Heidegger PDF

T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
FELSEFE ANABLM DALI
SSTEMATK FELSEFE VE MANTIK BLM DALI

YTMSELLK SORUNU AISINDAN HEIDEGGERN KANT YORUMU

Doktora Tezi
Zehra Gl Erdoan

Ankara-2007

T.C
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
FELSEFE ANABLM DALI
SSTEMATK FELSEFE VE MANTIK BLM DALI


Doktora Tezi
Zehra Gl Erdoan

Tez Danman
Do. Dr. Erdal Cengiz

Ankara-2007
i

NDEKLER

SAYFA
NDEKLER ..... I
NSZ.......... IV
GR ......... 1

I.BLM: YTMSELLK SORUNU AISINDAN HEIDEGGERN AKINSAL
ESTETK YORUMU.... 26
I.1. Mekan ve Zamann Metafizik Yorumu...... 31
I.2. Zamann Saf Sezgi Olarak Yorumlan............ 39
I.3. Sezginin Biimi ve Biimsel Sezgi Arasndaki Ayrm . 47
I.4. Mekan ve Zamann Aknsal Yorumlanmas.... 55
I.4.1. Bireimsel a priori Bilginin Olana Olarak, Zaman'n Aklan.......... 61
I.5. Saf Sezginin Biimi Olarak Zamann Mekana ncelii ....... 68
I.5.1. Grnglerin Evrensel Biimi Olarak Zaman ................................. 74

II.BLM: KATEGORLER VE AKINSAL MGELEM YETS:
KATEGORLER VE L KPN BREMNN YTMSELLK SORUNU
AISINDAN AIKLANMASI VE YORUMLANMASI........ 78

II.1. Yitimsellik Sorunu Asndan Aknsal karsamann Probleminin
Aklan 88
ii

II.2. Saf Anlama Yetisi Kavramlarnn Ontolojik Temeli Olarak
Yitimselliin Aklan..... 101
II.3. Kantn ematizm retisi ve Heideggerin Yorumu .... 112
II.4. Ontolojik Bilginin Olumasnda mgelem Yetisinin Merkezi Rol ve
Zamansal Karakteri............................ 122
II.4.1.Sezgide Kavrayc Bireimin mgelem Yetisindeki Zaman Bantl
Bireimi.. 130
II.4.2. mgelemde Yeniden retimin mgelem Yetisindeki Zaman Bantl
Bireimi.. 138
II.4.3. Kavramda Tanmann mgelem Yetisindeki Zaman Bantl
Bireimi. 145
II.4.4. Kavramda Tanmann n-tanma Olarak Yorumlanmas 154
II.4.5. l Bireimin Birbirleriyle Olan likisinin Yitimsel Karakteri..... 157

III.BLM: AKINSAL TAMALGI VE ZETKLENM KAVRAMLARININ
YTMSELLK SORUNU AISINDAN YORUMLANMASI.. 166

III.1. Yitimsellik Sorunu Asndan Aknsal Tamalgnn aklanmas 170
III.2. Saf zetkilenim Olarak Yitimselliin Aklanmas.. 185

III.3. Ontolojik Bilginin Olana Olarak Zamann Aklanmas..197

SONU.204
ZET.213
iii

ABSTRACT......214
KAYNAKA....215

iv

NSZ

Bu almay yneten ve tezin tamamlanmasnda emei olan ok deerli sayn hocam
Do. Dr. Erdal Cengize, Heideggerde zaman sorununa beni ynlendiren ve
almann biimlenmesinde emei olan sayn hocam Yrd. Do. Dr. Erturul Rufai
Turana ve ngilizce evirilerde yardmn esirgemeyen sevgili arkadam Ahmet
Cneyt Gltekine teekkr ederim.

1


GR

Bu alma, yitimsellik (Temporalitt) sorunu asndan, Kant felsefesinin,
zellikle Saf Akln Eletirisinde ortaya konulan dncelerin, bir ontoloji olduuna
ilikin Heideggerin savlarnn irdelenmesi zerinedir. Heideggerin Kant ve
Metafizik Sorunu ve Kantn Salt Akln Eletirisinin Fenomenolojik Yorumu
adl kitaplarndaki, Kantn zaman anlayna kar gelitirmi olduu temel
savlarndan hareketle amlayan almada, Kant felsefesini nasl yorumlad ve bu
yorum balamnda nasl bir sonuca ulat zerinde durulacaktr. Bu balamda,
Varlk ve Zamanda, zaman sorununu, Kantn ematizm retisi ve yitimsellik
sorununun n aamas olarak, ele alacan
1
, taaht eden, Heideggerci sav
temellendirmeye alan almann yant arayaca soru, Kantn zamana ilikin
temel sorunlar tespit etme ve bu sorunlar yorumlama etkinliinde gerekli anahtar
kavramlar oluturarak, Heideggeri nceleyip ncelemedii ve bylelikle de
Heideggerin yitimsel zaman anlaynn, Kantn zaman anlaynn bir devam
olarak, grlebileceimidir?

Zaman probleminin aklanabilmesi iin 20. yzyla kadar geerliliini
srdren ve sklkla eletirilen Kantn zaman teorisinin aklanmas gerekir. Kant
zellikle nesnel zaman kavramnn Newtoncu ifadesiyle ilgilenmesine karn ne

1
M. Heidegger, Sein und Zeit, Tbingen, 2001, s.39 .

2

zneli nesnelden, ne de nesneli znelden tretmitir
2
. Onda, zaman daha ok,
eletirel, aknsal ilkeler iinde temellenir. Kant, zamana ilikin argmanlarn, Salt
Akln Eletirisinin Aknsal Estetik blmnde amlamaktadr. Bu teorinin zsel
uygulan ise, Aknsal karsama blmndedir. Kantn Newtonu merkeze alarak
oluturduu, nesnel zaman anlay, deneyimin olanakllnn koulu olarak, znede
temellenir. Zaman isel duyumun biimi olarak duyusal sezgi ve anlamann saf
kavramlarnda (kategorilerde) temellenmektedir. Fakat Kant, bununla nesnel zaman
ve ilikilerini znel yaanan zamanda temellendirmemi, znel zamann
olanaklln ve nesnel zamanla olan ilikisini aklamaya almtr. Ltterfelsin
belirttii gibi, Kant, nesnel zaman teorisini, yaanan zamana geri gtrmtr. Kant
znel zaman ad altnda zamann temellendirilmesini anlam, znel zamann
belirlenimleriyle ilgili bir teori gelitirmediyse bile, znel zamann yaplarnn
olgularn gz nnde bulundurmutur
3
. Bu nedenle almada Kantn znel zaman
anlayn tekrarlamadan ok, felsefi temellendirilmesi zerinde duracaktr. Bu

2
Newton zaman kavram iin tpk mekan kavramnda olduu gibi yer ve hareket kavramn art
komutur. Newton matematik zaman yalnzca grnen allm zamandan ayrt eder ki bu zaman,
gnlk yaama ynelen zamandr. Matematik zaman Newton iin soyuttur. Eit biimde akan zaman
bir byklktr ve bu byklk deimeyen sre olarak belirlenir. Kant Newtonun saf,
alglanamayan soyut zaman dncesini kabul etmekte ve matematik zamann eit biimde aktn
savlayan Newtonun grne katlmayarak, zaman sreyle eitlemektedir. Kant, zaman ve mekan
kavramlarnn Newtondaki metafizik kullanmna kardr. Newton iin, soyut zaman ve mekan
nesneldir. Zaman ve mekan, Tanrnn sonsuz trevleri olarak, deimeyen sre ve sonsuz alm
olarak, ebedilikte (sonsuzlukta) temellenir. Kant iin de zaman sonsuzdur. Saf Akln Eletirisinde
zorunluluun aknsal emasn sonsuzluk olarak gren Kant, bununla birlikte zamann sonsuzluunu
Tanrnn sonsuzluundan ayrmaktadr. K. Dsing, Objektive und Subjektive Zeituntersuchungen
zu Kants Zeittheorie und zu ihrer modernen kritischen Rezeption, Kant Studien Philosophische
Zeitschrift der Kant-Gesellschaft 71. Jahrgang , Berlin-New York, 1980, s.1-3. Ne zaman
iindeyse daima oradadr fakat sonsuz deildir, nk nesne her zaman ya bulunur ya da
bulunacaktr Kant burada nesne tarafndan doldurulan zamandan bahsetmektedir. I. Kant, Kritik
der reinen Vernunft, Hamburg, 1990, s.20, 206. XVII, B 189, Sandbotheye gre Kantn Aknsal
Estetii Newton fiziinin llebilir zaman kavramna baldr. Bu noktada Aknsal Estetik
Aknsal Mantktan ayrlmaktadr. Aknsal ematizm, saf imgelem yetisi ve a priori zetkilenimin
isel anlamnn zamansal analizinin tekrar yorumlanmas, Kantn gelecek gemi ve imdinin birlii
olarak zamansall, Aknsal eler retisinin ikinci ksmnda amladn gstermektedir. M.
Sandbothe, Stichwort: Zeit, Von der Grundverfasung des Daseins zur Vielfalt der Zeit-Sprachspiele,
Heidegger-Handbuch, Metzler 2003, s.2
3
W. Ltterfels, Kants Metaphysik der Subjektiven Zeit, Wissenschaft und Weltbild, 28, Wien,
1975,s. 137-151.
3

felsefi temellendirme, baz temel sorularda Heideggerin eletirel Kant yorumunu
iermektedir.

Belirli bir tarihsel problemden gelen Heideggerin Kant yorumu, Kantn
znel zaman teorisinde temellenmektedir. Heideggerin zaman anlay, Greklerdeki
gibi bir kozmolojiye demir atmamtr
4
. Heidegger iin, zamann ak ve zaman
ls, yldzlarn akndan okunamaz. Tarihsel arka plan ve tartmasnn nesnesi,
bir yandan varlk sorgulamasn ieren bat metafizii eletirisine, dier yandan
bat metafizii ile tartmasnn bir blmn ieren Kant yorumuna tutunmaktadr.

4
Felsefi gelenek, kozmoloji, matematik ve fizikte zaman, varolanlarn ak iin deimeyen bir l
olarak, almtr. Antika dnce ve felsefe geleneinin arka desenini oluturan eski Greklere ait
zaman kavraynda zaman, deiimin, elikinin ve gelip geiciliin sorumlusu olarak grlm,
zamansal olan bireysel olular alan dlanmtr. Grekler felsefeyi daha ok kuramsal theoria
etkinlii olarak kabul etmi, insan eylemlerini de iine alan d dnyaya ynelik deney bilgisini
gvenilmez, gelip geici bir bilgi tr sayarak nemsememi ve sadece insan deil; oluun hkm
srd nesneler dnyasn da kozmik zaman ierisine yerletirmilerdi. Burada sz edilen zamann,
farkl matematik ve fiziksel temel biimlerinin belirlenimlerine karlk gelen nesnel zamandr.
19.yzyln sonu ve 20. yzyln banda bu anlay yerini znel zaman anlayna brakt. Bu gelenek
iin znel zaman anlay, tamamen yabanc olmasa da nesnel zamana kar bir ekilde kendini
konumlandrd. Kkeni Aristotelese kadar uzanan yaanan zamann bu metafiziksel aklannn
daha ak temsilcileri olarak Bergson ve bu yaklam devam ettiren Husserl gsterilir. Gerek Bergson
gerekse de Hussell iin, zaman kavramnn kendisi, yaanan zamann vurgulanmasndan kaynaklanr.
Nesnel zaman, buna karlk olarak, ya mekan ile zdeletirilmi ya da znel zamann trevi olarak,
geerliliini srdrmtr. Heidegger iin ise zamann kkensel anlam, Varln ve olagelen
Daseinn anlamasnn ufku olarak kendisinde bulunmaktadr. Heideggerin zaman anlaynn analizi
bilimsel nesnel deil, varolusal ontolojiktir. K.Dsing, Objektive und Subjektive
Zeituntersuchungen zu Kants Zeittheorie und zu ihrer modernen kritischen Rezeption, Kant Studien
Philosophische Zeitschrift der Kant-Gesellschaft 71. Jahrgang , Berlin-New York, 1980, s.1-3.
Heideggerin 25 Temmuz 1924 te Marburg Tanrbilim Derneinde yapt Zaman Kavram
balkl konumasndaki yorumuyla Augustinus, zamann varlna ynelik dncelerini u ekilde
dile getirmitir: Sende, tinim, zamanlar lyorum; seni lyorum, bylece zaman lyorum. u
soruyla karma kma: Nasl oluyor bu? Yanl bir soruyla gzlerimi senden baka yere evirmem
iin yoldan karma beni. Sana ilikin olanlarn karkl ile kendi yolunu tkama. Sende, hep
yeniden sylyorum, sende lyorum ben zaman. Karmzdaki gelip geici nesneler kendileri yitip
giderken, seni kalclk tayan bir duruma getiriyorlar. Ben imdiki Varolmada bu durumun ortaya
kabilmesi iin gelip geen nesneleri deil, durumun kendisini lyorum. Yineliyorum, zaman
ltmde kendi bulunduum durumu lyorum. Heidegger, Zaman Kavram, ev: Saffet
Babr, Ankara, mge Kittabevi, 1996, s69. Agusttinusun zaman problemine ynelik kavraynn
metafizik dozu ne olursa olsun, sonuta, Eer Varolma ile, bizim insan yaam olarak bildiimiz,
kendi varl iindeki varolan kastediliyorsa o zaman, Heideggerin de belirtmi olduu gibi Varlk
sorusu, varolmaya ynelecek, dolaysyla varla iliki soru, zamana ilikin soruya dnecektir.

4

Bu balamda, Varlk sorgulamasn ieren zaman sorunu, Heideggerin
Varlk ve Zamandaki btn projesi iin merkezi bir anlam tamaktadr.
Heideggerin almasnn amac, kitabn balndan da anlalaca gibi, Varlk
sorgulamasn ieren, Varlkn anlam (die Frage nach dem Sein) sorusunun
aydnlatlmasdr. Buna karlk zamann yorumlanmas, varlk aydnlatmasnn (die
Aufhellung des Seins) geici hedefidir
5
. Heideggerin bu hedefi dorultusunda
zaman fenomeninin, her varlk anlaynn olanakl ufku olarak, yorumlanabilmesi
iin, ncelikle Varln anlamna ilikin sorunun aklanmas (Die Exposition der
Frage nach dem Sinn von Sein) ve Varlk sorusuyla zamann yitimsel yorumlan,
arasndaki ilikinin gsterilmesi gerekir. Her ne kadar, Heidegger iin zaman sorunu
Varlk sorusu karsnda ikinci planda olsa da zamann her olanakl varlk
anlaynn ufku
6
ve her olanakl Varlk anlaynn geici amac
7
olmas, zaman
sorununun Varlk sorusu karsndaki nceliini vurgulamaktadr. Bu noktada
Varlk ve Zamanda, zaman karsnda varla ncelik tanyan Heidegger, daha
ok, Varln ufku olarak anlalan yitimsellik (Temporalitt) sorununa
younlamtr
8
. almamz asndan, yitimsellik sorununun belirgin klnabilmesi
iin Varlk ve Zamandaki u pasaj dikkate alnacaktr: Eer Varlk, zamandan
hareketle kavranacaksa ve Varln farkl kipleri ve trevleri, zamann kipleri ve
trevlerinde temellendirilecekse, o zaman Varln kendisi, kendi zamansal
karakterinde aa karlmaldr
9
.

5
Heidegger, Sein und Zeit, Tbingen, 2001, s.1 .
6
Heidegger, a.g.e, s.1. Varlk gibi anlalan ufuk, zamandr. Heidegger, Die Grundprobleme
der Phnomenologie, Gesamtausgabe, II. Abteilung: Vorlesungen 1923- 1944, Band 24,
Frankfurt am Main, Dritte Auflage, 1997, s.22.
7
Heidegger, a.g.e, 2001, s.1.
8
Biz Varlg, zamandan (tempus) hareketle yorumluyoruz. Yorum yitimseldir (temporale).
Ontolojinin temel problemi, zamandan hareketle belirlenen Varlkn yitimselliidir (temporalit).
9
5

Burada Heidegger, Varlk anlamann tek olanann, zaman olduunun
altn izmektedir
10
. Eer zamansallk (Zeitlichkeit) insansal Daseinn varlk
anlamn (Seinssinn) temelllendiriyorsa ve Daseinn varlk durumuna
(Seinsverfassung) varlk anlay (Seinsverstndnis) aitse, o zaman bu varlk anlay
yalnzca zamansallk temelinde olanakl olmaldr
11
. Bu, ayn zamanda Varlkn
kendisini yalnzca zamansal karakterde grnr kld anlamna gelmektedir.
nk, Daseinn varlk durumu, zamansallkta temellenmektedir
12
. Heidegger,
Varlkn anlamnn zaman olduu varsaymna uygun olarak, Varlk sorusunun
kkenini varolann ontolojisine geri gtrerek zmlemeye almaktadr.
Heideggere gre, ontoloji, Varln bilimidir. Fakat Varlk, daima bir varolann
varldr
13
. Buna gre Daseinn sonlu fakat aknsal varl, varlk anlaynn,
ontolojik olanakllnn kouludur. yle ki, Daseinn sonlu varln imleyen
yitimsellik varlk anlaynn olana olduu iin, varln konulatrlan aa
karlmasna karlk gelen, ontolojinin olanadr. Bu noktada, Heidegger, znde
zamansallk balantl bir sorunun, ortaya ktna iaret etmektedir. Ontoloji
merkezli ve zamansallk balantl bu sorunu, Heidegger, yitimsellik problemi olarak
adlandrmaktadr
14
.

10
Zaman ve Varlk bir arada adlandrmamza neden olan nedir? Varlk, zaman araclyla
mevcudiyet olarak belirlenir. Bunun byle olmas, dnmeye dinmek bilmeyen bir huzursuzluk
vermek iin yeterli olabilir. Bu huzursuzluk, zamann Varl hangi adan belirlediini dnmeye
koyulur koyulmaz artar . Heidegger, Zaman ve Varlk zerine, ev:Deniz Kant, Ankara, A
Yaynevi, ubat 2001, s14.
11
Heidegger, Die Grundprobleme der Phnomenologie, Gesamtausgabe, II. Abteilung:
Vorlesungen 1923- 1944 , Band 24, Frankfurt am Main, 1997, s.22. Varlk anlayn kavramak
demek, varolan nceden anlamak iin, varlk durumuna varlk anlay ait olan Dasein anlamak
demektir. M. Heidegger, a.g.e, 1997, s.322.
12
Heidegger, a.g.e, s.323.
13
14
Heidegger, a.g.e, s.323-324.
6

Heideggere gre, yitimsellik kavram, yalnzca zamansalln evirisi
olmasna ramen, zamansallk kavramyla rtmez
15
. Buna gre yitimsellik,
varolusal analitikte, varlk olarak varolann varln anladmz ufkun, zamansal
olarak nasl oluturulduunun gsterilmesine ilikindir
16
. nk, varolusal analitikte
sorgulanan, Daseina ait sonlu varolmann zamanlandrlmas, varlk anlaynn
ufkunu oluturmaktadr. Bu noktada almamzn konusunu oluturan yitimsellik
sorununun belirginletirilmesi iin, yitimsellik ve zamansallk kavramlar arasnda
Heideggerin yapm olduu ayrmn aklanmas gerekmektedir. Heideggere gre,
zaman araclyla karakterize edilen yitimsellik, Daseinn sonlu varln imleyen
zamansallktan farkl bir anlama sahiptir. () bir eyin gemesi (luft ab),
meydana gelmesi (es geschicht) olarak, zamanda gereklemesine, basit olarak,
zamansal (zeitlich) diyorsak, bununla yitimsellik fenomeninin bir sre veya bir
hareket olduunu, ve daha da az zamanda tamamlanma olduunu sylemiyoruz.
Buna gre, zamanda geme olarak, zamansal, daha nce sylendii gibi, zaman
araclyla karakterize edilen yitimsellikle zde deildir
17
. Bununla birlikte,
Heideggere gre, varln yorumlanmasnda ierilen temel ontolojik grev, varln
yitimselliinin (Temporalittinin) gelitirilmesini kendi iinde kapsamaktadr
18
.
ayet biz zamansall, ontoloji ncesi (vorontologisch) olanaklln koulunda;
ontolojik varlk anlaynda temellendirirsek, onu yitimsellik olarak adlandrrz
19
.

15
Heidegger, a.g.e, s. 324.
16
Yitimsellik kavram, varolusal Analitikte zamansalln, varlk olarak anladmz, ufku
(Horizont) oluturduunu gstermelidir. Heidegger, a.g.e, s. 324.
17
Heidegger. Logik II. Abteilung: Vorlesungen 1923-1944, Gesamtausgabe, Band 21, Die
Frage nach der Wahrheit, Frankfurt am Main, 1995, s.199.
18
Genelde Varln yorumu zerine temel ontolojik grev, buna gre, Varln yitimselliinin
(Temporalittinin) gelitirilmesini kendi iinde kapsamaktadr. Heidegger, a.g.e, 2001, s. 19
19
7

Bu noktada Heidegger, Varln yitimselliiinin gelitirilmesini, Varlk
sorusunda ele alnan bir bak as olarak sunmaktadr. Bu, zaman sorununun,
Varlk ve Zamann btn tasarmnda, temel ontolojik bir bak asyla ele
alnd anlamna gelmektedir. yle ki, Heideggerin amac, Varlk sorusunun yol
gstericiliinde, ontoloji tarihi olarak adlandrdrd bat metafizii tarihinin
geleneksel ieriinin yok ediliinin tarihine ynelerek imha etmeyi (Destruktion)
iermektedir. Heideggere gre, varln kavramsal yorumunda ve yapsnda zorunlu
bir imha etme bulunmaktadr. mha etme, gelenein Varlk sorusu temelinde ele
alnmas araclyla, Varlk sorusunda gizlenmi olann, Varlk ve zaman arasndaki
ilikinin aa karlmasn iermektedir. Bu nedenle, Heideggerin yitimsellik
sorunu nclnde gerekletirdii, imha etme araclyla, ontolojinin
kavramlarnn gereklii fenomenolojik olarak, dorulanmaktadr
20
. Ontoloji
tarihinin, Varlk sorusu temelinde imhasn, Heidegger, Varlk ve Zamanda,
yitimsellik sorunu erevesinde konumlandrmaktadr
21
. nk, Heidegger iin,
ontoloji tarihinde Varlk sorusu ile zaman fenomeninin yan yana getirilip
getirilemeyecei veya ne lde getirilecei sorusu, varlk anlaynn ontolojik
olarak oluturulmasn ieren yitimsellik sorununa baldr. Zamansallk, varlk
anlaynn olanakllnn koulu olarak Varln zamandan hareketle anlalmas ve

20
Heidegger, a.g.e, s.31. Heidegger fenomenolojik ynteme ilikin, temel para belirlemektedir.
Bunlar indirgeme (Reduktion), yaplandrma (Konstruktion) ve mha etmedir (Destruktion).
Fenomenolojik yntemi oluturan bu e, isel olarak, birbirine aittir. Heidegger iin, imha etme,
negatif bir anlam iermez. nk, felsefenin yaplandrlmas, ayn zamanda zorunlu olarak, bir imha
etmedir, yani, tarihe geri bakta, gelenek zerine kurulu, eski alardan kalan gelenein,
paralanmasdr. Bu paralanma, gelenein negasyonunu ve onaylanmamasn deil, onlarn dorudan
ve pozitif anlamnda, kendilerine mal edilmesi anlamna gelmektedir. nk, yaplandrmaya imha
etme aittir. Felsefi bilgi zne gre, ayn zamanda, belirli bir anlamda tarihi bilgidir. Heidegger,
a.g.e, 1997, s.31.
21
Heidegger, a.g.e, 2001, s.22-23. Heideggerin amac, Varlk sorusu nclnde, Antika varlk
biliminin geleneksel ieriinin yok edilii tarihine ynelerek, fenomenolojik bir yap-zmn
gerekletirmektir. Bunun iin, Heidegger, zellikle Aristotelesin zaman kavram, Descartesn ego
cogitosu ve tezimizin konusunu oluturan Kantn ematizm ve zaman yorumu zerine irdelemelerde
bulunmaktadr.
8

kavranmasdr. Eer zamansallk bu ekildeki koulda temelleniyorsa, biz onu
yitimsellik olarak adlandryoruz
22
. Dolaysyla Varln anlamna ilikin soru,
sonlu zn tarihsellii tarafndan belirlendiinden, Heidegger yitimsellik kavramyla,
oradala frlatlm sonlu zn ekstatik-ufuksal varlna gnderme yapmaktadr
23
.

22
Heidegger, a.g.e, 1997, s.389. Heidegger, en genel anlamda, zamansallk kavram gibi, yitimsellik
kavramn da, balangc ve sonu olan, sonlu bir zaman dilimine karlk kullanmaktadr. Fakat yine
de,Varlk ve Zamanda, her iki kavram arasndaki ayrm belirleyicidir. Burada biz, varlk
anlaynn ufku olarak, zamansall, yitimsellik kavramnn belirlenimi olarak iaretliyoruz.
Heidegger, a.g.e, s.414. Heidegger iin zamansallk, basit olarak, bir eyin gemesi (luft ab), olmas
(es geschicht) ve zaman iinde tamamlanmasdr (vollzieht sich in der Zeit). Buna karlk
zamansallkla zde olmayan yitimsellik, zaman araclyla karakterize edilmesine karn znde,
zaman belirlenimlerinin fenomenolojik aratrlmasn iermektedir nceden sylendii gibi,
yitimsellik, zaman araclyla karakterize edilir. Eer biz, yitimsellik fenomenini sorgularsak,
yitimsellik ne derece zaman araclyla karakterize ediliyorsa, onun yitimsel yaps iin ksaca; onun
yitimsellii (Temporalitt) diyoruz. Heidegger, a.g.e, 1995, s.199.
23
Heidegger, ekstatik kavramn, en genel anlamda insann olabildii ve alaca olanakllk ufkuna
karlk kullanmtr. Dasein, olabilecei ve olaca bir ey (olarak) darda-durur (ausstehen).
Heidegger, a.g.e, 2001, s.336. Heideggerde zamansallk, duraan bir yap deil, ekstatik bir sretir.
Dolaysyla, zamansallk, genel olarak varolan bir ey deil, kendini ekstatik olarak oluturan;
zamanlandran (sich zeitigen) bir eydir. Heideggerde bir eye doru, geriye ve ortasnda
fenomenleri, zamansall, ekstatik olarak ortaya karrlar. Yun: Estatikon (), Ekstass
(), dar karma, uzaklatrma sznden tremektedir. Zamansallk, kendinde ve kendi iin
kkensel kendi ddr (Auer sich). Heidegger, a.g.e, s.328-329. Buna gre Heidegger iin,
insann, ekatatik bir varolma olarak, dnyada olma olarak varoluu,varolanlara ak olmasnda
temellenen, zamansallnn gemi, imdi ve gelecek ekstaslarnn birliinde temellenir.
Dolaysyla, zamansallk z itibariyle, ekstaslarn birliinde, zamanlandrmadr (Zeitigung).
Ekstaslarn sralanmasnda gelecek, ekstatik zamansalln kkensel birliinde ncelik tar. nsann,
bir eyi beklemesinin olana olan, kendisini tasa ettii eyden anlamas veya olabilmesini
(seinknnen) tasa ettii eyden beklemesi, ekstatik gelecek kipini tar. Unutan-imdikiletiren
beklemede olma (vergessend-gegenwrtigende Gewrtigen) kendi bana ekstatik bir birliktir.
Heidegger, a.g.e, s.339. Ekstatik varolu, gelecekseldir. nk o, yapt deil, olduu bir
varolmadr. nsan ne ise o olmayan, ne deilse, o olan bir varolmadr. nsann, kendi-nnde
(sich vorweg) ve bir henz deil (noch nicht) varl olmas, Heideggerin darda durmaolarak
nitelendirdii Daseinn kendi nnde ve kendi sonuna doru bir varolma olmasn imler. Bu
durumda, gemi, imdi ve gelecek, zamansalln kendisinin amasnn kipleridir. nsan
zamansalnn l ekstas ierisinde sonsuz biimde kendi dnda durarak, varolanlara ynelir. Bu
ynelmede karda-duran (Gegenstand) olarak, nesnenin belirlenimi sz konusudur. Ekstatik
zamanda imdi, akstas, merkezi bir neme sahiptir. Gemi ve gelecek imdiye atfta bulunarak
(gemi: artk olmayan, gelecek: henz olmayan) anlalr. P. Kaubaya gre de, imdide karlalan
varolana karlk gelen Dasein, ekstatiktir. Yani, somut gelecek, imdide, henz olmayan, daha
sonra olacak olan eydir: gelecektir. Ayn ekilde, gemi, artk olmayan olmuluk olarak, Daseinn
kendisidir ve imdi, plak imdi deil, kendi gizlenmiliindeki varolann gz nne getirilmesidir.
nsann bu ekstatik zaman btnl, Heideggerin Varln aa kt akln (Lichtung) ufku
olarak nitelendirdii, oradaln (da) ufkunu aa karr. Varlk ve Zamandaki btn abas, bu
aa kmann kendisi olan Heidegger iin, ekstatik zamansallk, kkensel oradal aydnlatr ve
Dasein ad verilen varolan oluturur. P. Kauba, Der Sinn der Anwesentheit,
http://66.249.93.104/Search?q=cache:QliA2KsbopES:www.cts.cuni.c2/reports/2003/C,2003s.2,
Kurzmann ise, Daseinn ekstatik varoluu ile tarihsellii arasnda kkensel bir iliki olduunu
savlamaktadr. Dasein ekstatik bir varolu olduu iin, kendisini dsallatran bir varlktr. Daseinn
ekstatik olarak kendisini dsallatrmas onun, zamana yaylan bir varlk olarak zgl akcln
oluturmaktadr. Kurzmanna gre bu olayn yapsnn kavranlmas tarihseldir. Daseinn tarihsel
9

Bu noktada Yunan kaynaklarna srtn dayayan Heidegger, Daseinn
oradalna karlk gelen dnya iindeliinin anlamn, varla anlama kipinde ak
olan, sonlu varln yitimselliinden hareketle aklamaktadr. Varla ilikin
sorunun aknsal ufku olarak, yitimsellik (...) genel olarak, Daseinn, Varlk gibi
bir eyi, rtk olarak, anlad ve yorumlad yerde, sz konusudur
24
.

