKAXARININ LTHABI. Sidik-tnasl yollarnn soyuq dymsind
mtlq obanyast hlimi imk, kndala hlimind vanna qbul tmk, bundan
drhal sonra is nan v istiot mrhmlrini bdn srtmk lazmdr (45, s. 432).
Bu haqda bn Sina (980-1037 illr) da Qanun srind yazr:
SARILIQ. Sarlqdan zab kn xst adiantum (baldrqara) hlimind
vanna qbul d-d alam irsi imlidir (4, s 121)
Grdynz kimi, ortasr alimlri bir sra xstliklri komplksli
malic tmy alrdlar. Bu komplksin sas bndlri bunlardr: tbii drman
prparatlarnn qbulu, bitki vannalar, tbii mnli malicvi yalarla masaj,
malicvi qanalma, otlarn v gllrin trini iylmkl malic, yarasaaldan v
arksn mrhmlri istifad tmk, mnasib phriz v hyat trzi, musiqi v
rngl malic, htiyac varsa - crrahiyy mliyyat v s.
KOMPLKS MALCNN STNLY NDDIR? Komplks
malicnin mnas ondadr ki, onun hr bir mrhlsi ncki mrhlnin ffktini
gclndirir. Msln, ot vannalarnn v malicvi masajn birg ttbiq dilmsi
orqanizmd qan dvrann yaxladrr, daxili orqanlar qan v qida maddlri il
tchiz dir. Suda hll olunmu bitki maddlri dri vasitsil insan orqanizmin
drk, z tsirini gstrir. Ardnca gln bitki, minral v hyvan yalar il
masaj drinin qan dvrann yaxladrr, sb sistmini sakitldirir, daxili
orqanlarn oxunun funksiyasna msbt tsir gstrir. Malic vaxt xst bitki
drmanlarnn hlimini iir, v bu da ot vannalarnn v masajn favrici tsirini
daha da artrr v mhkmlndirir.
ndi is yuxarda sadalanm malic sullarn ayr-ayrlqda
xaraktriz dk.

VI Fsil
BZ BTKLRN MALCV XSUSYYTLR
Bir ox ortasr lyazmalar botanika atlasn xatrladrlar onlar drman
bitkilrinin br-bzkli killri v onlarn ttbiqin dair mfssl mlumatlarla
zngindir. Uzun srn tdqiqatlar sasnda, bu kitabn mllifi orta sr mnblrind (9.
s.37-48) gstrilmi 724 nv drman bitkilrinin nv mnsubiyytini myyn tmidir.
Mlum oldu ki, masir alimlrl mqayisd ortasr alimlri bitkilrdn daha gni
istifad dirldir. Mqayis n qydtmk olar ki, Azrbaycann drman bitkilri
adl sanball srd thminn 400 nv bitki bard shbt gdir (28). Aada ortasr v
masir mnblrdn bzi bitkilrin malicvi xsusiyytlrin dair mlumatlar vrilir.
ACIQIJI (Drman acqjs, Nasturtium officinal). oxillik otdur. Hac
Slyman rvani (XVIII sr) yazr ki, acqj hlimindn vanna bdndki laklar
(tullant maddlri) xardr, drini yumaldr, md-barsaq trakt v rvmatizm
xstliklrind xyiirlidir. Acqj hlimini imk insan gumrah dir, daxili orqanlar,
byin v ryi mhkmlndirir, ayban v sidiyi qovur, barsadak qurdlar xardr.
Acqjnn hliminin sirk v qzlgl il qar ba arlarnda, sin v md
arlarnda, qara ciyr v l xstliyind xyirlidir. Acqj sar bal il qrb
sancmasnda, iskncbin il (su v baln qaynanm qar) is ar sancdqda
istifad dilir. Bundan lav, acqj hlimini imk sidik kissind dalar paralyr.
Acqj il sirk qanqusmada xyirlidir. Hddindn artq qbul tdikd a ciyrlr
ziyandr. Bu hal kni aradan qaldrr. Quru halda acqjnn dozas 4,5 q. Onu mrz
vz dir. Acqjnn ya onun irsinin knct ya il qaynamas vasitsil alnr v ya
acqjnn gln bitki yanda gnd saxlayrlar. Bu ya srtdkd o, kii cinsi
orqann qzdrr v mhkmlndirir, salar tirli dir v tklmsinin qarsn alr.
Xalq tbabtind krss qurdqovan v sinqa xstliyin (C vitaminin atmazl)
qar vasit kimi mhurdur. Onu d v byrk dalar xstliklrind, xroniki nfritd,
qastritlrd v yungl iltmlrd (ishalda) ttbiq dirlr. Ur xstliyind,
dri kzmalarnda, azboluunun slikli qias xstliklrind ildirlr.
n adi istifad sulu budur: tr yarpaqlar vitaminoz salat kimi gnd 1-2 ovuc 3-4
hft rzind yyirlr. dd da olarkn v qastritlrd onun irsindn 1 ay qan
gnd 3 df imk mslht grlr. Sulu krssin hlimini d istifad tmk olar
(mtlq tz halda): 20-40 q ot 1 litr suda qaynadlr, gnd 3 df 1 stkan iirlr
(xsusil dri xstliklrind daha mnasibdir). Xaricdn (yanqlarn malicsind) onun
mlhmini istifad dirlr. Mlhmi hazrlamaq n bitkinin irsindn 2-3 xrk
qan 50 q kryana lav dirlr. Hazrlayarkn ya ir il diqqtl qardrmal, ta
ki, vahid bir qarq alnana qdr (54, 406).
MASIR TIBB LMI. Masir tbabtd acqj gni ttbiq olunmur. Onun sas
tsiri vitaminozdur. Acqjnn trkibind lazm qdr karotin (A provitamini), vitamin
C, B, B1, B2 v vitaminlri vardr. Acqjnnkstrakt (cvhri) qan tzyiqini
mlayimlikl aa salr. Bundan lav acqj qurdqovucudur.
ADANT; BALDIRIQARA (Zhrtkl adiant, Adiantum capillus veneris).
Bu, aydyinin bir nvdr. Azrbaycanda bu bitki Abronda v Lnkaran dalarnda
yaylmdr. Mhmmd Mmin (1697 il) gr adiant hlimi il sar sa tklmsin,
qzlcaya v babasil qar xyirlidir. Xarici vasit kimi istifad olunduqda adiant otu
kllmd v yni san xmas n kmk dir. Adiantn qurumu sa-nn
hlimi ishala qar xyirlidir. Bu bitkinin yarpaqlarndn hazrlanan mrhm irinli yaralar

malic dir, hratlar dilyrkn xyirlidir. Hlimini imk v hminin yarpann

tozu il ink smynn iliyini qardrb baa komprs qoymaq v mlhm srtmk ba
arsna xyirlidir. Adiantn yanm tozu irinli yaralarda v qoturda istitfad olunur.
Adiantn hlimi astmada, rk dynts, sind arlarda, sarlqda, dalarda v
doudan sonrak qanaxmada xyirlidir. Hddindn artq qbultdikd dalaa ziyan
gtirir, bunu mastika aacnn kitrsi tarazladrr. Tz yarpalar daxil qbul tdikd
onun dozas 21 q. qdr, hlimi 60 q. qdrdir. Ciyr xstliyind onu yni kid
tirli bnv v onun yaras qdr biyan kk vz dir (45. s. 311) .
Bu bitki haqda bu Ryhan Biruninin Kitabs-saydana fit-tibb (tibd
farmakoqnoziya) srind mlumat vrilir. Mhmmd Mmind vriln anoloji
mlumatlar bn Sinann Qanun kitabnn II cildind d gstrilir. Ortasr rb alimi
bn Msavyh tsdiq dirdi ki, adiantdan dzldiln dava-drman mdni yumaldr (2.
s. 149). Baldrqara v prsiyavuan adlar altnda adiant ortasr aid trkdilli tibb
kitab olan Tibbnam-d yada salnr.
imali Amrikada adiant nvlrindn birini travtlndirmk, blm gtirmk v
hyat tonusunu qaldrmaq n istifad dirlr. Onun iki baqa nv Hindistan v
Sylonun nnvi tbabtind qdimdn istifad dilir. Onlarn yarpalarn krli
diabt, skrk v qzdrma zaman istifad dirlr. Xaricdn is onu dri xstliklrind
ildirlr. Yarpalarnn hlimindn isitm zaman qbul dirlr. Xaricdn qzl yl
xstliyin qar istifad dirdilr. Bitki dizntriyada, qan xstliklrind, xora v rk
gtmd istifad dilir. Masir Azrbaycan xalq tbabtind adiantn yarpaq v
kklrinin sulu hlimi qndl blm gtirici,skry qar, iltm v sidikqovucu
vasit kimi qbul dilir. Qadnlar salarna parlt vrmk n bu bitkinin hlimindn
istifad dirlr.
MASIR TBB LM. Tibb lmind adiant gni ttbiq olunmur. Onun kimyvi
quruluu hl d yax yrnilmyib.
AGRGRHA; ANASKLS (Kiprikli anasikls, Anacyclus ciliatus). Bu birillik
bitki Azrbaycann Kr-Araz ovalnda yaylmdr. Yusif bn smayl Xoyiy gr,
anasiklsn kk 7 il favrm qabiliyyytini znd saxlayr. Onun hlimi cinsi
qabiliyyti artrr, sidikqovucudur, skry v a ciyrlrin iltihabna qar xyirlidir.
ydlm anasikls kknn naatrla qarndan hazrlanm mrhm yanqlarda
xyirlidir. Bu mrhm hminin kiilrd cinsi hvtin artmasna xidmt dir. Damaqlar
zif olanda v dilr trpnnd az anasiklsn hlimi v sirk il yaxalamaq mslht
grlr. Anasikls kknn hliminin inhalyasiyas zkm qar kmk dir. Hddindn
artq qbulu a ciyr ziyan dir. Bunun qaban da zm v buxurkolu (traqakant)
qtran alr. Dozas 3,2 q qdrdir. Cml-Badadi (1311 il) mllifinin ddiyin
gr bunu yal istiot vz dir.
bn Sina yazr ki, gr anasikls kknn hlimini zytun ya il qardrb
bdn srtslr, bu, tri qovar v titrmnin qarsn alar (2, s.486). Hindistan v Sylon
nnvi tbabtind anasikls kkndn hazrlann pasta ibanlarn v irinli yaralarn
malicsind la ntic il istifad olunur. Kk, mrhm klind, di arlarna, ssin
tutulmasna v parz qar ttbiq dilir. Sylonda bu, tif qzdrlmasna, uaqlarda
qcolmaya, rvmatizm, dri spmsin, bronx xstliklrin v impotnsiyaya qar
hazrlann drmann sas trkib hisslrindn biridir.
MASIR TBB LM. lmi tbabtd anasikls gni ttbiq olunmur.
ANDIZ (Uca andz, Inula hlnium). Mhmmd Mmin (vfat 1697 il)
qyd dir ki, andzn yarpaqlarnn cvhri barsaqlarda ylin (qazn) ylmasnda
xyirlidir, mdni mhkmlndirir, hzm orqanlarnda arnn qarsn alr. 12 q andz

opopanaksla gcl iltm drmandr. Soyuqdan ba vrmi md spazmalarn aradan

qaldrmaq n 4,5 q andz 0,05 q opopanaksla qardrb qbul tmk lazmdr.
Andzdan, rvnd cvhrindn v ac badam yandan buruna tkmk n damclar
hazrlayrlar. Bu damclar knziki (burun-udla) tmizlyir, unutqanlqda, zginlik v
zkmd ox xyirlidir. Andz otunun tozu xarici (bdnin zrind olan) yaralar
birldirrk saaldr. Bununla, bl andzn barsaa ziyan var. Onu rb qatran
tarazladrlr. Andz mrz il vz dirlr. Andz cvhrinin dozas 23, 5 q tz
yarpaqlarn is - 9 q-dr.
bn Sina qyd dir ki, andz oturaq sinirinin iltihabnda, oynaq arlarnda,
soyuqdymd v zl qrlmalarnda kmk dir. Andzn hlimi blmgtirici tsir
malikdir. Gvdsinin hlimi, xsusil rbti, sidikqovucu v aybaqovucu kimi istifad
olunur.
nnvi Tibt tbabtind andz md hzmtmmsind, itaha azlnda,
kostusla v boz mirobalanla brabr is rk xstliklrind, dalaq v qabraaras
sanclarda istifad dilir.
Andzn baqa nv monqol xalq tbabtind ildilir. iklrini ilrd v sinqa
xstliyind (C vitamininin atmazl) istifad dirlr. Andz mrkkb qarn
trkibind olaraq monqol v Tibt tbabtind sxc pysr arlarnda, mtamadi
snmkd, ba arlarnda, ruh dknlynd, unutqanlqda v hddindn artq
yorunluqda malic n istifad dilir.
Azrbaycan xalq tbabtind andz iklrinin dmlmsi (ay) blmgtirici
vasit kimi ildilir. Kk v glnn sulu cvhri v hlimi md-barsaq traktnn
xstliklrind yumaldc vasit kimi v qarn arlarnda istifad dilir. Yarpaq v
iklrinin dmi l xstliyin (hidropos, bdn boluqlarna suyun dolmas) qar
vasitdir. Quru kknn tozu yarann zrin spilrk trofik xoralarn, mlhmi (maz)
is ibanlarn malicsind ttbiq dilir.
Bolqar alimlri mslhtin gr, 2 ay qa xrdalanm xammaln zrin 2100
mm su tklmli v knarda 10 saat saxlanmam (soyuq ayrma). Sonra bu trkibi
filtrdn kirrk 1 gn rzind imk lazmdr. Baqa bir vasit (isti ayrma): 5-10 q
xammal (toz halna salnm kk) hlimin yars buxarlanb uana qdr 400 ml suda
qaynatmaq hlimi soyutmaq filtrdn kirmk v hr iki saatdan bir 1 xrk qa
qdrind qbul tmk.
MASR TBB LM. Andzn sas malic xsusiyytlri: iltihaba qar,
blmgtirici v qurtqovucu. O, hzm traktnn sall zlsin spazmagtrc tsir
gstrir. Andz kknn hlimindn skrkd, bronxitd v soyuqdymd
istifad dirlr. Andzn kkndn md xoras v onikibarmaq barrsan malicsi
n nzr tutulmu allanton adl prparat alnb.
ARDIC (Juniprus spp.). Azrbaycanda ardcn 6 yabani nv bitir. XVII sr
mllifi Mhmmd Mmin gr, ardc hlimi sidikqovucu tsir malikdir, l
xstliyind v barsaqda bzi qurd nvlrin qar kmk dir. Ovxalanm ardcn
iynyarpandan hazrlanm komprs xoralarda, bdnin kyimsind, uyuzda xyirlidir.
Ovxalanm myvlrinin sirk il mrhmi sa tkldkd xyirlidir. Ardc myvlri v
ncirdn hazrlanm mlhm bdn donmasnda ttbiq dilir. Tngnfslikd 30 q
ardq myvlrinin, 15 q kr ya v 60 q baln qar mslht grlr. Hddindn
artq qbul dildikd, ardc qaraciyr ziyandr. Bu zaman quluncan kmy glir. Ardc
mdy ziyan vrmsin dy onu bal il qardrmaq lazmdr. Onu srv myvlri v ya
Sylon darn il vz dilirlr. Dozas 10 q qdrdir. Bunlar Thftl-mminin
(1669 il) srinin mllifi yazr.

bn Sina (980 1037) qyd dir ki, ardc myvsinin tozu v baldan ibart olan
qarq xoralarda kmk dir. Tibt hkimlri ardc bl arlar v byrk iltihabnn
malicsind istifad olunan Nar8 qarnn trkibin saldlar.
MASR TBB LM. Adi ardcn myvlri sidikqovucu vasit kimi
istifad dilir. Aparlm ksprimntlr zaman myyn dilib ki, bu myvlr
antibaktrial kyfiyyt malikdirlr. Ardcn iynyarpandan alnm fir yann spirtli
mhlulunu v ya mlhmini srtmk rvmatizmd v nvralgiyada arksici tsir
gstrir. Ardc qtran Vinvski yarasaaldan mrhmin trkibin daxildir. fir ya
zif hipotnziv ffk gstrir, yni qan tzyiqini aa salr. Myvlrinin irsi M.N.
Zdrnkonun trtib tdiyi miksturann trkibin daxildir. (28, 98)
BALLIYONCA; XNBL (Drman ballyoncas, Mlilotus officinalis). Bu
ikiillik ot btn Azrbaycana yaylmdr. Hac Slyman rvaniy (XVIII sr) gr,
xaricdn istifad dils, ballyonca ilri v irinlri sovurur. Daxil qbul tdikd, ba
arsna v miqrn qar istifad dilir. Ballyoncadan mrhm gz ilrind, hlimi is
l xstliyind v qaraciyr ilrind istifad dilir. Ballyonca cvhrini arazaldan
vasit kimi qulaq arlarnda istifad dirlr. Ballyonca otu zfranla qardrlaraq bdn
zdlrind ilnir. Hlimini idikd astmaya kmkdir, hminin dalar ridir. Btn
bunlarla brabr, ballyoncann yumurtalqlara ziyan var. Bunun qaban bal, yabani
zm v ncir alr. Otunun dozas 9 q cvhrinin is - 62 q. Fvaid l-hikmt (XVIII
sr) srinin mllifinin yazdna gr, bu otu obanyast iyi vz dir.
bn Sina israrla qyd dir ki, ballyonca hliminin komprsi isti v brk ilr,
nm yaralara, qulaq ilrin, ba arlarna, gz ilrin, arxa dliy v uaqla
xyirlidir. Onun saplaq v yarpaqlarnn hlimini islr ayban qovur v ua salr.
nnvi Tibt tbabtind ballyonca intoksikasiya v qzdrmada istifad dilir.
Monqol xalq tbabtind dili ballyonca rk v qan xstliklrinin malicsind v
ilrd ildirlr.
Bolqar alimlri ballyoncan isti cvhr kimi ttbiq dirlr. 2 ay qa
xrdalanm xammal zrin iki stkan qaynar su tklr. 2-3 saatdan sonra cvhri
szrk, bir gn rzind kiik porsiyalarla imk lazmdr. Ba arsna qar nsx:
ballyonca v mayaotu, hrsindn 1 ay qa 1 stkan suya tklr, 5 dqiq qaynadlr
v ymkdn vvl, gnd 3 df qhv fincan il iilir. Qorxulu olmasn nzr alaraq
ballyoncann hlimini hkim nzarti altnda imk lazmdr (54, s.353). Isti irsini
xaricdn istifad dirlr (komprss, yaxalanmaq). 2 xrk qa xammal 0,5 l qaynar
suya tkrk bal qabda 20 dqiq dmd saxlamaq lazmdr.
MASR TBB LM. Ballyoncann sas xsusiyytlri arksmdn ibartdir.
Xaricdn onu ibanlara qar istifad dirlr. Ballyoncan trkibind olan kumarin
mrkzi sinir sistmind gdn prosslrin surtini lngidir.
Lykopniya xstliyin dar olmu xstlrd kumarin lykositlrin sayn
oxaldr. Ballyonca otu tpitm kimi ildilir v yaralardan irini kn yal mlilot
plastrnn isthsalnda xammal kimi istifad olunur (54, 353).
BOYAOTU; QIZILBOYA (Grc qzlboyas, Rubia ibrica). Azrbaycann
aa v dalq rayonlarnda yaylmdr. Hac Slyman rvaniy (XVII sr) gr
boyaotu kknn hlimi dqovucu, sidikqovucu tsir malikdir, ayba ml
glmsin kmk dir v sdmizdirn analarda sd ml gtirir, mdni
mhkmlndirir v uaq salma xsusiyytin malikdir. Boyaotnn hliminin balla
qar iias xstliyind (oturaq sinirinin iltihabnda), rvmatik arlarda, sarlqda,
iflicd v mumi ziflikd istifad olunur. Boyaotu kknn hlimi iskncbinl (sirk
v baln qaynanm qar) qaraciyr, d kissi v l xstliyind fayda vrir.

Boyaotunun hdsiz istifadsi sidik kissin ziyandr. Bxurkolu qtran bu

vziyyti aradan qaldrr. iy boyaotunun dozas 4,5 q hlimi 13,5 q. Hamamda
imn zaman boyaotu hlimini imk faydaldr. Bu otun yarpa, myvsi v
kvdsinin qarndan alnm hlimi zhrli cclrin sancmas zaman kmk dir.
Lakin ad kiln hisslr ayr-ayrlqda istifad olunarsa bu ffkti vrmir. Boyaotunun
hlimi l xstliyin kmk dir. Ondan hazrlanm am ayban qovur, ana
btnindki ua salr. Boyaotu myvldrindn hazrlanm komprsin nvralgiya,
dmrov v uyuzda xyirli olmas Fvaidl-Hikmt (XVII sr) srind qyd
olunmudur.
bn Sina (1080-1137 illr) yazr ki, zdlrd v yxlmalarda 3 q boyaotunu v 6
q rvnd bitkisini bir fincan axrla qbul tmk olar. Bundan lav, boyaotunu balla
irinldirilmi su il idikd oturaq sinirinin iltihabnda v iflicd fayda vrir.
nnvi Tibt tbabtind boyaotu Mirobalan 7 adlanan mrkkb
drmann trkibin daxildir. Bu qarq qara ciyr v l xstliklrini, lc d sanclar
malic dir (70, s.37). Hindistan v Sylon nnvi tbabtind boyaotu kklri
hlimininin komprsi snqlarda istifad dilir. Kknn balla qarndan hazrlanan
pastan illri v drid olan baqa lklri yox tmk n ildirlr. Afrikada
boyaotunun kklri v yarpaqlarndan hazrlanm hlim plvrit v baqa iltihabl
aciyr xstliklrd iilir.
MASIR TIBB LMI. lmi tbabtd boyaotu kklrinin tozunu, hlimini v
quru kstraktn hblr klind dd v byrklrd da olduqda ttbiq dirlr. Boyaotu
prparatlar fosforturulu, turngturulu v baqa duzlar orqanizdn xarr, hminin
oksalatlarn, fosfatlarn v uratlarn da ridilmsind fal itirak dir.
OBANYASTII (Adi obanyast, Matricaria chamomilla). obanyastnn
bir ox nvlri Azrbaycanda yaylmdr. XV sr mllifi li bn Hsyn nsariy gr
obanyast iyinin hlimi sidikqovucudur, laktoqn tsir malikdir (sd artrr), sinir
sistmini sakitldirir. obanyast iyini yndikd, az yaralarna qar
kmk dir. obanyast iyinin hlimi d qovur, d kissindki dalar xardr,
youn barsaq iltihabnda v baqa md-barsaq xstliklrind msbt tsir gstrir.
iklrin dozas 14 q qdrdir. obanyastnn kk onun iyindn daha tsirlidir.
4,5 q obanyast kkn bal il qbul tdikd, cinsi hvsi artrr. obanyast
iyinin yan srtmk soyuq ilri sovurur v xoralar saaldr. Bundan lav
obanyast iyinin mrhmi yksk qzdrmada, titrmd, v smd ox xyirlidir.
Bu mlhm hminin karlqda, bl arsnda, rmatizmd, yl xstliyind xyirlidir.
Bunlar Ixtiyarti-bdii (XIV sr) srinin mllifi qyd dir.
obanyast iklrindn 1 xrk qana 200 ml qaynar su lav tmk
tvsiyy olunur. Xora xstliyind tzc hazrlanm dmlmsini hr shr imk
lazmdr. Bundan sonra nvb il bdnin hr drd trfi zrind yatmal ki, dmlm
brabr qaydada mdnin slikli qiasna tsir tsin v arn kssin. 15 dqiqdn sonra
is xrk ymk lazmdr. (54, 46 sh.).
MASIR TBB LM. obanyast iyinin trkibind iltihablyhin v
spazmalitik (spazma gtrn) tsirli xamazuln adl madd vardr. Aptk obanyast
iklri v hlimi spazmalitik vasit kimi iilir. obanyast iyi hminin sakitdici
bitki ymnn trkibin daxildir. Sulu hliminin imalsi qarn kpnd,
qastritlrd, ntritlrd v s. istifad dilir.
DAZIOTU (Dlikli dazotu, Hypricum prforatum). Azrbaycanda yaylm
bitkilrdndir. Mhmmd Mmin yazr ki, bu bitki kknn gc drd il qdr
davam dir. Dazotu kknn pastas qurdqovucu tsir malikdir. Dazotunun hliminin

vannas prolapsda istifad olunur v uaqlq ilrini sovurmaq qabiliyytin malikdir.

Daz otunun mlhmi zytun ya il babasil xyirlidir. Hddn artq qbul tdikd
daxili orqanlarda kmzlik yaradr. Bunun qaban bnv ya alr. Htta sidik
kissin d zrr toxundura bilir. Burada anis kmy glir. Daz otunun qdri 12 q
qdrdir. Dazn yars qdr badam v 2/3 hisssi qdr ardc myvsi il vz dirlr.
Masir Azrbaycan xalq tbabtind bitkinin torpaqdan yuxar hisssi barsaq
pozunluqunda tyin dilir, qarnda, md v 12 barmaq barsaq xorasnda, kr
xstliyinin yngl formasnda, skrk, qaraciyr xstliklrind v sidikqovucu vasit
kimi istifad dilir. Sinir sistmi xstliklrind sulu cvhrindn gnd 3 df 1 qaq
stimulladrc, tonusladrc v sakitldirici vasit kimi qbul dirlr.
Adtn tam qurudulmu bitkinin tozundan istifad dirlr: 2 xrk qa
qdrind xammal 5 litr suda 5 dqiq rzind qaynatmaq lazmdr. Bir axr qdhind
ymy qdr, gnd 3-4 df qbul dilir.
MUASR TBB LM. lmi tbabtd daznn baktrisid v fitonsid tsirli
otundan istifad olunur. Dazotunun ya (otun gnbaxan yanda qaynatmas) v spirtli
cvhri 2-3 drcli yanqlarda saaldc tsir malik olan vasit kimi ildilir. Hlimi
soyuqdmd trlyici vasit kimi, sulu v spirtli cvhri is damaqlar mhkmldir,
bzdrc kimi iltihaba qar v antisptik vasit kimi az yaxalamaq n
istifad dilir. Daz otunun katxinlri sasnda P vitamini aktivliyin malik pflavit
prparat hazrlanb. Dazotu mdnin slikli qiasnda ml gln distrofik prosslrin
saalmas n lvrili rait yaradr. Masir tdqiqatlar gstrir ki, dazotu
dprssiyann yngl formalarnda kmk dir.
DVTKANI (Alhagi prsarum, A. psudoalhagi). Azrbaycann btn
razisind yaylmdr, quru yrlrd bitir. Orta sr Azrbaycan tbabtind dvtikann
trancbin adnda qat, brkimi irsi (lmi dild manna) gni istifad dilirdi.
Mhmmd Mmin (vfat 1697-ci il) yazr ki, dvtikannn mannas cinsi hvsi artrr,
skrkd, sin arlarnda, rkbulanmada, gcl titrm-qzdrmada v susuzluqda
xyirlidir. Kr ya il manna sidik tutulmasnda da xyirlidir. Dalaq n zrrlidir.
Onun zrrini tamarind toxumlar v innab aradan qaldrrlar.Dozas: 32 135 q. Onu
syd mannas vz dir.
bn Sina tsdiq dir ki, dvtikannn mannas skryi df dir, sinni yumaldr,
susuzluu aradan qaldrr v azca dqovucu tsir malikdir. Bir dfd 45-90 q su il
iilir.
Hindistan v Sylonun nnvi tbabtind trqovucu vasit kimi mhurdur,
kkndn hazrlanm hlimi is xarici vasit kimi i v irinlmlrin malicsind
istifad dilir. Bu bitkinin qara dlibng, ttn v acuan toxumlar il qarndan astma
xstliyinin malicsind istifad olunan xsusi siqartlr hazrlanr.
MASR TBB LM. Alimlr myyn diblr ki, dvtikann otu v kknn
hlimi mikroblar ldrr v onlarn oxalmasnn qarsn alr, hminin bzdrc
v qansaxlama xsusiyytlrin malikdir. Dvtikann sulu cvhri v 10%-li hlimi
dqovucu v sidikqovucu vasit kimi istifad dil bilr. Bu bitkinin yayn cr-cr
istisind yarpaq v budaqlarnda ml gln boz-sar, irin, gcd brkimi
may manna ad il mhurdur. Onun trkibini kitr, mannit, kr, limon turusu v
ac maddlr tikl dir.
GLVR; PYMBRIYI (Gy glvr, Cntaura cyanus). Bu,
bnvyi, abi v ya gy gllri olan birillik otdur. Azrbaycanda bu bitki Abronda,
Kiik Qafqaz dalarnda v Lnkranda yaylmdr. Mhmmd Mmin yazr ki,
glvrin kk on il mddtin favrici gc malikdir. Kknn cvhri ayban

qovur v uaqsalmaa rait yaradr. Glvr kknn cvhrini imk xroniki skrk
v astmaya qar kmk dir. Kkn cvhri v ya hlimindn komprs vtrlrin v
sinirlrin zdsind, lcd l-ayaq snlarnda istifad dilir. Glvrin tz (tr)
kk v ya onun quru tozu il komprs drin yaralarda xyirlidir. Hddindn artq daxil
qbuldils, glvri badak orqanlara ziyandr. Onu bal tarazladrr. Daxil qbul
dozas 6 q qdrdir.
bn Sina qyd dirdi ki, glvrin v qzltirin (Cntaurium spp.) irsi gz
iltihabna, katarlara qar xyirlidir v ilri sovurur. Bl halda onu xaricdn
istifad dirlr. Ondan baqa glvr hlimini imk ayban qovur, ua salr v
barsaq qurdlarn ldrr. Barsaq sanclarnda v uaqlq arlarnda 6 q hmin
iyin hlimindn imk mslhtdidir. (2, 211).
Xalq tbabtind adi glvr uaqlqda qanaxmasnda, sb xstliklrind,
uaqlarda qorxu, di ars hallarnda, lc d dqovucu, sidikqovucu v spazmolitik
kimi istifad dilir.
Istifad sulu: 1-2 ay qa dylm xammaln zrin 2 stkan qaynar su
tklr. Soyumu cvhri szmk v ymkdn qabaq 3-4 df qbul tmk lazmdr (33,
s.131).
MASR TBB LM. sas tsirlri itahan ar, orqanizmi tonusladrr v
diurtik tsir malikdir. iklrinin spirtli v sulu cvhrlri qan tzyiqini zif aa
salr, rk ritminin pozulmasn normaladrr. y glvrin sulu cvhri sidikqovucu v
dqovucu vasit kimi istifad dilir. iklrinin cvhri byrk v rk xstliklri il
bal bdn imsind diurtik (sidikqovucu) tsir malikdir (54, s.131).
HNA; XINA (Lawsonia inrmis). Mhmmd Mminin 1669-cu ild yarzrd
ki, czamn ilk mrhlsind 14 q hnann szlm hlimini 315 q krl hr gn
qbul tmk lazmdr. gr bu malic bir ay davam dirs, bu czamn iddtlnmsinin
qarsn alar. Hna hlmindn sarlqda, l xstliyind, byrkd v sidik kissind
da olarkn, sidik tin gldikd istifad tmk lazmdr. O, hamil qadnlarda uaq
salmaq qabiliyytin malikdir. Mtmadi 9 q quru hna qbul dilrs, koliti
malic dr. Hddindn artq qbulu boaza v a ciyr ziyandr, htta lml
nticln bilr. Bu vziyyti traqakantn qtran v bitli baayarpann toxumlar
aradan qaldrr. Cvhri v hlimi yanqlarda v dri qzardqda xyirlidir. Uaqlarn
aznda yaralar v afta (yaracqlar) olduqda, az hna hlimi il yaxalamaq lazmdr.
Hnadan mrhm iddtli irinli ilri zn kir. Ya il qardrlarsa qanmann
qaban alr. Gngrk yarpaqlarnn irsi il hazrlanm hna mrhmi drid
saalmayan atlara v rvmatizm xyirlidir. Thft l-mminin (1669) mllifi
qyd dir ki, hmin mrhmi mrz ya vz dir.
Azrbaycan xalq tbabtind di arlarnda arn gtrn bir vasit kimi
ildilir onu suda qardraraq aryan diin oyucuna qoyurlar. Hnan zy, yumurta
sars, ahtr otunun cvhri il mxtlif dri xstliklrind istifad dirlr (28, 262).
bn Sina (980-1037) yazr ki, hna tmiz kild v ya mum mrhmi kimi
smk snnn stn qoyulur. Hna sirk il ba arsnda alna qoyulur. Hindistan v
Sylon xalq favricilri barsaqlarda qurd olduqda hna hlimi imyi mslht
grrlr. Hna kknn irsi v hlimi istriya v sbilikd istifad dilir.
Ovxalanm hna yarpaqlarndan mrhm salarn uzanmasnda kmk dir. rqi
Afrikada hna yarpaqlarn czam xstliyin qar vasit kimi istifad dirlr,
toxumlarn is stimulladrc narkotik kimi yirlr. Kambocada hna kknn hlmi
sidikqovucu vasit kimi hminin sznk v bronxitd istifad dilir (98, 67).

MASR TBB LM. Bu sahd hna gni istifad dilmmidir. ksprimntal

tdqiqatlar gstrir ki, bu bitkinin sar-qrmz piqmnti ox gcl baktrisid tsir
malikdir. Hnadan hazrlanm maz v pasta kzmada oxffkli tsir gstrir.
KKLKOTU (Thymus spp.). Azrbaycanda bu bitkinin bir n nv
yaylmdr. Hac Slyman rvani yazrd ki, kklikotu itahan yaxladrr, hzm
kmk dir, mdni v ciyri tmizlyir, aciyrlr n xyirlidir. Kklikotu iyinin 9
q-nn sirk v duzla qarn dqovucu vasit kimi qbul dirlr. Kklikotu hlimi
qarnda spazman gtrr, qurdlar xardr, hzm kmk dir, qusma v kolit qar
xyirlidir. Kklikotu v baldan hazrlanm mrhm zhrli cclrin dildiyi yrin
zrin qoyurlar. Kklikotunun ncirl hlimini astma v skrkd iirlr. Kklik
otunun irsi kni irsi il sidik kissind da olduqda v sidik tutulmasnda ox
xyirlidir. Bal, sirk, kklikotu v innabn tur-irin qar qaynatdqdan sonra l
xstliyind iirlr. Kklikotu tz pndirl yyils insan kkldir. Gz qarsna a lk
drs oraya kklikotu irsini damclatmaq lazmdr. Kklikotu yarpaqlarnn bal il
ovxalanm mrhmi brk ilri sovurur, oturaq sinirin iltihabnda xyirlidir. Dozas:
22,5 q qdrdir. Bunlar Hac Slyman rvani (XVII sr) qyd dir.
bn Sina (980-1037) yazr ki, kklikotunu ynmk diarsn yox dir v
damaqlar mhkmldir. Masir Azrbacan xalq tbabtind hiprtoniyan malic tmk
n tz kklikotu v baayarpandan bir qarq hazrlayrlar. Kklikotdan su cvhri
yuxuszluqda qbul olunur (28, 114 s).
Monqollar kklikotu hlimini blmgtirici v skry qar vasit kimi iirlr.
Tibt hkimlri ovxalanm kklikotu yarpaqlarndan hazrlanm mrhmdn
yarasaaldan vasit kimi istifad tmy mslht grrlr.
Qbul qayds: 5 ay qa ovxalanm kklilotu otuna 1 stkan qaynar su
tkrlr. Bu kiik qurtumlarla iiln gndlik dozadr (54, 240-241 sh.).
MASR TBB LM. Kklikotu spazmolitikdir, o mrkzi sb sistmini
sakitldirir, mlayimlikl qan tzyiqini aa salr. Kklikotu aadak prparatlarn
trkibin daxildir: prtussol, tusirol, fitodont, armazol, kolinton, bronxolind,
timipin, pulomonon v s. Kklikotunun fir yann trkibin daxil olan timol antisptik
v dzinfksiyadici kyfiyyt malikdir.
KNDALA (Otvari kndala, Sambucus ebulus). Bu, qaln srnn kk il
siln oxillik ot, dmk olar ki, Azrbaycann hr yrind bitir. Ortasr mnblrin
sasn, kndalan yarpaq v kvdsindn hazrlanm hlim blm gtirici qvvy
malikdir. Thftl-mminin (1669-ci il) kitabnn mllifi aadaklar qyd dir.
Kndlan irsindn, kvdsinin hlimindn v ya onun 8 qramlq tozundan komprs
l-yaq snnda v mhkm zdlrd istifad olunur. Saplan hlimi axr il
qardrlaraq ilan sancanda v rvmatik allara qar xaricdn istifad olunur, idikd is
daxili orqanlarn txaclarn ar. Kndala hlimin bulam fitil qadnlarn uaqlq
(rhm) orqanna aid xstliklrd ildilir. Babasild onun yarpaqlar il balama ox
xyirlidir. Kndala hlimindn vanna uaqldak brkimi ilr qar istifad olunur.
Kndla hlimindn v arpa unundan hazrlanm komprs kskin ilrd, yanqlarda, it
dilyrkn xyirlidir. Kndla hlimi piyl yl xstliyind (podaqrada) xyirlidir.
Kndla bitkisinin hliminin xaricdn istifadsi salar mhkmldir v qaraldr.
Kndala qara ciyr ziyandr. Onu bal tarazladrr. Dozas 6 q. qdrdir.
Tibt tbabtind kndla qzdrmasalan v dqovucu vasitdir v hminin
soyuqdymd, qara v a ciyr xstliklrind istifad dilir.
Baqa bir nv (Mancuriya kndla) Monqolustan xalq tbabtind
istifad dilir. Bu kolun qab v gvdsinin baqa dava-drmanla qarn

qzdrmasalan vasit kimi, hminin qara ciyr funksiyasnn v d ifraznn pozulmas

hallarnda istifad dirlr (66, s. 83-85).
Masir Azrbaycan xalq tbabtind kndlan qurumu iklrindn, yarpa v
myvsindn trlmy v iltihaba qar vasit kimi gni istifad olunur. Onun irsi
malyariyaya qar drmandr. Spirtli cvhrini qarn arlarnda, yarpalarn is kr
xstliyind ildirlr. Kndla hminin sakitldirici v dprssiyaya (ruh
dknlyn) qar vasitdir. Qzdrma, r, mxmrk qar antisptik vasit kimi
istifad olunur.
Kndlan qurumu iyindn bir-iki ay qa gtrb zrin 400 ml qaynar
su tkrlr v azn rtrk bir saat mddtin qraa qoyub saxlayrlar. Sonra
dmlmni szrlr v gnd 3-4 df bir qhv fincan qdrind qbul dirlr. aln
dozasn amayn, nki bu zhrlnmy qtirib xarda bilr.
MASR TBB LM. Kndlan myvsi iltm tsirin malikdir. Baqa
nvnn (qara kndla) iklri btn Avropa farmakopyalarna drmn bitkisi kimi
salnmdr. Kndlan sulu cvhri soyuqdymy qar trldici vasit kimi tvsiyy
olunur, v lc d stomatitd v anqinada az yaxalamaq n ildilir. Quru
myvlrindn hazrlanm bulamac yngl iltm drman kimi qbul dirlr.
Myvlrinin irsi fitonsid (mikroblar ldrmk) tsirin malikdir.
QARARKOTU (kin qararkotu,
Niglla sativa).
Bu bitki
Azrbaycannn Qaraba v
Qazax-Boral zonalarnda gni yaylmdr.
Qararkotunun toxumlar Azrbaycan kulinariyasnda v tbabtind qdimdn
istifad dilir.
Yusif bn smayl Xoyi (1311) yazr ki, onun toxumunun saxlanma mddti 7
ildir. Qararkotu hliminin buxarla inqalyasiyas zhrli haratlar dilynd, kolit,
sin arlar, skrk, qanl qusma v rk bulanmasnda xyirlidir. Qararkotu
dqovucu vasitdir, onun hlimini ciyr, dkissi xstliklrind imk fayda gtirr.
gr hr shr qararkotu hlimini zytun ya il isn, bu, z travt vrr.
Qararkotu hliminin sirk il qar barsaqdan qurdlar xardr. 9 q
qararkotu toxumunu 16 q suda qaynadaraq 3 gn iirlr bu bv (zrrli hrmk
nv) dilynd kmk dir. Titrm v qzdrmada qararkotu iskncbin (bal v
sirknin qaynanm qar) il xyirlidir. Qararkotu hlimini bal suyu il byrklrd
v sidik kissind dalara qar istifad tmk olar. Qararkotu iyini mrhm
klind babasilin zrin qoyurlar. zilmi qararkotu toxumunun sirk il isladlm
sars ba arlarnda v rvmatizmd kara glir. Hliminin dozas 6,2 q qdr, yann
3,1 q qdrdir. Onu anis v yd vz dir.
bn Sina yazr ki, qararkotunu soda il isn, astmada xyirlidir. Mrhm
klind dmrovu, qoturluu malic dir v ilri zn kir.
Mhmmd Yusif irvani yazr: gr qararkotu toxumunu azca sirkd
qaynadaraq onunla azn yaxalasan, bu, di arsn dayandrar. Snaqdan kib (60,41
s). Hr ks qararkotunun toxumunu zrk, balla qardrsa v hr gn 3 q bu
qarqdan acqarnna qbul ts, rvmatizmdn xilas olunar (60, 97 s).
Tibt hkimlri qararkotu hlimini ciyr xstliklrind v qusma zaman
mslht grrlr. Hind tbabtind qararkotu zirni vz dir. Hind v Sylon
hkimlri bu bitkini barsaqda qaz ml gldikd v itahgtirici vasit kimi mslht
grrlr.
Xalq tbabtind qararkotu toxumu barsaqlarda qaz yldqda, qurda qar
v sarlqda istifad dilir. Fransada qararkotu toxumlarn qara istiotu vz dir.

Qbultm qaydas bldir: bir litr suda 10 q toxumu biirrk gnd 3 df

shr, grdz v axam iirlr. Isti dmi: 0,5-1 q toxumun zrin 3 stkan qaynar su
tkrk, stkanla gnd 3 df qbul tmk lazmdr (54, 181 s.).
MASR TBB LM. Qararkotu qazlar yox dir, yngl iltm tsirini
gstrir, qurdlar xardr. Masir tdqiqatlar nticsind myyn dilib ki, kin
qararkotu toxumu mikroblarn inkiafnn qarsn alr. Toxumundan
alnm timoxinon dqovucu niglon is spazmagtrc xsusiyyt malikdir (54, 181
s).
QARAYONCA (kin qarayoncas, Mdicaqo sativa). Qarayonca Azrbaycann
suvarma rayonlarnda bcrilir. Yusif bn smayl Xoyinin (XIII-XIV srlr) ddiyin
gr ba smsini malic tmk n gnd 2 df baa bimi qarayonca il komprs
qoymaq lazmdr. gr qarayoncann otu v toxumlar mtamadi yyilrs, bu, insan
kkldir v qan artrr. Qarayonca tozunun bal il komprsi soyuq ilri, sirk il
qar is isti ilri kir. Qarayoncann toxumlar baqa hisslrin nisbtn daha
faydaldr. Onlar mdni mhkmldir, sprma v sd yaradr, ayban qovur, skrkd
xyirlidir.
Toxumlarn 5 il qdr saxlamaq mmkndr. Dozas: 9-23 q. Qarayonca
toxumunun ya, duz v zytun ya il dzldilmi komprs sm iflicind v parzd
hmiyytlidir. Qarayoncann iklri toxumlarna nisbtn daha zif tsir malikdir.
Bunlar Cml-Badadi srinin mllifi qyd dir.
MASR TBB LM. Qurudulmu v toza vrilmi qarayonca qansaxlayc v
yarasaaldc xsusiyyt malikdir. kin qarayoncas kr xstliyind, qalxanvari
vzinin funksiyasnn azalmasnda, oraqvari qarayonca is stlcm, diarrya (mdnin
pozulmas) v rkdynts zaman istifad dilir.
QIZILGL (Rosa spp.). Orta sr tbabtind v triyyatnda gni istifad
olunurdu. Mhmmd Mmin yazr ki, glab (qzlgl suyu) imk rk xstliklri v
ciyrlr n xyrilir v insan gumrahladrr. Qzlgldn ba, gz v qulaq arlarnda
ttbiq dilir. Qzlgl lklrinin hlimi il az yaxalansa, damaqlar mhkmldr.
Quru lklrinin tozu il balanan sar dri czlmasnda v yaralarda yarasaaldc
tsir malikdir. Qzlgln tr lklrinin komprsi driy daxil olan mtal yalar v
tikanlar zn kir. Qzlgl toxumunun hlimi ishal v qanqusmada xyirlidir.
Toxumlarnn hlimi v yarpaqlarndan hazrlanm am uaql mhkmlndirir.
Thftl-mminin (1669 il) srinin mllifi yazr ki, hddindn artq qbul dildikd,
qzlgl, cinsi orqanlara ziyan dir v susuzluq ml gtirir. Bunun qaban anis alr.
Tr lklrinin qdri 31 q qdr, quru lklrin 12 q qdr, hliminin is 24 q qdr
olmaldr.
Mhmmd Yusif irvani 1712-ci ild yazrd ki, glab sidikqovucu tsir
malikdir, qzdrman salr, susuzluu df dir, gumrahdicidir. bn Sina yazr ki, qzlgl
lklrindn hazrlanm bal mrbbsi (glngbin yaxud clncbin) mdni
mhkmldir v hzm n xyirlirdir. Qzlgl ya mlhm klind youn barsada
olan arlar sakit dir. Onu barsaq xoralarnda imk xyirlidir. Azrbaycanda tr
qzlgl lklrini qndl qardraraq glqnd ad altnda bir ktl hazrlayrlar ki, bu
da skrkd, vrmd v rvmatizmd kara glir.
MASR TBB LM. Burada qzlgl gni ttbiq dilmir. Bununla bl, qzlgl
antisptik olmas, arsaalan yaralar malic tmsi tsdiq dilib. Qrmz qzlgln
lklri bzdrc v islahda brkidici tsir malikdir. Qzlgln ya spazmalitik
tsir gstrir v sinir sistmini sakit dir (28, s.104-105).

PALID (Qurcus spp.) Azrbaycanda paldn 12 nv bitir. 1311-ci ild Yusif bn

smayl Xoyi yazrd ki, pald qozas bzdrc tsir malikdir v onu khn ishala,
qanaxmaya v qanl blm qar istitfad dirlr. Sidikburaxma tinliyind, barsaq
xoralarnda, rk dynts v rkbulanmada pald qozalarn ymk xyirlidir.
Qozann un v donuz piyi il qarndan hazrlanan sarq irinli ilrd istifad olunur.
Cml-Badadi (1311 il) srinin mllifi yazr ki, pald qozasnn kl azda olan
irinli yaralara (aftlara, stomatit) qar xyirlidir.
bn Sina hminin qyd dir ki, pald qozalarnn ki piyi v ya duzlu donuz piyi
il qar xaricdn srtm vasitsi kimi brk ilrin malicsind xyirlidir. Qozann
kl yaralar malic tmk n istifad dilir. Pald yarpaqlarn zrk yara zrin
tksk, onlar birldirr. Qozalar ymk qanl blm kmk dr, qarn brkidr,
barsaqda olan at v xoralara, qanaxmaya, sidik tutulmasna v nhayt zhrlnmy
qar xyirlidir.
Paldn gvdsindki fr (qall v ya trk pald fnd, loru dild pald
xrngi) gcl bzdrc v qansaxlayc vasit kimi rqd gni yaylmdr.
Onlara mazu v ya maz dyirdilr. Frlardan hazrlanm tozu suya tkrk,
barsaq xoralar v xroniki ishalda istifad dirdilr. Bzn onlar uzun mddt
qaynadaraq komprss klind babasil qar ildirlr. Frlar kmrd yandraraq
sirkd sndrrk dyrdilr. ml glmi toz mxtlif cr qanaxmann qaban
alard (2 s.492).
Orta sr Tibt tbabtind paldn kk v qozalarndan dzldilmi tozu
iltmnin (ishaln) qarsn almaq n, qzdrma salan v smy qar vasit kimi
istifad dirlr.
Hindstan v Sylonun nnvi tbabtind n Asiyadan gtiriln Luzitan paldnn
qab, qozas v frlar qdimdn istifad olunurdu. Spirtd saxlanan qab v qozasnn
cvhri kzmada v baqa dri xstliklrind ilnir. Frlarn hlimi qanaxmada v
dizntriyada istifad olunur, v lc d bitki alkoloillrindn zhrlnrkn
zhrlnmnin qarsn alan bir vasitdir. Pald frlarndan v tirykdn hazrlanm
mlhm ffktli vasit kimi babasild ildilirdi.
Xaricdn istifad: 1-2 xrk qa xrdalanm pald qabn litr suda 15-30
dqiq qaynatmaq. Hr gn tz hlim hazrlayaraq komprss kimi iltmk lazmdr.
Daxil qbul: 1 ay qa xrdalanm qabn zrin 2 stkan soyuq su tkmk
v 8 saat hmin suyun iind saxlamaq. Gn rzind imk lazmdr. Uaqlara
qadaandr.
MASR TBB LM. lmi tbabtd q paldnn qabndan istifad dirlr.
Paldn qab 10%-li sulu hlim formasnda, bzn is zyl qardrlaraq stomatit,
gingivit, yumaldlm v qanaxma vrn damaqlar v baqa iltihabl prosslr zaman
az boluunu yaxalamaq n istifad dilir.
Pald kknn hlimi md-barsaq xstliklrind bzdrc v antisptik
vasit kimi, hminin ar mtallarn duzundan v baqa zhrlrdn zhrlnm
hallarnda imal kimi ildilir. Kknn hlimindn yanqlarda, l v ayaq trlmsind
istifad dilir. Qozalarnn sulu kstrakt krazaldc kyfiyyt malikdir v yngl
formada olan kr xstliyin qar kmk dir.
PAMBIQKOLU (Qvrm pambqkolu; Gossypium hirsutum). Hac Slyman
rvaniy gr pambqkolu iklrinin 30 q hlimi rkdyntsn, qadnlarda sbilik
(istriya) hallarn v narahatl aradan qaldrr. Ovxalanm iklrinin v
yarpaqlarnn yanm pambqla qarndan hazrlanm sar ilri sovurur, qanman
aradan qaldrr v yanqlarda fayda vrir. Yarpaqlarnn irsi ishaln qaban alr,

xsusil d 85 q bu irdn alma hlimi il iilnd daha gcl tsir gstrir.

Pambqkolunun ovxalanm yarpaqlar v qzlgl ya il hazrlanm komprs yl
xstliyind z xyrini vrir. Pambqdaq gyim bdni mhkmldir, Parkinson v iflic
xstliklrind istifad olunur. Pambq yarpaqlarnn hlimindn vanna sblri sinir
sistmini sakitldirir, qadnlarda olan sblik hallarn aradan qaldrr. Zkm vaxt
qaynadlm pambq yarpaqlarnn buxar il inqalyasiya tmk xyirlidir. Pambn kl
qanaxmann qarsn alr. Pambq toxumunun darnla qar cinsi hvsi artrr,
krk v spazmalar aradan qaldrr. iklrin dozas 560 q qdr, toxumunun is
185 q qdrdir. Bunlar Cml-fvaid-in (XVI sr) mllifi qyd dir.
bn Sina yazr ki, pambq kolunun irsi uaq ishalnda xyirlidir. Tibt hkimlri
pambqkolu toxumlarndan ilrin v burun-udlaq xstliklrinin malicsi n
mrhm hazrlayrlar.
Bolqar alimlri mslht grrlr ki, bu bitkinin 1-2 qaq toza vrilmi v ya
kknn xrdalanm qab zrin 1 st. qaynar su tkrk soyuqda szmk v 1 gn
rzind hkim nzart altnda imk lazmdr.
MASR TBB LM. Pambqkolu tibbi prparatlar furasimin, furasil,
furadonin v s. hasil tmk n istifad dilir. Kklrinin kstrakt qossipol
prparatnn trkibin daxil olaraq qansaxlay tsir malikdir. Pambqkolundan
hazrlanan prparatlar hamillik dvrnd qbul tmk olmaz. Toxumlarndan alnan
yan trkibind vitamini oxdur v bu ya cinsi vzilrin funksiyasnn v yalar
mbadilsinin pozulmasnda ffktli malic dir. Trkibind qantzyiqini azaldan
komponnt vardr.
SRV (Hmiyal srv, Cuprssus smprvirns). Bu hmiyal aac ta
qdimdn bri Azrbaycanda bcrdilir. Mhmmd Hsyn Xan (XVIII sr) yazr: 9 q
srv aacnn iynyarpa 2,25 q ovxalanm balzamik mirra il daxil qbul olunduqda,
sidik kissi n xyirlidir, sidik durunluunda kmk dir. Yuyulmu iynyarpan
kln yanq zrin, yuyulmam is tzc ml glmi yarann stn tkmk
faydaldr. Srvin yal myvsinin irsini burun irisindki yaraya damzdrrlar. illr,
dmrov, ayaqda a lklri yox tmk n trkibind aadak drmanlar olan
komprsslrdn istifad dirlr: sirkd bimi srv iynyarpa v pyin. Bundan lav,
srvin iynyarpan xaricdn istfad tdikd ziflmi l-aya mhkmlndirir,
qanaxmann qarsn alr, yaralar qurudur, ilri sovurur. Ovxalanm iynyarpan arpa
unu il komprsi qanazlnda v yanqlarda kmk dir. Di arsnda v damaqda
yaralar olarsa iynyarpan v qozalarn hlimi il az yaxalamaq fayda vrr.
Qozalarn hlimi il zhrli cclr dilyrkn inqalyasiya tmk lazmdr. Srv
qozalarnn mlhmi v baln daxil qbul tdikd, skryi rf dir v mdni
mhkmlndirir. Btn bunlar Mxznl-dviyy (XVII sr) srinin mllifi
sylyir.
bn Sinaya gr srv iynyarpa v onun qozalar gcl bzdrc kyfiyyt
malikdir. Sonunucular yaran birldirir, qanaxmann v irinlmnin qarsn alr. Srv
iynyarpa dmrovu yox dir, dri iltihab xstliklrind v irinli yaralarda kmk dir.
Srv qozalarnn axrda hlimini qanqusmada, astmada, khn skrklrd, tin
sidikdurunluunda v barsaqda olan xoralar zamana imyi mslht grrlr.
Azrbaycan xalq tbabtind srv qozalarn babasild v ishala qar sulu hlim
klind qbul dirlr.
MASR TBB LM. Burada srvin ttbiqi gni yaylmamdr. Bakda bitn
srv aaclarnn iynyarpa v qozalar zrind ksprimntal tdqiqatlar aparlmdr.

