VEREENIGING TOT BEOEFENING VAN

OVERIJSSELSCHREGT EN GESCHIEDENIS
VERSLAGEN EN
MEDEDEELINGEN
NEGEN EN ZESTIGSTE STUK
N.V. DEVENTER BOEK- EN STEENDRUKKERIJ
VROEGER FIRMA J . DE LANGE -' 1954
.'
./
.DE NOODMUNTEN
VAN DE STAD DEVENTER
1578 en 1672
DOOR
H. K. BERGHUIJS
IndeVerslagen enMededeelingen vanonzevereniging res-
den verleden jaar de noodmunten van de stad Kampen door
mij behandeld; dit jaar wil ik de Deventer noodmunten be-
schrijven. Ook hier werden n.1.indejaren 1578en 1672merk-
waardige stukken geslagen, die zeker onze aandacht verdie-
nen.
BELEG 1578
In 1578ginghet de graaf van Rennenberg te Deventer niet
zo gemakkelijk als het hemte Kampen gegaan was._Gelukte
het hemdaar de stad na een beleg van zes weken in handen
tekrijgen, devesting Deventer moest hij 109dagen belegeren,
alvorens hij de bezetting op 19November 1578 tot overgave
kon dwingen 1).
Reeds voor het beleg, dat ?p 3Augustus een aanvang nam,
hadmenzich, door degrotekosten, diedeDuitsebezetting met
zichmeebracht, genoodzaakt gezien aan geldmiddelen te ko-
men. Hiertoe werden inJuni 1578noodmunten geslagen, daal-
ders, halve en kwart daalders, welke een waarde hadden van
resp. 44, 22en 11stuivers. Het waren vierkante stukken zilver,
voorzien van destadsadelaar en het omschrift:
1) zie: W. H. Cost Jordens Het beleg van Deventer door de graaf
van Rennenberg in het [aa: 1578 (Overijsselsche Almanak 1839).
VORG, Verslagen en mededeelingen 69 (1954)
126
: VRGEN * NECESS DA VEN * 9 * IVN * 78
d.w.z. in dringende nood van Deventer 9 Juni (15) 78. Deze
munten werden, evenals dit te Kampen geschiedde, van het
stadszilverwerk vervaardigd. Omtrent dit stadszilverwerk le-
zen we bij Arnold Moonen, "Korte Chronyke der Stadt De-
venter":
1533. 's Maendaeqs na Apollonin daqh is verstaen van
.Schepenen en Raet, dat ieder lidt van de Maqistraet, het
zy Kamener. Schepen of Raet, geduurende zyne reqee-
ringe stervende, de belooninqe van het sterfjaer zoude
moeten missen, waer voor een zilvere beker met. de wa-
penen of merk des overleedenen tot zyne gedachtnis
zoude gemakt worden.
Deze noodmunten vindt men afgebeeld op plaat I. no's 1~3.
Omtrent het slaan van de munten komt het volgende in het
Deventer stadsarchief voor:
Anno 78 opten 4 J unii hebben beide werdeins .des
Raedes als Mr. Jan ter Spille ende Hademan van Laer
sampt gedeputierden des Raedes als Hendrick van
Marckel ende Wynolt van Mouwiek, uth beveel Sc. ende
R. mit vorwetten oerer Geschwaren Gemeynthe gelevert
alle unser stad sylverwerck Mr. Balthasar Wyntjes
Muntemr. uthgesondert sess vergulden potten dat welcke
geleverde sylverwerk gewegen heHt 80 mark ende ein
uncle trays, daervan geslaegen synnen klippinges pen-
ningen die geholden tien penningen fijn sylvers ende ge~
wegen 17 enqels en gegolden hebben die selve wegende
als vurs., 44 st. die halven ende vierendeelen nae ad-
venant, ende synnen daervan gemaeckt die laekkasie af-
getagen 85 mark an klippenpenningen ende der stucken
synen 804 klippingen ende einen oertt hett stucke gerec~
kent ad 44 stuvers facit an gelde 1769 g1. coer. ende 7 st.
~
den gl. ad 20 st. qereckent warvan die kamener Gysbert
Luessen unser Stadt reckeninqe tott syner 'tytt doen saIl.
VORG, Verslagen en mededeelingen 69 (1954)
127
Die vurs. klippingen synen uth noeth geslagen vermidts
unse stad gien gelt mehr hadde oHt konde bekamen am
lehnurige voer den garnisone tho doene, ander eyner
zydt van den klippingen is unser stadt arndt, geslagen
mitter umbschrift urgente necessi 9 Jun 78 davent.
(Onder klippenpenningen verstaat men vierkante munten,
Het woord klippe komt van het Zweedse klippa, dat zo veel
als met de schaar knippen betekent.)