Heideggerin szlerinden de anlalaca gibi, bir varlk anlaynn ufku
olarak yitimselliin aklanmas, varla anlama olanakllyla ak olan Daseinn
sonlu varlndan tretilmektedir. Dolaysyla, Dasein, bir bilince sahip olduu iin
deil, varolusal bir belirlenime sahip olduu iin yitimseldir. Bu balamda
Heidegger, insan Cogito ile snrlayan Descartesc anlaya kart bir tutum
gelitirmektedir. Heideggerin insan tasarm, kendi varoluunu kendisine ynelttii,
bir dncenin rndr. Bu nedenle onun insan portresi, insan Cogito ile snrlayan
Descartesc gelenekten ayrlmaktadr
25
. Heidegger, Descartestan farkl olarak,

olmas, onun ekstatik bir varolu olarak dnya iindeliini imlemektedir. P. Kurzmann, Burkord.
F.P. dtv Atlas; Philosophie, Deutscher Taschenbuch Verlag, 1991, s207
24
25
Ontoloji tarihi, varolan dnme biimiyle, Varlkn, insan varlyla kkl bana engel olmu
ve bu ban gereklememesi, unutulmu olmas, modern a belirlemitir.Heidegger.,
Gesamtausgabe I. Abteilung: Verffentlichte Schriften 1910-1976 Band 9 Wegmarken, Frankfurt
am Main, 1996, s.370. Metafizik sylemlerde, Varlk ve varolan srekli kartrlr. Bu
kartrmann nedeni, Varln olagelme olarak, dnlmesidir...bu durumda,Varln insan varlyla
olan temel bana engel olunur. Y.rnek,Martin Heideggerde Metafizik Problemi, Trkiye I.
Felsefe Mantk Bilim Tarihi Sempozyum Bildirileri, Ank. lke.1991, s.12. Heidegger, Varlk
sorusunda temellenen,Varlk ile insan varl arasndaki ilikiyi ortaya karma etkinliini, bu
ilikinin, modern an, Ratio arlkl dnya gryle rtld savna paralel olarak gelitirmi ve
Ratio arlkl epistemolojilere kar eletirilerini zellikle Descartes zerinde younlatrmtr.
E.R.Turan Martin Heideggerin Aletheia Yorumu, Seminer Felsefe, Say.6, zmir,1989.
Heideggere gre, ontoloji tarihinin imha edilmesi araclyla, geriye dn yolunun, ikinci dura
olan, Descartes, ortaa skolastizmine bal kalarak, Varlk sorusunu ve anlan ontolojik analizini
gz ard etmitir. Descartes, alglarmzn bizi yanltt dncesinden hareketle dnyorum
metafiziine saplanarak, hem znenin kendi varoluunu, hem de d dnyann varln, Cogitonun,
kendi zerine bklmesinden hareketle aklamtr. Descartesn varoluun kesinliini, ego
Cogitoda bulduu aktr. nk o, dnce merkezli dnya kavraynda, dnyann varln,
10

benim ve varm arasndaki ba yalnzca varolma kategorisiyle
ilikilendirmemi, ayn zamanda, Varlk unutan, Dasenn varlkn varolmasndan
hareketle sorgulamtr. Bu sorgulamada, Varlk sorusu, Heideggerin, Daseinn
zamansallndan Varln yitimselliiine doru izmi olduu yolda aa
kmaktadr
26
. Yitimsel bir zaman teorisinin gelitirilmesi olarak grlebilecek bu
yol, Daseinn znde sonlu bir olagelme (Ereignis) olmasna karlk gelmektedir.

Varlk sorusunda duran yitimsellik sorununu, Heidegger yeni bir soruya
dntrerek deil, ontolojinin kkenine ait olan eski bir soruyu, Varlk nedir?
sorusunu yeniden canlandrarak gerekletirir. Heidegger, Varlk sorusu iin Bat
metafiziinin Varlkn en genel kavram olduuna ynelik genel tanmlamasn
temel almaktadr. Heideggerin syledii gibi, her zaman bir varlk kavram iinde
deviniriz. Tm bilme ve ne srmelerimizde, varolan-eylere doru her
davranmzda ve her kendimizle olan ilikide, dilsel olarak dr ile imlenen ve
Varla karlk gelen sradan ve bulank bir varlk anlayna sahibizdir
27
. Genel

zneye baml klmtr. Oysa Heideggere gre, dnyadan soyutlanm bir varolu, yalnzca aknsal
(transendental) bir akl iin geerlidir. Heideggere gre, Dasein, zaten orada olan bir varlktr. Bir
dnyada da (orada ) olmak, dnyann varlnn insann dnsel etkinliine indirgenemeyeceinin
en ak ifadesidir. nsan, ego Cogitodan nce, ego Sumdur ve Suma karlk gelan vaolma,
varln ontolojik sorgulanmasn da beraberinde getirmektedir. Descartes, varln ontolojik
sorgulanmasnda temellenen ve gelecee ynelik deviniminde ortaya kan, bu olanaklln,
tartmamtr. Nitekim ben dnyorum nermesi, bir olanakll dile getirmekten ok, onun, ne
olduuna ilikin, bir belirlenimi, dile getirmektedir. Heidegger, Descartes hem suma gerekli
vurguyu yapmad, hem de dnyorum daki umu dnceyle snrlayarak tzselletirdii iin
eletirmektedir. Kukusuz Heidegger iin de, insan dnen bir varlktr. Bununla birlikte, varolma,
dnceden nce gelmektedir. Heidegger, a.g.e, 2001, s.21-25.
26
Heidegger, Daseinn varln oluturan varolu tarzlarnn (Existenzialitt),
anlamn,zamansallndan hareketle amlamak iin Daseinn yitimsel yapsna gndermede
bulunmaktadr. Yitimsellik (Temporalitt), Daseinn varlnn geiciliini imlediinden, Daseinn
varlnn temel ontolojik analizinin olanadr. Kendi varoluunu gerekletiren zamansal ve yitimli
bir varlk olan Daseinn, varlk sorgulamas da zamansal ve yitimlidir. Bu balamda,Varlk sorusu
araclyla varlk tarihine ynelen ve bu ynelmede Varlk arayan Heidegger, ontoloji tarihi olarak
adlandrd bat metafiziini,Varlk sorusu asndan, yitimsellik sorunu nclnde yeniden
deerlendirmektedir. Heidegger, Ontoloji tarihine ynelik, bu imha etmede, Varlk ve zaman
arasndaki ilikiyi ve yitimsellik sorununu problem edinmektedir. Heidegger, a.g.e, 2001, s.22-23 .
27
11

olarak var olmada ve yle olma da realitede, el-nnde-bulunuta, kalclkta,
geerlikte, oradaki-varlkta, vardrda [es gibt] Varlk yatar
28
. Varlk, bir
varolan olmad iin zamanda deildir. nk zamanda olsayd, yitimsel de olmas
gerekirdi. Oysa biz, varolanlar arasnda Varlk bulamyoruz. Eer Varlk en genel
kavramsa, varolan olarak kavranan, her eyin tesindedir. Bu durumda Varlka
ilikin yaplacak her tanm, varolana ilikin olacandan Varlk tanmlanamaz.
Bununla birlikte, Heideggerin belirttii gibi, Varlk, yitimsel olan Dasein
araclyla belirlenim kazanmaktadr. Bu birbiriyle eliik iki nermenin paradoksal
nitelii aka gzkmektedir. Fakat bu tanmlanamama, Varlkn anlamn
sorgulamaya engel deildir. nk, varolana ilikin her tutum ve sorgulamada ve
varolan ifade etmede, Dasein, belirli bir Varlk anlayna sahiptir. Bu noktada,
Heideggerin,Varlk ve Zaman birbirine aittir szleri, bizlere bir zm yolu
sunmaktadr
29
. Heidegger, zme u ekilde ular: Varlk ve zamann bir arada
dnlmesiyle, Varlk, dier varolanlar gibi, mevcut olma niteliini kazanr.
Heideggerin szleriyle, Varlk kendisini, O, vardrdaki dr ekinde gsterir
30
.
Dr eki, Varlk, varla getiren bir ek olarak, mevcut olma, mevcudiyete
brakma, kendi gizini rtsn ama anlamlarna gelmektedir. Daha yaln bir
ifadeyle, varolanlar, dr eki araclyla kendi varlklarn varla getirirler; bir
varolma kipi kazanrlar. Heideggerin sorusu, varla getirici bu dr ekinin Dasein
tarafndan nasl aa karlacadr. Bylece aa kan Varlkn anlam -ki bu
anlam zamandr- Dasein tarafndan, yitimsel olarak deneyimlenir.

28
29
Heidegger , a.g.e , 2001, s.17.
30
Ist Varlkn duruunu imler. Heidegger Identitt und Differenz, Zwlfte Auflage, 74383
Talheim, 2002, s.12. Kken olarak, ist-dr, durmaktan gelir. Durmak ise olmak (sein), srmek
(whren),varln srdrmek (fortwhren), mevcut olmak (vorhandensein), bulunmak (anwesendsein)
ve bir yerde olmak (da-sein) anlamlarna gelir. Heidegger, zdelik ve Ayrm, Ankara, 1997, s. 12,
Dip not 1.
12

Heideggerin buradaki temel argman, Bat metafiziinin Varlk
sorgulamasnda, Varlk (Sein) ve varolan (Seiende) ayrmn dikkate almam
olmalardr
31
. Oysa Dasein, belli bir varlk anlayna (Seinsverstndnis) sahip olduu
iin, Varlkn anlam hakkndaki soruyu sorabilir
32
. Heideggere gre, Daseinn
anlamasnda temellenen ve varolmasnn temel kipi olan varlk anlay, onun
varolanlara ilikin tutumunu belirlemekte ve onun dier varolanlar arasndaki ayrt
edici stnln oluturmaktadr
33
. lk stnlk ontiktir (ontisch). Daseinn kendi
varolmas tarafndan belirlenmesidir. kinci stnlk ontolojiktir (ontologisch).
Daseinn kendi varoluunu gerekletiremeyen dier varolanlarn varln anlama
olanana sahip olmasnda temellenmektedir. Heidegerin nc stnlk olarak
tanmlad, ontiko-ontolojik stnlk (ontisch-ontologische Vorrang) ise, soru

31
Heideggere gre varolan olarak varolan nedir? sorusuna verilen cevaplarda, varolandan nce hep
Varlk tasarmlanmtr.Oysa metafizik varl kendi hakikatinde, hakikati aklk olarak ve akl
da kendi znde dnemeyen metafizik, Varlk dile getirmekle birlikte, Varlkn hakikati
hakkndaki soruyu yantlayamaz ve Varlktan sz ederken, Varolan olarak varolandan sz eder.
Heideggere gre, metafizik gelenein bu tutumu, Varlk (Sein) ve varolann (Seiende) srekli olarak
kartrlmasyla sonulanmtr. Heidegger, a.g.e, 1996, s.370. Heideggerin ontolojik ayrm
(ontologische Differenz) olarak nitelendirdii varlk ve varolan ayrm, varln aknsal felsefesi
olarak, adlandrd ontolojide merkezidir. varlk zsel olarak, varolandan ayrlmaldr. Varlk ve
varolan arasndaki bu ayrm nasl ele alnmaldr? Bu ayrmn, olanakll nasl temellendirilir? Eer
varlkn kendisi, bir varolan deilse, o halde varolann kendisine, nasl aittir? Bundan dolay varolan
yalnzca varolanmdr? Varlk varolana aittir? Ne anlama gelir. Heideggere gre, bu sorularn doru
cevaplandrlmas, varln bilimi olarak ontolojinin temellendirilmesi anlamna gelmektedir. Varln
bilimi olarak ontolojinin temellendirilmesi ise, ontolojiyi yaplandran, ontololojik ayrmda aa
kmaktadr. Heidegger, a.g.e, 1997, s. 22-23.
32
Bu durumda, varolan, varolan olarak (Seiende als Seiende) belirleyen ve hakknda soru sorulan,
Varlk olarak tanmlayan Heidegger, soru sorma olanana sahip ve herhengi bir anda kendisi olan
sonlu z ise, Dasein olarak adlandrmaktadr. Heidegger, a.g.e, 2001, s.7. Hem kendi hem de,
Varlkn anlam hakknda, soru sorma olnana sahip olan Dasein, Varlk sorusu iin lttr.
33
Heidegger iin, anlama (Verstehen), bilmenin bir biimi deil, daha ok varoluun temel
belirlenimidir. nk sonlu z yalnzca anlama araclyla (Veya Heideggerin terminolojisiyle
varlk anlaynn nda), varolan olarak, varolanlarla karlaabilir. Eer anlama, varlk
anlaynda duruyorsa ve bu varlk anlay, Daseinn varlk durumu iin kurucuysa, bundan kan
sonu: o zaman, anlamann Daseinn varoluunun kkensel belirlenimi olmasdr. Bu balamda
yalnzca bilmeye ait olmayan anlama, varoluun temelllendirilmesi anlamnda, varolua aittir.
Heidegger, zellikle anlamann, varlk anlaynda durduunu belirtmektedir. Bu balamda varoluun
temel bir belirlenimi olarak, anlama, Daseinn btn olanakl teorik ve pratik eylemlerinin olanadr.
nk varolua ait anlama, Daseinn olma olarak, tasarm olanaklln aa kartmaktadr.
Sonuta anlama, varoluu kurduundan zamansaldr . yleki onda (anlamada) Daseinn olagelmesi
olarak, varoluu, kendi tarihinde zamanlandrlr. Heidegger, a.g.e, 1997, s. 390-394.
13

sorma olanayla belli bir varlk anlayna sahip olan Daseinn, varln anlam
hakknda soru sorma olarak tanmlanabilecek ontolojinin olana olmasdr
34
.
Heidegger, Daseinn ontiko-ontolojik olanaklln, onun ontoloji ncesi
(Vorontologisch) bir varlk belirlenimine sahip olmasyla aklamaktadr
35
.
Dolaysyla ontoloji ncesi varlk anlayn, kendi ontiko-ontolojik yapsnda ieren
Dasein analizini, Heidegger, dier tm ontolojilerin temeli olduu iin temel ontoloji
(fundemental ontologie) olarak adlandrmaktadr
36
. Bylelikle Heidegger, Daseinn
varla akln, anlamada; anlamay ise, Daseinn ontoloji ncesi bir varlk
anlayna sahip olmasnda temellendirmekte ve Daseinn varolanlara ynelmesinin
olana olan bu belirleniminin, kkensel yitimselliini oluturduunu dnmektedir.

Daseinn hem Varlka hem de varolanlarn varlna aklnn olana olan
anlama, sonlu zn yitimselliinde temellenmektedir. Heideggerde sonluluk, bir
sona ermeden ok, bir zamanlandrma kipidir. Dasein sonlu olarak varolur
37
.
Daseinn zamansall tarafndan zamanlandrlan (zeitigt) bu sonlu z, kendini
yitimsel olarak aa karmaktadr. Zaman (Zeit), zamansalln (Zeitlichkeit),
zamanlandrlmas (Zeitigung) olarak, kkenseldir. Kkensel zaman (die
ursprungliche Zeit) ise sonludur
38
. Varlk ve Zamandan alnan bu alnt,

34
Daseinn ontiko-ontolojik yaps, onun, oradaki varlk durumunun varolusal yaplann tayan
varolusallar (Existenzielitt) belirler. Heideggerin bulunu (Befindlichkeit), Anlama (Verstehen),
Sylem (Rede), Bo konuma (Gerede), Merak (Neugier), Belirsizlik (Zweideutigkeit), Dmlk
(Verfallen), Kayg (Sorge), Sulu-Varlk (Schuldigsein), Vijdann ars (Gewissensruf) ve Kararllk
(Entschlossenheit) olarak adlandrd varolusallar, en genel anlamda, Daseinn kendisinin ve dnya
iindeliinin, amlanmasna hizmet ederler. Heideggerin, zamana ynelik dncelerinin
anlalabilmesi iin, Daseinn oradaln, oluturan bu yaplarn, ontolojik irdelenii, merkezi bir
neme sahiptir. Heidegger, a.g.e 2001, s.134-175
35
Heidegger, a.g.e, 2001, s. 16
36
Heidegger, a.g.e, s. 13
37
Heidegger, a.g.e, s.329. Heideggerde Daseinn sonluluu, ontolojik sona ermeyi imler. Burada
tamamlanma, bitmiliin temellendirilmi kipidir.
38
14

Heideggerin zamansallk ve yitimsellik kavramlar zerine zmlemelerini zetler
niteliktedir. Yitimsellik, zamansalln, kkensel zamanlandrlmasdr
(ursprungliche Zeitigung)
39
. Heideggerin Daseinn varlna ilikin ontolojik
bak, Daseinn zamansallnn zamanlandrlmasn (Zeitlichkeit der Zeitigung)
ieren yitimselliine (gndelikliine ve en genel anlamda tarihselliine) bak da
beraberinde getirmektedir
40
. Daseinn sonlu varlnda temellenen zamansall,
onun aknsallnda (dnya-iinde-olmann kkensel ekstatik-ufuksal birliinde)
temellenen yitimselliini aa kartmaktadr. Bylelikle, Dasseinn varl
anlamasnda ve sorgulamasnda kklenen ontolojik analizi, znde, varl dnya-
iinde-olmann kkensel ekstatik-ufuksal birliinde anlayan yitimsel Daseinn
analizidir. Bu balamda varolmas zamansal, anlamas ise yitimsel olan Daseinn
varolanlarn varlna akl zamanda gerekletiinden, zaman tasarm, her
varlk anlaynn ufkudur. Yitimselliin Varlk sorusuyla balantsnn z, bu
soruyu sorma olanana sahip Daseinn varlnda, zamansal olarak aa
kmaktadr. Dolaysyla, Varlk sorusu temelinde, Varlk ve zaman arasndaki
ilikiyi ve bu ilikinin yitimsel yapsn aratran Heidegger iin, Varln anlam,
bizim iin daha imdiden belli bir yolda el eltndadr
41
. Oysa, Heideggerin Varlk
ve Zamanda Bat metafizii olarak adlandrd ontoloji tarihi, Varlk fenomenal

39
Heidegger, a.g.e 1997, s.429. Zamansalln zamanlandrlan (Die Zeitigung der Zeitlickkeit) yaps,
Daseinn, kendini, kendi uruna dntrmesini (verwendet) iermektedir. Kendi tketmede Dasein
, kendi kendini, edeyile zamann kullanr . Heidegger, a.g.e, 2001, s.333.
40
Bu noktada Heidegger, Daseinn, zamansallnn zamanlandrlmasn ieren, yitimsellik ile
olaylarn meydana geli tarihinini, merkeze alan ve zamana gre sralann ieren, kronoloji
arasnda, ba kurmaktadr. Heideggere gre kronoloji (Chronologie) yardmc bilim olarak, tarihte
zaman hesaplamasnda kullanlrken, fenomenolojik kronoloji, fenomenlerin zaman belirlenimlerini
ieren, yitimselliinin aratrlmasnda kullanlmaktadr. fenomenolojik kronolojinin devi,
fenomenin, zaman belirleniminin onun yitimselliinin- aratrlmas ve bununla zamann kendisinin
aratrlmasdr. Heidegger, a.g.e, 1995, s. 201. Kronolojik problem, yani Daseinn eylemlerindeki
yitimselliin gsterilmesi, geleneksel zaman kavram braklrsa yerine getirilebilir. Bu zaman
kavram Daseinn kkenselliini oluturmaktadr. Heidegger, a.g.e, s.203.
41
Heidegger, a.g.e, 2001, s.5. Heideggerin Varlk ve Zamanda belirtmi olduu gibi Varln
anlamna ynelik sorunun zemininde zaman fenomeni bulunur
15

alann dnda arayarak tzselletirmi, bylelikle de, Varlk ve zaman arasndaki
ilikide temellenen kkl ba grememitir
42
. Bu metafizik tutumun sonucunda
Varlkn ii boaltlarak gizli kalm, Heideggerin terminolojisiyle sylersek, zeri
rtlm ve Varlk unutulmutur
43
.

Bununla birlikte, Heidegger, Varlk unutmasnn tarihi olarak nitelendirdii
ontoloji tarihine ynelik eletirisinde, Yunan felsefesine zel bir yer ayrmaktadr.
Heideggerin tezi, Varlk sorusuna, ilk olarak Greklerin cevap verdii ynndedir.
Greklerde Varlk, zamann ufkunda dnlr. Grekler, varolan kendi varlnda
ontolojik ve yitimsel mevcut olma (anwesen) olarak ele almlar ve varolann
varlnn tecrbesini, orada-olann orada-olmas olarak edinmilerdir
44
. Orada

42
Varlk ve zaman arasndaki iliki sorununu Daseinn dnyadaki somut gerekliinden hareketle
alm getirmeye alan Heideggerin, Varlk ve Zamandaki amac, Varlk ile insan varl olarak
nitelendirdii Dasein arasndaki kkl ba ortaya karmaktr. Heidegger, amacn belirlerken, ayn
zamanda Varlk ile insan varl arasnda, zamanda temellenen kkl bir ba olduuna ilikin, temel
savna vurgu yapmaktadr. Heidegger, Metafizik Nedir?, (Was ist Metaphysik?), ev: Yusuf rnek.
Ankara, Trkiye Felsefe Kurumu yaynlar, 1991, s.12-13.
43
Varlk unutmasn yurtsuzluk (heimatlos) imgesiyle dile getiren Heidegger, Varln anlamn
bulmak iin bu zemine geri dn abasn ise yurda dn (Zurck zum Heimat) olarak
nitelendirmitir. Burada sorulmas gereken soru, tekrar yurda dnmenin olanann ne olduudur?
Yurda dnme (Kehre) olgusu, Varlk unutmasnda temellenen felsefenin metafizik ieriinden
kurtularak kendi zne dnmesi olanan ierir. Varlka dn karar, lm iinde yaama tavr
olarak gerekleir. Varlkn dnlmesini engelleyen unutma, Varlkn anlam sorusudur. Soru,
felsefi dnmenin temel sorusu olup Heideggeri Varlk aratrmaya ynlendirmitir, nk Dasein,
Varla ilikin unutkanlnn stesinden gelme olanana sahiptir. Varlk sorusunun ayrt edici yan
(Die Auszeichnung der Seinsfrage) sz edilen sorunun bugn unutulmu olmasdr. Platon ve
Aristotelesn almalarna soluk veren varlk Sorusu Heidegger iin keyfi bir soru olmaktan
tedir.Varla ilikin sorunun gereksizliine ynelik nyarglarn kklerini Antika varlkbiliminde
bulan Heidegger, varlk unutmasnn nedenleri olarak belirledii bu nyarglarn zeminine Antika
varlkbiliminin geleneksel ieriinin yok edildiine ynelik temel savn yerletirir Varln anlamna
ilikin soruya verilen yantlarn hem bulank hem de eksik olduu iin yeniden formle edilmesin
gerekliliine deinen Heidegger, Varlk Sorusuna kendine zg bir alm kazandrarak yeniden
tartmaya aar. Ona gre Varln anlamna ilikin soru geleneksel felsefe tarafndan bir zme
balanmamakla kalmam, ayn zamanda unutulmutur da. Bizim iin burada nemli olan
Heideggerin Varlkn felsefe tarihindeki tanmlaryla niin hesaplatdr. nk bu tanmlarda
varlk zamanszdr. M. Heidegger, a.g.e, 2001, s.5.
44
Daseinn dnyada olmas, dnyasyla ili dl olmasdr O. Pggeler, Der Denkweg Martin
Heidegger, Pfulingen, 1963/1983 s.53. nk, Daseinn z varoluundadr. Heidegger, a.g.e,
2001,s.42. Heideggerin terminolojisiyle varolann varl, orada-olan varla karlk gelen,
Daseinn orada-olmasna, yani dnyada olmasna karlk gelen dnya-iindeliinden (in der
Weltlickeit) hareketle deneyimlenir. Heidegger dnya-iinde-olmann olanakllnn koulunu
16

olmada (mevcut olmada), dnlmeksizin ve gizliden gizliye imdiki an ve srp
gitme egemendir; zaman zn srdrr
45
. Heidegger, Varln Yunan
dnmesinde kendisini gstermesini ise, hakikat (aletheia) kavramyla
karlamaktadr. Kant yorumunda, Heideggerin yitimsellik sorununa ilikin
grlerinin anlalmasnda, aletheia kavramna vermi olduu anlam merkezi bir
neme sahiptir.

Heideggere gre, aletheia olarak hakikat, Daseinn ekstatik olagelmesiyle
kurmu olduu ve ancak Dasein ile birlikte varla geen oluumdur. Hakikat, hem
Daseina ak olan hem de Dasein tarafndan deneyimlenen varolanlarn varlnn
aklna karlk gelmektedir. Bu balamda hakikat, varolanlarn kendisini sonlu
bilgi yetilerine at ve bu bilgi yetileri tarafndan aa karlarak (offenbarkeit)
rtsnn kaldrld (Enthlltheit), ontolojik bilgiye karlk gelmektedir. Hem
varolanlarn varlnn sonlu ze ald hem de bu akln sonlu z tarafndan
deneyimlendii kesime noktasna karlk gelen bu yer dnyadr. Dnya,
Daseinn dnyasallnn, ontik varlnn ve zaman zgn yaamasna karlk
gelen otantik varoluunun olagelmesinin zeminidir
46
. Olagelen, sonlu zn, aletheia
olarak kendisini aan varl deneyimlenmesidir. Bu deneyimin olana ise,
Kaygdr (Sorge)
. Heidegger Varlk ve Zamanda, Kaygnn, gelecek karekterine

zamansalla balamaktadr. Eger Dasein dnya-iinde-varlk ise, ve onun, temel yasas,
zamansallkta duruyorsa, dnya-iindelik, bir belirli zamansallktadr. Buna gre, dnya-iinde-
olmann paralara ayrlan btnlnn yaps, zamansallktan anlalr. Heidegger, a.g.e 1997, s.
413.
45
Heidegger, a.g.e,1996, s.376.
46
Daseinn dier varolanlardan fark, varolu (Eksistenz) olarak yaama olanana sahip olmasdr.
Heidegger iin Var-olu yalnzca dnyada-olmay (in-der Welt-Sein) deil, ayn zamanda Ek-sistenz
olarak dnyada-olmann dna kmay ve Varlka ynelmeyi imler. Mulhall, Heidegger ve Varlk
ve Zaman, ev: Kaan ktem, I. Bask, stanbul, Sarmal Yaynevi, 1998, s.72.
Ek-siztenz olarak dnyada-olmann dna karak Varlka ynelme, Heideggere gre, Kaygda
deneyimlenir. Kayg, en genel anlamda Eksistenz olma halidir. Kayg olarak insan, bo bir mekanda
17

ve imdiye ait tasarmsal bir yapya sahip olduuna vurgu yapmakta; Kayg
kavramn sonlu zn yitimsel yapsnda temellendirmektedir. Daseinn varlnn
kayg olarak amlanmas, onu, uydurma bir dncenin altna zorlamaz, fakat bizim
iin, imdiden ontik ve varolusal olarak, aa serilmi olan, ontolojik olarak
kavrama getirir
47
. nk Heideggere gre, bir Kayg varl olarak sonlu z,
daima kendini dnya-iinde-bulan bir farkndalktr. Kayg, sonlu zn var-olma
(Ek-sistenz) olanadr. Heideggere gre, Kayg veya dieri iin kayglanmay
ieren Esirgemenin (Frsorge) birlii, yitimsel bir olanakllk ierisinde
olumaktadr. imdinin zaman kipi, gndelikliimizi ieren pratik varoluumuzda
varolanlara ilikin bir bilgi verdiinden, yitimsel bir anlama sahiptir. Dolaysyla,
Heideggerin aletheia olarak adlandrd Varlkn aklnda sonlu z, yitimsel bir
aa serilmiliktir (Erschlossenheit)
48
. Yitimsellik, varolanlarn varlnn
anlalmasnn ufku olarak, karmza kmaktadr. Bu balamda, Heideggerin,

bulunmayan daima kendini dnya-iinde-bulan bir farkndalktr. Ek-sistenz olarak Kayg, iinde-
olmaklk tan k imlemektedir. Herkesin herkes olarak dnp eyledii gndeliklikten Varlka
doru k yoludur. Heidegger Kaygnn yapsal yn olduunu belirtir: Dnyay nnde bulma
(sich-vorweg), henz-iinde-olma (Schon-sein-in) ve evresinde-olma (sein-bei) . Heidegger
Daseinn bu yapsal ynn kendi ekstatik- zamansallna gre ele almtr. Henz iinde olma
olup, bitmilie Dnya iine atlmla, olgusalla gemie karlk gelir. Dasein, gemiin ekstas
iinde belirlenen bir tarihsel varolutur. Gemii onunla birliktedir, Hibir eye yep yeni bir balang
yapamaz ve kendisini gemite olduu eyden koparamaz. Bylelikle, yapt her ey, gemite ne
olduuna gelecekte ne olaca ile ilgili tasarmna ve u anda ne olduuna baldr. Zamann
ekstaslar, insan varoluunun geride braklamaz olanana lme-doru koarlar. Daseinn kendisini
lme doru koma iinde kavramasyla zamansallnn farkndalna ular. Varolma olarak
Dasein, dnyay nnde bulan, gelecee ynelmi tasarml bir varlktr. Kendi zgl olanaklar
ierisinde kendisini gelecee frlatr. evresinde olma olarak dmlk ise insann yaamn
tarihselliinden yoksun bir ekilde bugne uyarlamasdr. Heidegger, a.g.e, 2001, s. 324-331.
47
Heidegger, a.g.e , s. 196.
48
Daseinn kendisi altr (Lichtung).(..), Dasein kendi oradaln birlikte getirir ve bu
oradaln yokluunda varlnn var olmas, salt olgusal olarak deil fakat genel olarak sz konusu
deildir. Dasein kendi aa serilmiliidir. Heidegger, a.g.e, s.133. Daseinn ontolojik
yitimselliinin, bu aa serilmiliini Heidegger, Lumen naturale olarak adlandrmaktadr. Fakat
Heideggerin Lumen naturalesi varolusal, ontolojik bir yapya sahiptir. Lumen naturalenin
Heideggerci alm, skolastik gelenekten farkldr. Skolastikte, insan usunun bilgi yetilerine karlk
gelirken, Heidegger kavram, dnya-iinde-varlk olarak tanmlad Daseina karlk kullanmtr.
Dasein en z varlnda, kapatlmamlk (Unverborgenheit) karakterini tadndan , oras zsel
olarak aa serilmilie karlk gelmektedir.Bu aa serilmilik yoluyla Dasein, dnyann oradaki-
varl ile birlikte kendi iin oradadr. M. Heidegger, a.g.e, s. 132.

18

Varlk ve Zamann sunu aklamasnda varla ilikin soru ile bizim oradaki
(dnya-iindeki) varlklarmz arasnda (Varlka ilikin sorunun bizim oradaki
varlklarmz etkilediine ynelik) kurmu olduu kkensel ilikide, yitimsel-
ontolojik zaman anlayn, varlk sorusuna cevap olarak sunduu aa kmaktadr.
Burada, Heideggerin ilgisi, yukarda belirtildii gibi, varolann varlnn, sonlu
zn ontolojik bilgisine nasl geldiine ilikindir. Sonlu zn bilgisi her zaman iin
sonlu olduundan, bu gelme yitimlidir; ontolojiktir. Ontolojik bilgi, insann
yitimselliinin ufkuyla kuatlm olmasdr. Dolaysyla ontolojik bilgi, Daseinn
saf aklda temellenen sonlu bilgi yetilerindeki sonluluu, eksiklii imlemektedir.
Sonlu zn, varolanlarn varln aa karan ontolojik analiziyle, bu analizi
gerekletiren saf bilme yetileri arasnda koutluk kuran Heidegger, bu noktada,
Kanta zel bir yer ayrmaktadr.