Myyn olunmudur ki, iynyarpaq v qozalardan hazrlanm prparatlar gcl

sidikqovucu, antibaktrial v yarasaaldc tsir gstrir (28, s.121).
SYD (Salix spp.). Azrbaycanda sydn 14 nv gni yaylmdr.
Mhmmd Mmin (1669 il) yazrd ki, sydn gl v yarpaqlarnn hlimi dqovucu
tsir malikdir v rk dyntsn aradan qaldrr. Bundan lav syd hlimi
qzdrmada, titrm, qzdrma il mayit olunan mxtlif xstliklrd v ba arsnda
xyirlidir. Sydn spirtli cvhri ik v yarpaqlarna nisbtn daha mlayim tsir dir.
Sirk il zidirilmi syd yarpaqlarndan hazrlanan mlhm bdnin kyimsin,
qadnlarn d v xarici cinsi orqanlarnda olan ilr qar istifad dilir. Syd
yarpann cvhrini idikd o, dqovucu v sidikqovucu tsir gstrir. Buna gr d
blkstrakt d yollarnn tutulmasnda, sarlqda v l xstliyind xyirlidir. Isitm v
qzdrmaya qar vasit kimi titrmni aradan qaldrr, rvmatizmd v yld ildilir.
Syd hlimi zhrlnmy qar qrb sancmasnda v zhrli dviyylrdn
zhrlnrkn istifad olunur. Syd hlimini qzlgl suyu v krl 65 q dozasnda
imk mslhtdir. Syd myvlrini qanl islahda, dizntriyada yyirlr. Syd
yarpaqlar v budaqlarnn hlimind vanna qbul tmk bdnd xrda yaralar v xoralar
olan zaman ox byk ffkt vrir.
Masir Azrbaycan xalq tbabtind ki sydnn (pipinin) sravar rkk
iklrini sakitldirici, qzdrmasalan, trqovucu vasit kimi malyariyaya v qzdrma
il mayit olunan baqa xstliklr qar istifaddirlr.
bn Sina yazr ki, sydn srtlm myv v yarpaqlar smk yaralanmasnda
drman kimi ilnir. Syd iklrinin hlimi v syd aacnn irsi ba arsn
sakitldirir, yarpaqlarndan alnm ir is quladan irin axdqda yax tsir dir. d
yolarnn tutulmasnda syd irsini imk msbt tsir gstrir.
Monqollar syd qabnn hlimi il l xstliyini (vodyankan) v mxtlif
zhrlnmlrimalic dirlr. Tibt hkimlri qadn iltihabl xstliklrind, zhrlnm
v l hstliyind (hidropos) syd qabnn hlimini tyin dirdilr.
Syd qabnn toz halna gtirilmi 10-20 qramn 500 q suda biirmk, sonra is
bu hlimi 1 xrk qa dozasnda iki saatdan bir imk v ya rnqa n
istifad tmk lazmdr (54, s.313).
MASR TBB LM. Syd qabnn trkibind salisil birlmlrinin (trkibc
aspirin yaxn maddlr) olmasna baxmaraq o qansaxlayc kyfiyyt malikdir. Aspirin
(astilsalisil turusu) tbabt tcrbsind gni yayldqdan sonra syd qabnn
tbabtd ttbiqi tmamil mhdudladrlmdr. Syd qabndan spirtli v sulu cvhr
antivirus qvvsin malikdir v qrip xstliyinin qarsn alr. Soyuqdymd syd
qab daxil trqovucu vasit kimi tyin dilir. Ki sydnn (pipinin) rkk
iklrindn hazrlanm hlim rk aritmiyas v taxikardiyas n faydaldr,
nvralgiyada ba arsnda arksn kyfiyyt malikdir.
AHTR (Drman ahtrsi, Fumaria officinalis). Bu birillik bitki
Azrbaycanda ox gni yaylmdr. Yusif bn smayl Xoyi 1311-ci ild yazrd ki, onun
yarpaqlar baqa hisslrindn daha tsirlidir. ahtr dqovucu xasssin malikir,
mdni mhkmlndirir, sidikqovucudur, qantmizlyndir v itah aandr. ahtr
yarpa hliminin sirk il qar dqusman qarn alr. ahtrnin tz irsi
tamarind myvlri il mdni v barsa tmizlyir. Xaricdn istifad tdikd
dmrovu aradan qaldrr. ahtrnin kstraktn antisptik vasit kimi gz damclayrlar.
gr onu iynyarpaql aaclarn qtran il qardrsaq itdirsyinin ml glmsinin
qarsn alar. ahtrnin hlimi il az yaxalamaq dil iltihabnda v damaqlarn
mhkmlnmsi n xyirlidir. ahtrnin quru otunun xna v amomla birg

komprsi k ars dildikd istifad dilir. Hddindn artq istifad dilmsi a

ciyrlr ziyandr. Onun bu zrrli chtini kasn aradan qaldrr. Quru halda dozas 9-15
q irsi - 90-190 q hlimi is 32 q qdrind qbul dilmlidir. Cml-Badadi-nin
yazdna gr, onu sar mirobalan vz d bilr.
Mhmmd Yusif irvani yazr ki, ahtr d xardr, sidikqovucudur, xaricdn
istifad drkn is uyuzu malic dir (60,180). bn Sina qyd dir ki, ahtrnin hlimi
il az yaxaladqda dama mhkmlqdirir. Hlimini idikd, mdni mhkmlndirir,
dqovucu v sidikqovucudur.
Bolqar alimlri onun cvhrini hazrlama mslht grrlr: 2-3 ay qa
ahtr otunun cvhrini 1 stkan suya tkmrlr, qar 3-4- saat saxlayrlar ki, cvhr
hazr olsun. Szrk, 1 xrk qa 3-5 df gn rzind qbul tmk lazmdr.
Hminin, trkibind ahtr olan bitki qarn da ildirlr. ahtr irsini krl
qardraraq (hr ikisi yni miqdarda gtrrlr) v hr gn 2-5 xrk qa qdrind
qbul tmk mslht grlr (54, s.206).
MASR TBB LM. Alimlr myyn tmilr ki, ahtr dqovucu v
spazmalitik tsir malikdir v hzmdici traktn sall zlsini, sidik v d yollarn
tonusladrr. Bundan lav o, qan tzyiqini aa salr, ry msbt inotrop v xronotrop
tsir gstrir, nfsalman stimulladrr, sall zlnin spazmasnn qarsn alr v
srotoninin ffktini zifldir. Drman ahtrsi v ondan alnan bzi prparatlar d
kissi sanclarnda, xoliltiazda, miqrnd, xroniki qbizlik v babasild ttbiq dirlr.
AMAACI (Pinus spp.). Mhmmd Mmin gr am aacnn kknn
qab bzdrc v quruducu qvvy malikdir. Bu drmandan 9 q qbul dilrs,
ishalda xyirlidir, driy srtldkd is drin olmayan yara v syrntlar saaldr.
Kkn ydlm tozu mrhm v ya toz klind isti sudan olan yanqlarda, qanr v
ya zmlrd xyirlidir. Iynyarpann hlimi is byrk v a ciyr xstliklrind
istifad dilir. Ovxalanm iynyarpann mrhmi mrsin ya il dridki xoralarda,
qrmz zala (kuporosla) is irinli yaralarda xyirlidir. Ciyrin ilrind v xroniki
xstliklrind 4,5 q amaac iynyarpan ball su il imk mslhtdir. Iynyarpan
hlimi il vanna ualq v dz barsaq xstliklrind xyirlidir. O, hminin irki, tri
tmizlyir v bdni travtlndirir. Di arsnda az iynyarpaq hlimi v sirk il
yaxalamaq uurlu ntic vrir. Iynyarpaq buxar il inhalyasiya tmk aborta kmk dir
v aybann balanmasna tkan vrir. Iynyarpan tsts qa v kipriklrin
tklmsind, gzdn ya gldikd v zif grmd kmk dir. rbtinin dozas 10
q qdr, hliminin is 30 q qdrdir. Btn bunlar Mhmmd Mmin 1669-c ild
qyd tmidir.
bn Sina yazr ki, am aacnn qozalar xronki skrkd xyirlidir v mdni
brkidir. Bir dfy 30 q qozalardan ymk lazmdr. Qaynadlm axrla qbul diln
amaac v xiyar toxumlar sidikqovucudur, byrklrin v sidik kissinin iltihabnda
kmk dir.
Cavan amaac tumurcuqlarndan hazrlanm hlim: 15 dd tumurcuq 250 q su.
Xroniki bronxitd bu hlimdn gnd bir n xrk qa qbul tmk lazmdr. Baqa
nsx: 100 q amaac tumurcuu, 10 q darn, 5 q mixk v 1 dn muskat cvizini 2,5 l
suda qaynatmaq lazmdr, ta 0,5 l su qalana qdr. Sonra hlimi szmk, 250 q kr il
qardrmaq soyuduqdan sonra is 250 q bal qatmaq lazmdr. Qhv fincan qdrind
gnd 3 df ymkdn sonra qbul tmk lazmdr.
MASR TBB LM. amaac tumurcuunun hlimi skry qar vasitdir.
Iynyarpandan byrk xstliklrin qar prparatlar v vanna n
amaac kstrakt hazrlanr. Iynyarpaq-karotin pastas yaralarn malicsind ilnir.

amaac gvdsini yardqda qtrann fir yanda mhlulu olan v trpntin adlanan
qat qtran ld dilir. Bu qtran yarasaaldc vasit kimi tibiq olunur (28, 124 s).
ZRLK (Adi zrlik, Pganum harmala). zrlik Azrbaycann yarmshra
rayonlarnda bitir. Hkiml mslhtlmdn onu daxil qbul tmk olmaz dozas
artq olarsa zhrlnmk thlksi gzlnilir. XVII srd yaayan Hac Slyman
rvaniy gr, zrliyi 4 il saxlamaq olar, ondan sonra o, z malicvi xsusiyytini
itirir. zrliyin otu v toxumlar dqovucu, sidikqovucu tsir malikdir v cinsi
potnsiyan artrr. O, hminin blmgtirici ffkt malikdir v soyuqdymlrd
faydaldr. Ondan baqa zrlik hlimi yadda mhkmlndirir, nvralgiyada v ba
arlarnda xyirldir. 30 q dylm zrliyi 120 q suda qardraraq qaynadrlar, sonra
hlimi 90 q bal v 60 q knct ya il qardrlar. zrlik qusdurucu v blmgtirici
vsit kimi ox ffktlidir. O, astma v ya skrkd xyirlidir. Xroniki ba arsn
aradan qaldrmaqdan tr 340 q zrlik toxumunu 1 l axrda v ya zm irsind o
qdr qaynatmaq lazmdr ki, ta qarq qat ir klin dsn. Sonra hr gn bu
rbtdn 60 q dozasnda 3 gn rzind imli bu, ba arsn aradan qaldrr. Quru
kild dozas 9 q qdrdir. Bunu yabani zir vz d bilr. Bunlar Fvaidl-hikmt
(XVII sr) srinin mllifi qyd dir.
bn Sina (980-1037) yazr ki, oynaq arlar v oturaq sinirin iltihab zaman
aryan yrlr zrlik toxumlarnn hlimini srtmk xyirlidir. Iildikd hlim mst dir
v brk rkbulanmas vrir.
Monqol xalq tbabtind mrcimkvar zrliyin torpaq zrindki hisslrini
orqanizmi mhkmldn v xstliklr qar gcl vasit kimi istifad dirlr. Tibtd
zrlik toxumunn hlimini qzdrmayla mayit olunan aciyr xstliklrind iirlr.
MASR TBB LM. zrliyin toxumlar v kklrindn alnm alkaloid
harmalin sb xstliklrind, xsusil parkinsonizmd, lc d pidmik v
ltargiyal nsfalitin arlamalarnda istifad dilir. Pqanin hidroxloridin zl
zifliyinin (miopatiya v miastniya) malicsi n istifad dilmsin icaz vrilmidir
(28, s.146).
VAXTSIZOTU; TBOAN;
NOVRUZGL (Tmtraql
vaxtszotu,
Colchicum speciosum). Vaxtszotu malicvi bitkidir. Zhrlnmk qorxusu olduu
n hkiml mslhtlmdn onu qbul tmk olmaz. Mhmmd Mmin gr
vaxtszotunun soana 7 il z malicvi tsirini saxlayr. Onlar blmgtirici kyfiyt
malikdirlr, irini kir, sarla v dalaq xstliyin xyirlidir. Vaxtszotu soana v
zvayla komprs iias (oturaq sinirinin iltihab) xstliyind snaqdan kirilmidir.
Vaxtszotunun irsi v ya hlimi rvmatizm ox xyirlidir. Vaxtszotunun hlimindn
zfran v iy yumurtadan dilmi komprs smk travmalarnda xyirlidir v ilri
sovurur. Vaxtszotu hlimindn v khn qoyun piyindn tampon babisil xstliyind
snaqdan xb. Vaxtszotu kklrindn hazrlanan toz xoran qurudur. Thftlmminin (1669 il) srin sasn, vaxtszotunu daxil qbultdikd o, mdy, ciyr
zrrdir v qcolma yaradr.
bn Sina yazr ki, vaxtszotu mdni zifldir. Xaricdn istifad olunduqda o,
khn (xroniki) xoralara, yl (podaqra), zllrd ar kimi xstliklrd xyirlidir.
Zhrlidir. Tibbnam-d vaxtszotu svrincan kimi adlanr, rvmatizm qar v
yarasaaldan vasit kimi yad dilir. Bu sr sasn: Vaxtszotu hlimi z sinirinin
iflicind, mumi iflicd, sb xstliklrind xyirlidir. gr vaxtszotu irsinin
komprsini aryan ayaqlara qoysan, ar rf olar. Snaqdan kib (60, s. 173)
MASR LM TBABT. Vaxtszotu soanann trkibind olan zhrli
alkoloid kolxisrin (kolxisin v kolxaminin kvimalkular birlmsindir), 1% - li

mhlul halnda toxuma hcyrlrind mitozu (blnmni) yatrdr v xrng

hcyrlrinin yaylmasn yubadr. Kolxaminin zhrliliyi bir qdr azdr, onu 1 v 2
drcli dri xrnginin malicsind istifad dirlr. Kkyumrular v toxumlar sulu
hlim v cvhr kimi xroniki lykozun malicsind istifad olunur.
YASMN (Drman yasmni, Jasminum officinal). tirli iklri olan bu
sarmaq kolu yabani vziyytd Lnkran dalarnda rast glinir. Mhmmd Mmin
(1669) gr, b gl iylmk baarlarnda, bynini mhkmltmkd kmk dir.
Yasmnin cvhrini xaricdn istifad drkn ba arlarna kmk dir. Yasmn
gllrinin komprsi dri illrini tmizlyir v z qzardr. Xaricdn istifad diln
yasmn yarpaqlarndan mlhm rksiyan gclndirir. Yasmn cvhri salar aq
boyayr, daha dorusu, onlar rngsizdir. Hddindn artq qbul tsn baars ml
gtirir. Bu halda bnv, qzl gl v sirk onu tarazladrr. Tmiz halda dozas 9 q
qdrdir.
bn Sina qyd dir ki, yasmnin tr v quru gllri xaricdn istifad dildikd
illri aparr. Yasmn yan srtdkd nvralgiya v ba arlarnda xyirlidir.
Hindistanda v Sylon nnvi tbabtind yasmnin iki nvndn istifad dirlr.
Oxyarpaql yasmnin kknn tozundan, bataqlq gcvrin dylm kklri v limon
irsindn hazrlanm qarq dmrovun malicsind istifad dilir. Byk yasmnin
yarpaqlar dri xstliklrind, az yaralarnda v di arsnda ildilir. Yarpaqlarnn
tz irsi dymlrin (mozollarn) yumaldr. iklrin hlimi gzn yuyulmas n
ttbiq dilir, gllrinin cvhri is kosmtikada istifad olunur.
MASR TBB LM. Masir lmi tbabtb yasmnin gni istifadsi z yrini
tapmamdr. Yasmn iklrindn, trkibind kton, jasmon v indol olan yasmn
ya alrlar. Parfyumriya v kosmtikada istifaddilir.
ZANBAQ (A zanbaq, Lilium candidum). Qdim zamanlardan bri Aralq dnizi
boyunca yaylmdr. Azrbaycanda v raitind bzk bitkisi kimi bcrilir. Mhmmd
Mmin gr, zanbaq yumrular v ya glnn sirk v arpa unu il sars
yumurtalqdak ilrin iltihab n xyirlidir. Zanbaq tri qadnlarda htiras hissi
oyadr. Mis qabda bimi zanbaq yumrularnn hlimi 1/5 hiss sirk v balla
qardrlarsa, bl mrhm yaran tmizlyir v z tsirin gr ssn yana yaxndr.
Bu drman uaqlqda olan arlarda v nvralqiyada ttbiq tmk olar. Bl hallarda
hminin zanbaq ya il komprs d xyirvricdir. Zanban kk ynnilrs, azdak
axr iyini rf dr. Zambaq yarpaqlar il komprs, lc d toxumlarn daxil
qbul tmk cclr dilyrkn faydaldr. Thftl-mminin (1669 il) srinin
mllifi xam bitkinin dozasnn 9 q hlim v yan is 30 q qdr olmasn qyd dir.
Xalq tbabtind zambadan kilmi ya yanq yaralarn malicsind, qulaq
arlarnda damc drman kimi qulaa tkrlr, parfmriyada istifad dirlr. Bitkinin
hlimi v soanan yarasaaldc kimi yarannn stn qoyurlar. Glndn kilmi
nktar zytun yanda saxlandqdan sonra yara v yanqlarda yax ffkt vrir.
MASR TBB LM. kprimntal tdqiqatlar nticsind mlum olmudur ki,
bitki sidikqovucu tsir malikdir (54, s.381-382).

VII Fsil
DRMAN BTKLR HAQQINDA QISA MLUMAT
Bu fsild mxtlif xstliklrin malic rsptlrinin siyahs vrilir. Bir
sra orta sr v masir mnblrdn drman bitkilri haqqnda mlumatlar
mumildirilrk gstrilmidir.
ACIYOVAN
Alkoqolizm. 50 q acyovan v qzltir otunu gtrrlr. Bu qar
xrdalayaraq zrin litr qaynar su tkrlr, 30 dqiq saxladqdan sonra
szrlr. Gnd 3-4 df ymy qdr az-az qurtumlarla stkan qbul tmk
lazmdr.
Aybann pozulmas. 1 xrk qa acyovann ovulub toz halna
salnm yuxar budaqlar zrin litr qaynar su tkrk bir n saat
saxladqdan sonra szrlr. Onu gnd 3 df stkan aybann pozulmasnda
iirlr. Arl aybada bu bitkinin yarpaqlar v kklrinin hlimindn
istifaddirlr.
Azdan pis qoxu glm. 1 ay qa acyovan yarpan 2 stkan
qaynar su il dmlyirlr, 20 dqiq saxladqdan sonra szrlr. Onu gnd 3 df
ymkdn 30 dqiq vvl stkan iirlr.
ADAAYI
Atrosklroz. 90 q tz adaay yarpalarnn zrin 4 stkan 40% -li
spirt v 2 stkan su tkrk, ida 40 gn bal qabda saxlayaraq v szgcdn
kirirlr. Onun 1 xrk qan shr acqarna yarbayar su il qbul dirlr.
Di ars. Adaay yarpalarndan hazrlanan isti hliml (5 q xammal
v 1 stkan su) az yaxalayrlar. almaq lazmdr ki, mayni arayan diin
zrind saxlayasan. Bu prosduran 3- 5 df 30 dqiq rzind yrin ytirirlr.
ANDIZ
Qadn xstliklri. 1 ay qa xrdalanm andz kknn zrin 1 st.
qaynar su tkrlr, 10-15 dqiq zif od zrind saxladqdan sonra 4 saat knara
qoyurlar v szrlr. Gnd 3-4 df arl v vaxtsz aybalarda 1 xrk qa
qbul dirlr.
ANS (XIRDAZR)
Laktasiya. 1 ay qa xrdalanm anis zrin 1 sikan qaynar su
tkrk, 30 dqiq knarda dmd qoymaq v sonra szmk lazmdr. Bundan 1
stkan gnd 2-3 df laktasiyan gclndirmk (yni ana sdnn miqdarn
artrmaq) n imk mslht grlr.
Mtorizm (qazlarn toplanmas). Ylqovan vasit: 15-20 q anis
toxumunu 1 l suda biirrk, gnd 3-4 df stkan miqdarnda iirlr.
ARNKA (KZGZ)
Miokardit. 10 q kzgz iyinin zrin 1 st. qaynar su tkrk
dmlyirlr, sonra is soyudur, szr v sxrlar. Hlimini sd qardraraq 1 xrk
qan gnd 3 df ymkdn sonra rk zlsinin iltihabnda v
stnokardiyada kmki vasit kimi qbul dilrlr.

Sklroz. kzgz (iklri) 5 q boymadrn (ot) 25 q dazotu (ot)

20 q. Bu qarqdan 1 xrk qa 1 st. soyuq suda 3 saat saxlamaq sonra 5
dqiq qaynatmaq sonra yn 15 dqiq dmd saxlamaq lazmdr. Bu dozan gn
rzind byin damarlarnn sklrozunda v atrosklrozda qbul tmk lazmdr.
ASTRA
Dprssiya. 1 xrk qa astra iyinin zrin 1 st. qaynar su
tkrk, soyutmaq v szmk lazmdr. Bu sinir sitstmini mhkmldn bir
vasitdir.
AYIQULAI
Byrklrin iltihab. Ayqula otunu dmlmk v ay kimi imk
lazmdr. Bu ay sidikqovucu v antisptik tsir malik olmaqla byrklrin
iltihabnda istifad dilir.
AYRIQ
Duzlama. 2 ay qa ayrq kk zrin soyuq su tkrlr, 10 dqiq
zif odda qaynadqdan sonra 1 saat saxlayrlar v sonra szrlr. Ondan gnd 3-4
df, hr dfd 1-2 xrk qa iirlr. Bl rspti d istifad tmk olar: 4 ay
qa bitkinin quru kk zrin 1 stkan soyuq su tkrk 12 saat saxladqdan
sonra szrlr. Sxlm kk zrin qaynar su tkrlr, 1 saat saxladqdan sonra
szrlr. Sonra hr iki cvhri qardrrlar. Ondan gnd 3 df 1 xrk qa
qbul dirlr.
BAAMBURC
Md xstliyi. 40 q baamburcun cavan yarpaql v ya myvli
budaqlar zrin 1 l su tkrk dmlm v ya hlim hazrlayrlar. Ondan gnd
3-4 df 1 xrk qa qbul dirlr. Bl nsx d iltmk olar: 1 xrk qa
baamburcun cavan zolar v 1 xrk qa piikotu kknn zrin 1 stkan su
tkrk, 5 dqiq qaynadrlar, soyudaraq szrlr. Ondan gnd 3-4 df 1 xrk
qa iirlr.
BAAYARPAI
Astma. 1 xrk qa quru v ya tz byk baayarpann zrin 1
stkan qaynar su tkrk 15 dqiq saxlayb szrlr. Ondan gnd 4 df
ymkdn vvl 1 xrk qa qbul dirlr. Bl rspt d istifad tmk olar: 3
xrk qa xrdalanm tz yarapaqlar 3 xrk qa balla v ya kr tozu il
qardraraq 4 saat bal qabda isti plitd qzdrrlar. Bu rbtdn gnd 4 df
ymy 30 dqiq vvl 1 ay qa qbul dirlr. Baayarpa hlimi tnffs
orqanlar xstliyind blmli skry qar bir vasitdir. Hminin bronxial
astmada, koklda v vrmd istifad dilir.
Atrosklroz. 1 xrk qa xrdalanm quru baayarpa zrin 1
stkan qaynar su tkrlr. 10 dqiq saxladqdan sonra szrlr. Dozan 1 saat
rzind qurtumlarla iirlr. Bl rspt d istifadtmk olar: tr yarapaqlar
diqqtl yuyurlar, ksrk irsini xarrlar. stkan irni hmin qdr balla
qardraraq 20 dqiq qaynadrlar. Onu gnd 2-3 xrk qa qbul dirlr.
Sistit. 2 ay qa baayarpa toxumlarndan yuyurlar, zrin 1 stkan
qaynar sus tkrk 10 dqiq saxlayrlar. Acqarna 1 ay qa qbul dirlr.
BAQULNK

Zkm. Baqulnik (yarpaqlar) 1 xrk qa, zytun (yaxud

gnbaxan) ya 100 q. Ya baqulnikin xrdalanm yarpaqlar il qardraraq
21 gn qaranlq yrd dm qoymaq hr gn onu alxalamaq szmk v sxmaq
lazmdr. Hr bir burun dliyin 2-3 damc damzdrrlar. Birinci gn 3 df,
sonralar - gnd 1 damc 3-4 df. Malic 1 hftdn ox davam tmmlidir.
Poliartrit. 25 q baqulnik otunun zrin 1 l qaynanm su tkrk, 15-20
dqiq azbal kild dm qoyulur. Isti ay kimi gnd 5-6 df stkan
iirlr. Bl rspti d istifad tmk olar: 1 ay qa quru otun zrin 2 stkan
qaynanm su tklr, bal qabda 8 saat dmd qoyulduqdan sonra sxaraq
szrlr. Gnd 4 df 1/3-1/2 stkan iirlr.
BALLIBABA (DALAMAZ)
Astma. 4 ay qa doranm ballbaba otu zrin 1 litr qaynar su
tkrk, 10 dqiq qaynadrlar, gcni saxlayrlar v szrlr. Ondan gnd 3 df
1/2 stkan iirlr. Bu bitkinin iklrini d istifad tmk olar: 2 xork qa
iyin zrin v tmpraturunda 2 stkan su tkrk 1saat saxladqdan sonra
szrlr. Ondan gnd 3-5 df 1/2 stkan iirlr.
BALLINAN (BADRNC)
Kp v kolit (youn barsan iltihab). Barsaq kpnd v sancda
20 qr ballnan yarpan 1 l qaynar suda dmlnir v ya spirtl qar bl
hazrlayrlar: 1 hiss yarpaq zrin 3 hiss 40%-li spirt tkrk 7 gn saxladqdan
sonra szrlr. Gnd 3 df 1 ay qa dmlmdn v ya cvhrdn 1/3 stkan
qaynanm su il qbul dirlr.
qa dmlmdn v yaxud tinkturadan bir stkan su il iirlr.
BAINAACI
Diatz. 15 q quru xrdalanm banaac qab zrin 2 stakan qaynar
su tkrk, zif od zrind 30 dqiq saxladqdan sonra szrlr v zcmini 200
ml atdrrlar. Diatzli uaqlara gnd 3 df 1 ay qa vrirlr.
Mnorraqiya. Yuxarda gstriln qaydada hazrlayrlar. Bu hlimdn
gnd 3-4 df 1-2 xrk qa ymkdn sonra arl v iddtli aybada,
hminin nvrastniyada qbul dirlr.
ilr. Yuxarda gstriln qaydada hazrlanr. Bu mcundan gnd 3-4
df 1/3 stkan rkdn v byrkdn ml gln bdn imsin v hminin
tonusladrc vasit kimi iirlr.
BNV
Dri xstliklri. 20 q iyini bir stkan suda dmlyirlr. Dri
xstliklrind qan tmizlmk mqsdi il gnd 3 df -1 stkan iirlr.
Baqa nsxni d istifad tmk olar: bnv (ot) 1 xork qa, piikdili (ot)
1 xrk qa. Qaran zrin 1 stkan qaynar su tkrk, 1 saat saxlayrlar,
sonra szrlr. Ondan gnd 3 df 1 xrk qa qbul dirlr.
Paradantoz. rngli quru bnv otunun zrin 1 stkan qaynar su
tkrk, 15 dqiq qaynadrlar v soyuduraq hcmini 200 ml atdrrlar.
Paradantoz v di arsnda az yaxalamaq n istifad dirlr.
BYAN

Bronxit. 10 q biyan kk zrin 1 stkan qaynar su tkrlr, 20 dqiq

dmlyirlr, 45 dqiq soyudurlar, szrlr, sxrlar v hcmini 200 ml- atdrrlar.
Ondan gnd 3 df 1 xork qa blmgtirici vasit kimi qbul dirlr.
Kokl. 6 q xrdalanm biyan kk zrin 1 stkan qaynar su tkrlr.
30 dqiq qaynatdqdan sonra szrk hcmini 200 ml atdrrlar. Kokl
xstliyind bu nlimdn gnd 3 df 1 ay qa sdl ymkdn sonra
qbul dirlr.
BOYAQ DROKU
Qandvrannn pozulmas. 1 ay qa quru otun zrin 2,5 stkan
su tkrlr v suyun 1/3 hisssi buxarlanana qdr qaynadrlar, sonra szrlr. Gn
rzind bir n df bu hlimdn 1-2 xrk qa byin damarlarn
gnilndirmk n iirlr.
BOYAOTU
Byrklrd da. 1 qa xrdalanm marna kknn zrin 1 stkan
soyuq su tkrlr, 10 saat saxlayrlar, sonra 5 dqiq qaynadb szrlr. Bu dozan
shr isti-isti byrklrd fosfat dalar olduqda iirlr.
BOYMADRN (QANOTU)
Rvmatizm. Quru boymadrn otunun zrin 1 stkan qaynar su tkrlr
v 1 saat bryrk saxladqdan sonra szrlr. Bl arsnda, rvmatizmd v
nvralgiyada ondan gnd 3-4 df ymy qdr 1 xork qa qbul dirlr.
CK AACI
Stomatit. 3-4 xrk qa quru cknin gllri zrin 2 stkan isti su
tkrlr, 30 dqiq qaynatdqdan sonra 36-37oC-y qdr soyudurlar v hcmini
400 ml atdrrlar. Hmin mhsulu dama iltihabnda v stomatitd az
yaxalama n istifad dirlr.
YLK
Atrosklroz. iylk yarpaqlarndan 1 xrk qa gtrrk zrin 1
stkan qaynar su tkrk 10 dqiq dmlyirlr, 2 saat saxladqdan sonra szrlr.
Gnd 3-4 df 1 xrk qa qbuldirlr. Hlimini d aadak qaydada
qbul tmk olar: 1 xrk qa xrdalanm yarpaqlar (yarpaq v kklrin
qar da ola bilr) zrin 1 st. qaynar su tkrlr, 45 dqiq dmd saxladqdan
sonra szrlr. Ondan shr-axam hr df 1 stkan yksk qan tzyiqind,
atrosklrozda v bronxial astmada qbul dirlr.
Qanaxma. 1 xrk qa iylk yarpaqlarnn zrin soyuq qaynanm
su tkrk, 6-8 saat saxladqdan sonra szrlr. Ayba zaman gcl qanaxmalara
qar gnd stkan bu cvhrdn iirlr. Bu nsxdn d istifad tmk olar: 1
xrk qa iyilk yarpann zrin 1 st. qaynar su tkrlr v 30 dqiq
saxladqdan sonra szrlr. Gnd 3-4 df 1 xrk qa miqdarnda
qbul dirlr.
UUNDUR
Angina. uundur irsi il boaz yaxalamay badamcq vzisi
iltihabnda msbt tsir gstrir. Bundan tr uunduru xrda srtgcdn
kirrk irsini sxmaq lazmdr.
DAMOTU

Gz zifliyi. 15 q xrdalanm damotu otunun zrin 1 stkan qaynar su

tkrlr, 40 dqiq saxladqdan sonra szrlr. Grm qabiliyytini yaxladrmaq
n gnd 2-3 df gnn ikinci yarsnda 1 xrk qa iirlr.
DAZIOTU
Azda pis iy. Dazotunu brk prtldrk, az yaxalamaq n
istifad dirlr. Bl rspti d istifad tmk olar: 1 xrk qa dazotu zrin
litr 4-% spirt tkrk 1 gn saxladqdan sonra szrlr, 40 damc bu mayni
stkan su il qardraraq hr gn az yaxalayrlar.
Xora xstliyi. li qab gtrrk iini xrdalanm dazotu il
doldurub zrin zytun ya tkrlr. Bu qab hndr bir qazann iin
qoyaraq qazana qabda olan may sviyysind su doldururlar v bu qazan
hminin iind su olan baqa bir qazana salb od zrin qoyurlar v 6 saat
qaynadrlar. Hr df qazana buxarlanm su vzin vvlki sviyyd olduu
qdr su tkrlr. Hazr drman szrk srin yrd saxlayrlar. Ymy 30 dqiq
qalm bu drmandan 2 xrk qa qbultmk lazmdr. Dazotu ya md
xorasnda v onikibarmaq barsaq xstliyind kmk dir.
DMROVOTU
Allrgiya. Dmrovotu otundan 1 xrk qan 2 stkan qaynar suda
dmlyirlr. 4 saat saxladqdan sonra, gnd 2 df shr v axam ymy 15-20
dqiq qalm 1/4-1/2 stkan imk lazmdr.
Dymlr (mozollar). Tr bitkini t manndan kirrk, irsini
sxrlar v balaca flakonlaral tkrlr ki, maynin sviyysi, probkadan 2 sm
aa olsun. Flakonu mnkmc balayaraq 6-7 gn otaq tmpraturunda
saxlayrlar. l ki, qcqrmaa balad mtmadi gnar probkan aaraq ylm
qaz bayra buraxmaq lazmdr. Qcqrma qurtarandan sonra ir uzun mddt
saxlana bilr. Bu sulla hazrlanan irni 2-3 dqiq rzind bolluca dymnin
zrin srtrlr. 3-5 dqiqlik fasildn sonra irni tkrar kmk lazmdr. Bu
prosduran sutkada 2-3 df yrin ytirirlr. Adtn sardan istifad tmirlr.
kzma. Yarmlitrlik bankan yarsna qdr doranm tz dmrovotu
il doldururlar (qurumu xammal bankann 1/4-i qdr gtrrlr), bankann
azna qdr qaynar su tkrlr v su soyuyana qdr saxladqdan sonra szrlr.
Ondan gnd 3 df ymy 10-15 dqiq qalm 1/3 stkan iirlr. Hr 7 gn
qbul tdikdn sonra 2 gn fasil dirlr. Cvhri tam saalana qdr iirlr.
DOVANDODAQ
Diatz. 10 q dovandodaq yarpann zrin 1 stkan qaynar su
tkrk, 15 dqiq dmldikdn sonra v havasna mvafiq soyudurlar, szrlr,
sxrlar v 200 ml hcmin atdrrlar. Gnd 3 df 1/3-1/2 stkan iirlr. Hlimini
zdlnmi yrlr isti komprss qoymaq n istifad tmk olar.
FDRA
Yksk qzdrma. 10-20 q xrdalanm fdra otunun zrin 2 stkan su
tkrk maynin yars buxarlanana qdr od stnd qaynadrlar. Sonra soyudaraq
szrlr. Ondan 1 xork qa gnd 3 df ymkdn vvl qbul dirlr.
Md xoras. 15-20 q xrda-xrda doranm fdra otu zrin soyuq su
tkrk mayhcminin yars qalana qdr qaynadrlar. Bundan sonra soyudaraq

szrlr. Ondan gnd 3 df ymy 10 dqiq qalm 1 xork qa

qbul dirlr. Bu qarq md xorasnda, astmada v zkmd fayda vrir.
VKALPT
Yanqlar. 10 q vkalipt yarpaqlarnn zrin 1 stkan qaynar su tkrlr,
30 dqiq su hamamnda qzdrrlar, 45 dqiq soyudurlar v szrk, sxrlar.
Yanqlara qar islatma drman kimi ttbiq dirlr.
SMY
Md xoras. 20 q kalndula glnn zrin 1 st. qaynar su tkrk 15
dqiq dmlyirlr, szrlr v zrin hcmi 200 ml olana qdr su tkrlr.
Ondan gnd 2-3 df 2 xrk qa md xoras v 12 barmaq barsaq
xstliklrind qbul dirlr.
ZVAY
Astma. Balzam hazrlamaq n 250 q zvay, 0,5 l irin qrmz axr,
350 q xarlanmam bal gtrrlr. zvayn yarpaqlarn qrmamdan vvl bitkini
1 hft sulamrlar. Ksilmi yarpaqlarn tozunu silmk lazmdr (yumaq olmaz),
xrldalayb li qaba tkmk, zrin axr v bal lav tmk lazmdr. Yax
qardrmaq v doqquz gn srin yrd saxlayandan sonra cvhrini almaq sonra
szrk sxmaq lazmdr. Bronxial astmaya qar ilnir. Ilk 2 gn rzind 1 xrk
qa gnd 3 df ymkdn 30 dqiq vvl qbul dirlr.
Bronxit. 3-5 illik zvayn yarpaqlarn ksrk, 4-8oC- tmpraturunda
qaranlq yrd 2 hft saxlayrlar. Sonra irsindn stkan sxaraq ona 500 q
xrdalanm qoz v 300 q bal qatmaq lazmdr. Bronxit qar gnd 3 df
ymkdn 30 dqiq vvl 1 xrk qan qbul dirlr.
Mozol. zvay yarpann birini uzununa ksrk v mazolun zrin
qoyaraq bir gc komprs klind saxlayrlar. Shri mozolu balan kt trfi
il qazyaraq zrin vazlin kmk lazmdr. Bu prosduran mozol yox olunca
davam dirlr.
Stlcm. 300 q bal, stkan su v xrda ksilmi zvay yarpaqlarn
ox mlayim odda 2 saat qaynatmaq soyutmaq v qardrmaq. Srin yrd
saxlamaq. Gnd 3 df 1 xrk qa qbul tmk.
GCVR
Stomatit. 1 ay qa xrdalanm gcvr kknn zrin 1,5 l
qaynanm su tklrk 2 saata dm qoyulur, sonra szlr. Az boluu slikli
qiasnn iltihabnda yaxalamaq n istifad dilir. Bl rspti d istifad tmk
olar: gcvr (kk) 10 q adaay (yarpaqlar) 8 q am (qab) 10 q gicitkn
(yarpaqlar) 10 q. Bunlarn zrin 1 l su tklr, 5-10 dqiq qaynadadlr v
szlr. Hlimini az iltihabnda, yara v aftoz stomatitd istifad dirlr.
GVN
Qan tzyiqi. 10 q gvnin zrin 1 st. qaynanm su tkrk 15 dqiq
dmlmk, 45 ddiq soyutmaq szmk, sxmaq v hcmini 200 ml gtirib
xaramaq lazmdr. Yksk qan tzyiqinin balanc mrhlsind 2-3 xrk
qan gnd 2-3 df iirlr.
GCTKAN
Allrgiya. Aprl-may aylarnda cavan gicitkan stdn 20 sm ksirlr,
diqqtl yuduqdan sonra xrda-xrda ksirlr, 1 litrlik bankaya yrlar v zrin

qaynanm su tkrk 10 saat saxladqdan sonra szrlr. ml gln cvhri

myv v trvz irlri il birlikd uaqlara imy vrirlr. Bu, qan
allrgnlrdn tmizlm vasitsi olmaqla, hminin sakitldirici bir drmandr.
Yaxndan grm. 5 xrk qa gicitkann zrin 1 stkan su tkrk
3-5 dqiq qaynadrlar, szrlr. Gnd 3 df yni dozalarla ymy 30 dqiq
qalm iirlr. yni zamanda gnd 2 df ymkdn sonra 1-2 ay qa arpa
smnisi unundan qbul dirlr. Bl malic iddtli yaxndan grmd
kmk dir.
mizdirn analar n. 3 ay qa quru yarpaqlarn zrin 2 stkan
qaynar su tkrk 10 dqiq dmlyrk szrlr. Gn rzind qurtumlarla iirlr.
Tr-tz yarpaqlar istifad tdikd mayni 1-2 dqiq dmlmk bs dr.
Babasil. 2 ay qa qurudulmu gicitkan yarpaqlarn 1 stkn qaynar su
il dmlyirlr, sonra 1 saat saxladqdan sonra szrlr. Gnd 2 df stkan
iirlr. Bl bir nsxdn d istifad tmk olar: 1 xrk qa quru gicitkan
yarpaqlarnn zrin 1 stkan qaynar su tkrk, zif odda 10 dqiq qaynadrlar,
soyudaraq szrlr. Gnd 4-5 df 1 xrk qa qbul dtrlr. Ondan baqa,
babasil qanaxmalarnda gnd 4 df 1 ay qa tz gicitkann irsini iirlr.
Rvmatizm. Gicitkan (tz bitkinin irsi) 1 hiss, bal 1 hiss, 90%
spirt 1 hiss. Gicitkann tz sxlm irsini spirt v balla qardraraq 14 gn
soyuqda saxladqdan sonra szrlr. Gnd 3 df 2 xrk qa ymy 30
dqiq qalm rvmatizm v poliartrit qar qbul dirlr.
GLVR
Gz iltihab. Malic mqsdil glvrin sbtsiz gy qra iklrini
istifad dirlr. Onlar tamamil alan vaxt yrlar v qaranlq isti yrd
qurudurlar. 2 ay qa gl 1 stkan qaynar su il dmlyirlr. 1 saat saxladqdan
sonra szrlr. Gzd olan iltihablara qar antisptik vasit kimi istifaddirlr.
Dmlmd islanm pambq parasn gzn zrin qoyurlar.
XARDAL
Ishal. 100 qoz araksmlrinin zrin 1 stkan 70%-li spirt tkrlr
v v havasnda qaranlqda 6-8 gn saxladqdan sonra szrlr. Soyuq qaynanm
suya 6-8 damc tkrk gn rzind 3-4 df qbuldirlr.
Qbizlik. 10-12 ydlm xardal toxumunu (v ya -1/3 ay qan
hazr tozunu) su v ya sdl imk mslht grlr. Yava-yava dozan artraraq
20 toxuma vya tozuqdan ay qana atdrrlar.
XYAR
Gz iltihab. Yarm stkan tz xiyar qabnn zrin stkan qaynar
su v ay qa imli soda lav dirlr. Onu islatma drman kimi
istifad dirlr.
NCY
rk xstliklri. 1) Bankann nisssini tz inciiyi gl il
doldururlar, zrin 90%-li spirt tkrlr v 3 hft saxladqdan sonra szrlr.
Gnd 5 dfdn olmamaq rtil 10-15 damc qbuldirlr. 2) 30-35 damc
inciiyi cvhrindn stkan damotu hliminin zrin tkrlr. Onu gnd 5
df rk atmamazlnda iirlr.
TBURNU

Poliartrit. 1,5 stkan itburnu kkn1,5 litr 40% spirtin iind 2 hft
qaranlq yrd otaq tmpraturunda saxlayrlar. Birinci 3 gn hr gn 3 df 1
xork qa, qalan gnlri is 2 xork qa qbul dirlr.
Qanazl. Anmiyada 40-50 q itburnu myvsinin 1 litr qaynar suda
dmini imk lazmdr. Hlimini d ttbiq tmk olar: 5 stkan xrdalanm
myvnin zrin 1 litr su tkrk, 10 dqiq qaynadrlar v gcni saxlayaraq
szrlr. Gn rzind adi ayn yrin iirlr. Qrip qar hr 2-3 saatdan bir 1/2
stkan itburnu ay qbul dirlr.
JNN
ilr. 40-50 q bu bitkinin kk zrin qaynanm soyuq irin su
tkrlr, 4-5 saatlq o suyun iind saxlayrlar, sonra sudan xardaraq
xrdalayrlar, litr 4-%-li spirtin iin tkrlr v 17-20 gn qaranlq yrd
saxlayrlar. Ondan gnd 1 df 1 ay qa miqdarnda ymy 30 dqiq qalm,
ardnca su immk rtil, rk-damar sistminin funksional pozulmas il
laqdar ilr zaman iirlr. Malic kursu arada 2-10 gn fasillr olmaqla 90
gndr. Tkrar kurs bir ildn sonra balana bilr.
KASNI
mumi ziflik. 20 q kasn kkn gtrrk zrin 200 ml qaynar su
tkrlr. Adi kild hlim hazrlamaq lazmdr. Ondan gnd 5-6 df 1 xrk
qa qbul dirlr. Hminin kasn kknn cvhrini d istifad tmk olar: 25
q kk, 100 q spirt. Ondan gnd 5 df 20-25 damc qbul dirlr. Hlimi v
cvhri mumimhkmlndirici, qvvtvrici vasit kimi ttbiq dirlr.
kzma. 20 q kasn kk v ya 40 q kasn otu zrin 1 litr su tkrlr.
Oda qoyaraq 30 dqiq biirirlr v sonra szrlr. kzmada islatma drman
kimi istifad dirlr
KAIMOTU
skrk. 30-40 qr kamotu kklri zrin 1 l su tkrlr v gcni
frnda duxovkada v ya trmosda dmlyirlr. Shrisi 5-7 dqiq qaynadaraq
ynidn 20 dqiq dm qoyurlar, sonra szrlr v sxrlar. Gn rzind bu hlimi
brabr hisslr blb 5 df qbul dirlr.
KNDALA
Babasil. Yazda ylm cavan kndala yarpaqlarn balda qaynadaraq
xroniki qbizlikd yngl iltm drman kimi qbul dirlr. Sdd ynglc
qaynanm cavan kndala yarpaqlarn yanqlarn, bimlrin v babasil
dynlrin zrin yaxma kimi qoyurlar.
skrk. 1 xrk qa quru kndla iklrinin zrin axamdan
l qaynar su tkrk, 40 dqiq saxladqdan sonra szrlr. Bu mayni bal v
sdd qardraraq axamlar -1 stkan isti vziyytd iirlr.
KRVZ
Allrgiya. Krvizin tz sxlm irsindn 1-2 ay qan gnd 3
df ymkdn 30 dqiq qabaq allrgiyaya qar iirlr. Bu malic hzmi,
bronxiti v duzlaman da aradan qaldrr.
Duzlama. 3-4 q xrdalanm krviz kknn zrin 1 litr su tkrlr,
8 saat saxladqdan sonra szrlr. Gnd 3 df 1 ay qa allrgiyada,
duzlamada v pilonfritd qbul dirlr.

Pilonfrit. 1 xork qa krviz toxumu zrin 2 stkan soyuq

qaynanm su tkrk, 2 saat saxladqdan sonra szrlr. Ondan gnd 3 df 1
xork qa iirlr.
ZRAVND (KRKAZON)
Hiprtoniya. 1 ay qa xrdalanm kirkazon kknn zrin 1
stkan su tkrlr v 8 saat saxladqdan sonra szrlr. Cvhri gn rzind yni
brabrlikd iirlr.
Vrm. Yuxardak qaydada hazrlayrlar. Bu cvhrdn gnd 1 xrk
qan 3-4 df qbuldirlr.
Rvmatizm. 1-2 ay qa kirkazonun quru yarpaqlar zrin 1 stkan
qaynar su tkrlr. Od zrind 15 dqiq qoyduqdan sonra soyudurlar v
szrlr. Gnd 3-4 df 4 xrk qa qdrind qbul dirlr. Baqa bir nsx:
hmin qdr quru yarpaqlar zrin stkan 40%-li spirt tkrlr, 7 gn
saxladqdan sonra szrlr. Ondan gnd 3-4 df hr df 20 damc qbul dirlr.
KALANXO
Damar gnilnmsi. Yarm litrlik ni yarsna qdr xrdalanm
kolanxo yarpaqlar il dolduraraq zrin 40%-di spirt tkrlr v 7 gn qaranlq
yrd saxladqdan sonra fasillrl alaxalayaraq szrlr. Gclr bu cvhrl
ayaqlar aadan yuxar srtrlr. Malic 4 ay mddtind hyata kirilir.
QANQAL
Hiprtoniya. 4 xork qa qanqal yarpa zrin 4 stkan qaynar su
tkrk 2 saat saxladqdan sonra szrlr. Ondan gnd 6 df 1/2 stkan iirlr.
QARAQOVAQ
Hzmin pozulmas. 2 ay qa xrdalanm quru qoraqovaq tumurcuu
zrin 1-1,5 stkan qaynanm su tkrk 15 dqiq saxladqdan sonra szrlr.
Ondan gnd 3 df, hr dfd 1/3 stkan iirlr. Cvhrini d imk olar: 1-2 ay
qa 2 hammal zrin stkan qaynar su tkrrk 15 dqiq saxlayb szrlr.
Ondan gnd hr dfd 1/3 stkan iirlr. Spirtli cvhri d iltmk olar: 1-2 ay
qa sr zrin stkan 40%-li spirt tkrk 7 gn saxlayrlar v szrlr.
Ondan gnd 20 damc hzmi yaxladran vasit kimi v sistitd qbul dirlr.
QARAQINIX
Bronxit. 1 ay qa qaraqnx otunu 1 st. qaynar su il dmlyirlr, 2
saat saxladqdan sonra szrlr. Ondan gnd 3 df stkana qdr iirlr.
QARANQUOTU
Hiprtoniya. Bu otun yarpaqlarndan 3 xrk qann zrin iki
stkan soyuq su tkrk, 30 dqiq qaynaradaq otaq havas tmpraturuna qdr
soyudurlar v szrlr. Onu gnd 6 df 1 xrk qa miqdarnda qan tzyiqi
yksk olduqda qbul dirlr.
QARIDALI
Xolsistit. 1 xrk qa qardal saan 1 stkan qaynar suda
qaynadaraq 1 saat saxladqdan sonra szmk. Gnd 1 xrk qa hr 3 saatdan
bir qbul tmk lazmdr.
QAYTARMA
Damalarn iltihab. Qaytarma kkndn tinktura (cvhr) hazrlamann
yolu. Bundan tr 20 q kkndn gtrrk zrin 100 ml 70%-li spirt tkrlr v

bir hft saxlayaraq fasillrl qab alxalayrlar. Sonra alnm maynin 10

hisssin 5 hiss zytun ya qatrlar. ml glmi mrhmi iltihabl, yumalm
v qanayan damaqlarn malicsind istifad dirlr.
Stomatit. 1 xrk qa hmin bitkinin xrdalanm quru kknn
zrin 1 stkan isti su tkrlr, 15 dqiq qaynadaraq 2 saat saxlayaraq szrlr,
hcmini 200 ml qdr atdrrlar. Dama iltihabnda v stomatitd hmin hliml
(1 xrk qa hlimi 1 stkan su il) hr 2 saatdan bir az yaxalayrlar.
QIRXBUUM (YOLOTU)
skrk. 1 xrk qa xrdalanm qrxbuum otu zrin 1 st. qaynar
su tkrk 5-10 dqiq su hamamnda isidirlr, 1-2 saat saxladqdan sonra szrlr.
Ondan gnd 3-4 df 1 xrk qa qbuldirlr.
QIZILAAC
Md-barsaq xstliklri. 50 q qzaac qozas zrin 1 l su
tkrk 15-20 dqiq dmlyirlr. Bu hlimdn gnd 3 stkan gcl v xroniki
qastritd, ishall ntrokolitd iirlr.
QOZ
Qurdqovucu vasit. 4 ay qa xrdalanm ytimmi qoz zrin 1
stkan ynglc duzlu qaynar su tkrlr, 30 dqiq saxlayrlar v szrlr. Bu
dozan gn rzind iirlr, gc is duzlu iltm drman qbul dirlr. Bu,
solitr v yumru qurdlar qovmaq n bir vasitdir.
kr xstliyi. 1 xrk qa xrdalanm qoz yarpaqlarnn zrin 1
stkan isti su tkrlr. 20-30 dqiq qaynadb soyuyana qdr saxlayrlar v
szrlr. Gn rzind bu dozan yni brabrlikd iirlr. Qoz araksmlrini d
istifad tmk olar: 40 qozun araksmsi zrin 1 stkan qaynar su tkrlr, 1 saat
dmlyirlr, soyudurlar v szrlr. Gnd 3 df 1 ay qa miqdarnda
qbul dirlr.
Hzmtmm. 30 ytimmi xrdalanm qoz qab zrin 1 litr
40%-li spirt tkrk 14 gn gn altnda saxlayrlar. Sonra bu mayni szrk,
onu soyuq qaynanm su il qatrlar v ondan gnd 3 df 1 xrk qa
qbul dirlr.
QUMOTU
Duzlama. 30 q qumotu zrin l su tkrk az bal qabda
maynin 1/3 hisssi qalana qdr qaynadrlar. 2 saat saxladqdan sonra szrlr.
Ondan gnd 3 df, hr dfd stkan iirlr. Cvhrini d istifad tmk olar.
Bundan tr 2 ay qa xammal zrin soyuq qaynanm su tkrk, 8 saat
saxladqdan sonra szrlr. Ondan gnd 2-3 df hr dfd stkan
duzlamada, ibanlarda vlc d dri xstliklrind iirlr.
QURUCA
Hiprtoniya. 10 q quruca otunun zrin 1 stkan qaynar su tkrk 15
dqiq dmlyirlr, 45 dqiq soyudurlar, szrlr, sxrlar v hcmini 200 ml
atdrrlar. Ondan gnd ymkdn sonra 1/3-1/2 stkan hiprtoniya v
stnakardiyada iirlr. Hlimini ayaq vannalar n istifad dirlr: 150 q otu 3 l
suda dmlyirlr, mlayim odda v ya frnda 30 dqiq saxlayrlar, soyudurlar v
vanna dzldirlr. Prosdurann mddti 30 dqiqdir.
LMON

Angina. Anginann ilk mrhlsind yarm limon qabn ynmk

lazmdr. Bundan sonra 1 saat rzind h n ymmk, imkan yaratmaq ki, fir
ya v limon turusu boa zn slikli qiasna tsirtsin. Malicni 3 saatdan
sonra tkrar tmli.
MAYAOTU
Yuxusuzluq. Bir hiss xrdalanm mayaotu qozalar zrin 4 hiss
40%-li spirt tkrk 2 hft saxlayrlar, sonra szrk sxrlar. Cvhri gnd iki
df (ikinci df yuxuya gtmzdn vvl) 1 xrk qa suya 5 damc cvhrdn
tkrk, ymy qdr qbul dirlr. Bu malic qurdlar yox tmkd
oxffktlidir.
Sarlq. 1 stkan isti sd 1 stkan isti su il qardraraq zrin 2 xrk
qa toz halna salnm mayaotu qozasn tkrlr. Bunlar gc frnda v ya
trmosda dmd saxlayrlar. Gn rzind bu drman isti-isti iirlr.
Damarlarn gnilnmsi. 1 xork qa xrdalanm mayaotu qozalar
zrin 1 stkan qaynar su tkrk, 15 dqiq dmlyirlr, 45 dqiq soyudurlar,
szrlr, sxrlar v hcmini 200 ml atdrrlar. Ondan gnd 3 df ymk qaba
1 stkan iirlr. Hlimini komprs kimi istifad tmk olar.
MRCANOTU
Qrip. 1 xrk qa mrcanotu yarpaqlar zrin 1 stkan qaynar su
tkrlr, 30 dqiq saxladqdan sonra szrlr. Ondan gnd 3-4 df 2 xrk
qa qbul dirlr. Bl bir hlimi d qbultmk olar: mrcanotu (yarpaqlar) 1
hiss, iylk (yarpaqlar) 1 hiss. 1 xrk qa bu qarn zrin 1 stkan su
tkrlr v qaynadrlar. Sonra nlimi szrk ona tamna gr bal qatmaq
lazmdr. Bu hlimdn 1 stkan gnd 3-4 df isti-isti imk lazmdr.
Paradantoz. 6 q quru mrcanotu yarpaqlarnn zrin 1 stkan isti su
tkrk, 20 dqiq qaynadrlar, ynglc soyudurlar, szrlr v hcmini 200 ml
atdrrlar. Paradontoz, dama iltihab v stomatitd az hr 2-3 saatdan bir
yaxalamaq lazmdr.
Rvmatizm. 100 q mrcanotu yarpaqlarn 2,5 l qaynar suda 2 saat
saxladqdan sonra szrlr v 1,25 stkan 40%-li spirt lav dirlr. Qaynamaa
atdrmamaq rtil 15 dqiq zif odda saxlayrlar. Bu dmldn stkan gnd
3 df ymy 30 dqiq qalm iirlr. Malic kursu 6 aydr.
MRGYD (QULANQAR)
Sistit. 6 q mrgyd kknn zrin 1 litr qaynar su tkrk
dmlyirlr, 15 dqiq dmldikdn sonra 45 dqiq soyudaraq szrlr. Ondan
gnd 3 df, hr dfd 1-2 xork qa qbultmk olar. Bl nsxni d
istifad tmk olar: 3 qaq cavan zolarn zrin 1 stkan qaynar su tkrk
dmldikdn sonra szrlr. Ondan gnd 3 df, hr dfd 1-2 xork qa
qbul tmk lazmdr. Malic 3-4 hft davam dir. Bu nsx taxikardiyada
sakitldirici tsir malikdir.
NAN
dd da xstliyi. 1 ay qa quru nan yarpan 1 stkan qaynar su
olan ini aynik tkrlr, 10-12 dqiq saxladqdan sonra gnd 2-3 df ymy
30 dqiq qalm stkan hzm pozulduqda, d kissind da olduqda,
yuxusuzluqda, sb, rk v baqa xstliklrd imk lazmdr.

PALID
Gz iltihab. Xrdalanm 1-2 xrk qa pald kknn zrin l su
tkrk 10-15 dqiq qaynadrlar, sonra da szrk soyudurlar. Hlimi gz
iltihabnda gz yumaq v zrin komprs qoymaq n istifad dirlr. Malic
kursu 4-5 gn.
PMTAQ
Radikulit. Ptran tz yarpan su il isladaraq arxa trfini arayan
yr qoyaraq isti dsmalla balayrlar. Qurumu yarpaqlar tkrarn suda isladrlar
v ynidn hmin yr qoyurlar.
PKDL
Diatzlr. 20 q piikdili otunun zrin 1 stkan soyuq su tkrk,
qaynadrlar v szrlr. Diatz xstliyi zaman ondan gnd 3 df 1 xrk qa
ymkdn vvl qbul dirlr. Cvhrini komprs v islatma drman kimi d
istifad tmk olar.
Raxit. Piikdili otu (4 xrk qa) zrin 1 litr qaynar su tkrk 1012 saat trmosda saxlayrlar. Shrisi 10 dqiq su hamamnda qaynadaraq v
tmpraturu sviyysind soyudaraq szrlr v uaqlara raxit v dri
xstliklrind gnd 3-4 1/2 stkan imy vrirlr.
RAZYANA
Qarn sancs. 10 q razyana toxumunun zrin 1 stkan qaynar su
tkrk 15 dqiq dmlyirlr, 45 dqiq soyudurlar, szrlr v sxaraq hcmini
200 ml atdrrlar. Ondan gn rzind yni brabrlikd barsaq sancsnda v
spazmasnda iirlr.
SABUNOTU
Prostatit. Sabunotu (kk) 2 xrk qa, dstrk (ot) 2 xrk
qa. Komponntlri xrdalayaraq l qaynar su tkrlr v gcni saxlayaraq
sonra szrlr. Gnd 3 df 3-4 stkan ymkdn 30 dqiq vvl iirlr.
SARIMSAQ
Qurdlar. Byk ba sarmsa sdd yumaq olana qdr biirirlr.
Sonra szrk soyudurlar. Hlimi il xstni imal dirlr (1/4-1/2). Btn gc
imalni barsaqda saxlayrlar.
Dymlr (mozollar). Sarmsaql sirk hazrlamaq n 3 di sarmsaq
gtrrlr v zrin 3-4 stkan axr sirksi tkrk, 2 hft saxlayrlar. Kiik
ktan parasn soyuq sarmsaql sirkd isladb artn sxmaq paran arayan
yr qoymaq (dym v ya ziyil), balamaq v komprsi shr qdr saxlamaq
lazmdr. Shrisi tz komprs qoyulmaldr.
Cavanladrc sl (tibt cvhri). Yarm litrlik y 1 ba
tmizlnmi v xrdalanm sarmsaq tkrk zrin 2 stkan araq lav dirlr.
Bu cvhri tz domu aypara v btv ay fazalar arasnda hazrlayrlar.
Butulkan gnd 2 df shr v axam alxalayrlar. Gstriln vaxt bitnd
cvhri diqqtl szgcdn kirrk soyuq yr qoyurlar. Bu cvhrdn shr v
axam 10-12 damc qbul tdikdn sonra stndn 1/2 stkan sd imk lazmdr.
qabiliyytinin aa dmsi (yorunluq). Sarmsaq (dilri) - 400 q
Limon (myvsi) - 24 dd. Sarmsa tmizlyirlr, yuyurlar v srtgcdn
kirirlr. 24 limonun irsinin sxrlar v sarmsaqla qardrrlar. bankada

yrldirirlr, azn tnzifl balayrlar. Ondan gnd 1 df 1 ay qa 1

stkan qaynar suda qardraraq irlr. Bu vasit hval-ruhiyni yaxladrr v i
qabiliyytini artrr.
SDFOTU (SDO, RUTA)
Hzmin pozulmas. Bir hiss iyli sdfotunun tz yarpaqlarnn irsi
zrin 6 hiss 40%-li spirt tkrk 10 gn qaranlq yrd saxladqdan sonra
sxrlar v szrlr. Onun 10 damcsn 1 xrk qa suda hll drk gnd 3
df 15 dqiq ymkdn vvl sust hzmtmd qbul dirlr.
SRN (Avropa yasmni)
Radikulit.1 xork qa Avropa yasmni iyinin zrin 1 stkan
qaynar su tkrk 1 saat saxladqdan sonra szrlr. Ondan gnd 3-4 df 1 xork
qa qbul dirlr. Bl bir nsx d istifadtmk olar: Avropa yasmni
(iklri) 1 hiss, 40%-li spirt 5 hiss. Qar 7 gn saxladqdan sonra,
szrlr. Ondan gnd 3 df 30 damc diarryada v radikulitd iirlr.
SOAN
Qara ciyr xstliyi. krl prtlmi soan yyirlr (1 kq ba soan
2 stkan krl zirlr v frnda sar suyu xana qdr saxlayrlar. Gnd 3 df
1 xrk qa bir n ay rzind qbuldirlr.
Bronxit. Rnddn kirilmi tz soan 10 dqiq iylmk lazmdr.
Malic kursu 30-40 gndr, tkrar 1 aydan sonra olmaldr.
SPRGKOLU
Duzlama. 2 xrk qa sprgkolu yarpaqlarnn zrin 1 l su
tkrk, 10-15 dqiq zif odda qaynadlar, gc saxlayaraq szrlr. Gn rzind
ay kimi iirlr. Malic kursu 3 aydr. Sonra 3-4 hft fasildn sora yn kursu
tkrar tmk lazmdr.
ABALID
Radikulit. abald qabn zrk unda qardrlr. Qara rk dilimlri
zrin duzsuz kr yan srtrk, zrin unla qardrlm abald tkrlr.
Bunu, aryan yrin stn qoyaraq isti para il balayrlar.
TOZAACI
Avitaminoz. 100 q yuyulmu, xrdalanm cavan tozaac yarpaqlarnn
zrin 2 stkan qaynanm isti su tkmk, 3-4 saat dmd qoyaraq szmk
lazmdr. C vitamini atmazlnda gnd 2-3 df 1 stkan imk lazmdr.
Qara ciyrd da. Yazda ylm quru tozaac yarpaqlarndan 2 xrk
qann zrin 1 stkan qaynar su tkrk, maynin yars buxarlanana qdr
zif od zrind qoyurlar, soyudurlar v szrlr. 1 dsrt qa il gnd 3 df
ymy 1 saat qalm qbul dirlr. Malic kursu 3 aydr. Bl bir nsxni d
istifad tmk olar: 1 xrk qa tozaac zrin 1 stkan qaynar su tkmk, 20
dqiq qaynatmaq dmd 1 saat saxlamaq v szmk. Shr v axam ymkdn
30 dqiq vvl 1 stkan iilmlidir.
Qanazl. Tozaac (yarpaqlar) 1 hiss, gicitkan 2 hiss. Bu
qarqdan 2 xrk qann zrin 1,5 stkan qaynar su tkrlr, dmd 1 saat
saxlayrlar, szrlr v zrin stkan uundur irsi lav dirlr. Gn rzind
3-4 df ymy 20 dqiq qalm iirlr. Malic mddti 8 hftdir.