Het is in Deventer echter niet bij deze drie stukken geble~
ven. Kerken en kloosters werden herhaaldelijk door de Duitse
soldaten geplunderd. Op 17Juli werd de St. Lebuinuskerk van
haar schatten beroofd. Hieronder bevonden zich onder meer
dri~ zilveren schrijnen, waarin de gewijde overblijfselen van
de heiligen: Lebuinus, Marcellinus en Radboudus. Het zilver-
werk werd geheel of gedeeltelijk naar de muntmeester Baltha-
sar Wyntgens gebracht, die gedwongen werd er munten van
te slaan.
Cast Jordens beeldt bij zijn artikel: .Levensbenqt van St.
Lebuinus", in de Overijsselsche almanak van 1836 als nood-
munten van deze roof geslagen de stukken van 44, 22 'en 11
stuiver, zoals die hiervoor zijn genoemd en afgebeeld op plaat
I no's 1~3af. Ik meen dit echter te mogen betwijfelen, deze
noodmunten dragen nmI. de datum 9 Juni, terwijl de plunde-
ring later plaats vond. Men kent echter uit het jaar 1578 nog
andere noodmunten, welke geslagen zijn met de stempels van
de daalders van de drie steden Deventer, Kampen en Zwolle,
die in deze tijd gezamenlijk munt sloegen in het munthuis te
Deventer. Deze noodmunten vindt men afgebeeld op plaat I
onder de no's 4 en 5. Het zijn weer vierkante stukken, op de
hoeken voorzien van de cijfers 1~5~7~8 (het jaartal) en aan
de keerzijde in een enkel geval zelfs met de letters V~S~L~K.
hetwelk de afkorting van: "Van Sinte Lebuinus Kiste" zou
kunnen betekenen. De stukken zijn zowel met de muntstempels
van 1570 als van 1575 geslagen. Ik meen te mogen aannemen,
dat deze munten vervaardigd zijn van het geroofde uit de
VORG, Verslagen en mededeelingen 69 (1954)
PI. I
2 3
5
VORG, Verslagen en mededeelingen 69 (1954)
129
kloosters enkerken. terwijl deeerstedrienaar mijnmeningge~
slagen zijnvan het stadszilver.
Nadat men eerst het stadszilverwerk en daarna het zilver
van kerken enkloosters had vermunt. zagmenzichindelaat-
ste dagen van het beleg nog genoodzaakt tot andere midde-
len. Tot tweemaal toe. op 29 October en 12 November 1578
sloegmenvoor 400 daalders aan koperen noodmunten. welke
deburgerij moest aannemen. doch welke later door de stads-
regeringweer ingewisseldzoudenworden. Dezemuntenwaren
rond en aan beidezijden geslagen. Aan deenezijdestaat het
stadswapen en arend met het omschrift:
: VRGEN * NECESS DAVEN : 30 : OC * 78
aan deandere zijdedewaarde. resp. 4. 2. 1en Y 2 stuiver. (Zie
plaat II. no's 1-4).
Na het beleg zijninderdaad de meeste stukken weer ing~-
leverd. Omze ongeldig te maken werden ze met het stads-
wapen ingestempeld. Het merendeel van deze stukken is nog
inhet bezit van de gemeente Deventer en bevindt zichinhet
museum"De Waag". In 1834 bedroegen de nog aanwezige
aantallen: 1922 van 4 stuivers. 1425 van 2 stuiver. 4244 van 1
stuiver en 4254 van Y 2 stuiver. Stukken zonder instempeling
zijnzeer zeldzaam. Dit zijnde stukken. welkeniet ingeleverd
werden en later tevoorschijn kwamen.
Ten slotte wil ik nog vermelden een gouden noodmunt uit
dit beleq. Het iseenstuk ophet gewicht van 10zdukaat. welke
wordt beschreven en afgebeeld indeveilingcatalogus Stepha-
nik onder no. 7089 (veiling Frederik Muller - Dec. J 904).
Het is echter zeer de vraag of dit inderdaa"dwel een nood-
munt is; nergens VIndtmen inhet Deventer Archief iets over
het slaan van noodmunten in goud en men kan dit stuk (dat
wel met deoriginelestempel geslagenis). alseenherinnerinqs-
stuk aan het belegof eenproefstuk beschouwen. Zo kwamook
indeveilingSchulmanvan Maart 1913onder no. 206 een zil-
veren proef van de koperen 2 stuiver voor. terwijl in het Ko-
VORG, Verslagen en mededeelingen 69 (1954)
Pl. II
2
3
4
VORG, Verslagen en mededeelingen 69 (1954)
131
ninklijk Penningkabinet te Den Haag een 2 stuiverstuk aan-
wezig is, geslagen op een vierkant plaatje, met op de hoeken
ingestempeld 1 ~5 ~7 ~8. (Dit stuk heeft een gewicht van
8,1 gram, terwijl de normale stukken 2,5 tot 2,7 gram wegen).