Varlk sorusunu zamandan hareketle temellendirmeye alan Heideggerin,
kendisini, ontoloji tarihi olarak adlandrd Bat metafizii geleneinin dnda
tuttuu gz nne alndnda, Kantn zamana ilikin grleri Heideggerin varlk
sorgulamasnn tarihi olarak nitelendirdii, varlk unutmasndan dn
simgelemektedir. Heideggerin Kantn Salt Akln Eletirisindeki zaman anlaynn
temel kavramlarna ilikin yorumu, onun, Varlk ve Zamanda planlad, fakat
tamamlayamad, bat metafizii ile hesaplamasn ieren programnn bir parasn
oluturmaktadr.

Heideggerin yorumu, Kantn eletirel metafiziindeki yitimsellik
sorununun, yeri ve nemini gstermesi asndan nemlidir. Heideggerin temel
19

varsaym, Kant felsefesinin bir ontoloji olarak grlmesi gereklilii zerinedir.
Heidegger, Kant yorumunda, saf bilgi yetilerimizi aratran Kantn metafizik
sorgulamasyla, varolann varln aratran ontolojiyi birbirine eitlemekte;
metafiziin olanana ilikin soruyu, ontolojinin olanana ilikin soruya
dntrmektedir. nk, Heideggere gre, bir metafiziin temellendirilmesi
olarak Salt Akln Eletirisi, ontolojinin i olanann aa kartlmasn
iermektedir. Heideggerin bu savndan iki sonu aa kmaktadr: Birincisi, Salt
Akln Eletirisinin metafizik bir temelllendirme olduu; ikincisi ise, bu metafizik
temellendirmenin ontolojinin i olanana karlk gelen yitimsellii aa
karttdr.

Heidegger, Kant yorumunda metafiziin temellendirilmesi ile ontoloji
arasndaki ilikiyi, varolann varolan olarak sorgulanmasn ieren Genel metafizik
(Metaphysica Generalis) ile varolann varln sorgulayan ontoloji arasnda ba
kurarak oluturmaktadr. Heidegger, Aristotelesin varolan varolan ( : on
he on) olarak aratran ilk felsefesinin ( : prote Philosophia)
znde, ift anlama sahip olduunu belirtmektedir. lk felsefe, bir yandan varolan
olarak varolann bilgisini, dier yandan ise, varolanlarn btnlk iinde
belirlendii, varolanlarn en stn alannn bilgisini iermektadir
49
. Kant ise
metafizii, Baumgartenn kulland geleneksel anlamda, Metafizik Specialis

anlamnda kullanmtr. Heideggere gre, Kant tarafndan, dogmatik metafizik
olarak nitelendirilen bu metafizik kavram, insan bilgisinin ilk balang nedenlerini

49
Heidegger, Kant und das Problem der Metaphysik, Frankfurt am Main, 1998 , s.7.
Metaphysica adl kitabnda Baumgarten metafiziin konularn Ontoloji (Ontologia: Metaphysica

Generalis),Kozmoloji (Cosmologia),Pisikoloji (Psychologia) ve Doal Teoloji (Theologia naturalis)
olarak blmlere ayrr. Heidegger, a.g.e, s.5.
20

ierdiinden, bilgiyi deil, varolann bilgisini hedeflemektedir
50
. Bylece
Heideggere gre, bir metafizik bilginin olanann niin ontolojik sorunu iinde
barndrd aklk kazanmaktadr. Heidegger, metafiziin temellendirilmesi ile
ontolojinin i olanakllnn aa karlmas arasndaki ba kurduktan sonra,
Kantn metafizii sorgulayan tavryla aslnda ontolojinin i olanaklln
sorguladn belirtmektedir
51
.

Kanta gre, metafizik, insan aklnn doal bir yatknl
52
olarak akln
doal yapsnn rndr. Metafiziin olanaklln sorgulamak, onun gereklinden
phe etmeyi gerektirir. Oysa Kant, metafizik ad verilen bilgi alannn varlndan
hibir zaman phe etmemitir. Onun sorusu, bu alann bilgisinin bireimsel a
priori nermelerle kantlanp kantlanamayaca sorununda temellenmekteydi.
Dolaysyla, Kantn amac, metafiziin gvenilir bir bilgi olup olmadnn
dayanaklarn aratrp bulmakt. Eer metafizik bir bilimse nasl oluyor da dier
bilimler gibi genel ve srekli bir tasvip kazanmyor? Yok, deilse, nasl oluyor da
bilim kisvesi altnda durmadan bbrlenerek insann anlama yetisini hi snmeyen
ama hi de gereklemeyen umutlarla oyalyor
53
.

Heidegger, Kantn metafizii sorgulayan bu tavrn, temel ontolojinin
olanakll sorusuna dntrmektedir
54
. Bu dnm ayn zamanda, Heideggerin
Varlk ve Zamanda gelitirdii ontolojik Dasein metafiziinde ierilen Dasein

50
Heidegger, a.g.e, s.8 .
51
M. Heidegger, a.g.e ,1998 , s.8 .
52
I. Kant, Prolegomena, zu einer Jeden Knftigen Metaphysik, die als Wissenschaft wird
Auftreten Knnen, (Gelecekte Bilim Olarak Ortaya kabilecek Her Metafizie) Ankara, 1995,
s.117.
53
Kant, a.g.e, 1990, s.3.
54
21

analizinin (Daseinanaliytik) olanadr. Heidegger iin de geri metafizik, insann
temel bir yetenei olarak doasna aittir
55
. Fakat bu metafizik doa, Kantda olduu
gibi epistemolojik deil ontolojik ilgilerle aklanabilir. Dolaysyla temel ontoloji,
metafiziin zorunlu bir olanadr. Heidegger, Kant yorumunda, temel ontoloji
fikrini Salt Akln Eletirisinin aklnda gerekletirir ve bu gerekletirme,
Eletirinin, znde, ontoloji olduu savn ierir. Bylece, bir metafiziin
temellendirilmesi olarak, Salt Akln Eletirisinin yapsn, ontolojik olarak
yorumlayan Heidegger, metafizik dizgenin tm yapsnn, ontolojik olanaklln
aa karr
56
. Bu noktada Heidegger, Kantn Aknsal Estetik ve Aknsal
karsama daki dncelerini yorumlamakta ve Kantn sylemek isteyip de
syleyemediklerini aslnda kendisinin sylediini iddia etmektedir. Yalnzca Kant
tarafndan deil, ayn zamanda, Kant sonras Yeni Kantlar tarafndan da
sylenmemi olan ey ise, Saf Akln Eletirisinin znde bir epistemoloji deil;
ontoloji olduudur
57
.

55
nsan animal rationale olarak kaldka animal metaphysicumdur. nsan kendini akll canl olarak
grdke, metafizik Kantn deyimiyle insann doasna zg kalacaktr.Heidegger, a.g.e,1996,
s.370.
56
Kant yorumunda analizinin amacnn bir metafizie temel hazrlamak olduunu aklayan
Heideggerin sylemek istedii Salt akln Eletirisinin bir metafiziin temeli olarak
yorumlanabilecei ve bu yorumun da temel ontoloji olduudur. Ontolojik bilginin olanakll sorusu
Heidegger iin nemlidir. Kantda bilgi ben balyoruma karlk den zne ve yklemden oluan
bir yarg edimiyken, Heidegger ontolojik kavrayn ne tr bir bilgi verdiini zmlemeye alr.
Heideggerin buradaki temel sav sentetik a priori bilginin ontolojik olduudur. Heidegger, sentetik a
priori bilginin olanaklln aklamak iin ona ontolojik bir ierik yklemitir. Bylece Heidegger
sentetik a priori yarglarn nasl olanakl olduu sorusunu ontolojik bilginin nasl olanakl olduu
sorusuna dntrmtr. Bilgi yetilerimiz ontolojik ilkelere gre alr. Heideggere gre ontolojik
bilgi, deneyden kmayan, fakat deneyimin olanakllk koullarn iinde barndran bilgidir.
Heideggerin Kant yorumunda ontolojik bilgi, Kanta genel olarak bakldnda zorunludur. nk
btn olgusal deneyimlerimizin zorunlu kouludur. Kant deneyimlerimizi neyin olanakl kldn
sorgulamakla ontolojik bilginin isel olanaklln sorgulamtr. Heidegger, a.g.e, 1998, s.16-17, 21
57
Kantn felsefesini temel alan Cohen, Windelband, Erdman, Rickert ve Cassirer gibi filozoflarn
oluturmu olduu yeni Kant Okul (Margburger Schule):Yeni Kant Okul, Salt Akln
Eletirisindeki problemlerle farkl bir ekilde ilgilenmilerdir. rnein Cohen, Aknsal tam algy,
aknsal Analitikin merkezine yerletirmitir. baka bir deyile Cohen, zaman saf sezgi olarak,
belirlerken, anlak kavram olarak mantksal kavramtr. Heidegger, a.g.e, 1995, s.270. Natorpda ise
Duyarlk ve anlan veya verilmi olmann (Gegebenwerden) veya dnlm olmann
(Gedachtwerden) bu ikililii, saf dnme olarak, dnlm olanda mantkta, yani bilginin btn
22

Heideggerin eletirisi, Yeni Kantlarn Kant, yanl yorumlam
olmalarnda temellenmektedir. Yeni Kantlar, Kant bilgi kuramna indirgeyerek
Alman idealizmini amak istemilerdir. Oysa Kanta ontolojinin snrlar ierisinde
ynelen Heidegger, Kant bilgiyi temellendiren bir bilgi kuramc olarak deil,
metafizii, ontolojik olarak temellendiren bir varlk bilimci olarak tanmlamaktadr
58
.
Yeni Kantlar ile Heideggerin diyaloa girmesindeki neden, Eletirinin bilgi
kuramsal yorumlanmasdr. Heideggere gre, Yeni Kantlarn bu hatas, yalnzca
Kanta ulamay engellememi, ayn zamanda Kantn Kopernik devrimine ilikin
sylediklerinin bir slogana dntrlmesiyle sonulanmtr.

Heideggerin Kanta ynelmesindeki temel motif, Kantn Salt Akln
Eletirisinin nsznde iddia etmi olduu, Kopernik devrimine e tuttuu devrimi
gerekletirmesinde temellenmektedir. Kant, Kopernik devrimiyle, zneyi bilgi
edinme srecinde merkeze yerletirerek nesnelerin grnlerine gre deil; bize
nasl grnyorlarsa yle alglandklarn belirtmi ve dnyay tasarlay eklimizi
tamamen zneye uyarlamtr. Burada, Kantn zneyi aknsal (transendental) olarak
yorumlam olmas, zaman anlaynda merkezi bir neme sahiptir. Kantn bilgi
kuramnn zn oluturan aknsal zne anlay, bilginin znenin kurgucu etkinlii
ile gerekleen bir rn olduu dncesine dayanmaktadr. Kantn kendisi
tarafndan da Salt Akln Eletirisinin nsznde, Kopernik devrimine e tutarak
vurgulad bu dncesinin z, znenin bilgi edinme etkinliinde merkeze

kurucu belirlenimlerinin kkeni aknsal tam algda zme ulamaktadr Bundan dolay (Natorp
iin) Salt Akln Eletirisinin yorumunda mantk kkenseldir . Heidegger, a.g.e, s.270. Heidegger ise
Yeni Kant Okuldan farkl olarak, zaman, biimsel sezgi olarak, belirlemektedir. M. Heidegger,
a.g.e, s.272.
58
Heidegger, a.g.e, 1998, s.17
23

alnmas ve bu etkinlii araclyla nesnesini kurmasdr. Kantn kendi
terminolojisine ait kavramlarla ifade edecek olursak, akln doaya kendi kurallarn
dikte etmesidir. Bu u anlama gelir: Akl, yalnzca kendi planlarna uygun olarak
rettii eyi anlayabilir
59
. nk, gereklik bizim kurduumuz bir ey olarak zneye
baldr. Bylece Kant, z bilince dayal deneyimin nasl mmkn olduunu
sorgulamakla, zamana ilikin kavraymz, radikal bir ekilde deitirmekle
kalmayp, kendilik bilinci ile zaman arasndaki ilikiye gnderme yaparak,
Heideggerin ontolojik zaman anlayna zemin hazrlamtr.

Kant, zamana ynelik kavraymzda iki noktayla zetlenebilecek etkide
bulunmutur. lkin, bilgi edinme srecinde, zaman tm tasarmlarmz olanakl
hale getiren a priori sezgi olarak nitelemekle, Heideggerin baya ( vulger) zaman
olarak adlandrd niceliksel-saat zamanndan kopmay gerekletirmitir.
kincisi ise, nesneleri deneyimleyebilmemizin a priori olana olan zaman ile btn

59
Deneyimde verilen bilginin nesnellii ile deneyimden bamsz bilgi yetimizde verilen zorunluluk
arasndaki alamayan uurumu Kant, her iki bilgi yetimiz arasnda kpr kurarak amaya alm ve
bunu kopernikci dnm olarak adlandrmtr. I.Kant, Transzendentale Logik- Der umstndliche
und konstruierte Dreisprung des transzendentalen Denksports, file://A:\Kritik brgerlicher
Wissenschaft- Immanuel Kant Transzendentale Logik. htm. Dolaysyla Kant, etkisi ve sonular
bakmndan, Kopernik devrimine e tuttuu devrimiyle Kopernikin yaptnn tam tersini
gerekletirir. yle ki; Kopernik, Btn gezegenlerin Dnya da dahil olmak zere Gnein etrafnda
dndn syleyerek, geosentrik dnya gr yerine heleosentrik dnya grn geirmi,
bylece de insan, evrenin merkezinde olma ayrcaln yitirerek, evrenin merkezinden dna doru
savrulmutu. Oysa Kant kendi bilgi kuramna k noktas olarak zamanna kadar etkisini srdrerek
gelmi olan geleneksel felsefenin nesneyi nasl biliyoruz? sorusundan ok zne nesnesini nasl
biliyor? sorusunu merkeze alm ve bilgi edinme srecinde znenin etkinliini vurgulayarak, insan
yeniden evrenin merkezine yerletirmitir. Burada Kantn temel buluu, anln yasa koyucu bir
etkinlie sahip olmasdr. Cassirere gre ise Heidegger, metafiziin temel sorusunu Platon ve
Aristotelesin belirtii gibi varolann ne olduu? sorusunun oluturduunu sylemi ve Kantn btn
metafiziini bu temel soruya balayarak devam ettirmitir. Fakat burada Cassirere gre Kantn
Kopernikci dnm olarak adlandrd nemli bir fark bulunmaktadr. Bu dnm araclyla
Varlk sorusu asla ortadan kaldrlmaz, ama Antik felsefedeki varlk sorusuna ilikin komplike yapy
ierir. Dnm neyin iinde oluur? Bugne kadar bilginin nesneye yneldii kabul
edilmitirFakat burada tam tersi sorulabilir. Eer bizim bilgilerimiz nesneye deilde, nesne
bilgimize ynelseydi ne olabilirdi? Bu soruya gre, nesnenin belirlenimi bir nesnelliin varlk
oluumundan nce gitseydi, her nesne bu varlk yaps ierisinde geerli olurdu. Heidegger,
Davoser Disputation zwischen Ernst Cassirer und Martin Heidegger, Kant und das Problem der
Metaphysik, Frankfurt am Main, 1998, s. 295
24

bilgilerimize deimeksizin elik eden kendilikbilinci (Selbtbewusstsein) arasndaki
ilikiyi temellendirmi olmasdr. Zaman, yalnzca zbilince dayal deneyimden
tretilmemi, ayn zamanda onda ngrlmtr
60
. Heidegger, Kantn deneyim ve
zbilin arasnda kurmu olduu ilikiyle balatm olduu, vulger zamandan bu
kopuu, ivme kazandrarak gelitirmi ve Kantn Kopernik devrimi zerinde kendi
ontolojik zaman anlayn ykseltmitir.

Bu balamda, tezin birinci blmnde, Kantn Aknsal Estetikte dile
getirdii zamann metafizik yorumlanna ilikin grleri, akln insansall
(Menschlichkeit; der Vernunft)) sonluluu (Endlichkeit) balamnda ele alnacaktr.
Bylece, Heideggerin saf zaman olarak belirledii sezgiyi, ontolojik bilginin zsel
belirlenimi olarak nasl yorumlad ve sezginin bireimsel bilgideki ilevinin ne
olduu tartlacaktr. Bu blmn amac, Heideggerin, Kanttan farkl olarak
insann ontolojik yapsn imleyen sonluluuna odaklanmasnn, yitimsellik sorunu
ile balantsnn aa karlmas olacaktr.

kinci blmnn konusunu, yitimsellik sorunu asndan Kantn Aknsal
karsamadaki dncelerinin ve ematizim retisinin Heidegger tarafndan
yorumlanmas oluturacaktr. Kantn, Salt Akln Eletirisinin Aknsal Estetik

60
Kant, zaman, tm bilgilerimizi nceleyerek olanakl hale getiren, a priori sezgi olarak
nitelemekle duyularla kavranan gerekliin, zorunlu koulu haline getirmitir. Zaman, onu alan bir
bilin olmadka, gereklii olmayan, duyusal sezgimizin znel yaps ile ilgili olan ve bu yap
olmadan, hibir nesneye yklenemeyendir. Duyularla kavranan gerekliin tek ve zorunlu kavranma
koulu olan zaman, saf duyarlk kavram olarak, insann sezgi yeteneindedir. Kant, znel zamana ait
olgularn belirlenimi ile znenin bilgi yetilerinin aratrlmasn, birbirine balamtr. K. Dsing,
Objektive und Subjektive Zeituntersuchungen zu Kants Zeittheorie und zu ihrer modernen kritischen
Rezeption, Kant Studien Philosophische Zeitschrift der Kant-Gesellschaft 71. Jahrgang, Walter
de Gruyter- Berlin-New York, 1980, s.19

25

ve Aknsal karsama blmlerinde zamana ilikin sunduu kavramsal atnn
yardmyla, mgelem yetisi (Einbildungskraft) ve mgelem yetisinin a priori
kiplerinin (kavramda tanma:Apprehension, imgelemde yeniden-retim:
Reproduktion ve kavramlarda tanma:Recognition) kavramsal zmlemesi
yaplacaktr. Bu zmleme araclyla, Heideggerin bireimin kipiyle zaman
arasndaki ilikiyi, yitimsel olarak, nasl kurmu olduu gsterilmeye allacaktr.

nc blmde ise, Kantn Aknsal Tamalg ve zetkilenim
(Selbstafffektion) kavramlarnn Heidegger tarafndan nasl tanmland ve
yorumland aklanmaya allacaktr. Bylece, Heideggerin znenin znelliini
aa karan Daseinn olgusal-ontolojik aratrmasnn yol gstericiliinde,
Kantda nesnelliin tasarm ve birlik bilincinin a priori olanana karlk gelen
zbilin kavramna nasl yitimsel bir ierik katt gsterilecektir.

26

I.BLM: YTMSELLK SORUNU AISINDAN HEIDEGGERN
AKINSAL ESTETK YORUMU

Bu blmde, Kantn tm tasarmlarmzn zamanda gerekletii ve zaman
tarafndan belirlendii savnn Heideggerdeki almlar tartlacaktr. Sezginin
ontolojik bilgideki ilevinin sorgulanmasnda temellenen, varolann deneyimlenebilir
bilgisini evrensel olarak ortaya koyan saf bir sezgi var mdr sorusu ve bu soruya
Heidegger tarafndan verilen yant, almann birinci blmnn konusunu
oluturmaktadr. Hem Kant, hem de Heidegger iin, tm tasarmlarmz zamanda
gerekletiinden, zaman tm tasarmlarmzn olana ve zsel belirleyicisidir.
Bununla birlikte, Heidegger, Kanttan farkl olarak saf sezgi olan zamana ontolojik
bir ilev yklemektedir
.

Heideggerin temel argman, anlarn birbirini izlemesi olarak aklad
zamann, yitimsel bir yapya sahip olduudur. Bu balamda, Heidegger, Kanta
kar, saf sezgi olarak zamann, varolanlarla karlamann olana olduunu
belirtmektedir. Heideggerin bu savna gre, mekansal ve zamansal olanla
karlama, insann sezgisi iinde gereklemektedir. Dolaysyla, Heidegger iin,
Varln sezgisel yolu, insann sonlu duyu organlarnda temellendiinden, yalnzca
insann kendisi deil, ayn zamanda bilgisi de sonludur. Bu nedenle, sonlu bir z

Heideggerde ontolojik bilgi, bilgiyi oluturan saf akln saf gelerine (sezgi ve kavrama) karlk
gelmektedir. Dolaysyla bu elerin bireimi sonucunda oluan ontolojik bilgi, varolanlarn varln
aa karmaktadr. Bu noktada Heidegger, saf akl oluturan saf yetilerin aknsal ve ekstatik bir
yapya sahip olduunu belirtmekte ve bu aknsal ekstatik yapnn, varolann varln belirleyen
ontolojik zamana karlk geldiini sylemektedir. Bu nedenle, Heidegger iin ontolojik bilgi de, saf
sezgi olarak iaretlenen zaman merkezidir.

27

olarak insan, mekansalla sahip olan eyi yitimsel olarak, deneyimleme olanana
sahiptir. Burada Heidegger, zellikle sonlu zn, olgusal olagelmesinin ve
bilmesinin duyu organlar araclyla gerekletiinin altn izmektedir. nk,
sonluluun mekansal olarak deneyimlenmesine karlk gelen saf zaman sezgisi,
kendiliin ortaya kabilmesi iin zorunludur. Bu noktada, Heidegger, bilmenin
temelde sezgi olduuna ynelik Kantn dncesine katlmakla birlikte ondan
farkl olarak, sezgi ile insann sonluluunu imleyen yitimsel yaps arasndaki ilikiye
deinmektedir.

Mekan ve zamann metafizik aklannda, Kantn Aknsal Estetikte
gerekletirdii, drt aamal incelemeye paralel bir inceleme gerekletiren
Heidegger, zellikle Kantn sonluluktan ne anladn sorgulamaktadr. Heidegger
iin, akln insansall, yani sonluluu zorunludur ve bu zorunluluk insann
bilgisinin de kkensel olarak sonlu olduu anlamna gelmektedir. Heidegger,
bilginin bu sonlu zn, Kanttaki almna karlk gelen, sezgi (Anschaung)
kavramyla aklamakta; btn dnce ve bilgilerimizin zsel olarak sezgiye
hizmet ettiini, dolaysyla saf sezgi olarak zamann, tm bilgilerimizin olanakl
koulu olduunu iddia etmektedir. Bylelikle Heidegger iin btn tasarmlarmz ya
sezgi (intuitus) ya da kavramdr (Conseptus). Bununla birlikte nesneyle dorudan
ilikiyi kuran sezgi olduundan, bilgide kkensel olan sezgidir. Bu noktada konuya
aklk getirebilmek iin, sonsuz, orijinal sezgi (intuitus originarius) ve sonlu,
trevsel sezgi (intuitus derivatus) arasnda ayrm yapan Heidegger, sonlu sezginin,
alc (hinnehmende) bir tasarm olduunu dnmektedir. Heideggere gre, sezgi,
28

sonlu olduu iin, alcdr ve alc olduu iin de, duyarlmzda (Sinnlichkeit) yer
almaktadr
61
.

Bu noktada Heidegger, Kantn sezginin biimi ve biimsel sezgi
arasnda yapm olduu, ayrma deinmektedir. Kantta sezgi, ift anlamldr.
Yalnzca duyulara veya duyarla ait deildir. Bir taraftan duyarla, dier taraftan
ise imgelem yetisine aittir. Kantn, sezginin birlii zerine sylediklerini eletiren
Heidegger, syndosisin,synopsisin kendisi olduunu savlamaktadr. Kant,
sezgideki okluu synopsis kavramyla tanmlarken, Heidegger, mekan ve zaman,
birlikte vermek, bir eyi ayn anda vermek anlamna gelen syndosis kavramyla
tanmlamaktadr. Heidegger, Kanttan farkl olarak, syndosisin anlaa deil, saf
sezgi olarak verilen zamana ait olduunu iddia etmektedir.

te yandan Heidegger, mekan ve zaman tasarmlarnn a priori bireimsel
bilgilerin birliini nasl olanakl kldna aklk getirmektedir. Burada Heidegger
iin, zaman kavramnn aknsal aklanmas, genel hareket retisi iin temel
oluturmaktadr. Heideggerde, deiimin (Vernderung) ve devinimin (Bewegung)
olana, Kantta olduu gibi zaman tasarmdr. Yer deiimini, bir eyin ayn yer
ve zamanda mevcut olmas ve olmamas eklinde tanmlayan Heidegger, deiim
kavramn, Platon da olduu gibi, elikili (kontradiktorisch) ifadeler araclyla
belirlemektedir. Oysa Kant, hareketin kendi ierisinde tad bu atky

61
Heideggere gre sezginin alc (hinnehmen) olabilmesi iin, bilinenin yani varolann, kendini
gstermesi gerekir. Bu noktada Heidegger alc sezginin, varolan kendi sezgisinde yaratamad iin,
bir eye kendini yneltmesi (sich zu wenden zu) gerektiini belirtmektedir. Bylelikle Heideggerde
sonluluk, bilinenin kendini gstermesi ve bilenin sonlu bilgi yetileriyle, bir eye ynelmesi anlamna
gelmektedir. Bu ynelmede Heidegger, olanakl karda duran (Gegen-stand) nesne ile akta duran
(Ent-stand), kendi varlnda grnen (Seiende an sich ) arasnda ayrma gitmektedir.
29

(Wiederspruch) kabul etmediinden, hareketin mantksal olarak kavranamayacan
belirtmitir. Buna karlk hareketi, yalnzca art ardaln ufkunda, ayn eyin
anlalmas olarak, tanmlayan Heidegger, yalnzca zamann ufkunda (Im Horizont
der Zeit), bir eyin bir eye dnmnn kavranabileceini savlamaktadr. nk,
Heideggere gre, zaman tasarm, varolann bilgisini olanakl klan ontolojik bilgiyi,
aa karmaktadr.

Bireimsel a apriori bilgilerin olana olarak, mekan ve zamann
aklanmasn ieren blme ilikin Heideggerin hareket noktas, bir bilim olarak,
metafiziin olanann aratrlmasn ieren, Kantn metafizik temellendirmesi ile
ontolojik bilginin olanann aratrlmasnn, ayn ey olduu, savdr. Heideggerin
buradaki sorusu, metafiziin olanann aratrlmas ile ontolojinin olanann
aratrlmas arasnda nasl bir ba kurulabileceidir? Kantn metafizik
sorgulamasnn ynnn, ontolojik olduunu ve ontolojik bilginin olana sorusunun,
bireimsel apriori bilgilerin znn ne olduu sorusunda temellendiini savlayan
Heideggere gre, Kant, bireimsel apriori bilgilerin olanaklln sorgulayarak,
znde varolann varln aa karan saf akl tartmtr. Heidegger, saf akl
aratran metafzik ile varolann varln aratran ontoloji arasnda kurmu olduu
eitlikten hareketle, Kant felsefesinin znde, bir ontoloji olduunu, savlamaktadr.
Burada Heidegger, Kantn btn bilgilerimizi, birincil sezgi olarak, aklamasna
paralel olarak, bireimsel a priori yarglarn da birincil sezgi olduklarn, dolaysyla
da, dorudan ontolojik olduklarn sylemektedir. Bu cmlenin Heideggerci alm
sezginin, ontolojik bilgiyi temellendirmesidir. Ontolojik bilgi olarak, sezgi ise
zamandr.
30

Grlecei gibi insann sonlu varlnda ve bilgi yetilerinde temellenen,
ontolojik bilginin olana sorununu Heidegger, varolann varln aa karan,
bireimsel a apriori yarglarn (sezgi ve kavram birlikteliini ieren ontolojik
bilginin), olana sorununa indirgemektedir. Ontolojik bilginin olana ise, yukarda
deinmi olduumuz gibi, bizdeki zaman tasarmdr Bu noktada Heidegger,
metafiziin olanan, bireimsel a apriori bilgilerin olana, sorununa indirgeyen,
Kantn metafizik sorgulamasnn, ynnn, ontolojik olduunu, sylemekte ve
ontolojik bireim olarak, nitelendirdii sezgi ve kavram birlikteliinin, varolann
varln, zaman olarak, aa karttn, savlamaktadr. Heideggere gre, isel
duyum olarak, zaman, pasif fakat evrenseldir. Heidegger, pasif fakat evrensel isel
duyumun, mekan tasarm karsnda, bir ncelie sahip olduunu, dnmektedir.
D duyumun tm tasarmlar, mekansal olarak sezilirken, zne kendi isel
durumunu, yitimsel olarak, gzlemleme olanana sahiptir. Fakat her ne kadar, d
duyumun tasarmlar, mekansal olarak, sezilse de, bu tasarmlar, isel duyumda
ierilirler. Heideggere gre, sel duyumdaki bu sonluluk, zaman tasarmnn
kendisine aittir.

Bu noktada Heidegger, Kantn grng kavramn, sonlu bilgide, bilinebilir
olandan, hareketle tartmaktadr. Heidegger, birinci blmn Grnglerin
evrensel biimi olarak zaman baln tayan son alt blmnde, Kanttaki bilgi
nesnesi ve kendinde ey ayrmnn, kkensel olarak ne anlama geldii zerinde
durmaktadr. Kantn yapm olduu, fenomen ve numen ayrmndan hareketle,
grng kavramn dar ve geni anlamda aklayan Heideggerin argman, Kantn
31

grng ve kendinde ey ayrmnn, sonlu ve sonsuz bilgi ayrmnda temellendiidir.
Geni anlamda grng, Heideggerin sonlu bilmede, dnerek alan sezgi olarak,
tanmlad, varolanlarn kendisine karlk gelirken, dar anlamda grng,
dnmeden yoksun, deneysel sezginin ieriine karlk gelmektedir. Fakat
Heidegger iin, her iki kullanmda da grngler, varolanlara karlk gelmektedirler.

I.1.Mekan ve Zamann Metafizik Yorumu

Kantn Aknsal Estetikte gerekletirdii metafizik inceleme, a apriori
bilginin saf duyusal sezgi biimleri olan, mekan ve zamann genel olanakllna
ilikindir
62
. Heideggerde metafizik inceleme ise, mekan ve zamann genel
olanakllnn, ontolojik yapsnda temellenen, zamansal ve yitimsel yapsnn
aklanmasdr. Heidegger, Kant yorumunda, Kantn duyarlln ilkelerinin bilimi
olarak adlandrd, Aknsal Estetikte, a apriori bilginin, saf duyusal sezgi biimleri
olan, mekan ve zamann, genel olanakllna ilikin, gelitirmi olduu, drt aamal
incelemeye, paralele bir inceleme srdrmtr.