Hzm tmy. 30 q tozaac tumurcuu zrin 1 litr 70 %-li spirt

tkrlr, 7 gn saxlayrlar, sonra szrlr v gnd 3 df 15-20 damc
qbul dirlr. Hlimini d imk olar. 5-10 q tozaac tumurcuu zrin 1 st. su
tkmk lazmdr. Hlimini gnd 3 stkan ymkdn 30 dqiq vvl imk
lazmdr.
Byrk xstliklri. 2 xrk qa tozaac yarpa (yaxud 1 xrk
qa tumurcuq) zrin l qaynar su tkrlr, ban ucunda imli soda
lav drk, 1 saat dmd qoyurlar v szrlr. Gnd 4 df sidikqovucu vasit
kimi ymkdn qabaq stkan iirlr. Bu mqsdl baqa bir nsxni d
istifad tmk olar: qatrquyruu (ot) 1 hiss, tozaac (yarpaqlar) 1 hiss. Bu
qarqdan 1 xrk qann zrin 1 stkan qaynar su lav drk 15 dqiq
dmlyirlr, gnd 3-4 df 1 xrk qa miqdarnda qbul dirlr.
Tngnfslik. Xrdalanm tozaac yarpaqlarndan 2 ay qann
zrin 1 stkan qaynar su tkrlr, 30 dqiq dmlyirlr, filtrdn szrlr v
ban ucunda soda lav dirlr. Gnd 3-4 saatdan bir 3-4 df rk
atmamazl nticsind ba vrn tngnfsliyi azaltmaq n iirlr.
TURP
Rvmatizm. Qara turpu srtkcdn kirrk bir para zrin yaxrlar
v stn yn bir para salrlar. Bu komprsi aryan yr qoyurlar v kalka
kaz il rtrk isti para il bryrlr. Dzn qdr saxlamaq lazmdr. zl
v fqrni d tz turp irsi il ovudurmaq olar.
Itahaszlq. 1 qaq suda qardrlm 10 damc sdfotu irsinin
spirtli cvhrini gnd 3 df qbul tmk olar. Cvhri bl hazrlayrlar: 1 hiss
yarpaqlarn zrin 6 hiss 40%-li spirt tkb 10 gn qaranlq yrd saxlayrlar,
sonra sxaraq szrlr.
VZ (QUARMUDU).
Yksk qan tzyiqi. vz myvlrinin tz irsini iki hft
mddtind gnd 1/2 stkan iirlr. Baqa nsx : 1 kq yuyulmu v ynglc
qurumu myvlrini 700 q kr tozu il srtrk bu maydn gnd 2 df 75100 q ymk lazmdr.
YMAN
Aritmiya. 5 q ymian iyinin zrin 1 stkan qaynar su tkrlr,
azn rtrlr, 15 dqiq dm qoyurlar, soyudurlar, szrlr, artn sxrlar v
maynin hcmini 200 ml gtirib xardrlar. Gnd 2-3 df stkan 30 dqiq
ymkdn qabaq titryici aritmiyada iirlr.
Atrosklroz. 4 xrk qa ymian iyinin zrin 1 stkan 70%-li
spirt tkrlr v 10 gn qaranlq yrd saxalayrlar, fasillrl qab alxalayrlar,
sonra da szrlr. Bu cvhr bir qdr su qatdqdan sonra, hr ymk qaba
ondan 1 . qa iirlr. Bl rspti d istifad tmk olar: 500 q ytimi
myvlrdn taxta kil zirlr stkan su lav dirlr, 40oC tmpratura qdr
isidrk irsini sxb xardrlar. ir ry faydal tsir dir, xsusil yal
insanlarda.
Klimaks. Ymiann tz iklrinin irsini (1 hiss) 90%-li spritl (2
hiss) qardraraq 15 gn saxladqdan sonra szrlr. Gnd 3 df 40 damc
qbul dirlr. Baqa bir nsx: 5 q iyin zrin 1 stkan qaynar su tkrlr,

azn balayrlar, 5 dqiq dm qoyurlar, 45 dqiq soyudurlar, szrlr, sxrlar

v hcmini 200 ml atdrrlar. Bu cvhrdn gnd 2-3 df ymy 30 ddqiq
qalm stkan iirlr.
YRKK
Byrk xstliklri. Byrkd dan ridilmsi v xardlmas n kk
toxumlarnnkstraktn hazrlayrlar. 1 xrk qa toxum zrin 1 stkan qaynar
su tkmli v 12 saat saxlamaq lazmdr. Gnd 5-6 df stkan bu aydan
imk lazmdr.
iban. 50 qr sabunotu kkn 1 l suda 10-15 dqiq biirirlr. Gnd 34 stkan iirlr. Onun cvhrini d qbul tmk olar: 1 ay qa kknn zrin
soyuq qaynanm su tkrlr, 8 saat saxladqdan sonra szrlr. Gnd 6-8 df 12 xrk qa qbul dirlr.
YONCA
Atrosklroz. 40 q qrmz yonca yarpaqlarn l 40%-li spirtd 10 gn
saxladqdan sonra szrlr v kntn sxrlar. Gnd 1 df 2 ay qa
nahardan vvl v ya yuxudan vvl arlarla v ya qulaqda ssl mayit olan
atrosklrozda qbul dirlr. Malic kursu hr aydan bir 10 gn fasiltmk
rtil 3 aydr.
Laktasiya. 1 hiss toxum, 20 hiss su gtrrrlr, saxs v ya mall
qabda toxumlar narnladrrlar, az-az porsiyalarla su tkrlr, ta ki, vahid bir
may ml glsin. Sonra mayni szrlr. Sdmizdirn analarda sdn ox
glmsi n onlara bu mulsiyadan gnd 3-4 df 1-2 qaq vrirlr.
YULAF
A ciyr xstliyi. 1 stkan qabql yulafn zrin 1 l sd tkrk 1 saat
zif odda biirirlr. Szrk isti-isti imk lazmdr. Ya v bal il d imk olar.
Hlimi ox dadldr, onu gn rzind ay vzin, xsusil axam imk olar.
Hlimi trmosda saxlamaq olmaz nki, o, tz turuyur.
Sidik lngimsi. 1 stkan yulaf toxumu zrin 2 stkan su tkrk odda
hisssi qalana qdr qaynadaraq 1 xrk qa bal lav dirlr. Ondan gnd 3
df stkan iirlr. Baqa rspt: 40 qp yulaf saman zrin 1 l qaynar su
tkrlr, 10 dqiq qaynadaraq szrlr. Ondan gnd 3 df hr dfd 1 stkan
iirlr.
ZNCROTU
Babasil. 2 xrk qa xrdalanm zncirotunun kknn zrin soyuq
qaynanm su tkrlr, 8 saat saxladqdan sonra szrlr. Ondan gnd 4 df, hr
dfd stkan iirlr.
ZR
Barsaq zifliyi (atoniyas). 10 q zirni 1 stkan qaynar suda saxlayrlar.
Ondan gnd 1 xork qa 3-5 df barsaq atoniyasnda qbul dirlr. Buna
bnzr hallarda 1 q zir toxumunun tozunu gnd 2-3 df iirlr. Mtorizmd
gnd 5-6 df 1 ay qa prtlm zir toxumunu qbul dirlr. Bu mayni
hazrlamaq n trmosa 1 xork qa zir tklr, zrin 1 stkan qaynar su
lav dilir v minimum 2 saat rzind dmlnir.
ZRNC

Gz iltihab. ay qa zirinc qabnn zrin 1 st. isti su tkrk, 30

dqiq qaynatmaq 10 dqiq dmd saxlamaq szrk hcmini 200 ml qalana
qdr qaynatmaq. Hlimi il iltihabl gzlri yumaq lazmdr.
Xolsistit. 10 q xrdalanm zirinc yarpaqlarnn zrin 1 st. qaynar su
tkrlr, 15 dqiq dmd saxlayrlar, 45 dqiq soyudurlar, szrlr, sxrlar v
hcmini 200 ml gtirib xardrlar. Gnd 3-4 df, d kissi iltihab xstliyind
qbul dirlir.

VIII Fsil
MALCV FAUNA
(hyvan mnli tbii malic vasitlri)
Qdim tbabt aid risallrdn birind txminn bl dyilir: Yrd
gzn, gyd uan, suda zn btn hyvanlar malic mqsdil istifad dil
bilrlr (13, s. 48). Bunu sas gtrrk, orta sr Azrbaycan hakimlri 150 nv
hyvanlarn orqanlarn tbabtd ttbiq dirdilr. Onlarn nv mnsubiyytini
myyn tmk ilk df hazrki kitabn mllifin nsib olmudur (13, s. 48-61).
Orta sr farmakopyalar hyvanlar o qdr dqiq tsvir dirlr ki, bzn
zoologiya aid soru kitabasn xatrladrlar. Uzaq kmiin alimlri, fauna
nmayndlrinin malicvi hmiyytindn xbr vrrk, hyvanlarn adlarn
mxtlif dillrd yazrdlar, onlarn xarici grnlrini tsvir dirdilr, z
kitablarna qu v hyvanlarn illstrasiyalarn daxil dirdilr.
Hyvanlara aid daha gni tsvirlri biz daha fundamntal farmakopyalarda
tapa bilrik: Yusif bn smayl Xoyinin Cml-Badadi (1311 il), Mir Mhmmd
Mminin Thftl-mminin (1669 il), Hac Slyman rvaninin FvaidlHikmt (XVIII sr), Mhmmd Hsyn xan lvinin Mxznl-dviyy
(1777 il) v s.
Aada hyvanlardan hasil olan bzi rzaqlarn malicvi
xsusiyytlrindn shbt gdck. Bu fsild orta sr v lc d masir lmin
xartd dlillr mumildirilmidir.
A CIYR
Hac Slyman rvaniy gr pi v quzunun ciyrlri daha faydaldr
(65, s. 39).
ilr. Hyvann tz a ciyrlril komprs tmk gz iini sovurur Mhmmd Mmndn sitat (vfat - 1697 il) (45, s. 311).
Yaralar. Dvnin a ciyrini isti-isti syrmt zrin qoyduqda onu
malic dir - bn Sina (980-1037 illr) (2, s. 582).
Md-barsaq xstliklri. A ciyr ynglc mdni brkidir (37, s. 432)
Masir alimlr myyn tdilr ki, a ciyrin trkibind qan duruldan
madd (hparin) var. Buna gr d, o, trombozlarda, damar gnilnmsind v
infarkt-miokarda qar profilaktik hmiyyt malikdir.
BAL. Qdim Misir fironlarnn mqbrlrind ii bal il dolu kplr
taplmd. Bu baln 4000 ya varv o hl d z trini v tamn itirmmidir. O
zamanlarda da bal malic mqsdil istifad olunurdu. Mhmmd Mmin 1669cu ild yazrd ki, az bal suyu il yaxalamaq boazdal id v azdak
yaralarda fayda vrir. Bal dama v dilri mhkmlndirir, damarlarn
vziyytini yaxladrr, brk rk dyntsnd xyirlidir, orqanizmdki laklar
xardr. Barsaq xoralarnda, 3 gn bal v baayarpa hlimi il imal tmk
ox xyir vrir (45, s.334). Bundan lav, xalq tbabti aadak xstliklrd bal
iltmyi mslht grr.

Hiprtoniya.1 stkan uundur irsi, 1 stkan kk irsi, 1 stkan qtotu

v ya turp (srtgcdn kiriln qt otunu istifad tmzdn vvl 36 saat suda
saxlayrlar) v 1 limonun irsini 1 stkan balla yaxca qardrrlar. Ondan gnd
2-3 df ymy 1 saat qalm 1 xork qa qbul tmk lazmdr. (41, s. 62).
skrk, bronxit. 1 stkan ay v ya isti sd 1 xork qa bal tkrk,
yatmamdan vvl qbul tmk lazmdr. 1 v ya yarm limonun irsin 100 q
bal tkrk, onun 1 xork qan yatmamdan vvl isti ay v ya sdl
qbul tmk lazmdr.
Qtotu irsi v bal 1:1 nisbtind qardraraq ondan gnd 2 df 1
xork qa shr v axam qbul dirlr.
1 ay qa bal, 2 xork qa cir v bir imdik duzun zrin 1 stkan su
tkb, qaynatdqdan sonra szrlr. Ondan 2 ay qa 2 saatdan bir skrk
zaman imk lazmdr.
Gyskrk (kokl). Kiik uaqlar n rspt: 1 hiss bal 1 hiss isti
zytun ya il qardrrlar. Uaa gn rzind bir n df 1 ay qa vrmk
lazmdr.
Zkm. Xalq tbabtind balla iy qrmz uundur irsinin 30%-li
mhlulu istifad dilir. Bu mhluldan 5-6 damc hr burun dliyin gnd 4-5 df
tkrlr.
Qara iyr v d kissi xstliyi. Bir stkan bal bir stkan qara turp irsi
il qataraq ondan gnd 3 df 0,5 stkan qbul dirlr. Sistmatik surtd bu
qara imk d kissind da ml glmsinin qarsn alr. Qara ciyr
xstliklrind v hzm tmmd faydaldr.
Byrk xstliyi. 1 stkan itburnu hlimin 1 qaq bal lav dilir.
Sistmatik olaraq imk mslht grlr.
Rvmatizm. 5 hiss bal gtrrk, 1 hiss qararkotu toxumunun ya il
qardrrq v sonra da zllr kirik.
rk zlsinin zifliyi. Bir xork qa quru itburnu myvsinin zrin
iki stkan qaynar su tkrk, 10 dqiq qaynadrlar. Soyuduqdan sonra szrlr v
1 xork qa bal lav dirlr. Ondan gnd 2-3 df - stkan qbul dirlr.
Ikini az mhkm rtln qabda saxlamaq lazmdr.
Ayalarn damar xstliyi (damar gnilnmsi). 250 q tmizlnmi,
srtgcdn kirilmi v ya hvngd zilmi sarmsan zrin 350 q duru bal
tkrk, yaxca qardraraq 1 hft saxlayrlar. Ondan gnd 3 df, ymkdn
40 dqiq vvl, 1 xork qa qbul tmk lazmdr.
BZOAR (TRYK DAI)
Qdimd h bir hkmdar v ya adl-sanl yan bzoar dal zksz v ya
mdalyonsuz dolanmazdlar. Qonan v yiysin inam olmadqda, ona tklif
olunmu ikini imzdn qabaq vvlcdn ora bzoar salardlar. Bir qdr onu
orada saxladqdan sonra, bl rbti v ya axr imy dyrdi, nki bl
saylrd ki, iki zrrldirib. Gvyn hyvanlarn, xsusil da kilrinin,
barsanda ml gln bu qrib da haqqnda Yusif bn smayl Xoyi, Hsn
bn Rza irvani, Hac Slyman rvani v baqa ortasr Azrbaycan mlliflri
yazrdlar (45; 61; 65; 73).

Masir tdqiqatlar bzoar dann n thlkli zhr olan zrnixi

zrrsizldirmk xsusiyytini dqiqlikl tsdiq tdilr. Bunu Dniz biologiyas
v sahilboyu tdqiqatlar institutunun (Kolumbiya, AB) profssoru Arnius
myyn tmidir. Akar dilmidir ki, bzoar dan v ya onun tozunu zrnix
olan ikiy salsalar, bzoar zhrli birlmni zn hopdurur v zrrldirir (37,
s 124).
BYRK. pi byryi daha malicvi saylrd.
Dri xstliklri. 6 aylq kinin byrnyini gtrrk, ortasq ksirlr v
iin kkrd qoyaraq id qzardrlar. Ondan sonra [bu tdn damclanan] irni
yaraq drid ml gln lk v dmrovun zrin srtrlr - Mhmmd
Mmindn (vyat 1697) sitat (45, s. 117)
Hal-hazrda byrkd qantzyiqini artran (anqiotnzinlr) v qann ml
glmsin kmk dn (ritropotin) maddlr akar dilmidir.
BUYNUZ. Azrbaycanda ortasrlrd ink, maral, ki v cyran
buynuzlarnn toza vrilmi kl il qanaxmann qars alnard v l
xstliyini (hidropos, vodyanka) malic drdilr. Cyr v maraln buynuzlar
daha yksk qiymtlndirilirdi. in tbabtind xall maraln brkimmi cavan
buynuzlar (pantlar) anmiyada, ziflikd, rk xsiliklrind, yarann gc
saalmas zaman, cinsi ziflikd v s. ttbiq dilirdi.
Dama xstliklri.Maral v ki buynuzu klnn tozu dilri yax
aardr, damalar mhkmldir v onlarn arsn aradan qaldrr, - Mhmmd
Hsyn xandan sitat (XVIII sr).
Dri xstliklri. Buynuzu toz halna salaraq saxs qabda yandrrn. l ki,
kl aard, onu sirk il qardraraq damrovla v ya qoturluqla zdlnmi yr
srtn v gnn altnda saxlayn - Mhmmd Mmindn (vfat 1697) sitat.
(45, s.460).
Qanaxma. Qan axan yarann zrin maral v ya ki buynuzunun tozunu
tksn, o, qanaxman saxlayar. (45; 61).
Vrm. Qanqusma zaman 4 q maral buynuzunun tozunu azca su il isn,
onun qaban alar (2, l. 566).
Qara ciyr v l xstliyi. 3,5 q buynuzun yanm kln 1/4 stkan su
il v ya kasn irsi il iirlr. Bu qarn kkn aradan qaldrr v sarlqda
faydaldr.
Dizntriya (qanl ishal). Qanl ishal zaman yanm v yuyulmu buynuz
kln azca su il iirlr (2, 566).
Uzun illr Avropa alimlri buynuzdan hazrlanan drmanlarn malicvi
hmiyytin inanmrdlar. Nhayt 1932-ci ild xall maraln buynuzundan
orqanizmin hyat tonusunu qaldran, cinsi funksiyaya tkan vrn v yarann
saalmasn tzldirn pantokrin adl drman hazrland. Bundan lav, halhazrda mal-qara buynuzu v drnandan sinir sistmini mhkmldn qlutamin
turusu v qalxanvari vzini (zobu) malic dn tirozin alnr.
AYBULUDU (AY SNGR)
Rvmatizm. 1 ay qa kr yan ridib, ona 2 ay qa aybuludu
tozu qatrlar v mayni syq kimi olana qdr qardrrlar. Rvmatizmd v
poliartritd bu qar yatmamdn qabaq xst yrlr krk, zrin yumaq

para sarsn balamaq vacibdir. Prosduran yalnz bir hftdn sonra

tkrar tmk olar.
NBR
Kaalotun (balina nvdr) barsanda ml gln tirli madddir. Onu
okann dibindn yrlar, qurudurlar v tbabtd, kosmtikada istifad dirlr.
nbr indi d mslman rqind gni yaylmdr. Avropada bzn triyyat
snaysind istifad dilir. Mhmmd Mmin qyd dir: nbr gmrahlq vrir,
itaha v cinsi hbs yaradr, zhr qardr, soyuqdymd, astma v baqa
xstliklrind faydaldr (45, s. 530).
Astma. nbri iylmk v bu madddn 0,5 q ball su il imk
tngnfsd v astmada xyirlidir.
Md-barsaq xstliklri. gn rzind hr gn nbr qbul tslr,
bu, md-barsaq xstliklrin qar xyirlidir.
Cinsi ziflik. gr nbri ball su il iils, bu cinsi hvsi artrar Thftl-Mminin-dn sitat (45, s. 71).
QARA CYR (BAIR). Bl hsab dilirdi ki, qara ciyr gz, qaraciyr,
barsaa yax tsir gstrir v qann ml glmsin kmk dir. Toyuq rdk
v qaz ciyrlri daha faydal saylrd, ki ciyri d yksk qiymtlndirilirdi.
Ciyrin nisbtn tin hzm olunmasna gr onu abqora (ytimmi zmn
irsi) v ya sirk il ymk mslht dilirdi. (45, s. 617).
Md-barsaq xstliklri. Gcl islahda ciyr kabab duz il xyirlidir.
Barsaq xoralarnda ciyr ymk fayda vrir. Mhmmd Mmindn (vfat
1697) sitat (45, s. 617).
Qann ml glmsi. Mtamadi ciyr ydikd, qann ml glmsin tkan
vrir, anmiya v iddtli rk dyntsnd faydal saylr (85, s. 22)
bkorluqda ciyri istiot il yyirdilr v gz qoyurdular v yaxud da
gzlri onun irsinin buuna tuturdular (2, s. 347).
Masir tdqiqatlar myyn tdi ki, ciyrd olan A vitamini gz msbt
tsir gstrir. Hal-hazrda ciyrdn bir sra dava-drman vasitlri hazrlayrlar:
vitohpat (trkibind oxlu B 12 vitamini var), noprhpar, frkupar, hpazon,
abion. Bu drmanlar qara ciyr, md mdalt vzi xstliklri zaman
tyin dirlr. Ciyrin trkibind qan duruladran hparin var, buna gr d ciyr
ymk tromboflbitd faydaldr.
QARIQA. Bu haratlar qdimdn rvmatizm, nvralgiya v bir sra baqa
xstliklrd arksici vasit kimi istifad dilir.
Qulaqda sanc. 1 hiss qarqa v 3 hiss zytun ya gtrn, qaynadn,
hlimini szn v ondan qulaq damcs hazrlayn (73, s. 212).
Rvmatizm, nvralgiyalar. May aynda qarqan yrlar, butulkann iin
doldururlar, zrin spirt v ya araq tkrlr, azn brk balayb isti yrd bir
n gndn bir n hfty qdr saxlayrlar. Alnm spirtl rvmatizmn
aryan bdn zvlrini ovudururlar (37, s. 70).
Qarqa yuvasnn azna bir bo butulka qoyurlar. dolandan sonra
azn brk balayaraq isti yrd bua vrirlr. ml glmi ktlni zrk,
irsini skidn v ya lkdn kirirlr. ml glmi trkibl zllri srtrlr
(37, s. 70).

Masir alimlr myyn tmilr ki, qarqalarn trkibind arksn v

iltihaba qar xsusiyyt malik qarqa turusu var. Hal hazrda aptklrd qarqa
spirti satrlar. Onu 14 q qarqa turusunun 70%-li spirtd ridilmsi sulu il
hazrlanb. Brabr miqdarda qarqa spirti v 2%-li kamfora spirtindn ibart
prparat da istnsal olunur (37, s. 70-71).
QUNDUZ IRNAI
Bu, rkk qunduzun tir vzilrinin ifraz tdiyi maydir. rkk qunduzlar bu
trli mayni zlrin mxsus razini nianlamaq mqsdi il bu razinin
srhdind yrln dalarn v aaclarn zrin fsqrdrlar. Bu tri uzaqdan
duyan baqa rkk qunduzlar artq bu razidn yan kirlr. ks halda onlar razi
sahibinin hcumuna mruz qalrlar. Dii qunduzlar n is bu tir, ksin,
clbdicidir.
Hal-hazrda Fransada bu maddni triyyat isthsalnda kiilr n n la
tirlri hazrlamaq n istifad dirlr. Qdimd rq lklrind qunduz
rnan (rbc cnd-bidstr, sgi trk dilind olan a) hm triyyat,
hm d drman kimi ildirdilr.
Md-barsaq xstliklri. Qunduz rnan sirk il isn, barsaq
sanclarn aradan qaldrr (2, s. 170).
A ciyr xstliklri. Qunduz rnann buxar il nfs alsan aciyrd
olan i v xstliklr qar kmk dr (2, s. 170).
ilr. Qunduz rnan bdn srtsn, ilri sovurur v bdni isidir (2,
s. 170).
1954-c ild alimlr qunduz rnann trkibini myyn tdilr (2, s. 170).
Sonralar B.Z. Qoloduko, A.. Xrutski, I.K. Smolovik onu drid irinli v baqa
xstliklr qar mvffqiyytl ttbiq tdilr.
MUM
Dri xstliklri. Qanma zaman drini rimi mumla srtrlr. 50 q mum,
70 q bal, 1 dd zanba soanann irsini gtrrlr. Btn bunlar saxs qabda
yrldirirlr v zif odda isidirlr. Alnm yala kobudlam drini srtrlr.
ilr. ilr mumla srtls, sovrulur v yumalr. Ar mumu hcyrlrin
normal inkiaf n vacib olan vitamin A il zngindir. Mum, srtl driy
hoparaq onu yumaldr v inc kl salr. O, masir tbabtd v triyyat
isthsalnda ttbiq dilir, plastr, mrhm, krm, kosmtik v aardc vasitlrin
trkibin daxildir. Trkibind mum olan prparatlar istifad tdikd dri mxmri
v yumaq olur.
MK. rkk kabarqa maralnn mk vzisindn alnan son drcd tirli
madddir. Bu maral nv Cnubi Sibird v in Trkstannda yaylmdr.
Oradan mk Azrbaycana v baqa Yaxn rq lklrin idhal olunurdu.
Kmid mk hm tir, hm d drman kimi istifad dilirdi. Mk ld tmk
n hr il minlrl mk maral ovlanrd. Hr yz ba ldrlm hyvandan
txminn 3,5 kq mk lddirdilr. bu Ryhan Biruni (973-1046 illr) yazrd:
Ovu bu hyvan tutaraq onu ksir v durmadan onun ayaqlarn ovudurur ki,
maraln damarlarndak qan gbyin (yni, mk vzisin) axsn. Gbk
dolduqdan sonra onu ksib asrlar ki, iindki may dyiikliy mruz qalsn v
mk vrilsin (7, s. 811). Daxil 1,6 q mk qbul dirdilr (45, s.411).

Gz xstliklri. Mk gz damclatsan, gz qvvt vrr v gz

qarasna dn nazik a lkni yox dr. (40, s. 234).
Ba ars. gr mk zfranla v azca kamfora il buruna tksn, bu ba
arsn aparar (2, 386).
sb v rk xstliklri. Mk ry quvvt v gmrahlq vrir, aritmiyan
v sxnt hissini (qm-qssni) aradan qaldrr. (2, s. 386).
Mkn malicvi xsusiyytlri masir lm d sbut dib. Lakin halhazrda o, ancaq triyyat isthsalnda istifad dilir. Daha ffktli v ucuz
prparatlar ttbiq dildiyin gr, mkn ktlvi surtd drman kimi ildilmsi
mqsduyun saylmr. O cmldn kamfora mkl txminn yni malicvi
xsusiyytlr malikdir. (37, s. 102).
D
Qdim zamanlarda d gz alna qar tsirli vasit saylrd. Xsusil ink
d daha gni istifaddilirdi. Lakin, kklik, kaftar (gorn), ay, ki v qoyun
dlri daha yksk qiymtlndirilirdi. Hsab olunurdu ki, vhi hyvanlarn v
qularn d daha tnd v yyicidir. Msln:
Gz al. gr khn gz alna ki d srtls, gz alnv
yox dr, - Tibbi- Calinus (59, s. 15) risalsind dyilir.
Gz aln malic tmk n, onun zrin tlk d srtrlr (59, s.
15)
gr gz kklik dn damclatsan, o, gz aln aradan qaldrr Tibbnamd qyd dilir.
Ar. kz d ilrin, yaralarn arsn alr v antisptik xsusiyyt
malikdir (73, s. 212).
Xoralar. d 3 hiss, soda hiss, am qtran 1 hiss. Bunlar gtrb
qardraraq yarann zrin qoyurlar (2, s 399).
dn gz aln yox tmk qabiliyyti masir alimlr trfindn
yoxlanmam v tsdiq dilmmidir. Bizim dvrmzd iribuynuzlu mal-qara
dndn nzim prparatlar hazrlayrlar fstal, digstal, mzim, allaxol,
panzinorm v s. Bundan lav, tibbi konsrvldirilmi d komprs klind zl
v radikulit xstliklrind arksici v sovurucu vasit kimi istifad dirlr.
PYN. Bu son drcd qyri sttik drman vasitsi qdimdn xalq
tbabti arsnalna daxildir. Hl qdim yunan czas Dioskorid (bizim rann I
sri) z srinin byk bir fslini pyinin malicvi xsusiyytlrin hsr tmidir.
Avropa tbabtind hyvanlarnn pyini XVII srin sonuna qdr istifad
olunurdu. rqd gyrin v baqa qularn pyini daha qiymtli saylrd, bl
hsab olunurdu ki, gyrin pyini drini yumaldr v onun xstliklrini
malic dir. Avropada XX srin vvllrind qularn v itlrin pyinindn drini
yumaldan aka hazrlanrd. htimal olunur ki, gyrin v toyuq pyinind
driy tsir dn bioloji aktiv maddlr mvcuddur. Lakin onlarn kimyvi trkibi
hl d myyn dilmmidir. (37, s. 125-127).
Gz al (Gz qarasna dn a lk). Vhi qularn pyinini gzn
iin qoysan, gzn qarasna dn a lkni aparar (45, s.311).
Dri xstliklri. Gyrin v doydan pyini, lc d dy il ymlnmi
srn pyini, dmrovda faydaldr,. (2, s. 249).

Yanqlar. Ki v qoyun pyini sirk, mum v glya il birlikd oddan

ba vrn yan qoyur. (2, s. 249).
Gyrin pyini, bal v ktan toxumunu yara qasnalar zrin v oddan
ba vrn yana qoyurlar. (2, s. 249).
ilr v szanaqlar. Quru ink pyinini sirk il isti ibann zrin
qoyurlar, bu onun arsn sakitldirir. (2, s. 249).
Ki v qoyun pyini sirk, mum v gl ya il istifad olunur (2,
s.249).PIY
Astma, bronxit, skrk. Tz (hl isti) qoyun quyruunu skrk, sin
arlarnda v astmada yyirlr (85, s. 21).
Nvralgiyalar v rvmatizm. Qoyun quyruunu (10 hiss) gtrn,
trxunla (5 hiss) qardrn, zncfili (1 hiss) lav din v aryan yr komprs
qoyun - Mhmmd Mmindn (1669) sitat (45, s. 118). Hminin bdni porsuq
piyi il srtmk mslht grlrd (37, s. 130). Ki piyi d mrhm klind
arn gtrr v soyuqdymd kmk dir (85, s. 21)
Vrm. Porsuq piyini qaynadaraq v isti sdl qardraraq iirlr. Bu,
aciyr iltihabnda, astma v vrm xstliklrin kmk dir.
Yaralar v qasnaq. Toyuq piyinin brk ilri yumaltmaq n
istifad dirlr. Bada qasnaq v yaralar olduqda, lc d drisi quru olanda,
ridilmi isti toyuq piyini baa kmk mslht grlr - Mxznl-dviyy
srindn sitat (46, s. 134).
Masir ttqiqatlar sbut tdilr ki, hyvanlarn piyi yaralar malic dir.
Msln, prfssor P.A. Manfytl yazr ki, payzda ovlanm ay v snblqran
siann piyini yaraya knd ffktli ntic alnr. Piy yksk tmpraturda
qaynadlarsa, piyin malicvi xsusiyytlri itir (37, s. 130)
SDK. Qdimd dv sidiyi daha malicvi, insannki is n zifi
hsab dilirdi. Uaq sidiyi daha kyfiyytli saylrd. Bdn srtmk n khn
sidiyi istifad dirdilr. Atprstlr ink sidiyini (nirng) mqdds drman
sayrdlar.
Kz titsi (gz al). Sidiyi odda qaynadaraq ml gln qat kstrakt
gz titsin kirdilr. Bzn sidiyi kvrl brabr qaynadrdlar. (65, s. 211)
Daxili orqanlarn xstliklri. Qara ciyr, d v sidik kissi xstliklrind
hminin qzdrmada insan v ya dv sidiyini iirdilr, bznd dv sd il
birlikd iirdilr. (40, s. 122)
Dri xstliklri. Sidik dmrovu yox dir, xoralarda, qotur v drid
qabqvrm olduqda kmkdir. Sidik kntsn qzl yl iltihab zaman xst
yrin zrin qoyurlar Hac Slyman rvanidn sitat (65, s. 312).
Xoralar. Mxtlif xoralara sidik srtrdilr. bn Sina yazr: Daban
yarasna sidiklyrdilr v o vziyytda qoyardlar, ta saalsn (s. 163).
Qcolmalar. gr zlni ki sidiyi il srtsn qcolmann qarsn alar Yusif bn smayl Xoyi (vfat - 1311 il) (74, s. 412).
Sidik bizim dvrmzd d malicvi mqsdl gni ttbiq dilir.
Altrnativ tbabtd urinotrapiya (sidik trapiyas) adlanan bir cryan
mvcuddur. SSRI-d 40-c illrin vvllrind sidikdn bir sra drmanlar
prparatlar buraxrdlar: urotoksin, urohormon, urohormon F. Hamil qadnlarn

sidiyindn qravidan, ndokridan v qravidol drmanlarn hazrlayrdlar. Qravidan

prparatnn mllifi Zamkov A.A. tsdiq dirdi ki, bu drman gcl ziflmd
v mumi ziflikd faydaldr, yaralarn saalmasn srtlndirir, cinsi qabliyyti
artrr v ya brpa dir, bzi hallarda sa aarmasnn qarsn alr,
drinin lastikliyini artrr, itm v grm qabiliyytini ksginldirir (37, s.
128). Son illrd Sudiyy rbistann bir sra alimlri (M.M. l-Hrbi, S.Kuri,
M.M. hmd v b.) bl bir frziyy irli srlmdlr ki, dv sidiyi i
hcyrlrin inkiafna tsir gstrir (93, s. 129).
SD. Sdn faydal xsusiyytlrindn Qida rzaqlar fslind daha trafl
danlacaq. Aada orta sr mnblrindn bzi tibbi tvsiyylr v nsxlr
gstrilir.
Angina. Angina v dild i olduqda boaz sdl (xsusil qoyun v ki
sd il) yaxalamaq faydaldr (Hac Slyman rvani, XVIII sr).
Vrm. bn Sinadan sitat: k v ya ki sd skrk, vrm v qan
qusmada yax kmkdir: qoyun sd qan qusma zaman daha faydaldr. A
ciyr xorasnda v vrm xstliynd sd drmanlardan biridir (2, s. 379).
Ki sdn srtgcdn xrda kirilmi sarmsa tkrk, bir n saat
saxladqdan sonra iirlr. Bu drman uzun mddt gnd 3 df, hr dfd 1
stkan qbul tmk lazmdr.
Zhrlnm. Zrnixl zhrlnmdn sonra drhal iiln sd, zrnix qar
n yax vasitdir. Bundan lav, qdim mnblr sasn, zhrli bitkilrdn
(kpnkikdn, bngotundan, koniumdan) zhrlndikd sd xilas dir.
SLK (ZL). Son illr hirundotrapiya (zli il malic) ynidn z
vvlki hrtini zn qaytarr. Dm, bzn zli z ffktini gstrn yrd
rsmi tbabt acizdir. Yaylm fikr baxmayarq zli ancaq zrrli qan sormur, o
tprcyi il, insan orqanizmin yzlrl malicvi maddlr daxil dir ki, onlar
tromboflbit, qantzyiqinin aa dmsin v qanda xolstrini lazm
sviyyd saxlamaa kmkdir. Bu maddlr sinir sistmi hcyrlrinin
brpasna ffktli kmk dir, uaq srbral iflicin qar xyirlidir. Hiprtoniya
xstliyin tutulan v byind qan dvrannn pozulmasna mruz qalan xstlrin
qulaqlarnn arxasna, byin qan szdqda is pysrin v bzdmn zli
qoyardlar. 20 zlidn artq qoymamaq rtil (adt zr 4-12 zli) istifad tmyi
mslht bilirdilr. (37, s. 93).
RK. Qu v qoyun ryi daha xyirli saylrd. Adtn onu zytun
yanda hazrlayrlar v sirk il yyirdilr.
Gz xstliklri. rkdn biiriln kababn irsini gtrrk, ondan
katarakta v bkorluqda mrhm kimi istifad dirdilr (85, s.31).
rk-damar xstliklri. Qdimd hsab dirdilr ki, ryin mtamadi
yyilmsi, rk-damar xstliklrind v taxikardiyada faydaldr (85, s. 31).
Macarstanda
son
zamanlara
qdr
buzov
ryinin kstraktndan kohormon drman isthsaldirdilr. O, rk zlsinin
ziflmsind mbadil prosslrin tkan vrn bir drmandr. Rusiyada
iribuynuzlu qaramaln ryindn sitoxrom C drman hazrlayrlar. Onu astma,
rk atmamazl, stnokordiya, hpatit v zhrlnmd istifad dirlr.
rkdn hazrlanan bu drmann gz xstliklrin qar da ffktli olmas masir

tbabt trfindn sbut dilmidir: sitoxrom C kataraktann malicsi n

nzrd tutulmu damclarn trkibin daxildir. (37, s. 138).
YUMURTA. Yumurtann qida xsusiyytlri bard kitabmzn
qidalanmaya aid xsusi blmsind daha trafl danlacaq. Aada yumurtadan
hazrlanm bzi tibbi nsxlr misal gtirilck.
illr.Yumurtann sarsn qzardaraq v balla qardrsaq sonra z ksk,
il v qara lklri yox dr. (2, s. 138)
Qaralma (gnd). zr z yumurta an ksn, bu z gnd
qaralmadan qoruyar- Zynalabdin ttardan (XIV sr) sitat (14, s. 213)
Yann. iy yumurtann an od v sudan yanan yrlr ksn, yann
tz saalmasna tkan vrr - Mhmmd Hsyn xandan ( XVIII sr) sitat (946.
s. 190).
ilr. Yumurtann sars 5 hiss, qzlgl ya - 1 hiss, obanyast
iyi 1 hiss. Bunlar qardrrlar v komprs hazrlayaraq iin zrin
qoyurlar.
Yumurtann sarsn gtrrlr (2 hiss), mum (1 hiss) v qardraraq i
qar mrhm hazrlayrlar (65, s. 112).
Univrsal rspt. Brk bimi yumurtann sarsn zrk, tavaya tkrk
v aa odda qardraraq isidirlr. Sonra yan sxaraq istifad dirlr. O ya
yan, yaran, babasil arlarn sakitldirir, uaq mizdirn anann mziyind
yaranan atlar malic dir, zd olan il v lklri, dmrov, apq v odlu izlri
yox dir (37, s. 122).
Hrndir, masir tbabt trfindn yanq v dri xstliklri n daha
faydal drmanlar yaradlmdr, yumurtadan hazrlanan drmanlar tdricn
istifaddn xarldlar. 1937 v 1939-cu illrd Q.A.Dudkviin yumurta qab
il snqlarn malicsindki mvfqiyytli nticlr ihaqqnda matriallar drc
olundu.

IX F s i l
MALCV MNRALLAR
Siz bilirsinizmi ki, gm yaran saaldr, nft zllr faydaldr, qr ilri
sovurur, dmir is qanazln v ishal malic dir? Btn bunlar orta sr
Azrbaycan alimlri z srlrind nql dirlr. Qdim srlrin tdqiqat gstrir
ki, hyvan v bitkilrl yana bizim ata-babalarmz malic mqsdil 115 nv
mxtlif minrallardan istifad dirdilr. Bu kitabda onlardan ancaq bir nsi
haqqnda mlumat vrilir.
DMR. Dmir suyu (yni, dmirinin kzrmi dmiri sald su) ishalda,
qara ciyr iind, hzmin pozulmasnda v md zifliyind, mxtlif ilrd,
hminin l xstliyind v qzdrmada faydaldr - Tibbnam-dn sitat (60, s.
121).
Md-barsaq xstliklri. Kzrmi dmiri suya v ya ayrana salmaqla
onu imk lazmdr. Dmirli igi xroniki ishalda, babasild, barsaq xoralarnda
v dalaq iind faydaldr (45, s. 212)
ilr. Khn, ox paslanm dmiri gtrrk, pas yrlar v zrk sirk
il qardrrlar v iltihabl iin zrin qoyurlar - Mhmmd Mmindn (vfat
1697) sitat.
QIZIL. Qdim czalar bl hsab dirdilr ki, qzl ninki gz oxayr, o
hminin bdni malicdir. Ona gr d hkimlr padah v yanlarn
malicsind onlarn bahal drmanlarna qzl lavtmyi faydal hsab dirdilr.
sgi mnblr gr qzl tozu qbul dildikd dqovucu (2, s. 266), kamfora il
qardrlarsa zhrlnmy qar tsir malikdir (85, s. 139). Malicvi dalama
qzl mil il hyata kirilirdi. Kipriy srm (kosmtik boya) kmk n
kosmtik qlmin ucunu da qzldan hazrlayrdlar ( 85, s. 139).
QIR. Orta srlrd bl hsab dirdilr ki, qr yarasaaldc v ilr qar
tsir malikdir.
ilr. Qr iban v irinin ilrin zrin qoyduqda, onlarn tzlikl
ytimsin kmk dr - dy orta sr mlliflri qyd dir (46; 73).
MUMYA. Mhmmd zm xan (XIX sr) yazrd: la mumiya qara
rngd, parlaq yngl olur v nft qoxusu vrir. Mumiyynin kyfiyyti bl
yoxlanlr: oxda byk olmayan mumiyyni gtrrlr v ovucun iin qoyurlar.
ksin, gr mumiy brkdirs v ovucun hrartindn yumalmrsa, bl
mumiynin kyfiyyti aadr. n yax snaq is onu malicd yoxlamaqdr.
gr o snqlarda tz tsir dirs, xstni saaldr v qvvtlndirirs, dmli bu
yax mumiyadr (44, s. 203-204).
Angina. 3 q mumiya, 1 xork qa iskncbin (sirk v baln qaynanm
qar). Bu trkibi gnd 3 df 3 gn rzind iirlr. (45, s. 432).
Aritmiya. 0,3 q mumiyan 1 ay qa razyana, yaxud cir v zir irlri
(v ya tnd spirtli cvhri il) iirlr (75, s. 118).
skrk. 0,3 q mumiyani 1 xork qa innab irsi v arpa hlimi il
mtamadi 3 gn ac qarna qbul tmli (73, s. 311).

Ba ars, migrn, ba gicllnmsi. Bl hallarda 0,05 q mumiyani 1 ay

qa mrz irsind (v ya qzlgl yanda) ridrk, buruna damzdrrlar (2, s.
405).
Snqlar, burxulmalar, zdlnmlr. 1,5 q mumiyan 4 ay qa isti suda
iirlr, hminin onu zdlnmi yr srtrlr. (44, s. 204).
Vrm. bn Sinaya (980-1037) gr 0,2 q mumiyan gtrrk, onu myv
v ya gilmyv axrna (nbiz) qataraq iirlr bu aciyr qanaxmasnn
qarsn alr. (2, s. 405).
NAADIR (ammonium xlorid). Bu madd daxili v xarici xoralarn
malicsind, qanaxman dayandran v blmgtirici vasit kimi istifad dilirdi.
illr. Naadr v yumurta a il diln isti komprs illr qar faydaldr.
Drid qanma. Naadr v knct yann qarn qanmaya qar
driy srtrlr, - Thftl-Mminin-dn (1669 il) sitat.
NFT. Azrbaycanda nft qdimdn ancaq yanacaq vasit kimi yox,
hminin drman kimi d istifad dilirdi. Nftdn hazrlanan mrhml ilri
malic dirdilr. Nftdn kataraktaya qar gz damclar, hminin qulaq arsna
qar da damclar hazrlayrdlar. Nft astma, kolit, ishal v qurdlara qar
hazarlanan drmanlarn trkibin daxildir. Nftin malicvi xsusiyytlrindn
Camyi-Badadi-d (XIV sr) (73, s. 105) v baqa qdim mnblrd sylnilir
(45; 46; 74).
Dri xstliklri. Drini nftl srtmk qanma v qoturdan xilas dir
(60:65).
zllr. Nft, xsusil a nft, zl arlarnda kmk dir (2, s. 432).
Hal-hazrda Azrbaycanda Naftalan kurortunda malicvi a nft gni
istifad dilir, bnzin is dnyann bir ox farmakopyalarna daxildir.
KKRD. srin ortalarnda kkrd zhrlnmy v mxtlif xstliklr
qar drman kimi istifad olunurdu. Onu salarn rngini zifldirmk n
ildirdilr.
Dri xstliklri. Kkrd (1 hiss), trxun kk (1 hiss), bal (2 hiss) v
sirk (1 hiss) qarndan ilq komprs spki v bdnd olan szanaqlarda
mslht grlr - Thftl- Mminin-dn (1669 il) sitat.
Brabr miqdarda kkrd v xnan gtrrk, bir biri il qardrrdlar,
sonra is dridn qoturluu v lklri tmizlmk n driy srtrdlr (85, s.
141).
GM.
Yoluxucu xstliklr. gr gm qabda yyib isn, bu yoluxucu
xstliklr tutulmaq riskini azaldr.
Dri xstliklri. Gm tozu qanma, xoralar v qotura qar kmk dili
(45, s. 132)
ilr. Gm tozundan v sirkdn hazrlanan qarq ilri sovurur v
babasil qar faydaldr.
DUZ.
Qanaxma. Yun paran duz v sirky batraraq yarann stn qoymaq
lazmdr (85, s140).

Yanqlar. Duz v zytun yann qar od v gn nticsind ba vrn

yannlarda malic n istifad dilir (85, s140).
Harat sancmas. Duz, sirk v bal qarndan diln komprs arlar v
baqa haratlar sancdqda fayda gtirir - Thftl-mminindn (1669) sitat.
QALAY.
ilr, dri xstliklri. Mhmmd Mminin yazdna gr, qalaydan
malicvi mrhm hazrlayrdlar: yni brabrlikd qalay tozu, kni irsi,
baayarpa irsi, abqora (ytimmi zm irsi), quzm irsi, qzlgl
yan gtrrk, qardrrlar v mrhm, hans ki, ilr, qanmaya v
mxmrk xstliyin qar faydaldr.

X Fsil
FAVRC YIINTILAR
Orta sr Azrbaycan mnblrind oxkomponntli drman vasitliri
(yntlar) mrkkb drmanlar (rbc mrkkbat) adlanrd. Onlarn
arasnda mcunlar, cuvarilr (bal, sirop, yumurta sarsn qarndan ibart
drman trkiblri), iyarclr (dqovan v iltm vasitlri), tiryklr
(zhrlnmy qar drmanlar) v s. Qdim lyazmalarn tdqiqi nticsind,
mllif 866 nsx myyntmidir, onlardan bzilri aada misal gtirilir.
QDM MCUNLAR
Mcuni-Slyman adlanan drman ox faydaldr, orqanizmi yax
mhkmlndirir v cinsi qabiliyti artrr Tibnamdn sitat (60, s. 131).
O yni miqdarda (3 q) gtrln aadak dviylrdn ibartdir: a soan
toxumlar, kbab istiotu (qara istiot il vz tmk olar), gyr toxumlar, hind
qozu, muskat fnd, akvilariya (mixkl vztmk olar).
Bu dviylri gtrrk, zmk v yumurta sars il yaxca qardrmaq
lazmdr. Tibbnam-d dfilir: Sonra bu mcundan qoz boyda hb qbul tslr,
uzun mddt, istdiklri qdr yaxnlq tmy qadir ola bilrlr. Snaqdan kib.
(60, s. 131).
Tonusladrc mcun. Mhmmd Yusif irvani qyd dir: Onu hminin,
qm-qssdn qurtaran qarq adlandrrdlar. Tonusladrc ffktindn baqa o,
mdni brkidir, skryi aradan qaldrr, dqovucu xsusiyyt malikdir, byini
mhkmlndirir, irinli ilri sovurur, soyuqdymni, zkmi v migrni
malic dir.
Bununla bl bu mcun cinsi faliyyti artraraq l lzzt vrir ki,
yaxnlqda olan hr bir ks h br zrr vrmz v sonradan h bir zifliy
duqar tmz. Bu mcun hminin bir ox baqa xstliklrd faydaldr. Snaqdan
kib. (60, s. 131).
Trkibi: buxur (ladan) 12,5 q, hil 12,5 q, cviz iyi 12,5 q, qara istiot
25 q, smbl ar (mixkl vz mk olar) 9,5 q, anbr 3 q, zfran 30
q, zvay 3 q.
Bunlarn hamsn gtrrk, xrda zirlr v lkdn kirirlr. Sonra 3 qat
hcmind bal aa odda biirirlr v yuxarda adlar kiln dviyylri ona
qataraq yaxca qardrrlar. Mcunu qabda saxlayaraq zruri hallarda
istifad dirlr.
Zncfil mcunu. Zncfil mcunu - adlanan drman qar aadak
faydal xsusiyytlr malikdir: o byrk arlarnda, sidik saxlamamazlnda
xyirlidir v hminin baqa faydal xsusiyytlr malikdir.
Trkibi: zncfil 80 q, qabl badam 80 q, mixk (dviy) 20 q,
mstki aacnn kitrsi (am aac kitrsi il vz dil bilr) 12,5 q, tn
(ahdan) toxumu 15, 5 q, oaq 15,5 q, zfran 3 q, darn 12,5 q.

Ad kiln maddlri gtrb, zib, lkdn kirirlr. Sonra 3 dviyy

ar bal gtrrk, onu yava odda biirirlr, trkibin dviyylri qatrlar.
Mcunu yaxca qardraraq bir-iki qaq su qatrlar v qcqrmaq n bir ay
saxlayrlar. Hr df 3-6 q, qbul dirlr.
adlandrc mcun. Bu mcun tonusladrr, hval-ruhiyyni qaldrr,
yngl iltm drmandr v dqovucu tsir malikdir.
Trkibi: snamki (yarpaq) 38 q, qara rkotu (toxumu) 19 q, zrlik
(toxumu) 19 q, badam ii 25 q
Bu dviyylri gtrb, ayr-ayr zirlr v miqdarca 3 qat artq balla
qardraraq qarq hazrlayrlar. Ondan shr v axam qoz boyda gtrb ymk
lazmdr. (60, s. 132).
Yadda mcunu. Tibbnamy gr, bu qarq yadda mhkmlndirir,
sinir sistmini tonusladrr v bir ox baqa faydal xsusiyytlr malikdir.
Trkibi: yni brabr kid zncfil, a oan (ot), zrlik (toxumlar),
kr gtrrlr v qardrdqdan sonra hr shr 10 q, qbul dirlr.
Yaddaszla qar baqa mcun. Tibbnam - y gr: Bu qarq
onunla xyirlidir ki, yaddaszl aradan qaldrr, zhni artrr, mdni v qara
ciyri qvvtlndirir, zn rngini yaxladrr, xroniki skrfi olan xstlr,
barsaq sanclarna, krk arlarna qar ox faydaldr. Bu mcun cinsi
faliyyti qvvtlndirir, arn sakitldirir. Snaqdan kib. Bundan lav Allahn
kmyi il l v ayan smsindn azad dr. gr hft rzind, shr v axam
ac qarna bu mcundan fndq boyda paran qbul tsn, onda Allahn kmkliyi
il mxtlif xstliklrdn xilas olarsan (60, s.136)
Trkibi: zncfil 32 q, qara istiot 43 q, mixk 43 q, snbl ar (nan
il vz tmk olar) 16 q, bozalaq (ot) 16 q, , anasikls (razyana il vz tmk
olar) 16 q, muskat cvizi 32 q, zfran 3,2 q, anakardium (bladr - onu
fndqla vz tmk olar) 43 q, vn (gyr) toxumu - 16 q, oan (ot) 16 q.
Ad kiln dviylri zmk, sonra qarn kisindn 3 qat artq bal
qatmaq v trkibi yax qardrmaq lazmdr. Sonra bu qar saxlayrlar v
zrurt tlb drs gnd 1-2 df ay qa il qbul dirlr (60, s. 136).
Nadir mcun. Tibbnam-y gr: Bu mcun bdn ox xyirlidir,
hzm kmk dir, gz nurunu gclndirir, mni (sprman) artrr, sidikqovuculuq
xasssin malikdir, yadda gclndirir, hminin baqa xstliklr n d
xyirlidir. Ancaq biz onlarn siyahisini qsaltmamq (60, s. 134)
Trkibi: muskat cvizinin qab 4,5 q, quluncan (dviy) 4,5 q,
anasikls (razyana il vztmk olar) 22,5 q, muskat cvizi 22,5 q,
qararkotu 4,5 q.
Yuxarda ad kiln dviyylri ayr-ayr zrk lkdn kirirlr v 3
dviyy kisind kfi alnm bal qataraq saxlayrlar. Ondan gnd 1-2 df qoz
boyda hb qbul tmk lazmdr.
dqovucu mcun. Bu qarq dqovucu, sidikqovucu v baqa faydal
xsusiyytlr malikdir.
Trkibi: zfran 10 q, nan 10 q, darn 20 q, mastik aacnn kitrsi
(am aacnn kitrsi il vz tmk olar) 19 q, trli qtran (mirra) (muskat cvizi
il vz tmk olar) 10 q, zvay 19 q, bal 500 q.

dviylri zrk, onlara bal qatrlar v yaxca qardrrlar. Sonra qarq

v ya ini qabda saxlanlr v zruri hallarda istifad dilir. Snaqdan kib
(60, s. 137).
Ba arsna qar mcun. Tibbnam - y gr: Bu qarn mstsna
hmiyyti tcrbd snanmdr. O, xroniki ba arsn, soyuqdan ba vrmi
migrni v baqa xstliklri aradan qaldrr. Blmgtirici tsir malikdir,
mdni mhkmlndirir, ry hrkt vrir, sidik saxlamamazlqda, sidik kissi
iltihabnda faydaldr, yaralar saaldr, cinsi faliyyti quvvtlndirir, gz nurunu
falladrr, babasil v baqa xstliklrd xyirlidir. Dflrl snaqdan kib (60,
s. 137).
Trkibi: qara istiot 16 q, darn 16 q, zncfil 23 q, mastika aacnn
kitrsi (am aac kitrsi il vz tmk olar) 19 q, mixk (dviy) 16 q, kr
23 q, anasikls (razyana il vz tmk olar) 19 q, hil 23 q.
Bu dviylri yaxca zrk 3 dviy kisind balla qardrarrlar v
mtamadi olaraq gnd 1-2 df bir ay qa miqdarnda qbul dirlr. (60, s.
137).
MXTLF XSTLKLR QARI YIINTILAR
Bu yntlar nnvi rq tbabtinin zngin irsi sasnda nticsind trtib
olunmu v masir xalq favricilri v fitotrapiya sahsind mtxssislr
trfindn yoxlanlmdr.
ANGNA
Adaay (yarpa) 2 q, vkalipt (yarpa) 15 q, obanyast (iyi)
10 q, nan (yarpa) 10 q, am (tumurc) 10 q, andz (kk) 20 q,
kklikotu (otu) 10 q, 1 xork qa bu qara 1 stkan qaynar su tkrk, 30
dqiq saxladqdan sonra angina il xstlndikd boaz inhalyasiya tmk n
istifad dirdilr.
M mkmcisi (iyi) 2 hiss, obanyast (iyi) 2 hiss,
qaraqnx (otu) 1 hiss, adaay (yarpa) - 1 hiss. 1 xork qa bu ymdan 1
stkan qaynar suda dmldikdn sonra, 30 dqiq saxlayaraq szrlr. Bu isti
cvhrl xst boaz 4-5 dqiq yaxalayrlar.
obanyast (iyi) 5 hiss, limonotu (tumurcuu) 5 hiss, adaay
(yarpa) 5 hiss, dvdaban (yarpa) 2 hiss. 2 ay qann zrin 1
stkan soyuq su tkrlr, 2-3 dqiq qaynadrlar, 1,5-2 saat saxlayrlar v szrlr.
Hlimi isti halda gnd 2 df ymkdn qabaq 1/ 4 stkana 1ay qa bal
qataraq iirlr.
Qaraqnx (ot) 40 q, glxtmi (kk) 20 q, pald (qab) 60 q, 2
xork qarn zrin 1 stkan qaynar su tkrk, 20 dqiq saxlayrlar,
szrk v tmpraturu drcsin qdr soyudurlar, boaz v qrtlaq xstliklrd
yaxalamaq n istifad dirlr.
TAHA GTRN YIIMLAR

Yovan (yarpa) 1 hiss, vaxta (yarpa) 1 hiss. 1 xork qa bu

qar 1 stkan qaynar suda dmlyirlr, 20 dqiq saxladqdan sonra, tnzifdn
szrlr v itahn amaq n gnd 3-4 df ymkdn vvl 1 ay qa
qbul dirlr.
Sdfotu (ot) 2 hiss, mlkotu (kk) 1 hiss, adaay (yarpa) 1
hiss, qzltir (yarpa) 2 hiss, 3 xork qa bu qarn zrin 3 stkan
qaynar su tkrk trmosda shr qdr saxlayrlar.
ASTMA
Andz (kk) 20 q, rngli bnv (ot) 20 q, kklikotu (hlimi) 20
q, cir (myvsi) 20 q, dvdaban (yarpa) 20 q. 2 xork qa bu qarn
zrin 1/2 litr qaynar su tkrk, 1 saat saxlayrlar. Sonra szrk, sxrlar.
Ondan gnd 3 df 1/2 stkan ilq halda iirlr.
fdra (ot) 10 q, gicitkan (yarpaqlar) 10 q, andz (kk) 10 q,
boymadrn (ot) 15 q, ymian (gllri) 15 q, baayarpa (yrpa) 15 q.
Bu qarqdan 2 xork qa gtrrk, zrin 1 stkan qaynar su tkrlr, 15
dqiq su hamamnda isidirlr. 45 dqiq soyudurlar, szrlr, sxaraq hcmini 200
ml atdrrlar. Ondan hr gn 3-4 df ymkdn sonra 1/2 stkan iirlr.
YUXUSUZLUQ
Nan 30 q, damotu 30 q, piikotu 20 q, mayaotu 20 q.
Qarqdan 10 q, gtrrlr, zrin 1 stkan qaynar su tkrk, 15 dqiq
dmlyirlr. Soyudub szndn sonra dmlmnin hcmini qaynanm su il
vvlki hcmin atdrmaq lazmdr. sb counluunda v yuxusuzluqda, onda
gnd 3 df 1/2 stkan imk lazmdr.
BRONXT
zvay (yarpaqlar) 20 q, qaragil (yarpaqlar) 20 q, mcanotu
(yarpaqlar) 20 q, qrmz uundur (ir) 26 q. Komponntlrin zrin 1 litr
40% -li spirt tkrlr. 10-12 gn saxladqdan sonra szrlr, sonra 100 q,
qaynadlm bal v 100 q, kr ya lav dirlr. Nfs yollar xstliklrind
gnd 3 df 1 xork qa qbul dirlr.
Vrnika (ot) - 60 q, xnaiyi (yarpaqlar) 15 q, snamki (yarpaqlar)
15 q, biyan kk 10 q. Bu qardan 5-6 q, 1,25 stkan qaynar suda
dmlyrk 20 dqiq saxlayrlar. Onu bronxit xstliyindymkdn 5 dqiq
vvl iirlr.
iylk (yarpaqlar) 30 q, adaay (yarpaqlar) 30 q, badrng
(yarpaqlar) 30 q, kklikotu 15 q, Bu qarqdan 1 xork qa gtrb,
zrin 1 stkan qaynar su tkrlr v 30 dqiq saxladqdan sonra szrlr.
skrk, traxt v bronxitd gnd 4 df 1/4 stkan miqdarnda iirlr.
Glxtmi (kk) 40 q, biyan (kk) 25 q, dvdaban (yarpalar) 20
q, razyana (myvsi) 15 q. Bu qarqdan 2 xork qa trmosa tkrk,
zrin qaynar su lav dirlr v 10-12 saat saxlayrlar. Ondan gnd 3-5 df
1/4-12 stkan iirlr.

Qaraqnx (ot) 4 hiss, baqulnik (yarpaqlar) 4 hiss, tozaac

(tumurcuu) 1 hiss, gicitkan (yarpaqlar) 1 hiss. Bu qarqdan 2 xork
qa xrdalayaraq zrin 1/2 l. qaynar su tkrlr, 10 dqiq od zrind
qoyduqdan sonra 30 dqiq saxlayrlar v sonra szrlr. Ondan gnd 3 df, hr
dfd 1/3 stkan iirlr.
Biyan (kk) 30 q, baayarpa (yarpalar) 20 q, rngli bnv
(otu) 20 q, dvdaban (yarpalar) 20 q. Hlimi yuxarda gstrdiymiz kimi
hazrlayrlar. Ondan gnd 3 df 1/4-1/3 stkan qdr iirlr.
500 q, xrdalanm ba soan, 400 q, kr, 50 q, bal qardraraq zrin 1
litr su tkrlr. Bu qar 3 saat odda biirdikdn sonra soyudub szr v
butulkaya tkrlr. Ondan gnd 4-6 df 1 xork qa qbul dirlr.
BABASL
Pald (qab) 50 q, qatrquyruvu (otu) 20 q, piikotu (kk) 20 q.
Bu qardan 2 xork qa zrin 1 litr qaynar su tkrlr, 6 saat saxlayrlar
v sonra szrlr. Bunu vanna v tpitm klind istifad dirlr.
HPRTONYA (yksk qan tzyiqi)
Dazotu 100 q, obanyast iyi 100 q, solmaziyi 100 q,
tozaac (tumurcuu) 100 q. Komponntlri qardrrlar v xrdalayaraq az
bal qabda saxlayrlar. Gndlik dozan axam hazrlayrlar: bu qardan 1
xork qa gtrrlr v 1/2 litr qaynar suda dmlyrk, 20 dqiq
saxlayrlar. Sonra bir bzdn szrk, bzin iind qalan da sxrlar. Alnm
cvhrin yarsn 1 ay qa balla drhal iirlr. Qalan hisssini shr 30-40 C
qdr isidrk, shr ymyin 20 dqiq qalm iirlr. Malic qarq qurtarnca
hr gn davam tmlidir. Infarkt v qan tzyiqi xstliyind qbul dilir.
Araliya (kk) 15 q, lvzya (kk) 15 q, ymian (myvsi) 15 q,
itburnu (myvsi) 15 q, smiyi (gl) 10 q, pipkdili (ot) 10 q,
qaramyvli vz (myvsi) 10 q, baayarpa (yarpa) 10 q. Iki ay qa
bu ymn zrin 1 stkan qaynar su tkrk, 15 dqiq su hamamnda isidirlr,
45 dqiq soyudurlar, szrlr, art sxrlar v hcmini 200 ml atdrrlar. Ondan
gnd 3 df 1/4-1/3 stkan iirlr.
Dstrk (otu) 2 hiss, gcvr (kk) 1 hiss, andz (kk) 2 hiss,
daz (otu) 10 hiss, yaotu (yarpaqlar) - 2 hiss, nan (yarpalar) 2 hiss,
sdfotu (ot) 2 hiss, qanqal (yarpaqlar) 10 hiss, itburnu (myvlri) 6
hiss. 3 ay qa bu bitki ymndan trmosa tkrlr v zrin 1/2 litr qaynar
su lav drk, gcni saxlayrlar. Shr szrlr. Bu cvhrdn isti halda, 3 df
ymy 20-40 dqiq qalm iirlr.
HPOTONYA (aa qan tzyiqi)
Zamba (kk) 1 hiss, dstrk (otu) 2 hiss, dazotu (otu) 14 hiss,
iylk (yarpalar) 2 hiss, ardc (myvlri) 1 hiss, iyli sdfotu (otu) 4
hiss, kasn (gllri) 2 hiss, itburnu (myvlri) 4 hiss. xork qa bu
ym 1/2 l qaynar su il trmosada shr qdr dmd saxladqdan sonra, shr
szrk illq halda 3 df ymy 20-30 dqiq qalm iirlr.