Op de bevrijding werd een kleine zilveren penning geslagen,
met aan de ene zijde het omschrift:
,GOOT HEFT DIE * STADT DEVENTER * GE~
TROEST * VNO * DEN * 20 * NOVEMBER * VER~
LOEST * 1578
aan de andere zijde voedt een pelikaan zijn jongen en het om-
schrift luidt:
ICK * VOEDE * MIN * JONGEN * MET' * MIN *
BLOET * BIS * ICK * VERTERE * MIN * LIF * EN
GOEDT'*
(plaat II no. 5).
BELEG 1672
In 1672 wordt de stad Deventer na een beleg van slechts
zes dagen door de troepen van de bisschoppen van Munster
en Keulen tot overgave gedwongen 2). Ook dan wordt weer
besloten, omin de grote behoefte aan geld te voorzien, van het
stadszilverwerk noodmunten te slaan 3). Het vermoedelijk als
enige uitzondering een grote bokaal van Adriaen van Boekholt,
is het hele stadszilverwerk vermunt. (Deze bokaal werd ver-
leden jaar, nadat zij bijna drie eeuwen familiebezit is geweest,
door de gemeente Deventer aangekocht uit de nalatenschap
van de familie Houck, afstammelingen van Adriaen van Boeck-
holt) .
2) W. H. Cost Jordens, Deventer door dienKeurvorst van Keul.en en
de Bisschop van Munster ingenomen ,en bezet 1672-1674. (Overijs-
selsche Almanak 1842, bldz. 98). ,
3) A,enteyckeninge van der Stadts siloeruierolc, sao t,en tyde van't
ove?'gaen van de Stadt Deventer is bevond.en geweest. (Overijsselsche
Almanak 1845, bldz. 78).
VORG, Verslagen en mededeelingen 69 (1954)
Pl. III
2
3
VORG, Verslagen en mededeelingen 69 (1954)
133
Van het zilverwerk werden daalders, halve, kwart en achtste
daalders geslagen (Zie plaat III no's 1--4). Het zijn zeer een-
voudige stukken, aan n zijde de stadsadelaar met het jaar-
tal A0 1672 eronder, de keerzijde is geheel blank gelaten.
De resolutie der stad Deventer van 18 Mei 1672 vermeldt:
Stadts silverwerck.
Vermidts de zwaere constitutie van tijt ende saecken
is nootsaeckelick gevonden ende werden de Herren Ca-
menaers geautoriseert omdeses Stadts silverwerck ende
d'odste poealen ten meesten dienste van de Stadt uijt te
soecken ende desselve te brengen tot Campen om van
deselve gelt tot Stadtsbehoeff te laeten munten off an-
ders op de beste wijze te gelde te maecken.
In de stadsresolutie van 30 Juli 1672 lezen we, dat de Ca-
mener Nilant geordonneert wordt de "silveren clipplnqen" of
penningen welke vervaardigd zijn van het stadszilverwerk tot
een bedrag van 997 carolusgld., 17stuiver en 8 penningen van
de goudsmid Lucas Lucassen te ontvangen en te verrekenen.
Waarbij:
"Is goetgevonden en geresolveert, dat het Stadtseil-
verwerck in dese beswaerlijcke tijden in gelde sal worden
geconverteert in dese beswaerlijcke tijt om daer mede
Stadtssschulden te betaelen" .
Op enkele van deze noodmunten vindt men op de keerzijde
een gedichtje, dat daar in deze tijd in gegraveerd is (door mr.
Lucas Lucassen?), zoals bv.:
Door vijands maght
en paaps geweldt
Verkeert ons glans
in vierkant geldt
Plaat IV--1
VORG, Verslagen en mededeelingen 69 (1954)
Pl. IV
2
3
VORG, Verslagen en mededeelingen 69 (1954)
135
Doen 'tvredewaer
Doenblonek het hier
Van silver en verguIt geschier,
Door 't Fransche Swaert
En Paeps gewelt
verkeert die gIants
in vierkant geIt
Plaat IV-2
Pax erat, et plenis fulge
bant poculamensis
Mars furit et nullum
dant liquefacta merum
Plaat IV-3
Den Keurvorst voCeulen hier gewesen,
Wat hij heeft uytgericht kunt gij
Aen deandre sijdelesen
(Veiling J. Koning, Sept. 1810, A'dam
verblijfplaats mij thans onbekend)
VORG, Verslagen en mededeelingen 69 (1954)