Negatif olan ilk basamakta, mekan ve zamann deneysel kavramlar olmad
incelenir. Hem Kant, hem de Heidegger iin, mekan ve zaman, deneysel kavramlar
deillerdir; bir tasarmdrlar (eine repraesentatio, eine Vorstellung). Mekan d
deneyimlerden tretilen deneysel bir kavram deildir. Belli duyumlarn dndaki bir
ey ile (.) ilikilendirilebilmeleri iin, ve benzer olarak onlar birbirlerinin dnda

62
Heidegger, mekan ve zaman kavramlarnn metafizik aklamas (expositio) altnda tasarmn, a
priori verilen bir kavram iermesini anlamaktadr. G.Wohlfahrt, Ist der Raum eine Idee?
Bemerkungen zur transzendentelen sthetik Kants, Kant Studien Philosophische Zeitschrift der
Kant- Gesellschaft 71. Jahrgang , Berlin-New York, 1980 , s.137
32

ve dolaysyla salt ayr olarak deil, fakat ayr yerlerde olarak tasarmlayabilmek
iin, mekan tasarm daha imdiden zemin olarak bulunuyor olmaldr
63
.
Heideggere gre Aknsal Estetikten alnan bu alntda, Kant, unu sylemek
istemitir: Diese vorstellung non abstrahitur a sensationibus externis: Bu (mekan)
tasarm, d deneyimden karlamaz
64
. Dsal grngnn ilikilerinden deneyim
yoluyla dn alnamaz; tersine, bu d deneyimin kendisi ilkin ancak sz edilen
tasarm yoluyla olanakldr
65
. Buna gre, d grnglerin olana, bizdeki mekan
tasarmdr
66
. Heidegger, mekan gibi zamannda (nesnel bir kavram olmad iin)
nesnel bir gerekliinden sz edilemeyeceini belirtmektedir
67
. nk, Kantta
olduu gibi, biz nesneleri olduu gibi deil, duyarllmza zg a priori
tasarmlama gc ile bilebiliriz
68
. Heideggere gre, birinci incelemede, negatif
olarak sylenmek istenen, mekan ve zamann mevcut olan nesnel bir ey olarak
bulunmamalardr. Mekan ve zaman, nesnel olarak varolan eyler deil, aksine
varolan temellendirendir. Bunun pozitif anlam, mekan ve zamann mevcut olan
temellendirmesidir
69
. D grnglerin olana olan mekan ve bir eyin farkl ve ayn
zamanda (Zugleichsein) olmasnn olana olan, apriori zaman tasarm, insansal

63
Kant, a.g.e, 1990, s.67, B38. Wohlfahrta gre Kant, makandan (ve zamandan) a priori verilen bir
kavram olarak szetmesine karn, bunu takiben 3. ve 4. mekan (ve zaman ) argmannda mekann (
ve zamann) kavram olmadn, sezgi olduunu sylemitir. G.Wohlfahrt, a.g.e, 1980 , s.138
64
Heidegger, Phnomenologische Interpretation von Kants Kritik der reinen Vernunft,,
Frankfurt am Main,1987, s.114
65
I. Kant, a.g.e, 1990, s.67, B38
66
D duyum (ueren Sinn), tasarmlarmz bize gerek ve saf olarak veren tek yetidir D. H.
Heidemann, Kant und das Problem des Metaphysischen Idealismus, Kantstudien Ergnzungshefte
131, Berlin; New York,1998,s.99. Heideggere gre Kant zaman kkensel tasarm olarak, B41de bir
eyin tasarlanmas olarak, iaretlemektedir. Heidegger, a.g.e, 1995, s.276. Zamann kkensel tasarm
olmas ne anlama gelir? Kantta tasarm, duyudur; tasarm, bir eyin tasarmdr. Heidegger, a.g.e,
s.277.
67
68
Zaman, (..).. nesnede deil ama kendisine nesnenin grnd znede aranmaldr Kant, a.g.e,
1990, A38 B55, s.81.
69
Burada Kantn mevcut olan kavramyla dnd arka plan olarak bir mevcut olma deildir.
Mekan ve zaman, grng olarak mevcut olandr ve mmkn deneyimin kurucu gc ve saf biimi
olarak, salt akldan tretilmi diskursiv kavramlar deillerdir. M. Heidegger, a.g.e, 1987, s.115.
33

sezgimizin sonlu (Endlich) olmasnda temellenen yitimsel yapsna baldr. Zaman
nesnede deil, kendisine nesnenin grnd znededir
70
. Bu nedenle, zaman
tasarm, znede a priori olarak temelde yer almaktadr.

Mekan ve zamann a priori zorunlu tasarmlar olduunu kantlanmaya
alan ikinci basamak pozitiftir. ncelemenin ikinci basamanda, mekan ve
zamann, zorunlu a priori tasarmlar olduu zerinde durulur
71
. Mekan ve zaman
tasarmlar, insan bilgisinin genel ve zorunlu kavray biimleri olarak duyularla
kavranan gerekliin kavranma koullardrlar
72
. Heideggerin syledii gibi, duyum
oyununun olana olarak zaman, tm grnglerin temelinde yer alan ve kendi
iinde a priori olarak verilen saf bir sezgidir
73
. Mekan ise, Kantta olduu gibi,
nesneler aras ilikilerden karlan bir ey deildir
74
. Mekansal ilikilerin nceden
sezgisine sahibizdir. Heidegger iin de mekan tasarm, tm grnglerin olanann
a priori kouludur
75
. Burada Heidegger, Kantn mekan tasarmnn, bizde,

70
Zaman yleyse yalnzca bizim (insansal) sezgimizin ki (nesneler tarafndan etkilendiimiz srece
her zaman duyusaldr) znel kouludur, ve znenin dnda hibir eydir Kant, a.g.e, 1990. A 35
B52, s.78. Zaman, duyusal sezgimizin znel kouludur ve bu znel kouldan soyutlanacak olursa,
zamann hibir gereklii yoktur. Dolaysyla zamann deneysel gereklii, zamann bizdeki duyusal
sezgisinin znel koulunda temellenmektedir Kant, zaman, tm bilgilerimizi nceleyerek olanakl
hale getiren, a priori sezgi olarak nitelemekle, zaman, duyularla kavranan gerekliin, zorunlu
koulu haline getirmitir. Eer zaman tasarm znede a priori olarak temelde yer almasayd
algmzda zamann, ne e zamanllndan (Zugleichsein) ne de ard ardalndan (Aufeinanderfolgen)
sz edilebilirdi. I. Kant, a.g.e, B 46, s.74.
71
Geici olarak, bilgide bilinen, yani a priori ispatlanan nedir? Kartezyenci bir yorumlamayla,
zneye ait olan nedir? (Sezgi). Sezgi olarak zaman ruhumuzda hazr bulunur. Heidegger, a.g.e,1995,
s. 309.
72
Heidegger, a.g.e, 1987, s.115-116.
73
Zamandaki grnglerin tm olanakll, zamann a priori olarak verilmesinde temellenir. Kant,
a.g.e,1990,B47,s.74, Wohlfahrta gre, Kantn buradaki mekan ve zaman argmann
karlatrdmzda farkl ispat yollarna ramen, ama bir ve ayndr. Zaman, -tpk mekan gibi-
kavram deil sezgidir. G.Wohlfahrt, a.g.e, 1980 , s.142
74
Kantta mekan, nesneler aras ilikilerden okarlan bir ey deil; tm d grnglerin temelini
oluturan a priori zorunlu bir tasarmdr. Dolaysyla Kantn mekan tasarm, tm grnglerin
olanadr. Kant, a.g.e,1990, B39, s.67
75
Mekan bir btn olduu iin, paralar kendi iinde kavranr. Buradan Kantn kard
sonu:Grnglerin olanann koulu olarak mekan, grnglere baml bir belirlenim olarak
34

nesnelerden nce saf sezgi olarak bulunduuna; bu nedenle de, nesne olarak
verilemeyeceine ynelik dncelerine katlmaktadr
76
. Heideggere gre, Kantta
ki bu nceden grme, sezginin yapsal bir parasdr. nsan varolduu srece belli bir
mekandadr ve bu mekan bir nesneye dntrmeden vardr. Dolaysyla mekanda
varolma, nesneletirmeden bamszdr. Bylece nesne olmayan bir biimde
amlanan sezgi, deneysel sezgiyi olanakl klmaktadr. Sezgiye sahip olma, deneysel
sezgiye sahip olmak demektir. Deneysel sezgi ise biimlendiricidir ve ideal bir
gereklik olarak insann alg yeteneindedir.

Tekrar negatif olan nc basamakta, zaman ve mekann diskrsif (genel)
kavramlar olmad zerinde durulur. ncelemenin nc basamann tezine gre,
mekan ve zaman, diskrsif veya eylerin genel bir kavram deil; saf sezgidirler
77
.
Heideggere gre, bu cmlenin aklanmas ve ayn zamanda anlalabilir klnmas
iin, saf sezgi (intuitus purus) kavramndaki nemli olann ne olduunun gsterilmesi
gerekir
78
. Kantta mekan, saf tasarmdr. Fakat bu saf mekan tasarm ile tek tek

deil, fakat onlardan bamsz a priori bir tasarm olarak, d grnglrrin temelinde yatar G.
Wohlfahrt, a.g.e,1980, s.139.
76
Kant, a.g.e, 1990, s.67, B39.
77
Mekan, genel olarak eylerin ilikilerinin diskursif ya da , sylendii gibi, evrensel bir kavram
deil, saf bir sezgidir. Kant, a.g.e, s.69, B40. Zamann tek bir boyutu vardr ve tpk deiik
mekanlarn ardk deil fakat e zamanl olmalar gibi deiik zamanlarda e zamanl deil fakat
ardktr. Kant, a.g.e, s.74, B47 . Doktora tezinde Kant, insann sezgisinin genel veya mantksal bir
tasarlama olmadn bilakis duyusal eylerde dnlen tek bir tasarm olduunu, bu nedenle de,
mekan ve zaman tasarmlarn ierdiini belirtmektedir. G. Wohlfahrt, a.g.e, 1980, s.141. Dip not.30.
Kantta tek bir tasarm olarak sezgi repraesentatio Singularis), genel tasarm olarak kavramdan
(repraesentatio per notas communes) farkldr. Eer mekan, zaman gibi tek bir tasarm ise, sezginin
biimi kavram deil, sezginin kendisidir G. Wohlfahrt, a.g.e, s.140.
78
Heidegger, a.g.e,1987, s.116. Heideggere gre, mekan ve zaman yalnzca sezginin biimleri
olarak deil, saf sezgi olarak iaretlenirler. Bu saf sezgi (zaman), sezginin ilk modeli olma
anlamnda orijinal deil, travseldir. nk bu sezgide sezilen aracldr. Heidegger, a.g.e, 1995,
s.276. Leidere gre Kant , mekan ve zamann a priori saf sezgi olduklarn, onlarn deneyimden
kaynaklanan tasarmlar olmamalaryla, bilakis tm deneyimin olanakl koulu olmalaryla
aklamaktadr. Mekan ve zaman , deneyimi olanakl klan zihnimizin a priori biimleridirler.
Bununla birlikte mekan ve zaman, kavram deil, sezgi biimidirler. Leidere gre Kant, mekan ve
zamann saf sezgi biimleri olduklarn, onlarn, tek ve benzersiz olmalarnda (Einzigartigkeit: de
35

mekan paralarnn ilikisinin nasl kurulaca sorunsaldr. Kantn zm nerisi
bir ok mekandan sz edildii zaman bundan yalnzca bir ve ayn mekann
blmleri(nin) anlalmas
79
gereklilii ynndedir. Kantta mekann paralar, bir
ve ayn mekann paralar olarak her deneyimden nce verilir. nk, mekann
paralar yalnzca bir btnde olanakldr, fakat bir btn, paralar tarafndan
olanakl deildir.O halde Kanta gre mekan, bir toplam (Summe) deil, btn
(Ganzes) olarak adlandrlr
80
. eitli zamanlar ise, zamann kendisinin yalnzca
paralardrlar. Heideggere gre de, her nceden verilmilik iin, mekan ve zaman
saf sezgi olarak belirlenmelidir. Varolanlar, kendini ancak belli mekansal ilikiler
iinde ve zamanda gsterebildiinden, mekan ve zamann insann sonlu bilgisinde
varolandan nce olmas gerekir. Mekan ve zaman saf tasarmlardr fakat diskrsif
deildirler
81
. Ayrca, nosyon olmadklar gibi kategori de deillerdir
82
.

Pozitif olan drdnc basamakta ise, mekan ve zamann sonsuz verilmi
byklkler olduu tartlr. ncelemenin drdnc ve sonuncu basamanda Kant,

singularitate), sonsuz olmalarnda (Unendlichkeit; de infinitate) ve srekli (Stetigkeit; de continitatae)
olmalarndan hareketle aklamaktadr. Burada sonsuzluk kavram, tanmlanamamay imlemektedir.
Mekan ve zaman, kavramsal olarak hibir zaman tam olarak tanmlanamayacandan sonsuzdurlar.
Dr. Habil. K. Leider, Transzendentalphilosophische Briefe, Kritik an den drei Kritiken Kants,
Hamburg, 1977, s.133-134.
79
Mekan saf bir sezgi olarak, tanmlayan Kant, bu saf mekan ile tek tek mekan paralarnn
arasndaki ilikiyi sorun edinmitir. Kant bu sorunu, tek bir a priori mekan tasarmnn tm mekan
kavramlarnn temelinde yatt dncesinden hareketle zer. Yani, tek tek mekan paralar
znde bir ve ayn mekann paralardrlar. Kant, a.g.e, 1990, B 40, s.69,
80
Btn ve toplam arasndaki ayrm ve , yani btn ve toplam ,Platon ve Aristotelesten beri
bilinen bir ayrmdr. G. Wohlfahrt, a.g.e,1980, s.139.
81
Genel olarak Kantn n se ve sub se arasnda yapm olduu ayrm arasndaki farkllk, mekan
ve zamann, kendi paralarnn kendisinde olduklar ve tpk bir kavram olarak kendi altnda
olmadklar anlamna gelmektedir. Heidegger, a.g.e, 1987, s.118.
82
Heideggerin Kant yorumuna gre, kavramlar, belirlenmi teklikleri aralarnda bulundurduklarndan
dolay nemli bir probleme neden olurlar. Bu problem, ontik kavram (rnein masa) olarak
dnlen bir genel varolandr. Fakat ayn zamanda ontolojik kavram olarak kategoriler ve
kavramlardr. Heideggerin Kanta sorusu, ontik genel kavramlarn ne ekilde ontolojik olduklardr ki
bu soru, Heideggere gre, ematizm retisinde amlanr. Heidegger, a.g.e, s.118.
36

zellikle zamann incelenmesinde gemi incelemelerini tekrarlyor gibi gzkmekle
birlikte, mekann, zaman gibi bir sezgi (repraesentatio sigularis) ve kavram
(repraesentatio per notas communes) olmadn sylemektedir
83
. Bu, Kantta
mekann kkensel tasarmnn a priori sezgi ve kavram olmad anlamna
gelmektedir
84
. Bununla birlikte Heideggere gre, mekann incelenmesinde, mekan
ve zaman olgusunun Kantn gstermi olduu yeni bir iaretlemesi bulunur
85
.

Heideggerin Kant yorumuna gre, mekan da tpk zaman gibi yle veya
byle bir byklktr. Heideggerde mekan tasarm, bir btnl gstermektedir.
Mekan, kendisinde sonlu olarak bir bykle (Gross) sahip olan, olanakl klan
sonsuz bir byklktr. Bu sonsuz byklk, yle ya da byle bir byklk olan bir
eyi; nicelii, olanakl klmaktadr. Dolaysyla mekann paralar, tek bir mekandan
olumaktadr. Oysa Kant, mekan ve zamandan yle veya byle bir byklk olarak
sz etmemitir
86
. Heideggerin byklk tanm geri Kant terminolojide de
byklk (Grossheit) anlamna gelmektedir. Fakat Kant bunun iin, Latince bir terim

83
Kantta her sezgi bir repraesentatio singularistir. Fakat buna karlk kavram, bir repraesentatio
yani, bir gz nne getirerek tasarlamadr (Sichvergegenwrtigen: bir repraesentatio per notas
communes). Kavram, sezgiden genel karaktere sahip olan gz nne getiren tasarlama olarak ayrlr.
(Bylelikle) kavram, bir genel tasarlamadr (allgemeine Vorstellung). Heidegger, Gesamtausgabe
II. Abteilung: Vorlesungen 1919-1944, Grundbegriffe der aristotelischen Philosophie, Band 18,
Frankfurt am Main, 2002, s.10. Sezgi tpk kavram gibi tasarmn birincil karakteridir. Tasarm
olarak tasarm, bir nesneyle balantldr; bir nesneye sahiptir. Tasarmn belli bir biimi olarak sezgi,
nesne balantldr ve nesne ile karakterize edilir. Tasarm olarak sezgi, nesnenin olanan aracsz
verir. Heidegger, a.g.e,1995, s. 273.
84
Kant, a.g.e,1990, s.68, B40.
85
Kant, a.g.e, s.68, A25
86
G. Wohlfahrta gre Heideggerin genel olarak kaygs, Kantn saf sezgi olarak, zaman kavramn
sonsuz verilmi bir byklk olarak zp zmedii sorusunda odaklanr. Heidegger hakl olarak,
mekan ve zaman, anlak kavramlar olaral, ele almaya kardr. Bu nedenle Heidegger, mekan ve
zaman, saf sezginin kavramlar olarak ele almasna ramen, saf sezgi olarak, mekan ve zamann
gsterilmesinde byk bir karanln olduuna inanmtr. Mekan ve zamann anlak kavramlar
m?yoksa sonsuz verilmi byklkler olarak, akl kavramlar m olduklar sorusunu Heidegger fazla
irdelememitir G. Wohlfahrt, a.g.e, 1980, s.144 .
37

olan Quantumu kullanmtr
87
. Kant, bykl nitelik anlamnda deil, genilik
anlamnda yani igal ettii yer anlamnda kullanmtr. Heideggere gre, Kantta
byk, byklk olarak geniliin anlalmasnn olanadr
88
. Mekan ve zamann
sonsuz byklk olmas birleik bir btnl anlatr. Kant, zaman gibi mekann da
sonsuz bir byklk olup olmadn sorgulamtr. Sonsuzluk (Unendlichkeit)
kavram, burada bykln bir belirlenimi olarak karmza kmaktadr. Ne byk
ne de kk olan bu belirlenim, sonsuz da deildir.

Burada sorulmas gereken soru, Heideggere gre, Kantn sonsuzluktan ne
anladdr
89
. Ksaca formle edilirse, btn mekan paras, btnn paras olarak
asla nicelik deil, daima zseldir; sonsuz farkldr
90
. Btn kendi snrlarnn
olanakllnn temeli olarak zsel farkldr. Heidegger bu farklln, Kant
tarafndan, sonsuz kavram ile ifade edildiini dnmektedir. Sonsuzluk kavram,
Kantta zsel olarak, ontolojik metafizikten farkl bir anlama sahiptir. Mekan ve
zamann sonsuz byklkler olarak yorumlanan anlamlardr
91
.

87
Kantta, nicelik (Quantitt), kategorilerin bir snfnn incelenmesidir. Bu kategoriler: birlik, okluk
ve genelliktir. Quantumun idesinde byklk yle veya byle rlatif byklk (kompararativ)
anlamnda deil yle veya byle byklktr. Kanta gre, Quantum iinde btn nicelii tek bana
belirleyen Quantum, mekan ve zamandr. Heidegger, a.g.e,1987, s.119.
88
Mekann her paras niceliksel olarak farkl deil, kkensel olarak farkldr.Heidegger, a.g.e, s.120.
89
Heidegger, a.g.e, s.120. Poppera gre Kantn zmeye alt dnyann sonluluu veya
sonsuzlu sorunu (Endlichkeit und Unendlichkeit der Welt) mekan ve zamann sonluluu veya
sonsuzluu sorununu iermektedir. Her ne kadar Einstein tarafndan Kant dme zm nerisi
sunulsa da, -Dnya sonludur fakat snrszdr. Popper iin, zamansal olarak dnyann sonluluu veya
sonsuzluu sorunsal, Kantta dnyann zamansal bir balangc olup-olmad sorusunda temellenen,
bir antinomi karakteri tamaktadr. K. Popper, Immanuel Kant Der Philosoph der Aufklrung,
Immanuel Kant zu ehren, Frankfurt am Main, 1974, s.338-339. Heideggere gre, Kant Antinomi
retisinde dnyann olanakl oluumu problemini; dnyann yaratlmas sorununu, zaman problemi
balamnda aklamaktadr. Heidegger, a.g.e, 1995, s. 270.
90
Heidegger, a.g.e, 1987,s.120.
91
Ayn ekilde nitelik (Qualitt), modal kategorilerin emalar, bir kalc zamanda tasarmlarn srekli
akdr. Nicelik emasyla Kant, bir saf zaman ilikisini belirlemitir. Fakat bu emada olgusal olan
kapsanmamtr. Burada zaman kalc dzenleyici yasadr. Niceliin emas olarak btnlk, saf
38

Heidegger, mekan ve zamann metafizik, aklannn drt basamakta
gerekleen yorumunda, Kantn Aknsal Mantkta
syledii, mekan ve zamann

sezginin saf biimleri olduklar dncesine katlmaktadr
92
. Mekan ve zaman,
verilmi byklkler olarak saf sezgidirler. Heidegger, Kanttan farkl olarak,
mekan ve zamann, yalnzca zihinde deneyimden bamsz gerekleen sezginin
biimleri olmadklarn, ayn zamanda bu sezgilerin, sezilmi olan bir eye sahip
olduunu savlamaktadr. Bu ayn zamanda, mekan ve zamann, zihinde deneyimden
bamsz olarak gerekleen, bir eye bakma yolu olmadklar anlamna gelmektedir.
nk, bu sezgiler bir baklana sahiptirler. Aklamann nc ve drdnc
basamanda gsterildii gibi, mekan ve zamann bir btnn birleeni olarak
verilmesi demek, saf bir sezgide sezilen (angeschaut)
93
olmalar demektir. Mekan
ve zaman, yleyse ayn zamanda sezginin ve sezilenin z olarak, sonlu sezginin
trevleridirler. Mekan ve zaman saf sezgi olarak orijinal sezgi (intuitus
originarius) deildir. Ancak trevsel sezgi de (intuitus derivatus) deildirler.
Etkilenimin belirledii bir karlama da deildir; bilakis trevsel sezgidirler ve bu
sonlu znenin kkenselliinden geldiklerinden aknsal imgelem yetisinde

okluun saylabilirlii art ardaln dzeninde aksal olarak kurulur. Bylece oluan zaman dizisinin
tasarm, Kant tarafndan saf zaman ilikilerinin zsel belirlenimi olarak ele alnmtr. Kant,
a.g.e,1990, s. 201, B182
Kantn bu dip notdaki zaman ve mekana ait grleri Aknsal Mantkta bulunur. Burada zaman
ve mekan, manta aittir. Zaman ve mekann sezgisi, dncenin biimi olarak kategorilere aittir.
Ben eletirinin problemi ierisinde zaman dncesinin hangi balamda ele alnacan akladm.
Zaman Kantn yorumlad gibi,yalnzca sezginin biimi vaya saf sezgi olarak deil, kategori olarak,
kavranmaldr. Heidegger, a.g.e, 1995, s.271.
92
Buraya kadar zaman zerine aadaki belirlenimleri kazandk: 1. Zaman, isel sezginin biimidir,
2. Zaman, sezgidir, 3. Zaman, sonsuz verilen bir byklktr., 4. Zaman, bilgi kaynadr .
Heideggere gre, zamann bu belirlenimlerinden Kantn doa ve doa bilgisi iin zamana nasl bir
merkezi rol verdii ve makan nasl aklad aa kmaktadr. Heidegger, a.g.e, s. 304.
93
39

kklenirler
94
. Heidegger, Kantn, mekan ve zaman deneyimden soyutlanan
deneysel kavramlar olmadklar, fakat, her deneyim bilgisinin a priori zorunlu
tasarmlar olduklarna ynelik tezini merkeze alarak, mekan ve zaman ens
imaginarum olarak belirlemitir
95
. Heidegger iin de Kantn vurgulam olduu
gibi, zaman ve mekan ontik bir varolan (sezilenin z olarak, ontik bilgi) deil; saf
sezgidirler.

I.2. Zamann Saf Sezgi Olarak Yorumlan

Bir bilgi nesnelerle hangi kipte ve hangi ara yoluyla ilikili olursa olsun
onlarla dolayszca ilikisini salayan ve tm dncenin ara olarak gz nnde
tuttuu ey sezgidir
96
. Aknsal Estetie giriin ilk paragrafndan alnan bu alntda
Kant, insann bilgisine zorunlu olarak neyin ait olduunu aklamtr. Kant, genel
olarak bilgi ve bilginin birincil zsel karakteri ile ilgili yapm olduu bu aklamada,
btn dncelerimizin yalnzca ara olduunu ve sezgiye hizmet etmede durduunu
sylemektedir. Bize ne nesne olarak veriliyorsa, sezgi de verilmelidir. Bizim btn
sezgilerimiz yalnzca duyu araclyla oluturulur, fakat anlak sezmez yalnzca
yanstr
97
. Bu temel tezde ncelik, sezginin btn insan bilgisinin, olanann temel
koulu olmasdr. Bu ise dnmenin znde sezgi olduu anlamna gelmektedir.
Heidegger, Kantn, mekan ve zamann kkensel sezgiler olduu dncesine

94
95
Burada tasarm, Heideggere gre, zamann bilgi biimine gre, saf sezgi olarak iaretlenir.
Heideggerde Sezgi tpk kavram gibi, tasarmn birincil karakteridir. Tasarm olarak tasarlama
(Vorstellung qua Vorstellen), bir nesneyele balantldr, bir nesneye sahiptir. Kant tasarmn her iki
biimini tanmtr. Tasarmn belli bir biimi olarak, sezgi nesne balantldr ve nesne ile karakterize
edilir. Heidegger, a.g.e,1995, s.273.
96
Kant, a.g.e,1990, s.51, A19, B33.
97
Kant, Kant Bravier, Hamburg, 1941, s.52,
40

katlmaktadr
98
. Kantn, sezginin bizi nesneyle dorudan ilikiye sokan bilme
yetisi
99
olduuna ilikin sylediklerine koutluk iinde, bilmenin temelde sezgi
(Erkennen ist primr Anschaung)
100
olduunu sylemektedir.

Heidegger Kanttan farkl olarak, sezgi ile insann yitimsel yapsn imleyen
sonluluu arasndaki ilikiye deinmitir. Heideggere gre, ontolojinin i
olanaklln ieren metafizik sorgulama iin, akln insansall (Menschlichkeit)
yani sonluluu (Endlichkeit) zorunludur. nsann sonlu olmas, bilgisinin de kkensel
olarak sonlu olmasn imler. Heidegger bilginin bu sonlu zn, bu zn Kanttaki
almna karlk gelen sezgi (Anschaung) kavramyla aklamaktadr. Heidegger
iin de, Kantta olduu gibi, btn dnce, bilgimizin birincil temel paras olarak,
sezgiye hizmet etmektedir. Saf sezgi ise, sonlu olarak alc (hinnehmende) bir
tasarmdr
101
. Kantta tasarm, bir eyin baka bir eyi bildirmesidir. Heidegger iin
de bir eyin bildirilmi olmas (Gemeldetsein) ve bildirilmesiyle (gemeldet) ilgili
bilgi tasarma aittir. Hem Kant, hem de Heidegger iin bilme, bilinte gerekleen bir

98
Niin mekan ve zaman saf sezgidirler? Kkensel olarak verilen nedir? Heideggere gre, Kant
(Descartesa kar), fenomenolojik olarak,dnen bene ait olan, mekan ve zaman tasarmlarnn, her
belirli mekansal ve zamansal belirlenimden nce kkensel verildiini ispatlamtr. yleyse, birincil
ve kkensel swezilen sayesinde sahip olduumuz ey, znel sezgi anlamnda sezgi olmaldr ve
bundan dolay kant, mekan ve zamann saf sezgi olduklarn sylemektedir. Heidegger, a.g.e,1995,
s.278.
99
Kant, a.g.e,1990, s. 63, B33.
100
101
Heideggere gre varolann bilgisini edinmek iin varolana ilikin her tutum, varolan karya
alarak ona ynelme (Intentionalitt) ekilinde gereklemektedir. Bu ynelmede karya alnan ve ya
karda-durann (Gegend-stand) yani nesnenin, nesne olarak belirlenimi sz konusudur. Burada
Heidegger, nesnenin karya alnmas iin iki koul ne srmektedir. Bunlardan ilki, karda-duran
olarak, varolann kendini gstermesi ki Heidegger bunu varolann kendi Varlkn gstermesi aa
karmas anlamnda, hakikat kavramyla karlamaktadr. kincisi ise, kendini gsteren varolann,
alnmasdr (hinnehmen). nsann kkensel eylemi olan karya-alma, sezginin alclna baldr.
Yani Heideggerin terminolojisiyle sylersek zamansaldr. Sonlu bir varlk, varolana ynelimsellik
olarak adlandrd ve sezginin alclna bal olan ve kendini nceden bu varolana ynelten bir
karya-alma ediminde ynelir. Heidegger,a.g.e,1998, s.44. Ayrca Heidegger, verilmi olmann
olanann koullarnn ne olduunu sorgulamaktadr. Bunun iin, Kantta deneysel sezgiyi, deneysel
sezginin olanan ve deneysel sezgide duran, geici sezilenin ne olduunu aratrmaktadr. M.
41

tasarlamadr (Vorstellung). Bilinli tasarlama, tasarlamada kendini gsterenin
tasarlanmasdr
102
. Bilen tasarlama ise, ya sezgi (intuitus) ya da kavramdr
(conseptus)
103
. Bununla birlikte Heidegger iin nesneyle dorudan balanty kuran
sezgi olduundan, bilgide kkensel olan sezgidir.
104
Bylece Heidegger, felsefi
bilginin kkensel olarak sonlu sezgi olduunu belirtmektedir
105
. nk, bilgi
yetilerimiz, greceli ve balantldr. Buradaki soru, sonlu ze sahip insann genel
olarak bilgi akl ve doruluk ile nasl bir iliki iinde olabileceidir?