Dstrk (otu) 2 hiss, zamba (kk) 1 hiss, andz (kk) 2 hiss,

dazotu (otu) 10 hiss, nan (yarpaqlar) 2 hiss, iyli sdfotu (otu) 2 hiss,
tikanl qanqal (yarpaqlar) 10 hiss, itburnu 6 hiss. zork qa bu bitki
yan 1/2 l qaynar su il trmosda shr qdr dmd saxladqdan sonra shri
szrlr. Onu ilq halda, 3 df ymy 20-40 dqiq qalm iirlr.
QLAUKOMA
Sugl (bitki) 1 hiss, snamki (yarpaqlar) 1 hiss, damotu (otu) 1
hiss. 3 xork qa ubu ymdan gturrk, zrin 1 litr qaynar su tkb
soyuyana qdr saxlayr v szrlr. Ondan qlaukoma xstliyitnd gnd 6 df,
hr dfd 2 ay qa iirlr.
QURDLAR (barsaq qurdlar, hlmintlr)
Sarmsaq (di) 1 dd, yumurta (sars) 1 dd, dar 2 xork qa,
siynk bal 1 dt. Bu komponntlri rndd (yaxul t manndan) kirib,
iml dirlr.
BA ARISI
Kni (myvlri) 20 q, badrng (yarpalar) 20 q, nan (yarpalar)
20 q. Bu ymn zrin 1/2 stkan 90%-li spirt tkrk bir gn saxladqdan sonra
szb, sxrlar. sb xstliyi il mayit diln ba arlarnda pysr v
gicgahlara komprs qoyulur.
QRP
obanyast (iyi) 1 hiss, kklikotu 1 hiss. 1 xork qa bu
ymn zrin 1/2 stkan qaynar su tkrk, 30-40 dqiq saxlayrlar. Qrip
xstliyind gc -2 stkan i iin 1 qarq bal qataraq iirlr, gndz is ay
vzi dirlr.
Bl rspt d istifad tmk olar: itburnu (myvsi) 100 q, gicitkan
(yarpaqlar) 50 q, moruq (myvsi) 50 q, qrmz vz (myvsi) 50 q,
piikdili (otu) 20 q. Bu ymdan 1 xork qann zrin 1,5 stkan qaynar su
tkb bal qabda 2 saat saxlayrlar. Ondan gnd ilq halda 4-6 df, hr dfd
1/4 stkan iirlr.
DAMAQ XSTLY
At turngi (yarpaqlar) 2 xrk qa, qaytarma (ot) 4 xrk qa.
Komponntlri qardraraq zrin 1,5 stkan klmin oraba suyunu tkrlr v 1
gn saxladqdan sonra szrlr. Damalar mhkmltmk n gnd 5 df az
yaxalayrlar.
DATZ
Piikdili (ot) 20 q, qoz (yarpaqlar) 1 q, rngli bnv (ot) 40 q,
byk ptraq (kk) 30 q, a ballbaba (dalamaz) (ot) 20 q, boymadrn (ot)
20 q, qara qaraat (yarpaqlar) 20 q, iylk (yarpaqlar) 30 q, yqula
(yarpaqlar) 60 q, tozaac (yarpaqlar) 30 q. Bu ymdan 20 q, (4 xrk

qa) gtrrk zrin 1/2 litr soyuq su tkrlr, 6-8 saat saxladqdan sonra 10
dqiq qaynadrlar v szrlr. Diatzd gnd 3 df, hr dfd 2 xrk qa
uaa vrirlr.
DSPPSYA
Rvnd (kk) 30 q, vaxta (yarpaqlar) 30 q, qzltir (ot) 30 q, Bu
ymdan 1xrk qa 1 stkan qaynar su il dmlyrk, soyuyana qdr
saxladqdan sonra szrlr. Dispnsiyada gn rzind 3 dfy iirlr.
SHAL
Qzlaac (qozalar) 1 hiss, qaytarma (kk) 1 hiss, gicitkan (kk) 1
hiss. Bu ymdan 50 q, gtrrk axamdan 1 l suda saxladqdan sonra, shr 10
dqiq qaynadrlar. Hlimi isti iirlr: 1 stkan acqarna, qalan is gn rzindyni brabrlikd 4 df
iirlr.
Turng (kk) 1 hiss, quppyi (kk) 1 hiss, 2 ay qa quru
ymdan gtrrk, zrin 1 stkan qaynar su tkrlr, 30 dqiq saxladqdan
sonra szrk sxrlar. Onu gn rzind 3-4 df ishal zaman iirlr.
D KSS V QARA CYR XSTLKLR
Mlkotu kk, atikan qab, zir myvsi, nan yarpa v adaay
yarpalarn yni brabrlikd gtrrlr. Bu ymdan 2 xork qa gtrb
zrin 1 stkan su tkrk hlim hazrlayrlar. Ondan d kisd da olduqda
ymy 30 dqiq qalm gnd 3 df 1/2 stkan iirlr.
QADIN XSTLKLR
Iyli sdfotu (ot) 2 hiss, cfri (toxumu) 1 hiss. Bu ymdan 1/2
xrk qa gtrb zrin 2 stkan su tkrk 10 dqiq qaynadrlar, sonra
soyudub szrlr. Zif aybada gn rzind 1 stkan kiik qurtumlarla iirlr.
Qatrquyruu (ot) 10 q, qzltir (ot) 30 q, qaytarma (ot) 50 q. Bu
ymdan 1 xrk qa gtrrk, zrin 1 stkan qaynar su tkrlr, saxlayaraq
szrlr. Ayba dvrnn pozulmasnda ondan gnd 1 stkan iirlr.
QIZILCA
Budra (ot) 10 q, byrtkan (yarpaqlar) 10 q, andz (kk) 10 q,
zanbaq (kk) 10 q. Bu ymdan 2 xrk qa gtrrk, zrin 1/2 stkan
bitki ya tkrlr. 10 dqiq qaynatdqdan sonra 4 saat saxlayrlar v szrlr.
Komprs v srtmk n istifad dirlr.
NSULT
Dazotu (ot) 100 q, obanast (iyi) 100 q, solmaz iyi (iyi)
100 q, tozaac (tumurcuu) 100 q. Komponntlri qardraraq az bal qabda
saxlayrlar. Cvhrin gndlik dozasn axamdan hazrlayrlar: bu qarqdan 1
xrk qan 1/2 l qaynar suda dmlyirlr. 20 dqiq saxladqdan sonra ktan
paradan szb, artn sxrlar. Cvhrin yarsn 1 ay qa bal qataraq bir
dfy iirlr. Shri qalan art 30-40C tmpraturuna qdr qzdraraq shr

ymyin 20 dqiq qalm iirlr. Cvhr tamam qurtarnca, malicni hr gn

aparmaq lazmdr.
FZK ZFLK
Qoz (myvlri) 30 q, rik 300 q, tumsuz zm 300 q, limon 2
dt, bal 300 q. Tmizlnmi qoz, rik, zm v btv limonu srtkcdn
(yaxud t manndan) kirib, bal qataraq hamsn yaxca qardarrlar. Mayni
soyuducuda saxlayrlar. Ondan gnd 1 df 1-2 ay qa qbuldirlr.
AS (oturaq sinirinin iltihab)
abald (myvsi) 3 xrk qa, qarqa spirti 4 xrk qa, bngotu
(spirtli cvhr) 2 xrk qa, bitki ya 1 xrk qa. Komponntlri sliq
il qardrrlar. Hazrlanm ml gln cvhr il arayan yrlri srtmk
lazmdr.
SKRK.
Vaxtszotunn gllri, dvdaban yarpaqlar, andz kk v lt biyan yni
brabrlikd gtrrlr. Bu qarqdan 1x.qa gtrb zrin 1 stkan qaynar su
tkrk 30 dqiq saxlayb szrlr. skrk, traxit v bronxit xstliklrind
gnd 3-4 df ymkdn sonra 1/4 1/3 stkan iirlr.
Kndala (iklri) 1 hiss, bdmk (qab) 1 hiss, dbdaban
(yarpaqlar) 1 hiss, cir (myvlri) 2 hiss, itburnu (myvlri) 2 hiss. Bu
qarqdan 4 ay qa gtrb zrin 1 stkan soyuq su tkrk, 2 saat
saxlayrlar v bir n dqiq qaynadaraq soyudub szrlr. Ondan gn rzind
iirlr.
Qrxbuum (otu) 1 hiss, cir (toxumlar) 1 hiss, yd (toxumlar) -1
hiss. Bu qarqdan 4 ay qa gtrb zrin 1,5 stkan soyuq qaynanm su
tkrk, 2 saat saxlayrlar v 2-3 dqiq qaynadaraq soyudub szrlr. Ondan
gnd 3 df ymy 10 dqiq qalm 1/2 stkan iirlr.
KONYUKTVT
Byk baayarpa (yarpaqlar) 1 hiss, itburnu (iklri) 2 hiss,
obanyast iyi (iklri) 1 hiss, pymbriyi (iklri) 2 hiss,
kndla (iklri) 1 hiss. Bu qarqdan 3 xrk qa gtrb zrin 1
stkan qaynar su tkrk, soyuyana qdr saxlayb, tnzif v pambqdan szrlr.
Bu cvhrdn gnd 1 df, hr gz 3 damc tkrlr.
RK ATIMAMAZLII
2 ay qa razyana toxumu, 1 ay qa cirnin zrin 1 stkan qaynar su
tkb, zif odda isidirlr, soyudaraq szrlr, dibini sxaraq hcmini 200 ml
atdrrlar. Ondan gnd 1 xrk qa gnd 3 df qbul dirlr.
LAKTASIYA (analarda sdn artrlmas)
Qaraqnq (otu), cir (toxumu), razyana (toxumu), yd (toxumu)
hrsindn 1 hiss. Bu qarqdan 1 ay qa gtrb, zrin 1stkan qaynar su

tkrlr v 30 dqiq saxladqdan sonra szrlr. Laktasiyan artrmaq n gnd

2-3 df bu cvhrdn 1 stkan imk mslht grlr.
Cir (toxumu) 10 q, razyana (toxumu) 10 q, qaraqnx (otu) 10 q. Bu
qarqdan 1 ay qa gtrrk, zrin 1 stkan qaynar su tkb az mhkm
qabda v ya trmosda 30 dqiq saxladqdan sonra szrlr. Ondan sd mizdirn
qadnlarda sdn oxalmas n gnd 2-3 df 1 stkan iirlr.
QANAZLII
Dazotu (otu) 3 xrk qa, a ballbaba (dalamrhm) (iklri) 3
xrk qa, byrtikan (yarpaqlar) 2 xrk qa. Bu qar xrdalayaraq
zrin 1 l qaynar su tkb 3 saat rzind prtldirlr. Gn rzind yni
porsiyalarla isti halda qanazlnda iirlr.
QARIN KP (qazlarn ylmas)
Cir (toxumlar) 20 q, razyana (toxumlar) 20 q, nan (yarpa) 40 q.
2 xrk qa bu qarn zrin 1 stkan qaynar su tkrk, 45 dqiq zif odda
isidrk, soyudurlar, sonra da szrk hcmini 200 ml atdrrlar. Ondan gnd 3
df ymy 30 dqiq qalm 1/3 stkan iirlr.
MOKARDT
Damotu (otu) 30 q, qaytarma (otu)- 30 q, badrnc (yarpaqlar) 40 q. Bu
qarqdan 1 xrk qa gtrb, zrin 1 stkan qaynar su tkrlr v 30 dqiq
saxladqdan sonra szrlr. Bu cvhri gnd 3 df 1/3 stkan yardm trapiya
kimi iirlr.
SDKGOVUCU
Razyana (toxumlar) 20 q, cfri (kk) 20 q, krviz (kk) 20 q,
mrcyd (kk) 20 q. Bu qarqdan 1 xrk qa gtrb zrin 1 sikan
soyuq su tkrlr, alt saat saxlayrlar v 15 dqiq biirdikdn sonra szrlr.
Hlimi gn rzind bir n df sidikqovucu vasit kimi iirlr.
Tozaac (yarpaqlar) 10 q, dvdaban (yarpaqlar) 10 q, byrtikan
(yarpaqlar) 30 q, 1 xrk qa bu qar 1 stkan qaynar su il dmlyirlr.
Ondan gnd 2-3 stkan sidiklmni artrmaq n iirlr.
PYLNM
Byrtikan (yarpaqlar) 80 q, tozaac (yarpaqlar) 10 q, dvdaban
(yarpaqlar) 10 q, 1: 20 mtnasibliyind qarq zrin qaynar su tkrk 15
dqiq su hamamnda qapaq altnda isidirlr v soyudub szrlr. Shr v nahar
qaba 1 stkan iirlr.
ATKAN
Atikan (qab) 30 q, zncirotu (kk) 10 q, cfri (toxumlar) 10 q,
nan (yarpaqlar) 10 q, razyana (toxumu) 10 q, 2 ay qa bu qarqdan
gtrb zrin 1/2 l qaynar su tkrlr, sonra 30 dqiq saxlayrlar. Bu cvhri
arqlamaq n shrlr iirlr.

HZMTMM
Sar aclqotu (kklri) 10 q, portaal (qab) 10 q, bataqlq zanba
(kk) 10 q, dazotu (ot) 10 q, vaxta (yarpaqlar) 10 q, adi da trxunu
(iklri) 10 q, piikotu (kk) 10 q, quruca (trava) 10 q, komponntlri
qardraraq zrin 1 l irin axr tkrk, gn altnda 21 gn saxladqdan sonra
szrlr. Ondan gnd 2 df 2 xrk qa (shr acqarna, axam
yatmamdan vvl) qbuldirlr.
SOYUQDYM
obanyast iyi (iklri) 20 q, kndala (iklri) 20 q, nan
(yarpaqlar) 20 q. Bir xrk qa bu qarn zrin 1 stkan qaynar su tkb,
soyuyana qdr saxlayaraq szrlr. Bu cvhri isti halda gn rzind 2-3 stkan
soyuqdym xstliklrind iirlr. Bl rspti d qbul dirlr: obanyast
(iklri) 25 q, kndla (iklri) 25 q. 1 xrk qa bu qarn zrin 1
stkan qaynar su tkrlr, 15 dqiq saxladqdan sonra szrlr. Bu cvhrdn gn
rzind 2-3 df isti halda soyuqdymd, bronxlar v a ciyr xstliklrind
qbul dirlr.
NBZ (zif dynnd)
10 q, banaac myvsi, 1 q, razyana toxumunun zrin bir stkan qaynar
su tkb, az bal halda 15 dqiq qzdrdqdan sonra, 45 dqiq soyudub
szrlr v hcmini 200 ml atdrrlar. Ondan gnd 3-4 df 1/3 stkan zif
dynn nbzin srtlndirilmsi n iirlr.
RAXIT
Qrxbuum (otu) 30 q, solmrhmiyi (iklri) 50 q. Bu qarn
zrin 2 stkan distil dilmi isti su tkrk, gcni dm qoy araq szrlr.
Raxitl xstlnn uaqlara su yrin mhkmlndirici vasit kimi imy vrirlr.
RVMATZM
Bir stkan yulaf yarmas zrin 1 litr su tkurlr v bu may buxarlanaraq
1/4 qalana qdr frnda saxlayrlar, sonra szrlr. Mayy istniln qdr
qaymaq v ya bal qataraq slikli hlim hazrlayrlar. Gnd 3 df 1/2 stkan zl
arlar zaman iirlr.
Grdvr (sapla) 10 q, andz (kk) 25 q. Xrdalanm xammal 0,5 llik bankaya tkrlr, zrin 40%-li lav dirlr, 21 gn qaranlq yrd saxlayrlar
v filtrdn kirirlr. Ondan gnd 3 df 1 xrk qa ymkdn vvl
rvmatizm xstliyind qbul dirlr.
Tozaac (qab) 1 kq acaqovaq (qab) 1 kq pald (qab) 100 q.
Koponntlrdn qat hlim hazrlayrlar. Ondan gnd 3 df 1/3 1/2 stkan
rvmatizmd iirlr. vvlc arlar oxalr, gtdikc is yox olur. Uzun malic
kursu tlb olunur.
SPAZMALAR

Nan (toxumlar) 10 q, cir (toxumlar) 10 q, zir (toxumlar) 10 q,

razyana (myvlri) 10 q. Iki xrk qa bitki xammaln 1 stkan qaynar su il
dmlyirlr, az brk balanm qabda v ya trmosda 1 saat saxladqdan sonra
szrlr v sxrlar. Dmlmni gn rzind 1 n df kiik qurtumlarla md
spazmalarnda v kpmd iirlr.
STOMATT
Tozaac (yarpaqlar) 1 hiss, at turngi (kklri) 1 hiss, qzlgl
(lklri) 4 hiss, byk baayarpa (yarpaqlar) 2 hiss, pald (qab) 2
hiss. Bu qarqdan 3 xrk qa gtrrk 1 litr qaynar su il dmlyrk, 30
dqiq saxlayrlar. Ondan gnd 7 df 2 xrk qa xoral v aftozlu stomatitd
iirlr v yni zamanda az yaxalayrlar.
smiyi (iklri) 1 hiss, adaay (yarpaqlar) 1 hiss, quzm
(yarpaqlar) 1 hiss. Bu qarqdan 3 xrk qa gtrrlr v zrin 1 litr
qaynar su tkb saxlayrlar. Ondan gnd 9 df 2 xrk qa malicy tin
tab olan xoral stomatitd qbul dirlr.
XOLSSTT (d kissind iltihab)
Tozaac (yarpaqlar) 1 hiss, ziri
k (yarpaqlar) 1 hiss, ardc
(qozalar) 1 hiss, yovan (otu) 1 hiss, boymadrn (otu) 1 hiss. Bu
qarqdan 2 xrk qa gtrrk, zrin 1 stkan qaynar su tkrk, 15 dqiq
zif odda isidirlr v soyudub szrk, qal sxrlar v hcmini 200 ml-r
atdrrlar. Ondan gnd 2-3 df ymy 30 dqiq qalm 1 stkan iirlr.
SSTT (sidik kissind iltihab)
Tozaac (yarpaqlar) 25 q, ayqula (yarpaqlar) 25 q, qardal
(saaqlar) 25 q, biyan (kk) 25 q. Bu qarqdan 2 xrk qa gtrb
zrin 1 stkan qaynar su tkrlr v 15 dqiq zif odda isidirlr. Sonra v
tmpraturu qdr soyudaraq szrlr v, sxaraq hcmini 200 ml atdrrlar.
Ondan gnd 3 df, hr dfd 1/3 1/2 stkan iirlr.
Cfri (toxumu) 10 q, tozaac (yarpaqlar) 25 q, ardc (qozalar) 25
q. Bu qarqdan 1 xrk qa gtrb, zrin 1 stkan soyuq su tkrk, 6 saat
saxlayrlar.Sonra 15 dqiq qaynadqdan sonra szrlr. Bu dozan gn rzind bir
n df sidik kissi xstliyind iirlr.
Biyan (kk) 10 q, ayrq (gvd) 10 q, qardal (saaqlar) 10 q,
tozaac (yarpaqlar) 10 q, ayqula (yarpaqlar) 10 q. Bu qarqdan 1 xrk
qa gtrrk, zrin 1 stkan soyuq su tkb 6 saat saxladqdan sonra 15
dqiq zif odda qaynadrlar v sonra szrlr. Hlimi gn rzind bir n df
iirlr.
KZMA
Piikdili (otu) 10 q, qoz (yarpaqlar) 5 q, rngli bnv (otu) 20 q,
byk ptraq (kk) 15 q, a ballbaba (dalamrhm) (iklri) 10 q, iylk
(yarpaqlar) 15 q, qara qaraat (yarpaqlar) 10 q, boymadrn (ot) 10 q. Bu

qarqdan 20 q, gtrrk, zrin 1 litr su tkb, 10 dqiq qaynadaraq szrlr.

Hr saatdan bir 1/3 stkan iirlr.
Zncir otu (kk) 1 xrk qa, byk ptraq (kk) 1 xrk qa. Bu
qar xrdalayaraq axamdan 2 stkan su zrin tkrlr. Shri 7 dqiq
qaynadr, buxarlandrr v szrlr. Bu cvhrdn gnd 3 df, hr dfd 1/2
stkan kzma xstliyind iirlr.
Byk ptraq (kk) 10 q, smiyi (gl) 5 q, , solmrhmiyi
(gl) 5 q, qzlgl (lklri) 5 q, badrng (yarpaqlar) 5 q, budra (ot) 5 q,
qatrquyruu (ot) 5 q, qoz (yarpaqlar) 5 q, pald (qab) 5 q. Komponntlri
qardrrlar, zrin 1/4 litr badam ya (zytun ya) tkrk, 15 dqiq zif
odda biirrk v gcni frnda qoyaraq sonra szrlr. ml glmi
mrhm kzma xstliyind istifad dirlr.
NURZ (sidik saxlamamazlq).
Mrsin (yarpaqlar) 3 hiss, qzltir (ot) 2 hiss, yd (toxumu) 3
hiss. Bu qarqdan 3 xrk qa gtrrk, 1 litr qaynar su il dmlyirlr v 1
saat saxladqdan sonra szrlr. Ondan gnd 1 xrk qa 3 df (byklr n
gnd 7 df 2 xrk qa) gc sidiyini saxlaya bilmdikd iirlr. Bu vasit
barsaq kpnd ffktli tsir malikdir.

XI Fsil
SAALDICI MRHMLR
Qdim tibb mnblrind n mxtlif mrhmlr haqqnda trafl mlumat
vrilir. Bunlar, arksici balzamlar, masaj n yalar, yarasaaldan, tirli
mrhmlr v baqa drmanlardr. Aada onlarn xsusiyytlri v hazrlanma
qaydalar haqqnda shbt gdck.
KLRDN YA ALMAQ QAYDALARI. Tibbnam (1712-ci il)
srind bl yazlmdr: Hr kim bnv, qzlgl v ya sar su zambann
yan ld tmk istyirs, 130 q tlb olunan iklri 312 q kr yana qatb
qaba qoysun v 20 gn rzind gn alar altnda qoysun. l ki, gllr
kifayt qdr cvhrldi, onlarn yan szb saxlayrlar. Bzi baqa gllrdn,
msln glxtmi v iylk iklrindn, alnan ya da hmin sulla
ld dirlr. O ki, qald obanyast v ya nrgiz gllrin, bu gllrdn 130 q
gtrb zrin 312 q zytun ya tkrlr v yaxca qardraraq bir qaba
qoyub, qzmar gn altnda 40 gn rzind saxlayrlar. Bu mddt bitdikd, ya
szrk saxlayrlar (60, sh.122).
TOXUMLARDAN YA ALMAQ QAYDALARI. Tibbnamy gr gr
quru mhsullardan ya xarmaq zruridirs, msln, badam, pst, balqabaq
toxumlarndan, onda vlc lazm toxumu gtrrlr, qabndan tmizlyirlr, a
lpsini yaxca zirlr v ynglc isti su il isladaraq ya ll, yaxud da ki prsl
sxaraq yan xarrlar. Daha yax olar ki, toxumlar paraya bkrk, prsdn
kirlr. Byk toxumlardan ya xartmaqdan tr, onlar mtlq xrdalamaq v
qaynadb szrk, toxumlara myyn qdr knct v ya badam ya lav tmk
lazmdr. Sonra ynidn bunlar oda qoyub, tamam suyu kiln qdr qaynatmaq
lazmdr. Suyun qalmamasn bl myyn dirlr: bir qdr pamb ubua
saryaraq yaa batrrlar v oda tuturlar. gr ya crlt il yanarsa, dmli orada
su qalmayb. Sonra ya szb saxlayrlar. (60, sh.122-123).
YALARIN MALICV HMIYYT.
ACI BADAM YAI. Bu ya uaqlq orqannda olan sanclarda, onun yinti
v ilri zaman uyun glir. Qdimd bu ya ba v qulaq arlarnda srtrdilr,
hminin qulaqda ss v fit olduqda. O, byrk arlarnda v sidiklyn zaman
tinlik kn xstlr kmk dir. Orta sr mnblrind qyd olunurdu ki, gr
onu bal, ssn gvdsi, xna ya v ya qzlgl ya il qardrsaq o dadan zab
knlr, astmas v ya dalada i olanlara kmk dir. Bu mrhm zd ml
gln lklri v illri tmizlyir, z qrlarn hamarladrr, gz tutqunluu v
yorunluu zaman xstnin kmyin atr.
Hazrlanma sulu. 3,4 kq ac badamn qabn tmizlyib, iini qurudub,
taxta hvngd hmcins may alnana qdr dyrlr. Sonra zrin 90 q isti su
tkrk, yarm saat saxlayrlar ki, badam suyu canna ksin. Mayni zrk, lil

sxrlar, v ya barmaqlar arasndan qaba tklr. Sonra qalan hisssinin zrin

45 q su tkrk 1 saat saxlayrlar ki, o da canna suyu ksin. Sonra yuxarda
gstriln prosdurlar o vaxta qdr tkrar dirlr ki, 3,4 kq badamdan 27 q ya
xsn (6, sh.267).
PALID QOZASININ YAI. Bl hsab dirdilr ki, pald qozas zd olan
lklri, illri v saalm yaralarn izlrini yox dir, qarn ildir, lakin md
n zrrlidir. Bu ya qulaqda ar v ss olduqda kmk dir. Bl hallarda pald
qozas ya v qaz piyinin qarn qulaa damzdrrlar. Badam ya kimi
hazrlanr (6, sh.267).
GCTKAN YAI. Daxil qbul tdikd ishala qar kmk dir. Bngotu
ya kimi hazrlanr. (6, sh.268).
DFN YARPAININ YAI. Nvralgiyada, qulaq v ba arlarnda
arksici xsusiyyt malikdir.
Hazrlanma sulu. Ytimi dfn myvlrini gtrb suda biirirlr. Bu
zaman onlarn qabnda ya ml glir ki, onu xsusi bir qaba yrlar. bn Sina
(980-1037-ci illr) qyd dir ki, bzi insanlar vvlc s yumrular, tirli topalaq
v v xo qoxulu qam vasitsil dfn yan bzdrc hala salr, sonra ona
tz dfn yarpa lav drk biirirlr; baqalar yarpaqlarla brabr dfn
myvlrini d lav dirlr. Bununla bl, btn hallarda bu insanlar mayni o
vaxta qdr biirirlr ki, ondan gcl iy glsin. Ya hazrlamaq n n mnasib
dfn nliyarpaql da dfnsidir. n la dfn ya tz, yal, ox ac, ksgin
v tnd oandr. O, isindirmk, yumaltmaq v damarlar gnilndirmk
xsusiyytlrin malikdir. (6, sh.268).
SMY MRHM. smiyi - szanaql driy qulluq tmk
n n idal vasitdir. O, yaralar saaldr v yni drinin ml glmsi n
imkan yaradr.
Hazrlanma sulu. 125 q kr ya, bir ovuc smiyi gl. Aramsz
qardraraq zif od zrind qzdrrq. Qarq soyuduqdan sonra, onu para il
szrlr v srin yrd qabda saxlayrlar.
AVOKADO YAI. Qiymtli kosmtik vasitdir. O bdnd kollagnin
ml glmsin tkan vrir.
BNGOTU YAI. Qulaq arsna kmk dir. Bundan lav, qadn cinsi
orqan xstliklrin qar bzi amlar trkibin daxildir.
Hazrlanma sulu. Quru, a v tz bngotu toxumlarn gtrrlr, onlar
xrdalayaraq isti su il qardrrlar, sonra gn alar altna qoyurlar. Quruyanlar
yan qalan hisssi il qardrrlar. Bunu o vaxta qdr lyirlr ki, ta ktl
qaralsn v ondan funt iyi glsin. Sonra onu sxrlar v ya ld dirlr.
TRL TOPALAQDAN YA. Bu ya qoturluqda istifad dirlr.
Hminin o, mxtlif qanmalara qar kmk dir. Tz-tz onu sidiyin
tutulmasn aradan qaldran drmanlarn trkibin qatrdlar.
Hazrlanma sulu. tirli topalaq yan dfn ya kimi, yni vvlcdn
zrk, hazrlayrlar. (6, sh.268).
QIZILGL YAI. bn Sinaya gr o bzdrc v soyuducu xsusiyyt
malikdir. Onu mrhm kimi v drman sarlarna qoyaraq ildirdilr. O,
hminin drin yaralarda ti birldirir v onlar saaldr. Bu ya bada ml

gln sulu xoralara kirdilr. Gl ya il drmanl sarn di arlarnda

istifad dirdilr. Bu yadan hminin gz xstliklrind d istifad dirdilr. bn
Sinaya gr bu yadan imal dilrs, barsaqdak v uaqlqdak szltn aradan
qaldrar.
Hazrlanma sulu. tirli topalaqdan 5 hiss, zytun yandan 20 hiss
gtrrlr. tirli topala xrdalayaraq suda isladaraq zytun yanda biirirlr.
Bin zaman onu qardrmaq lazmdr. Sonra ya szrk onun iin min dd
suya dymmi gvdsindn ayrlm quru qzlgl lklri tkrlr. Bala batm
l il bir n df bu qar ynglc sxrlar, bir gc saxlayrlar ki, qzlgl
yan canna ksin. Sonra lklri sxaraq balla bulam taza szrlr, sxlm
lklri is baqa qaba qoyaraq zrin kskinliyi topalaq qatlaraq artrlm
zytun ya tkrlr. Sonra ya birinci df olduu kimi, ikinci df d sxrlar.
Bunu 3-4 df tkrar dirlr. Kmid bzi adamlar qzlgl xrdalayaraq v
zytun yanda isladaraq hr yddi gndn bir tzlyirlr. Bunu df
tkrar dirdilr. Sonra bu ya saxlayaraq qbul dirdilr.
OBANYASTII YAI. Bu ya isidici, iltihaba qar, damar gnilndirici
v sidikqovucu xsusiyytlr malikdir. Orta sr mnblrin sasn, obanyast
ya irinli yara dildikd faydaldr. O, hminin yara v yarada qartmaqlar
zaman, sidik tutulmasnda v babasild kmk dir. Babasil zaman gdni bu
yala srtmk faydaldr. gr bu ya uaqla yridilrs, ayban qovar v
uaqlqdak brkimi ii sovurar. Bdnin yumaq toxumalarnda ml gln
zdlr bir para zrin bu ya srtb qoymaq xyirlidir.
Hazrlanma sulu. Bu gllrdn 130 q gtrrlr, zrin 312 q zytun ya
lav drk, yaxca qardrdqdan sonra hr hans bir qaba tkrlr v 40
gn qzmar gn altnda saxlayrlar. Vaxt glib atdqda onu szrk, saxlayrlar
(60, sh.122).
MALCV MRHMLRN SRTLMS
Qdim lomanlar favrici yalar hm masaj n, hm d sadc
yaralarn, ilrin, dmrovun zrin qoymaq n istifad dirdilr. Sonuncu
halda drman xstnin bdnin srtmdn kilirdi. Indi biz mrhmlrin hans
xstliklr qar istifad olunmasn yrncyik.
BURUN BOLUU XSTLKLR. Tibbnam-y gr, burunda
quruluq olarsa, onu bir n df bnv ya il srtmk lazmdr. gr
ytimmi narn smklrini bir qdr balda biirib bu trkibi burundak yaraya
srtsn, bu zaman faydasn gstrmi olar. (60, sh.37). Burunda irinli yara olarsa,
bu yaran yal boya (mis oksidi), kr v baayarpa toxumundan hazrlanm
mrhm il tmizlmk lazmdr.
BA ARISI. Aada Tibbnam-dn sitatlar gstrilir (60, sh.22-26).
Ba arsnda bnv yandan hazrlanan mrhm faydaldr. Ba arsna dar
olmu xs bir ovuc rkotu toxumunu gtrb, onu yaxca zrk, bir qdr bal
il qardrmaldr. Sonra ad kiln mrhm baa srtrk, driy ydirtmk
grkdir.

Ba ars istidn ml glibs, bir para ktan paran qzlgl yanda

istadaraq aryan yr qoyurlar.
Bir qdr smiyi hlimini myyn miqdarda sirk il qardrb baa
ydirtsn, migrni (gicgahlarda davaml v iddtli ba ars) aradan qaldrar.
gr anmon toxumlarn zib myyn qdr zytun ya il qardrsaq 3 gn
saxladqdan sonra qaynadaraq baa kmk olar, bu zaman ba ars sakitlr.
Hr ks Misir tirykini qzlgl suyu il qardrb, bana srts, ba arsn
aradan qaldrar. Kklikotu yarpaqlarnn mrhm ba arsn aradan qaldrr.
Sirky myyn qdr sndl v qzlgl ya tkb v onlar qardrb
ml gln mrhmi baa kslr, ba arsn yox dr.
gr myyn qdr da zmn gtrrk, onu zib v az miqdarda
zytun ya il qardrb baa kslr, bu, ba arsn aradan qaldrar.
gr 1 dd yumurtann an sarsndan ayraraq bir para zrin qoysalar,
sonra is onun zrin myyn miqdarda buxur (ladan) tozu spslr v ba
arsna dar olmu adamn alnna qoysalar, ba ars yox olar.
Titrtm v gnlk qzdrma il mayit olunan ba arsnn malicsi:
alamn qabn soyaraq tmiz suda yaxca qaynadrsan, sonra suyunu ataraq
alam yaxca zirsn, ta ki, o, ya kimi olsun. Sonra onu baa krk, stn
bir qdr istiot yapdrraraq bir gn saxladqdan sonra, ba yuyursan. Bu xstni
tmdn v khn ba arsndan azad dr.
D ARISI. Hr ksin dii arayarsa, bir qdr xardal gtrrk, onu
tmiz, a balla qardrb, arayan diin zrin qoymaq lazmdr. Bu mslht d
Tibbnam-dn gtrlmdr.
SINIQLAR. Ba soan 1 dd, zytun ya 50 q trpntin 20 q mis
kuporosu (tozu) 15 q. Bu komponntlrin hamsn diqqtl zrk,
qaynatmamaq rtil, odda ridirlr. Snqlarn zrin kirlr.
YARASAALDAN MRHM. 30 q qoz yarpann zrin 200 ml
zytun, gnbaxan v ya hr hans bir baqa bitki yan lav dirlr. Bu qar 7
gn qaranlq yrd saxlayaraq vaxtar alxalamaq lazmdr. Sonra yala
yarpaqlarn qarn 3 saat rzind ox zif odda isidirsn. Bundan sonra bu
qar 2 df szrk 30 dqiq qaynadrsan. Nticd trkibin 30 q sar mum
qatrsan ki, mrhm ml glsin.
BANLAR. Irinli yara v ibanlarda bl rsptdn istifad tmk olar: 2
hiss bimi soan v 1 hiss sabunu srtkcdn kirrk yaxca isladrsan v
plastr klind arayan yr gnd bir n df qoyursan.
RN. gr bada irin ml glrs, onu mrsin ya il srtsn, irini
yox dr. Byrtikann xrdalanm yarpaqlarndan mrhm hazrlayaraq badak
irinli yarann zrin qoylsalar, bu, yarann irkini tmizlyr (60, sh.35).

XII Fsil.
SUYUN MALCV XSUSYYTLR
Su n

il

x y i r l i d i r?

DNIZ SUYU. Tibbnamy gr, dniz v ya duzlu suda immk insan

arladr. Bu, hminin titrmd, qanazlnda, nvralgiyada, l xstliyind,
slikli qiann oxluundan ml gln xstliklrd xyirlidir. Tmiz suyu bir
qdr duzla qaynatsalar, sonra is hmin suyu gn altnda saxlayb onunla
yuyunsalar, dniz suyunun faydasn bundan da alarlar. (60, sh.201-202).
bn Sinaya gr, dniz suyu soyuqdan ml glmi, amma irinlmmi,
dri atlarna qar xyirlidir; O, bitlri ldrr v szanqlar sovurur. Dniz
suyunu qotur v dmrov zaman istifad tmk faydaldr. Dniz suyunu qadn
dnd ml gln ilrin zrin tkrlr. (2, sh.393-395).
DMR SUYU. Dmir suyu dalaa, byrklr v mdy xyirlidir.
Dmirinin suya sald dmirinin suyu xroniki ishalda, qara ciyr iind, dalaq
xstliklrind, md hzm tmdikd, mxtlif ilrd, l xstliklrind v
isitmlr faydaldr. (60, sh.177).
KKRDL SU. Isti kkrdl suda immk byrk, sidik kissi
xstliklrind, xsusn d yaralarda, xoralarda, qoturluqda, l xstliyind,
iflicd, slikli v qara dl xstliklrd ox xyirlidir. 200 q kkrd zrk, bir
paraya balayrlar v 600 q irin suda onun myyn hisssi buxarlanana qdr
biirirlr. Sonra bu suyu oddan gtrrk, onunla yuyunurlar. Bl suda yuyunmaq
tbii kkrdl suda yuyunmaq kimi tsir malik olur. (60, sh.202).
Kkrdl suda immk dmrovda, zl arlarnda v nvralgiyada
faydaldr. Kkrdl su dalaqda ar v i olduqda v qara ciyr n xyirlidir.
Bu suyun uaqlqdak arlara da kmyi dyir.
Hamam
Hamamlar yni vaxtda gzllik salonu v klinika vziflrini yrin
ytirirdilr. On birinci srin mhur Qabusnam kitabnda dyilir ki: Mmarlar
binalar ucaltmaa baladqlar vaxtdan bu gn kimi, hamamdan gzl y
yaratmamdlar.
Azrbaycan hamamlarnda mvcud olan xidmtlrin arasnda immkdn
lav tirli yalar istifadtmkl il masaj da vard. Bunun n hamamlarda bir
n masajist alrd. Masaj fiziki v psixoloji yorunluu aradan qaldrr v qan
dvrann yaxladrrd. Ondan baqa, bzi tirli yalardan mxtlif xstliklrin
malicsi n istifad olunurdu. Msln, kklikotu ya rvmatizm qar, hna
il sarmsaq ya is hrps qar istifad dilirdi. Hamamlarda insanlarn san
ksn, onlara hna, vsm v baqa tbii boyalar qoyan brbrlr alrd.
imndn v massaj aldqdan sonra insanlar xsusi otaqda dincl bilrdilr.
Burada onlara tirli bitkilrl (nan, kklikotu, qaraqnx, qzlgl lklri, hil,

mixk v s.) dmlnmi ay tklif olunurdu. Bundan baqa, insanlar irniyyat, isti
xrklr v qlyan da sifari d bilrdilr. rq hamamnda qalmaq insana o
qdr byk lzzt vrirdi ki, bzi adamlar burada btn gnn kirir v
yatrdlar. Bir qayda olaraq insanlar hamadan daha gzl, salam, gcl v nrjili
xrdlar.
Orta sr Azrbaycan hamamlar mmarlq chtdn da ox gzldir. Adtn,
hamamn talar, gmbzlri v gzl darvazas olur. Hamamn iind bir n
otaq v hovuz yrlirdi. Indiy kimi Bakda bir sra orta sr hamamlar
qalmaqdadr: Hac Qayb hamam (XVI sr), Qasmby hamam (XVII sr) v s.
Orta srlrd hamamlar bir gn kii hamam, nvbti gn is qadn hamam kimi
faliyyt gstrirdi.
Bl hsab dilirdi ki, hamama tox girmk zrrdir. immyin btn xyirli
chtlrin baxmayaraq hr gn hamama gtmk olmaz: bu sblr, driy, saa,
ry v baqa orqanlara zrrlidir. zn hr gn immy yrdn insan, onsuz
qala bilmz, htta bir gn hamama gtms bl, zn zgin hiss dr. Buna gr
d Qabusnam mllifi hamama iki gndn bir gtmyi mslht grr. (77,
sh.83).
Hamama glrk, o saat buxanaya girm, vvlc mlayim istisi olan
otaqda otur ki, snin orqanizmin yksk tmpratura tdricl yrnsin dy
Kykavus bn Isgndr mslht grr. gr isti sn pis tsir dirs bana
soyuq su tk. Hamamda ox qalmaq v hddindn artq isti v ya buzlu su il
immk mslht dyil, daha yax olar ki, su mlayim tmpraturda olsun
imib qurtardqdan sonra ilk nvbd mkmml salarn qurut, sonra ky
x (77, sh.83).
Malicvi vannalar
bn Sina qyd dir ki, otlardan hazrlanm cvhrli vanna mxtlif
xstliklr qar xyirlidir. Bununla bl, vanna bzi adamlarda rk km
trdir v ryi zifldir. Bu sbbdn d zif xsty vannadan ox diqqtl
istifad tmk mslht grlr. gr o, vanna qbul dibs, onun yannda ry
qvvt vrn bir y olmaldr, msln, tirli myvlr v ya tir, isti rk v hr
hans ona xo gln bir y ki, onu sakit tmi olsun. almaq lazmdr ki, su
xstnin sinsini v ryini rtmsin, - bn Sina qyd dir (2, sh.221).
Hsab olunurdu ki, vanna dri qzarmaa v imy balayana kimi
qbul dilmlidir. Qzart yox olmaa balayan kimi, hamam trk tmk lazmdr.
(1, sh. 320).
ZM YARPAQLARI L VANNA.Vannan ilq su il doldurun, iin 50 q
yuyulmu yarpaqlar tkrk, 10-15 dqiq uzann. Bu vanna drini lastik v
yumaq dir, dri xstliklrind faydaldr.
YOSUNLARLA VANNA. Masir tdqiqatlar myyn tmilr ki, yksk
konsntrasiyal yosun vannalar drini lastik v sall dir. Suyun tmpraturu
38C-dn yuxar olmamaldr. vvlc vanna qbulunu 5 dqiq il
mhdudladrn. Gtdikc is prosdur mddtini tdricl 20 dqiqy qdr
atdrmaq olar. Yosun kstrakt il vanna qbul tdikd, sabunlanmayn v

tamamil qurulanmayn. Isti dsmala brnrk, istiraht din. Bu vannalar drinin

vziyytini yaxladrr v toxumalar qvvtlndirir. Masir alimlr
myyn diblr ki, yosunlar dnizin yksk konsntrasil nrjisini toplayaraq
mxtlif sviyylrd z tsirini gstrirlr. Yosunun trkibind olan kalsium
drinin lastikliyini artrr, maqnzium zllri mhkmldir, kalium
toxumalardak laklar v artq maylri xarr. Bllikl, bu vanna yni zamanda
hm stimulladrr, hm d sakitldinrir. Masir alimlr yosun vannasn sblri
sakitldirn arko duu il tamamlama mslht grrlr.
QARAQINIX VANNASI. Bu vannalar bir ox dri xstliklrin qar
xyirlidir. Onlardan drinin spmsi v skrofulyoza qar istifad olunur.
ACIQIJI VANNASI. Acqj hlimi il vanna orqanizmdn laklar xardr,
drini yumaldr, md-barsaq traktna v rvmatizm qar xyirlidir.
LAVANDA VANNASI. Lavanda sidikqovucu tsir malikdir. Onun
hlimind vanna qbul tmk spazmlar aradan gtrr, nvrastniya olduqda sinir
sistmini sakitldirir v rkdynmni azaldr.
MRZ VANNASI. Mrz hlimi il vanna mtorizm (barsaqda
qazlara) qar xyirlidir, sblri sakitldirir v sidikqovucu tsir malikdir.
BADRNC VANNASI. Badrnc hlimi il vanna rk xstliklrin
xyirlidir, taxikardiyan azaldr, rk nahiyysind arlar gtrr, qan tzyiqini
aa salr. Vannada su ox isti yox, mlayim olmaldr.
DNZ SUYU L VANNA. Vannaya lav diln duzlar qan dvrann v
orqanizmdki maddlr mbadilsini yaxladrr. 300 q duzu qaynar suda ridin
v vannadak suya tkn. Vanna mddti 15 dqiq. Bdninizi silmdn xalata
brnn. Yarm saatdan sonra ilq du qbul din.
NOXUD VANNASI. Noxud hlimind vanna barsaq arsnda v uaqlq
iltihabnda xyirlidir. (85, sh.88).
YULAF SAMANI L VANNA. 100-200 q samann zrin 5 litr isti su
tkrk, qaynatmaq lazmdr. 36-37 C-y qdr soyumu hlimin irisind ayaq
v ya llri 20-30 dqiq saxlayrlar. Prosdurn bir gndn sonra rvmatoidli
artritd v podaqrada qbul tmk lazmdr. Malic kursu 5-6 vanna tkil dir.
KVR VANNASI. bn Sina (980-1037 illr) qyd dir ki, xstlri kvr
hlimi il vannaya oturdurlar v bu, uaqln ylmasnda v oradak id
kmk dir.
AMAACI VANNALARI. Mhmmd Mmin (vfat - 1697) yazr ki,
am aac iynlrinin hlimind vanna qbul tmk uaqlq v barsaq
xstliklrin qar xyirlidir. Iynlrin hlimi irki, tri xarr, bdn xo tir
vrir. am aacnn budaq v yarpaqlarndan vanna n mhur kstrakt
hazrlayrlar. O, sinir sistmini mhkmlndirir. Bu kstrakt am aacnn
qaynadlb qatladrlm cvhrinqdn hazrlanr v qat may yaxud tablt
klind satlr. (27, sh.127).
QURUCA L VANNA. 150 quruca 3 litr suda dmlyirlr v 30 dqiq
zif odda v ya duxovkada saxlayrlar. Soyudub ayaq n vanna hazrlayrlar.
Prosdurnn mddti 30 dqiqdir.
BOYMADRN VANNASI. Boymadrn (ot) 50 q irpncsi (gl v
yarpaqlar) 50 q (quru ot 2 df az ilnir). Onlarn qarn paradan tikilmi

torbaya tkrlr v torban krandan vannaya tkln suyun altna l balayrlar ki,
su ondan kib vannaya dolsun. Prosdurnn mddti 15-20 dqiqdir. 30 C-d
vanna sbi grginliyi aradan qaldrr, 35 C-d is bdnin qvvsini brpa dir.
ADAAYI L VANNA. 200 q adaayn 5 litr qaynar suda 2 saat
dmlyirlr. Sonra suyun tmpraturu 35 C olan vannaya. Bu vanna iltihaba qar
v arksici tsir gstrir. Buna gr d bu prosdur krk v zl arlar
zaman faydaldr.
YD VANNASI. yd il vanna barsaqdak sanclara qar kmk
dyir.
TUT VANNASI. Rvmatizm qar a tut myvlri il vanna qbul dirlr.
QATIRQUYRUU VANNASI. Qatrquyruu otunun zrin su tkrk, 30
dqiq qaynadrlar v alnm hlimi vannaya lav dirlr. Bir vannaya 800 q
quru xammal lazmdr. Bu prosdurn byrk v sidik kissinin xstliklrin qar
sidikqovucu v antisptik vasit kimi istifad dirlr.
DAZIOTU VANNASI. Mhmmd Mmin gr, dazotu vannas
uaqlqdak ii yumaldr. Dazotu dmind vanna qbul tmk, hminin babasil
qar da xyirlidir. bn Sina dazotu vannasn dz barsan iltihabnda da
mslht bilir.
XARDAL VANNASI. 250-400 q xardal tozunun zrin ilq su tkrk,
firni klin dn qdr qardrmaq v maydn kskin xardal iyi gln qdr
zmk lazmdr. Bu mayni vannaya (tutumu - 180-200 l) tkrk, yaxca
qardrrlar. Vannan 35-36 C tmpraturunda qbul dirlr. Vannadan xdqdan
sonra ilq du altnda yaxalanaraq yorana brnmk lazmdr. Bu vannan xroniki
radikulitd qbul tmk lazmdr.
SYDAACI VANNASI. Mhmmd Mmin gr, syd yarpaqlar v
budaqlarndan hazrlanan hlim, bdnd olan yaralar v xoralara qar ffktli
tsir dir.
KRAXMALLI VANNA. Kraxmall vanna qanmaya qar (byklrd
qanma il mayit olunan nyrodrmitd, uaqlarda ksudativ diatzd)
yumaldc tsir gstrir. Buda v ya kartof kraxmal (0,5 0,6 kq) v buda
kpyi (1-1,5 kq) suya tkmkl kraxmal vannas hazrlayrlar. Suyun tmpraturu
36-37 C. Prosdurnn mddti byklr n - 1 saat, uaqlar n is 15
dqiqdir. Bir malic kursu 10-20 prosdurdan ibartdir.
BADAM VANNASI. Badamn cc v kpyind yuyunmaq v vanna
qbul tmk drini yumaldr.
SD VANNASI. Hsab olunur, ki Misir mliksi Klopatrann qyriadi cazkarl onun sd vannalar qbul tmsi il laqdardr. Sd qrlar
sallayr, zn rngini travtlndirir v driy bir inclik, salara is parlt vrir.
Sdn trkibind olan 2 mindn ox madd drinin gzllmsin xidmtdir.
Sdd olan turular drini rtubtlndirir v dridki qatlar hamarlandrr. Sdd
olan vitaminlr drini azad radikallarn tsirindn, ya is dri qcqlanmalarndan
qoruyur.
1.Bir litr zrdab hrarti insan bdninin tmpraturuna brabr suya
tkrlr v vannaya uzanrlar. Bu prosdur yorunluu aradan qaldrr, bdnin
vziyytini yaxladrr. 2 prosdur 1 hfty bs dr.

2. Iki litr zl sd v 1 qaq buda ccrtisi yan vannaya lav dib,

suyun iin uzanrlar. Sdd olan kr v minrallar drini quruluqdan qoruyar.
YULAF VANNASI. Vannada isladlm yulaf saman lav dirlr. Bu,
rvmatizm v podaqra xstliklrind ynglldirici bir vasitdir.
ROZMARN VANNASI. Qan tzyiqi aa olan adamlara mslht grlr.
Rozmarin qan dvrann stimulladrr v salam hval ruhiyy yaradr. 50 q otun
zrin 1 litr qaynar su tkn, stn rtrk 30 dqiq saxlayn, sonra szrk,
vanadak ilq suya tkn. Prosdur n optimal mddt 30 dqiqdir.
QIZILGL VANNASI. Mlik Klopatra qzlgl lklri il vanna
qbul drdi. Bl hsabdirdilr ki,bl vanna ninki yorunluu gtrr, o
hminin cinsi faliyyti gclndirir. Iki ovuc lklrdn gtrb, zrin 1,5 litr
qaynar su tkn, 40 dqiq saxladqdan sonra szb vanna suyuna lav din.
Prosdurnn optimal mddti 25-40 dqiqdir. Lklr vzin qzlgl ya
istifad tmk olar. Vannaya 10 damc qzlgl ya tkmk mslhtdir. Vannadak
suyun tmpraturu bdn tmpraturu il brabr olmaldr.
OBANYASTII Y L VANNA. Saysz-hsabsz faydal
xsusiyytlr malik olan bu univrsal bitki iltihaba qar, sakitldirici, trqovucu,
arksici ffktlr malikdir. Qcqlanm v natmiz dri n obanyast
iyi il hazrlanm vanna xyirlidir. Bir ovuc quru obanyast iyinin
zrin 1 litr qaynar su tkb, 15 dqiq saxlayn. Dmi tnzifdn v ya lkdn
kirib vanna suyuna lav din. Suyun optimal tmpraturu 38C olmaldr.
TALASSOTRAPYA. Yunan dilindn trcmd thalassa dniz
dmkdir. Talassotrapiyann xsusiyyti ondan ibartdir ki, bl malicnin btn
nvlri n dniz suyu sahildn bir qdr msafd 6 mtr drinliyindn
gtrlr. 33C tmpraturuna qdr isidilmi bu su malic klinikalarnda
vannalara v malic hovuzlarna lav dilir. Dniz suyu salamlq n
tamamil faydaldr, bl ki, o, minral madlr, mikrolmntlr v maddlr
mbadilsini yaxladran mikroorqanizmlrl zngindir. Trkibind mxtlif
duzlar, zlal, vitamin v minral maddlri (yod, silisium, maqnzium, mis, dmir)
olan dniz yosunlar is n gzl kosmtik vasit kimi tqdim olunurlar. Onlar
laklar xardr, drini tmizlyir v ona lastiklik vrir. Dnizin bioloji aktiv
maddlrini znd cm dn talassotrapiya allrqik raksiyalarn malicsind,
dri xstliklrind, rvmatizmd, qan dvrannn v yuxunun pozulmasnda zn
yax tantmdr. Sni dniz suyu hazrlamaq n 500 q dniz duzunu 37 C
tmpraturunda isidilmi suya tkb 20 dqiq vanna qbul tmk lazmdr.
LOBYA VANNASI. Mhmmd Mmin (vfat - 1697 il) gr, lobya
hlimind vanna aborta kmk dir.
PAMBIQKOLU YARPAI L VANNA. Hac Slyman rvaniy (XVII
sr) gr, pambq yarpann hlimindn hazrlanan vanna sb sistmini
sakitldirir, qadn istriyas zaman faydaldr. (70, sh.43)
SARIMSAQ VANNASI. bn Sinaya (980-1037 illr) gr, sarmsaq
hlimind vanna sidikqovucudur, aybaya kmk dir, barsaqdan qurdlar
xardr.
FR YALARI. Isti vannadan v ya dudan sonra zn drisin v bdn
asta-asta fir yalarnn qarn srtn. Qarn trkibi: hr hans bir rzaq iyi

olmayan bitki yana (n yaxs badam yadr) bir n damc mxtlif fir
yalarndan tkn. Bu qarq drini inc v ipk kimi dir.
ARPA VANNASI. Vannan hazrlamaqdan tr 1,5 kq arpa smnisi
gtrrk, 3 litr qaynar su olan vdry tkrlr, yarm v ya bir saat saxladqdan
sonra ml glmi irni vannaya lav dirlr. Bl vannalar drinin vziyytini
yaxladrr, mumi mhkmldici v tonusladrc tsir gstrir (xsusil
xstliklrdn sonra). Soyuqdym, md barsaq v bir sra dri xstliklrinin
malicsind bu vannalardan istifad olunur. (53, sh.73-74).
Ot vannalarnn malicvi xsusiyytlri
UAQLIQDA ARI
tirli topalaq hlimi, uaqlqdak iltihabl ilrd faydaldr (2, sh.70).
gr Usna cinsin aid ibylrin hlimi il vanna qbul tsn, uaqlqdak
arya kmk dir v ayban qovur (2,sh.74).
Ssn gvdsindn hazrlanan oturaq vanna uaqlq arlarna kmk dir v
ayban qovur (2, sh.94).
obanyast iyinin dmi ayban qovur, dl v cifti xaric dir (2,
sh.120)
Adi yovan vannas dl xaric dir (2, sh.126).
rkud aacnn (gl, yarpa, myvsi) hlimind oturmaq uaqlqdak
ar v ilrd faydaldr. (2, sh.153).
Uaqlqda szlt, yan olarsa, ktan toxumlarnn hlimind oturmaq
mslhtdir (2, sh.158).
Kvrl bimi insan sidiyind gnd 1 df 5 gn oturmaq uaqlqdak
arya xyirlidir (2, sh.163).
Gldfn hlimind uaqlqda i, arlar zaman otururlar (2, sh.279).
Kvr soan yarpaqlarndan hazrlanm hlimd uaqln sxlmas v
ondak brkimlr zaman otururlar (2, sh.351)
gr darn hlimind otursan, o uaqln gnilnmsind v
srknliyind fayda gtirr (2, sh.473).
Kstam vannas uaql tmizlyir (2, sh.515).
tirli qamn hliminin hazrlanm vanna uaqlqdak arya qar
kmk dir (2, sh.543).
Kostus (Saussura Lappa) hlimindn hazrlanm vanna uaqlqdak
arlarda xyirlidir.
kzgz hlimind otursan, tzlikl ayban qovur, l dl xaric dir v
canl dl ldrr, hminin uaqlqdak brk i kmk dir (2, sh.653).
mkmci hlimin il hazrlanm vanna uaqlqdak i kmk dir (2,
sh.657).
BAIRSAQ LTHAB
Drman otlar il vanna qbizlik v qaz ym il mayit diln barsaq
iltihab zaman kmkdir. Bl vannalar iltihab sovurur. Onlar hminin gdn
zlsini zifldir v bunun nticsind qaz v ncis barsaqdan azad olur. Bl

hsab dirdilr ki, isti minral bulaqlarnn suyundan vanna barsaq iltihabndan
ikaytlnn xsty ox xyirlidir. (4, sh.221)
Dazotu toxumundan hazrlanm vannada oturmaq gdn arsndan v
onun ziflmsindn zab kn adam n faydaldr (2, sh.199).
Hind sidri (divdar) aacnn sdbnzr irsi il vanna gdnin ziflmsini
aradan qaldrr.
Xrnub aacnn myvlri il vanna ncisi saxlaya bilmdikd xyirlidir.
BABASL
Dmir lak qanaxmaya v babasil qar faydaldr, xsusil xstni iin
lak tkln khn axra oturdanda.
DSPPSYA
Ay kknn (Mum atamanthicum) hlimi il vanna barsaqda sanclar,
gurultu v kp qar faydaldr (2, sh.388).
SDYN TUTULMASI
ar snblnn hlimi il vanna sidikqovucu xsusiyyt malikdir
Sarmsaq qabnn hlimind otursan, srtli sidik gtirr (hamil qadnlara
qadaandr) (2, sh.629).
Xrnub aacnn myvsi v qat zm irsi il vanna sidikqovucu tsir
malikdir (2, sh.654).
mkmci hlimind oturmaq sidqiyi qovur (2, sh.657).
SDK KSSND DA
bn Sinaya gr (980-1037 illr), sidik kissind da olarsa, daha gcl
tsir malik vannadan istifad tmk lazmdr. Hmin vannaya rkud yarpaqlar,
baldrqara (adiantum), adi yovan (qara yovan), qzlgl v nar qab tkmk
lazmdr (4, sh.309).
Dfn yarpann hlimind otursan, sidik kissi xstliyind fayda vrr (2,
sh.677).
BYRKLRD DA
obanyast iyi, xnbl, glxtli hlimi v kpkl vannalar mslht
grlr (4, sh.301).
YOVAN
gr adi yovan hlimi vannasnda otursan, byrkdki dalar xrdalayr (2,
sh.126).
HND SDR (divdar, dodara) aacnn sdl irsi iind oturmaq sidik
kissindki dalar dadr. (2. sh.206)
BAIRSAQ SANCISI
Isti bulaqlarda immk brk barsaq sanclarnda faydaldr. Naadr suyu
il vanna da tvsiyy olunur (4, sh.216)
Byrk arlarnda yaban zmn hlimind otururlar (2, sh.262)
ZF QAN DVRANI
vkalipt, mntol, am kstraktlar il hazrlanan vanna qan dvrann
srtlndirir v o saat bdni qzdrr.
BYRK ARILARI
Byrk arlarnda vannalar faydaldr. Onlar arlar sakitldirir,
sidikqovucu tsir malikdir, byrkdki qum v dalarn xmasna imkan yaradr.

Xsusil cir, obanyast iyi, yd, quru sdfotu, yasmn hlimlrindn

birinin vannas ox xyirlidir (4, sh.275). Vannalar tz-tz qbul tmk olmaz,
yoxsa byrklri zifldr (4, sh.294).
QICOLMALAR
Sd vannas qbul tmk mslht grlr. gr bunu tmk mmkn
dyils, onda syd, bnv, su zanba v hminin balqabaq v xiyar
hlimlrindn vanna hazrlayrlar. Qzlgl lklrinin hlimindn vanna da
faydaldr. Vanna qbul tdikdn sonra driy malicvi ya srtmk lazmdr (3,
sh.191).
Isti mlrd oturmaq da mslht grlr. Qcolmaya qar baqa vanna:
boymadrn, c yarpa, dfn yarpa kimi otlarn hlimind otururlar. Vannan
dn-dn qbul dirsn, lakin az mddtd. (3, sh.192-193).
BAIRSAQDA AT V YARALAR
Brk arlarda nar qabnn hlimini az miqdarda gldfn, yd v
blmotu il brabr qaynadb iind vanna qbul dirlr. (4, sh.184)
RVMATZM
Tlk v kaftar zytun yanda biirrk, bu hlimin iind oturmaq
lazmdr. Bunu mdni tmizldikdn sonra tsniz daha yax olar. (2, sh.632).