Sonlu bir z (ein endliches Wesen), genel olarak sonsuz dorulua sahip
olamayacandan, insan iin sonsuz ve zorunlu bir doruluktan sz edilemez. Kant,
soruyu, kendisinin de gstermi olduu gibi, sonluluun nasl daha az zorunlu
olmadan genel doruluu verebildii sorusunu ieren bireimsel a priori yarglarn
olanakll
106
sorusuna gtrmtr. Kantta her sezgi, kendi iinde bir oklu
kapsar. Bu oklu (Manigfltige) birliktelik dncesinin nceden verilmesiyle

102
103
Kanta gre, btn bilgilerimiz; bilincimizdeki nesne balantl tm tasarmlarmz ya sezgi ya da
kavramdr. Sezgi, tek bir tasarmdr (repraesetat. Singularis). Kavram ise genel (repraesentat.per
notascommunes) ve ya dnen tasarmdr (reprasentat. Discursiva). Bilgi, Kavramlar araclyla
dnmedir (cognitio discursiva) . Kant, Immanuel Kant Schriften zur Metaphhysik und Logik
2, Werksausgabe Band VI, Frankfurt am Main, 1982, s.521. Kavram nedir? Heideggere gre
Latince bir szck olan kavram conceptusdur. Bu kavramn iinde Verbum Capere yani, ele
geirme (zugreifen) ve birlikte-elegeirme (zugreifen) durur. M. Heidegger, Zollikoner Seminare,
Protokolle Gesprche-Briefe, Herausgegeben von Medard boss, Frankfurt am Main, Vittorio
Klostermen,1994,s.169.
104
M. Heidegger, a.g.e, s.23. M.Brascha gre de, Kant, Salt Akln Eletirisinde, genel olarak
dncenin yapsn gelitirmekle birlikte, Aknsal Estetik ve Aknsal Mantkn her biri, bizim
mekan ve zaman sezgimizin a priorisini aratrm ve matemetiksel, mantksal temellerini ispatlamaya
almtr. M. Brasch, Immanuel Kant, Immanuel Kant zu Ehren, Frankfurt am Main,1974,
s.152.
105
M. Heideger, a.g.e, s. 83.
106
Kant, Prolegomena, Gelecekte Bilim Olarak Ortaya kabilecek Her Metafizie, 1995, s.20.
bireimsel a priori yarglarn nasl olanakl olduu sorusu, Eletirinin temel problemidir. Heidemana
gre, Sentetik a priori yarglar, dar anlamda teorik bilincin yarg biimidirler. D.H.Heidemann,
a.g.e,1998, s.102. O.Klpeye gre ise Kant!n bilgi teorisindeki amac, bilginin nasl olanakl
olduu ve hangi koul ve artlara bal olduunu gstermektir. Bu aamada Kant, bizim bilgimizi
genileten bilgilere bireimsel a priori yarg, adn vermitir. O. Kple, Festrede zur Kant-Feier der
Wrzburger niversitt am 12. Februar 1904, Immanuel Kant zu ehren, Frankfurt am Main, 1974,
s.152.
42

olanakldr. oklu, sezgi araclyla birlie getirilir. Kant, genelin bu tasarlamasna,
kavramlardaki tasarlama (repraesentatio per notas communes), adn vermitir.
Belirleyici tasarlama, bir sezginin kavramn aa karr. Buradan hareketle
Heidegger, Kantta, yargy tasarmn tasarm olarak tanmlamaktadr
107
. Buna gre,
Kantta yargda bulunma yetisini ieren anlama yetisine zg tasarlama, Heideggere
gre, sezgiyi anlalr klmaktadr. nk, Heideggere gre, yargda bulunan
belirleme (urteilende Bestimmung), nesneyle dorudan ilikiye geen sezgiye
baldr. Yargda bulunan belirleme, sezgiye baml olduundan sezgi, dnme ile
birlemektedir. Bylelikle nesne, bir dnen sezginin (einer denkenden Anschaung)
birliinde, ak ve doru olmaktadr
108
. Heideggere gre, dnme, sezgiye baldr.
Sezgi sonlu olduundan, dnme de sonludur. Bununla birlikte sonlu sezgi, anlama
yetisi araclyla dolayl olarak belirlenmektedir. Bu belirlemede, kavramsal tasarm,
sezgisel olarak tasarlanm bir ok eyin arasndan geerek, gidimli (diskrsif) bir
ekilde nesneyi belirlemektedir. Heidegger iin, anlama yetisinin zne ait olan bu
gidimlilik (Diskursivitt), -ayn zamanda- anlama yetisinin sonluluunun
indeksidir.
109

Heidegger Kant yorumunda, mekan ve zamann, sezginin saf biimleri
olarak ne anlama geldiklerini, fenomenolojik olarak yorumlamtr
110
. Sezginin,

107
Kantta bilgi, bir kavram oluturan yargdr. Kavram ise nesnel gereklie sahiptir. Yani kavrama
karlk gelen nesne, deneyimde verilebilir. Fakat tm deneyim, bir sezginin nesnesinden oluur. Sezgi
araclyla nesnenin aracsz ve tek tasarm, bilgiye sunulur. Kant, a.g.e,1982, s. 396-397.
108
Heidegger, a.g.e,1988, s.28,
109
Heidegger, a.g.e, s.29-30,. Kant iin insann bilgisi, anlak tarafndan diskursivdir. Bilginin
diskursiv olmas, insan bilgisinin tasarmlar araclyla oluturulduu anlamna gelmektedir. . Kant,
Kant Bravier, Hamburg, 1941, s.49
110
Rombach, btn varolanlarn varlnn, yalnzca zamandan hareketle anlalabilecei argmann,
Heideggerin fenomenolojik bir sav olarak, kullandn sylemektedir. Erken dnem Heidegger iin,
sonu olarak, felsefenin konu edinilen nesnesi, Daseinn hermunitiinden kaynaklanan , evrensel,
fenomenolojik ontolojidir. Bu evrensel fenomenolojik ontoloji,Heideggerin varln anlamnn
43

bireimsel bilgideki ilevi, Kantta olduu gibi, Heidegger iin de merkezi bir neme
sahiptir
111
. nk, zaman sorunu asndan eletirinin temel problemi, sezginin ne
olduu sorusunda ierilmektedir. Tm bilginin, ina edildii alan sezgi olduundan,
Kantn terminolojisiyle sylersek, btn dnce sezgiye hizmet ettiinden, zaman
tm bilgilerimizin olanakl kouludur.

Aknsal Estetikteki amac, duyusal sezgimizin saf biimleri olarak mekan
ve zamann kullanmlarnn snrlarn belirlemek olan Kant iin, mekan ve zaman,
tm alglarn a priori temeldir. nk Kantta bilginin olana, sezgilerin bilince
katlmasyla gerekletiinden, btn bilgilerimiz birincil olarak sezgiye ilikindir.
112

Bu ise dnmenin, znde, sezgi olduu anlamna gelmektedir. Heidegger, Kantn,
mekan ve zamann kkensel sezgiler olduuna ynelik dncesine katlmaktadr.
Kantta olduu gibi, bilgide ncelikli ve tayc zsel element olarak sezgi, zaman
denilen eyle karlamann olanadr.

zaman olduu , temel sav , tarafndan tanr. Bu noktada zaman, Rombacha gre, varolanlarn
anlalmasnn ufku olarak, hem Heideggerde hem de nesnelerin yaps olarak, Husserlde merkezi
bir role sahiptir. Rombachn amac, fenomenolojiyi temellendiren her iki filozofun tasarmlar
arasndaki ilikiyi aklamaktr. Bununla birlikte, Rombach, yntemsel olarak, Heideggerin refleksiv
ve teorik olmayan Daseinn fenomenolojik hermunitiini, Husserlin bilincin refleksif, ve aknsal
fenomenolojisinden ayrmaktadr. S.Rombach, Gegenstandskonstitution und Seinsentwurf als
Verzetigung ber die zeitliche Konstitution der Gegenstandstypen bei Husserl und den zeitlichen
Entwrf der Seinsarten bei Heidegger, Husserl Studies Universitt zu Kln, Kln Germany, 2004,
s.26
111
Bu noktada, Heidegger iin Kantn mekan ve zamann saf sezgi biimi olduuna ilikin aknsal
mantkta bulunan dipnot 26da sylemi olduklarnn, ne anlama geldiinin, aklanmas gerekir.
Kanta gre mekan ve zaman yalnzca duyusal sezginin biimleri deil, ayn zamanda sezgilerin
kendileridir.Dolaysyla mekan ve zaman, sezgilerin kendileri olarak onlardaki oklunun birliinin
belirlenimi ile a priori tasarmlanrlar.mekan nesne olarak tasarmlandnda ()salt sezgi
biiminden daha ounu, e deyile oklunun zetini kapsar; bu sonuncusu sezilebilir (anschauliche)
bir tasarmda duyarln biimine gre verilmitir, yle ki sezginin biimi (Form der Anschaung)
yalnzca okluyu verirken biimsel sezgi (formale Anschaung) ise tasarmn birliini verir. Kant,
a.g.e, 1990, s.179a, B 161.
112
Kant, a.g.e, s.93, A116.
44

Kantta sezgi, nesneler ile dolayszca ilikimizi salayan yetidir. Sezginin
olana, nesnelerin bize veriliyor olmas, baka bir deyile, anla belli bir yolda
etkilemesiyle gerekleir. Nesnelerin, bizi etkileyi kipi yoluyla, tasarmlar alma
yetisine Kant, duyarlk (Sinnlichkeit) adn vermitir. Duyarlk, tasarmlar alma
yetisidir. Nesneler duyarlk araclyla bize verilir, anlak yoluyla ise dnlr
113
.
Heidegger iin de sezgi, tasarmlar alma yetimiz olan, duyarlmza ilikindir.
Dolaysyla sezgi, nesnenin bize somut olarak sunulduu aratr ve bu anlamda
nesneyle karlamann olanadr. Kantta sezgi, zamann, nesnelerin tasarmna ait
olmasnn zsel kouludur. Bunu anlayabilmek iin Kantn, zaman, duyusal
sezginin a priori biimi
114
olarak nasl nesnelliini ve evrenselliini kesinletirdiini
gstermek gerekir. Kant iin bizim btn bilgilerimiz, bilimsel bilgiler de dahil
olmak zere, duyusal yani zamansaldr. Bilginin zamansal (zeitliche Erkenntnis)
olmasnn z ise bizim sonlu kurgusal bilgi olanamzda temellenir.

nsan bilgisinin sonluluu ile dnlen nedir? Bilginin sonluluu ne anlama
gelmektedir? Kant, sonlu ve sonsuz sezgi arasndaki ayrm, aknsal estetikte
aklamtr
115
. Burada Kant, ayrm aka ifade etmese de Heidegger iin sezgi,
sonsuz sezgi (ntuitus originarius) ve sonlu sezgi (intuitus derivativus) olmak zere
ift anlama sahiptir
116
. Geleneksel terminolojide sezgi, intuitusdur. Eski bir reti

113
Kant, a.g.e, 1982, s. 396-397
114
Kant, a.g.e, 1990, s.74, B47.
115
Kant, a.g.e, s.91, B71. Cassirere gre ise sonluluk, birincil olarak bilgimizin sonluluunun deil,
frlatlmlmzn zsel sonucudur. Bu nedenle dnce zorunlu olarak, sezgiye hizmet etmede
temellenmektedir. Heidegger, Zu Odebrechts Cassirers Kritik des Kantbuches, Kant und das
Problem der Metaphysik, Frankfurt am Main, 1998, s. 298 .
116
Heidegger, a.g.e, 1987, s.85. Heidegger, karda-duran (Gegenstand) ve akta-duran (Entstand)
arasnda yapm olduu ayrm, sonlu ve sonsuz sezgi arasnda yapm olduu ayrmla aklamaktadr.
Kantn fenomen ve numen arasnda yapm olduu ayrm, bu iki alann bilgisinin bir ve ayn
varolanlara karlk geldiini syleyerek eletiren Heidegger, Kanttan farkl olarak, ayrmn, sonlu ve
sonsuz sezgi arasnda olduunu belirtir. Bu noktada sonsuz bilgi iin varolan akta-durandr. Sonlu
45

olarak, Tanr bilgisine karlk gelir. Ortaa ve Yenia felsefesinde yalnzca Tanr,
sezgi tarznda bilebilir. Bu sezgi, kken olarak origoyu da ierir. Buna gre,
Tanrsal sonsuz bilgi, intuitus origanirusdur
117
. Buna karlk insan bilgisi,
sonludur (intuitus derivativus). Kkensel deil, trevsel sezgidir ve insann
sonluluuna ilikindir. Ayrca Heidegger, sonlu bilginin, yaratc olmayan sezgi
olduunu belirtmektedir. Sonlu sezgi iin varolan, nceden zaten oradadr (schon
vorhandenes Seiendes). Sezilmi olan, (Angeschaute) varolann kendisinden
trediinden, sonlu sezgi tremi (abgeleitete) sezgidir. Sonsuz Tanrsal sezgi,
karsnda insann sezgisi sonludur. Sonlu olmayan sonsuz sezgisel bilgi, kendi
sezgisinde, varolan yarattndan, dnmeye gereksinimi yoktur. Buna karlk,
sonsuz olmayan bilgi olarak sonlu insan bilgisinin, yaratc olmad iin dnmeye
gereksinimi vardr. Fakat dnmesi snrldr
118
. Yani ontolojiktir
119
. Heidegger
burada ontolojik belirlenimiyle insan bilgisinin yitimsel yapsna gndermede
bulunmaktadr. Heideggerde, ontolojik bilginin zsel belirlenimi olarak saf sezgi,

bilgi iin varolan ise karda-durandr. Sonlu sezgi, varolanlarn bilgisini edinebilmek iin kendisini
bir eye yneltmek zorundadr (sich richten nach). Bu yneltme durumunda, varolanlar, zne iin bir
karda-durandr. Burada varolanlarn bilgisini edinebilmek iin bir eye kendini yneltme, sonluluk
anlamna gelmektedir. Oysa, sonsuz sezgi, varolan, kendi sezgisinde yarattndan varolanlara,
kendisini yneltmeye gereksinimi yoktur. Heidegger, a.g.e,1998, s.31-32.
117
Heidegger doktora savunmasnda sonsuzluktan ne anladn aklamaktadr. Sonsuz burada ne
anlama gelir?Bu sonsuzluu biz, nereden biliyoruz? Sonsuzluk yalnzca zaman anlamnda devamllk
deilmidir? Bu sonsuzluk yalnizca, zamann kendisinin isel aknsall araclyla olanakl olan ey
deilmidir?benim tm zamansallk yorumum u metafizik amac sorgular: Aknsal metafiziin btn
bu balklar: a priori, , tesadfimidir veya nereden gelmektedirler?. Eer bu kavramlar
sonsuzluktan sz ediyorlarsa, o halde onlar nasl anlalmaldrlar? Onlar yalnzca zamann znde
(Im Wesen der Zeit) bir isel aknsallk olarak duran, bu aknsall olanakl klan eyler olarak
deil, kendilerinde aknsal ufkun karakterine sahip olduklar dnlerek anlalabilir M.
Heidegger, Davoser Disputation zwischen Ernst Cassirer und Martin Heidegger, Kant und das
Problem der Metaphysik, 1998, s.282
118
M. Heidegger, a.g.e, 1998, s.24-25.
119
Burada Heideggerin, insann sonlu bilgisi ile ontolojik yaps arasnda kurmu olduu zsel baa
gnderme yaplmaktadr. Heideggerde ontoloji, en genel anlamda insan bilgisindeki eksiklii
imlemektedir. nsann varlnn ontolojik yapsnda temellenen zamansall ile Varlkn temporal
yaps, sonluluu tarafndan koullandrlmtr. Heidegger, insann, sonlu bilgisini olanakl klan
ontolojik yapsn bir ama (Transzendental) olarak nitelendirmektedir. Bu, insann sonlu
aklnn,varolan aan yapsnn, ontolojik olduu anlamna gelmektedir. Varolanlar aan bu ontolojik
yapsyla (ki Heidegger bu amann ekstatik olduunu sylemektedir) insan, kendisi iin varolann
deneyimini olanakl hale getiren ufku (zaman) kurmaktadr. Heidegger. a.g.e. 1998, s. 116-119,
46

varolann deneyimi olanakl klmaktadr. nk sezdiimiz ey, varolan bir eydir
ve varolan eylerle karlamamzn olana ise zamandr.

zsel olarak, hem Kant hem, de Heideggerde, mekan ve zaman sezgileri,
varolann tasarmlanmasnn olanadrlar. Fakat, Heidegger, Kanttan farkl olarak
bundan ontolojik bir sonu karmaktadr. nsann nesneye ynelmesi ve ekstatik
duruuyla oluturmu olduu bilgisi, ufuksal bir yapya sahiptir. Sonlu bir bilmede,
dtan bakma (Hinaussehen zu) ve bir eyin dnda durma (Hinausstehen zu) zorunlu
olarak yan yana bulunmaktadr. Bu zorunluluu, ekstatik kavramyla karlayan
Heidegger, insann, bu bir eyin dnda durmasn imleyen ekstatik duruuyla
nesnesini kurduunu ve kendisini bu ufkun ierisinde tuttuunu sylemektedir
120
.
nk, Kanttan farkl olarak, Heideggerde bilgi, dorudan yalnzca nesneyi deil,
ayn zamanda, karya-koymann ufkunu da ifade etmektedir. nsann sonlu
sezgisiyle bir eye ynelen etkinlii, nesne olmann ufkunu kurmaktadr. Sezgide
mekansal olanla karlama, insann sonlu, (sonlu olduu iinde) yitimsel sezgisi
iinde gereklemektedir. Dolaysyla, Heideggerde varln sezgisel yolu, insann
yitimli duyu organlarnda temellenmektedir. nk, insann, yalnzca kendisi deil,
ayn zamanda bilgisi de ontolojiktir
121
. Bu nedenle o, mekansalla sahip olan eyi,
deneysel olarak deneyimleme olanana sahiptir.

Heidegger, burada, insann olgusal olagelmesinin, duyu organlar araclyla
gerekletiini vurgulamaktadr. Tm bilgilerimiz, duyarlmz araclyla sonlu

120
121
Heideggere gre ontoloji sonluluun dkmdr ve Tanr ona sahip deildir. nsan exhibitioya
sahip olduu iin bu kat argmantasyon onun, sonluluudur. nk ontoloji, sonlu bir ze gereksinin
duyar. Heidegger, a.g.e, 1998, s280.
47

sezgi olarak verilmitir. Sezginin bu sonlu, yitimsel yaps ise olgusal olarak
etkilenim (Affektion) tarafndan belirlenmektedir
122
. Sonlu sezgi ile duyarlmz
arasnda ba kuran Heidegger, bu ba, sonlu sezginin alc olmasnda
temellendirmektedir. Sonlu sezginin alc olmas, onun alnacak olandan etkilenimi
(Affektion) araclyla gereklemektedir. Duyarlk tarafndan sonlu ve etkilenim
olarak belirlenen sezgi, alcdr. Alclk, alnacak olandan etkilenim araclyla
gerekleir. Bu etkilenim iin duyu organlar ise zorunludur
123
. Grlecei gibi
Heidegger, insan bilgisinin sonluluunu, sezgisinin sonlu olmasnda,
temellendirmektedir. Dolaysyla bilginin sonluluu, sezginin sonluluuna baldr.
Bylece, Heidegger, Kanttan farkl olarak, sezginin sonlu olmasnda temellenen
yitimsel yapsnn varolanlarla karlamann olana olarak sunmaktadr.

I.3. Sezginin Biimi ve Biimsel Sezgi Arasndaki Ayrm

Sezginin saf biimleri olan, mekan ve zamann kkensel bamszlklarn
kesinletirmek iin, sezgini biimi (Form der Anschaung) ve biimsel sezgi
(formaler Anschaung) arasndaki farka deinen Heideggere gre, Kantta sezgi,
ift anlamldr. Mekan ve zaman, yalnzca duyulara veya duyarla ait deildir. Bir
taraftan sezgiye, dier taraftan ise anlaa veya imgelem yetisine aittir
124
. Aknsal

122
123
Heidegger a.g.e, 1998, s.26.
124
Heidegger, a.g.e, 1987, s.134. Kant, zaman ikili bir biimde, sezgininin biimi ve biimsel sezgi
olarak incelemitir. Bir yandan, mekan ve zaman, oklu tarafndan verilen sezginin aknsal biimleri,
zorunlu koullardrlar. Dier yandan ise tasarmlarn oklusunun birlii tarafndan verilen, btn
nesnelerin, saf bir sezgideki, a priori sezilen biimidirler. Kant, a.g.e, 1990, s.107, B160. Kantta
mekan ve zaman tasarmlar, bizim tarafmzdan dorudan alglanamaz ve deneyimlenemez. Tam
tersine, deneyimlenen eyler, mekan ve zamandadrlar. Zamann kendisi alglanmad iin,
zamandaki nesnelerin varoluunun belirlenimi ancak genel olarak zamandaki balantlar yoluyla, ve
dolaysyla ancak a priori bantlayan kavramlar yoluyla yer alabilir. Bu kavramlar her zaman
kendilerinde zorunluluu da tadklar iin, deneyim ancak alglarn zorunlu balantlarnn bir
48

Estetikte bilinsiz sezgilerin biiminden, tasarmlarn bilinle balantsn ieren
biimsel sezgiye nasl geilebileceini sorgulayan Kantta, biimsel sezgi,
anlamann oluturucu esi olarak sezginin biimine gre daha kkenseldir.
Biimsel sezgi, tasarmlarn birlikteliini verirken, sezginin biimi okluu verir
125
.
Kant, tm kavramlar ncelediini dnd sezgideki okluun bu birliini,
duyarla ait gstermekle birlikte, ayn zamanda, mekan ve zaman kavramlarn
duyarla ait olmayan bir bireimin olanakl kldn belirtmitir
126
.

Kant, bireimin farkllna iaret etmek amacyla sezgideki okluu,
synopsis kavramyla karlam; sezgi oklusunun a priori zorunlu bireimini
synthesis Specioso, anlaksal bireimini ise synthesis intellectualis
127
olarak
adlandrmtr. Fakat her iki bireim de, a priori bilgilerin olanan
temellendirdiklerinden aknsaldr. Kanta gre, saf sezgi de, bir btn olarak

tasarm yoluyla olanakldr Buradaki zorunluluk, anlan bireimsel ilevi araclyla
gereklemektedir. Bu ilev yardmyla i ve d duyumun biimi, mekan ve zamann, belirlenmi saf
sezgisine yaylmaktadr. Kant, a.g.e, s.230-231, B219, B220 ayrca bkz: B225, B233. imgelem yetisi,
estetik sezginin (dnmenin) ve saf sezginin balaycsdr. Bu balamda Kantn n eletirel Estetii
hatrlanrsa, gzelin biimi, duyarln saf biimlerinde temelenmektedir. Kantn kendisi burada
biimsel sezgi (estetik) ve sezginin biimi (saf akl) arasndaki bantya dikkat ekmitir. G.
Wohlfahrt, a.g.e, 1980, s. 150.
125
Heidegger, Kantta sezginin biiminin dorudan zaman anlamna gelmediini belirtmektedir. Bir
eyin tasarlanmas olarak, sezgi,bir eyin sezgisidir. Fakat bu bir ey karda-durandr (Gegen-stand).
Karda-duran (nesne) (ise) biim ve ierik araclyla belirlenir. Heidegger, a.g.e,1995, s.277.
Heidemanna gre Kantta ki sezginin biimi ve biimsel sezgi arasndaki iliki, Anlak ve sezgi
arasndaki ayrmda temellenen soruya ilikindir. Her iki sezgi biimi de mekan ve zamann a apriori
oklusunu hesaba katarak balar. Bu balanty gsterebilmek iin Kantn zetkilenim kavramnn
isel duyum ierisine sokulmas zorunludur D.H.Heidemann, a.g.e,1998, s.102.
126
Bir taraftan zaman, sezgi olarak anlak duyarl belirlediinde verilir ve bu a priori sezginin birlii,
anlan kavramlar olan kategorilere deil, zamana aittir. Dier taraftan ise mekan ve zaman sezgileri
araclyla, oklunun bireimli birlii, a priori verilir. Bu birlik, ayrca kategorilerle de uyumludur.
Bylelikle algnn kendisini de olanakl klan tm bireim, kategoriler altnda durur Kategoriler
deneyimin olanann koullar olarak tm deneyimin nesneleri iin geerlidirler. Kant, a.g.e,1990,
s.196-197, B137-138, Heidemanna gre, Kantta isel deneyimdeki nesnelerin tasarmlarnn
mekansll da kapsayp kapsamad ve nesnelerin mekandaki tasarmlarnn imgelem yetisinin bir
rn olup olmad sorunu, birbirinden ayrlmaldr. lk sorun, Kantn mekan ve zamana ynelik
grlerine ilikinken, ikincisi, isel duyunun etkilenimi teorisine karlk gelmektedir.
D.H.Heidemann, a.g.e, 1998, s.98-99.
127
Kant, a.g.e, 1990, s105, B151
49

paralar birletirerek veren kkensel bir birlik durmaktadr Bu birlik, Heideggere
gre, syndosisin birliidir.

Heidegger, zaman ve mekan, birlikte vermek (zusammengeben) ile vermek
(mitgeben); bir eyi ayn anda vermek (etwas mit zugleich geben) anlamna gelen
syndosis kavramyla aklamaktadr
128
. Mekan ve zamann, nceden verilmi
birlikteliini ieren Syndosisin bu birlii, anlaa deil saf sezgiye aittir. Dolaysyla
syndosisin bu birlii, kategorilere ait bir birlik deildir. Daha ok, kkensel sezilen
syndosisin birlii, kategorilerin bireimsel birliinin zorunlu kouludur. Dolaysyla
Syndosisin birlii, her anlalabilir bireim balamnda her birliin kouludur. Yani,
saf sezgi olarak sezginin biimi, biimsel sezginin olanakllnn kouludur
129
.
Bylelikle Heidegger, bununla, saf sezgiler olan mekan ve zamann kkensel
bamszlklarn akladn dnmektedir.

Bu noktada Kantn biimsel sezgi ve sezginin biimi arasnda yapm olduu
ayrm gren, fakat kendisi de bu ayrma, yeterli bir aklk getirmemeyen
Heidegger, Aknsal Estetiin problemine ilikin neyi dikkate alacamza ynelik,
Kantn B 161de sylediklerini, nemli bulmaktadr
130
. Heideggere gre burada

128
Heidegger, a.g.e, 1987, s.135. Kant, dnen sezgi olarak bilgideki bireim ile syndosisi
uzlatrmtr.
129
Sezginin biim olarak mekan ve zaman, btn belirlenimlerden nce verildiinden, mekansallk
ve zamansallk olarak da adlandrlabilirler .

M. Dilger, Die reine Anschaungsformen Raum und
Zeit in der transzendentalen sthetik der Kritik der reinen Vernunft, Tbingen, 1997, s.5.
130
Heidegger, a.g.e,1987, s.132, 264 Bylece d duyusal sezginin yalnzca biimi, mekan, henz
bir bilgi deildir; yalnzca olanakl bir bilgi iin a priori sezginin oklusunu verir. Ama mekanda
herhangi bir eyi, rnein bir izgiyi bilmek iin, onu izmem ve dolaysyla verili oklunun belirli bir
bileimini bireimli olarak ortaya karmam gerekir, yle ki bu edimin birlii ayn zamanda bilincin
birliidir (bir izginin kavramnda olduu gibi) ve ilkin bilincin birlii yoluyladr ki bir nesne (belirli
bir uzay) bilinir. Bilincin bireimli birlii yleyse tm bilginin nesnel bir kouludur. Yalnzca bir
nesneyi bilmek iin benim kendi gereksindiim bir koul deildir; ama her alg bana bir nesne olmak
iin onun altnda durmaldr, nk baka trl, ve bu bireim olmakszn, oklu kendini bir bilinte
birletiremez. Kant, a.g.e,1990, s.215, B161.
50

ilk olarak, duyusal sezginin biimleri olarak mekan ve zaman sz
konusudur. kinci olarak, mekan ve zaman saf sezgidirler. nc olarak, saf
sezgiler olarak, repraesentationes singulares purae olarak mekan ve zaman,
kendi birliine gre belirlenmi olan bir okluk ierir. Drdncs, art
ardaln ve yan yanaln bu okluu, metafizik aklamada gsterildii gibi,
kendi iinde bir btndr; deneysel olarak nceden bir araya getirilmemitir.
Bu btnlk kendi bana birdir; ve bu birlik bu okluun zgn ve kkensel
birlikteliinin bireimidir. Bu birliktelik, sral bir birletirmenin yeni bir
rn deildir. Daha ok, bu btn, kendi bana ve paralarn nceleyen
birdir
131
.

Heideggerin, Kanta kar temel argman, syndosisin,synopsisin kendisi
olduudur (Syndosis ist Synopsis selbst). Syndosisin birlii anlaa deil, mekan ve
zamana aittir
132
. Dolaysyla syndosisin bu birlii, kategorilere ait bir birlik deildir.
Daha ok, kkensel sezilen syndosisin birlii, kategorilerin bireimsel birliinin
zorunlu kouludur
133
. Heideggerin de sylemi olduu gibi, saf sezgi, Kantta,
kkensel bir birlikteliktir. Bu birlikteliin kkensel birliini Kant, zsel olarak
bireime ait gstermitir. Nitekim bireimi ieren synopsis kavram, kkensel
birlikte verme olarak, karlamann birlikteliini iermektedir. Kant,
Prolegemanada, belirli mekan nesnelerinin ve ilikilerinin belirli snrlamasndan
sz etmi ve anlan kavramsal belirleniminin bireimi zerinde durmutur. Burada

131
Heidegger, a.g.e,1987, s.134
132
Kant, bireim kavramndan, bir dizi farkl olguyu birletirmeyi anlar. Onda, birliin syndotik
birlii, btnln kkensel bir araya getirilmesidir. Kant, btn anlak belirlenimlerini, sezginin
kendisinde temellendirmi ve onlar duyarla ait gstermitir. Duyarla ait mekan ve zaman
tasarmlarnn birlii, sezginin kendisine aittir ve sezgi, bir bireimin birlii olarak zorunludur.
133
51

dnce tarafndan belirlenen ve biimsel sezgiyi veren bu birlik, bireimseldir ve
kendi bana sezgide verili olan Syndosisin birlii temelinde olanakldr
134
.
Heidegger ise, saf sezginin oklusunun bu kkensel birliini, bireimsel olarak,
imgelem yetisinin kkensel birliinde aklamtr.

Bununla birlikte, Heidegger iin, Aknsal Estetiin nesnesi, sezginin biimi
olarak deil, biimsel sezgi olarak zamandr. Bu fark, Aknsal mantn 26 nolu
dipnotunda bulunmaktadr
135
. Bu dipnotda Kant, zamann, bir anlak kavram deil,
fakat sezgi olduunu sylemektedir. Nesne olarak tasarmlanan mekan kavram,
sadece sezginin biiminden daha fazla bir anlama sahiptir. Sezginin biimleri olarak
mekan ve zaman, duyarla sunulan, oklunun tasarmnn birliinin, biimsel
sezgisini vermektedir
136
. Bu birlii, Aknsal Estetikte duyarla ait olarak gsteren
Kant, duyarla ait olmayan bireimin ise imgelem yetisi araclyla olanakl
olduunu belirtmektedir. okluu bir araya getiren yeti olarak imgelem, algnn
zorunlu bir bileenidir. Tasarmlarmza sadece alcl deil, ayn zamanda onlar

134
Saf sezgi olarak, mekan ve zamann verilmiliinden sz eden Kant, biimsel sezgide duran ve
duyulara ait olmayan birliin, bir bireimi art kotuunu belirtir. H. Wagner, Der
Argumentationsgang in Kants Deduktion der Kategorien, Kant Studien Philosophische Zeitschrift
der Kant-Gesellschaft 71. Jahrgang, Berlin-New York, 1980, s. 359.
135
Kanta gre mekan ve zaman yalnzca duyusal sezginin biimleri deil, ayn zamanda sezgilerin
kendileridir.Dolaysyla mekan ve zaman, sezgilerin kendileri olarak onlardaki oklunun birliinin
belirlenimi ile a apriori tasarmlanrlar.mekan nesne olarak tasarmlandnda ()salt sezgi
biiminden daha ounu, e deyile oklunun zetini kapsar; bu sonuncusu sezilebilir (anschauliche)
bir tasarmda duyarln biimine gre verilmitir, yle ki sezginin biimi (Form der Anschaung)
yalnzca okluyu verirken biimsel sezgi (formale Anschaung) ise tasarmn birliini verir. Kant,
a.g.e, 1990, s.179a, B161.
136
Heidegger, Kantta, Aknsal Estetik balamnda mekan ve zamann, sezginin biimi anlamnda,
saf sezgi olarak belirlendiini belirtmektedir. Heidegger, a.g.e, 1995, s.309. zaman mekan gibi
sezginin biimi olarak yorumlanr. Analizimizin sonucunda biim, konulatrlamayan, geici
tasarmlanan okluyla karlama (begegnenlassen) anlamna gelmektedir. M. Heidegger, a.g.e, s.
280.
52

birletirecek bir ilev ykleyen Kantta imgelemin ilevi, sezginin oklusunun
ayrmsama ve tasarmlama etkinlii tarafndan bir imge ierisine getirilmesidir
137
.

Dnen sezgi olarak, bilgideki bu bireim ile synopsisi uzlatran Kanta
gre, saf sezgi de, bir btn olarak, paralar birletirerek bize veren kkensel bir
birlik durmaktadr. Bu birlik, Heideggere gre, syndosisin birliidir. Dolaysyla
Syndosisin birlii, her anlalabilir bireim balamnda, her birliin kouludur. Yani,
saf sezgi olarak sezginin biimi, biimsel sezginin olanakllnn kouludur.
Bylelikle Heidegger iin, mekan ve zamann saf sezgi olarak kkensel
bamszlklar aydnlatlmaktadr.

Buraya kadar ki aklamalarmzdan grlecei gibi, Heidegger, Kantn
sezginin birlii zerine sylediklerini eletirmektedir. Heideggere gre, Kant,
sezginin biiminin, Aknsal Estetike indirgenen anlamn, a priori aklam ve
sezginin biimi altnda, mekansal ve zamansal ilikilerin saf sezgisini irdelemitir.
Zamann kendisi, sezginin birlii ierisinde tasarmn nesnesi ile ilikilendirildiinde,
zaman, biimsel sezginin konusu olmaktadr. Bu durumda zaman, oklu tarafndan
verilen ve saf sezilen kurall birliktir. Sezilen ve dnlen bu kurall birlik
oluturulmadan, zaman biimsel sezgide tasarlanamaz ve dnlemez. Buna
karlk, sezginin biimi olarak zaman, oklunun kkensel verilmiliidir. Burada
zaman, Dsinge gre, saf anlama yetisi kavramlarndan tretilmemekle birlikte,
sezginin nesnesi olarak, daima zamann belirlenimleriyle birlikte dnlmelidir.
Baka bir deyile ne bir ey, ne de deneyimlenen eyin bir zellii olan zaman, bir

137
Kant, a.g.e,1990, s.94, A 120.
53

bilgi ieriini temsil etmektedir. Bu noktada zaman, bu bilgi ierii zerinden
deneyimin ve bilginin zorunlu koulunu ierdiinden, sezginin biiminin anlam,
hem Kant, hem de Heidegger iin, Aknsal Estetie indirgenmektedir
138
.

Kant, mekan ve zamann Aknsal Aklamasnda, hem sezginin biiminden
hem de biimsel sezgiden bahsettii halde, biimsel sezgiyi kkensel tasarm
olarak adlandrmtr. Kantn yapm olduu bu belirlenimden hareketle, Heidegger,
biimsel sezginin kkensel tasarm olarak sezginin biimine karlk tretilen bir
tasarm olup olmadn sorun edinmektedir
139
. Soruya Dsing tarafndan verilen
yant, anlama yetisi tasarmlarnn bireimsel birliinin, biimsel sezgideki saf
okluun sezgisini, nasl belirlediine, Kantn sistematik olarak yant vermedii
ynndedir. Dsinge gre, Kant, biimsel sezgide, saf anlama yetisinin
kavramlarnda dnlen olgusall gz ard etmitir. Aknsal zaman belirlenimleri
olarak kavramlarn emas, zaman ve onun ilikilerini zorunlu klmasna ramen,
Kant bunlarn, biimsel sezgide nasl belirlendiini aklayamamtr
140
. Kantta
nesne, alg gibi bilincin dnda bulunmaktadr. Dolaysyla nesne, arm
(Assoziationen) ve znel alg yaantlar araclyla oluturulan kurallar tarafndan
dnceye getirilmektedir. Bu durumda, bireimsel birlik, sezilen oklunun bireimi
araclyla kavramlara balanmakta, fakat bireimsel birliin kendisi saf kendilik

138
Kant, aknsal Estetikte sezginin biimi altnda mekansal ve zamansal ilikilerin saf sezgisini ele
alm ve sezginin biiminin bilgi teorisine indirgenen anlamn apriori yorumlamtr. K. Dsing,
a.g.e,1980s.8-11
139
Heidegger, a.g.e, 1987, s.131- 132.
140
Kalclk, sonu, e zamanllk, sre gibi biimsel sezgideki zamann belirlenimleri, nesnel zaman
ilikilerinin koullar olmalarna karlk, Kant, bu zaman belirlenimlerinin yalnzca grngler iin
nesnel bir geerlilie sahip olduunu belirtmitir. Burada Kantn, znel zaman zerine syledikleri,
ikincil kalmaktadr. Kantta gzlemlerimizdeki znel zaman yaantlar ile grnglerin, nesnel
zaman belirlenimleri birbirleriyle rtmez. nk grngler, a priori biimsel sezgi olarak
alglanamazlar. Tam tersi, zaman ilikilerinin, nesnel belirlenimlerinin olana, grngler altnda ve
kategorilerin aknsal karsanmas tarafndan temellendirilir". K. Dsing, a.g.e,1980, s.10.
54

bilincinde temellenmektedir. nk, nesne dncesi, saf ben tarafndan
zorunluluun tasarmlara getirilmesidir. Kant bir sylemle, nesne, sezgisel
okluun birliindeki yasann tasarmlanmasdr
141
.

Kantta biimsel sezgideki zamann belirlenimleri a priori ve zorunludur.
Buna gre, zamandaki grnglerin zaman ilikileri ve durumlar tam algnn
birliinde temellenen kurallara uygunsa nesnel olabilir. Bu kurallar ise
kavramlardr
142
. Kantn zaman tasarm, kavramsal (kategorial) bireimin olanadr.
Buna karlk, Heideggerin zaman tasarm sezgisel bir ufka sahiptir ve bu ufuk
ierisinde zaman sezginin biimi olarak iaretlemektedir. Sonu olarak, Heidegger,
Kanttan farkl olarak, biimsel sezgiyi kkensel olarak deil, tretilen bir tasarm
olarak belirlemektedir. Sezginin biimi ve biimsel sezgi arasndaki ayrma ilikin
Heideggerin temel yargs, sezginin biiminin biimsel sezginin koulu
olduundan, biimsel sezgiye indirgenemeyecei ynndedir
143
.

141
Dsinge gre, Kantta tasarm, oklunun altnda toplanr (subsumieren). Kalclk ve deiimin
tasarm btnl, tz ve ayrlmazln kurall ilikileri tarafndan, kurall birlie ve zamansal
paralara sahiptir. Bu zaman dilimlerinin ieriinin anlam, bir btn olarak, sezginin biiminde
sunulur. Bylece, zamann farkl paralar, art ardaln aamalarndaki evreler olarak, zamann
btnlnde bulunurlar. yle ki tasarm, nesne iin zamana sahiptir, biimsel sezgidir ve diskursiv
bir kavramdr. Bu ekilde paralanan bilgi kaynann teorisi, sezgide, daima oktan tasarlanan
birliine ramen, srdrlr. K. Dsing, 1980, s. 9.
142
Verilen nesnel eyler ve durumlar ve onlarn ilikileri, birlikte, nesnel zamann belirleniminde,
dzenlenir. Bunlar, ayn zamanda, kategorilerin kurall birliinin, altnda dururlar. Heidegger,
a.g.e,1987, s.132.
143
55

I.4. Mekan ve Zamann Aknsal Yorumlanmas

Mekan ve zamann metafizik aklannn yorumunda, mekan va zaman
tasarmlarnn saf sezgiler olduunu kantlayan Heidegger, aknsal aklamada, bu
tasarmlarn bireimsel a priori bilgilerin birliklerini nasl olanakl kldn
gstermeye almaktadr
144
. Heidegger iin, mekan ve zaman tasarmlar, saf
sezgide ve deneyimden nce tm bilgilerimizin a priori kayna olarak verilir.
Burada, Heidegger iin, zaman kavramnn aknsal aklamas, genel hareket
retisi iin temeldir.

Kant mekan ve zaman, Aknsal Estetikte saf bilgi kaynaklar olarak
gstermektedir
145
. Onda, ard ardaln saf sezgisi olarak zaman, deiim
(Vernderung) ve hareket (Bewegung) kavramlarnn olanadr
146
. Zaman tasarm,
kart yklemlerin bir ve ayn nesnede birlemelerinin olanaklln kavranabilir
klmaktadr. Kanta gre, alglarn dzenlenmesi zaman tasarm araclyla
gerekletirilir. Alglar zamandan hareketle dnldnden, zaman tasarm,
dncede ierilir. Kant iin, zaman ne belirli bir ey ne de deneyimlenebilen belirli
bir nesnedir. Bu noktada,Kant, bir yandan zamann bir genel zellik olarak
deneyimlenen bir fenomen olduuna ilikin Leibnizi dnceyi, dier yandan is
Newtonun soyut zaman dncesini yadsmaktadr
147
. Kantn, Newtonun
metafizik tezine kar k, Salt Akln Eletirisinin devamnda netlik

144
M. Heidegger, a.g.e, s.139.
145
Kant,a.g.e, 1990, s.80 A38 , B55.
146
Kant^ta Bir ve ayn eyin bir ve ayn yerde varl ve yokluu zaman tasarm araclyla
kavranabilir. Kant, a.g.e, s.80, B49.
147
K. Dsing, a.g.e, 1980, s.3.
56

kazanmaktadr. Kanta gre, hareket ve deiim tasarmlar, art ardaln tasarmn
zamanda zorunlu klmaktadr
148
.

Kant, aknsal aklamada, zellikle art ardaln (Zeitfolge) ve
ezamanlln (Gleichzeitigkeit) birbirleriyle olan ilikisini sorgulamtr
149
. Kantn
bu sorgulamasna gre, farkl zamanlar e zamanl deil, fakat yalnzca art arda
olabilir. Art ardalk ve ezamanllk olarak zaman belirlenimleri birbirlerini
snrladndan, zaman ak halinde bir boyuta sahiptir. Dolaysyla Kantta, zaman
iinde ak zaman tasarmn olanakl hale getirmektedir. Heideggerde ise, zaman
cmleleri, geometrinin alann oluturan mekan cmleleri gibi deil, saf hareket
retisinin apriori temel paralar olarak, oluturulabilirler. Buna gre hareket,
deiimin (Vernderung) belirli bir kipidir ve bu kip, Kantta olduu gibi, zamanda,
yer deiimidir (Ortsvernderung)
150
.

Bu noktada, mekan ve zamann bilginin iki saf kayna olduunu deiim
ve devinim kavramlarndan yola karak tartan Heideggerde, deiim ve devinimin
olana (Kantta olduu gibi) zaman tasarmdr
151
. Yer deiimini, bir eyin, ayn
yer ve zamanda mevcut olmas ve olmamas eklinde tanmlayan Heidegger,
deiim kavramn, Platon da olduu gibi, elikili (kontradiktorisch) ifadeler

148
Kant, a.g.e, 1990, s.75, B, 48
149
Duyarln karlalan okluu, plak ard ardalk, zamandr. Heidegger, a.g.e, 1995, s. 275.
Heideggere gre, her duyu alannn okluu, ard ardalk tarafndan, yani e zamanllk tarafndan
belirlenir. duyarla sunulan oklu, kendi ard ardalnda dzenlenir, snrlanr, birbirinden ayrlr
(ve) saylr. Heidegger, a.g.e, s.274.
150
Heidegger, Aristotelesin Fizik, Kitap4, 219bdeki zamann,nce ve sonradaki saylabilir hareket
olduuna ilikin tezini merkeze almaktadr. Aristoteleste yer deiimi, maddenin kendini bir
yerden, dier bir yere aktarmasdr . Aristoteles devinim ve zaman birlikte ele almakla birlikte zaman
ve hareket arasndaki ilikiyi aporatik olarak yorumlamtr. Bir yandan zaman hareket temelinde
aklarken, dier yandan hareket araclyla zaman aklanmaya allmtr. Heidegger, a.g.e,1994,
s.23, 43.
151
Kant, a.g.e, 1990, s.82, A41, B58. Zamann kendisi deil zamanda olan bir ey deimektedir.
57

araclyla belirlemektedir. Oysa Kant, hareketin kendi ierisinde tad bu
atky (Wiederspruch), kabul etmediinden hareketin, mantksal olarak
kavranamayacan belirtmitir. Hareketi, yalnzca art ardaln ufkunda ve ayn
eyin anlalmas olarak tanmlayan Heideggere gre, yalnzca zamann ufkunda (Im
Horizont der Zeit), bir eyin bir eye dnm kavranabilir
152
. Zamann saf art
ardal, varolanlarla karlamamzn olanadr. Bu olanan temellendii, hareket
ise zaman iin kkensel anlamda kouldur
153
.

Sonuta Heidegger iin, hareket bir eyin d varlnn ve belirlenimlerinin
ardklnn olanadr. Biz zaman ardk olarak tasarmlarz. nk, znenin bir
edimi olarak hareket ardkl iermektedir
154
. Kantn zamann a prioriliine
ilikin temellendirmesinde ise, zaman tasarm btn alglarmzn, ezamanll ve
art ardalnn tespiti iin zorunludur. Bununla birlikte, zaman tasarm alglarn
karlatrlmasna baml deildir. Alglardan bamsz olarak dnlen zaman
tasarm, alglarn sralann ve dzenlenmesini (ezamanlln) olanakl
klmaktadr. Kant, zaman tasarmn btnyle aklamakszn kabul etmektedir.
Zamann kendisi, ne art ardalk ne de e zamanllktr. Daha ok, her ikisinde

152
Pavel Kaubaya gre, nerede bir zaman kipinin sonland ve dierinin balad ve zellikle ne
iinde aktn, dolaysyla gemi, imdi ve gelecekten nasl bir dizi olutuunu, art ardalk tasarm
olmakszn syleyemeyiz. Heidegger zamansalln btnnde, bu zorluu varolan akc klarak
amayaalmaktadr.P.KaubaDerSinnderAnwesentheit, www.cts.cuni.c2/reports/2003/C
153
Heidegger, a.g.e, 1987, s154 Heideggere gre, deiim, deneyimin olmazsa olmaz kouludur.
Varolanlarla i ve d deneyimin ufkunda karlalr Burada sezginin sonluluu, sezgide, nesne olarak
karlalan fakat retilemeyen, sonluluktan olumaktadr. Tezin nc blmnn, saf zetkilenim
olarak zaman alt balyla, aklanan alt blmmde, Heidegger, zaman bizimle ilgili bir
etkilenim; zetkilenim olarak aklamaktadr. Deneyden bamsz olan, bu etkilenimde , anlarn
birbirini izlemesi olayyla karlalmaktadr.
154
Heidegger, Aristotelesin hareketin drt farkl trn tandn sylemektedir.Bunlar:
1. Oluum, almak, gemek (yitmek), kaybolmak.
2. oalma (Vermehrung), gelime (Wachstum), zlme (Verfall).
3. Deiim (Vernderung) rnein: yeil bir bitkinin, yaprann kahverengiye dnm,
4. tama; bir yerden dierine nakletmedir. Heidegger, a.g.e,1994, s.201.
58

temellenmektedir
155
. Dolaysyla Kantta, art ardalk ve azamanllk ilikilerini
ieren devinim, nesnenin deil znenin belirlenimidir. nk, bir eyin devinebilir
olmas, deneyim yoluyla belirlenebilmekte ve yalnzca i duyum olan zamanda
retilebilmektedir. Bu retim, zaman etkiledinden, tasarmlarn deneysel bilincini
nceleyen zamann kendisi, ardklk, e zamanllk, ardk ve e zamanl olma
ilikilerini kapsamaktadr.

Kant, zamann bu yapsn, Deneyimin Anolojisinde aklamaktadr.
Anoloji, deneyimin gereklemesi iin alglarn zaman iinde bir dieriyle ilikisini
ve birbirleriyle zorunlu balantsn iermektedir
156
. Grnlerin zaman iinde ve
bir dieriyle ilikisini gz nnde bulunduran Kant, anlama yetisinin deney
nesnelerine ilikin rettii anolojiyi, zamann kipinden hareketle
belirlemektedir
157
. Zamann kipi kalclk (Beharlichkeit), sonu (Folge) ve e
zamanllktr (Gleichzeitigkeit)
158
. Dsinge gre, Kantn zaman tasarm, zaman
belirlenimlerinin (kiplerinin) sallantl belirlenimlerinden dolay bulanktr. Kant, kipi
geleneksel metafiziin kulland anlamda tz olarak kullanmamtr. Zaman, Kant
iin bir tz deil, bir eyin mantksal zn oluturan genel bir tasarmn ieriidir.

155
Kant, a.g.e, 1990, s.74, B 46.
156
Deney sadece alglarn zorunlu bir bantlama (Verknpfung) tasarm araclyla olanakldr. I.
Kant, a.g.e, s.230, B219
157
Kant Anolojileri e ayrmaktadr. Birinci Anoloji: Grnlerin her deiiminde tz kalcdr; ve
onun miktar (Quantum) doada ne artar ne de azalr. Kant, a.g.e, s.235, B225. kinci Anoloji, Her
deime, neden ve etkinin balantl (Verknpfung) yasasna gre gerekleir . I. Kant, a.g.e, 1990,
s.241, B233. nc Anoloji, Uzamda ayn zamanda alglanabildii srece her bir tz bir dieriyle
batan sona etkileim halindedir. Kant, a.g.e, s.259, B257.
158
Kant, a.g.e, s.230, B219. Heidemanna gre Kantn belirlemi olduu bu anoloji ierisinde en
nemlisi, kalclktr. Ona gre btn zaman belirlenimleri kalcl gerektirir. Fakat kalclk,
yalnzca mekanda olabilir ve dmzdaki nesneleri bize verebilir. deneyimin birinci anolojisinde
Kant, kalcln dnda kalcl zaman ile temsil edilen tz olarak, kabul etmim, bylelikle,
dealizmin rtlmesinde, kalcln isel sezgiye verilmediini ispatlamaya almtr.
D.H.Heidemann, a.g.e, 1998, s.97.
59

Kant, zamann kipleri zerindeki bilgisini deitirmi; kalclk yerine zaman
kipi olarak sreyi (Dauer) geirmitir. Sre, kalcln zorunlu kouludur.
Daha sonra, Kant, zaman kipi olarak, art ardal ieren, deiimi ve
ezamanll geirmitir. yle ki, kalclk ve e zamanllk, zaman kipi bile
deildirler. Geriye zaman belirlenimi olarak art ardalk ve sre kalr ki, Kant
sreyi zamann kendisi olarak gstermektedir
159
.
Kantta zamann kipi, grnlerin, zamanda ki btn ilikilerini ieririrler.
Heideggerin terminolojisiyle, Kantn zaman kipleri olarak belirledii kip,
grngleri (varolanlar) zaman asndan belirler.

Heideggere gre, her deneysel nesne zamann kipleri tarafndan
belirlenmelidir. nk nesnenin nesnellii, saf zaman belirlenimleri araclyla
kurulmaktadr. Saf zaman belirlenimlerindeki zaman ilikileri, Heideggerin
direnlilik olarak adlandrd, a priori nesnellie karlk gelmektedirler
160
. Bu
noktada Heidegger, ontolojik olduklarn iddia ettii Kantn Anolojisi zerinde
durmakta ve yitimsel belirlenimlerini aa karmaktadr. Birinci Anoloji, tzn
kalclnn temel yasasdr. Tm grngler, kalc olan (tz), nesnenin kendisi
olarak deiebilir olan, ve onun salt belirlenimini nesnenin bir varolu kipi olarak
kapsarlar
161
. nk, grnglerin btn deiiminde, tz kalcdr
162
. kinci Anoloji,

159
K. Dsing, a.g.e, 1980, s.5-6.
160
Bu saf zaman belirlenimlerinde zamann yorumlar direnlilik anlamnda yani a priori nesnellik
anlamnda kendini ifade eder Heidegger, a.g.e, 1987, s.427.
161
Kant, a.g.e, 1990, s.235, A182, Dip not 2. Kant, (her zaman iin,) zamanda kalan, kalc olann ne
olduunu, yani tz sorgulamaktadr.
162
Heidegger, a.g.e, 1987, s.427. Tz nedir? zaman duyusalln kendisi olarak,
kalclk olarak, tzde tasarmlanr. Heideggere gre burada zaman, tzn
emasdr. Zaman olarak (qua) kalclk, tz olarak, doann; varolann belirlenimini
aa karr. Bu noktada Heidegger, kalcln, ematizm olarak gerekleen
duyusallatrmann kural olduunu iddia etmektedir. Heidegger, a.g.e,1995,s. 354.
60

nedensellik yasasnn olana olan art ardaln temel yasasdr
163
. Olan (olmaya
balayan) her ey, bir kurala gre , ardndan geldii bir eyi ngerektirir
164
. nc
Anoloji ise, etkileim yasasnn bir arada olmasnn temel yasasdr
165
. Tm tzler,
a zamanl (Zugleich) olduklar srece batan sona ortaklk (yani birbirleri ile
etkileim) iinde dururlar
166
. Bylece Heideggere gre, kalclk, zamansal art
ardalk ve ezamanllk, kkensel zaman ilikileri olarak doann nesnelliinin
ontolojik kuruculardrlar. Bunlar ve dier ontolojik yasalar, Kantn bireimsel a
priori yarg bal altnda somut olarak gz nnde bulundurduudur
167
.

Heideggere gre Kantn aknsal olarak belirledii zaman ilikileri, nesne
ilikilerinin olanadr. Heideggerin bu belirlenimine gre, Kantta bireimsel a
priori yarglar, einimin a priori kurallarna karlk gelirler. Saf zaman yasalar, ayn
zamanda aknsal zaman belirlenimleridir. Bu noktada Heidegger, Kantn B49da
saf sezgi biimleri olarak mekan ve zamann ontolojik ve a priori tasarmlar
olduuna iaret ettiini ve bununla bireimsel a priori bilgilerin olanan aa
kardn dnmektedir. Heidegger iin, bireimsel a priori bilgilerin, ontolojik
bilgisinin olanakll sorunu, Eletirinin temel probleminin zmnde merkezi bir
rol oynamaktadr. Heideggerin ontolojik bireim olarak adlandrd (sezgi ve

Ayrca bkz. Tez. II. Blm. II.2. Kantn ematizm retisi ve Heideggerin Yorumu. Zaman
kalclktr. Kalclk, ard ardalk ve a zamanlln yani srenin olanadr.Heidegger, birinci anoloji
olan, tzn kalclndan hareketle, zaman ve ben dnyorum balantsna dorudan olmasa da
aklk getirmeye alr. Heideggerin dncesi, kalclk olarak zamann alglanmamakla birlikte
temelde olduu ynndedir. Yani zaman, subcektum olarak, hypekemenondur. Bu anlamda
Heidegger zaman, subcektum olarak, ben dnyorum ile zdeletirmitir. Burada ben, benn
znellii anlamnda deil, subcektum olarak, temelde duran, yklemi olmayan anlamndadr. Buna
gre zaman, znenin kalc zetkilenimidir. zne kkensel olarak zaman tarafndan etkilenir ve her
zaman balirlenimi, ben dnyorumun bireimiyle balantldr. Heidegger, a.g.e, 1995, s. 354-355.
163
164
Kant, a.g.e, 1990, s.241, A 189, Dip not 1.
165
166
Kant, a.g.e, 1990, Dip not 4, s.259.
167
61

kavram birlikteliini ieren), bireimsel a priori bilgilerin olana ve ilevi, Salt
Akln Eletirisinin, btnnde, yitimsellikle olan kkensel balantsnda aa
kmaktadr
168
.

I.4.1. Bireimsel a priori Bilginin Olana Olarak Zamann Aklan

Heidegger, Kant yorumunda Eletirinin merkezi probleminin bireimsel a
priori bilgilerin nasl olanakl olduu sorusunda ierildiini belirtmektedir
169
. Ona
gre, ontolojik bilginin olana, bireimsel a priori bilgilerin znn ne olduu
sorusu zerinde ykselmektedir. Heideggerin sorusu saf bilgiyi amaladndan,
varolann varlk yapsnn tesinde, dnda durmasn ieren ekstatik varoluuna ve
bu amann yapsn ortaya karan aknsal felsefeye aittir
170
.

Heidegger, Kantn Salt Akln Eletirisinde gelitirmi olduu, temel
kavramlara ilikin eletirel bir tutum taknmaktadr. Heideggerin bu eletirel
tutumunda, Kantn metafizik sorgulamasnn ynnn ontolojik olduu sav,
merkezidir
171
. Bu sav, bireimsel a priori bilgilerin olanakllnn sorgulanmasnn,
znde, saf akl ve saf akl oluturan bilgi yetilerinin aratrlmasn ieren

168
Heidegger, a.g.e, 1987, s.144. Metafiziin temel problemi, ontolojik olarak anlalrsa, o zaman
probleme somut a priori bireimsel yarglarla balanabilir . Heidegger, a.g.e, s.428.
169
170
Eletirirel temellendirilen Metafizik, yalnzca grng olarak Daseinn aknsal idealitesi
araclyla olanakldr ve bundan dolay felsefe, metafizik olarak deil aknsal olarak,
kavranmaldr. K. Leider, a.g.e, 1977, s. 61.
171
Heidegger, temel ontoloji olarak, metafizik sorununu aa karmak iin, Eletiriyi bir
metafiziin temellendirilmesi olarak yorumlamaktadr. Aadaki aratrmann grevi, temel ontoloji
olarak, metafizik sorununu aa karmak iin, Kantn Salt Akln Eletirisini, bir metafiziin
temelllendirilmesi olarak, aa karmaktr. Heidegger, a.g.e1,998, s.1.
62

Heideggerci dnceye tutunmaktadr
172
. Heidegger, saf bilme yetilerimizi
sorgulayan bu aratrmay, varolann varlk yapsn aratran ontoloji ile
eitlemektedir. nk, Heideggerde ontolojik bilgi, saf akl bilgisidir; saf akln
sorgulanmas ise varolann varln varolan olarak aratran ontolojik bilgiyi aa
karmaktadr
173
. Dolaysyla, Kantn bilgi yetilerimizin olanakllna ynelik
metafizik sorgulamas, ontolojinin olanakllnn sorgulanmas olarak bireimsel a
priori yarglarn olanakll sorusunda temellenmektedir.

Kantn metafizik sorgulamas, metafiziin olanana ilikindir. Kant,
Leibniz-Wolff felsefesiyle kemikleen geleneksel metafizie kartlk iinde, bir
bilim olma iddiasndaki metafiziin olanan sorgulamtr. Burada metafiziin
temellendirilmesi, bir bilim olarak metafiziin, olanann aratrlmasn
iermekteydi
174
. Bu noktada Heidegger, bir bilim olarak metafiziin olanann
aratrlmas ile ontolojik bilginin olanann aratrlmasnn ayn ey olduunu
sylemektedir
175
. Heidegger, metafiziin olanann aratrlmas ile ontolojinin
olanann aratrlmas arasnda nasl bir ba kurmaktadr? Sorunun cevab
Heidegger iin, bireimsel a priori bilgilerin olana sorusunda dmlenmektedir.

172
Kant ontolojinin olanakll sorusunu bireimsel apriori yarglarn nasl olnakl olduu,
sorusuna getirir. Bu sorunun formlnn masaya yatrlmas aklamay keskinletirir. nk Salt
Akln Eletirisi olarak, metafiziin temelllendirilmesi gerekleir. Heidegger, a.g.e, s.13.
173
Temel ontoloji, sonlu insan znn ontolojik analizidir. Bu analiz, insan doasna ait metafizik
iin temel oluturmaldr. Temel ontoloji, insan Daseinnn zorunlu metafiziine yol aan metafiziin
olanadr. temel ontoloji idesi, bir metafiziin temellendirilmesi olarak, Salt Akln Eletirisinin
aklnda saklanmal ve aklanmaldr. Heidegger, a.g.e,, s.1.
174
Kantn bilgi teorisindeki devi, bilginin aklanan biiminin hangi koullara balandn
aaratrmaktr. Bilgimizi genileten bu bilgiler bireimsel yarglardr. Bu ekilde Kantn devi u
ekilde formle edilir: bireimsel a priori yarglar nasl olanakldr? K.Leider,
Transzendentalphilosophische Briefe, Kritik an den drei Kritiken Kants, Hamburg, 1977, s.185.
175
Haefnere gre de Heideggerin Kant yorumunun tek amac, metafiziin zn oluturan varlk ve
sonlu aknsallk arasndaki ilikiyi aydnlatmaktr. Bu noktada Haefner, Heideggein, Saf Akln
Eletirisinde ki metafiziin temellendirilmesini, metafizik bilginin kaynann, yani bir prensip
yetisi olan akln, aydnlatlmas olarak, grmektedir. Haeffner, Heideggers Begriff der Metaphysik,
Mnchen, 1981, s.25.
63

Heideggerde temel ontoloji, sonlu zn yitimsel varoluunun ontolojik
analizidir. Bu nedenle temel ontoloji, insan doasna ait metafizik iin bir temel
oluturmaktadr
176
. Dolaysyla temel ontoloji, insann zorunlu metafiziine yol aan
metafiziin olanadr ki, Heidegger bu varsaymn, Varlk ve Zamanda Dasein
zmlemesi olarak gerekletirmitir
177
. Bylece, Kant yorumunda ontoloji ile
metafizii eitlemeye alan Heidegger, metafiziin temellendirilmesi olarak bir
temel ontoloji idesini, Eletirinin aklnda yorumlamaktadr
178
. Ona gre, bir
metafiziin temellendirilmesi olarak Eletirinin amac, doal bir yetenek olarak
btn insanlarda bulunan metafizik doann analiz edilmesine yneliktir. Burada,
Heidegger, insann zne ait grd metafizik doa ile metafiziin isel olanann
aa karlmas olarak yorumlad ontolojiyi eitlemektedir
179
. yleyse, burada
yantlanmas gereken soru, metafiziin kkeninin kkenselliini aa karan bu
isel doann ne olduudur?