XIII Fsil
MALCV MASAJ
M a s a j n i l x y i r l i d i r?
Hr hans bir masaj xyirlidir. O, bdnd qan dvrann yaxladrr,
zllri boaldr, daxili orqanlarn faliyytini tnzimlyir. Malicvi masaj su
prosdurlar il birlikd, orta sr Mslman rqinin hkimlri trfindn n
mxtlif xstliklrin malicsi n tvsiyy dilirdi. Yusif bn Mhmmd
qyddirdi ki, masajn 6 nv vardr v onlar znn Tibbi-Yusifi (1511 il)
srind siyahy srind almdr: Masaj hminin yax fiziki tlimdir. Onun 6
nv var:
1. Kobud v nahamar orqanizmdki qalqlar sovurur, zn drisini
qzardr,
zllri inkiaf tdirir, bl ki, qan bdnin sthin kir.
2. Hamar, sallayc z qzardr, zllri inkiaf tdirir, ancaq
nahamar tdiyi drcd yox.
3. Brk bdn zvlrini mhkmlndirir, orqanizmd olan artq v zrrli
maddlri yox dir.
4.Yumaq bdn zvlrinin zllrini boaldr, sb sistmini sakitldirir.
5. Qsa mddtli artq piyi czi sovurur.
6. Uzun mddtli qan dvrann xyli yaxladrr, zllri inkiaf tdirir,
artq piyi yox dir. (74, sh.75).
mumi salamladrc v idman masajndan frqli olaraq malicvi masaj,
ox vaxt pasiyntin bdnin mxtlif mrhm v yalar srtmkl hyata
kirilirdi. Driy hoparaq bu mrhmlr myyn malicvi ffkt vrirdilr.
Bdni mxsus yalarla srtmkdn vvl, ox vaxt xst xsusi malicvi
vannalar qbul dirdi.
DABT
Xsty yngl masaj tyin dirdilr, xsusil l v ayaqlar yavaca
ovudurmaqla.
DSPPSYA
Daima ymkdn vvl v sonra xstnin bdnini ovmaq lazmdr. gr
bdn ziflyibs, kryini v qarnn kobud ski il srtmk lazmdr. Bzn
bdni amaac kitrsi v drini qzarda bilck maddlrl srtmk
mcburiyytind olursan (4, sh.188).
CNS ZFLK
Xsty cinsi hvs oyadan qidalar vrirlr v bir qdr tirli rab iirirlr.
Bundan sonra onu yataqda uzadrlar, ayaqlarn isti su il yuyurlar v cinsi
faliyyt kmk dn mrhm v yala (yasmn, ssn, nrgiz ya v s.)
srtrlr. Btn bunlar hamamndan sonra tmk yaxdr (4, sh.364).
BAIRSAQ SANCISI

Xstnin qarnn htiyatla ovudurmaq v yni zamanda dizlrini brk

srtmk ox tsirli olur (4. sh.216).
QIZDIRMALAR
Bdni masaj tmk - bl xstlrin malicsi n faydal sullardan
biridir. Hrmk toru il zytun yandan hazrlanan mrhml masaj tvsiy
olunurdu. Hminin, hrmk v zytun yann qarndan istifad dilirdi.
Hrmk torunu qaynar qzlgl yana salaraq zirsn, sonra ml gln
mrhml xstnin l v ayandak barmalar srtrsn. (5, sh.93).
Gndz qzdrmas (xstnin qzdrmas ancaq gndz qalxanda) v gc
qzdrmas (xstnin qzdrmas ancaq gc qalxanda) zaman, hminin masaj
qbul dirdilr. Srtmk sulu bldir: krklrdn v qasqdan balayb
ovudurursan, ta ki, istilik l v ayaqlara krk qzdrsn. gr xst bu zaman
znd ziflik hiss drs, fqr stununu masaj dirlr. Istilik oxaldqda,
xstni yala srtmk zrr tmz. Bdnin srtln hisssi myyn drcy
qdr isinnd sonra, bdnin baqa hisssini srtmy balayrsan. Masaj n n
yax yalardan irin zytun ya, obanyast ya v yd yan misal
gtirmk olar. Srtb qurtarandan sonra ya silirsn.
rk kn zaman v titrtmd d masaj mslht grlrd. bn Sinaya
gr, bl xstlri n yax srtmk sulu bldir: omba v baldrdan balayaraq
yuxardan aaya doru gdirsn, hm d bunun n kobud v drini qopardan
skidn istifad dirsn. Sonra, l v, krklrdn balayaraq bilklr kirsn,
ta ki, dri qzsn. Axrda bl v sinni masaj dirlr v, baldra krk, vlki
qaydada tkrar srtmy balayrlar. Vaxtn yarsn srtmy v ikinci yarsn
xstni yuxuya vrmy ayrrlar. (5, sh.9)
BDNN KYLMS
Fqr stunu v ban masaj, xsusil acqarna, tvsiy olunurdu (3,
sh.203). Aqirqrha toxumu v onun hlimi v yan srtmk xroniki ziflik v
sinirlrin kylmsi zaman faydaldr (2, sh.486)
GRLM
Grilm zaman xall maral v ya ay piyini srtmk kmk dir (3,
sh.200).
Daos

masaj

Orta sr Azrbaycandan indi Uzaq rq, daos masaj v nqttrapiyas

vtnin kk. in masajnn tcrbsi bnzri olmayan daosizm flsfsi il sx
laqdardr. Txminn milada qdr VI srd inin mdrklri bl nticy
gliblr ki, bizim orqanizmimizd iki mxtlif nrji nv qarlql tsir
malikdir: In v Yan. Bl ki, In insanda sakit, mlayim hval ruhiyy yaradr. Onun
simvolu sudur. Yan, ksin, aktivldirir, codurur v hrkt gtirir. Buna gr
d onun simvolu oddur. Ondan baqa, In qadn, Yan is kiilik nrjisinin
daycsdr. Hr iki nrji btn yalara v canl mxluqlara mxsusdur v
orqanizm boyu grnmz tllrl mridianlarda azad hrkt dir. Kainatn bu iki
qvvsi haqqnda nzriyy I-Tsin (Dyim kitab) traktatnda rh dilir v
daosizm flsfsinin sasn tkil dir. In v Yan arasnda mtnasiblik

orqanizmd ruhi v cismani harmoniyan tkil dir. Pozulmu mtnasibliyi

brpa tmk n, xsusi masaj ttbiq dilir.
YANIN OXLUU. gr siz hddindn artq hycanlsnz, sbisiniz,
normal yata bilmirsiniz v tz-tz trlyirsinizs, dmli sizin orqanizminizd
hddindn artq Yan ylb, In is atmr. Yann simvolu alovdur v ona gr d
Yan oxalan zaman orqanizm d qzr. Bl halda masaj sizin kmyiniz atar.
Otaqda i sndrn, mlayim, xoagln msiqini aldrn v gzlrinizi
yumun. Bdnin qabaq hisssini masaj din: pncdn omba smyn, qarna v
siny trf.
MASAJ YAI. inlilr masaj n xsusi yalardan istifad dirdilr.
Falladrc Yan masajn qbul tdikd, tirli bitkilrin (rozmarin, sidr, mlkotu
v s.) fir yalar bdn srtlrd. Bl hsabdilirdi ki, rozmarin qan dvrann
yaxladrr, sidr nrjini sfrbr dir, mlkotu immunitti mhkmlndirir.
Masajdan vvl llri nrjili surtd bir-birin srtmkl isitmk lazmdr.
NN OXLU. mumi ziflik, zginlik, myusluq hipotoniya, zn
solunluu orqanizmd Inin oxluundan v Yann atmamazlndan xbr
vrir. Ax Inin simvolu sudur, onun oxluu orqanizmi soyudur. Bl halda bli
masaj tmk lazmdr. Masaj badan balayaraq ayaq barmaqlarnda qurtarrlar.
NQT TRAPYASI
Bu qdim malic sulu bizim zmanmizd d ham trfindn tannmdr.
Min illr bundan qabaq rq lomanlar myyn tmilr ki, insan bdnin st
qatnda aktiv nqtlr var. Hmin nqtlr tsirtmkl, hkimlr mczli
srtd arn yox dir v bir ox ciddi xstliklri malic dirdilr.
Iynbatrmann (akupunktura), nqt masajnn (akuprssura) v dalamann
(kautrizasiya) vtni indir. Miladdan vvl III srin ortalarnda hkim Xuan Fumi (. . 215-288 illr) bu mvzuya aid Tz-i-tzin adl ilk xsusi kitab
yazmdr. Bu sr, iyn batrmaq nqt masaj v dalama (cinc - jn-tz
trapiyalar) kimi malic nvlrin aid btn sonrak nrlrinin v tdqiqatlarn
sas olmudu. Masir in alimlri insan bdnind yrln 600-dn artq aktiv
nqtlrin yrldiyi yri dqiq bilir v onlara tsird bilirlr.
in rvaytin gr, ox srlr qabaq Tan slalsi dvrnd, migrn (iddtli
v xroniki ba ars) xstliyin dar olmu in impratoru hkmranlq dirdi.
Migrn tutmalar balamamdan vvl, o, mdrik v daltli idi. l ki, onun ba
arlar balayard, o bir-birinin dalnca lm hkmlrin qol krdi. Rvayt
gr, bl bir mqamlardan birind, csartli saray llamlrindn biri arxadan
impratora yaxnlaaraq qfildn onun qulaqlarndan tutub, myyn nqtlri
basmaa balayr. Drhal mcz ba vrir hkmdarn migrni yox olur!
Impratorun baars l tz kdi ki, o h dbsiz saray yanna hirslnmy d
macal tapmad. Rvayt gr nqt masajnn tarixsi l o vaxtdan balanr.
Mslman rqind nqt trapiya gni yaylmamdr. Misal n bn
Sinann Qanun-unda aktiv nqtlr tsir tmk bard h bir y yazlmayb,
ancaq bir yrd alim yazr ki, yadda pozulduqda, bzn xstnin pysrini 2 yrd
yandrmaq vacibdir. (4, sh.121).

O ki, qald Azrbaycana, nqt trapiyas bizim lkd tamamil tz bir y

dyil. Mhmmd Fzuli (1492-1556) rlrind dalama trapiyas sulu
haqqnda bhs dir.
oxdandr ki, Bak kndlrinin halisi mxtlif xstliklrin malicsind
bdnin aktiv nqtlrini dalama (lda) mtodundan istifad dir. Dalama, adi
para, yaxud paraya siqart kimi bklm yovan vasitsil hyata kirilir. Sz
glii, in tbabtind dalama, hminin yovan siqarti vasitsil ttbiq
olunur. ldalar alnda, ld, ayaqda v sind yrln biri n aktiv nqtlri
yandrma suluna stnlk vrirlr. sb xaraktrli xstliklrin, xsusil
qorxunun, bu sulla malic dilmsin stnlk vrilir. Bu prosdurdan sonra
xstlrin, bir nv hval-rhiyylri yaxlar, nrji v gmrahlq artr.
in dalama trapiyasna bu qdr bnzr ilda malic sulu nc v n
vaxt Azrbaycana glib? Mlumdur ki, masir azrbaycanllarn ata-babalar
sgi trklr, qdim zamanlardan byk in sddi boyu yaayrdlar v in xalq il
nsiyytd idilr. Bllikl, bu sulu in Trkstanndan bizim lky daxil olan
trk tayfalar, yaxud orta srlr zaman Azrbaycann lmi mrkzlrind (Maraa
rsdxanas XIII sr v s.) ilyn in v Hind alimlri, v ya bu lklr
sfr tmi v in v hind dilindn kitablar trcm dn mslman alimlri
trfindn gtiril bilrdi.
gr iyntrapiya v dalaman mtlq mtxssis tmlidirs, aktiv
nqtlrin masajn dmk olar ki, hr bir ks d bilr. Aada aktiv nqtlrin
masajn hyata kirmk n bir n mslht sadalanr.
BA ARISI. Ba barmaqla ayan i trfindn topuu 15 df basn,
aya nvb il dyiin. Bu sizi ardan qurtarar. Bu sul sizin yuxunuza v
hzmtm problmlriniz d kmk dr.
D ARISI. l barmanz st dodaq v burnunuz arasndak nqty
qoyun v ynglc 2 dqiq onu basn.
NVROZ. linizin birini gbk boluunun altndak nqty, o birisini bir
qdr yuxar v bir az knara qoyun. Ynglc basn. Daha yax olar ki, bunu
uzanaraq dsn.
BL ARISI. Mtlq masajist mracit tmlisn. Byk barmaqlarla
o, yni zamanda anaq smynn stndki iki aktiv nqtni 10 dqiq rzind
basmaldr.
YUXUSUZLUQ. arpayya uzann v bir n dqiq yuxuya qalm
barmaqlarn ucu il htiyatla qalarnz arasndak nqtni masaj din. Dz v sakit
nfs aln.
ZKM. Hr iki lin orta barma il yni zamanda burun prlrinin sa v
solunda yrln nqtlri 10 df bir n dqiq basn, dz v sakit nfs aln.
SOYUQDYM. Soyuqdymd siz kmk d biln nqt bilkdn iki
barmaq aada, qolun i trfind yrlir.
STRS. Pncd birinci v ikinci barman smklri birln nqtnin
yrini tapn. Hmin nqtni hr iki ayaqda ynglc 10 df, bir n saniy basn.
Bu sul sb grginliyi vziyytind d kmk dir.
KRKLRD ARI. Bl nahiysind 2-ci v nc fqr arasndan
fqr stunundan 2 barmaq aral msafdki nqty lin ba barmaqlar il basn.

PNCNN RFLKSOGN NAHYSNN MASAJI. Rflksogn

nahiylri masaj tmnin malicvi tsiri haqqnda hl miladdan 2,5 min il qabaq
mlum idi. Pncd daxili orqanlarla laqd olan 72 min sinir sonluqlar vardr.
Indi mtxssislr trfindn mvafiq xrit trtib olunub v orda pncnin st
sthi fonunda daxili orqanlarn rflks zonalar tsvir dilmidir. Ba v oynaq
arlarnda, sbilikd, diqqtin cmlnmsi aa sviyyd olduqda bu suldan
istifad tmk olar. ksgstricilr: hamillik, yksk tmpratur, iltihabl
prosslr, tromboz v bir sra dri xstliklridir.
arxl masajor v ya dili topla tlim bizim hyat nrjimizi stimulladrr.
Masajn mddti 30 dqiqdir. Rflksogn zonalara barmaqla basdqda, arnn
v hissiyyatn olub olmamasna diqqt ytirmk lazmdr. Bu kimi raksiyalar
mvafiq orqanlarn v orqanizm sistmlrinin pozulmasna iardir. Bl aktiv
nqtlr vasitsil daxili orqanlarn funksiyasna tsir tmk olar.

XIV Fsil
DAXL ORQANLARIN TMZLNMS
Orqanizmin vaxtnda tullantlardan (maddlr mbadilsi mhsullar
ncis, sidik v s.) v hddindn ox toplanm normal maylrdn (qan, d, qara
d v slik) vaxtar tmizlnmsi salam hyat trzinin mtlq rti hsab
olunurdu.
Yusif bn Mhmmd Tibbi-Yusifi (1511 il) srind yazr:
Maddlrin hddindn ox orqanizmd yubanmas, onlarn balanmas
itahaszlq bdnd arlq yaradr v orqanlarda kmmzliy sbb olur (74,
sh.99).
Orqanizmin tmizlnmsi boalma yolu il hyata kirdi. Boalma
ddikd aadaklar nzrd tutulurdu:
1. Barsaq v mdnin tmizlnmsi (imal, iltm v qusma).
2. Sidik kissinin tmizlnmsi (sidikqovucu vasitlrl).
3. Damarlarn tmizlnmsi (qanalma, sgi ad hcmt)
4. d kissinin tmizlnmsi (dqovucu vasitlrl).
Bllikl, konkrt hallardan asl olaraq boalma mxtlif sullarla hyata
kirilirdi: qusma, iltm v sidikqovucu vasitlrl, imal,klistir v qanalma il.
Orta sr mlliflri bl hsab dirdilr ki, boalman ancaq malicvi
mqsdl yox, hminin profilaktik mqsdl d hyata kirmk lazmdr. Buna
uyun olaraq daxili orqanlarn mtmadi tmizlnmsi aparlrd (md-barsaq
trakt, sidik v d kissi, damarlar). Bununla bl, adamn salamlq vziyyti,
iqlim, mvsm v baqa faktorlar nzr alnrd.
Tibbnam-d (1712) qyd olunur ki, yaz gnlrind insanlarn
qanalmaya htiyac daha ox olur, onlar vaxtar iltm drmanlarn imli v
qusmaldrlar Soyuq gnlrd soyuq mzacl insanlardan qanalmaq mslht
dyil. Baqa malic sullar kimi, qanalma da konkrt insann tbitin mvafiq
aparlmaldr (60, sh.116).
bn Sina (980-1037 illr) boalmann vacibliyini vurulayaraq yazr:
Boalmann vacib olub-olmamasn gstrn amillr bunlardr: maynin miqdar,
orqanizmin qvvtli olub-olmas, insann mzac, qanalma n msbt
gstricilr, xarici grn, ya, mvsm, lknin iqlim xsusiyytlri, insann
boalmaya adt dib-tmmsi v snti.
Mnsur bn Mhmmd Kifayyi-mnsuriyy (XV sr) srind bu v ya
digr maynin insan bdnind artq olmasnn lamtlrini gstrir:
DN YIILMASI. Drinin sarl, azda ac tam v quruluq dilin
cadarl. Itahann zifliyi v ya h olmamas, rkbulanma v dqusma. Bzn
sm v titrtm.
SLKN YIILMASI. zn rngsizliyi, mumi ziflik, yuxululuq
apatiya, titrtm, bol az sulanmas, itaha v susamann olmamas.
YLN YIILMASI. Ylin oxluu qarnn brkliyi v qurultusunu,
bdnd arlq v ymy nifrt yaradr.

QANIN YIILMASI. z qrmz rngd, bdn - isti, nbz - dolmu v

srtli, sidik - qrmz rngd olur. Xst gcldr Qann ifrat oxluundan
bada arlq btn bdnin dartlmas, snm, yuxululuq v mrg, pis hvalruhiyy, burundan v damaqlardan qanaxma ba vrir
QARA DN YIILMASI. zn rngi tnd-bulanq olur, xst zgin,
mlanxolik hval-ruhiyyddir. O, tz-tz sassz itaha hiss dir, htiyatllq
qorxu hisslrini kirir, gclr dhtli yuxular grr.
Hkim, xsty baxaraq bdnind hans maddnin oxluq
tkil tdiyini dirdi v mvafiq tmizlyici prosduru yazrd.
DQOVUCU VASTLR. Tur v irin narn irsini qardrb iin (60,
sh.108-109).
8-12 q oxyarpaql sarman qtrann (skammoni) 35 q mastik aacnn
qtran il qardraraq kmiyytc ox olmayan suda ridib iin. Tibbnam-y
(1712 il) gr, o, kskin surtd orqanizmdki qara d azaldr. Drman gnd 4-6
df qbul tmk zruridir (60, sh.108-109).
12 q oxyarpaql sarman qtrann gtrn, bir qdr su v sirk
lav din v iin. Bu, orqanizmdki dn oxluunu azaldar. (60, sh.108-109).
LTM MALLR. Tibbnam-dn sitat: Barsa tmizlmk
n, 370 q uundur yarpan gtrb az miqdarda suda biirin v 60 q
snamki yarpa lav drk, ynidn qaynadn. Sonra bu mayy 60 q kr, 18
q zytun ya (onu baqa bitki yalar il vz tmk olar) qatn v imaldin (60,
166).
Bundan lav, 76 q innab irsi, hrsindn bir ay qa - glxtmi,
mkmci yarpaqlar v bnv lklrini gtrb qardrn v biirin. Sonra
hlimi szrk 3 q boraks, 32 q kr qataraq imal dirlr. (60. 165).
Bitki ya

il malic

Xalq tbabtinin tcrbsi tsdiq dir ki, azda uzun mdt bitki yan
saxlamaq oqanizm mumi mhkmlndirici tsir gstrir, infksiyal xstliklr
qar immunitti gclndirir v iltihaba qar mbariz aparr. Alimlr
myyn diblr ki, bitki yan intnsiv yndikd, o, dorudan da orqanizmdn
hr cr zhr v laklar xardr. Bu prosduru yrnmk tin dyil: shrlr ac
qarna bir xrk qa gnbaxan yan uzun mddt ynmk lazmdr.
ynmk snasnda vvlc qat olan ya gt-gd daha durular v z rngini
dyirk, qzl rngdn a-sd rngin almaa balayr. Prosdurnn optimal
mddti 15-20 dqiqdir. ynmyi qurtararaq ya tprn, azcnz yaxca
yaxalayn v dilrinizi yuyun. Malic kursu 1-1,5 aydr.
Bitki yann malicvi fnomni n il izah dilir? Alimlr hsab dirlr ki,
aza drk, gnbaxan ya onun slikli qiasn qcqlandrr v orada ylm
toksinlri, baktriya v viruslar aktiv surtd xaric tmy mcbur dir. Sonra
bitki ya bu zrrvrici maddlri canna kir. Hsab olunur ki, bu malic sulu
bir ox dri xstliklrin qar ffktlidir.

LAKLARIN (ORQANZMD YIILMI ZRRL MADDLRN)

IXARDILMASI. Ilin btn fsillrind, xsusil yazda, orqanizmi onun iind
ylm zrrli maddlrdn azad tmk lazmdr.
Hcyrlri cavanladrmaq v orqanizmdn laklar tmizlmk n,
minral su, myv irlri v ot dmlmlrini imk lazmdr. Siqartdn v
spirtli ikilrdn d l kmk vacibdir, lakin, hr ks bu missiyan yrin
ytirmkd irad sahibi dyil.
Isti buxarl hamam (rq hamam v ya sauna) laklar ox gzl tmizlyir.
Isti buxar drid msamlri gnilndirrk, onlardan laklarn xmasna
kmk dir. gr hamam imkanszdr v ya zrrlidir, onda brnm suluna
kmk olar. Bundan tr dsmal qaynar suda isladaraq sxr v sonra ona
brnrlr. stdn quru dsmala brnn v, yataa girrk, yun yoran stnz
salb znz trldin. Bundan sonra ilq du qbul din v prosdurn soyuq
dsmala brnmkl qurtarn. Mditasiya v nfsalma mqlri sullar
tmizlm prossin kmk dr.
Malicvi

q a n a l m a.

Bu malic sulu orta sr Azrbaycan mnblrind hcmt adlanr. Qan

mxtlif vnalardan alrdlar, nki hr vnadan qanalma xsusi malic ffktin
malik idi.
Risaly-tibb (XVIII sr) srind dyilir: Insan orqanizmind cmisi
yz altm alt damar var. Onlardan yz otuzu hrkt dndir v onlar artriya
adlandrrlar. Btn damarlar bdni suvarmaq n yaranblar. Bil ki, hkimlr
onlardan otuz iki vna ayrm v onlardan qan alrlar. Hkimlr israr dirlr ki, bu
yolla orqanizmd hr drd maynin (d, qan, slik, qara d) artq hisssini
xarmaq olar. (51, sh.12).
QANI HARDAN ALIRDILAR? Tibbnam (1712 il) srind qyd
olunur ki ba damarndan qan alnsa, bu zaman kmrdn yuxar btn xstliklri
malic tmi olar. gr ayaqdan qan alnarsa, bu bdnin aa hisssindki
xstliklr xyirlidir. Kmrdn qan alnarsa, bu bdnin kmrdn aa v
yuxar hisssindki xstliklr, hm d ayaqlara xyirlidir v h bir zrr vrmir
(60, sh.186). Aada Risal-y tibb (51, sh.12-20) srindn ayr-ayr
damarlardan qanalmann malicvi ffkti bard mlumatlar sadalanr.
BRNC DAMAR. mgkd yrlir, ona yafuh dyirlr, ondan qan
aldqda baarsn, bagicllnmsini, gz arsn v gzdn qanaxman aradan
qaldrr
KNC DAMAR. Gzn orbital smynn yanndadr v ona hcc
dyirlr. gr ondan qan alnarsa, qulaqlardak ss, gz qanaxma v baarsn
aradan qaldrar.
NC DAMAR. Bu aln damardr ki, iki qa arasnda yrlib v
rql-hcbyn adlanr. Ondan qan almaq gzdn axan qan, gzn qaralmas,
yaglm, gzd tklm v yaran aradan qaldrr.
DRDNC DAMAR. bn Sinaya gr (980-1037 illr), bu bo vnann
xnts olan xarici boyun vnasdr. Onun iki hisssi boyun nahiyysind

birlrk, ba hat dn xrda axlr ayrlr v xlqr-ras adlanr. Bu

damardan qan alarkn pysr, iyin arsn aradan qalxr v gr insann mzac
soyuqdursa onu qurudur.
BNC DAMAR. Bu, trkc tlk damar, rbc is raqi-qiq
adlanan gicgah vnasdr. Ondan qan alarkn, ba arsn v gz qan axmasn
aradan qaldrr. Risal-y tibb srinin mllifi yazr ki, bu damardan qan
aldqda yar byk tmirlr v stndn onu lobya boyda dalayrlar. Bu n
qorxulu yrlrdn biridir mtlq diqqtli olmaq lazmdr.
ALTINCI DAMAR. Bu balaca damarlardan biridir ki, qulaq mrckinin
yannda yrlir v xlql-zn adlanr. Ondan qan alrkn, qulaqdak ss,
yaddaszl aradan qaldrr v dala mhkmlndirir.
YDDNC DAMAR. Bu gz damardr ki, mkiyl-yni adlanr. Ondan
qan alarkn, qanaxma, irin, gz qanmas v hminin burun qanaxmasnn
gldikd qarsn alr.
SKKZINC DAMAR. Bu damar burunun cnda, onun ynglc iki yr
blndy yrd yrlir. rql-nf adlanr. Ondan qan alarmaq burundak v
ya zdki ibanlarn v irinin tmizlnmsin kmk dir. gr zd qrmz
szanaqlar ml glirs, onlar yox dr.
DOQQUZUNCU V ONUNCU DAMARLAR. Drd damara aiddir, hans
ki, ct-ct hr dodaqda yrlib. Farsca buna har-rg, rbc is raqfatyn dyirlr. Onlardan qan almaq damaqda v dodaqdak zdni, hminin
irini yox dir.
ON BRNC V ON KINC DAMARLAR. Dilin altnda yrlir, onlara
rql-lisan dyirlr. Onlardan qan almaq rk hrartind, ibanlarda, dil
idikd, ksilmyn burun qannda, diftriyada fayda vrir.
ON NC V ON DRDNC DAMARLAR. Boazda yrlib,
onlara ccin dyirlr. Onlardan qan almaq mningit, qulaq arsna, dasslb adlanan sa v saqqal tklmsin v hminin bu qbildn olan baqa
xstliklr qar faydaldr.
ON BNC DAMAR. Bu iyin vnasnn xntsdr ki, iyin smyn,
baa v gicgaha qalxr. rbc ona qifal dyirlr (yunan dilind olan cphal
ba szndndir). Risalyi-tibb srinin mllifi qyd dir ki, bu sas damar
sa qulaqda yrlir. Ondan qan almaq boaz arlarn v bldn yuxar ta buruna
kimi btn xstliklri aradan qaldrr
ON ALTINCI DAMAR. khl (qara vna) adlanan v lin bilk
nahiysind dltvari klind ayrlan bu damar qifaln xntsdr. Ondan qan
almaq btn bdn kmk dir, badan ta dabana qdr olan btn xstliklri
aradan qaldrr.
ON YDDNC DAMAR. Bu damar akhaln altnda yrlir v basilik
(yunanca - ah damar) adlanr. lin sthind yrln bu vna, iyin, dirsk v
pnc boyu uzanr. Ondan qan alarkn qara ciyr, yksk hrart, md v barsaq
sanclar kimi xstliklri saaldr.
ON SKKZINC DAMAR. Bu damar basilikin altnda yrlir v
vslum adlanr. Ondan qan alarkn, bl, omba smy, qasqda olan
xstliklrd v qanl sidiy qar kmk dir.

ON DOQQUZUNCU DAMAR. Byk barmaqda yrlir v hbli-zra

adlanr. Ondan qan alamaq bl, iyin arlarnda v uyuzda kmk dir.
YRMNC DAMAR. l barmaqda yrlir, usilm adlanr. Ondan
qan almaq sarla v sind sanclara qar kmk dir.
21-26 DAMARLARI. Bu damarlar omba vnasnn xntlardr, bdnin
sa v solunda yrlirlr v rql-vrk adlanr. Onlardan qan almaq omba v
bl arlarnda faydaldr.
26-32 DAMARLARI. Bu damarlar oturaq vnasnn xntlardr, ki onlar
dabann yannda, ondan aa v ya dabanla omba arasnda yarrlar. Risalyitibb srinin mllifi yazr ki, bu damarlar dizin altnda yrlir v rqn-nis
adlanr. Onlardan qan almaq hminin omba v bl arlarnda fayda vrir.
33-34-c DAMARLAR. Topuqda yrlir v sfyn adlanr. Onlardan qan
alarkn, ayaqlarda xan v fars ati adlanan qrmz szanaqlar yox dir.
35-36-c DAMARLAR. Ayaqdak ba barmaqlarn drna altnda yrlir v
rql-qdm adlanr. Onlardan qan almaq ayaqlarn ar v ilrind, daban v
ayaqlarn qanmasnda faydaldr. Qan alarkn, hddindn aptq ntiyatl olmaq
lazmdr! Bu i yalnz pkar mtxssislr taprlmaldr.
Qanalmadan

vvl

v sonrak

phriz

Qan alndqda ziflmmk n, qan almazdqdan vvl, myyn qdr

alma, hyva v ya nar irsi imk mslhtdir. Qan alan gn, nbada duzlu qida
yyil. Qan alnan adam iki dn yumurta ys v stndn bir qdr kr rbti
is v ya qoyundan hazrlanm xrk ys, bu, onun n ox xyirlidir (60,
sh.189).
Kim

qan almaq qadaandr

Qocalardan, ahllardan v kiik uaqlardan qan almaq olmaz. Tibbnamy gr, hminin qanalmadan bilavasit nc arlq qaldran, masaj qbul dn,
intim yaxnlqda olan, hamamdan xan, iltm drman qbul dn v ya zif v
arq olan adamlardan qan almaq mslht dyil. Bu ox qorxuludur, nki bzi
hallarda lml nticln bilr (60, sh.187).

XV Fsil
TRLR MALC DR
Orta sr tbabtinin qollarndan biri aromatrapiya (qoxularla v
bitkilrin fir yalar il malic) olmudur. Msln, bir ks ruhn pis vziyyt
drs, kdrli v bdbindirs, ona brqamon, lavanda, badrng, portaal,
rozmarin v s. fir yalar kmk dr. Bdbin halda olarkn, paltara v ya bily
bu tirl yalardan cmi bir-iki damc ksniz, ynidn gmrah v n
olarsnz. fir yalarnn tirli vannalar da kmk dir. Orta sr mlliflri (Hac
Slyman rvani, Mhmmd Mmin v baqalar) z srlrind qoxunun
malicvi xsusiyytlri bard yazrlar.
Uzun mddtdir ki bu istiqamt tibb lmi trfindn unudulmudu v ttbiq
olunmurdu. Lakin XX srin ikinci rbndn balayaraq Avropa v AB-da
aromatrapiya ikinci hyat yaamaa balad. Qrb alimlri tbii tirlrin malic
kyfiyytlrindn xbr tutdular v, qdim rq tbabtinin zngin irsin z tutub,
bitkilrin fir yalarndan malicvi kosmtika vasitlri hazrlamaa baladlar
(ampunlar, losyonlar, vanna n tirli maddlr v s.)
Azrbaycanda tirli maddlrl malic oxsrlik tarix malikdir. nbr,
mk, bnv, qzlgl ya v bir ox baqa bitkilrdn alnm tirli
maddlrdn tkc kosmtik mqsdlrl dyil, drman kimi d istifad olunurdu.
Aada orta sr mnblrindn bir n sitat vrilir.
ANIS. Anisi otaqda yandraraq onun tsts il nfs alrlar. Bu, ba
arsn sakitldirir v bagicllnmni gtrr.
RYHAN. Ryhann qurumu tozunu iylmk, srtli rk dyntsnd,
rkkmlrd, tin nfsalmada faydaldr (43, s. 47)
VAXTSIZOTU (novruzgl, itboan).Ba arsnda novruzgln
qoxumaq faydaldr (26, s. 10)
NAR. Tibbnam - y (1712 il) gr narn qoxusu sb sistmini
tonusladrr. Dyiln gr, o, qocallara v ahllara gc vrir (60, s. 173)
TRL DIRNAQLAR (Strambus Lentiginosus mollyuskunun qanadlar).
Onlar yandrrdlar. Bl hsab dirdilr ki, tirli drnaqlar-n iyi pilpsiyada
v rkkmd faydaldr. (2, s. 75)

QARAQINIX. Qaraqnxn btn nvlri barsna kmk dir. Lakin onun

hddindn artq qoxulu bitkisi, ksin baars vr bilr. Xsusil axr iib onu
qoxusan. Soyuq dym nticsind ba vrn baars zaman qaraqnx
qoxuyurdular v ba onun buu stnd tuturdular.
YASMN. gr ba ars slikdn, qara d v yldn ml glibs,
yasmni qoxulamaq lazmdr - Tibbnamdn (1712 il) sitat (60, s. 22). bn
Sina (980-1037) lav dir: Lakin, gr onu tz-tz iylsn, z saralar. Yasmnin
iddtli tri ba ars yaradr, lakin onun mlayim qoxusu soyuqdym
nticsind ba vrn ba arsnda faydaldr. Tmiz yasmn ya isti mzacl
insanlardal ki, onu iyldilr burun qanaxmasna sbb olur (2, s. 317).

Mhmmd Mmin gr (vfat 1697). Yasmni iylmk ba arsnda

faydaldr, byni mhkmldir (45, s. 412).
SARI SU ZANBAI. Ba arsnda sar su zanban qoxumaq xyirlidir,
lakin bundan sonra dqovucu drman qbul tmk lazmdr, - Tibbnamdn
(1712 il) sitat (60, s. 23).
K SYD. Sydn ik v yarpalarnn qoxusu ba arsndan
kmk dir (2, s. 142)
LAVANDA. Lavandann qoxusu mlanxoliyada v pilpsiyada kmk dir
(2, s. 82)
FINDIQ. Fndq v istiotu zrk qoxusan zkmd xyirlidir, burunu
tmizlyir. (45, s. 118).
A ZANBAQ. Mhmmd Mmin (vfat - 1697 il) gr, onun qoxusu
qadnlarda cinsi maraq oyadr v baarsna qar kmk dir. (45, s. 345).
YD. Hsab dilirdi ki, onun gllrini iylmk iflic qar kmk dir,
lakin bzi adamlarda bu qoxu allrgiyaya sbb olur (85, s. 72)
KTAN TOXUMU. Ktan toxumunun tstsn iylsn zkmd
kmk dir. Hminin ktann znn tstsn iylsn hmin tsir malikdir (2,
s. 158).
XAXA. Xaxa iyinin qoxusu yuxusuzluu aradan qaldrr (45, s. 79)
BADAM. Badam qoxusunu iyldikd mdni brkidir v balayr (45, s.
97).
MRRA (tirli qtran). Qalna gr (b. . I sri) mirrann qoxusu htta
salam insanlarda baars vrir, qalmd ki, ba ars knlr (2, s. 407)
XYAR. bn Sina yazr ki, rk kmd xiyar iylmk xyirlidir. (2, s.
432). Mhmmd Mmin sbut dir ki, o, ba arlarnda faydaldr.
TRYK. gr ba ars qann oxluundadrsa, xstnin qann alaraq
ona misir tiryki qoxutmaq lazmdr. O, hmin dqiq arn yox dir.
Tibbnam-dn sitat. (60, s. 23).
NKGZ. Inkgz yarpaqlarnn iyi baarsndan kmk dir. (2,
s.144).
QIZILGL. Tr qzl gl qoxuduqda o, baarsn sakitldirir (2, s. 225)
OBANYASTII. Yuxu gtirn vasitdir. gr onun tzsini iylsn, yuxu
gtirir.
YRTK. Hsab dirlr ki, onun tstsn iylmk sidik ksilmsind
kmk dr, xsusil qadnlarda. Bu vasit babasild d istifad olunurdu (2, s.
184).
TTN. gr ba ars istidndirs, ttn tstsn ylmk faydaldr Tibbnam-dn (1712 il) sitat 60, s. 23).
BNV. Onu qoxuman v ya mrhm klind istifad tsn, yksk
qan tzyiqi nticsind ml gln ba arsna kmk dr. (2, s. 123).
STRON. Sitronun qoxusu insan gmrah dir v hval-ruhiyyni
yaxladrr. (2, s. 99).
QARARKOTU. Soyuqdymd bir qdr qarakotu zrk, bir
yarpaa tkb iylmk lazmdr, ta ki qoxu burun-udlaa ata bilsin. Bu zkmi
yox dir, - Tibbnam-dn sitat (60, s. 75).

ZFRAN. Plvrit xstliyind zfran iylmk xyirlidir, bu hminin

yuxu gtirir - Mhmmd Hsyn Xan (XVIII sr) (27, s. 187). Ibadlya gr:
Qzl hmd sortlu bir dd alma gtrb, onun st hisssinin tini ksirlr.
Tmizlnmi almann iin 10 dd zfrann qurumu ipini qoyurlar. Sonra
almann ksilmi baln qapaq kimi rtrk, 24 saat saxlayrlar. Hr 3 saatdan bir
qapa qaldrb almann iini iylmk lazmdr. Bu prosdura ba arsnda,
yuxusuzluqda, soyuqdym v rkdyntsnd yax ffkt vrir (18, s. 14).
Tibbnam (1712 il) mllifi qyd dir: Soyuqdymd zfranla krin
yanmasndan ml gln mstn iylmk faydaldr (60, s. 75).
ALMA. tirli almann qoxusunu iylmk gcl rkdyntsnd
(taxikardiyada) xyirlidir. l almalar var ki, onlarn qoxusunu iylmk xroniki
sb sistmi xstliklrind faydaldr - Mhmmd Hsyn xandan sitat. (27, s.
180).
TRLNM BALI. Yuxusuzluq v sb xstliklri il mbarizd tirli
drman otlar il doldurulmu baldan istifad tmk mslht grlr: lavanda,
badrng, kklikotu, qzlgl lklri v bnv. Bl bal sb grginliyini
aparr v yax yatmaa kmk dir.
TRL YALAR. Hl qdim Misird tirli mrhmlr v balzamlar
srtmk bir nv adt idi. Bu tirli maddlrin ksriyytini fir yalar bol olan
xo qoxulu bitkilrdn alrdlar. Hal-hazrda bl yalar v tirli cvhrlr satda
vardr. Onlar damclarla z v bdn srtrlr. Limon ya insan gmrah dir,
hvali-ruhiyyni yaxladrr, qzlgl ya baarsn alr, nan v lavanda
yalar sblri sakitldirir.
TRL BOYUNBAI. Tibbnam-y gr, gr sitron v ya portaal
qabn boynundan asaraq gzdirslr, bu insan gmrah dr v hvaln
yaxladrar. Quru lavanda lklrini bir torbaya tkb boynunda gzdirils,
yax yuxuya kmk dr. Bnvni yaxaya taxb gzdirslr, baarsn
yox dr.
GLSTAN XSTLKLR MALC DR. Orta sr yan ba
aryarkn, hr ydn vvl ikliy gdrdilr. aftal aacnn klgsind,
qzlgl kolu v yasmnl zbz oturardlar v ya mnzrli bnv iklrinin
yannda ylib, tirli gllrin qoxusunu iylyrdilr. Ax Haj Slyman
rvaninin (XVIII sr) ddiyin gr, bu bitkilrin qoxusu ba arsn malic dir.
II sultan Mhmt Fathin bnv gln iylmsi XV sr trk kitab miniatrnd
tsvir olunmuhdur. ox gman ki, bu sulla sultan ba ars il mbariz aparrd.

XVI F s i l
RNGLRN FAVRCI QVVS
Hl qdimdn cdadlarmz fikir vrmidilr ki, rng insann hvalna
tsir d bilr. Msln, qrmz rng hyacanlandrr, abi sb sistmini
sakitldirir, yal hvali-ruhiyyni yaxladrr v s. Amma rng ancaq insann
knln oxamr, o, hminin bdnin bir sra xstliklrini malic dir. Qdim
in v Misir halisi xstlri mxtlif ovsunlu rnglrl boyamaqla v ya
mxtlif rngli paltar gyindirmkl malic dirdilr. Afrika v Cnubi
Amrikann masir tayfalarnn ksriyyti d bl dir.
Ortasr Azrbaycan alimlrinin d rngin malic tsirindn xbrlri var
idi. sblri sakitldirmk v qarasvda (mlanxoliya) il mbariz tmk n,
Tibbnam sri rngli gllrdn (qzlgl, yasmn, bnv) hzz alma
mslht dir. rq hakimlrinin v yanlarn saraylarnda olan balar, rngarng
iklrl dolu glstanlar istiraht v sb sistmini sakitldirn bir yr idi. Rng
trapiyasnn bzilmntlri masir alimlr trfindn d ttbiq dilir. Msln,
gy lampa iltihabl xstliklrin oxunun malicsind fiziotrapvtlr trfindn
istifad dilir.
Rng n n malic dir? Alimlrin fikrin gr, bu onunla baldr ki,
hr bir rng z nrji asn sar, hans ki, bizim qli, ruhi v fiziki halmza
tsir dir. Hr bir ks anadan glndn ta mrnn sonuna qdr
znmxsus nrji sahsi il hat dilmidir. Alimlr onu biosah, kstrasnslr
is aura adlandrrlar. Xstlik biosahnin normal strukturunu v orqanizmd nrji
axnnn istiqamtini pozur. Rng trapiyas zdlnmi aurann brpasna
kmk d bilr. Ax rng, canl orqanizm spsifik t sir gstrn
dalavari nrjinin axndr.
Xstlri malic tmk n btn rnglrdn v gn spktrinin
alarlarndan istifad tmk olar. Lakin adtn sas rng ttbiq dilir qrmz,
sar, gy, v, hminin qarq rnglr narnc, bnvyi v yal. A v qara
uyun glmir, bl ki, birinci btn a dstsini ks tdirir, axrnc is btn iq
alarn udur.
QIRMIZI RNG stimulladrc tsir dir, hyati prossslri aktivldirir. O,
rk-damar sistmin xyirlidir, qan dvrann yaxladrr. Qyd tmk lazmdr
ki, qrmz corab aya daha isti saxlayr.
NARINCI RNG z il nikbinlik optimizm, hyatsvrlik v adlq gtirir.
Bu rng mlanxoliyada, kdr v diprssiya vaxt fayda vrir. Itahan v yaradc
aktivliyi artrr.
SARI RNG sinir sistmini saktldirir, hval ruhiyyni qaldrr, daxili
orqanlara msbt tsir gstrir.
YAIL RNG strss v yorunluu ffktli surtd aradan qaldrr, sblri
sakitldirir. Md gzinti, yal otlar v aaclar syr tmk d hmin tsir
malikdir.

GY RNG iltihaba qar ffktlidir v yuxu drman tsirin malikdir, ba

arsn gtrr. Hkimlr fiziotrapiya kabinalarnda gy lampadan
istifad dirlr. Gy smaya v dniz tamaa tmk sblri sakitldirir.
BNVY RNG psixiki grginliyi aradan gtrr, diqqtin daha yax
toplanmasna tkan vrir.
Rngtrapiyan zmz d d bilrik. Bundan tr adi stolst lampa v
rngbrng (mxtlif alarda, rngd) lampalar ld tmk bs dr. Rngbrng
lampa olmadqda, lampann qabana rngbrng lr v ya plastik lvhciklr
qoyurlar. Hminin bdn myyn rnglrd plyonka qoyaraq in istiqamtini
ona trf tutmaq olar. Rng dzgn silmzs, o ninki, malic tmz, htta
insana zrr d vura bilr. Ax hr bir ks n rng frdi olaraq silir. Bl halda
uann fiziki paramtrlri v rngin bu v ya baqa orqanlara tsiri nzr alnr.
Malicvi kursu bir n hft davamdir. Bir sans txminn bir saat davam dir.
RNG VANNALARI. Vannaya xsusi rng lav tmkl, siz malic
nticlrini myyn qdr yaxladrm olarsnz. Su vasitsil sizin drini hr
rngin kiicik tsirini mnimsyir.
GYMN RNG. Gyindiyiniz paltarn rngi sizin hvalnza v
salamlnza drhal tsir dir. Qrmz gyim insan vqlndirir, yaradcla
tviq dir, yni zamanda gy rng, ksin, sakitldirir. Bunu hl qdim
Hindistan halisi mahid tmidi. Onlar insann hvalna yuxudan oyanandan
sonra diqqt ytirirdilr. gr insan yuxudan halsz durubsa, hval yax
dyildirs yni kdrli v zgindirs, ona istilik vrn, acq v n rngd paltar
gymyi mslht grrdlr. ksin, yuxudan gmrah aylan insan srin gy v
ya yal rngd sakitldirici paltar gyrdi. Yax olard ki, kynyi v ya
yoran-dyi yal rngd pambq paradan hazrlanm olsun.
YAAYI SAHSNN RNG PALTRASI
Yataq ota. Yataq otann divarlarn h bir vaxt hrayi, narnc v ya
qrmzmtl rng boyamayn. Orada qrmz xala, hmin rngd dka srmk,
qrmz qhvyi mbl qoymaqdan kinin. Bu rnglr insan hyacanlandrr v
normal yuxunu poza bilr. Yataq ota grk soyuq (a, yamtl, gymtl)
alarlarda olmaldr.
Qonaq ota (zal). Burada yalar yrldirrkn, gn rzind n ox
vaxtnz kirdiyiniz yrd stimulladrc v sakitldirici tonlarn sintzini
yaratmaa aln. Msln, divarlar stimulladrc aq hray rng boyana
bilr, lakin bu divarlardan birind tbit mnzrsini tsvir dn (m, mn,
ay, dniz) sakitldirici gy v yal tonlarda kil asmaq olar. ksin divarlar a
v ya gymtl olduqda, divardan aslm killr, mbl v yalar parlaq
hyacanlandrc rnglrd olmaldr. Bzn zal otaqda hr-hans bir kil v ya
ox da byk olmayan bir ya qoymaq kifaytdir ki, onun rngi mtmadi olaraq
sizin nrji toplamanza sbb olsun.
I ota, kabint, malatxana. Otaqda olan hrbir ya grk sizin
hyat nrjinizin aktivlmsin ynldilmi olsun. Buna gr otan trtibat
zaman stimulladrc, parlaq (qrmz v narnc alarlar) rnglrdn
istifad din. Qhvyi rng sizi igzarla svq dr, bzi yrlr ilnmi yal
rng is i zaman yax hval-ruhiyynin tminatsdr.

XVII F s i l

GLL MALC
Gizlin dyil ki, bizim salamlmz ilk nvbd bizim hvalmzdan
asldr. Bhva bn Hvsxan Mdn-ifa (1512 il) srind insann hal-hval
v fiziki salaml arasndak qarlql laqni bl izah dir: nsan bdndn v
ruhdan, yni psixiki madddn ibartdir. Mhz bu mtrk birlm xstliy
mruz qalr, nki ayr-ayrlqda n bdn n d ruh xstlnmk bacarna qadir
dyil. (21, s. 73).
Ortasr mnblrin gr, hr hans bir mosiya orqanizmd spsfik
funksional dyiiklik yaradr.
KN. d hrkt gtirir v z sar rng vrir, isti tbitli insanlara n
ox zrrdir. Ancaq mzacnda rtubtlilik v soyuqluq olaq adamlara myyn
xyir gtirir.
SVNC. zn rngini yaxladrr, bdni salam saxlayr v kkldir.
GCL QM, KDR V QORXU. rk-damar sistmin mnfi tsir
gstrir. Bzn rk partlamas v lml nticln bilr.
UTANMAQ V ZN TRMK. vvlc zn qzarmasna sbb olur
v insan trldir, sonra is zn rngi saralr.
MD. Mlayim svinc kimi tsir malikdir.
MDSZLK. Qm v kdrd olduu kimi yni ziyan vardr.
sgi mnblrd hddindn artq mosianalln v psixiki grginliyin
flakti qyd olunur. (24, s. 34). Yusif bn Mhmmd 1511-ci ild yazrd:
Uzunmddtli psixiki rahatlq insan mzacn soyudur v sakitldirir.
Hddindn artq fiziki faliyyt v hyacan, msln, ifrat qm, qss v kdr, v
ya ksin, hdsiz v qfildn ba vrn adlq mhvdicidir. (74, s. 76). Bununla
yana ortasr alimlri mnfimosiyalar sakitldirmk yox, onlarn sbbini
aradan qaldrma mslht bilirlr.
KN SAXLAMAYIN! Nsrddin Tusi (1201-1274) xlaqi-nasiri srind
aadaklar yazrd: Bzn bl olur, insan z kinini bour v iind gizldrk,
uzun mddt onu ryind gzdirir. Axrda o, lml nticln biln ar
xstliklr dar olur. Kinin malicsi onun sbbini aradan qaldrmaqdan
ibartdir, nki sbb gclndikc, ntic d gclnir. (86, s. 91)
Ortasr mnblrin sasn, mnfi mosiyalar v psixiki grginlikdn
qorunmaq n aadaklar kmk dir:
Fiziki mqlr.
Autotrninq (zntlqin, psixoloji mllr).
Svdiyin il mtmadi mul olmaq.
Vaxtnda istiraht tmk.
V ksin, salamla qar layqdlik, pis trbiy, hmi kf dalnca
qamaq urun mosianal sfrasnn ifrat inkiafna gtirib xarr ki, bu salam
hyat trzi n byk mandir. Kin, kdr, dprssiya v baqa
mnfi mosiyalara qar n yax drman aktiv istiraht v mkdir (svdiyin il

mul olmaq). Sultan li Xorasani XVI srd yazrd: Hvslndirici

muliyytlr, hr v lklri syaht tmk tz v namlum ylri
kf tmk orqanizmin tonusunu qaldrr v xstliklrdn qoruyur. (56, s. 89).
Gstriln mnblrd xarici faktorlarn da (grmk, itmk, iy bilmk v
s.) insann mosional tonusuna byk tsiri qyd dilir. Bllikl, Tibbnam-y
gr musiqiy, bada yarpalarn xltsna, aylarn v fvvarlrin rltsna
qulaq asmaq kil v gllr, gzl tbit mnzrlrin tamaa tmk insann
hyat nrjisi artrr.
GLMK TRAPYASI. Kmid yaayan alim v mtfkkirlrin bir
oxu gln malicvi gcndn yazrdlar. Onlar bl hsab dilirdi ki, gl
gzdymni, cadunu qovur v r qvvlrl mbariz aparr. Aristotl (.. IV
sr) gl byk bir lmi sr hsr tmidi. Ortasr rb yazs, yumorist bu
Osman l-Cahiz (775-868 illr) qyd dirdi: Gl uan duyduu ilk nmtdir,
gl gr o zn yax hiss dir. Gl piyin ylmasna v qann oxalmasna
kmk dir ki, bunlar da onun gc v svincinin mnbyidir gr glmk v
gldrmk ybcr hsab dilsydi, onda gl v rng-brng para, qiymtli
bzk v gzl imart haqqnda dmzdilr ki, o, sank glr! (15, s. 23-24).
Gl malicvi gc masir alimlr trfindn d tsdiqlnir. Msln, V.
Baxtin gl mdniyyt-inin mxtlif alarlarn tdqiq tmidir. Britaniya v
hind alimlri myyt tmilr ki, gll kiilrd impotnsiyan malic tmk
olar. Bir qrup xstlrdn zrind aparlan ksprmnt nticsind myyn
olmudur ki, gll malic olunan pasiyntlrin 60%-i saaldlar. Sonrak
kliniki mahidlr gstrdi ki, gl hqiqtn d mxtlif xstliklrl mbariz
aparr, insanda imunitti artrr, onu saalmaa doru aparr v xstlikdn sonra
orqanizmin brpasn tzldirir.

XVIII F s i l
MUSQ L MALC
Musiqinin malic tmsi oxdan bllidir. 700 il bundan qabaq Azrbaycan
alimi Sfiddin Urmvi (XIII sr) musiqi nzriyysi sahsind traktatlar yazb:
rfiyy v Musiqi prdlri haqqnda kitab. Urmvinin srlrini oxuduca,
biz o uzaq dvrn mlodiyalar il tan oluruq: mtabil, rani, tncig, sygah v
s. Yorunluu v sbiliyi aradan qaldrmaq hval ruhiyyni v yuxunu
brpa tmk n cdadlarmz qdim rq altlrinin (rbab, ud, dtar, tnbur,
ny, mizmara, surnai, ng, ahrud, kanun v s.) mayiti il ifa olunan musiqiy
qulaq asrdlar.
randa v rb lklrind Sfiddin Urmvini muam atas adlandrrlar.
Ax mhz o, ilk df bu janrn lmi nzriyysini ilyib hazrlamdr, musiqi
trminoloqiyasn v qammalarn yrnilmsini tkmilldirmidir, musiqinin
insan salamlna faydal tsirindn yazrd (43, s. 24). Sonralar onun iini baqa
Azrbaycan musiqinaslar bdlqdir Maraayi (1353-1433 illr) v
bdlltif irvani (XVI sr) davam tdirmilr (32, s. 218).
IX-XIV srlrd musiqinin malicvi hmiyytindn qonu Mslman
xalqlarnn mhur alimlri d yazrdlar: bu Nsr l-Frabi, Mhmmd lXarzmi, bu Ryhan Biruni, bu li bn Sina v s.
Musiqinin malicvi tsiri ndn ibartdir? nsiklopdik biliy malik
mhur Orta Asiyal trk alim bu Nsr l-Frabi (873-950 illr) Musiqi
haqqnda byk kitab srinid qyd dir: Musiqi hval-ruhiyynin
yaxlamasna, mnvixlaqi trbiyyy, tmkinli olmaa v mnn inkiafa
tkan vrir. O, hminin insann fiziki salaml n faydaldr, nki bdn
xstlnnd, ruh da haldan dm olur. Insan hisslrin msbt tsir dn msiqi
is hval-ruhiyyni yaxladrmaqla, bdn salaml qaytarr (67, s. 134).
Byk bn Sina (980-1037 illr) bl mslht grr: Banz arayr?
aln glxanada fvvarnin pltl ssin qulaq asn, oraya musiqiini
dvt din v dtarn inc musiqisinin tsiri il yuxuya gdin.Yddi sr sonra
Tibnam sri d simli altlrin mlanxoliya v yuxusuzlua qar faydal
olmasn qyd dir.
Tannm hkim Sultan Qiyasddin Kitabs-sint (XVIII sr) srind z
hmkarlarn musiqini yrnmy dvt dir v yazr ki: Hind alimlri hkimlr
musiqini v onun nzriyysini yrnmyi mslht grrlr. Bu lm yiylnmk
hkimlr n zruridir, nk nbzin dqiqlikl myyn olunmasna
kmk tmi olur. Bundan baqa, bzi xstliklr musiqinin myyn janrna qulaq
asmaqla malc olunurlar (57, s. 65). Bir sra mlodiyalar (humayun v mahurhindi) azca dyirk, indiy qdr Azrbaycanda sslnir (18, s. 192).
Sultan Qiyasddinin v baqa hrtli alimlrin mslhtil ortasr hkimlri
musiqi nzriyysini (lml-musiqi) yrnmy alrdlar. Mlum oldu ki, bu
asan i dyil. Musiqi o qdr inc v dqiqlmdir ki, orta Asiya alimi l-Xarzmi

(783-850 illr) onu riyaziyyatn bir blmsi sayr v znn cbr aid mhur
srin daxil tmidir.
Buna tcblnmy dymz: o vaxtlar musiqi nzriyysi, dorudan da,
mrkkb xaraktr dayrd. Hr hans hkim onu yrnmk qrarna gl
bilmirdi. gr bu i ancaq onunla mhdudlasa idi ki, musiqid ss (yksk,
aa v orta) v kk (mtr, mlodiya v jstlr) var, onda msl bir o qdr d
mrkkb olmazd. Ax bundan lav hkim grk musiqili akustikann
nzriyysini, musiqid tonlar v onlarn qarlql laqsini, intrvallarn nv v
qruplarn, ml glm qaydalarn musiqili ritmlri v sair mvzular yrnydi.
Btn bu mrkkb mtlblr haqqnda bdlqdir Maraayinin (1353-1433 illr)
Musiqili traktatnda v bu Ryhan Biruninin (973-1048 illr) Tbabt aid
byk kitab-nda aqlamalar vrilir. Bu kitablarn hams rqmlrl, hndsi
fiqurlarla, kil v cizgilrl doludur. Buna baxmayaraq hkimlr musiqini
yrnmk n vaxtlarn sirgmirdilr ax shbt pasiyntin salamlndan
gdirdi!
Orta srlr zaman Azrbaycanda hans musiqi il malic dirdilr? O
zaman muamn 12 nv mlum idi. bdlqdir Maraayi (1353-1433 illr)
yazrd: trklr muamda uaq nva v busaliki bstlmyi stn tuturlar, buna
baxmayaraq baqa muamlar da onlarn srlrin daxildir. (18, s. 193) rif Xan
Bidlisi (XVI sr) Azrbaycan hkmdar ah smayl Sfvinin ziyaft mclisini
bl tsvirdirdi: Gmayaql, blluriyinli, siftlri nur saan saqilr v qzl
paltarlar gyinmi cariylr rvan yril gldilr v bdiyyat bulandan
gtrlm su kimi tmiz axrla dolu bdlri tmtraqla llrin alb, adla v
axr imy arrdlar. Xossli xanndlr v xoavazl musiqiilr yksk v
alaq sslrl uaq nmsini oxuyaraq simli altlrin iniltilri altnda ulu v sad
adamlarn al v dnclri balarndan apardlar. (18, s.193).
Musiqi bir sra akkult lmlrinin inkihafna da tkan vrdi. XIII srd
mvlvi triqtindn olan frlanan drvilr bl hsab dirdilr ki, Allah ancaq
bihu vziyytd drk tmk olar, yni xsusi musiqiy qulaq asaraq v mistik
rqsd frlanaraq transa daxil olan zaman. Azrbaycan tsvvf filosofu
ihabddin Shrvrdi (vfat - 1191) yazrd: Bil ki, ruhunu inkiaf tdirn
xslr bzn inc musiqidn v xo tirlrdn istifad dirlr Nticd onlar
ilahi i duymaq qabiliyytini ld dir Sonra bu qabiliyyt onlarda vrdi
vrilir v daha da gclnir. (72, s. 28).
Onuncu srin sonunda Ixvns-Sfa (Saflq Qardalar) adlanan sufi
filosoflarnn bir qrupu musiqi, tbit nsrlri (hyvanlar, bitkilr, minrallar) v
rnglr arasnda uyunluq haqqnda tlim yaratdlar. Baqa filosoflar
hsab dirdilr ki, mxtlif altlrd alnan musiqi insan uruna drman bitkilri
v tirli dviyylr kimi tsir dir. Msln, tarda alnan musiqi tirli zfran
kimi, naara mixk v jnn, ud piikotu, ny badrncbuy, zurna tnd
qhv kimi tsir gstrir. (43, s. 24).
HYAT NRJSNN MNBLR

SAZ. Sazda ifa diln musiqi sinir sistmini tonusladrr, insan

gmrah dir, hval-ruhiyyni tmkiqldirir, mbariz ruh yaradr. Mlanxoliyada
v ruh dgnlynd faydaldr v bd fikirlri insandan uzaqladrr. Ortasr
mlliflri musiqini dzgn qavramas n saz v tara (xsusil ykskdn
alnan yox, inc mlodiyalara ) qulaq asma mslht bilirldir. Yusif bn
Mhmmd Tibbi-Yusifi (1511 il) srind qyd dir: itm orqan n mq
- ryyatml musiqiy qulaq asmaqdr, istyir bu tz, yava v ya qarq
ifa diln musiqi olsun. (74, s. 74). Saz Azrbaycann qdim milli altidir. O,
v ona bnzr altlr, baqa trk xalqlar arasnda da gni yaylb.
ZURNA. Bu alt insanda mbariz ruh yaradar, bzn is tcavzkarlq v
cnkavrlik hisslrini oyadr. Zurnann ssi ruh dknlyn, laqydliyi aradan
qaldrr, qan tzyiqini artrr. gr ny (ttk) ssin qulaq asan insan xyirxah
dncy dalrsa, zurna, ksin, onu tz v qtiyytli hrkt arr. Amma
yadnzda saxlayn ki, yuxusuz v sb xstlrin dar olmu insanlara uzun
mddt zurnaya qulaq asmaq mslht dyil. Hddindn artq hyacanl insanlar
zurnann yksk ssi son txrr vziyytin gtirib xarda bilr.
NAARA. Bu alt insanlara qm-qss, qli v fiziki yorunluq aa qan
tzyiqin qar mbariz tmy kmk dirdi. Hsab olunurdu ki o, bzi drman
bitkilrini vz dir v mixk kimi insan orqanizmini tonusladrr. Naarann
grultulu v amran ritmi insann hal-hvaln zn tab dir. Omosionall v
nikbinliyi artrr, bh v trdddlri, dnclrdki nizamszl aradan
qaldrr, ona qulaq asan daha da gmrah dir, onu sbldirmir v yormur.
Naarann ssi bizim orqanizm myyn bir ritm vrir. Bzn biz l glir ki,
bdnimizin btn nrjisi bu altin taktlar il birg dynr. Nticd ninki halhval, htta daxili orqanlarn faliyyti nizama dr. Qdim Azrbaycan alti olan
naara, ortasr posu Kitabi Dd Qorqud-da tsvir olunub. slind is zrb
altlrimizin tarixi daha da qdimdir. Artq 2600 ildir ki, balaca naaraya bnzr
altlr qdim Misir srdblrinin divarlarn bzyir.
STRS QARI MUSQ
TAR. Tarda alnan musiqi ba ars, yuxusuzluq malxulya (mlanxoliya),
sb v zl spazmalarn aradan qaldrr. Bu altd ifa diln mlodiyalar insanda
sakit, flsfi hval-ruhiyy yaradr, hyat bard dnmy vadar dir. gr
tntnli musiqi sakit v gmrah hval-ruhiyy ml gtirirs, minorda sslnn
musiqi insan passivldirir v yuxuya aparr. Qabusnam-nin mllifi (XI sr)
mslht grr ki, musiqi prdlrini srkn qulaq asann mzacn nzr
alsnlar: aa prdlr (bm) sanqvinik (qanqaynar) v flqmatik (soyuqqanl,
laqyd), yksk prdlr (zil) xolrik (tndmcaz, tzhirslnnlr), orta prdlr
is mlanxolik (qmgin, myus) insanlar ndr.
Tarn ulu sdad Azrbaycanda 3 min il vvl mlum idi. Onun tsviri ..
VIII srd Cnubi Azrbaycanda mvcud olmu Manna dvltinin razisind
aparlm arxoloji qazntlar nticsind akardilmidir. Miladdan vvl XIV
srd tikilmi Misir srdablrinin divarlarn Azrbaycan tarna bnzr musiqi

altlrinin killri bzyir. Bu da onu tstiq dir ki, rqtn musiqi altlri qdim
tarix malikdir v onlarn arasnda yaxn qohumluq laqlri vardr.
KAMANA. Kamanada sslnn musiqi gcl malicvi tsir malikdir.
O, sblri sakitldirir, hal-hval yaxladrr, mlanxoliya v qm-qssy qar
kmk dir. Bu altin inc ssi insanda lirik hval-ruhiyy, msbt mosiyalar
yaradr, traf tbitin gzlliyini daha inc hiss tmy v ona qiymt vrmy
kmk dir.
Bu
altin cazkar
ssind
rq
mdniyytinin
inc
znmxsusluunu drk tmk olar. Orta srlrd kamana timsalnda olan
musiqi altindn bhs dn Sultan li Xorasani Dsturl-lac (1527 il) srind
qyd dir ki, sblri sakitldirmk v yuxusuzluu aradan qaldrmaq n simli
altlrin ifasnda yax bir musiqiy qulaq asmaq lazmdr. (56, s.83).
NY (TTK). Nyin inc ssi sblri sakitldirir, grginliyi v
yorunluu alr v yax yuxu gtirir. Ny, ksr hallarda, insanda svinc, sakitlik
yaradr, tbitdn hzzalmaa thrik dir, bzn is flsfi dnclr aparr.
Qamdan hazrlanan nyi hl qdim Misird tanyrdlar. Bu altin tsviri
bizim radan vvl XIV srd tikilmi Misir srdabilrinin divar rsmlrind
saxlanlr. Ttk Azrbaycan xalqnn n ox svdiyi altlrdn biridir. Sad xalqn
svimlisi olmaqla brabr, o, srlr boyu kubar, aristokrat mhitind, ah
saraylarnda da svilirdi.
UD. Babalarmz hsab dirdilr ki, udun ssi ba ars v mlanxoliya
n la vasitdir, zl spazmalarn gtrr, gcl sakitldirici tsir malikdir.
Azrbaycanda ud n gni yaylm v svimli altlrdn idi. Onun qdim Yunan
arfasna qohumluu atr. Uda bnzr altlr qdim misir srdablrind
tsvir diliblr.
QDM MUSQ JANRLARI
MUAM. Tar v kamanada ifa olunan muamn cazkar mlodiyalar sinir
sistmini sakitldirir, grginliyi alr, yuxusuzluu aradan qaldrr. Muam nvroz
zaman dinlyicini sakitldirir v rahatlandrr, flsfi dncy dalmaa
vadar dir. Lakin hddindn artq kdrli muam dinlyicid qss, mlanxoliya v
sxnt hisslrini ml gtir, pis xatirlri onun yadna sala bilr. Qabusnam
(XI sr) mllifi musiqiiy bl mslht grr: Gnclrin hvali-ruhiyysini
qaldrmaq istyirsns, mhbbt v axr trnnm dn yngl (hfif) mahnlar
al Dnya grm, ahl adamlara ciddi, kdrli mlodiyalar (rah) al, bu onlara
xo glr (72, s. 167). Qdim mnblrd gr Azrbaycan muam blrdn
ibartdir ki, onlarn hr birisi znmxsus trzd dinlyicinin hvali-ruhiyysin
tsir dir: dramd (mahn-rqs mqaddimsi) v brdat (instrumntal balanc)
dinlyicini mrhl-mrhl dahili harmoniya halna gtirir; may (improvizasiya)
v tsnif (mahn) tmamil sakitldirir, gylr aparr, bzn psixoloji trans
vziyytin salr, bzn is hal-hval qaldrr; rng (rqs havas) dinlyicini
gumrah dir, onu ayldaraq, l bil ki, gydn yr qaytarr.
OYUN HAVALARI. Muamdan frqli olaraq oyun havalar insan
gumrah dir v aktivldirir, onun hyat tonusunu qaldrr. Pis hval-ruhiyyd,
sbilik nvroz v aa qan tzyiqind n oyun havalarn dinlmk mslht

grlrd. Bu musiqinin nikbin tbiti orqanizm malicvi tsir gstrir. Rqsin

z d faydaldr, insan onun iind toplanm mnfi nrjidn azad dir,
qandvrann yaxladrr, sinir sistmini tonusladrr. Qobustan qayalarnda bin
n min il bundan qabaq hkk olunmu killr Azrbaycan rqsinin qdim
tarixindn bhs dir. Bu killrdn birind Azrbaycan yallsn xatrladan bir
rqsi ifa dn insanlar grrk.
MASR MUSQ
KLASSK SIMFONK MUSQ. zyir Hacbyovun, Mslm
Maomayvin, Qara Qarayvin, Fikrt mirovun, Qrb mlliflrindn opnin, Bthovnin, aykovskinin v baqa klassik bstkarlarn musiqisi sakit
hval-ruhiyy v inc hisslri oyadr, xsiyytin mnvi inkiafna tkan vrir.
Bl musiqi nvroza, qssy, yuxusuzlua qar la vasitlrdn biridir. Gzl
klassik musiqiy qulaq asarkn, insann ruhu l bil yrdn ayrlaraq yuxarlara,
smaya doru z tutur. Buna gr d bl musiqini ox vaxt ilahi musiqi
adlandrrlar.
RTMK STRADA (POP) MUSQS. Ar mtal, rok, rokn-roll, disko v
bu kimi musiqi janrlar insana dmk olar ki, qhv kimi tsir dir, yni orqanizmi
tonusladrr, rkdyntsn v psixiki faliyyti aktivldirir, hval-ruhiyni
yaxladrr. Bu musiqi cavanlara yax tsir balamaqla, problmlrini
mvqqti unutmaa, gcl mosiyalara qaplmaa v istiraht tmy
kmk dir. Bununla bl, qhvd olduu kimi pop-musiqisind d zrrli tsirlr
zn gstrir. Bu musiqiy uzun mddt qulaq asdqda o, yorunluq sbilik
ml gtirmkl, ry v sinin sistmini zrrlidir. Klassik musiqidn frqli
olaraq pop-musiqisi insanlarda lvi hisslri oyatmr, onlar smalara ucaldb
tanrya uladrmr, ksin, maddiyata, bu dnyann var-nmtlrin balayr, kf
v ylnclr istiqamtlndirir.
slind, pop-musiqisi janrnda da ox istdal srlr vardr. Onlar, gzl
v cazibli olmaqla insann ryini tlatm gtirir v rab, yaxud tiryk kimi
tsir gstrir. Bl musiqi ustalqla bstlnrs, all insanlara da zvq v lzzt
vr bilr. Lakin bununla bl, pop-musiqisi bsbtn insan maddiyatna, br
vladnn bataqlq kimi drin, lakin bsit hissiyat dnyasna baldr.
MUSQ V CANLI TBIT
Bzi adamlar musiqinin malicvi tsirin inanmrlar. Lakin son zamanlar
mlum olmudur ki, musiqi ninki insanlar malic dir, o, htta bitkilrin boy
atb inkiafna da kmk dir. Profssor Dubrov V. Musiqi v bitkilr srind,
Amrika alimlrinin kfi bard mlumat vrrk, qyd dir ki, mtmadi alnan
klassik musiqi (Mozart, opn, Bthovn v b.) bitkinin bymsini v inkiafn
myyn qdr tzldirir. Bundan lav Mosart v Btxovnin musiqisin qulaq
asan bitkilrd ytin myvlr adi ot v aaclarn barna nisbtn daha iri v
dadldr. (29, s. 23). Ilk baxda, alimlrin nticlri tcbl v inanlmaz kimi
nzr arpr ax bitkinin qula yoxdur! Lakin shbt myyn dilmi lmi

faktdan gdir. Yax musiqi bitkilr smrli tsir tdiyi halda, onun insan n d
faydal olmas tcbl dyil.