Eer metafizik insann doasna aitse, bu kken ontolojik olmaldr. nk
yukarda deinildii gibi, Heideggerde ontoloji, en genel anlamda, sonlu z olarak

176
Burada nce temellendirmenin znde ne olduu aa karlmaldr. fade anlamn, kendi
yapsnn alannda anlalr hale getirir. Metafizik mevcut olmayan bir yap deil, fakat doal bir
yetenek olarak, btn insanlarda gerektir. Heidegger, a.g.e,1998, s.1.
177
Temel ontoloji, insan Daseinnn zorunlu metafiziine yol aan metafiziin olanadr. O, (Temel
ontoloji)i temelde Antropolojiden ayrlr. Ayr olarak, bir temel ontoloji idesini konumlandrmak:
zorunluluk gerei ortaya konan ontolojik Dasen zmlemesini aa karmak demektir. Heidegger,
a.g.e, s.1.
178
temel ontoloji idesi, bir metafiziin temellendirilmesi olarak, salt akln Eletirisinin
aklnda saklanmal ve aklanmaldr . Heidegger, a.g.e, s.1.
179
Metafiziin temellendirilmesi btnnde, ontolojinin isel olanakllnn aa karlmas
demektir.Heidegger,a.g.e,s.12.Bununla aklk kazand ki, geleneksel metafiziin temellendirilmesi,
ontoloji olarak, isel bir olanaklln sorusunda aa kmaktadr. Fakat niin bu temellendirme Salt
Akln Eletirisidir?. Heidegger ,a.g.e, s.13. Ontolojinin znn akl olarak metafiziin
temellendirilmesi, Saf Akln Eletirisidir. Heidegger, a.g.e, s.15.
64

nitelendirdii insann sonluluuna aittir. nsann sonluundan, Heidegger, yalnzca
insann sonlu varoluunu deil, ayn zamanda bilgi yetilerininde sonlu olmasn
anlamaktadr. Bu noktada Heidegger, insan bigisini imleyen ve insan bilgisinin
olanakl deneyimin stne kp kamayaca sorusunda temellenen Kantn saf akl
kavramn yardma armaktadr. Heideggere gre, saf akl sonludur. Fakat
varolann varlk yapsn belirleyen, yani varolan aan aknsal yapsyla,
varolanlara ilikin bir anlaya sahiptir
180
. Dolaysyla varolanlarn varlnn aa
karlmasnda aknsal (transzendental) bilgi ve bu bilgiyi aa karan saf akl
merkezidir
181
. Bu noktada Heidegger, Kantn varolann varln, meydana getiren
bilgiyi, bireimsel olarak adlandrmaktadr
182
. Bylelikle Heidegger, saf akl
oluturan, saf bilgi yetilerimizin aa karlmasnn, bireimsel a priori bilgilerin
kaynak, kapsam ve snrlarn aa karlmasyla olanakl olabileceini gsterek,
metafiziin olanann aratrlmas ile ontolojinin olanann aratrlmas arasndaki
ba bireimsel a priori bilgilerin olanakllnda temellendirmektedir
183
.

180
Heideggere gre, saf akl tarafndan oluturulan varolann varlk tasarm, sonlu zn ontolojik
anlamda anlalan aknsallna aittir. yalnzca Daseinn varlk biiminde olan varolanlar,
aknsaldr, yleki varlk aknsal olarak karakterize edilir. Heidegger, Die Grundprobleme der
Phnomenologie, Gesamtausgabe, II. Abteilung: Vorlesungen 1923- 1944 , Band 24, 3. Auflage,
Frankfurt am Main, 1997, s. 425.
181
Ontolojik bilgi, buna gre deneyimsel yarglarn deil, temelin ( ilkelerin) renilmesidir. O
halde Kant, bizim yetilerimizi ilkelerden apriori olarak, tantr, yani Saf akl olarak adlandrr. Saf akl,
(Kantta) bir eyi a apriori bilme ilkelerini kapsayandr. Buna gre ayet, saf akln iinde bulunan
ilkeler, a priori bir bilginin olanaklln oluturuyorsa, o zaman ontolojik bir bilginin olanakllnn
akl, saf akln znn bir akl olmaldr. Heidegger, a.g.e, 1998, s. 14.
182
Kant varolann ieriini meydana getiren bir bilginin ve ya varolann yapsn aa karan bilgiyi
bireimsel olarak adlandrr. yleyse ontolojik bilginin olanakll sorusu, bireimsel yarglarn
znn a priori sorunudur. Heidegger, a.g.e, s.14. Ontolojik bilgi, yani a priori bireim
Eletirinin btn znn orada olmasdr. Metafiziin temellendirilmesinin yol gsterici sorununun
saptanmasnda , bu bireimin belirlenimi ivedidir. Kant bu ifadeyi, aslnda oklu anlamnda deil,
dorudan metafiziin temellendirilmesinin zm formlnde birbirine gemi olrak, kullanr.
183
Soru, bireimsel a priori yarglarn olanakllna ynelmektedir. imdi her yarg, oktan ben
balyorumdur.; zne ve yklemdir. Yarg olarak, zmleyici yarglar, her ne kadar zne-yklem
balants, direkt olarak, znenin tasarmnda duruyorsa da bireimseldir. Heidegger, a.g.e, s. 15.
65

Kant bireimsel a priori bilgilerin olanan, akln snrlarnn izilmesini
ieren ve bizim bilme yetilerimizle ilgili olan aknsal felsefe ierisinde ele
almtr
184
. Heidegger, saf bilme yetilerinin aratrlmasnn, Kant tarafndan,
bireimsel bilgi olarak, adlandrlan ontolojik bilgiyi aa kardn
dnmektedir
185
. Bu cmlenin Heideggerci alm sezginin, ontolojik bilgiyi
temellendirmesidir. Heidegger iin, ontolojik bilgi olarak sezgi, zamandr. Eer biz
Kanta geri dnersek, Kantta, genel olarak bilginin ve buna paralel olarak varolann
deneyimlenmesinin olanakl temeli olarak sezginin ne olduu sorusunun nemli bir
problem alann oluturduunu grrz. Heidegger, Kant yorumunda, Kantn btn
bilgilerimizi birincil sezgi olarak aklamasna katlmakta ve bireimsel a priori
yarglarn da znde birincil sezgi olduklarn belirterek, dorudan ontolojik
olduklarn savlamaktadr
186
. Heideggerin bu sav, bireimsel a priori bilgilerin
olanann yitimsel zaman tasarm olduunu gstermesi asndan, merkezi bir
neme sahiptir.

184
Aknsal felsefe, Kantn sylemi olduu gibi nesnelerle ilgili deil, nesneleri a priori bilme
tarzmzla, onlar nasl bildiimizle ilgilidir . Kanta gre byle bir kavramlar dizgesi aknsal felsefe
olarak, adlandrlabilir. Kant, a.g.e, 1990, s.56, B26.
185
M. Heidegger, a.g.e, 1998, s14. Bireimin zn iigilendiren aratrmay Kant, bir aknsallk
(Transzendental) olarak, tanmlamaktadr. Ben btn bilgiyi aknsal olarak, adlandryorum,
yalnzca nesnelerle deil, bilakis bizim bilgi biimimizin nesneleriyle ilgilidir. yle ki, bu a priori
olmaldr. Aknsal bilgi yleyse, varolann kendisini deil, geici varlk anlaynn olanan, yani
varolann varlk tasarmn aratrmaldr. O (Aknsal felsefe), varolanda, saf akln kendini (aknsal)
amasyla ilgilenir. yleki, bu aknsallkta her eyden nce, olanakl nesnenin deneyimi talep
edilir.(Dolaysyla) Ontolojinin olanakllnn sorun olmas demek, olanakll, bu varlk-anlaynn
aknsallnn z olarak sorgulamaktr. Aknsal felsefe yapmaktr. Bu nedenle Kant, ontoloji
sorununu (Genel metafizik (Metaphysica Generalis: ontoloji)) iaretlemek iin, sembol olarak,
aknsal felsefeden yararlanmtr. Buna gre Kant, eski aknsal felsefedenkonuurken, bu
geleneksel ontolojiden sz etmitir. Heidegger, a.g.e, s.15-16.
186
Heidegger, a.g.e, 1987, s.83. Kantta zaman, bireimli bilgilerin a priori olarak tretildii bir bilgi
kaynadr. Zaman, duyusal sezginin saf biimi ve bireimsel a priori bilgilerin olanadr. Kantta
bireimsel a priori bilgiler, olana, nesnel a apriori sezgi olan matematiksel bilgilerdir. Bu noktada
Heideggerin de sylemi olduu gibi Aknsal Estetik btn eletiri sz konusu olduunda merkezi
bir neme sahiptir. Heidegger, a.g.e, s.8.

66

Bu balamda Heideggeri ilgilendiren, bireimsel bilgideki sezginin ilevidir.
Kantn sadece dnmenin deil, bilginin de dnen sezgi olduuna ilikin
aklamasna katlan Heideggerin Kanta kar sorusu, bireimsel a priori bilgilerin a
priori olanakllna ilikindir. Soru, bilginin, bilgi olarak ayrt edici zelliinin ne
olduuna ilikin daha genel bir soruya iaret etmektedir. Heideggerin belirtmi
olduu gibi, sonlu bir z (ein endliches Wesen), genel olarak, sonsuz dorulua sahip
olamayacandan, insan iin sonsuz ve zorunlu bir doruluktan sz edilemez. Kant,
soruyu, kendisinin de gstermi olduu gibi, sonluluun nasl daha az zorunlu
olmadan genel doruluu verebilecei sorusunu ieren bireimsel a priori bilgilerin
olanakll sorusuna gtrmtr. nk, Kant iin, bu bilgiler kendi ieriinde
hem sonlu hem de genel olarak zorunludurlar.

Heideggere gre, Kant, bireimsel a priori bilgilerin olanakll sorununu
matematik rneklerle aklasa da matematiin olanakllnn ispatn vermemi ve
soruyu kkensel teorik bir soru olarak Prolegemenada ilemitir. Heidegger iin,
buradaki sorun, matematiksel doa bilimleridir. Genel olarak metafiziin olanakl
olup olmadn sorgulayan Kant, bunun iin matematie dayanan doa bilimlerini
kendisine k noktas almtr. Heideggere gre, Kant, genel olarak varln
teorisini aram, genel doa ontolojisi olarak doa bilimlerinin nesnesinde duran
ontolojiyle ilgilenmitir. Oysa kendisinin gstermek istedii doa bilimlerini ieren
doann bir ontolojisi deil; metaphysika generalis olarak genel ontolojidir
187
.
Heidegger, Kant yorumundaki bu belirleniminin, Kant tarafndan Prolegemenada
genel olarak metaphysika generalisin nasl olanakl olduu sorusunda ilendiini

187
Bu nedenle Kant, geleneksel ontolojinin sorununutanmlayabilmek iin, genel felsefeyi -ontoloji-
(Metaphysika Generalis) aknsal felsefe olarak, iaretlemitir. Heidegger, a.g.e,1998, s.16.
67

belirtmektedir. Ontik bilgi iin, varolanlarn kendi varlk yapsnn bilgisini ieren,
ontolojik bilgi zorunludur. Metaphysika Specialisi temellendirme denemesi, kendi
iinde, Metaphysika Generalisin z hakkndaki soruyu aa karmaktadr
188
.
Buna gre, varlk anlaynn zn oluturan ontolojik bilgi, ontik bilgiyi
ncelemektedir
189
. Bylelikle Heidegger, ontik bilginin olana hakkndaki sorunun
zerinden, bu bilgiyi olanakl klan ontolojik bilginin olana hakkndaki soruya
ynelmektedir.

Heideggerde bilgi, Kanttan farkl olarak, insan bilgisine deil, insan
bilgisince bilinene karlk gelmektedir. Bilinen, yani nesne, kavramn sezgi ile
ilikisi araclyla bilinir. Nesne, dnen sezginin birliinde aa kmaktadr.
Heideggerde bilgi, sezgi ve anlama birlikteliinden olusa da, karlkl bamllk
iinde olan bu iki yeti arasnda oncelik sezgidedir. Bilgi kkensel olarak sezgi olduu
iin, bireimsel a priori bilgi de sezgiseldir; ontolojiktir. Sonlu insannn varln
konu edinen ontolojik bilgi saf bir bilgidir. nk, insan bilgisinin sonlu ve saf
elerini iermektedir. Bylelikle Heidegger, sonlu insan bilgisinin, saf elerinin
bireimine karlk gelen, bireimsel a priori bilgileri (veya kendi terminolojisiyle
ontolojik bireimi) tm tasarmlarmzn taycs olan yitimsel zamanda
temellendirmektedir.

Heidegger, Kant yorumunda, bireimsel a priori bilgilerin znn, Kantn
ematizm retisinde, gerek anlamn bulduunu, dnmektedir. Heidegger iin

188
Heideger, a.g.e, s. 83.
189
Varolann akl (ontik hakikat) varolann varlk durumunun akl (ontolojik hakikat)
etrafnda dner; fakat ontik bilgi kendisi iin asla nesnelere ynelemez. nk o, ontolojik olmadan,
bir kere bile bir olanakllk kazanamaz Heidegger, a.g.e, s.13.
68

bireimsel a priori bilgiler, ematizmin bir sonucudur. nk anlama yetisi, yalnzca
emalar araclyla sezgiye balanmaktadr. Heidegger, kavramlarn
duyusallatrlmasn ieren ematizmde, bireimsel apriori bilgilerin olanan,
aknsal zaman belirlenimlerine uygun olarak aa karmaktadr. Bu nedenle
ematizm, insann (sonlu zn), ontolojik bilmesinin i olanana karlk gelen ve
Heidegger tarafndan en yksek bireimsel ilke olarak nitelendirilen bireimsel a
priori bilgileri (sezgi ve kavram birlikteliinden oluan bilgileri) kapsamaktadr
.

I.5. Saf Sezginin Biimi Olarak Zamann Mekana ncelii

Kant, zamann bilgideki ilevini, mekana gre daha geni tutmaktadr.
Mekan ve zaman arasnda, ncelik zamandadr
190
. nk, ister d isterse de i
tasavvurlarmz olsun btn dncelerimiz, ruhun belirlenimleri olmalar asndan,
i durumumuzla ilikilidirler ve zamana baldrlar. Heidegger, Aknsal Estetikte
Kantn zamana mekan karsnda tand bu ncelie (nk zaman, d mekansal
eylerin de kouludur) katlmakta ve saf sezgi olarak zamann ontolojik bir ileve
sahip olduunu savlamaktadr. Kanta gre

Bu noktada Heidegger, sonlu insan bilgisinde temellenen bireimsel a priori bilgilerin olana
sorununu, deneyimin olana sorununa indirgemektedir. Hedeggerde deney, varolann sezgisel
bilgisini iermektedir. Kantta ise varolann bilgisi, bilme yetilerimiz tarafndan gerekletirilir.
Kantta bilme, ben dnyorum tasarmn ierir. Ben dnyorum tasarm, dndmzn
bilincinde olduumuzu imler. Dolaysyla ben kendi dncesini nesne edinmektedir. Bununla,
Kant bilmeyi, bilme yetilerimizle snrlandrmtr. Biz sadece fenomenal alann, yani zamanda
olann zamansal bilgisine sahibizdir. Oysa Heidegger varolann bilgisini, sonlu insan bilgisinde
temellenen ontolojik bilginin olana sorununa indirgemektedir.
190
Heidegger, a.g.e, 1998, s.49. Kanta gre d dnyann emprik sezgisi mekan, kendiliin emprik
sezgisi ise zamandr. Mekan va zaman birlikte oklunun sezilmesinin olanadrlar. Heidegger,
a.g.e,1995, s.306. D.H.Heidemanna gre ise, Kantta deneysel sezgi, isel duyumun grnglerini
kapsadndan, Kant isel duyuma mekan karsnda bir ncelik tanmtr. Bu noktada Heidemann,
Kantn isel deneyim olarak, iaretledii zaman, zbilin olarak, yorumladn iddia etmektedir.
zellikle Kant Eletirinin ikinci basksnda, (idealizmin rtlmesinde), mekandaki nesnelerin
varoluunun ispat iin, d eylerin mekandaki gerekliini, deneysel zbilinten karmtr. nk
Heidemanna gre deneysel bilin, benin kendisini, zaman iinde belirlemesinin olanadr.
D.H.Heidemann, a.g.e, 1998, s.96.
69

kaynaklar ne olursa olsun, ister dardaki eylerin etkileri yoluyla isterse i
nedenler yoluyla ortaya km olsunlar; ister a priori isterse deneysel bir
yolda grngler olarak retilmi olsunlar, tasarmlarmz ansal deiiklikler
olarak i duyuya aittirler. Bylece tm bilgilerimiz en sonunda i duyunun
biimsel koulunun, e deyile zamann altnda dururlar ve onda toplu olarak
dzenlenmeleri, balanmalar ve iliki iine getirilmeleri gerekir
191
.
Burada Heideggere gre, Kant, zamann, grnglerin evrensel biimi olduunu
belirtmektedir. ve d sezginin evrensel biimi olarak, zaman, genel olarak tm
grnglerin a priori kouludur
192
. Kanttan alnan bu alntda, dorudan isel
sezgiye vurgu yaplmaktadr. Heidegger iin, Kantn isel sezgiye vurgu yapan bu
baknn z, deneyimleyen znede temellenmektedir. Her iki sezgi biimi, ayn
ekilde ve kendi znellii zerinden hareket etmekle birlikte, isel duyunun biimi
olan zaman mekandan daha zneldir. nk, saf sezgi olarak zaman, ruhsal
yapmzn mekansal biim tamayan durumlarna aittir
193
.

Biz yalnzca kendimizde olann, yani dsal nesnelere ilikin tasarmlarmzn,
dolaysz bilincine sahibizdir. Kantta i deneyim, zamandaki d varlmzn
bilincinde olmamzn olanadr. yle ki, i deneyime ait bu bilinlilik, d
varlmzn deneysel bilincine karlk gelen nesnelere ilikin bilincimizle de
zdetir. Bu balamda, Kantta dsal duyumu isel duyuma birbirinden
ayrlmacasna balayan ey deneyimdir. Burada aa kt gibi, dsal olan i

191
Kant a.g.e, 1990, s:142a-143a , A98, A99.
192
Kant, a.g.e, s.77.
193
K. Dsinge gre de, zaman, ruhsal yapmzn mekansal biim tamayan durumlarna aittir.
Aknsal Estetikte ki Kantn btn zaman yorumunun temelinde Leibnizin zamann plak
ilikileri ierdiine ilikin dncesi bulunur. Buna gre zamansal olarak, sezilen kendinde deil
yalnzca olgu olabilir. yleyse ben, kendi isel durumunu zamansal ilikilerden hareketle sezebilir.
Bylece ben kendisini grng olarak dorudan doruya tanyabilir. K. Dsing, a.g.e,1980, s. 24.
70

duyum olan zaman ile birbirinden ayrlmacasna balayan ey ise deneyimdir. Daha
yaln bir ifadeyle duyumdur. Kantn btn bilgilerimizin deneyimle baladna
ilikin hibir kukusu yoktur. Zamana gre bizde hibir bilgi deneyimi ncelemez
ve tm bilgi deneyimle balar
194
. Deneyim, bilgi yetimizin nesneler yoluyla
uygulamaya geirilmesidir. Bu noktada Kant, d varlmzn bilincine varmada
anlama yetisine ncelik tansa da (nk tam alg, anlamaya aittir), yine de
varlmz i sezgi araclyla bilebiliriz. Dolaysyla Kantta tam algnn
olgusall i duyuma bal olduundan, kendimizin zamanda olduunun
bilincindeyizdir.

Heideggerde ise yalnzca i durumumuza ait tasarmlar arasndaki ilikiler
deil ayn zamanda tm tasarmlarmz zamanda gerekleir
195
. Heidegger,
Kanttakine benzer bir bak felsefe tarihinde daha nce Aristotelesin Fizik
kitabnda bulduumuzu belirtmektedir
196
. Heideggere gre, Aristotelesin bu
yorumu karanlk olmakla birlikte, felsefe tarihinde zamana ynelik tartmalar iin
byk bir bulu olarak merkezi neme sahiptir
197
. Zamann, btn grnglerin
biiminin kkensel koulu olmas, kkensel olarak zneye ait olmas demektir.

194
Kant, a.g.e, 1990, s.77.
195
196
Ruh olmasayd, zaman olurmuydu?. Aristoteles, Fizik, Kitap 4, stanbul, 2001, s.211, 223a.
Heideggere gre Aristoteles, zamann insan zyle olan ilikisini, ruh ve zaman olarak, ruhun
saymas eklinde dile getirmiitr. Ksaca zetlenirse, ruhumuz olmasayd, zamanda olmazd. Burada
ruh, insann znn kusursuz taycs olarak, tanmlanmakta ve modern felsefedeki, benin zne
veya bilin olarak, tanmlanmasna karlk gelmemektedir. Heideggere gre, daha ok Grek
dncesi, insann, iitme (das Vernehmen) ve sylemini (Das Sagen), entbergenin zsel nitelii
olarak tanmlamtr . Heidegger, a.g.e, 1994, s.47. Volpiye gre, Heidegger, Aristotelesin doal
zaman tasarm ile eletirel bir tartmaya girmitir. Heidegger, Aristotelesin Fizik kitabnda zaman
ve ruh arasnda kurmu olduu banty, ruhun ontolojik belirlenimlerinin ne olduu sorusuna
gtrmtr. R. Capurro Heidegger und Aristoteles, (Rezension von : Franco Volpi Heidegger e
Aristotele, Daphne Editrice, Padova 1984), Schopenhauers Aktualitt, Ein Philosoph wird neu
gelesen. Schopenhauer Studien 1/2, Zuerst erschienen in Wien, Pasagen Verlag, Hrsg. W.
Schirmacher, 1988,file://A:/Heidegger e Aristotele.htm, s.3
197
71

Heidegger iin, zamann bu ift karakteri, zneye, bene, kendiliimize kkensel
olarak mekandan daha ok ait olduu anlamna gelmektedir
198
.

Kantn B50de vurgulam olduu gibi, zaman ne bir ekle ne de bir
konuma sahip olmadndan grnglerin bir belirlenimi deildir. durumumuza ait
tasarmlar zaman araclyla belirlenmekle birlikte, isel sezgi belli bir biime de
sahip deildir. Bu zamann, Kantn da sylemi olduu gibi, kendimizin ve i
durumumuza ait sezginin biiminden baka bir ey olmad anlamna gelmektedir.
Dolaysyla, kkensel znellik olarak zaman btn grnglerin biimidir.
Heideggere gre, burada Kantn zaman z etkilenim olarak, aklam olmas,
zamann, mekana nceliini destekler niteliktedir. Kantta zaman, nesnelerden
nce a priori tasarlanmakla birlikte, ne kendi iinde kalc bir eydir ne de eylerin
nesnel bir belirlenimidir. Eer zaman, kendi iin kalc olsayd bir nesne olmakszn
da edimsel olmas gerekirdi. Ya da zamann nesnelere bal bir belirlenimi olsayd,
nesneleri a priori belirleyemez ve bireimli nermeler araclyla da a priori
bilinemezdi
199
. Burada Heidegger, Kant gibi, zamann mekana nceliini,
zamann btn i ve d grnglerin a priori biimsel koulu olmasnda
temellendirmektedir. nk, mekan yalnzca fiziin (d duyumun) biimsel
olanayken, zaman hem fiziin (d duyumun) hem de ruhun (i duyumun)
olanadr.

198
199
72

Bu noktada, Heidegger Kantn mekan karsnda zamana verdii ncelii
sorgulamaktadr
200
. Kant, Sal Akln Eletirisinde, zamana ilikin ilk
aklamalarnda, zaman tasarmnn d grnglerin bir belirlenimi olduu tezini
kabul etmemitir. Oysa, Heidegger iin doadaki devinim ve deiimin
alglanabilmasinin olana zaman tasarmdr. rnein, doadaki deiimler, oluma,
geliim, k ve olagelme zaman iinde gerekleirler. Doadaki bu deiimler iin,
Heidegger, zaman-iinde-olma (in-der-Zeit-sein) kavramn kullanmaktadr.
Heidegger iin, fiziksel eylerin zaman belirlenimi ile zaman-iinde-olmann nasl
uzlatrlabilecei sorusu nemlidir. nk, Kant bir yandan zamann btn
grnglerin a priori biimi olduunu belirtirken, dier yandan, zamann d
grnglerin a priori biimi olmadn iddia etmitir
201
. Bu noktada Heidegger,
Kantn birbiriyle eliik gibi gzken bu iki varsaymndan nasl bir zme
ulalabileceini sorun edinmektedir. Heideggerin sorunu, zamann mekan
ncelemesinin ne anlama geldii ve mekansalln isel zaman tarafndan, nasl
belirlendiidir
202
.

200
201
Kant, a.g.e,1990, s.77, A34, B50.
202
Heidegger, a.g.e,1987, s.147-148. Heidegger, mekann d grnglerin a priori biimi olduuna
ilikin Kantn sylediklerini tekrar etmekle birlikte onu asl ilgilendiren isel zamanllkn
(Innerzeitigkeit) ne anlama geldiidir. Kant tarafndan aklanan fakat Heidegger tarafndan baka
bir balamda yorumlanan, zaman ve isel zamanllk arasndaki fark nemlidir. Zaman ilikileri,
Kantta sallantl bir belirlenime sahiptir. Zaman ilikileri zamann kendisinde sonsuz byklkler
olarak bulunur. Bu ilikiler zaman ii olduundan zamann kendisinin zselliini aklamada yeterli
deildir. Buna karlk isel zamanlln, belirlenimi zorunlu olarak temelde zamana ve zaman
paralar olarak zamann tmne aittir. likiler yalnzca kendi zgn anlamnda zamandan
tretilemez. Bununla birlikte ak zamana ait deildir. Kanta gre zaman karakterize etmek,
belirlenmemi oklunun zaman ve zamandaki ilikileri araclyla dzenlenirse olanakldr.
73

Kant sorunun zm iin, isel algnn retisinden yararlanmtr
203
.
sel durum, tasarmlarn zamansal ilikisi araclyla belirlenmekte ve grng
olarak kendi anlamn kazanmaktadr. Buna karlk d duyumun tm tasarmlar
mekansal olarak sezilmektedir. Heideggere gre, Kant burada, znenin
tasarmlarnn deiiminin ve zamandaki benliinin belirleniminin, mekan
tasarmnda verilen kalcln (Beharlichkeit) bilgisi araclyla olanakl olduunu
sylemektedir
204
. Heideggerin dncesi, isel duyumda yaanan zaman
belirlenimlerinin, i ve d duyum arasndaki balantya tutunduuna ilikindir. D
duyumun tasarmlar mekansal olarak sezilmekte ve isel duyumda ierilmektedirler.
nk zne, kendi isel durumunu yitimsel olarak gzlemleme olanana sahiptir.
sel duyum olarak zaman, pasif fakat evrenseldir. Bu noktada Heidegger, pasif
fakat evrensel olan isel duyumun pasifliine karlk gelen alclna gnderme
yapmaktadr. sel duyumdaki bu alclk (hinnehmend), sonlu zn btn
tasarmlarnn sonlu olduunun gstergesidir. Heideggere gre, isel duyumdaki bu
sonluluk zaman tasarmnn kendisine ait olmasna ramen Kant zaman tasarmnn
sonluluu zerinde fazla durmam ve zamann yitimsel yapsn gzden
karmtr. Oysa, Heideggere gre, gemi, imdi ve gelecein zaman ufkunun
aa karlabilmesi iin, sonlu zn sonlu varlnda temellenen zamansalln

203
Heideggerin Daseinn yitimsellii olarak amlanan zaman teorisinin arka plannda Kantn isel
duyum dncesinin merkezini oluturan pasif zne anlay bulunmaktadr. Kant zaman, kkensel
duyarlmzla ilikisi balamnda, pasif zne ile zdeletirdii isel duyum olarak aklamaktadr.
sel duyum, Kant iin d duyumun tasarmlarn almak iin bir yatknlktr. Verilenler i duyum
araclyla bilince getirilmektedir, fakat, isel duyum pasif olduundan, kendi tasarmlarnn ieriini
retememektedir. Pasif zne, yalnzca verilen ya da sunulan tasarmlar alabildiinden Kant, isel
duyumun anlamn, saf etkin tam algdan ayrmaktadr. Kant, a.g.e,1990, s.150a -154a, A 106 , B139.
204
Kanta gre, isel duyumda, tasarmlarn ortaya k ve akndaki kalc olmayan deneyimlenir.
Madde, retici olmayan i duyumun tasarmna d duyumdan gelmektedir. Kant, a.g.e, s.150a -154a,
A23, B39. D. H. Heidemanna gre, Kant i ve d duyum arasndaki ilikiyi kalclk kavramyla
aklamaktadr. Kant deneyimin birinci Anolojisinde , kalcl zaman ile temsil edilen tz olarak,
aklam ve bylelikle idealizmin rtlmesinde, kalcln isel sezgiye verilmediini kantlamaya
almtr. Btn zaman belirlenimleri kalcl gerektirmesine ramen, kalclk yalnzca mekanda
varolabilir ve bizim dmzdaki nesneleri bize verir. D.H.Heidemann, a.g.e,1998, s.96.
74

nasl zamanlandrdnn; nasl bir zaman kipi (Tempus) verdiinin, aklanmas
gerekir.