XIX F s i l
PARANIN MYALC XSUSYYTLR
bn Sina salamln qorunmasnn sas sullarndan shbt aaraq
gyimin dzgn silmsi-nn adn kir. Bizim cdadlarmz pambq ktan,
ipk, yun kimi tbii paralardan v dridn paltar gyinrdilr. Msln qdim
Assuriya mnblri xbr vrirlr ki, hl bizim radan vvl IX srd Cnubi
Azrbaycanda (Manna padahlnda) naxl rngbrng ktan paltarlar qoyun
v ki yunundan hazrlanm tnd bnvyi v al rngd iplrl bzyib
tikirdilr. (78,s.100). Bizim rann vvllrind Azrbaycanda pambqdan tikiln
paltarlarda gni vst tapmdr, in tacirlri is bura barama qurdunu gtirdilr.
XV srd irvan ipyi n yax v kyfiyytli ipk nv saylrd v btn qonu
lklr gndrilrk, vnsiyal v qnuyal tacirlri trfindn alnrd.
Yzillr kdikdn sonra lmi-txniki trqqi mit yni sinttik paralar
(krmplin, nylon, kapron v s.) gtirdi. Onlar ucuz, yngl v rahatdrlar, lakin
masir alimlr hsab dirlr ki, tbii paralar sinttik paralardan daha faydaldr.
Masir tdqiqatlar myyn tmilr ki, sinttik alt paltar tri hopdurmur
v oksigni buraxmr. Nticd dri nfs almr, orqanizm soyuyur, zllr is
zrrli tsir malik rtubt mruz qalr. Tdricn bu bir sra xstliklrin ml
glmsin sbb ola bilr: dri v gblk xstliklrin, rvmatizm, sistit,
byrk xstliklrin v s. Bu thlknin qarsn nc almaq olar? Cavab
saddir: dzgn qyinmk, paltar v yataq dmsi n uyn para smyi
yrnmk lazmdr.
PARANIN DZGN SLMS. Qdimd alt paltar yalnz pambq
ktan v baqa hava kirn v rtubti zn kn paralardan tikirdilr. Bundan
lav onlar yngl v yumaqdrlar, drinin mxaniki qcqlanmasqa v
kobudlamasna gtiririb xarmrlar. Ink, yun v drini ksin, st paltar tikmk
n istifad dirdilr. Bu paralar istini qoruyur v orqanizmi soyumaa qoymur,
ancaq alt paltar tikmk n bunlar yaramr, nki drinin nfs almana
man olur v tri d hopdurmur. Buna lav olaraq yun drini qcqlandrr, bzi
adamlarda is allrqiyaya sbb olur.
YATAQ DY. Yoran v dyi yunla doldurmaq lazmdr. Yundan
allrqiyas olan insanlar istisna tkil dirlr. Pambq qubka, saman v frlm
dk mmulatlar ucuz baa glmyin baxmayaraq insann salaml n h
d zrrsiz dyildir.
Yastz, mlf v yorana pambqdan v ya ktandan tikilmlidir:
onlarn rtubti zlrin kmlri ox vacibdir. Bu mqsdl ipk v sinttik
paralar istifad tmk mslht grlmr.
PALTAR
QALIN PARA. Tibbnam-d (1712 ci il) qyd dilir ki: gr qaln
paradan paltar gyinils, bu insann bdnini arq v zrif, drini is kobud dr.

(60, s. 201). Hddindn artq isti, kip, hava buraxmayan para dorudan da
arlamaa kmk dir. Bu fikr masir tdqiqatlar trfindn d tstiqdirlr. Htta
bundan tr arlamaq n kombinzonlar hazrlayblar. Bzi mtxssislr
tsdiqdirdilr ki, bl trqovucu paltarlar salamlq n xyirlidir, nk trl
brabr, orqanizmdn zrrli laklar da xr. Bununla bl, qaln, kip para
bdnin st qatna oksignin daxil olmasna man olur, buna gr d dri n
zrrlidir.
NAZK PARA. Yaydapambqdan, ktandan, flanldn yngl, hava
buraxan, rtubti zn kn paltar gymk mslhtdir. Tibbnam-d qyd
olunur ki: gr nazik paradan kynk gyinils, dri inc v yumaq olar (60,
s. 201). Bu ona gr ba vrir ki, dri oksignl nfs alr v bdnin st
qatndak toxumlarda maddlr mbadilsini yaxlr.
PK. Bl hsab dilirdi ki, ipk para oqanizmin daxili tarazln
brpa dir v sb grginliyind msbt tsir gstrir. Onun stnly ondan
ibartdir ki, o, nazikdir, yngldr v allrgiyaya sbb olmur. Bundan lav, ipk
istiliyi yax saxlayr. Tibbnam-d yazlb ki: Ipk para ktandan isti saxlayr,
ktan is pambq paralardan soyuqdur (60, s. 201). Amma yun para havan pis
buraxr v rtubti hopdurmur. Buna gr, yun paran alt gyim n nadir
hallarda istifad dirlr. Byrk, zl v dri xstliklrind ipk paltar gymk
qadaqandr.
YUN. Yun paltar rvmatizm, poliartrit, ostoxondroza qar ox faydaldr.
Bu n isti gyim nvdr. zl xstliklrin tutulan xstlri vvlc pambq
para il, sonra is yun para il sarqlamaq mslhtdir. Lakin bzi xstlrd yun
allrgiya trdir. Bundan lav yun para tri hopdurmur. Buna gr d yun gyimi
kynyin stndn v ya pambq yaxud ktandan olan alt gyimin stndn
gyinmk mslhtdir. Mhmmd Mmin (vfat - 1697 il) qyd dirdi: Yun ona
gr xyirlidir ki, insan isti v quru saxlayr (45, s. 452). Dorudan da qda yun
paltar istini ox yax saxlayr.
PAMBIQ. Pambqdan paltar dri xstliklrind faydaldr, drini cavan
v lastik saxlayr, oksign buraxr v rtubti zn kir. Qdimd bl
hsab dirdilr ki, ipk paltarn altndan pambqdan alt gyimi gyslr bu,
orqanizmi soyuqdan qoruyar. Pambqdan gyim soyuqdymd, sidik kissi
iltihabnda v byrk xstliklrind xyirlidir v allrgiya yaratmr.

XX Fsil
YOQA V MSLMAN TBABT
Yoqa tlimi qdim Hindistanda formalasa da, ortasr mslman alimlrin
yax mlum idi. Msln, bu Ryhan Biruni (973-1048 illr) Hind flsfsinin
yoqa mktbin aid Patancalann zncirlrdn azad olma yollar haqqnda kitabn rb dilin trcm tmidi. Bu kitab, slind, Karma-Yoqa v Raca-Yoqaya
(urun v irad qvvsinini inkiafna) hsr dilmidir. Bu msllri Biruni
znn Hindistan kitabnda da nzrdn kirir. Byk bn Sina (980-1037
illr) znn Tibb qanunlar kitabnda Hatha-Yoqann nfsalma mqlri
bard yazr. Biruni, bn Sina v baqa alimlrin saysind yoqa btn Mslman
rqind o cmldn Azrbaycanda da tannd. Yoqlarn nfsalma mqlrin
xsusi diqqt ytirilirdi.
Sultan Qiyasddin (XIV sr) Kitabs-sinat srind yazrd: Hind
alimlri hkimlr nfsalma haqqnda lmi yrnmy mslht grrlr. Bu lm
bilavasit insan salamlnn qorunmas v mrnn uzadlmas il baldr.
Xsusil d buna yoqlarn sahib olduu nfsi saxlamaq sistmi xidmt dir
gr hkim bu lmi yrnrk, onu z tcrbsind ttbiq ts, insanlara
salamln qorunmasnda byk xidmt tmi olar, nki yoqan mnimsyn
kslr adi hkimlrin nail ola bilmdiklri cazkar nailiyytlr ld d bilirlr.
Ona gr d tibb lmind tkmillm yoqa nzriyysinin mnimsnilmsini d
nzrd tutmaldr (57, s. 65). Aada hindlilrin yoqa haqqnda fikirlri aqlanr.
HATHA-YOQA NDR?
Hatha-yoqa il yandan, cinsindn, sntindn asl olmayaraq hr bir ks
(6 yandan az olmayan uaqlar) mul ola bilr. O kslr ki, onlara mvqqti
olaraq hr bir hrkt v malicvi gimnastika qadaan olunmudur, istisna
tkil dirlr.
Yoqlarn btn malicvi gimnastikas iradli xaraktr dayr v diqqtin
toplanmasndan asldr. gr siz mllr zaman dnn baxdnz futbol mat
haqqnda v ya id risl xoaglmz shbt bard dnrsnzs, hatha-yoqa
il mul olmaq bsdir. Siz grk diqqtinizi mqin znd, onun
mrhllrind v mqd itirak dn orqanlarnzda cmldirsiniz.
Yoqa mqini yrin ytirrkn, ancaq burunla nfs almaq lazmdr.
Mqi yrin ytirmmidn vvl mtlq barsa tmizlmk, l-z
srin su il yumaq v soyuq suda islanm dsmalla bdni srtmk lazmdr.
Burun dliklrinin hr birin bir qdr soyuq su kin v gri buraxn. Bu
srinldirir, sb sistmini v hyat tonusunu qaldrr.
Mqi ya tmiz havada, v ya havas dyimi otaqda tmk lazmdr. Yoqlar
z mqlrini balaca bir xala zrind, thminn tam soyunaraq yrin ytirirlr.
Mqlri mtmadi, hr gn, arzu olunur shrlr, tlsmdn,
mmkndrs ayrca otaqda v tk yrin ytirmk lazmdr.

Adi idmanlardan frqli olaraq yoqlar h zaman mqlri zor gcn

yrin ytirmirlr. Mrkkb mqlr tdricl almaq lazmdr. gr mqtm
prossi hvsl dilmirs, ksin ar gtirirs, bl bir mqin h bir hmiyti
yoxdur.
Yoqa il xsusi proqram zr mul olmaq lazmdr. Aada nisbtn asan
mqlrdn nmunlr gstrilir (tam proqram dyil).
NFSALMA MQLR
SAKTLDRC NFSALMA (YOQLARIN DOLU NFS
ALMASI). (oturaraq ayaq st, uzanaraq). Yavaca yddiy qdr sayaraq burunla
sin dolu havan kmk v lc d xarmaq lazmdr. Nfsi krkn qarn
qabaa gtirrk, qabralar nin kirsiz (iyinlri dz tutursuz), havan
xararkn qarn bacardqca iiniz kirsiz. Nfsi alandan sonra onu
saxlayrsnz, ta ki, nfsi xarmaa tbii istk yaransn. Yoqlar israr dirlr ki,
hvsl nfs almaq lazmdr. Nfs alarkn bl tsvvr dirsiniz ki, guya sizin
orqanizminiz oksignl brabr hyatvrici kosmik Prana nrjisi daxil olur,
ciyrlrinz daxil olan hava is orqanizminizi oksignl tchiz drk, qana daxil
olur v btn bdniniz yaylr, hr bir hcyrni, hr bir orqan qidalandrr. Bu
zaman siz his dirsiniz ki, sizin fikirlriniz aydnlar, rk v baqa orqanlar
hyatvrici nrji il tchiz olunur. Siz nfsalmadan hzz alrsnz. Trapvtik
tsirlr: tam sakitlik hissi, oksignin qana axn. Bu mq sblri sakitldirir,
hzmtmni yaxladrr, btndaxili orqanlar masaj dir.
TONUSLADIRICI NFSALMA (KUMBAKHA) (ayaqst, oturaraq
uzanaraq). Fikrinizi rkd tmrkzldirin, 8 qdr saya-saya burunla nfs aln,
nfsi 31 say saxlayaraq vrin. Bu mq tdricl adt tmk grkdir. vvlc
nfsi 8 say, o biri gn 10 say v s. saxlayn ta ki, 31 say saxlama yrnn
qdr. Bu mq sinir sistmini qaydaya salr, insan urlandrr, iradnin v
qtiyytin mhkmlnmsin gtirib xarr.
AKTVLDRC NFSALMA (SUKHA-PURVAK). anagll (lotos)
vziyytind oturmaq (yni barda quraraq). Sa lin hadt barman alnn
mrkzin, 2 qan arasna qoyaraq nrjili nfs vrndn sonra, ba barmaqla
burunun sa dliyini basmaq lazmdr. 4 nbz dynts say qdr sol dlikdn
nfs alrsnz. ryin 16 dynts qdr nfsi saxlalmal, sonra sa dliyi
buraxaraq orta barmaqla sol dliki basmal. Nbzin 8 dyntsn sayaraq sa
dlikdn nfsi vrin. Barmaqlar yrind olmaldr. Sa dlikdn 4 nbz dynts
say qdr nfs aldqdan sonra, 16 nbz dynts qdr nfsi saxlamal, sonra
sa dliki basmal, v 8 nbz dynts qdr nfsi bayra vrmli. Sonra mqi
davam dirik. Zif ciyrlrd - 8-8-8, gcld - 4-16-8. Bu mq insana qvvt v
gumrahlq vrir, hyatnrjisini aktivldirir, ruh dgnlynd, yorunluqda,
mlanxoliyada, qipotoniyada faydaldr.
SBLR MHKMLNDRN NFSALMA. Ayaq st durmaq.
Ayaqlar iyinlrdn aral vziyytd. Nfs almaq asta nfsi vr-vr yni
zamanda llrini iyin sviyysind ovuclar yuxar vziyytd qaldrb, yumruq
tutaraq nfsi saxlayrsnz, cld dirsklri qatlayb yumruqlar iyin trf

tutursunuz, sonra ab, ynidn qatlayrsnz. Mqi bir n df tkrar dirsiniz.

Nfs vrn zaman llri aada saxlayaraq istiraht din. Bu zaman kvd
qabaa glmlidir. llri cld qatlamaq aanda is asta, byk chdl, ta llr
sinc, arlar. Mqi 3 df tkrar tmk lazmdr. Trapvtik tsir: sinir
sistmini gclndirir, insanda zn inam v mnvi gc artrr.
HA NFSALMASI. Ayaqlar aral tutursunuz. Dolu nfs alan kimi
nfs aln v nfs vr-vr trafdan llri banzn stn qaldrrsnz. Bir
n saniya nfsi saxlayn, birdn qabaa yilin v llrinizi qarnzda
sallayn. yni zamanda azla nfs vrmli v ha ssini xartmaq lazmdr. Bu
ss nfsvrm hsabna xmaldr, ss tllri hsabna yox. Asta nfs alaraq
diklirsiniz, grgin olaraq llrini yuxar qaldrrsnz, v asta nfs vrrk llri
aa salrsnz. Trapvtik tsir: soyuqla mbariz aparmaa kmk dir, ciyrlri
tmizlyir, tonusladrr.
FZK MQLR (ASANALAR)
YUXUDAN AYILANDAN SONRA MQ. Yataqdan durmamdan vvl
arxa zrind uzanaraq ayaqlar v llri birg bdn boyunca uzatmaq. Sol ayaqla
irliy dartnrsnz (dabanla irli), sonra onu azad buraxrsnz. Hmin cr dartma
hrktini sa ayaqla din v sonra hr iki ayaqlarnzla birg. Ayaqlar
grginldirmyi v azad buraxma az b df tkrar tmk lazmdr. Bu mq
qan dvrann normaladrr, simpatik sinir sistmin tsir dir, bld arn
gtrr.
BAIRSAQ N MQ (SARPASANA). Sanskrit (qdim Hind)
dilind ilan duruu dmkdir. Stulda oturaraq tlsmdn, yava qurtumlarla iki
stkan isti su iin. l din ki, o dodaqlarnz yandrmasn (axamdan trmosa su
tkmk olar). Bundan sonra, tz az aa xal zrin uzann. Daban v pncni
birg tutun, ayaqlar pncy dirnir, llr dirskdn qatlanb, iyinlrl bir
sviyydir, lin ii aa, barmaqlar bir yrd, buxaq xalaya dirnir.
llr dayaqlanaraq bacardqca bdninizin yuxar hisssini qaldrn,
bununla bl nbada qarnnzn aa hisssini yrdn ayrmayn. Banz n qdr
bacardnz arxaya tutun, yuxar baxn. Burundan srbst nfs aln. l v ya
trpdmdn, qarnn aa hisssini yrdn ayrmayaraq sola l dnn ki, sol
iyininizdn sa ayanzn dabann grsiniz. Sonra ynidn yuxar-a yilin
v anin. Mq tkrar olunur, ancaq baqa ardcllqla: yuxar-saa-solayuxar-aa. Mqi rvanlqla yrin ytirin, hr vziyytd 2-3-dn 30 saniyyy
qdr qalmaqla yrin ytirin. Balancda diqqtinizi qalxanvari vzid toplayn
v bdninizi fqr stununun orta hisssindn qaldrn, sonra is diqqtinizi
byrklr ynldin. Mqi yrin ytirrkn qarnn dz zllri grgin
vziyytddir. Bu zaman fqry v simpatik sinir bolluca qan axn axmaa
balayr.
Mqin trapvtik ffktini ondan ibartdir ki, fqr stununun yriliyini
dzldir, onun lastikliyi brpa dir, blin bklmsi aradan qaldrr, gzl qamti
brpa dir, krk v qarn zllrin faydal tsir gstrir .

Ilan duruu (sarpasana) barsan pristaltikasn artrr, md traktnn

faliyytini yaxladrr, radikulitin malic dir. Hindistanda sarpasana
byrklrd da ml glmsinin qarsn almaq n v hminin qalxanvari
vzinin hipofunksiyasn lv tmk n (hiprfunksiyada bu mq zrrlidir)
istifad dilir.
QARIN N MQ (PAMATASANA). Bu mq yrd arxas st
uzanaraq yrin ytirilir, llr bdn boyu uzanr. llri yava-yava yuxar
qaldrb ban arxa trfin yr salrq. yni zamanda dolu nfs alrq. Sonra
yava-yava nfs vririk, oturub irliy yilirik, ta ki alnmz dizlrimiz dysin.
llrl dizlri qucaqlayrq dizlr dz vziytd olur. Nfs alrq yr uzanaraq
llrimizi bdn boyu uzadrq.
Bu, qarn boluu n ox gzl bir mqdir. Qarnn dz v qyc
zllri olduca sxlr, son drc yax mhkmlnir v inkiaf dir. Bu mq
bldki sinirlr ox gzl tsir dir v onlar mhkmldir. O, md, qara iyr v
barsan slikli qias xstliklrini malic dir, qbizliy v barsaq katarna
qar qiymtsiz lacdr. Itahaszlda, qara ciyr v byrk xstliklrind,
babasild, diabtd gzl tsir gstrir. Yumurtalqlarn, prostat vzinin, gzlrin,
sidik kissinin vziyytini, onlara bolluca qan axn vrmkl, yaxladrr. Fqr
stununa lastiklik vrir, qarn, bl v ombalardak piyi yox drk, qdd-qamti
gzlldirir.
BA N MQ (SARVANQASANA). Bu o qdr faydal mqdir ki,
onu gnd bir n dftmyi mslht grrlr. Arxa zrin uzanaraq nfs alaala bdni v ayaqlar yuxar l qaldrrq ki, yrin dz sthi il prpndikulyar
tkil tsin, buxaq is siny dysin. Sarvanqasana mhur qimnastika am
mqini xatrladr . Qarnla nfs alaraq yorulana qdr bu vziyytd qalrq sonra
yavaca, bir uval kimi vvlki vziyytimiz qaydrq. Uzanaraq bir n saniy
istiraht dirik, bu zaman qan dvrann brpa tmk n sakit v ritmik nfs
alrq. Mq sona atanda bir qdr uzanrq. Birdn qalxmaq rk n ziyandr.
Sarvanqasana il iki ay mq tsniz, qan dvranna, maddlr
mbadilsin, psixikaya daha ox fayda vrr, ninki, bahal drmanlar. O, ry
istiraht gtirir, qarn boluunda yrln qan qamarlarn mhkmldir, varikoz
qan damaralarnn gnilnmsi zaman faydaldr. Tzlikl qantchizini v byinin
ilm qabiliyytini yaxladrr, yaxndan grmni azaldr. Hiprtoniyada,
qlaukomada, byind yksk qan tzyiqi olan adamlara bu mqi tmk
qadaandr.
BL N MQ (VPARTA-KARAN). Viparita-karani vziytind biz
cavanlarq. Arxasst uzanaraq yava-yava nfsi xardrq sonra ayaqlar
yuxar qaldrrq. Bu zaman llrinizl ombalar v bdni saxlayn. Bdnimizi
iyinlrimiz dyn qdr qaldrrq. Ayaqlar ynglc baa trf yilib: viparanikaraninin sarvanqasanadan frqi mhz l bundadr. Baqa frqi llrimizl
bdni yox, ancaq qabralar tutmaq lazmdr. Qarnla nfs almaqla, baa artq
qan axnnn qaban alrq. zmz bu durumda xoumuza gln qdr
saxlayrq sonra yava-yava vvlki vziyyt qaydrq. Durmamdan vvl
yoqlarn dolu nfsi vasitsi il boalrq. Bu mq zd qrlar sallayr, uru
(zobu), Bazdov xstliyini v htta uaqlara al zifliyini malic dir.

KOTAN MQ (XALASANA). Arxas st yr uzann, llrinizi

bdniniz boyu uzadn, ovcunuz aa vziyytd. Drin nfs xardn, bdninizi
v ayaqlarnz viparita-karani mqindki kimi qaldrn (bax yuxar), lakin
bununla bl ayaqlarnz banzn arxasna l atrsnz ki, ayaq barmaqlarnz
yr dysin. llrin ii aaya trf qalr. Mqi bir n mrhly blmk olar.
Birinci mrhl 10-15 saniyy davam dir. Ayaqlar yuxar qaldrrq. Nfs yava
v rvandr. Ikinci faza: Ayaqlar, dizlrimizi qatlamamaq rti il, bacardqca
ban arxasna aparmaa alrq drin v dz nfs alrq arlq mrkzini fqr
stununun balancnda yrlir v btn fqr stunu bu hrktd itirak dir.
nc faza: ayaqlar daha da ox ban arxasna uzatmaq llri is boyunun
arxasna qoymaq lazmdr. Bu vziyytd o vaxta qdr qalrq ki, artq onu gc
srf tmdn saxlaya bilirik. Sonra astaca gri alaraq vvlki vziyyt glirik,
llr bdn boyu uzanr.
Bu mq fqr stunu n xyirlidir, cinsi orqanlar cavanladrr,
mdalt vzinin funksiyasn yaxladrr, byrk, qara ciyr, dalaq n
xyirlidir, aybann pozulmasnda v kr xstliyi zaman msbt tsir gstrir.
Bu mqin kmyi il qarn v ombada ylan piy riyir. Gzl qamti saxlamaq
n xalasanan hr gn yrin ytirmk faydaldr. gr sizin qarnnz
ayaqlarnz banzn arxa trfin lazmnca uzadaraq barmaqlarnzn yr
dymsin manilik trdirs, mdnz itirmyin. Ayaqlarnz n qdr
bacarrsnzsa uzadn. O biri gn bir qdr d uzada bilrsiniz. Bir hft sonra siz
mqi lazmnca yrin ytir bilrsiniz, sizin qarnnz da o vaxta qdr bir az
riyr. sas ondadr ki, siz bu mqi (yoqlarn baqa mqdlrini kimi) gc
hsabna tmyin. Yadnzda saxlayn ki, mqi yrin ytirrkn siz hzz
almalsnz, ninki ar. ks tqdird, mq fayda vzin siz zrr gtir bilr!
GZ N MQLR. Gz zllrini mq dirlr. Grm qabiliyyti
aa olduqda (yaxndan grm, uzaqgrm) faydaldr.
Yoqlarn dolu nfsini drindn alrq v, gzlri p drk, iki qa
arasndak nqty baxrq. Yorularkn, 1 dqiq fasil din. Sonra nzrinizi
burnunuzun ucunda cmldirir.
vvlc qabaa baxn. Sonra drindn nfs alr v bacardnz qdr
saa baxrq. Bundan sonra yava-yava nfsi bayra vrrk, gzlrimizi
balanc vziyyt gtirirsiniz. Sonra gzlrimizi bacardmz qdr sola
viririk v s. Hr sikli 3 df yrin ytiririk.
Balanc mvqyi tuturuq irliy baxrq nfs vrrk aa baxrq.
Yava-yava nfs vrrk, gzlrimizl saa yuxar, sola, aa vrlr
tsvir dirik. Sonra nfs alaraq gzn hmin hrktini 2 df d tkrar diririk.
Qsa fasildn sonra hmin hrktlri ks istiqamtd dirik.
RACA-YOQA (RADNN MHKMLNDRLMS)
Raca-xoqa yoqatrapiyann cryanlarndandr. sas mqsdi iradni
mhkmlndirmkdir. gr hatha-yoqa bdnin inkiafna ynlmis, raca-yoqa
mnviyyat tkmilldirir. Hatha-yoqa v raca-yoqann birg ahngi cazkar bir
malic ffktin gtirib xardr. Msln, avasana tmrini (l poza) dzgn

yrin ytirilrs, qsa mddtd yorunluu xardr. Bir n dqiq siz l

istiraht tmi olarsnz ki, gya btn gcni yatmsz. Yoqlar mslht grrlr
ki, hr gn shr mllr komplksini mhz poza il sona atdrn. Bu pozan
fiziki mqlrin bir hisssini yrin ytirdikdn sonra da 1-2 dqiq yrin
ytirmk olar. Yoqlar avasanan gnn mxtlif vaxtnda, fiziki v qli
yorunluqda tmyi bilirlr.
TAM STRAHT (AVASANA). Balanc vziyyt: Arxas st xalada
uzann. Daban v pnc bir yrd, llr bdn yapb.
Birinci mrhl. Gznz yumun v btn bdninizi bo saxlayn, bu
zaman ba saa v ya sola yilir, llrin ii aq vziyytd yuxar qaldrlb,
ayan pncsi v daban srbst knara ayrlr. Bdnin boalmasn zhnn
barmaqlardan tutmu zn kiicik zllrin qdr kontrol din. Myyn
mddt kdikdn sonra l v ayaqlarnzda arlq v istilik hiss dcksiniz,
blki, damarlar gnilnrk, llr v ayaqlara xyli qan axn glir. Birinci
mrhlnin dtallarnn yrnilmsin v mqin 1-2 hft bs dir (gnd 10-15
mq). l ki, bu tmrini yax yrndiniz, kin nvbti mrhly.
Ikinci mrhl. Siz lazmnca boalmsnz v z bdninizi h
hiss tmirsiniz. O, kylmidir v tk kimi kisizdir. Gzlr rtldr v gz
zllri tamam boalb, gz qapaqlar titrmir. z zllri d hminin boalb.
Indi gznz amayaraq aydn abi sman tsvvr din. vvlc bu ox tin
gl bilr, obraz nzrinizdn qaacaq lakin 1-4 hft mq dndn sonra (gnd
10-15 dqiq mq) tinliklr aradan qalxacaq.
nc mrhl. Indi znz gn alarn saan tmiz, abi smada
uan bir qua bnzdin. znz bulud kimi d tsvvr d bilrsiniz.
Bdniniz tamamil boalb. Siz z bdninizi, onun uzandnz yr (xalaya,
divana) toxunduunu tamamil hiss tmirsiniz. Sizin linizd, ayanzda,
bdninizd hissiyat yoxdur. Siz bdninizin hans trfi yuxardadr, hans aada, sada yaxud soldadr bilmirsiniz. Siz kisizsiniz, siz uursunuz.
Myyn mddt siz qyri-maddi ruha vrilirsiz. Bir qdr sonra siz znz
uan kimi hiss dcksiniz. Sanki siz uca smalarda uursunuz v btn dnya
sizin ovucunuzdak kimidir: siz aada srilmi sfal, gzl mnzrlri, vlri,
yal mnliklri, aylar, dalar grrsnz. Bu uu zaman mn tamamil
azadam hissi sizi bryck. Bu sadc bir fikir dyil, mhz azadlq duyusudur:
insana bolluca hzz vrn v onu xobxt dn cazkar bir hiss. Bu mqama
ykslndn sonra sizi artq hn narahat tmir, qorxutmur v hirslndirmir. Siz
btn yr znn problmlrindn yksksiniz, ax sizin ruhunuz gylrd uur.
Sizin hiss tdiyiniz ygn bir y varsa, o da mhtm sakitlik v fq
brnm dnyaya mhbbtdir.
Yoqlar tsdiq dirlr ki, bu mqamda insann ruhu dorudan da bdndn
ayrlb lvi ykskliklr z tutur. Bunun doru olub-olmamasn dmk, yaxud
yoxlamaq tindir. Buna baxmayaraq tmrininffkti dorudan da hyrandicidir:
5-10 dqiqdn sonra tmamil yorun, yuxusuz v zgin bir adam zn salam
v gmrah hiss dir, l bil ki, o, dnyaya tz glib.
Sonunu mrhld, siz yava-yava gylrdn yr nirsiniz, gzlrinizi
arsnz v 2-3 dqiq uzanandan sonra ayaa durursunuz. Tmrin 5-15 dqiq

davam dir. avasanann btn mrhllrini yrnmk n iki aydan ox mq

tlb oluna bilr (gnd 10-15 dqiq). Hr y insann intizamndan, idarsindn
v intlktindn asldr.
Raca-yoqada oxlu daha mrkkb qli tmrinlr d var ki, onlar bard
xsusi dbiyyatdan yrnmk olar. gr oxucu avasanan dzgn yrin
ytirmyi yrns v ondan hqiqtn d bir xyir grs, onda raca-yoqann baqa
tmrinlri il d tan olmaa dyr.

KNC HSS

GZLLYN SRLR
_____________________________________________________________________________
______________

I Fsil

SALARA QULLUQ DRK

Gzl, salam v yaz qulluq grm salar insan daha clbdici dir.
Aada saa qulluqtmk n vasitlrin nsxlri gstrilir. Onlar orta sr rq
lyazmalarndan (2; 6; 40; 60) v drman bitkilri v kosmtologiyaya aid olan
masir mnblrdn gtrlmdr (27; 40; 53; 54).
SA N MASKALAR V LOSYONLAR
SAI MHKMLDN VASTLR. Gngrk ya qdimdn sa
mhkmldn v sa bitirn vasit kimi istifad dilir. Trkibi: 1 yumurta, 4 ay
qa gngrk ya, xork qa zm sirksi, 1 ay qa qlisrin.
Komponntlri qardrn v, yaxca alaraq san dibin srtn. Sonra banz
dsmala bryrsnz v, myyn vaxt buxar zrind tutduqdan sonra, banz
yuyursunuz. Bu prosduradan sonra sizin salarnnz daha da sx, parlaq yumaq
v daha da dzml olacaq.
ZVAY; ALO (maska). Qdim Azrbaycanda zvayn sbur adl qliz
irsi drman v triyyat kimi gni istifad dilirdi. zvayla maska qurumu v
bozarm salar n mslht grlr. O, hminin salarn tklmsinin qarsn
alr. Ttbiqi saddir: xork qa zvay irsi, 2 ay qa bal v xork qa
gngrk yan ba yumazdan 30 dqiq qabaq salarn kklrin srtrlr.
Sonra ba yuyurlar v obanyast iyi v gicitkan otunun dmi v ya hlimi il
yaxalayrlar. Sonda banz tmiz su il yuyun. Bu prosduran hr 4-7 gndn bir
tkrar din.
ZNCFL KPY YOX DR. Zncfil sadc tirli dviyy dyil, o,
hmd ffktli antisptik vasitdir, san diblrini qanla tchiz dir, ban drisini
rtubtldirir, salar ymaq v parlaq dir. Kosmtik mqsdlrl zncfilin tz
sxlm irsi istifad olunur. iryni gnct ya iln qardraraq san
diblrin srtn. Bir qdr masaj tdikdn sonra, hmin vziyytd 10 dqiq
saxlayn. Sonra banz yuyun.
PITRAQ KPKL MBARZ APARIR. Bu bitki kpk v sa
tklmy qar la vasitlrdn biridir. Bir xork qa ptraq kknn zrin
qaynar su tkrk, onun yars buxarlanana qdr biirirlr. Sonra bu hlim bir
qdr qoyunun i piyindn qatrlar v qardraraq zif odda isidirlr. Sonra bu
trkibi bir saxs qaba tkrk (piti qabn gtrmk olar) azn xmirl balayb,

bir n saatlq duxovkaya qoyurlar. ml glmi trkibi ba yumamdan vvl

onun drisin srtrlr.
YALI SALAR N LOSYON. Trkibi: 4 ay qa k aac
iklrinin zrin 2 stkan qaynar su tkrlr. Bu qar 2-3 dqiq od zrind
saxlayrlar, sonra soyudurlar v szgcdn kirirlr. Bu hlim 1 dd limonun
irsi v stkan smiyi tinkturasn lav dirlr. ml gln losyonu san
uzunluu boyunca srtmk lazmdr.
SAIN TKLMSN QARI VAST. Bu, sa tklmsinin qarsn
almaq onun gzlliyini v qvvsini brpa tmk n snaqdan kmi bir
vasitdir. Tibbnam (1712) saa qulluq tmk n soandan istifad tmyi
mslht grr. Masir kosmtoloqlar da hmin fikirddir. Trkibi: 1 ba soann
irsi 1 hiss, gngrk ya 1 hiss, yumurta sars 1 dd. Bunlarn
hamsn yaxa qardrmaq lazmdr. Gngrk yan zytun ya il
vz tmk olar. Bu qar salarnz yumamdan 45 dqiq vvl saa srtn,
sonra banz slofanla rtb, stndn dsmalla balayn. Prosduran ayda 1
df yrin ytirmk lazmdr.
KKLKOTU MASKASI. Yarm stkan quru kklikotunu toz halna gtirib,
zrin iki stkan qaynar minral suyu lav din. Qarq dmlnib soyuyandan
sonra, onu szsdn kirin. Banz yuyun v dmlmni ban drisin srtb,
masaj din. Banz dsmalla balayn v15 dqiq saxladqdan sonra, salarnz
yaxalayn. Kklikotunun fir yalar salar mhkmlndirmkl yana, onlar
hm d tirlndirir. Kklikotu qdim rq prarfmriyasnda mstsna yr
tuturdu.
YUMURTA MASKASI (btn salar n). Bu trkibi hazrlamaq n 4
ay qa yax konyak 1 dd yumurtaya lav din v yaxca aln. Sonra
qar diqqtl ban drisin srtn v 15 dqiq saxladqdan sonra yuyun.
SAI MHKMLNDRN DMLM V HLMLR
MXK V SOAN KPKDN XLAS DR. Mlumdur ki, kpkdn
azad olmaq ox da asan i dyil. XIV sr Azrbaycan alimi Yusif bn smayl Xoyi
mixkdn istifad tmyi mslht grr. Masir mtxssislr d onunla
hmfikirdirlr. Aada gstrilmi qdim rspt kpy qar snaqdan kmidir.
250 q 70%-li spirt gtrn, iin 3 ay qa ba soan qabn tkn v 6 dn
mixk lavdin. Trkibi az mhkm balanm v ya saxs qabda 2-3 hft
saxlamaq lazmdr. Sonra dmi szn v hr df banz yuyanda, o trkibi suya
lav din.
GCTKAN SALARI MHKMLDR. Gicitkan hlimi il daima
sanz yusanz, san dibini mhkmldir v onlarn tklmsinin qarsn alr.
Prosdurann hr 5-7 gndn bir, uzun mddt tkrarlamaq lazmdr. Trkibi: 5
xork qa quru gicitkan otu, 2 stkan su v 2 stkan alma sirksi. Bunlar
qardraraq yarm saat qaynadrsnz, sonra is sxb szrsnz. Baqa daha sad
bir rspt: 2 ay qa gicitkann zrin 200 q qaynar su tkrlr v 2 saat dmd
saxladqdan sonra filtirdn kirirlr.

KKLKOTU L SA N DMLM. Kkotunun bioloji aktiv

maddlri mxtlif nvd salar ffktli surtd mhkmlndirir. vvlc salar
yuyurlar, sonra san dibin kklikotu dmini srtb ydirdirlr v ba dsmalla
yarm saatlq bryrlr. Bu dmi hazrlamaq n yarm stkan kklikotu
lazmdr. Onun zrin iki stkan qaynar minral su tkb, 30 dqiq saxlayn.
AYTKANI SAIN TKLMSN QARI. aytikan vitaminlr v
bioloji aktiv maddlrl zngindir. Trkibi: 2 ay qa aytikan yarpa v
myvsi. Xammaln zrin litr qaynar su tkrk, 3-4 saat saxlayn, sonra dmi
szgcdn kirin. Bu hlimi gnd 2 df, shr v axam ac qarna 1 stkan
imk lazmdr. Bundan lav, hr gn yatmazdan vvl bu hlimi ban drisin
srtb ydirtmk lazmdr.
OBANYASTII SALARI YUMALDIR. 30 q obanyast myinin
zrin stkan qaynar su tkrk, 1 saat saxladqdan sonra szrlr v 1 dsrt
qa bal qatrlar. Yuyulmu v mhraba il qurulanm salar bu mhlulla bolluca
isladn, 30-40 dqiqdn sonra sa ilq su il yaxalayn. Salar quru olduqda, bu
prosduran 2 hftdn bir, salar yal olarsa - hftd 1 df dirlr.

II Fsil
Z V BDN QULLUQ
Aada gstriln rspt nmunlri ortasr rq lyazmalarndan (2; 6;
40; 45; 46; 60) v rqin zngin irsi sasnda trtib olunmu masir tdqiqat
ilrindn gtrlmdr.
Z N MASKALAR
AVOKADO QIRILARA QARI. Orta srlr zaman avokado
Azrbaycanna cnub tropik lklrdn gtirilirdi. Bu lklrin halisi ta qdimdn
avokadonu kosmtik mqsdlrl istifad dir. Bir dd myvnin tindn gtrn
v zib, zrin 10 ay qa yal qatq lav din. Mayni diqqtl driy kin
v 15 dqiq saxlayn. Bu kzotik myv vitaminlrl v nadir yal turularla
zngin olduuna gr, driy la tsir gstrir, qrlar yumaldr v yox dir.
PORTAAL MASKASI. Kosmtoloqlar bu maskan hr nv driy,
xsusil quru v rutubtli olana, mslht grrlr. Trkibi: 2 ay qa un, 1 dd
portaaln tz sxlm irsi. irni tnzifdn szrk, unla yaxca qardarrlar
v ml glmi ktlni z srtdkdn sonra, z ya tnzif, ya da burun n
ksik qoymaq rtil, bir qdr mhkm paradan xsusi maska il rtrlr. 15-30
dqiqdn sonra maskan nm pambq tamponla htiyatla tmizlyrk, z srin
su il ynglc yaxalayrlar.
QARPIZ MASKASI - CAVANLADIRIR. Bu maskan ancaq rti olaraq
qarpz maskas adlandrmaq olar, nki, onun trkibin oxlu baqa komponntlr
d daxildir. Bu maska drini smrli surtd qidalandraraq cavanladrr. Yarm
stkan sdd bimi qat, ilq sdl sy gtrrk ona, aadak rzaqlar
lav din: yumurta sars - 1 dd, qarpz irsi - 1 xork qa, bal 3 ay qa,
gnbaxan ya 2 ay qa, qartq 1 ay qa, duz - xork qa. Qarq
ykcins olunca, onu yaxca qardrn v z srtn. Yarm saatdan sonra maskan
vvlc ilq sonra is soyuq su il yuyun. Bu prosdura drini cavanladrr v
onun hyat tonusunu qaldrr.
QIRILI Z N BANAN MASKASI. Banan smrli surtd qrl
drini cavanladrr. Bu sbbdn rb qadnlar onu kosmtikada gni
istifad dirdilr. Maskan gnar 20 gn rzind qoymaq lazmdr. Tkrar kurs
30-60 gndn sonra aparlr. Banan maskasn hazrlamaq n ytimi banandan
baqa siz qaymaq v kartof unu (masir ynilik) lazm olacaq. Banan yaxca
zrk, ona qalan hisslri qatn v mayni qat xama klin dn qdr
qardrn. Maska 2 qat qoyulur. vvlc z nazik tbq srtlr v o
quruduqdan sonra ikinci qat qoyulur. Sonra maskann zrin tnzif v nazik qat
pambq qoyub, rtrlr. Maskan yarm saat saxlamaq lazmdr. Sonra ilq suda
islanm pambq tamponu il onu silib tmizlyirlr lazmdr.

QURU Z N BANAN MASKASI. Bu maska qdim rqd

istifad olunmu klassik maska nvlrindndir. Burada qaymaq v kartof unundan
istifad tmirlr. Banan qabndn azad drk, iini yaxc zib zn drisin v
sinniz kin. 15-20 dqiq saxladqdan sonra, vvlc ilq sonra is soyuq su il
yuyun.
YALI DR N ZLAL MASKAS. Yumurta a driy
tutqunluq gtirir, onu tmizlyir v mhkmldir. XVIII sr Zadl-msafirin
srind yumurtann andan drini tmizlmk n v gndn qaralmaya qar
istifad tmyi mslht grr. Trkibi: 4 ay qa yulaf v ya qardal unu v
bir yumurta a. Komponntlri qardraraq kpklnn qdr alrlar. ml
glmi qar z srtrlr v 20 dqiq saxlayrlar. Qurumu maskan salftka il
tmizlyirlr.
ZMDN MASKA. Bu maskan hazrlamaq n zmn tmiz ti
lazmdr (qabqsz v tumsuz). Onu nazik tbqni z qoyaraq 10-15 dqiq
saxlayrlar v sonra srin su il yuyurlar. Hr ks drisinin vziyytini
yaxladrmaq istyirs, bilmlidir ki, myvlrin trkibind olan turular qrlar
hamarlayrlar. Bu turular (rab, qlikol v alma turular) zmd kmiyytc
daha oxdur. Mhz bu maddlr gr, zm tindn hazolanm maska drini
rtubtli v hamar drk, onun cavanlamasna kmk dir, drinin kylmi
hissciklrini ayrr v kollaqnin ml glmsin tkan vrir. zmn myv
turular htta n hssas drini bl qcqlandrmr v allrgiyaya sbb olmur.
MAYA MASKASI. Drini yumaltmaq v cavanladrmaq n 2-3
dn ay qa rk mayasn sdd xama qatlna atdrb z srtmk
lazmdr.
QIRILARA QARI MAYA MASKASI. Maya ubuunun yarsn ilq
sdd (o vaxt ki, driniz normal v vziyytddir) v yaxud zytun yanda (gr
dri qurudursa) xama kimi qat olana qdr qardrrlar. Sonra onu bir n
tbqlrl zn drisin qoyurlar v 20 dqiq saxladqdan sonra ilq su il
yuyurlar.
GY NOXUD (Roma maskas). 4 qaq zilib toza vrilmi gy
noxudu gtrn, ona hmin miqdarda tz sd zrdab lav din. Qat diqqtl
qardrn v ciddi surtd dri cizgilri boyunca vvlcdn tmizlnmi z
kin, gzlyin ki, maska tmamil qurusun v astaca barmaqlarn uclar il dairvi
hrktlrl silik. Sonra bir n df drini vvlc isti, sonra soyuq su il
yaxalayn.
YLK MASKASI nnvi rq kosmtologiyasnn arsnalna
aiddir. Bu maska z tmizlyir v irklnmi dridn artq piylri yox dir.
Trkibi: iylk 5 dd, alma sirksi 7 ay qa, su 1 ay qa. iylyi
zin v qalan inqrdiyntlrl qardraraq hmcins vziyytin saln. l ki,
qatq lazm vziyyt gldi, onu znz kin, 15-20 dqiqdn sonra maskan
yuyun v z rtubtvrici krm srtn.
QURU DR N KARTOF MASKASI. Kartof rq XVI srd
Amrikadan glmidir. Bu maska drini aardr v qrlar hamarladrr. Bimi
adi kartof prsindn istifad tmk olar, hansn ki, zd 15 dqiq saxladqdan
sonra yuyurlar. Daha mrkkb rspt: kartofu yaxca biirin, zrk ona bir qdr

sd v hr hans bir myvnin irsini lav din. Qar ykcins vziyytin

gtirin, z v siny yaxn. 20 dqiq saxladqdan sonra maskan yuyun.
TUR KLM (univrsal maska). Bu maska hr hans bir drini
cavanladrr. Rspti ox saddir: son drc zllrinizi bo tutun, otaqda i
sndrn v rahat yrd uzann, sonra vvlcdn tmizlnmi znz tur klm
yarpalarn qoyun. 15-20 dqiq saxladqdan sonra, znz vvlc ilq sonra is
soyuq su il yuyun. Sonda znz qidalandrc krm kin.
QURU DR N LMONLU-OTLU MASKA. Bu maskan
hazrlamaq n byk bir ot yn tlb olunur: mayaotu, byrtikan yarpaqlar,
iylk, obanyast iyi, dazotu, boymadrn. Xobxtlikdn btn bu
bitkilri tapmaq mmkndr bl ki, onlar hr hans bir yal aptkt satlr.
Komponntlr yni brabrlikd gtrlr v sasl surtd qardrlr. Bundan
sonra bu qarqdan 2 ay qa gtrrk zrin litr qaynar su tkrlr v bir
qdr saxladqdan sonra szrldr. Indi is xork qa bal, 2 yumurta sars v
1 dd limon irsi tkmk vaxt glib atb. Inqridiyntlri ykcins ktl ml
gln qdr qardrmq lazmdr. Onu z krk, yarm saat saxladqdan sonra
yuyurlar.
QURU Z N KTAN MASKASI. rq kosmtoloqlar z
yumaltmaq n ktandan istifad dirdilr. Bir ay qa ktan toxumunu litr
suda tam bin qdr qaynadn. Sonra bu ktlni z yaxrlar, 15-25 dqiq
saxlayrlar v vvlc isti, sonra is srin su il tmizlyirlr. Bu maska q
fslind dri iltihabna qar ox yax profilaktik vasitdir.
SDL KTAN MASKASI. Bl hallarda sulu hlim vzin
toz
kimi qoyulmu ktan toxumunun sdl mulsiyasndan istifad dirlr. 2 ay
qa ktan tozu zrin ilq sd tkrlr v syq vziyytin atdrrlar. Ktan
maskasn z v boyuna kirlr v istiliyini qorumaq n salftka il rtrlr.
Adtn maskan 20 dqiqdn ox saxlamrlar, ondan sonra vvlc isidilmi,
sonra is srin su il yuyulur. n axrda z v boyunu qidalandac krml
tmizlmk lazmdr.
QIRIIQ DR N MASKA. Qdimdn mlumdur ki, iylk irsi
drinin cavanlamasna tsir dir. Maskan hazrlamaq n 4 ay qa m
iylyini mhkm kpk ml gln qdr alnm yumurta a il qardrrq.
Hr ksin drisi yal, dliklri gnidirs, qara xork qa tz sxlm
limon v ya tur portaal irsi lav dirlr. Adtn maskan zd 20 dqiq
saxlayrlar, ondan sonra is srin su il yuyurlar.
QOCALMAQDA OLAN QURUDR N MASKA. XVIII srd
Hac Slyman rvani yumurta sarsn cavanladrc vasit hsab dirdi. Masir
kosmtoloqlar bu fikirl tmamil razdrlar. Maskann trkibi: 1 yumurta sars,
itburnu, vkalipt ya v ya gnbaxan ya 1 ay qa, vitamin A -10 damc,
vitamin 10 damc, bal ay qa. Inqridiyntlri diqqtl ykcins ktly
vrilinc, qardrrlar v z krk, 20 dqiq saxlayb soyuq su il yuyurlar.
Bl prosduran hr gn tmk olar.
DRNN SOLMASINA QARI MASKA. Mayaotu (qozas) 1 hiss,
zvay (yarpaqlar) 1 hiss, tozaac (yarpaqlar) 1 hiss, baa yarpa
(yarpalar) -1 hiss. Btn komponntlri xrdalanm vziyyt gtirib, yzrin 3

yqat miqdarda su tkrlr v 2-3 dqiq rzind odun zrind saxlayrlar. Sonra
ktlni soyudurlar v ilq vziyytd z qoyub, stn flanl v ya yumaq
paradan hazrlanm maska (gz v az n ayrlm kskilr olmaqla) il
ortrlr. Bl maskan zd 15-20 dqiq saxladqdan sonra onu ilq su il
yuyurlar. Prosduran gnar 3 hft rzind yrin ytirmk lazmdr.
BAL MASKASI. Hl qdim Yunanstanda bal la kosmtik vasit
saylrd. XVIII sr Azrbaycan mllifi Hac Slyman rvani kitabnn byk bir
fslini bala hsr tmidi. Nsx:10 q bal 1 dd limon irsi v ya 2 xork qa
tnd ayla qardrn. Maskan hr gn qoymaq olar. Ilq su il yumaq lazmdr.
HSSAS DRI N BAL MASKASI. 3 xork qa bal dylm
hmin miqdarda arpa unu v bir yumurta a il qardrn. Bu pastan z v
iyinlr krk, minimum yarm saat saxladqdan sonra diqqtl srin su il
yuyun.
BADAM MASKASI. ay qa bal, 1 ay qa qzl gl suyu v 2
ay qa dylm badam vvlc tmizlnmi z krk 15 dqiqdn sonra
diqqtl yuyun.
YALI Z N KSMKDN MASKA. rqd z drisin qulluq
n ksmik qdimdn istifad dilirdi. 2 ay qa ksmiyi yni brabrlikd
myv v ya trvz irsi il qardrrlar, ay qa duz lav drk yn
qardrb z kirlr, 10 dqiqdn sonra ikinci df maskan kirlr. B
dqiqdn sonra maskan gtrmk v duzlu su il tmizlmk lazmdr. Drini
barmaqlarn uclar il vuraraq qurudursunuz, sonra is rtubtldirici krm
kirsiniz.
KK (vitamin maskas). Xrda srtgcdn 2 dd kk kirirsiniz. Bu
sy 1-2 ay qa kartof kraxmal v 1 dd yumurta sars il qardrn.
Qar tmizlnmi zn drisin kin v 20 dqiqdn sonra, vvlc ilq sonra
soyuq su il yuyun. Bl maska hr bir nv dri n faydaldr.
MXTLF NV DRI N XYARDAN MASKA. Tr xiyar
qabn tmiz yuyulmu z qoyurlar. O zd mhkm olmas n zrini
isladlm para v ya tnzifl rtrsnz. Maskan 20 dqiq saxlayrsnz. Bl
prosduradan sonra z yumaq mslht grlmr.
ZNCROTU YARPAQLARINDAN MASKA. Bir sra rq lklrinin
xalq kosmtologiyasnda gni surtd zncirotundan istifad dirlr. Masir
kosmtoloqlar trfindn d o tannb. 5-8 zncirotu yarpan dorayaraq taxta
hvngd zirlr v ya 2 ay qa ksmikl qardrrlar. Maskan qoymazdan
vvl illri, qara ciyr xstliyindn olan lklri, zdki qara nqtlri zncirotu
irsi il srtmk lazmdr. Qar zd 15-20 dqiq saxladqdan sonra onu
kosmtik patll gtrrlr v z qatqla srtrlr.
AARDICI MASKA. Hindistan halisi drini aartmaq n mixk v
baldan gni istifaddir. Bundan tr bir xork qa fndq cvhri (limon irsi
il vz tmk olar), 1 ay qa duru bal, 4 dd xrdalanm mixk v 2 xrk
qa quru sd yaxca qardrmal. Hazrlanm pastan z krk, 20 dqiq
mddtind saxlayrlar.
TMZLYC KRM-MASKA. 1 xork qa kr yan, 1 xork
qa jlatinl qardrrlar. 1 ay qa bal v xrda srtgcdn kmi kk ora

lav dirsiniz. Bu krmi 20-30 dqiq z kirlr. Shnra kosmtik salftka

vasitsil zdn maskan gtrrlr. Bu rspti masir kosmtoloqlar mslht
grrlr.
XAMA MASKASI. Xama Azrbaycan xalq kosmtologiyasnda gni
istifad dilir. Bir n kahu yarpan zib, 2 xork qa syna hmin qdr
xama lav dib qardrrsnz v z v boyuna kirsiniz. 15-20 dqiqdn sonra
soyuq su il tmizlyirsiniz.
KK RS L XAMA MASKASI. 1 dd yumurta sarsn 2 xork
qa xama v 1 ay qa kk irsi il qardrrsnz. Maskan z v boyuna
kirlr v 20 dqiq saxlayrlar. Bu maska quru driy qulluq n tyin dilib.
QURU DR N QARAAT MASKASI. Qaraat bir ox qdim
rq mlliflri trfindn bynilmidir. Bir n iri qara qaraat zrk, 1 ay
qa smtana v 1 ay qa bal qataraq qardrrq. Drid maskan 15-20
dqiq saxlayrlar, sonra is onu nm pambq tamponu il gtrrk, qidal krm
kirlr.
DUZ MASKASI. Qdimdn duz dzinfksiyadici v quruducu vasit
kimi ttbiq dilir. zdki szanaqlar qurutmaq v yni iltihablarn qarsn almaq
n bu maska kmk d bilr: 2 xork qa duzu 1 litr isti suda ridin v
mhlulu bir qdr soyudun. oxda byk olmayan pambq mhrban hmin
mhlulda isladn v 3-4 dqiqlik zd saxlayn (gznz yumun). Prosduran
bir n df tkrardin. Sonra znz ilq su il yuyun v yumaldc krm
kin.
YRALMASI (KKYUMRUSU) MASKASI. Hal-hazrda bu rq trvzi
Avropa mitind artan xttl ilnmkddir. Kosmtikada da ttbiq olunur.
Srtgcdn kmi tz yralmas yumrularn nazik laylarla yanqlarda, kzma
zdlrind, civz spmlrind, sst v qrq drid 10-15 dqiq z qoyurlar.
Z V BOYUN N OT MASKASI. 2 ay qa aptk obanyast
iyi, hmin qdr k aac iyi v lavanda, 1 ay qa adaayn qardrb
qaynar su tkrk firni halna gtiririk Ilq ktlni z v boyuna krk, 20
dqiq saxlayrq. Maskan hftd 1 dfdn ox qoymaq olmaz.
PAXLA MASKASI LLR YOX DR. Qdim rqd paxlan illr
qar vasit kimi istifaddirdilr. Bzi kosmtoloqlar indi d ondan yararlanrlar. 1
qhv fincpn bimi paxlan gtrrlr, 2-3 qaq bitki yandan lav dirlr
(zytun ya olsa daha yaxdr). Ilq mayni z kirik v 2 dqiq saxlayrq.
vvlc z ilq sonra is soyuq su il yumaq lazmdr.
MYV MASKASI. Tz sxlm myv v ya gilmyv irsin azca su
v qlisrini qatn. Sarmsaqla hopdurulmu tnzifi z qoyaraq 10-15 dqiq
saxlayn. Qdimd qlisrin vz bitki yan istifad dirdilr.
QURU DR N MYV V YUMURTALI MASKA. 1669-cu ild
Mhmmd Mmn driy qulluq lmk n yumurta ktlsini mslht
grrd. Masir dvrd d buna bnzr rsptlr ttbiq olunur. 1 dd yumurtan
alrlar, sonra 3 dd ba iylyi v ya 1 dd qab v ortas tmizlnmi alman
flav dirlr v kpk ml gln qdr ynidn alrlar. Drinin xsusiyytlrini
nzr alaraq maskan 15-20 dqiqlik z kirlr.

XINA DRN YUMALDIR. Bu, rqd n ox istifad olunan

vasitsidir. Rngsiz xnan ilq su olan qaba tkn v qardraraq xama klin
saln. Hazrlanm qar z kin 15-20 dqiq saxladqdan sonra ilq su il
yuyun. Bu maska drini tmizlyir v yumaldr.
STRON MASKASI. 1 dd limon v 1 dd portaaln tini qardraraq
vvlcdn tmizlnmi zn drisin kin. 15 dqiqdn sonra dri daha da
travtli olur.
LLR QARI ALMA MASKASI. Qdim ind alma irsini illr
qar ttbiq dirdilr. Masir kosmtoloqlar bl mslht dirlr: almann yarsn
tmizlyirlr v xrdalayaraq alrlar. Ora hminin 1 xork qa bal, 1 ay qa
askorbin turusu, 1 dd yumurta sars, 1 xork qa alma sirksi, 3 xork qa
bitki ya lav dirlr. Bunlar diqqtl qardrrlar. z krk, 30 dqiq
saxladqdan sonra yuyurlar. Maskan hr hans nv driy ttbiq dirlr.
TONUSLADIRICI ALMA MASKASI. XVIII srd Mhmmd Hsyn
xan alman n faydal vasitlr srasna dahil dirdi. Almann qabn tmizlyin,
xrda srtgcdn kirrk, 1 ay qa xama v ya zytun (qardal, gnbaxan)
ya, 1 ay qa kraxmal qatn v z v boyuna kin. Prosdurann mddti
20 dqiqdir. Maskan vvlc ilq sonra soyuq su il yuyun.
YUMURTA MASKASI. 1 dd yumurta an kpklnn qdr aln,
sonra is z v boyuna kin. Dri zrind yumurta a plyonkaya dnr. 15
dqiqdn sonra plyonkan xardn, qalqlar is srin su il yuyun.
YUMURTA V BAL MASKA. 1 dd yumurta sarsn 1 xork qa bal
v ya qlisrinl qardrn (Qdim rqd qlimrin vzin bitki yaqn
ttbiq dirdilr) v qabda saxlayn. 30-dan yuxar ya olanlar n maska:
yumurta an aln v ora 0,5 limonun irsini v bir imdik duz qatn. Baqa
maska: yumurta sarsn ay qa bal v 1 ay qa qlisrinl aln.
QURU DR N KARTOF MASKASI. XVI srdn balayaraq rq
kosmtoloqlar kartofdan gni istifad tmyi balayrlar. Masir mtxssislr d
hminin bimi kartofu zrk ona bir qdr bitki (n yaxs - zytun yan) v
bir n damc limon irsini qatma mslht grrlr. Mayni z krk 20
dqiq saxlayrlar. vvlc isti v sonra soyuq su il yuyurlar.
Z N BTK KRMLR V CVHRLR
YLK SD. iylk rqd tannm kosmtik vasitlrdn biridir.
Onun tmizlyici sd hr hans bir nv driy dr. iylk sdnn
hazrlanmas n 250 q tz iylyi, bir imdik soda, bir n damc spirt v
stkan sd gtrrlr. Gilmyvni qaq il zirlr v tnzifl sxrlar, sonra da
iylk irsin qalan inqridiyntlri lav dirl. Bu sdl shrlr z kirlr, 10
dqiqdn sonra is qar srin su il yuyurlar. Sd soyuducuda saxlayrlar.
ZYTUN. Zytun aacnn myvlri qlisrinl hddindn artq zngindir.
Trkibind hmin madd olan krmi mtmadi istifad tdikd, drinin
rtubtliyini iki df artr. Krmi kmzdn vvl ovucunuzu isidin.

HSSAS DRN YUMAQ N CVHR. XVIII srd Hsn bn Rza

irvani driy qulluqtmk n obanyast iyindn istifad tmyi
mslht dirdi. Masir kosmtoloqlarbl bir nsxni tvsiy dirlr: nan,
obanyast, daz, ck. Hrsindn 1 ay qan gtrrlr v zrin 2 stkan
qaynar su tkrk 1 saat saxlayrlar. 1 ay qa qlisrin d lav tmk olar.
Baqa bir rspt: 2 ovuc buda dnini 1 litr suda 20 dqiq qaynadrlar. Hlimi
szb, soyudurlar. Bu may il hr gn z yuyurlar. Bu hlim quru v hssas
driy malicvi tsir gstrmkl iltihab aradan qaldrr.
ROZMARNDN CAVANLADIRICI CVHR. 1 xork qa rozmarin
glnn zrin 1 stkan qrmz axr (normal dri n) v ya 40%-li spirt (yal
dri n) tkrlr. Cvhr tklm butlkan hr iki gndn bir alxalamaq
lazmdr. 6 hftdn sonra cvhri szrk gnd 2 df pambq tamponla zn v
boynun drisin vurmaq lazmdr. Bu driy lastiklik vrir v qrlar
hamarladrr.
ADAAYI GZN ALTINDAKI TORBACIQLARI YOX DR.
Azrbaycan xalq tbiblri yax bilirlr ki, adaay malic dir, tonusladrr v
drini dizinfksiya dir. 1 ay qa adaayin zrin 1 stkan qaynar su tkrlr
v qapaql qabda 10-15 dqiq saxlayb, szrlr. Mhlulun yarsn soyuducuda
soyudurlar, o biri yarsn is odda ynglc qzdrrlar. Gz qapana nvb il 10
dqiq rzind gah isti, gah da soyuq pambq tamponlar qoyun. Prosduran
yatmamdan qabaq gnar tdikdn sonra gzn trafndak driy xsusi krm
kin.
BDN V LLR N QDALANDIRICI KRMLR
ANANAS RS. rq lklrind bu myv qdimdn kosmtik mqsdl
istifad olunub. Ananasn tz irsi drinin l hissciklrini aradan qaldraraq
drini hamarladrr v msamlri daraldr. Pambq parasn iry batraraq
btn bdni onunla silin.
PALIQ. Tmbbnam srind palq vannalarn qbul tmk mslht
grlr. ox qdim zamanlardan imali Amrika hindular drini tmizlmk n
ay lilindn istifad dirdilr. Onun trkibind olan minral v mikrolmntlr
tzlikl piyi hopdudaraq msamlri daraldr. Toz klind palq su il qardrn,
ml gln mayni driy kin v 15 dqiqdn sonra du altnda yuyunun.
BOYUN N KARTOF MASKASI. Masir kosmtoloqlar 2 qabqla
bimi kartofu tmizlyrk yaxca zmyi mslht grrlr. Alnm isti pry
1 ay qa ya v qlisrin lav din. Qar tnzifdn salftkaya krk
boyun nahiysin qoyun v stn sx bryn. stdn bintl brkidin. 15-20
dqiqdn sonra maskan ilqsu il v ya k glnn hlimi il yuyun, boyuna
is qidalandrc krm kin. Bu prosdura boyun drisini lastik saxlayr v
vaxtndan tz qrlarn ml glmsinin qarsn alr.
MSAML DR N BADAM MASKASI. Badam rqd tannm
kosmtik vasitdir. 1 ay qa un kimi dylm badam hmin miqdarda su il
qardarn v ml glmi mayni z kin. 15 dqiq saxladqdan sonra srin su
il yuyun. Quru l drisinin v zn yumalmas n 20 q dylm badama 1

stkan soyuq sd lav drk, yaxca qardrdqdan sonra, szn, 10 q kr

qatn v z v llr krk 20 dqiq saxlayn. Sonra ilq su il yuyun.
BOYUN N AARDICI MASKA. Azrbaycan xalq tbabti driy
qulluq n sddn istifadtmyi mslht grr. Masir kosmtoloqlar 2 xork
qa sd v ya zrdab, 1 xork qa kalndula gl 1 xork qa bal, bir
imdik zilmi mixk v bir imdik soda gtrrk qardrrlar. Qar boyuna
krk 10-15 dqiq saxlayb sonra yuyurlar. Bu maska drini kir v aardr,
onu hamar v travtli dir.
L N QIZILGL YAI. Nizami, Fzuli, Hafiz, Sdi v rq
poziyasnn baqa klassiklri yzillr vvl qzlgl yann malicvi v
kosmtik xsusiyytlri haqqnda yazblar. Bu qiymtli yan trkibind drini
hamarlayan fniltilamin vardr. Isti su il oxda byk olmayan nlbkiy 8 damc
gzlgl ya lav din v linizi onun iin saln. 10 dqiqlik vannadan sonra
linizin drisi daha da yumaq olur.
KR DRN YUMALDIR. krin kristallar yumaq pilinq kimi
tsir dir v drininlastikliyini saxlamaqda gmk dir. Isti vannadan sonra kri
univrsal krml 1:1 nisbtd qardrn v qabq baqlam dabanlara yaxca
srtn.
XAMA MASKASI. Xamann drini qidalandrmas haqqnda hl 1311-ci
ild Yusif Xoyiy mlum idi. Bundan tr, 250 q xaman (yall 20%) 6-7
xork qa duzla qardrn, nm bdn, l v ayaa kin, 10-15 dqiq
saxladqdan sonra im srin su il yuyun.
DUZ MASKASI. 2 fincan duzn iin fincan su v 1 fincan zytun ya
lav dib, firni halna dncn, qardaran. Qar bdn krk, myyn
vaxt saxlayn. Sonra is vvl ilq sonra srin su il yuyun.
MRCYD DR SPGSN QARI. 60 q mrcyd kknn
zrin 1 litr qaynar su tkrk, zif odda 15 dqiq isidirlr v 45 dqiq
soyudaraq szrlr. Xaricdn, yni dri zrin ttbiqdirlr. Bl bir rspt d
istifad dirlr: 3 ay qa xrdalanm mrcydn cavan zoqlar zrin 1
stkan qaynar su tkrk, 2 saat saxladqdan sonra, szrlr. Hminin bdn
yuyunmaq v komprs n istifad dirldr.
XURMA (XRNK) DRN TONUSLADIRIR. Bu myvnin istifadsi
nnvi rq kosmtologiyasnda gni yaylmdr. 2 ay qa xurmann iini, 2
xork qa rinmi iliyi, 1 dd yumurta sars, 1 ay qa bal, 1 ay qa bitki
ya il qardrb, ktl halna salrlar. Tdricl damc-damc hmin ktly
ktly 1 xork qa kamfora spirti d lav dirlr.
DRN TMIZLMK N ARPADAN MASKA. Orta sr rq
alimlri arpann malicvi xsusiyytlrindn ox yazrdlar. Maskan hazrlamaq
n arpa ununa 2 ay qa limon irsi v bir qdr sd qataraq syq halna
dn qdr qardrn. Bl maska qan dvrann artraraq drini tmizlnmsin
tkan vrir. Arpa unu sasnda dri, bdn v l n qidal krm hazrlamaq olar:
1 xork qa bal, 1 dd yumurtann a, 1 ay qa qlisrin, 2 xork qa arpa
ununu qardrn v 20 dqiqlik driy kin, sonra isti su il yuyun.
Z N LOSYONLAR

ZM
LOSYONU.
Qdim
misirlilr
kosmtikada
zmdn
istifad dirdilr. zm zrk 2 saatdan sonra irsini szmk lazmdr. Qabn
iin 400 ml ir v 1 stkan araq lav dirik. Hmin mhlula tamponu batraraq
tmiz zn drisini srtmk lazmdr. Losonu 1-2 saat yumamal.
ZML-BALLI LOSYON. zm zib 2 saat saxladqdan sonra irsini
szrlr. Qaba bu irdn 400 ml, 1-2 xork qa bal v 1 ay qa duz
lav drk qardrb szrlr, sonra is araq lav dirlr. Bu losyonda islanm
tamponu tmizlnmi z kib, 1-2 saat yumamal.
SMY (yal z n losyon). Xalq kosmtikasnn snanm
vasitlrindn biridir. smiyin tr v ya quru iklrini gtrrlr, 2 xork
qa quru v ya 2 ovuc tz gllri 2-3 litr su il qardrrlar, 2 xork qa
fndq aac budaqlarnn cvhrini lav dirlr. Bu vasit szanaql yal driy
faydal tsir gstrir.
CVZLI SPMY QARI SMY. 2 xork qa smiyi
glnn v ya tz otunun irsi stkan 70% -li spirtl qardrrlar, 4 q su v 5
q odkolon lav dirlr. Mayni diqqtl qardrb isti, qaranlq yrd 2 gn
saxlayrlar. Sonra bu cvhr 5 q 50% - li borat turusu v 3 q qlisrin lav din.
Bl losyonla zdki civzli spgini tmizlmk olar. Shr v axam drini
yuduqdan sonra z srtmk lazmdr.
DRN CAVANLADRAN YLK LOSYONU. Kmid
Azrbaynda iylyi drini cavanladrmaq mqsdil istifad dirdilr. Masir
mtxssislr bl bir rspti mslht grrlr: 250 q ytimi tz tr iylyi
zirlr v nazik paradan szrlr, bir imdik soda, bir n damc spirt
lavdrk yaxca qarqdrrlar, sonra yn d stkan sd lav dirlr.
Soyuducuda bu losyonu xyli vaxt saxlamaq olar. H olmasa gnd bir df z
srtmk mslht grlr, 10 dqiqdn sonra v tmpraturunda olan su il yumaq
lazmdr.
YALI MSAML DRI N LOSYON. Yal zdki qrlar
hamarlamaq n masir mtxssislrin mslht grdklri losyondan komprs
kmk d bilr: 1 stkan tur zm axrn 1 ay qa iyi il qardrn, 5
gn saxlayn v szn. Tnzif maskan cvhrd isladaraq 5 dqiq zd saxlayn.
Malic kursu hr gn dilck 10 prosduradr.
QURU DRN YUMALDAN LOSYON. Kosmtologiyada gngrk
yan hl qdim misirlr v babillilr istifad dirdilr. Masir kosmtoloqlar da
onu z rsptlrinin trkibin daxil diblr. Trkib: gngrk v qardal (yaxud
zytun v aftal) ya, itburnu ya, hrsindn 2 xork qa, A vitamini
(konsntrat) 20 damc, duru bal - 2 ay qa, kk irsi - stkan, dniz suyu
2 xork qa. Adlar yuxarda kiln inqridiyntlri ciddi surtd qardrmaq
alxalamaq v gnd 2-3 df quru v qocalan z tmizlmk v yumaltmaq
n srtmk lazmdr.
YALI DR N NANL LOSYON. XVIII sr Azrbaycan alimi Hac
Slyman rvani nanni driy qulluq tmk n mslht grr. Masir alimlr
bu rspti mslht grrlr: 2 xork qa quru nannin zrin 0,5 litr su
tkrk aa odda 5-10 dqiq qaynatmaq lazmdr. Hlimi soyudub, szb

zrin 4 ay qa borat spirti, 2 xork qa smyi cvhri (aptkd

satlr), 1 ay qa xork sirksi v ya limon irsi lav din. Hazrlanm
losyonla gnd minimum 2 df, shr v axam mtlq z silmk lazmdr.
HR HANSI NV DR N TMZLYC LOSYON. Qdim rqd
trkibind nan v obanyast iyi olan losyonlar gni yaylmdr. Masir
mtxssislr onlar bir qdr onu tkmilldirdilr. Hal-hazrda yni brabrlikd
nan, obanyast iyi, vz yarpa v myvlri, qurudulmu limonun
qabnn qarn birlikd 3 stkan qaynar suda dmlyirlr, 30 dqiq zif odda
qoyduqdan sonra 8-12 saat saxlayrlar. Dmlmy hrsindn 2 xork qa araq
v qlisrin lav dirlr. Bu minvalla hazrlanan losyonu yal, msamli, quru v
solmu z drisi n istifad dirlr.
Buxar vannas
NAN Z DRSN TMZLYR. oxlu yzilliklr vvl rq alimlri
bitkilrdn fir ya alma bacarrdlar. Xsusil nan ya qiymtlndirilirdi.
Rspt: nan (yarpalar) 1 ovuc, fir ya 3 damc. Nanli drin kasaya
qoyurlar v zrin 1 litr qaynar su tkrlr v ora fir yan damcladrlar. Ba
dsmalla rtb kassann zrind 5 dqiq tuturlar. Bl buxar vannas dridki
dliklri ar v zn drisini tmizlyir. O, dri n antisptik, drini brpa dn
v aardc tsir malikdir.
Tr qar vasitlr
PALID QABII. Xalq tbabti mslht grr ki, corab gymmidn
qabaq onun i trfin hr gn toz klin salnm pald aacnn qabn o vaxta
qdr tksiniz ki, ayan trlmsi kib gtmi olsun. Baqa sul: 50-100 q pald
qabn 1 litr suda 20-30 dqiq odda qaynadn.
TRLMY QARI YIIM. Adaay (yarpalar) 1 hiss, gicitkan
(yarpaqlar) 1 hiss. 5 q xrdalanm ymn zrin litr qaynar su tkrk, 1
saat saxlayrlar, sonra sxb szrlr. Bu cvhrdn 2 gndn bir gnd 2 df
ayan brk trlmsind imk lazmdr.
S z a n a q l s p g i (qrmz rngd)
PITRAQ. Szanaqla mbariz aparmaq n ptraq cvhrindn (2 ay qa
1 stkan qaynar su il) istifad dirlr. Onu iirlr v driy kmk n
ttbiq dirlr.
SARIMSAQ. Sarmsaq dilimlrini spirtd saxlayaraq gnd 3 df 30 damc
iirlr. Bununla bl drini bu cvhrl gnd bir df silmyi mslht grrlr.
Cvhr vzin zilmi sarmsa drinin zdlnmi yrlrin qoymaq olar.
Szanaql

s p g i (a rngd)

DAZIOTU. vvlc zdli yrlri dzinfksiya dilmi iyn il aaraq sonra

hr gn hmin yr dazotu yan kirlr. Yara zrin kalndula, bnv,
sarmsan tz yarpaqlarnn qarn qoymaq faydaldr.
V i t i l i q o (drid a lklr)
BRQAMOT. Bu hmin tirli myvdir ki, bahal ay nvlrin zn
mxsus dad v qoxu vrir. ox-ox qdimdn a dmrovu (vitiliqonu)
malic tmk n istifad olunmudur. Ondan hazrlanan ya drid olan
piqmnt lklrin kirlr. Sonra zdlnmi yrlri gn alar v ya kvarts
lampas altnda tuturlar.
CR. Bu bitkinin dviyyli toxumlarndan hazrlanan ya brqamot kimi
istifad dilir: yni driy kirlr, sonra gn alar altnda tuturlar. Cirni
xrdazir v ya razyana il vz tmk olar.
illr
ZNCROTU. Bu bitki tannm v illr qar faydal vasitdir. 4 ay
qa zncirotu kkn 1,5 stkan suda 15 dqiq rzind biirirlr. Hazrlanm
hlimi soyudurlar v filtrdn kirrk mtmadi driy kirlr.
BA SOAN. Ba soan ksrk, bir n df driy kin. Ancaq tz
ksilmi soan fayda vrir.
CFR. Tz cfri yarpalarn zrk, driy qoymaq lazmdr.
Prosduran gnd 2 df yrin ytirirlr.
Dmrov
LMON. 1 limonu sxaraq spirtl (1:1) qardrn. Sonra gnd 2-3 df
dmrovla zdlnmi nahiyni onunla srtn.
SOAN. zd olan opuqvari dmrovu gnd 2-3 df tz soan suyu il
srtmk mslht grlr.

NC HSS

PHRZ V SALAMLIQ
_____________________________________________________________________________
______________

I Fsil
DZGN QDALANMA
D sn n yyirsn, v mn d dyim xstliyin ndir! Orta sr
hkimlri v diytoloqlar dzgn qidalanmaya olan mnasibtlrini tbihl bl
xaraktriz tmk olar. O cmldn onlar, qida mhsullarnn istifadsind 3 yol
tklif dirdilr: sm, mhdudladrma v tarazladrma.
SM SULU
Insanlarn cinsi, orqanizmin fizioloji xsusiyytlri, mzac, insann ixtisas,
salaml, ilin fsli, yaad lknin iqlim xsusiyytlri nzr alnaraq
mxtlif qida mhsullar mslht grlrd.
Yal adamlara yal qidan az, lakin trvz v myvni ox ymk
mslht grlrd. Ar fiziki il mul olanlar n is ksin, t v ryi bol
ymyi tklif dirdilr. Tibbnam (1712) qda yarma (krupa), plov, qidal v
kalorili ymklr, yayda is, ksin, yngl phriz tmyi (dva, qatq yngl
suplar, trvz, myvlr) ymyi tklif dir.
MHDUDLADIRMA SULU
Bzi qida mhsullarn mhdudladrma mslht grrd, msln, xork
duzu, kr, hyvan piyi v s. Misal n, Mhmmd Mmn (vfat - 1697 il)
yazrd: Hddindn artq piy qbul dilrs, rk bulanmas v mdd
hzmdilmm ba vrir (45, s. 472). Czbz pis hzm olunur, hddindn artq
yyilrs byini ktldirir, infarkt, pilpsiya, gz nurunun azalmas hallarna
gtir bilr(45, s. 151). Bununla yana, ifrata varmadan yyilnd, piy
insana nrji vrir v bir sra hormonlarn yaranmasnda itirak dir, czbz is
qanazln aradan qaldrr v bir sra dahili orqanlarn faliyytini tnzimlyir.
XA. Qoyun v ya mal ayaqlar v bandan biiriln yapqan, yal
orbadr. Smk sndqda, babasild, soyuqdym xstliyind, vrmd, fiziki
arqlamada faydaldr. Gc hzm olunur. Mslht grlr ki, onu sirk il, nar
irsi il, dviyylrl v baqa qlyanaltlarla ymk lazmdr (45, s. 111).
Masir tibb lmi baxmndan yal tin sas zrrli chti onunla baldr ki,
hyvan piyinin trkibind insann qan damarlarna yapan v qan dvrann
pozaraq infarkt, yaddan pozulmas v bu kimi xstliklr gtirib xaran
xolstrin adl madd vardr. Mhmmd Mmindn gtiriln bu sitatdan grnr
ki, ortasr mslman alimlrinin xolstrinin varlndan v onun insan
orqanizmin tsir spsifikas bard xbrlri olmasa da, masir lmin ld tdiyi
nticlr mpirik yolla, yni tcrblr sasnda glmidilr. Ona gr d ortasr

alimlri hddindn artq yal t v qzardlm qidan az ymyi mslht dirlr.

Lakin bu o dmk dyil ki, onlar qzardlm tin v hyvan piyinin tamamil
lynin olmular. ksin, o dvrn tbiblri btn srlrind qdrinc v
vaxtnda yyiln t mhsullarnn qidalandrc v qvvtvrici kyfiyytlrindn
bhs dirlr.
QOYUN T. Azrbaycanllarn n ox svdiyi v iltdiyi t
mhsullarndandr. Milli mtbximizi onsuz tsvvr tmk mmkn dyil, nki
ymklrimizin ksriyyti mhz qoyun tindn hazrlanr. Mhmmd Mmin
1669 ild yazrd: Qoyun ti insan, kkldir, orqanizm trfindn yax
hzm dilir, qann ml glmsin sbb olur. n yax hisslri ayaqlar v
boyundur. Ziflik, rkkm, iddtli rk dynts, qan azlnda qoyun
tindn biirilmi bozba trvz, sarmsaq gyrti, sumax v baqa dviyylrl
ymk faydaldr. (45, s. 174)
TARAZLADIRMA SULU
Onun mahiyyti ondan ibartdir ki, bzi qida mhsullar baqa qidalarn
nqativ tsirini yox tmk n istifad olunurdu. Msln, zrrli nticlr sbb
ola biln yal, kobud, ox qzardlm qidan nytraliz tmk n, bl
ymklri bitki mhsullar il (dviyylr, trvz, myv) bir yrd ymyi
mslht grrdlr.
Msln, Mhmmd Mmin yazr: Brk t pis hzm olunur, mdd
funtli maylrin ml glmsin sbb olur. Buna gr d onu suda ox
biirmk v dva yaxud nar irsi il ymk lazmdr. (45, s. 557). li bn
Hsyn nsari (1329-1404 illr) yazrd: Bozba gyrti, trvz v tur
dviyylrl ymk faydaldr (14, s. 162). Tibbnam-d qyd dilir: Qoca
kinin ti qarad mzacl insanlar n zrrlidir. Onun bu nqsann badam v
xurma qar ala bilr. Ki tini d tz myv, tur dviyylr v qurudla
ymk faydaldr (60, s. 110).
KABAB. Qan artrr, kkldir, itaha ar. Onu sumax, kni v baqa
trvz v dviyylrl ymyi mslht grrlr. Kabab ydikdn sonra su imk
mslht dyil, xsusil soyuq su. (45, 231).
Ortasr mlliflri tdn hazrlanm qidan aadak mhsudllarla uyun surtd
istifad tmyi mslht grrlr:
1. Trvz v gyrti il (adtn krviz, cfri, nan, da nansi, ryhan,
trxun, soan, sarmsaq kni, xiyar, qarpz, vzri, kvr).
2. dviyylrl (darn, hil, zfran, mixk, quru nan, quru kklikotu,
zncfil, quluncan, razyana, cir, zir, anis, sarkk, qara istiot, muskat cvizi v
s.).
3. Bitki mnli tur mhsullarla (nar irsi, limon, abqora v b.).
4. Sirk, axr v iskncbin il.
5. Myv il (hyva, limon, portaal, alma, nar v b.)
6. Tur sd il (qatq ayran, dva, doramac v s.)
QUTAB. Mhmmd Mmin sasn, XVII srd qutab xmirin nazik
laylarndan hazrlanrd, v iin t, gyrti, badam v ya kr qoyurdular. t
kutab kkldir, gc hzm olunur, lakin orqanizmi mhkmldir. t qutabn
sumaxla, tz trvzl v gyrti il ymyi mslht grrd. (45, s. 321).

Yal v kobud t ymyini yuxarda adlar kiln rzaqla parall

istifad tmyin faydas masirlm nqtyi nzrindn d tsdiq olunmudur. Bl
ki, bitkilrin trkibindki pktin maddlri v vitaminlr hyvan yalarnn
trkibind olan xolstrinin zrrli tsirinin nytralladrrlar. Ondan
baqa, vitamini qzarm v yanm qidann kansrogn (xrng xstliyini
ml gtirn) xsusiyytlrini azaldr.
MAL T. Bu t qoyun tin nisbtn daha yaszdr. Dana tin stnlk
vrilir. Mhmmd Mmin gr, bir yal buzovun ti daha xyirlidir. O,
orqanizmi mhkmlndirir, xronik ba arsna qar faydaldr, sidikqovucu tsir
malikdir. Onu sirk, darn, trvz v myv il yyirlr.
Nar, portaal, qora, sitron, limon, narnc irsi v sair tur irlr md
irsinin ifrazn artrr, hminin onlarn trkibindki C vitamini td olan dmirin
daha yax mnimsnilmsin tkan vrir. Ortasr mlliflrinin tklif tdiklri
dviyylr, khn axr, sirk, iskncbin d qidann hzmin kmkdir, srt v
ya hddindn artq yal qida ymk nticsind ml gln md xstliyi
zaman istifaddilirdi. Tur sd mhsullar (qatq ayran v dva) da hmin
mqsd qulluq dirdli.
YALLAR N QDA RJM. TIBBNAM-d qyd olunur:
Yallar ymkdn qabaq bir qdr gzmlidirlr v ya dayanmaldrlar, v bdn
isindikdn sonra sfry oturmaldrlar. Barsaqlar daralmasn dy, vvlc
orba, sonra t v baqa qida ymlidirlr. (60, s. 312).
HDDNDN ARTIQ YMK ZRRLDR. Ydiyin qidann
kmiyytin gldikd, o mtdil olmaldr. Sultan Qiyasddin znn Kitabssinat (XIV sr) srind qyd dir ki, qidan mtimadil qbul tmk o dmkdir
ki, mdnin yars qida n ayrlmaldr, hisssi - may n, hisssi is bo
qalmaldr. Xoladnz ymyi yyin, lakin yngl v tz hzm olunan qidalara
stnlk vrin. Qaxac v ifrat drcd qzardlm t, mntzm yyils, ox
zrrlidir. Xrkl yyiln myvlrdn n yaxs nardr. ox isti qida mdni
zyifldir v orada zrrli irlr ml gtirir. Ymyi hl itaha olan zaman
qurtarmaq lazmdr. Bir ymyi hzm tmdn, o birin kmk olmaz. gr
ymkdn sonra insan istiraht tmk n uzanrsa, ona bu byrdn o byr
vrilmk olmaz. Bu zaman qida pis hzm olur v yl ml gtirir (57, s. 67).
TAHA L YYN Sultan Qiysddin qyd dir ki, itaha il ymk
lazmdr v yalnz o ymyi ki, sizin xounuza glir: Xounuza glmyn v
nfsinizi kmyn qidan ymyin, nki bu, orqanizmin tarazln pozur
Qidan sakit vziyytd yyin. Sfrdn duran kimi drhal ar v ya xounuza
glmyn il mul olmayn (57, s. 67).
V TLSMYIN. Mhmmd zm xan Mhiti-zm (1860-1865
illr) srind qyd dir: Ymk n rahat, xudmani, gzl yalarla bzdilmi
v insann ryini oxayan tmiz bir yr ayrmaq lazmdr. Orann xo qoxusu
olmaldr. Ymk vaxt sakit v xoagln rait yaratmaq lazmdr. Otaqda
istirahtdici v mmnundici bir mhit olmaldr. Qidan tlsik, byk tiklrl
ymk v udmaq olmaz. Qida tdricn v yax hzm olunmaldr. Btn fikrini
ydiyin qidada toplamalsan. Ymk vaxt baqa bir y brd fikirlmk,

sblmk, hr hans bir mnfi mosiyalara qaplmaq narazlq qzb v sair bu

kimi hislr kirmk olmaz. (44, s. 199).
Hr dad zn gr

faydaldr

Oratsr mlliflrin mlumatlarna gr, qidann faydal v zrrli

xsusiyytlri onun dadndan da asldr. Hr dadn zrrini ona ks dad olan rzaq
mhsulunu parall surtd qbul tmkl nytralladrmaq mslht grlr.
Msln irini turla qardrrdlar. Mxtlif rbt nvlrin kr (irin), limon
(tur), hyva (bzdrc), dviy (ksgin) v bu kimi sair komponntlr
qatrdlar. rzaqlarn mhz dad nzr alnmaqla, mxtlif malicvi v phriz
qidalar yaradlrd. Mhmmd zm xann Mhiti-zm srind dyiln
gr, hr dad (tam) aadak xyirli v zrrli xsusiyytlr malikdir:
RN QDANIN FAYDASI. Orqanizmi gzl qidalandrr, qann miqdarn
artrr, zl toxumasn, piyi, smklri inkiaf tdirir, iliyin, mninin v analarda
sdn artmasna sbb olur. irniyat gz nuruna artrr, saa faydaldr, arql,
rkkm v qzdrman aradan qaldrr, btn hissiyat orqanlarn ksginldirir.
RN QDANN ZRR. Hddindn artq irniyyat ydikd nfsalman
tinldirir v astma xstliyin, mdd hzmin pozulmasna, qusmaa
dqar dir, v ssi korlayaraq zifldir
TUR QDANIN FAYDASI. Mdd qidann hzmin, barsadak tullant
maddlrin xaric olunmasna hzmin kmk dir v itahan artrr. Mxtlif
mzacl insanlara n faydaldr.
TUR QDANIN ZYANI. Mdni qcqrdr, boaz v sinni yandrr,
dilri qamadrr, gz zrrdir, ibann tz ytimsinin v snn birlmsinin
qarsn alr, zllri zifldir, insan arqladr.
DUZLU QDANIN FAYDASI. Mdni tmizlyir, itahan oxaldr, hval
yaxladrr, qidann, barsaqda olan tullantlarn v tin hzm diln maddlrin
hzmin kmk dir. Orqanizmi ynglldirir, ondak zrrli tullantlar v
ifrazatlar asanlqla xardr. Duzlu dad n gcldr, o, btn baqa dadlara stn
glir.
DUZLU DADIN ZYANI. Qara ciyr, d kissin zrrlidir, yl ml
gtirir, gzd ar trdir v qan korlayr. Duzu hddindn ox qbul tdikd,
drid spgi, qanma v ilr sbb olur, qan tzyiqini artrr, tur hcqrq v
qcqrma ml gtirir.
KSGN QDANIN FAYDASI. Itaha artrr, qidan hzm tdidir,
barsaqda hzm olunmayan maddlri xardr, irinli ilri saaldr.
Sdmizdirn analarda qan v sd duruladrr.
KSGN QDANIN ZYANI. zllr ziyandr, arqlq gtirir smkd v
zllrd ar ml gtirir (byrd bld, v ayaqlarda), bagicllnmsin
sbb olur. Az v dama qurudur, rkdyntsn sbb olur, orqanizmin
qvvsini zifldir. Hddn artq ydikd baars gtirir, boaz qcqlandrr, halhval v sblri krlayr.

ACI QDANIN FAYDASI. Barsaqdan hzm olunmam qida qalqlarn v

irini xaric dir. zndngtmy v qzdrmaya qar xyirlidir. Sidiyi v baqa
ixracatlar qovur.
ACI QDANIN ZYANI. Boyun v btn bdn damarlarn kobudladrr,
yl ml gtirir, azda pis tam yaradr, ba ars v ba gicllnmsi ml
gtirir. Bzi mlumatlara gr, ac qida qara ciyr ziyandr, sdmizdirn analarda
sd azl ml gtirir, insan araqlamaa mcbur dir. Hddindn artq ac qida
qbul tdikd insanda hr y qar vasvaslq yaradr, qan korlayr, dodaqlar
qurudur, bdnd szlt, qanma v susuzlua sbb olur.
BZDRS QDANIN FAYDASI. Bl qida quruducu v brkidici
xsusiyytlr malikdir. Buna gr d o ishalda faydaldr, yaralar v irinli
ibanlar qurudur v malic dir, hminin yara v ibanlardak irini xardr.
BZDRC QDANIN ZYANI. Hddindn artq qbul tdikd,
susuzluq sind v qara ciyrd ar, qarnda yl ml gtirir, ssi korlayr, boyun
damarlarnn divarnn kobudladrr.
Ortasr mlliflrinin ddiyin gr, bu alt dad 92 kombinasiyadan
ibartdir. Iki taml kombinasiya 15. taml kombinasiya 20. Drd taml
kombinasiya 50. B taml kombinasiya 6. Alt taml kombinasiya 1 (44,
sh.197-198).
Yusif bn Mhmmd Tibbi-Yusifi (1511 il) srind qyd dir: Dadl
qida ymk lazmdr, lakin qdrind. Dadsz ymyi is mumiyytl ymk
lazm dyil, nki o, itahan ldrr, bdni taqtdn salr v nticd tnblliy
sbb olur. Mtamadi tur qida ymk olmaz, ona gr ki, tur qida insan qocaldr
v arqladr. Mtamadi irin qida ymk olmaz, nki o, ondan itahan qardr,
orqanizmi is hddindn artq qzdrr. ox duzlu qidan ymk olmaz, nki o,
bdni qurudur v arqlamaa sbb olur. Myyn dada malik qidann gtirdiyi
ziyan, hmin qidan baqa dad vrn qida il birlikd ymkl aradan qaldrmaq
olar. Bllikl, irin ymkl gtiriln ziyan, tur qida ymkl aradan qaldrmaq
olar. Dadsz ymyin zrrini yox tmk n, ona bir qdr duz lav tmk
lazmdr, hddindn artq duzlu qidan is ona dadsz ymk lav drk
tkmilldirmk lazmdr. (74, 73).
Qan n phriz
Indi masir lmin ld tdiyi bzi nticlr diqqt ytirk. htimal olunur
ki, qan qruplar mxtlif olan insanlar, mxtlif phrizlr riayt tmlidirlr. Bzi
alimlr bl hsab dirlr ki, bizim qan qrupumuza uyumayan qida bizim
shhtimizi pozur. Bir qrup Oksford univrsittinin alimlri insann qan qrupu,
qidalanma trzi v mxtlif xstliklr tutulma htimal arasnda bir laqnin
olmasn sylyirlr. Bllikl, ingilis alimlri aadak nticlri ld tmilr
(tkrar dirik bu ancaq bir sra alimlrin frziyysidir!).
I QAN QRUPU. Siz qida karbohidrat az v zlal mtlq ox
qbul tmlisiniz. Qidanzda tortlar, pirojnalar, makaron v ryi azaldn, daha
ox adi t yyin. ks halda, siz md xoras v ya artrit xstliyin tutula
bilrsiniz.

II QAN QRUPU. Bu qrup insanlar rk-damar v xrng xstliyin

myllidirlr. Vqtarian phrizin riayt tmk mslhtdir: myv-trvz, dnli
bitkilr, dy qrka, makaron, rk v irniyyat yyin.
III QAN QRUPU. Sizin sb sistminiz kifayt qdr zifdir. Siz hr hans
bir phrizi tuta bilrsiniz, lakin aln oxlu t v sd mhsullarndan yyin.
IV QAN QRUPU. Bu nadir qruppaya aid olan insanlar hr n gldis yy
bilrlr. Lakin aln, hamya aid salam qidalanma qaydalarna riayt din:
hyvan piylrini azaltmaq qzardlm, dviyyli v duzlu-istiotu qidann hddini
amayn, ti bitki mhsullar il birlikd yyin..
Dirilik

suyunu

nc hazrlamal?

Insanlar
qdim
zamanlardan orqanizm n xyirli olan canl suyu, imy yararsz olan l
sudan frqlndirmyi bacarrdlar. Insanlar trtmiz su il ancaq bulaq v
mlr tmin d bilrlr. Onlar, Azrbaycanda az dyil. Bs hr hli nc
olsun? Canl suyu adi su kmrindn almaq sulu mvcuddur. Qazan su il
doldurun v soyuducunun dondurma kamrasna qoyun. 5 saatdan sonra donmayan
suyu baqa bir qaba tkn v ynidn kamraya qoyun, ancaq donmu suyu atn
o imk n yararszdr. 3-4 saatdan sonra qazan gtrn, may hisssini atn,
buzu is otaq havasnla ridin. Canl su hazrdr. O, qatqdan tmizlnib v
hminin orqanizm vacib olan maddlri trkibind saxlayb. Bu yolla
hazrlanm su uzunmrllr trfindn imli su kimi istifad oluur. Onun
malicvi tsirinin sirri ondadr ki, bu suyun malkulas diamtr lsn gr
hcyr prdlrinin msamsin son drc uyun glir, v bu da hmin suyun
kimyavi raksiyaya asanlqla girmsin rait yaradr. Nticd, mbadil
prosslri tzlir, orqanizm is z nrjisini qnat tmi olur.
Qida n qablar
Qdim mnblrd qyd olunur ki, tmiz mtbxd hr y z myyn
yrind qorunmal v saxlanmaldr. Gm, v gildn hazrlanm
mmulatlar qidan daha ox saxladna gr n yax qab nvlrindn hsab
olunurdu.
DMR QABLAR. Dmir tzlikl oksidlir v paslanr. Dmir oksidi bir
sra faydal xsusiyytlr malikdir: qarn brkidir, impotnsiya zaman,
qanazlnda faydaldrv s. Bununla bl pasn orqanizmd ox toplanmasnn
ziyan var. Kmid dmir qab oksidlmdn qorumaq n, onun iind
hyvan piyi saxlama mslht grrdlr. (25, s. 198). Indi vdar qadnlar
paslanmayanmall v ya xromladrlm qablara stnlk vrilir.
MS QABLAR (mtlq qalaylanm). Mis havada oksidlrk yal
boya adl yal rngd zhrli madd ml gtirir. Ona gr d ata-babalarmz
mis qab qoruyucu tbq il rtrdlr (yni, qalaylayrdlar). Ondan sonra onun
iind qaynanm soyuq sd, hminin baqa rzaq saxlayrdlar.

GM QABLAR. Gm mikroblar ldrr v ona gr d salamlq

n faydaldr. Rvay gr, Makdoniyal Isgndri Hindistana yr zaman
vba pidmiyasndan qoruyan mhz gm olmudur. Tvazokar hkmdar
qzl svimrdi v tlb dirdi ki, qidan ona mhz gm qabda gtirsinlr bu
onu lmdn qurtard. Qdim rqd mxtlif qida mhsullarn gm qablarda
saxlayrdlar. Mhmmd zm xan yazr ki, gm qab xsusil soyuq ikilr
n, srin rbt v axr n yaxdr (25, sh. 198).
QIZIL QABLAR (v ya qzla kilmi). Bu ncib mtaldan hazrlanm
qablarn xyri ondadr ki, onlar pas atmrlar. Qidan yax saxlayr. rqd yanlar
qonaqlq tdiqqlri zaman, irin myvlri qzl qablara ymaq adt klini
almdr.
DA QABLAR. Bizim zmand istifad olunmur. Lakin kmid, sirk
v qat la saxladna v qida mhsulunu turutmadna gr yksk
qiymtlnlirilirdi.
SAXSI, V BLLUR QABLAR. Bu qablar onunla faydaldrlar ki,
onlarn divarlarndak madd qida mhsulu il qarlql laqy girilir. Qdimd
bl qablarda rbt, axr, oraba, tnd v tur dviylr saxlanlrd. (25, s. 198).
mumiyytl, bl qablar n mxtlif qidalar saxlamaq n yararldrlar.
Onlarda konsrvlr, mrbblr v kompotlar balamaq mnasibdir. axr bl
qablarda 100 illrl saxlamaq mmkndr.
ALLMNUM QABLAR. Orta srlrd mlum dyildi. XX srd daha
gni yaylmaa balamdr. Bu qabn stnly onun paslanmamasndadr. O,
qida mhsullarn saxlamaq n mis v dmir qablardan daha yaxdr onu
qalaylamaa, mallamaa v xromlamaa htiyac yoxdur. Bunula bl,
allminium qabda xoryi biirmk olar, lakin uzun mddt saxlamaq mslht
dyil.
Qalan fsillrd qida mhsullarnn malicvi xsusiyytlrindn shbt
gdck.

NC HSS

PHRZ V SALAMLIQ
_____________________________________________________________________________
______________

II F s i l

MYVLR
Orta sr Azrbaycan mnblrind myvlrin malicvi xsusiyytlri bard
hrtrfli mlumatlar vardr. Bu da tcb dourmur, ona gr ki, Azrbaycan mlri cr
myv aaclar v gilmyvlrl zngindir (alma, armud, hyva, zgil, zirinc, ymian,
saraac, zoal, ala, gaval, gilas, albal, nar, fndq iyd, moru, byrtkan, iylk v s.).
Mhur slksiya alim akadmik I.Vavilov bl dnrd ki, yabani halda bitn bir ox
myv v gilmyvlri (zm, alma, armud, ala, nar, hyva v s.) qdim Zakavkaziya
sakinlri mdnildirmi, bcrmy balam v sonralar bu bitkilr buradan btn
dnyaya yaylmlar.
Antik mlliflr d Azrbaycanda baln qdim tarixindn xbr vrirlr. Yunan
crafiyanas Strabon (.. 63 - b.. 30) yazrd ki, imali Azrbaycanda (Qafqaz
Albaniyasnda) zm mhsulu o qdr ox idi ki, onun bir hisssini ydrmaq mmkn
olmurdu. Burada hminin nar, badam, qoz v sair myvlr ytidirilirdi (32, s 52). Baqa
bir antik tarixi yazrd ki, Qafqaz Albaniyasnda zm tnklri bol mhsul vrirlr, ncir
gldikd is, burada ncir o qdr bol myv vrir ki, bzi aaclarda 60 mdimn (1 mdimn
txminn 52 litr) qdr mhsul ytiir. (32, s. 58). Orta srlrd Azrbaycann rayonlarnn
oxu balarla hat dilmidir. sgi mslman tarixilri v corafiyanaslar l-Istxri,
Yaqut Hmvi, Hmdullah Qzvini v baqalar bu bard yazrdlar. Balq indid knd
tsrrfatnn sas sahlrindn saylr. Aada ortasr v masir mnblrdn mxtlif
myvlrin malicvi xsusiyytlri haqqnda mlumatlar vrilir.

RK
rik qdimdn (3 min ildn artq) Qafqazda, o cmldn Azrbaycanda, bcrilir.
Onun tr myvlrindn kampot, mrbb v cm hazrlayrlar. Tz myvsi, rik qurusu
(kuraqa) v vitamini trkibind yax saxlayan tz rik irsi ox faydaldr. rk-damar
sistmi v byrk xstliyin dar olan insanlara rik ymyi mslht grrlr.
Azrbaycan mllifi Hac Slyman rvani (XVIII sr) yazr ki, qurumu rik (kuraqa)
yksk qzdrmada v tmd kmk dir (40), bn Sina is qyd dir ki, rik tumlarnn
ya babasil qar xyirlidir (2, s. 419). Mhmmd Hsyn xan (XVIII sr) yazr: rik
kampotu (xsusil kmirin taml) dqovucu tsir malikdir v hzmi yaxladrr gr
hddindn artq yyilrs, o mdd yl v tur gyirmy sbb olur Hzm olunmam
v ya tin hzmolunan qidann arxasnca rik ymk olmaz. riyin yax hzm olunmas
n, onu kr tozu v cir il yyirlr. (21, s. 172).
in xalq tbabtind rik myvsinin tumunu iltihabl yuxar nfs yolu v byrk
xstliklrind yyirlr. Dylm tumunun mulsiyasn az miqdarda skrk v hcqrma

zaman qbul dirlr. z gndn yanbsa, riyin tindn maska qoymaq lazmdr. (11, s
68).
riyin trkibind oxlu kr, turular, B qrupuna aid vitaminlr, A provitamini,
maqnzium, fosfor, kobalt, sink v xsusil d oxlu kalium vardr. riyin trkibind olan
kalim v dmir orqanizmdn laklar xardr, insan artq kidn azad dir. Hminin bl
hsab olunur ki, rik qalxanvari vzi xstliyinin qarsn alr.
riyin hisssini ysn, insann gndlik vitamin olan tlbatn dmi olar.
Qdim zamanlarda avropallar Hindistandak Himalay dalarnda msknlaan tayfalarn
birind olarkn, onlar tccblndirn bu olmudur ki, burada yaayan insanlarn orta ya
hddi txminn 100 il yaxndr. Himalayllar mhkm salamlqlar v mk svrliklri il
silirdilr. Onlarn sas qidas rikdn ibart idi (32, s. 118).
rk, yksk qan tzyiqi v qanazl xstliklrind qurumu riyi ymk mslht
grrlr. Ondan myv supu da biirmk olar. Bundan tr 1 hiss rik qurusu, 1 hiss kr
v 2 hiss dy gtrrlr (32, s. 118).

AVAKADO
Orta srlr zaman bu kzotik myv rqi Asiya lklrindn Azrbaycana
idxal dilirdi. Myvlrinin aq sar rngd lti vardr. Dfn fsilsindn, hmi yal
aaclar olan bu bitkinin 10 yaxn nv rqi Asiyada v tropik Amrikada bitir.
Avakado baxmayaraq ki, myvdir, kalorisin gr yasz tdn 2 df stndr.
Masir tdqiqatlar myyntmilr ki, onun tinin trkibind oxlu ya, karbohidrat, zlal,
kalsiumum v fosforun orqanik birlmlri vardr. Hminin avakadonun vitamin trkibi
mxtlifdir: B qrupu vitaminlri, karotin (A provitamini), askorbin turusu (vitamin C), foli
turusu, PP v vitaminlri. Bunlardan bzilri (xsusil askorbin v foli turular)
orqanizmd yuxu hormonu mlatonini hasil tmy kmk dir v, bu sbbdn d, sb
sistmin sakitldirici tsir gstrir.

HYVA
Hyva ox da byk olmayan aac v ya oxgvdli koldur. Hndrly - 7 m.
qdrdir. Vtnimizd onu 4 min il qabaq bcrmy balamlar. Hyvann ilk hlildirm
vtni Azrbaycan, Zaqafqaziya boyu rayonlar v ran olmudur. 400 nvdn ox hyva
sortu mlumdur. XIII sr mllifi bn l-Bytar hyva haqqnda bl yazr: Hyvann
ytimi myvsi sidikqovucudur, mdni, ryi v byni mhkmldir, gmrahladrr v
itahan ar. iddtli rk dyntsnd, qara ciyr xstliynd, sarlq v rkbulanmada
hyvan ymk faydaldr. Spirtli ikilri hyva irsi v kampotu il iilrs srxoluu bir
qdr azaldr. Hyva mrbbsi dadl v malicvi xsusiyytlri il mhurdur. Hyva
tumlarnn hlimi angina, iddtli skrk, az v dil iltihab zaman ox faydaldr.
bn Sina yazr ki, hyva ishalda, anqina v srxoluq zaman xyirlidir. (2, s. 312).
Tibbnam soyuqdymd hyva rbti v ya axrn imyi mslht grr. (60, s. 190).
Tibt hkimlri hminin hyvan qzdrma salan vasit kimi istifad dirdilr, onun irsinin
sarlq qusma v ishal xstliyind tyin dirdilr. (70, 79). Azrbaycan xalq tbabtind
hyva tumlarnn ayn xrltl ssd v skrk zaman qbul dirlr. Myvsini v onun
hlimini qanaxmada v ishal zaman sidikqovucu vasit kimi qbul dirlr.
Hyvann trkibind fruktoza, qlyukoza, oxlu turu (alma v limon turular), C
vitamini, karotin (A provitamini). Myvsind hminin pktin, kalium duzu, kalsium,
natrium, dmir, maqnzium, fosfor, kkrd kimi kimyavi lmntlr d mvcuddur.
Hyvann xaraktrik tiri fir yann olmasyla izah dilir.

Masir tbabtd hyvann myvsi v tumlarn bzdrc v bryn vasit kimi

istifad dirlr. Hyvann yarpaqlarndan hazrlanm spirtli cvhr qan tzyiqini aa salr
v spazmalar gtrr. rqd qdimdn hyvan kaflara v sandqlara qoyurdular ki, gvni
qovsun, paltar v dyimklr xo tir hopdursun.
Hyva sntyabr-oktyabr aylarnda ytiir. Onu xuru v sous kimi qrmz t, qu
tin, hminin prtldilmi t v baqa ymklrlr lav dirlr.
HYVA MRBBSI. bn Sina (980-1037 illr) qyd dir ki, hyva mrbbsi
mdni brkidir, ishalda v hzmin pozulmasnda kmk dir v qusman qarsn alr. O
dvrn nsxsin sasn, yax, iri hyvan gtrrk, iini v qaban tmizlyirlr v drd
yr blb, ball suda biirirlr. Su -2 hiss, bal -1 hiss olmaldr. Bzi adamlar onu axrda
balla biirirdilr, v bu yax suldur. Sonra soyudaraq 2-ci gn ancaq balla biirirdilr.
Axrda hyvan tasa yaraq zrin dviyyat tkrdlr (mixk, darn, zncfil, hil v s.),
onun da zrin bal lav drk, saxlayrdlar.

ALA
Azrbaycann mlri cr ala il boldur. Bundan baqa o rayonlarn oxunda
bcrilir. Bu aacn myvlri qida mhsulu olmaqla, xalq tbabtind d gni istifad
olunur. rq tbabtind onu tonusladrc v vitamin vasitsi kimi qbul dirdilr, xsusil
sinqa xstliyind. Mhmmd Mmin 1669-cu ild ala haqqnda bl yazrd: Ytimi
ala susuzluu yatrdr, dqovucu v iltm vasitsi tsirin malikdir. Ala siropu
bzdrr, qanl ishalda xyirlidir. Ytimi alann irsini gcl skrk v vrm
xstliyi zaman qbul tmk lazmdr. Ala yarpaqlarnn irsi qurdlar ldrr, spazman
gtrr qusman sakitldirir barsaqda ml gln ylin ylmasnn qarsn alr. Ala
yax hzm olunur, gr onu qzl gl lklrindn hazrlanan mrbb il ysn. (45, s. 76).
Bcriln yrli sortlar irisind n gni yaylanlar: yaz mlsi, xanbyi, abran,
aala, talibi v baqalardr. Myvsinin trkibind 5-7% kr, 4-7% lumu duzu, 6-7%
qdr C vitamini v 15% pktin maddlri vardr.
Azrbaycanda ilboyu cr ala byk hcmd ylr. Myvsi qidada tr v quru
kild itsifad olunur. Hminin mrbb, povidla isthsalnda v konsrvldirilmd
istifad dilir. Bundan lav, Azrbaycanda ala lava hazrlamaq gni yaylb. Bunun
n alann ti mcmilr yaylaraq gnd qurudulur. Ala lava qida il yyilir. O,
hminin tonusladrc v malicvi vasitdir v xsusil sinqaya qar tsir malikdir. (20,
sh.178-179).

ANANAS
Bu myvni ox vaxt cnub myvlrinin padah adlandrrlar. Ananasn sulu, inc,
tirli v ox dadl ti vardr. Bu gn ananas Cnubi Amrika v Filipind daha gni
bcrdilir. Tropik lklrin xalq tbabtind ananasn irsi sinqaya qar, damaq
xstliyind, dilrin laxlamasnda faydal vasit kimi istifad olunur. Onu soyuqdymd
profilaktik vasit kimi tyin dirdilr. Angina xstliyin tutulan zaman, boaz bu ir il
yaxalamaq xyirli saylrd. Ananas hzmtmy v qidann hlldilmsin kmk dir.
Masir tdqiqatlar myyn tmilr ki, ananas tinin trkibind kr, limon, alma,
zm turular, B qrupu vitaminlri v C vitamini mvcuddur. O, hminin hddindn artq
bitki liflri il boldur.
Ananasn bcrdilmsi il hl n qdim zamanlardan qabaqk vaxtlardan mul
olmaa balamdlar. XV srd anansn dad Xristofor Kolumbu hyrtlndirmidi. Tarixi
xronikalar xbr vrirlr ki, Kolumb bu tropik myvni daddqda, onun tam dniz
syyahnda hyrt v hyran-a sbb olmudur. Sonra Kolumb onun xouna gln bu
myvni Avropaya gtirdi v orada da insanlar bu myvy bigan qalmamd. Italiya

aktrisas Sofi Lorn z intrvyusunda bir n df bu bard qyd dirdi ki, hr gn 2

ananas yyir v cazibdarlnn sbbini mhz bu myvd grr.

PORTAAL
Azrbaycanda portaal Lnkaran zonasnda bcrilir. Myvsi hm drildikdn sonra
v hm d maldildikdn sonra (mrbb, cm, krlnmi myv qab v s.)
istifad dilir. Portaal myvsind kr, orqanik turular (xsusil lumu duzu) v A,B,C
vitaminlri (sonuncu kmiyytc 53 mq/100 sm iry). Myvnin qabnda 2 % fir ya,
sas tibaril limon fir ya vardr.
Ortasr mslman rqind portaal baqa sitrus myvlrindn (limon, turunc v
narnc) daha az istifad dilirdi. bn Sina yazrd ki, portaal yarpalarnn irsi sidiyin
tutulmas v aybann gcikmsi zaman xyirlidir. O, hm d ilan sancdqda v oturaq
sinirinin iltihabnda fayda vrir. (2, s. 247). Mhmmd Mmin Thftl-mminin
kitabnda v Tibbnam srlrind portaal haqqnda h bir mlumat vrmirlr, halbuki
turunc, limon v narnc haqqnda xyli yazrlar.
Masir aradrmalar myyn diblr ki, portaaln kal myvlri v yarpalar itaha
gtirir, hzm gmkdir v spazmalitik tsir malikdir. Poratal irsind xyli kr v C
vitamini mvcuddur, buna gr d o, orqanizm n sas nrji mnbyi hsab dilir. Onu
profilaktik mqsdl v qanazlnda imk fayda vrr. O, mxtlif xstliklrdn sonra
orqanizmin brpasn tzldirir. sb sistmini sakitldirmk n 2-4 q portaal
yarpaqlarn v gllrini 1 stkan suda dmlyib imk mslht grlr. (54, s. 132).

BANAN
Baxmayaraq ki, banan Azrbaycanda bitmir (hal-hazrda onlar ancaq bzi
istixanalarda bcrdilir), bu myv lkmizd ta qdimdn tannmaqdadr. Bl ki,
Azrbaycan mllifi Yusif bn smayl Xoyi 1311-ci ild yazrd: Banan boaz v sin
arsnda v yannnda xyirlidir, cinsi qabiliyyti artrr, byrklr xyir vrir v
sidikqovucudur (73, s. 365).
Mhmmd Hsyn Xan (XVIII sr) qyd dir: Banan, yyildikd, yax hvalruhiyy yaradr, sinni yumaldr, quru skryd, boaz v udlaq qcqlanmasnda
faydaldr, cinsi qabiliyyti mhkmldir (46, s. 107).
Bzi insanlar l bilirlr ki, banan palma aacnda bitir, ancaq bu bl dyil. Banan
oxillik otdur. Tropik lklrin hr bir yrind bcrdilir. n mhur idxallar mrkzi
Amrika lklrini, banan rspublikalar adlandrrlar.
Banan myvsi karbohidratlarla zngindir. Bizim lky gndriln irin sortlarn
trkibind hddindn artq tzhzmolunun kr (27%- qdr) vardr. Banann
trkibind srotonin mvcuddur ki, mhz onun hsabna bu myvlr yorunluu alr v
hval-ruhiyyni qaldrr. Bundan lav bananda hyati hmiyyt ksb dn minral
maddlr v mikrolmntlr vardr. Banan md turuluunu tarazladrr.
Banan aacdan yal drirlr. Sonra onlar tdricn ytirk, saralrlar. Banan v
tmpraturunda tz ytiir, ona gr onu srin yrd (soyuducuda yox) 3-5 gn saxlamaq
lazmdr. Qabnda ola bilsin ki, ox da byk olmayan qhvyi lklr v illr olsun
bunlar tbiidir. Qara yrlr is banann kiflnmsin iardir.
Tmizlnmi banann qhvyi rng almamas n onu tz ymk lazmdr. Banann
trkibind tbii yuxu drman triptofan mvcuddur. O, mrkzi sinir sistmin tsir dir v
normal yuxunu tnzimlyir. Banann kk hminin ymlidir v, qurdqovucu vasit

olmaqla, itahan artrr. Hindistanda banan saplann irsini dizntriyaya qar drman
kimi istifad dirlr.

ALBALI
Albal Azrbaycann hr yrind bcrdilir. Bu, qiymtli mdni ba bitkisidir. Onun,
myvlri qidada tz v qurudulmu halda, mrbb, kisl, siroplar, nktarlar hazrlanaraq
istifad dilir (5, s. 191-192). XVII sr mllifi Mhmmd Mmin yazrd: Albal myvsi
qarn brkidir, susuzluu alr, dqovucu tsir malikdir, rk bulanmasnda v qzdrmada
xyirlidir. Albal myvsi kr v razyana qarn ymk, sidik kissind da olarsa xyir
vrr. Onun tumlarn bir qdr pambqla zib, nazik fitil dzldirlr v, sidik yolunun
iltihab v yars zaman sidik kanalna salrlar (45, s. 670).
Azrbaycan xalq tbabtind albal myvlrini sidikyolu iltihabnda, sidik kissind
da olduqda, md-barsaq xstliklrind, lc d itaha gtirmk n phrizdici vasit
kimi istifad dirlr. Myvsinin irsi kr v qaraciyr xstliyind faydaldr. (28, s.
320). Hindistanda bl hsab dirlr ki, albal byrk v sidik kissind dalar xrdalayr
(94, s. 101). Xalq tbabtind sidikqovucu vasit kimi albal saplann hlimindn
istifad dirlr. Onu hazrlamaq n, qurumu v xrdalanm saplaqdan 1 ay qa
gtrrlr, zrin 1 stkan su tkrk, 15 dqiq qaynadrlar v bir qdr saxladqdan sonra
szrlr. Bdnd artq suyun toplanmas nticsind bdnin imsin qar gnd 3-4 df
1 xork qa bu hlimdn qbul tmk lazmdr.
Albaldan ir (yax olard ki, tz iilsin) v mxtlif igilr hazrlamaq olar. Burada
rsptlrn birini misal gtirk: albal irsi ti il 50 q soyudulmu sd 80 q kr
siropu 20 q.
Albal myvsinin trkibind karotin (A provitamini) v C, B, PP vitaminlri, foli
turusu, minral maddlr: mis, kalium, dmir, maqnzium mvcuddur. Tumlarnda badam
dadn vrn qlkozid amiqdamin v badam dad vrn v sabun biirn isthsalatda istifad
olunan piyliya (25-30%) vardr. Sar-qrmz, mhkm taxtas xarrat ilrind istifad dilir.
Masir tbabt lmind albal irsini sulu drmanlar irinldirmk n
istifad dirlr. Myvsinin irsini kr xstliyind v maddlr mbadilsi pozulan
zaman iirlr. Myv iyul-avqust aylarnda sata buraxlr. (62, s. 78).

NAR
Narn latn ad Granatus trcmd dnli mnasn vrir. Hd byk olmayan bu
aac Azrbaycanda yaban kild bitir v, hminin, mxtlif sortlarda kilir. Bu aacn
myvsi qdim zamanlardan shrkar xsusiyytlri il silirdi, onlun bard rvayt v
fsanlr yaranrd. Msln, qdim yunan rvaytin sasn, yralt padahln allah
Pluton z il qardlm Prozrpinaya narn bir n dnsini ymy vrdi ki, qz h vaxt
onu trk tmsin. O vaxtdan nar bir ox xalqlarn adt-nnsind ayrlmaz kbin simvoluna
vrilmidir.
Narn malicvi xsusiyytlrindn Dioskorid, Qaln, Kolumlla v baqa qdim
yunan alim v filosoflar yazrdlar. bn Sina nar bl xaraktriz dir: Tur nar, xsusil
onun irsi dqovucu xsusiyyt malikdir. Nar rbti v qaynanm qat irsi srxolua
qar bir vasitdir. Ya suyu il nar dnlri ymk qanqusmaqda kmkdir. Narn btn
hisslri rk dyntsn qar xyirlidir. Qzdrma zaman ymkdn sonra tur nar irsi
imk faydaldr. axrda qaynadlan nar qab qurdlar ldrr v mdni balayr. (2, s.
580-581).

Mhmmd Mmin (vfat - 1697 il) ninki narn myvsindn, onun glnar
adlanan gllrindn d istifadtmyi mslht grrd. Narn gllri bzdrcdr, qara
ciyri, barsa v qan ml gtirn orqanlar brkidir. Xsusil, onlar barsaq
xoralarnda, btn orqanlarda qanaxma, qanqusma, qotur, kllik, yara-xora zaman
faydaldr. Narn zidirilmi gllrindn komprs yaralar saaldr, ilrin bymsinin v
sa tklmsinin qarsn alr. Gllrin hlimi il az yaxalamaq damaqlar, dilri
mnkmlndirir, azdak yaralara ffktli tsirdir. Hddindn artq istifad tdikd
baars vrir. Bu kstsirin qarsn buxurkolu kitrsi alr. Gllrin dozas 9 q qdrdir.
Onlar yni kid gtrlm nar qab vz dir, nki o, oxar lamtlr malikdir. (45,
sh. 111).
Tibbnam-d (1712 il) qyd olun ki, yabani narn quru dnlri (nardnk)
ymklrd tur xuru kimi istifad dilir. Onlar dqovucu tsir malikdir v hzm
kmk dir (60, sh. 73). Masir Azrbaycan kulinariyasnda t xorklrind tur nar
irsinin bimii (narrab) istifad dilir.
Tibt alimlri hsab dirdilr ki, narn dnlri btn md-barsaq xstliklrini,
qusma, ishal, qarn kpn, gyirmni v hcqr malic dir.
Hindistanda nar kk qabnn hlimi qurda v uaqlarda vrm qar, arl
sidiklmd v katar xstliyind istifad dilir. Myvsinin qabndan hazrlanan hlimi
daxili qanaxma v qanl ishalda (dizntiriyada) faydaldr. Afrikada nar budaqlarnn qabn
qaynadaraq qurda qar iirlr. Bununla bl byk dozada budaqlarn qab zrrlidir
Yava sakinlri htta ondan zhr hazrlayrlar. Vytnamllar nar sidikqovucu vasit kimi
yyirlr, lakin Sumatrada nar kknn qabn abort tmk n istifad dirlr. (97, sh.
79).
Masir lm, ortasr v xalq tbabtinin narn malicvi xsusiyytlri barsindnki
mlumatlar tsdiq dir. Narn ltind fruktoza, limon, alma turusu v lc d C, PP, B, B6
vitaminlri, A provitamini, makrolmntlr, mikrolmntlr, hminin antosian v flavon
piqmntlri il zngindir.
Taqtdn dmd, bronxial astmada, anmiyada, atrosklrozda, angina, sarlq v
baqa xstliklrd mumi mhkmlndirici vasit kimi nar irsi mslht grlr. O,
yarasaaldan, qzdrmasalan v susuzluu sndrn tsir malikdir. Nar irsini stkan 1
xork qa balla gnd 3 df tyin dirlr.
Zhrli chtlri: xora v yksk md turuluu xstliyind zrrli tsir d bilr.
Nar qabnn trkibind kmiyytc ox olan alayc madd xalq tbabtind gni
istifad dilir. Onun hliminiishala, kolit v ntrokolitlr qar iirlr. Qat nar irsi
(narrab) kulinariyada kabab yannda v baqa t v balq ymklrind istifad dilir.

QRYPFRUT
Baxmayaraq ki, qrypfrut sitrus myvlrin aiddir, onu adn ingilis dilindn hrfi
mnas zm myvsi-dir. I ondadr ki, qrypfrut myvsi aacda salxm klind
yrldiyi n zm salxmn andrr. Azrbaycanda ara-bir Lnkaranda bcrilir.
Qrypfrut portaaln yaxn qohumudur, lakin z acl v iriliyi il ondan frqlnir.
Onun myvlri 6 kq kiy qdr glib xa bilir. Bl hsab dirlr ki, qrypfrut iki sitrus
myvsinin - portaal v pamplmusun hibrididir (mlzidir). htimal ki, bu hibrid bir n
sr bundan vvl Mrkzi Amrikada mydana xb.
Myvnin ti mxtlif rngd olur (sardan ta chrayi v qrmzya qdr), dad is
tur-irin zn mxsus acl il. Qrypfrutun qidalandrc v malicvi hmiyytin
gr, baqa sitruslardan poraal, naringi v limondan daha ox qiymtlidir. Bu myvnin
trkibind kr, orqanik turular, C, B, PP vitaminlri v minral maddlr vardr. Hkimlr
qrypfrutu rk-damar v kr xstliyind mslht grrlr. Onun irsi itaha gtirir v

hzmi falladrr. Qrypfrut immun sistmini v maddlr mbadilsini mhkmldir.

Qabndan krlnmi myv (sukat) alnr. Noyabr-dkabr aylarnda ytiir.

ARMUD
Bu tirli myv z zfrli yrn Asiyadan Avropaya Yunanstandan krk
balamdr. ah Slyman Sfvinin saray hkimi Mhmmd Mmin (vfat - 1697 il)
yazr: Armudun la nv Azrbaycan ytiir. irin armud susuzluu yatrdr, hzm n
hmiyytlidir, qbizlik vaxt mslht dilir, rk ritminin pozulmasnda v sidik kissi
iltihabnda faydaldr. Hminin armud bzi gblk zhrlrinin tsirini zifldir. Tur
armud is ksin, barsa brkidir, dqovucudur, qzdrma zaman xyirlidir. 9 q armud
tumu barsaqda qurdlar ldrr.
Armud aacnn iyi ryi mhkmldir, hal-hval yaxladrr, qanaxma v
ishaln qaban alr. Armud aacnn gllrini srtgcdn kirrk, iltihabl gz iind
qoyurlar. Armud yarpaqlar ishal zaman istifad dilir, gr onlar drinin zrin qoylsalar,
mvcud yaran saaldar. Armud aacnn glndn tutiy (qara gz boyas) hazrlayrlar.
Armud aacnn qtran gcl irin xardan vasit kimi mlumdur. Cr armud aacnn tozu
yaran la saaldr (45, s. 364).
Mhmmd Hsyn xan yazr ki, n la armud nvlri aharmud v hsyni adlanan
iri, nazikqabql sortlar idi (27, s. 44). bn Sina yazr: Cr armud kolit, d ishalnda,
gblkl zhrlnmd faydaldr. (2, s. 88).
Xalq tbabtind armud mrbbsi v bimi armud gcl skrkd, tngnnslikd,
a ciyr vrmind xyirlidir, quru armud hlimi is sidikqovucu v brkidici vasit kimi
istifad dilir. Hlimi hazrlamaq n 1 stkan xardalanm armud gtrrlr, zrin 0,5
litr su tkrlr v 15 dqiq qaynadrlar. Sonra bir qdr saxladqdan sonra acqarna gnd 4
df yarm stkan iirlr (70, s. 43).
Ytimi armud ox sulu v irin olduu n byrk v md-barsaq
xstliklrind xyirlidir. Xsusil orqanizm ir il daxil olan xyirli maddlr daha tz
mnimsnilir. Armudun trkibind olan balansladrlm minral lmntlri orqanizmdn
ar mtallarn xarlmasna kmk dir. Armud qan v hcyr artran, C vitamini il,
immun sistmini mhkmltmkd vacib saylan foli turusu il zngindir. Orta byklkd
olan 1 armudun trkibind 100 kkalori nrji mvcuddur. Armudu uaq qidasnn trkibin
daxil olmas mslhtdir. Tz myvni avqustdan noyabr ayna qdr satrlar.

NCR
ncir Azrbaycann bir ox yrlrind ytidirilir. Ortasr Azrbaycan mlliflri bu
bitkinin myvlrinin malicvi hmiyytindn trafl mlumat vrirlr. Mhmmd
Mmin yazr ki, ncir yksk qzdrman, titrtmni, susuzluu aradan qaldrr v iltmd
faydaldr. Bununla bl, ncir dqovucu v qara ciyri mhkmltmk tsirin malikdir. O,
hminin, sidiyin tutulmasna, iddtli rkdyntsn qar xyirlidir. nciri astma,
skrk, ciyrlr trafnda ar v xrlt zaman mslht grrlr. Tz nciri bir df 300
qrama qdr, qurusunu is 120 q qdr ymyi mslht grrlr. Yax hzm olunmas n
onu cir v baqa dviyy il qbul tmk mslhtdir.
bn Sinaya gr, ncirin sd irsi iils sidikqovucu tsir malikdir v byrklrdki
qumu xardr. Onun sd qrb v bv dilyrkn srtls kmk dr. ncir myvsi
byrk v sidik kissi n xyirlidir (2, s. 33). Mhmmd Hsyn xan yazr ki, ncir
badamla yyils insan arqlqdan xilas dir. Ymkdn vvl ncir yyilrs, bu bdnin
kkldir v mdnin yumaldr (46, s. 126).

Xalq tbabtind malicvi mqsdl yalnz ncirin zndn yox, hmd

yarpaqlarndan da istifad dirlr. Onun trkibind qtranl maddlr, furokominlr, P,C
vitaminlri v zv turular mvcuddur. Yarpaqlarn hlimi v cvhrini skrk, bronxial
astma v byrk xstliyind qbul dirlr, tr-tr yarpaqlar is ibanlarn zrin qoyurlar.
Cavan budaqlardan drilmi yarpaqlarn hlimi sinqaya qar bir vasit kimi istifad olunur.
Induslar ncir aacnn yarpalarnn cvhrini kr xstliyind qbul dirlr. ncir
sd arksici vasit kimi zdlrd, rvmatizmd, lumbaqo, podaqrada istifad dilir.
Pncabda ncirin rilrini dmlyrk honoryada, budaqlarnn cvhrini - qanqusmada,
havada qalan kklrin ucunu is qusma v dizntriyada dmlyrk iirlr (98, s. 77).
Grcstanda ncirin ytimi myvsindn qat kstrakt hazrlayaraq onu sidikqovucu kimi
v ryin xsliklrinin yngl formalarnn malicsind istifad dilir.
ncirin tz myvsinin trkibind 23% kr (qlyukoza, fruktoza), pktin maddlri,
lifli maddlr, zv turular, C, B1, B2, B6, PP vitaminlri, karotin (A provitamini), pantotn
v foli turular, kalium, fosfor, kalsium, maqnzium v dmir mvcuddur. ncirin quru
myvsind 71%- qdr kr vardr, onun kalorisi ykskdir (53, s. 49).
ncirin myvsi iltm tsirin malik olan kafiol prparatnn trkibin daxildir.
ncir yarpandan hazrlanan psobran prparat vitiliqo v klliy qar malic n
icaz vrilib. Masir tbabt nciri rk-damar xstliyind malicvi vasit kimi, damar
trombozlarnda (qann laxtalanmasn azaldr) istifad tmyi mslht grr. Sdd
biirilmi ncir yuxar nfs yollar xstliyind yax kmk dir. Myvnin hlimi v
mrbbsi trqovucudur, qzdrman aa salr, hzm kmk dir v yngl iltm tsirin
malikdir (53, s. 49).

KV
Bu kzotik myvnin vtni indir. Bir az bundan qabaq kivi Azrbaycanda nadir,
cayib bir myv saylrdsa, hal-hazrda lkmiz ox byk miqdarda gtirilir.
Boz-qhvyi rngd olan kivi myvsi limon v iylk arasnda orta dada malikdir.
Kivini yar blrk tini qaqla gtrb ymk mslht olunur. Bzi adamlar is kivini
kartofu soyan kimi soyurlar, sonra onu nazik dilimlr klind kndln ksrk, salatlarda,
pirocnalarda v s. istifad dirlr.
Kivi ninki dadldr, o, hminin faydaldr. Havay yr onu vitamin bombas
adlandrmrlar. Hr gn ondan cmi 1 dd ymkl, byk adam zn lazm miqdarda C
vitamini il tmin tmi olur. Bundan lav kivinin trkibind B qrupun vitaminlr
v vitamini, hminin orqanizmin hyat qabiliyyti n sas saylan minral maddlr
kalium v maqnzium mvcuddur. Bununla bl, kivi myvlri hzmi v maddlr
mbadilsini falladrr. Onlar barsa tmizlyir v artq kinin azalmasna kmk dir.

ZOAL
Byk Qafqaz mlrind v Azrbaycann bir ox rayonlarnda ox da byk
olmayan zoal aaclar bcrdilir. Zoal iy yyirlr v turu kimi milli xorklrin yannda
lav dirlr. Zoal rbti, yax srinldirici vasitdir, mrbbsi is iltihabl xstliklr
zaman mslht grlr. Mhmmd Mmin 1669-cu ild zoal haqqnda bl bir rh
vrir: Zoal ishal vaxt v barsaq xoralarnda mslht grlr, barsa mhkmldir,
dqovucu tsir malikdir. Zoaln ytimmi myvsindn ilri v khnlmi yaralar
saaltmaq n mrhm hazrlayrlar. Zoal yarpaqlarnn kl dridki lklri aparr (45,
s. 742).
Azrbaycan xalq tbabtind zoal yarpaqlarnn cvhrini ishalda qbul dirlr,
irsini is malyariya v kr xstliyind iirlr. Tumlarnn hlimini mumi

mhkmlndirici vasit kimi istifad olunur. Qabnn hlimindn v arpa unundan ibanlar
malic tmk n plastr hazrlayrlar.Tibt hkimlri d zoal ishala qar vasit kimi
istifad dirdilr.
Masir tdqiqatlar myyn tdilr ki, cavan zoal aac qabnn hlimi mikroblar
ldrr, gilmyvnin cvhri is qzdrma salmaq tsirin malikdir.

LMON
Yunanlarn limonu midiya almas adlandrmalar bu myvnin qdimdn
Azrbaycanda bcrilmsi faktna bir iardir. Xatrladaq ki, Midiya miladdan vvl VIII-VI
srlrd Cnubi Azrbaycanda mvcud olmu qdim bir dvltdir. Hindistanda limon
ytidirilmsinin 3 min il tarixi vardr. Kmid bzi xalqlar limonu adlq v kbin
mrasiminin rmzi kimi qbul dirdilr. Yunan alimi Byk Plini israr dirdi ki, limon ilan
sancmasna qar ox gzl bir vasitdir.
XVII sr Azrbaycan mllifi Hac Slyman rvani yazrd ki, limonun ti, qab,
gllri v yarpaqlar ryi mhkmldir, itaha gtirir v zhrlnmy qar la vasitdir.
Bundan lav limon dqovucudur v aritmiyada xyirlidir, mdni mhkmldir, limon irsi
is susuzluu aradan qaldrr, qzdrma v titrmd faydaldr. Limona bal qataraq la nv
mrbb biirirlr. 9 qram limonun tmizlnmi tumu hyvan mnli zhrlrin qarsn
alr (65, s. 77).
Mhmmd Mmin 1669-cu ild limon barsind bl yazrd: Limon v onun
qab rk n faydaldr, qarn brkidir, itaha aandr, dqovucudur, kolit zaman ml
gln yli yayndrr v zhr qar bir vasitdir. Xaricdn ttbiqin gldikd, limon dridn
qara dmrovu, lklri, qoturluu tmizlyir. Bundan lav limonu titrmd, malyariyada,
iltihabl xstliklrd, yksk qzdrmada, anginada, boazdak ar v ilrd yyirrlr.
Limon irsi srxoluun qaban alaraq ayldr. Bununla bl, o barsaa zrr gtir bilr,
iddtli skrkd qadaandr. Onun bu atmamazlnn qarsn kr v bal aparr.
Limon toxumlar orqanizmin hyat tonusunu qaldrr. Qdri 3-6 q isti su v ya rbtl
qbul dirlr (45).
Tibbnam-d (1712 il) qyd olunur, ki: Limon la tamdr. O hzm kmk dir,
itahan ar, azdan gln pis iyi, gyirmni yox dir v hzm kmk dir. Bundan lav
qzdrma salan vasitdir, titrm zaman faydaldr. Limon insan srxoluqdan ayldr,
dqovucudur, qusma v rkbulanman aradan qaldrr. Bu myv iddtli rk
dynmsind v baarsnda da faydaldr. Snaqdan kib (60, s. 178).
Masir Azrbaycan xalq tbabtind limon myvsinin irsinin qara ciyr, byrk-d
dalar, kr v baqa xstliklrd iirlr.
Hindistann v Sylonun nnvi tbabtind lumu irsi antisptik vasit kimi
yaralarn zrin qoyulur v ilan sancmasnda istifad dirlr. Malaylar kkn hlimini
dizntriyada, dylm yarpaqlarndan olan mrhmi ba arsnda, myvnin irsini is
anqina v di arsnda iirlr.
Limon tinin trkibind oxlu limon v baqa turular, kr, C, B1, B2 vitaminlri,
qab da qiymtli saylr. Msln, qabnda C vitamini 2,5 df oxdur, ninki tind.
Orada ya v minral maddlr d vardr. Limon yandan hasil dil sitral 1-3%-li spirtli
cvhr hiprtoniya xstliyind ttbiq dilir. Limonturulu natrium donor qannn
konsrvldirilmsi n vacibdir. Masir tbabtd limon qanazlnda, malyariya, byrk
v dd da xstliklrind istifad dilir. Sinqa xstliyind damaqlar limu irsi il
srtrlr. Ytimi limonun qab parlaq olur, nazikqabq myvlr is daha irlidir.

Lii tropik v subtropik iqlimind ytidirilir. Kmid bu myvni Azrbaycana

hrdn-bir cnbi tacirlri (ox vaxt mrbb klind) gtirirdilr. Ymksvrlr dyirdilr
ki, bu, dnyada n dadl myvdir. Liinin tinin suludur v dadna gr albaln andrr. Hl
2000 min il bundan qabaq in mnblri israr dirdilr ki, bu zrif myv gmrahlq v ad
hval-ruhiyy mnbidir. inlilr onu q myvsi adlandrrlar.
Dourdanda, lii tzlikl orqanizm trfindn mnimsnilir v hyat tonusunu
qaldrr. Ola bilsin ki, bu myvnin gmrahladrc tsiri onun vitamin trkibi il laqdardr.
Liinin trkibind oxlu C v K vitamini, hminin dmir, kalium v baqa mhm
mikrolmntlr vardr. Tropik lklrin xalq hkimlri bl hsab dirlr ki, lii qann
trkibini kyfiyytli dir v dilri korlamaa qoymur.

YD
Azrbaycanda bu aacn 2 yaban v 2 mdni nvn rast glmk olur. Xsusil,
iind unvari bir madd olan, bzdrc v irin rq iydsi gni yaylmdr. Onlar
irniyyatlara v xurulara lav dirlr. Bayram sfrsini bzyrkn, iydni irniyyat quru
myv v qozla birlikd xonaya qoyurlar. Aacn z ox bzklidir, onun qrmz-gm
yarpaqlar v ox tirli gllri vardr.
Mhmmd Mmin yazr: Iyd unundan halva biirirlr. Onun gllrini iylmk iflic
xstliyin mruz qalan adam n xyirlidir. Lakin, bzilrind onu ox iylmk allrgiyaya
sbb olur. Iydnin myvsi ishal zaman fayda vrir v dqovucu tsir malikdir. Bu
myvlrin uaqlara ox xyri vardr, bl ki, bu myv byn v ry qvvt vrir. Bundan
lav byrklr d xyirlidir. O, smk sistmini mhkmldir, sarlq zaman mslht
grlr. Iyd yarpaqlar il tpitm irinli ilrin ytimsin sbb olur, irini kir v yara
saalr. Iydnin qurumu yarpaqlarn zytun yanda qaynadrlar, sonra bu yala
rvmatizmdn ar vrn zllri masaj dirlr. (45, s. 72-73)
Daryarpal iyd myvlrinin 40% karbohidrat v 20%-ni fruktoza v qlyukoza
tkil dir. Bundan lav, myvsinin trkibind zlal, alayac maddlr, oxlu kalium
duzu v fosfor mvcuddur. Yarpaqlarnda C vitamini vardr.
Iyd myvsinin una bnzr hisssi patin - masir tbabtd istifad n mslht
grlmdr. Bu konsntrat ishalda iirlr, onun hlimi is azda yara olduqda yaxalamaq
n istifad dilir. Dispnsiyan malictmk n loxtan myvnin ydlm qab
v loxpktan tam myvnin tozu mslht grlr. Istifad qaydas: loxtan: gnd 1
ay qa bir n df; loxpktan is gnd 5 xork qa qbul dilir. (28, s. 30)

MANQO
Bu sar-qrmz rngli ymurtavar myv 10-22 mtr hndrlyn atan hmi
yal aacda bitir. Myvsinin kisi 100-700 q qdrdir. Manqonun tinin irin dad v rik,
ymi, qzl gl qoxularn xatrladan znmxsus tri vardr. Manqonun vtni Hindistanda
onu bizim radan 6-4 min il vvl bcrmy balamlar.
Uzaq kmid manqonu Azrbaycana mrbb klind idhal olunur. Tacirlr bu
mrbbni baqa tropik myvlrdn v dviyylrldn, o cmldn mirobalan v
zncfildn, biirilmi mrbblrl brabr gtirirdilr. bu Ryhan biruni yazr ki,
Hindistandan gtirilmi mrbblr iind manqo mrbbsi n dadls v svimlisi idi.
Onun malicvi hmiyyti haqqnda Mhmmd Mmin (XVII sr), Hac Slyman rvani
(XVIII sr) v baqalar yazrdlar.

Manqonun trkibind karbohidratlar, pktinlr, turular, A provitamini, C vitamini, B

qrupuna aid vitaminlr v D vitamini vardr. Manqo irsi qanazlnda istifad olunur, qan
damarlarnn divarlarnn mhkmldir, itahan artrr. Onun myvsini istr iy v istr d
mrbb halnda ymk mslhtdir. Ytimmi myvsindn salat hazrlayrlar, tumunun
iindn un ydrlr. (16, s. 88).
Hindistann nnvi tbabtind manqo myvsi sidikqovucu v iltm vasitsi kimi,
v hminin mxtlif daxili qanaxmalarda istifad dilir. Manqo irsi iddtli drmatitlrd
(dri iltihabnda), myvsinin qab - bzdrc kimi, toxumunun tumlar is qurda qar
vasit kimi istifad olunur. (16, s. 88).
Sylon hkimlri manqo yarpaqlarnn irsini qanl ishalda, cavan yarpaqlarnn
cvhrini is xroniki qaraciyr xstliklrind, skrk v astmada tyin dirlr. Cvhri v
qabnn irsi iddtli aybada, a ciyr v barsaq qanaxmalarnda istifad dilir. Quru
gllrinin hlimi diarya v dizntriyaya qar tyin dilir.

NARNG
Naringi Lnkaran dznliyind ytiir v Azrbaycanda bcriln sas sitrus
myvlrindn biridir. Bu bitki lkmiz Cnubi-rqi Asiyadan (indn, Yaponiyadan)
gtirilib.
Mhmmd Mmin yazr ki, gr nahardan vvl naringi ysn, o itaha ar v
mdni hzm n hazr vziyyt gtirir. Naringinin quru qabn nan il qardrb, ay
kimi dmlyirlr v shrlr sblri sakit tmk v rk arsn gtrmk n iirlr. Quru
qabnn tirli tozunu ymklr, ikilr v drmanlara qatrlar. irin naringi irsinin qat
rbti xuru kimi istifad dilir. Kosmtikada drinin piyinin azalmas n naringi irsini
driy srtrlr (85, 80).
Naringinin trkibind oxlu C vitamini v limon turusu mvcuddur. Qabnn 0,62,5%-ini tirli fir ya tkil dir. lmi tbabtd narngi gni istifad olunmur.
Avitaminozda, iltihabl xstliklrd v hzmi yaxladrmaq n mumi mhkmlndirici
vasit kimi naringi ymk mslht grlr.

ZYTUN
Zytun Azrbaycanda Abron yarmadasnda myv v bzk bitkisi kimi
ytidirilir. Arxoloqlarn ddiklrin gr bir n min il vvl Abronu zytun mlri
brmd. O zaman burada l v shralardan h sr lamt d yox idi. Sonralar zytun
mlri mhv dildi, zytun aacnn z is yalnz balarda bcrildi.
Azrbaycan mllifi Yusif bn smayl Xoyi 1311-ci ild yazrd ki, zytunu duza
qoyub balayrlar. Onu isti xorkdn vvl v ya sonra yyirlr. Bada bcriln zytunun
myvsi dqovucudur, itahan v cinsi faliyyti artrr. Bununla bl, onu tz-tz ydikd
insan arqladr v onun yuxusunu pozur. Zytunu yax hzm tmk n, onu qozla,
badamla, sirk v yala ymk lazmdr. Kal zytundan kilmi ya tpitm klind
yanlara qar istifad olunur. Zytundan, piy v buda unundan hazrlanm mrhm
drnadak a lklri aparr. Zytun tsts il nfs almaq astma v a ciyr
xstliklrind faydaldr. zilmi zytun yarpaqlar il sar bdnin kylmsind,
hminin iltihablarda v iddtli ilrd istifad dilir. Azda yara olduqda zytun
yarpan ynmk xyirlidir. Zytun yarpa hliminin qora il qar damaqlar brkidir.

bn Sina qyd dir ki, kal zytun myvsinin tmizlnmi ya (nfaq) rtubtli v
quru yaralara, qotur, qanma, hrps v r xstliklrin faydaldr. Duza qoyulmu zytun
suyu il oturaq sbin iltihab zaman imaldirlr. Podaqrada aryan yrlr khn zytun
ya kilir. Yabani zytun aacnn kitrsini xarab dilrd, yarpaqlarn is az yaras
olarkn ynmk lazmdr. Qara zytunun toz halna salinm tumlarn astmada v a ciyr
xstliklrind papiros kimi kirlr. Sdfotu il zytunu biirrk, onlarn hlimi il kolitd
v barsaq sanclarnda imal dirlr.
Masir tdqiqatlar myyn tmilr ki, zytun dqovucu tsir malikdir, rk
damarlarn gnilndirir, aritmiyada faydaldr. mulsiya klind zytun ya mdbarsaq xstliklrind ulalayc, yumaldc v yngl iltm vasitsi kimi, hminin
dd da olarkn istifad dilir. Zytun yarpann kstrakt qan tzyiqini aa salr v
mikroblar ldrr.

MRABL (Sar gaval)

Dadna v formasna gr qzl-sar mirabl myvsi alaya bnzyir. Bu myv
gaval v ala arasnda orta bir yr tutur. Ortasr mnblrin sasn, mirabl gaval il yni
malic hmiyytin malikdir.
Mirabl brk, irin v C vitamini il hddindn artq zngin olmas il frqlnir.
Bundan lav bu xrda gavalnn trkibind karotin v oxlu mikrolmntlr (kalsium duzu,
dmir, kalium, maqnzium) vardr.
Mirablin tumu tindn asanca ayrlr. Bu myv sidikqovucu tsir malikdir, hzmi
ynglldirir v itahan ar. Xalq tbabtind qzdrma salan v iltm vasitsi kimi
istifad dilir.

ZGL
zgil Azrbaycann m rayonlarnda gni yaylmdr. Onun myvsinin
illik htiyat olduca oxdur. Qdim zamanlarda zgil mczli v shrli bir aac saylrd.
Msln, syaht xan drvilr, zlrini bdbxtlikdn qorumaq n zgil aandan sa
gzdirirdilr. Hamil qadnlar is, hamilliyin uurlu kmsi n, boyunlarnda bu aacdan
dzlmi hmayil gzdirrmilr. (85, s. 70).
zgili sasn myvsin gr bcrdirlr. Mdni sortlarn myvlri daha iri v tli
olmas il frqlnirlr (16, s. 66).
zgilnn myvsi v yarpaqlar mdni brkidir. Xalq tbabtind onu qanl ishala
(msln: dizntriyada) qar istifad dirlr. Bundan tr hr shr 200-300 q qabndan
tmizlnmi zgil myvsini yyirlr. 1 kq zgil irsin bir qdr kr qataraq rbt
hazrlayrlar v onu 4 gn rzind hr gn 1 stkan miqdarnda iirlr. Sidikqovucu drman
hazrlamaq n zgilnn toxumunu zmk lazmdr. Sonra bu tozdan 1 ay qa gtrb,
cfri kknn hlimi il qardrb iirlr. Bu drman byrklrd v sidik kissind da
olduqda ox faydal tsir gstrir (85, s. 70).
zgilin myvsini aacdan drib bir qdr saxladqdan sonra yyirlr. Bu mddt
rzind o, bir qdr qcqrr, yumalr v ymli olur. Myvni soyuducuda saxlamaqla da
yumaltmaq olur.
Ytimi yumaq myvsinin trkibind kr 10-16% v alma turusu 1,2%,
qabnda is karotin v C vitamini vardr. Qab v yarpaqlar alayc maddlrl
zngindir. Myvsi iy halda yyilir v cmlr, ikilr hazrlamaq n istifad dilir.

AFTALI

Bu irli v tirli myv 3-5 m. hndrly olan aacda bitir v Azrbaycanda gni
yaylmdr. ind aftal hl bizim radan 2 min il qabaq bcrilirdi. Myvnin
masir lmi ad (Prsica) onun tarixin iar dir: uzaq kmid bu myv Avropaya ran
razisindn (latnca Prsia) gtirilirdi. Rusca da ftliy prsik, yni fars myvsi
dyirlr. Bununla bal qyd tmliyik ki, hl hmnilr Impriyas dvrndn balayaraq
avropallar bir ox Asiya xalqlarn, o cmldn Azrbaycan halisini, krdlri, htta rblri
bl, rti olaraq fars adlandrrdlar. Maraqldr ki, masir yunanlar hl d danq dilind
Trkiy trklrin fars dyirlr. Ona gr d prsica (fars) sz burada milli yox, mhz
corafi mnada baa dlmlidir.
rq poziyasnda v rssamlnda ftli iyi srlr boyu gzllik rmzi kimi
x dirdi. XIV-XVII srlr aid Azrbaycan kitab rsmlrind (miniatrlrd) ik am
ftli aaclarnn tsvirlrin rast glmk olar. Onlar, Kmalddin Bhzad, Soltan
Mhmmd v baqa mhur Azrbaycan miniatr rssamlarna mxsusdur.
Azrbaycanda ta qdimdn aftalnn 2 sas sortu bcrilir - aftal v hulu. Bunu orta
sr mnblri d qyddirlr. Msln, bu Ryhan Biruni X srd yazrd ki, tumu tind
tz ayrlan aftalnn nvn qdim azrbaycan dilind muhulu dyirldir (8, s. 410).
bn Sina yazr: aftal md n xyirlidir v itaha ar. Lakin onun baqa
qidadan sonra ymk mslht dyil nki, o, pis hzm olur. Buna gr onu xrkdn
vvl ymk lazmdr Ytimi aftal mdni yumaldr, kal is brkidir aftal ya
ba v qulaq arsna kmk dir. aftal aacnn yarpaq v iyinin irsi barsaqda
qurdlar ldrr (2, s.658-659).
Mhmmd Mmin (vfat - 1697-c il) qyd dir ki, aftal mdni yumaldr,
susuzluu yatrdr, dqovucu tsir malikdir, qzdrma titrtm zaman xyirlidir. aftal
irsindn dqovucu drman hazrlayrlar. Bundan tr irni xardaraq gcni
saxlayrlar. l ki, ir duruldu ona kr v dv tikan rbti qataraq iirlr. Yax
hzmtmk n aftaln bal v ya zncfil mrbbsi il yyirlr. aftal yarpann irsi
krl qar qurdqovucu vasitdir. Bu irnin mrhmi dazla qar xyirlidir (45, s 325)
Masir alimlr myyn tmilr ki, aftalnn trkibind krlr, alma, limon, rab
turular, B qrupu vitaminlri, karotin, kali, dmir v baqa mtallar vardr.
aftal hzmi yaxladrr, artq mayni orqanizmdn xardr, insan arqladr, lakin
qanda hmoqlobinin miqdarn artrr v, ona gr d, qanazlna qar xfirlidir. innilr
shr-shr aftal aaclarnn yarpaqlarndan h toplayr, v bu tirli damclardan bnzrsiz
dad olan ay dmlyirlr.

GAVALI
Gaval aac Azrbaycann dmk olar ki, btn razisind bcrilir. Ortasr
mlliflri d bu myvnin malicvi xsusiyytlrindn misallar gtirirlr. Mhmmd
Mmin yazr ki, gaval qzdrmada, iddtli titrm v ba arsnda xyirlidir. 460 q
gavaln 0,7 suda qaynadaraq yax iltm drman ld dirlr. Gaval qurdqovucu tsir
malikdir. Az yaxalamaq n ymi hlimi, gavalnn yarpaq v kkndn hazrlanan
drman angina v badamcq ii zaman xyirlidir v dama mhkmldir. Gavaln yax
hzm tmk n, onu qzl gl lklrindn biirilmi mrbb il ymk lazmdr. bn
Sina qyd dir ki, gaval zilib, dri zrindki yara v dmrova kils, fayda vrmi olar.
Gaval yarpaqlarnn hlimi il az yaxalasanz, boazdak iltihab dily v badamca
glib xa bilmz. Gaval kitrsindn hazrlanan mrhm gzn nurunu mhkmldir. irin
gaval d qovur. Gaval kitrsini su il qatb iils sidik kissindki dalar paralayr

Tibt hkimlri gavaln rk, qara ciyr v l xstliklrind mslht grrlr.

Hindistan v Sylonda gaval tumlar sidik kissi v boyrklrdki dalar paralamaq n
tibiq olunurdu. Baqa drmanlarla qardrb, onu ilan sancmasna qar istidifad dirdilr.
Yara v xoralarn zrin gavalnn tz, yaxud quru prtldilmi yarpaqlarn, v yaxud da
ki sirkd qaynadlm yarpaqlarn hlimini qoyurlar (16, s. 82).
Gavaln trkibind mxtlif orqanik turular, karbohidratlar, 9-16% ikr, pktin (2%
qdr), minral maddlr, C,B vitamini, karotin, azot birlmlri v rnglyici maddlr
vardr (16, s. 81).
Daha ox malicvi ffkti qara gaval vrir, hans ki, qbz vaxt mslht grlr,
Orqanizmdn suyu v xork duzunu xartmaa qadir olan kalium duzunun mvcudluu qara
gavaln qan tzyiqi v byrk xstliklri n ttbiq dilmsi buna imkan vrir. Qara gaval
orqanizmdn xolstrinin xarr, otrosklroz v d kissi xstliklrind faydaldr. (16, s.
82).

NNAB
Bu, ox da byk olmayan qhvyi-qonur aacn parlaq yumurtavar myvlri olur.
Bu myv qdimdn Azrbaycanda bcrilir. Innab irin v dadldr. Onu tz, kr
rbtind bimi v ya qurudulmu halda ymk olar. Ondan hminin rbt, kompot,
mrbb v cm hazrlayrlar (69, s. 224).
Onu nzr almaq lazmdr ki, innab gc v tin hzm olunur. Roma hkimi Qaln
(130-200 illr) onun bl haqqnda yazr: Mn innabda salaml qorunmaq v ya
xstliyin qabn almaq gcnn h izini d grmdir, lakin onun pis hzm olunmas v
insana az qida vrmsi haqqnda mlumatm vardr (2, s. 492).
slind, innabn bir sra xyirli chtlri d vardr. Qalndn frqli olaraq
Mhmmd Mmin (vfat 1697) innabn mahiyytini daha obyktiv qiymtlndirirdi:
Innab myvsi boaz v a ciyr xyirlidir, qan tmizlyir v onun ml glmsin
sbb olur. Sidikqovucu vasit alaraq byrklr xyirlidir. Bu qida byrk xstliklrind
xyirlidir. Ancaq innab tz hzm olunmur. gr o ox yyils - kp vrr. Yax hzm
olunmas n, onu ymkdn vvl glabda islatmaq lazmdr. Mtmadi olaraq hddindn
ox yyilrs, bu zaman kiilrd cinsi qabiliyyti zifldr. gr innab iskncbind (sirk
il baln qaynanm qar) v ya kasn cvhrind qaynadlb islr, o, d qovur v qan
tzyiqini aa salr. (85, s. 73).
lmi tbabtin qtirdiyi dlillr sasn, innabn irin, ymli myvsinin trkibind
30%- yaxn krlr, orqanik turular, alayc maddlr, oxlu C vitamini (400-800 mq %),
karotin (A provitamini), rutin, kumarin trmlri v sair maddlr vardr. Masir tdqiqatlar
myyn diblr ki, innab yarpaqlar mikroblar ldrr. Myvnin isti hlimini skrk
zaman iirlr. O hminin yksk qan tzyiqind mslht grlr (28, s. 36). Innabn iind
olan lifli maddlr zhrlri, tullantlar, artq xolstrini v ar mtallar orqanizmdn
xarr. Hal-hazrda innab myvsi byrk v sidik kissi iltihab xstliklrind sidikqovucu
vasit kimi d istifad dilir. O, dn ifraz v xmas prossin d tsir dir. Innab qara
ciyr, hiprtoniya (qan tzyiqini aa salan v sidikqovucu vasit kimi), nfs orqanlar
(qyd olunur ki, onlar, bronxit, traxit v boaz xstliklrind boaz v sinni yumaldr)
xstliklrind phriz daxil dirlr. Innabn yarpaq v qabnn hlimini a ciyr
xstliklrin qar iirlr, dri xstliklrind is bdnin zrin qoyurlar.

FYXOA
Cnubi Amrikada bitn bu aacn myvsi Azrbaycana kn srin ortalarnda
gtirilib. Hal-hazrda fyxoa Lnkaran zonasnda v bzi baqa rayonlarda myv

ld tmk mqsdil mvffqiyytl ytidirilir. Fyxoann tnd-yal oval myvsi tamna

gr ananas v iyly bnzyir. Myvlrindn rbt v mrbb biirirlr. Bundan lav,
qaraat kimi, onu da tmanndan kirirlr v kr qataraq saxlayrlar.
Fyxoann trkibind oxlu C vitamini v yod vardr. Xalq tbabtind fyxoa
myvlrini qalxanvari vzi xstliklrind yyirlr. Tz myvnin irsini is raxit, sinqa
v baqa avitaminozlarda istifad dirlr. Bu myv oktyabr-noyabr aylarnda sata
buraxlr.

PALMA XURMASI (RB XURMASI)

Xurma irin, dad lzztli v ox qidal myvdir. Mhz buna gr d xurma palma
tropik iqlimli lklrd bl gni yaylmdr. Bu aacn tsvirin qdim Misir
srdablrinin divarlarn bzyn naxlarda rast glmk olar. Qdim misirlilr xurmann
dylm tumlarn qurda qar vasit kimi istifad dirdilr. H. brsin tibbi papirusunda
(bizim raya qdr XVI srd) qurdun tmizlnmsin aid rspt misal gtirilir: Xurma
tumu 1/8 hiss, disart bitkisi (nv mnsubiyyti mlum dyil A..) 1/8 hiss, irin piv
25 hiss. Biirin, qardrn, iin o saat xar! (55, s. 29). Qdim Babild xurmadan la
nv axr v sirk hazrlayrdlar.
Masir Misir, Iraq v baqa rb lklrind xurma sas qida mnblrindn biridir.
zlrinin gndlik nrji il tmin tmk n, bdvi rblr bir ovuc xurma ymk
bs dir. Xurma baqa aaclarn yti bilmdiyi quru shrada bitir v orada yaayan
insanlar qida v odunla tmin dir. Tsadfi dyil ki, rblr xurma aacn mcazi mnada
ana dyrk arrlar. Xurmann ad bir ox Quran aylrind v Pygmbrin hdislrind
kilmidir. Mhz ona gr, Nsirddin Tusi (1201-1274) znn xlaqi-Nasiri srind
yazr ki, xurma n ali bitkilrdndir, guya onun ryi, qan damarlar v hyvanlara mxsus
baqa orqanlar olur. Btn bunlar hqiqt uyun olmasa da, o dvrd xurmaya olan byk
hrmtin tzahrdr.
ah Slyman Sfvinin saray hkimi Mhmmd Mminin xurma haqqnda bl
yazr: Xurma ox qidal myvdir, qann yaranmasna sbb olur v cinsi qabiliyyti
gclndirir. Xurma siny v a ciyr xyirlidir, skryi sakitldirir v blmi xardr.
Bu myvni rvmatizmd, zl v bl arlarnda ymk xyirlidir. Gldfn saman il
xurmann qat hlimi yax blmgtirici v sidikqovucu vasitdir, byrk v sidik
kissind olan dalar ridir. Tz xurma pis hzm olunur. Onu yax hzm tmk n xaxa dnlri, badam, nar irsi, iskncbinl (sirk v baln qaynanm qar) yyirlr (45,
s. 186).
bn Sina qyd dir ki, xurma skrk v astma xstliyin xyirlidir. n yaxs
gldfn otunun v tz drimi xurmann irsini sxaraq onlar oxlu miqdarda balla
qardrasnz. Bu qar kmrd mlayim isitmk v ymkdn vvl qbul tmk
lazmdr. (2, s. 279).
Hal-hazrda Azrbaycana quru xurma ran v bir sra rb lklrindn idxal dilir.
Onlar iki nvd olurlar quru v rtubtli. Birincisi tamna gr daha ox quru myvy,
ikincisi is irin mrbby bnzyir. Xurmann trkibind 22-26% saxaroza, 50% qlkoza,
su, zlal, pktin maddlri, B vitamini, karotin (A provitamini) v minral duzlar vardr.
rblr xurman yni miqdarda suda qaynadaraq alnm hlimi blm v skry
qar istifad dirlr. Sylonda yaban xurma palmasnn (Phonix Zylanica) myvsini
sznk xstliyind tyin dirlr. zilmi myvni tpitm kimi snn zrin qoyurlar.
Bu myvni zhrlnmy qar yyirlr. Bl hsab dirlr ki, yaban xurma palmasnn
myvsi qurdqovucudur, onun kkn is di arlarnda istifad dirlr (99, s. 185).

XRNK (XURMA)

Azrbaycanda xirniknin yabani bitn 1 yrli nv (Qafqaz xirniki) yaylmdr v

xaricdn gtirilmi 2 mdni nv bcrdilir (yapon v virgin xirniklr). Yapon xirnikini
hl ox qdimlrd ind bcrmy balamlar. Azrbaycana o ancaq 1920-ci illrin
sonunda gtirilmidir. Lakin yabani Qafqaz xirniki myvsinin istifadsi daha qdim
zamanlara tsadf dir. Bl ki, Mhmmd Mmin (vfat 1697) bunu tstiqlyrk, yazr:
Xirnik skrk vaxt faydaldr. Qanl ishaln qarsn almaq n hr gn ac qarnna 300500 q ytimi xirnik ymk lazmdr. Xirnik tumunun iini dyrk, 300-500 q axrda
isladrlar v rvmatik arlarda driy srtrlr. Xirnikdn mxtlif irniyyat v yax
mrbb hazrlayrlr (85, s. 76).
Xirnikin tz myvsinin trkibind 9-15% kr, 1,5%- qdr mxtlif zlallar v
oxlu limon turusu vardr. Bu myv orqanizm trfindn yax mnimsniln dmir
birlmlri il zngindir, v bu gstriciy gr myvlr arasnda sas yrlrdn birini
tutur. Xirnik sinir sistmini tonusladrr. Myvnin trkibind olan tanninlr v alayc
maddlr ona gcl bzdrc dad vrir. Bu tam aradan qaldrmaq n myvni 12-15
saat rzind 30-40 C-li suda saxlamaq yaxud qurudub istifad tmk lazmdr. Lakin
bzdrc tamn itirmi xirnikin ishala v qanaxmaya qar malicvi tsiri d azalr.

GLAS
Azrbaycan mlri yaban gilas aaclar il boldur, oxsayl mdni sortlar is
balarda bcrilir. Gilas tz v qurudulmu halda yyilirlr, hminin ondan konsrv,
mrbb v kompot hazrlayrlar. ah Slyman Sfvinin saray hkimi Mhmmd Mmin
(vfat - 1697) yazr: gilas tzlikl hzm olur, qbizlik zaman faydaldr. O, hminin
skry kmk dir. Gilas adam tz doydurur v itahan qardr. Buna gr arqlamaq
istynlr nahardan vvl gilas ymk mslht grlr. kr xstliyin dar olmu
adama gilas zmdn daha ox dr. Bu myvlri tox qarna ymk olmaz. Gilasn
saplan dmlyrk sidikqovucu vasit kimi iirlr. Myvnin tumlarn ydrk, drini
yumaldan v zn rngini yaxladran maska hazrlayrlar (85, s. 68).
Bozumtul-qrmzmtl, ar gilas aac yax hamarlanr v xarrat ilrind qiymtli
saylr.

TUT
Tutun nv (a, qara v qrmz tut) Azrbaycann hr yrind yaylmdr. Tutun
myvsindn bkmz v ya doab adl qat sirop dzldirlr. Mhmmd Mmin qyd dir
ki: irin tut sidikqovucur v qantrdicidir, cinsi faliyyti artrr. Bundan lav, a ciyr
n faydaldr, l xstliyind kmk dir v kkldir. Hddindn artq ydikd kp vrir.
Bl halda iskncbin (bal v sirknin qaynanm qar) kmy glir. Tur tut
bzdrc tsir malikdir, titrmd, qzdrmada kmk dir, d xardr, rk yansn
sndrr. Onun irsi il angina zaman blgmi xaric tmy kmk dir. Quru tut barsaq
xorasnda v ksgin ishalda xyirlidir. Tut irsi d hmin tsir malikdir.
bn Sina yazr ki, tut angina, stomatit, sinqa, di laxlamas v dizntriya zaman
xyirlidir. Tut myvsi sidikqovucudur. Bir insan qrb sancarsa, ona tut irsi imk
xyirlidir.
nnvi Tibt tbabtind qurda qar bir vasit kimi a v qara tutdan istifad
olunurdu. Myvsi v aacnn sulu cvhri kstrakt smklrin iltihab v qadn
xstliklri zaman tyin dilirdi. in hkimlri tut aacnn qabn diabt xstliyind
mslht bilirlr.

Azrbaycan xalq tbabtind tutun yarpa v myvsinin qat irsindn (bkmz,

doab) rk xstliklri, qanazl, qzlca, r xstliklrind istifad dilir. Myvnin z
md v 12-barmaq barsaq xoralarnda mslht grlr. Myvsinin irsi il angina
xstliyind boaz yaxalayrlar. Rvmatizmd a tutun myvsindn vanna qbul dirlr.
Tutu dizntriya, hiprtoniya xstliklrind yyirlr. Kk qabnn hlimi qurlqovucudur
v yksk qantzyiqi n faydaldr. A tutun yarpaqlarndan alnan sulu cvhr v ya
hlim iltihabl xstliklrd vpilpsiyada qbul dilir. Yarpaq v qabndan nazrlanan
mrhm qotur v qanmaya qar istifad oluna bilr.
Tutun trkibind 23% kr, 2,4 % zv turular, C, B1 vitaminlri, karotin,
hminin mxtlif amin turular vardr. Tut yarpann kstrakt qan tzyiqini aa salr,
arn alr, sblri sakitldirir, skry qar tsir malikdir. Vytnamda tut yarpandan
rvmatizmd, dri vrmind, kzma v baqa xstliklrd faydal malicvi tsir
gstrn famidol adl tibbi prparat isthsal dilir. Yaponiyada tut aacnn glndn illri,
lklri, dridki irinlri yaralar malic tmk n kosmtik krm hazrlayrlar. Tut
yarpann hlimi v ya quru yarpaqlarn tozu kr xstliyin msbt tsir gstrir.

ALMA
Azrbaycanda ba almasnn mxtlif sortlar ytidirilir. Quba-Xamaz zonasnda
v lknin baqa rgionlarnda sas ba myvsidir. Mhur yrli sortlardan biri qzl
hmdidir. Palmt, Smirnko v baqa sortlar da gni miqyasda bcrilir. lkmizin
mlrind alma aacnn yabani bir nv d bitir (rq almas). Dnyann imal
Yarmkrsind alma n ox sviln v istifad olunan myvlrdndir.
Mhmmd Hsyn xan XVIII srd alma barsind bl yazrd: Ytimi, tirli v
lzztli almalar (tur v irin) daha faydaldr, ninki dadsz olanlar. Mtmadi yyilrs,
rk n ox faydaldr. Bu myv xsusil taxikardiyada (iddtli rk dynmsind) v
tin nfsalmada faydaldr. Alma itahan artrr, barsa tmizlyir, qara ciyr xyirlidir.
Bundan lav orqanizmin hyat tonusunu qaldrr, gmrahladrr, hval ruhiyyy msbt
tsir gstrir. Alman ymk v onun trini iylmk xroniki sb xstliklrind xyirlidir.
Alma byin n faydaldr, onun i qabiliyytini artrr. Bimi alma quru skrkd fayda
vrr. (89, s. 155).
Mhmmd Mmin yazr ki, alma aacnn glndn hazrlanan mrbb ry v
byin xyirlidir. Bundan tr yni brabrlikd alma gl v qzlgl lklri gtrlr v
zrin kr tozu tklr. Tur alma qan tzyiqini aa salr v daha sox dqovucu tsir
malikdir. Tur alma sirsini krsiz qaynadb qatladrrlar. Alnm qat irni dqovucu
vasit kimi v d kissind dalara qar istifad dirlr. (89, s. 69).
bn Sina qyd dir ki, alma yarpaqlar v irsi il komprss tz ml glmi irinli
ilr v szanaqlara qar faydaldr. (2, .620).
Azrbaycan xalq tbabtind almann qurudulmu qabn byrkd da olarkn
sidikqovucu vasit kimi istifad dirlr, onun hlimini is qulaq arlarnda qulaa
damclayrlar. Myvlrindn sidr adlanan alma axr hazrlayrlar. Bu rab qbizlik
zaman yngl iltm vasit kimi qbul dirlr.
Uaqlar qarn ars zaman bl bir qarqla malic dirlr: 1 stkan alma,
yumurta sars, 2 q quru nan tozu, 1 ay qa kr tozu v 1 ay qa konyak. Bu
qarqdan uaqlara gnd 2-3 df 1 ay qa vrirlr. Alma bronxit zaman da
istifad dilir. Bundan tr onu az miqdarda suda biirirlr v isti-isti yyirlr (28).
Monqoliya hkimlri alman mumi ziflikd qvvtvrici vasit hsab dirlr v
hzm kmk dn drman kimi ymyi mslht grrlr (66, s. 81).
Almann trkibind 13%- qdr kr, C vitamini (onun miqdar yaban rq
almasnda daha oxdur), B1 vitamini, karotin, mxtlif turular, dmirin orqanik

birlmlri, kalium, natrium, fosfor, maqnzium, kalsium v s. mvcuddur. Almada dmir

ox olduuna gr, onu qanazlna qar istifad tmyi mslht grrlr.

DBYYAT
1. . , .1,
.. , .., . , , , 1981, 550 .
2. . , .2,
.. . , , , 1982, 832 .
3. . , .3(1),
.., .. , , , 1979, 792 .
4. . ,
.., .., , , 1980, 704.

.3(2),

5. . , .4, .. ,
, , 1980, 735 .
6. . , .5,
.., , ,1980, 328 .
7. . . . ( . .),
, 1974, .20
8. . - -. -,,1974,
1120 .
9. . . . (
. .), , 1974,.20
10. .. . .
. . , , 1987, .
330-407
11.
..
,1977, 268 .

. ,

12. ..
(1-1 .) . ,
, 1992, 95 .
13. .
1 .) , , , 1999, 88 .

(-

14. -. - .
.
15. -. . . ., . . .
... , , 1965, 288 .
16. .., ..
. , , 1991, 129 .

17. -. . , 1986,
, 232 .
18. . . , , 1992, 408 .

19. .. - -
. , ,
1987, 140 .
20. .., .., .. .
: . - ,
, 1989, 158.
21. . -. .: , ,
, 1992, .77-79
22. .., .., .. . , , 1983, 340 .
23. . . ( ). .,
. . , 1911, 130 .
24. . . , 1931, 370 .
25. . . , , 1997, 656
.
26. .. . , ,
1991, 224 .
27. .. ..
. - , , 1988, 175 .
28. .., .., .., ..
. - , , 1988, 320 .
29. . , , , 1990, - 55 .
30. .. . , ,
1991, 432 .
31. . . , 1999, 21 .
32. , .1, , - , 1958,
424 .
33. .. Prunus Mill. , .5, , -
, .178-179.
34. ., . . .: ,
, 1992, . 206-209.
35. .. Vigna Mill. , .5, , -
, 1992,.543
36. .. .., ..
. , ,
1995, 215 .
37. .. . , , 1989, 192 .
38. ( . .), , 1980.
39. . . , , 1989, 256 .

40. .., .., .. .

. - ., , 1989, 256 .
41. . II, , , 1990, 4 .
42. , .1, , 1988.
43.
.

. ( . .), ,1978, .23-24.

44. . - . .: , ,
, 1992, .196-206
45. . -.
.
46. . -. .: ,
, 1992,.97-192
47.
.
.

.,
, 1953, 343 .
48. . . ,

, 1992, 240 .
49. - . . , 3, 1999, .25
50. . . . .. ...
, ,1989, 271 .
51. - . , ,
, , , 1998, 32 .
52. -
.

. ( . .), , 1974, . 18

53. .. . - ., , 1990,
190 .
54. . .. ., ,
, 1988, 504 .
55. . . . -, 3, 1989,
.29
56. . -.
.
57. . -. .: , ,
, 1992, .64-68
58. .. (). , , 1969 ., 192 .
59. - .
.
60. . ,
, , , 1998, 220

61. .
.
62. .. , 2-
, , , 1974, 424.
63. .., - .., .. .
. , -, 1990, 190 .
64. ..
, , 1972, 398 .

65. . -.
.

66. ., ., ..
. -, , 1985, 390 .
67. .. -. , , 1982, 304 .
68. .. -. , , 1988,
144 .
69. .., .., ..
. , - ,
1998, 296 .
70. - ( - ). , ,
1985, 111 .
71. ., . . , , 1985, 254 .
72. . .
.. ... , ,1986, 32 .
73. . -.
.
74. . - (- ).
.
75. Bnyadov T.., Quliyev .A., Cavadov Q.C. Bostanlq v trvzilik.
Azrbaycan Etnoqrafiyas,1-ci cild, Bak, Elm, 1988, s.108-117
76. Bnyadov T.., Quliyev .A., Cavadov Q.C. Taxllq. Azrbaycan
Etnoqrafiyas, 1-ci cild,Bak, Elm, 1988, s.33-86
77. Qabusnam. Farscadan trcm qeyd v rhlr Rhim Sultanovundur. Az.
Dvl. Nr.,1989, 240 S.
78. Qaqay Solmaz. Manna dvlti. Bak, 1993, Azrnr,107 S.
79. Quliyev .A. ltikilik. Azrbaycan Etnoqrafiyas, 1-ci cild, Bak, Elm,
1988, s.86-108
80. Kitabi-Dd Qorqud. Trtib, sadldirilmi variant v mqddim
F.Zeynalovun v S.lizadnindir. Bak, Yaz, 1988, 265 S.

81. Mmmdbyli H. Mhmmd Nsirddin Tusi. Bak, Gnclik, 1980, 176

S.
82. Nsirddin Tusi. Tnsuqnameyi-elxani (Cvahirnam). Trcm Qafar
Kndlinindir. Bak, Elm,1984, 32 S.
83. Falnam. Trk illri. Trcm M.Payzovundur, redaktor - M.Adilov.
Bak, 1997, 97 S.
84. Fzuli. Mtl` l-etiqad. Bak,Yaz,1987.-101 S.
85. Xalq tbabti xzinsindn. trcmi v trtibi - Nsib Gyov. Bak,
Azrbaycan Ensiklopediyas, 1992, 224 S.
86. Xac Nsirddin Tusi. xlaqi-Nasiri. Trcm, mqddim v rhlr R.
Sultanovundur, Bak, Elm, 1989, 256 S.
87. Cadu, Tilsim, Tbabt (XVIII-ci sr Azrbaycan lyazmalarnda
cadugrliy aid mtnlr). Mqddim, trtib v qeydlr
F.lkbrovundur.Bak,1998,32 S.
88. rabnam (Orta sr lyazmalar rabn malicvi xsusiyytlri
haqqnda). n sz, trcm v trtib Frid lkbrovundur. Bak, Elm,
1993, 66 S.
89. rq tbabti v milli xrklrimiz. n sz, trcm v trtib Frid
lkbrovundur. Bak, Elm, 1994, 212 S.
90. Albertazzi P., Pansini F., Bonaceors G., Zanotti L., Forini E., De Aloysio
P. On Medical Effects of Soy Extracts. Gineco-logy, 1998; 91 (1): 6-11.
91. Al-Birunis Book on Pharmacy And Materia Medica. Introduction,
commentary and evaluation by Sami K.Hamarneh, Printed in Pakistan, Rashid
& Sons, Karachi, 1973,Part 1,154 P.
92. Al-Birunis Book on Pharmacy And Materia Medica. Introduction,
commentary and evaluation by Sami K.Hamarneh, Printed in Pakistan, Rashid
& Sons, Karachi, 1973, Part 2, 364 P + Photocopy of the Manuscript .
93. Al-Harbi M.M., Qureshi S., Ahmed M.M., et. all. Effect of Camel Urine
on the Cytological and Biochemical Changes Induced by Cyclophosphamide in
Mice. Journal of Ethopharmacology, 52 (1996), p.129-137
94. Hamdard: Pharmacopoeia of Eastern Medicine. Edited by Hakim
Mohammed Said. Karachi, The Times Press, Sadar, 1970, 544 p.
95. Kraft K. Artichoke Leaf Extract - Recent Findings Reflecting Effects On
Lipid Metabolism, Liver, And Gastrointestinal Tracts. Phytomedicine, 1997;
4(4); p.369-378
96. Jayaweera D.M.A. Medicinal Plants Used In Ceylon, vol.1, Colombo,
1981, 232 P.
97. Jayaweera D.M.A. Medicinal Plants Used In Ceylon, vol.2, Colombo,
1980, 282 P.

98. Jayaweera D.M.A. Medicinal Plants Used In Ceylon, vol.3, Colombo,

1981, 323 P.
99. Jayaweera D.M.A. Medicinal Plants Used In Ceylon, vol.4, Colombo,
1982, 342 P.
100. Jayaweera D.M.A. Medicinal Plants Used In Ceylon, vol. 5, Colombo,
1982, 256 P.
101. Sami K.Hamarneh. Nutrituions and Dietetics in Ibn al-Quff al-Karaki's
Writings. Hamdard Medicus, vol. XXX111, 4, 1990, p.30
102. The Book of Health. New York, 1982, 657 P.
103. Tyler V.E, Brandy L.R., Robbers J.E. Pharmacognosy. Philadelphia,
1988, 520 P.
104. William Dymock. Pharmacographia Indica. London, Bombay, Calcutta,
1893. Reprinted by "Hamdard", The Journal of the Institute of Health and Tibbi
(Medical) Research, Pakistan, 1972, 643 P.