I.5.1. Grnglerin ( Erscheinungen) Evrensel Biimi Olarak Zaman

Salt Akln Eletiriside, grng bir nesnenin sezgideki tasarmdr
205
.
Deneysel bir sezginin belirlenmemi nesnesini grng olarak niteleyen Kanta gre,
sezgimiz ile ilikili tm nesneler grngdrler. Grngler yalnzca zaman
araclyla grlenebildiklerinden, zaman, nesnelerin sezgide grng olarak
verilebilmelerinin ve deneysel olarak sezilebilmelerinin olanadr
206
. Bu balamda
grngler, duyarlmzn biimsel koulu zaman ile badamak zorundadr.
Zamann bizim sezgimizin znel koulu olduunu ve znenin dnda bir gereklii
olmadn belirten Kant, zaman tasarmn nesnenin tasarmlar olan grnglere ait
gstermektedir
207
. Heideggere gre, burada Kantn ne kard, nesneye grng
olarak biimini veren eyin, znde, znel doamza ait zaman tasarm olduudur.
Kant, deneysel sezgiyi, kendinde ey ile ilgisi olmayan grng olarak

205
Kant, a.g.e, 1990, s. 63, A20, B34.
206
Kantta, tm sezgimiz grngnn tasarmndan baka bir ey deildir. Kant, a.g.e, s.3, A42 .
Kantta sezdiimiz eyler kendilerinde onlar sezdiimiz gibi deillerdir. Kendi znemizi ortadan
kaldracak olursak zamann kendisi de yiter. nk grngler olarak eyler kendilerinde deil ama
yalnzca bizde varolabilirler. Kant, a.g.e, s. 83, A42. Tm grngler, yani duyularn tm nesneleri
zorunlu olarak zaman ilikileri iinde bulunduundan zamann yalnzca grngler asndan nesnel
bir geerlilii vardr. Eer kendi kendimizi isel olarak sezme ve bu sezgi araclyla tm d
sezgileri tasarm yetisinde (Vorstellungskraft) ele alma kipimizi soyutlarsak nesneleri kendilerinde
olduklar gibi alrsak, zaman hibir eydir. Kant, a.g.e, s76, A33.
207
Kant, a.g.e,s.115,A77. Burada Kantn Leibniz-Wollf felsefesine ynelik eletirisi yanksn
bulmaktadr. Leibniz-Wolff felsefesinde duyusal olann anlksal olandan ayrm mantksaldr. Oysa
ayrm Kant iin nemlidir. Duyarlk yoluyla kendilerinde eylerin doalarn bilmemiz sz konusu
deildir. Onlar hibir ekilde bilemeyiz. Kendi znel doamz dnda duyusal sezginin ykledii
zelliklerle birlikte nesne kavram da yiter. Kant, duyusal sezgimizin nesneleri olarak grnglerin
zamanda olduklarn, saf a priori sezginin bir oklusunu kapsayan zamann ise alclmzn
koullarna bal olduunu belirtmektedir.
75

tanmlamaktadr. Fakat grngnn nesne ile olan ilikisi aknsaldr
208
. Heideggere
gre, Kant, znenin aknsall sorununu nesnede aklanmam olarak brakmtr.
Bunun ak grnm, grngnn znel bir kavram olmasdr ki, bu aklamaya
gre grngler ayn zamanda znenin kendisinin psiik durumlardrlar.

Kant, grngnn z ve biimi arasnda ayrm yapm; grng oklusunun
belli ilikiler ierisinde dzenlenen tm birliine, biim (form), duyuma karlk
deni ise ierik (madde) olarak, adlandrmtr. Heideggere gre, Kant, grng
kavramyla ilgili yapm olduu bu ayrmda, her iki grng kavram arasnda karar
verememitir. Kant, nesne kavramn grngleri aklamak iin kullanm;
grngy, eylerin kendisi olarak adlandrmtr. Oysa Heidegger, Kanttan farkl
olarak, grngden varolanlarn kendisini anlamaktadr
209
.

Heidegger, Kantn sonlu bilgide, bilinenin doasn aa karabilmek iin
bilgi nesnesi ve kendinde ey ayrmnn, kkensel olarak ne anlama geldii zerinde
durmaktadr. Kantn, grng ve kendinde ey ayrmnn, temelinde, bilgideki
sonlu ve sonsuz ayrm bulunmaktadr
210
. Kendinde varolan ile sonlu bilginin nesnesi
olan varolan, zde bir ve ayn varolann eleridirler. Heidegger iin, grng,
varolann kendisine karlk gelmektedir. Kantn yapm olduu ayrmdan hareketle,
grng kavramn dar ve geni anlamda kullanan Heidegger, zsel ayrmn, sonlu ve
sonsuz bilgi ayrmnda aa ktn belirtmektedir. Daha genel anlamda,
grngler, nesnelerin tarzlardrlar. Heideggerin, dnerek alan sezgi olarak
tanmlad sonlu bilmede aa karlan, varolanlarn kendisine karlk

208
Kant, a.g.e,s.86, A46.
209
210
Heidegger, a. g.e, s.31.
76

gelmektedir. Buna karlk, dar anlamda grng, dnmeden yoksun deneysel
sezginin ieriine karlk gelmektedir. Fakat Heidegger iin, her iki kullanmda da
grngler, varolanlara karlk gelirler
211
.

Heidegger, Kant yorumunda, Kantn, grng kavramn, sonlu bilgide
bilinebilir olandan hareketle tartmaktadr. Sonlu bilgide bilinen (nesne), sonlu bilgi
tarafndan yaratlmamtr. Dolaysyla sezginin, bilinebilir olan (nesneyi) alabilmesi
iin, bilinebilir olann kendisini gstermesi zorunludur. nk Heideggere gre,
sonlu bilgi, sezgisel olduundan yaratc deildir. Bu nedenle, sonlu bilgide
varolanlarn kendisini ak bir ekilde gstermesi -Kantn terminolojisiyle, grn
olarak gstermeleri- gerekmektedir. Heidegger, sonlu ve sonsuz bilgi ayrmnda,
sonsuz bilgiyi, varolan kendi sezgisinde yaratan bilgi olarak tanmlamt. Sonsuz
bilgi ile kartl ierisinde, sonlu bilginin temel zellii varolan kendi sezgisinde
yaratamadndan varolan bir eye kendisini yneltmesiydi. Burada Heidegger, bir
eye kendini yneltme kavramyla bilginin sonluluuna vurgu yapmaktadr.
Nitekim sonlu olmayan bilgi iin, varolanlar kendi varlnda akta durandr (Ent-
stand). Kendinde ve kendi varlnda grnendir. Sonlu olmayan bilgi ayrmnda,
sonlu bilgi ise karda durmay (gegen-standt) imlemekte ve nesne kavramna
karlk gelmektedir. Dolaysyla nesne olduu iin, alnabilmeye ve
belirlenebilmeye aktr. Bylece Heideggerin, grng kavramn Kanttan farkl
olarak sonlu bilginin (sezgisel bilgi) nesnesi anlamnda kulland aa kmaktadr.
Heideggerin Kantn grng kavramna ilikin yapm olduu bu belirlenim
sonucunda, Kantn fenomen ve numen ayrm geerliliini yitirmekte; bir ve ayn

211
77

varolann farkl iki grnm haline gelmektedir. Sonuta, Kantn grng kavram,
Heidegger iin olanakl deneyimin nesnesine karlk gelmektedir.

78

II.BLM: KATEGORLER VE AKINSAL MGELEM YETS:
KATEGORLER VE L KPN BREMNN YTMSELLK SORUNU
AISINDAN AIKLANMASI VE YORUMLANMASI

Heideggere gre, varolann varlnn aa karlmasna karlk gelen
ontolojik bilginin olumas iin, sezginin kavram tarafndan belirlenmesi
gerekmektedir. Heideggerin bu argmanndan hareketle, tezin birinci blmnde,
Heideggerin saf sezgi olarak bilginin birinci esini oluturan zamana, nasl bir
ontolojik ilev ykledii zmlenmitir. almann bu blmnn konusunu,
Heideggerin ontolojik bilginin ikinci esi olarak iaretledii kavram
oluturacaktr. Heideggerin ikinci blme ilikin temel argman, saf anlak
kavramlar olan kategorilerin, kkensel olarak zamandan hareketle aklanabilecei
savnda temellenmektedir. Heidegger, Kant yorumunda, saf anlama yetisi
kavramlarnn duyarllk ile ilikisini ve nesnel geerliliklerini sorgulayarak, saf
sezgi olan zamandan nasl kaynaklandn gstermeye almaktadr. Bu balamda
tezin ikinci blm, Heideggerin, Kanttaki sezgi ve kavram arasndaki uurumu,
saf anlama yetisi kavramlarnn sezgisel temelini oluturan yitimsel zaman
kavramna ieret ederek, nasl kapattn, gsterme abas iinde olacaktr.

Heideggerde kavram, farkl tasarmlar bir bilinte tasarmlayabilen ve kendi
ieriklerini a priori olarak kendilerinde tayan, saf nosyonlara karlk gelmektedir.
Nosyonlarn, anlama yetisinin ilevlerinden nasl kaynaklandn aratran
Heidegger, bu balamda Saf anlak kavramlarnn karsanmas olarak Aknsal
karsamann, Kantta nasl gerekletiini ve gerek anlamn oluturan, ontolojik
79

zn sorun edinmektedir. Heideggerin amac, varolanlarn varln ifade eden
yklemler olarak kavramlarn ontolojik yklemler olduunu kantlamaktr.
Heidegger, kavramlarn ontolojik yklemler olduu savn, zaman ve kavramlarn
kkensel olarak nasl birletirilebilecekleri sorusunda temelllendirmekte ve Aknsal
karsamay, bu soruya yant olarak sunmaktadr. Aknsal karsama, saf sezgi
olarak zaman ve saf dnmede dnlen kavramn, sezgi ve kavram birlikteliini
ieren ontolojik bireime (ontologische Synthesis) karlk gelmektedir.

Heideggerin Kategorilerin Ontolojik Temeli Olarak Zamann
Aklanna ilikin temel argman, Aknsal karsamann, kavramlarn ontolojik
znn aklanmasn oluturan ontolojik bilginin i olanann aa karlmasna
hizmet ettii ynndedir. Heideggerin Kant yorumundaki balang argmanna
dnersek, ontolojik bilginin zdeki birliinin i olanann aydnlatlmas, saf anlama
yetisi kavramlarnn znn snrlandrlmasdr. Heideggere gre, ontolojik bilginin
zdeki birlii, saf sezgi ve saf kavramn birlikteliini gerekletiren veritatif
bireimde aa kmaktadr. Heideggerde bireim, sezgi ve kavram birlikteliidir.
Bu nedenle, Heidegger, sezgi ve dncenin bireimini ieren veritatif bireim ile
ilgilidir. nk, ontolojik bilginin olumas iin birinci blmde akladmz, duyu
araclyla sunulan oklunun saf toplann ieren syndosis ile kavramn birlemesi
gerekmektedir. Burada bireimin birletirici ilevi, bilginin her iki gesine de (sezgi
ve kavram) aittir. Fakat Heideggerin zellikle vurgulayarak ne kard, syndosis
olarak sezginin birlikteliidir. Kant saf anlak kavramlarn olduu gibi yarglardan
trettiinden, mantn etkisi altnda kalm ve kavramlarn birletirme ilevinden
nasl trediini (kavramlarn, saf sezgi olan zaman ile balantsnn, ontolojik zn)
80

gsterememitir. Sonuta Kant, kavramlarn sezgiyle olan ilikisini ieren ve
zamanda temellenen aknsal ilevini atlamtr. Bu noktada Heidegger, Kanta
kar saf anlak kavramlarnn saf sezgi olarak zamana ait olduklarn iddia etmekte
ve dncenin birliini ieren kavramlar, imgelemin l kipi araclyla ematizm
olarak kurulan yitimsel zamann birliinde aklamaya almaktadr.

Heidegger, sonlu zn sonlu olduu iin, ontolojik olan bilgi yetilerinin
(sezgi ve kavramn) yitimsel yapsn aa karmaktadr. Ontik kavramlar olarak
kategoriler nasl oluyor da ontolojik bir kavram olan zaman tasarmnn altna
girebiliyor? Heidegger bu soruya, Kantn ematizm retisini yant olarak
sunmaktadr. Kantn ematizm retisini yorumlayan Heidegger, saf bilgi
yetilerimizin duyusallatrlmas olarak gerekleen ematizmin, ontolojik bireime
hizmet ettiini savlamaktadr. Bu blmle ilgili olarak Heideggerin temel argman,
ontolojik bilginin zn oluturan saf akln aknsal yapsnn ematizm tarafndan
aa karlddr. yle ki: Yukarda aklad gibi, zsel anlamda ematizm,
kavramlarn duyusallatrlmasn, yani kavrama bir imge verilmesini ierdiinden
(ve saf imge de zamana karlk geldiinden), Heideggerin ama olarak
nitelendirdii ekstatik-ufuksal ve aknsal bir yap iermektedir. Birinci blmde
belirtildii gibi, Heidegger iin, varolann varln ortaya karan ontolojik bilginin
olana, sonlu bir z olarak insann, varolan karsna alarak (entgegenstehen), ona
ynelmesiydi. Bu bir eyi karya alarak ynelme edimi, Heideggerin
terminolojisiyle, ekstatik dta duru (hinausstehen zu), durduu yere gre, nesnesini
kurabilecei bir hareket alan oluturmaktayd. Heidegger, bu hareket alannn
amann ufkuna karlk geldiini savlamaktadr. nk, kendini varolana ynelten
81

sonlu z olarak, kendisine sunulmu varolann grnmn (Anblick), kendindeki
zaman tasarmndan hareketle kurmaktadr. Bylelikle, kavramlarn sezgisel
klnmasn ieren duyusallatrma, sonlu zn, ekstatik-ufuksal bilgi yetilerinde
temellenen yitimselliini oluturmada kkenseldir. Heideggerin terminolojisiyle,
ontik bilginin olana ontolojik bilgidir
212
. Heideggerin burada ne kard, sonlu
insan bilgisinin bir eyi emalatran bir n bakla olanakl olduudur. Bylelikle,
kavramlarn duyusal klnmasyla, kavramn kendisine karlk gelen zamann bir
ufku ile birlemesini anlayan Heideggger, ontolojik bilginin kkensel znn
ematizmde aa ktn savlamaktadr. Bununla birlikte saf zaman belirlenimleri
ve saf emalar arasndaki ilikinin Kant tarafndan pek dikkate alnmadn dnen
Heidegger, zaman belirlenimlerinin ontolojik anlamn kendi buluu olarak kabul
etmektedir .

kinci blmn Ontolojik Bilginin Olumasnda, Aknsal mgelemin
Merkezi Rol ve Yitimsel Karakterinin Aklanna ilikin alt blmnde,
Heidegger saf anlak kavramlarnn duyusallatrlmas olarak ematizmin, yitimsel
bir yapya sahip olan aknsal imgelem ile ilikili olduunu savlamaktadr.
Heideggerin temel argman, aknsal imgelem yetisi ve zaman kavramlarnn
ontolojik bilgide merkezi bir neme sahip olduklardr. Aknsal imgelem, ontolojik
bilgideki kurucu (Mitte) aracdr. nk ontolojik bireim, imgelem yetisi
araclyla gerekleen sezgi ve kavram birlikteliini iermektadir. Heideggerin

212
Heideggere gre, Varln bilimi olarak ontolojinin temellendirilmesi ontolojiyi yaplandran,
ontololojik ayrmda aa kmaktadr. Heidegger, a.g.e, 1997, s. 22-23. Buna gre sonlu zn, varlk
tarzlar asndan stnl vardr. Ontik stnl, sonlu zn, kendi varlnca belirlenmesine
karlk gelirken, ontolojik stnl, soru sorma olanana sahip Daseinn kendi varln
anlayabilmesinde temellenmektedir. Soru sorma olanayla belli bir varlk anlayna sahip olan sonlu
zn, belli bir tarzda soru sorma olarak tanmlanan ontolojinin de olana olmas ise, ontiko-ontolojik
stnln oluturmaktadr.
82

Kant, yorumunda sklkla syledii gibi, sonlu zn ontolojik varoluu ekstatik bir
amadr. Sonlu zn, sonluluunda temellenen ekatatik aknsalln ieren bu
ontolojik yap, sonlu zn bilgisinin saf elerinin birliini iermekte ve imgelem
yetisinde kklenmektedir. mgelem, sonlu zn ufuksal-ekstatik aknsalln aa
karan yitimsel zamansallnda kk salmaktadr. Bylelikle Heideggerin ontolojik
bilgiyi oluturan saf sezgi ve saf kavram birlikteliini, niin imgelemin bu kkensel
saf birlikteliinde gstermeye alt aklk kazanmaktadr. mgelem yetisi ve
zaman arasndaki isel ilikiye odaklanan Heideggere gre, zaman imgelem
yetisinde kk salmaktadr.

Heideggere gre, Kant imgelem yetisinin merkezi nemini vurgulam,
fakat daha sonra, kendi koymu olduu bu temel karsnda geri ekilmitir.
Heideggerin szleriyle znenin znelliinin ontolojik analizini eksik brakmtr.
nk, Kant imgelemin merkezi roln anlama yetisine aktararak, bireimi anlama
yetisinin ilevine indirgemitir. Heidegger, Kantn bu geri ekiliinin nedenini,
Kantn aknsal karsamada yapm olduu ayrmda bulmaktadr. Kant aknsal
karsamay nesnel ve znel olmak zere ikiye ayrmtr. Nesnel karsamada Kant,
amay ieren ontolojik bilginin i olana erevesinde, olanakl nesnenin
nesnelliini ieren nesne olma ufkunu aa karrken, znel karsamada ontolojik
znenin znelliine vurgu yapmtr. Heidegger, Kantn yapm olduu bu ayrma
kar birletiren bir tutum sergilemektedir. Nesne, zne tarafndan gerekletirilen ve
karya-alma ediminde ortaya kan bir ey olduu iin, aknsal imgelem hem
nesnel, hem de zneldir. Fakat sonuta, her ikisi de, amay ieren ontolojik bilgiyi
hedeflemektedir. Aknsal imgelem, zneldir; nk, nesne varolan karya alma ve
83

ona ynelme etkinliinde aa kmaktadr. Nesneldir, nk, sonlu zn varolan
karya alan ynelmesinde, nesne karda-duran (Gegen-stand) bir eydir. Sonuta,
sonlu zn karda-durana ynelme ediminde, karda-duran aa karmas
(Offenbarkeit) ve karda-durann kendini hakikat olarak gstermesi (aletheia),
zorunludur. Bylelikle znel ve nesnel karsama olarak, varolana (nesneye)
ynelme ve varolann (nesnenin) kendisini ak klmas edimi, varolanlarn
(nesnelerin) yitimsel olarak kavranmasna karlk gelen ontolojik bilgiyi
oluturmaktadr

Kant, aknsal imgelemin aklannda, imgelemin, her biri zamann bir
boyutuna karlk gelen, saf imge oluturucu kipinden sz etmektedir. Bunlar:
Sezgide kavramann (Apprehension) bireimi, mgelemde yeniden-retimin
(Reproduktion) bireimi ve Kavramlardaki tanmann (Recognition) bireimidir.
Heidegger, Kanta paralel olarak, imgelemin bu kipine zamann boyutunun
karlk geldiini belirtmektedir. mgelemin kipi: bir eyin biimini karma
(facultas formandi), sonradan kurma (facultas imaginandi) ve nceden kurmadr
(facultas praevidendi). Bunlar srasyla, imdi, gemi ve gelecek olarak zamann
boyutuna karlk gelmektedirler. Heidegger, Kant yorumunda, imgelemin bu
kipinin, zaman ilikili yapsn sorgulamaktadr.

Sezgide Kavramann Bireiminin (Apprehension) mgelem Yetisindeki
Zamana Baml Bireimine ilikin Heideggerin argman, duyularn sunduu
oklunun bireimi araclyla, retilen sezgide kavramann bireiminin mekan ve
zaman tasarmlarnn olana olduudur. Heidegger, kavramann ne olduu ve
84

imgelem yetisinin bir kipi olarak nasl temellendirilecei ile ilgili dncelerini
imdinin analizi ile gerekletirmektedir. nsann sonlu sezgisi, imdide ve
imdiki zamanda varolanlar ilgilendirdiinden, saf kavrayc bireim imdiye
ilikindir. Sezgide kavramann bireimi, imdinin kendisidir. Buna gre kavrama
veya ele geirme olarak saf bireim, genel olarak imdide sunulan yitimselliin
oluturucusudur. Heideggerin Kanta kar buradaki sorusu, kavramann kipinde
bireimin, ne derece sezgide yitimsel olarak temellendiidir.

mgelemde Yeniden-retimin (Reproduktion), mgelem Yetisindeki
Zamana Baml Bireimine ilikin Heideggerin argman, imgelemde yeniden-
retimin tm deneyimin olanann zeminini, dolaysyla da yitimselliin
tasarmnn olanan oluturduudur. Heideggere gre, birbirini izleyen ve elik
eden tasarmlarn bir araya toplanarak balant ierisine getirilmeleri, bylelikle
nesnenin yokluunda bile retilmelerini ieren yeniden-retim yasas, deneysel
yaratcla gnderme yapmaktadr. Heideggerin bu kavram ile dnd, bir kez
ne getirilmi olann yeniden ne getirilmesidir. Burada sz konusu olan, bir
okluun kavrama araclyla daha nce ne getirilmi birliinin, yeniden ne
getirilmesidir. Bylesi bir yeniden-ne-getirme veya kavramn Kant alm olarak
imgelem, daha nce tasarlanm olann, yeniden tasarlanarak, birlikte getirilmesini
ierir ki; bu ayn zamanda, kavramann bireiminin (Apprehension), yeniden-
retimin (Reproduktion) bireimine ait olduu anlamna gelmektedir. Heideggere
gre, saf imgelemin yaratc bireiminde zaman kendisini gemi olarak sunmaktadr.
Yaratc bireimin olana, yeniden-retici bireimde, zihnin dnceden tekrar-geri-
getirmeyi kaybetmemesidir. Heideggere gre de, zihnin, zaman ayrt etmesi
85

araclyla, nce ve daha nce bir baka sahip olmasnn nedeni nceden
deneyimlenen eylerin zihinde bulundurulabilmesidir. Bu bulundurulabilirlik,
yeniden-retim kipindeki deneysel bireimin olanadr. Yeniden-retim araclyla,
imdi-artk-olmayan btn deneyimden nce tekrar-geri-getirilerek, her bir imdi ile
birletirilir. imdi-artk-olmayan olarak nceden deneyimlenen bir eyin bu yeniden
ne getirilmesi, zihnin geriye kavraynn (Rckgreifen) olanadr. imdinin
ufkunu ak tutan, bu saf geriye kavrama araclyla, zaman bir saf sezgi iin
yalnzca imdi olarak deil, imdi-artk-olmayan olarak aa karlr. Bylelikle
imdinin bu ak ufku, gemiin ne getirilmesinin olanan iinde tamaktadr.
Heidegger, Kantn imgelemde yeniden-retimi, aknsal imgelem olarak
adlandrdn belirtmektedir. Heideggere gre, Kantn bu adlandrmas yanltr.
Kantn imgelemin ikinci kipinin aknsal imgelem yetisi ile zde olduuna ilikin
szleri ak deildir. Burada soruna aklk getirebilmek iin, Heideggerin,
imgelemde yeniden-retimin, imgelemin yalnzca tek bir edinsellii m yoksa kipi
mi olduuna ynelik sorusu tartlacaktr.

Kavramlarda Tanmann (Recognition) mgelem Yetisindeki Zamana
Baml Bireimi ne ilikin Heideggerin temel argman ise dndmz bir
eyin, daha nce dndmz eyle ayn olduu bilinci olan kavramlarda
tanmann (Recognition), gelecee karlk geldiidir. Buna gre, kavramlarda
tanma, sezgide kavrama ve imgelemde yeniden-retimin bireimiyle zsel olarak
balantldr. bireimin birbirleriyle olan isel balln, nesnenin karda
durma olanakll sorunu ynnde temellendiren Heidegger, bu sorunun
olanakllnn ne derece ve ne ekilde yitimsel olduunu, sorgulamaktadr.
86

Kavramlarda tanmann bireimi araclyla sezgide kavranan eyler, imgelemde
yeniden-retilmekte ve tek bir tasarm altnda birletirilmektedir. Bu ayn zamanda,
kavramlarda tanmann, kavram ve nesnelerin bilgisinin zorunlu koulu olduu
anlamna gelmektedir. zsel olarak, aknsal eyleyen znede ve onun saf sezgi
balantl anlamasnda temellenen kavramlarda tanmann zemininde, kategorilerin
ontolojik z bulunmaktadr. Buradan Heidegger, tanmann, nesnel bir gereklie
sahip olan saf a priori kavramlarn zn oluturduu sonucunu kartmaktadr. Buna
karlk Kant, nc bireimin, zamanda temellenen zaman balantl yapsn yanl
yorumlam ve kavramlarda tanmann bireiminin zaman balantl belirleniminin
nemini grememitir. Heideggerin szleriyle, nc bireimdeki zaman
balants, yanl bir yorum araclyla saklanmtr. nk Kant, imgelemin bu
nc kipinin zaman balantl olmadn sylemi ve buna paralel olarak
kavramlarda tanmann aklamasn, imgelemde yeniden-retimin bireimine
yerletirmitir. Dolaysyla Kant, bireimin nc kipinin aknsal tamalg olduunu
iddia etmitir. Bu noktada, Heideggerin, aknsal tamalgnn, bireimin yannda,
drdnc bir fenomen mi olduu yoksa onlarla balantl olarak onlarn kkensel
temelini mi oluturduu? sorusunun yantlanmas, nem kazanmaktadr

Bilmeyi ileride sahip olunan olarak tanmlayan Heidegger, Kavramda
Tanmann (Rekognition) n-tanma ( Praecognition) Olarak Yorumlanmasn
ieren dier alt blmnde, tanmann bireimini, n-bilmenin bireimi olarak
gstermenin, konunun sorununa daha uygun olacan dnmektedir. Heidegger,
kavramann bireiminin imdiye; imgelemde yeniden-retimin, gemie; ve n-
bilmenin (Prae-cognition) bireiminin ise gelecee karlk geldiini savlamaktadr.
87

Bu noktada Heidegger, Kantn tanmann bireimi tarafndan gerekletirilen
bilincin bu edimini yeterli derecede analiz etmediini bu nedenle de, bilincin
bilgisinin bu ediminin bize gizli kaldn savlamaktadr. Oysa Heideggere gre
imgelemin ilk iki kipine ait olan tanmann bu edimi kkenseldir ve zaman balantl
olduu da aktr.

kinci blmm mgelemin l Bireiminin Birliinin, Yitimsel Karakteri
baln tayan son alt blmde Heidegger, bir nesne balantsnn znel koullar
olarak kipin, birbirine zaman balantl olarak bal olduklar sonucunu
kartmaktadr. mgelemin kipi, zaman balantl ve bu ekilde eit bir ekilde
kendi aralarnda balanarak, zamann kendisinde temellenirler. Heidegger iin,
kipin zaman balants merkezi neme sahiptir. Buna karlk Kant, imgelemin l
kipinin aknsal temelini grmesine karn, bu aknsal birliin temelindeki zaman
balantsn karanlkta brakmtr. l bireimin Kant yorumu ile kendi Kant
yorumunu karlatrmal olarak tartan Heideggerin temel argman, imgelemin
bireiminin kipinin, z gerei yitimsel olduklar ve zamann ekstaslarnn
btnlne karlk geldikleridir. Kant, l bireimin birliini vurgulamakla
birlikte onda, sezgi bir tarafta, kavram ise dier tarafta durur. Her ne kadar
bireim znenin eylemleri ise de, yalnzca ilk ikisini oluturan kavrama ve yeniden-
retim, sezginin, yani imgelem yetisinin eylemleridirler. Ayrca Kant, bireimin
nc kipine karlk gelen, tanmann ise anlaa ait olduunu sylemektedir. Buna
gre, Kantta yalnzca ilk iki bireim, kavrama ve yeniden retim, kesin olarak
zaman balantldr. Heideggere gre, Kantn probleminin temelindeki isel
krlma, tam da burada aa kmaktadr: zamandan bamszlk ve aknsal tamalg.
88

Kantta her ikisi de zneye aittir. Kant, hem saf sezginin, yani zamann birlii ile,
hem de ann imdisini oluturan ben dnyorum ile ilgilenmitir. Dolaysyla
Heideggere gre Kant, zaman ile ben dnyorumun birliini, yalnzca
bireim araclyla dile getirmi; fakat, bu bireimin ortak bir kk olan zamandan
nasl kaynaklandn gsterememitir. Oysa ben dnyorumun birlii kendisini
zaman biiminde dzenlemekte ve aa karmaktadr. Aknsal tamalgnn
zamanda kklenen bu aknsal birlii, almann nc blmnde ayrntl olarak
incelenecektir.

II.1. Yitimsellik Sorunu Asndan Aknsal karsamann Probleminin
Aklan

Kant, anlamaya zorunlu olarak neyin ait olduunu sorgulam; anlamann, a
priori kkeninin olanan aratrmtr. Kantta saf anlamann olana, kkensel
olarak saf bilgideki rolnn amlanmasna ilikindir. Bu amlama, Aknsal
Analitiin, Saf Anlak Kavramlarnn karsanmas blmnde Kantn iaret
ettii, Quaestio juris

sorusunda aa kmaktadr
213
.

Kant, biimsel mantk balamnda, hak nedir (quaestio juris) sorusunda, saf
anlamann kavramlarnn, aklanmasn ieren nemli bir problem grm ve tm
deneyimden btnyle bamsz saf a priori kavramlarn nesnelerle a priori
ilikilendirilmelerini, aknsal karsamalar (transzendentale Deduktion) olarak

213
Kant, a.g.e,1990, s.126, A84, B117. Kant, burada hukukcularn, hukuksal bir davada, hak nedir
(Quid juris) sorusunu, olguyu ilgilendiren sorudan (quid facti) ayrdklarn belirtmektedir. Her iki
soru da, kantlama gerektirir. Fakat, olgusal kantlama iin, deneyim yeterliyken, tzel istemi bildiren,
hak nedir sorusu iin, karsama gereklidir.
89

adlandrmtr
214
. Burada Aknsal karsama, kavramlarn anlamann yaps
ierisinde zorunlu olarak nasl olanakl olduunu gstermeye yneliktir. Kant,
hukuksal bir soruda deneyimden kmayan, fakat sonuta tahminen deneyimden
ayrlm, saf kavramn deneyime nasl uygulanabileceini sorgulamtr. Kantn
cevab, bu nsel varsaymlarn saf kavramlar olarak, deneyime
uygulanabilecekleridir.

Heidegger, deneyimin aklannda, Kantn znelliin roln
nemsemesini onaylamaktadr. Buna karlk, (genel iinde, olas bir deneyimin
koullarnn, ayn zamanda, deneyimin nesnelerinin de koullar olduunu ieren) saf
kavramlarn nesnel gereklii sorusuna, uygun cevabn, btn hukuksal sorunun
temelini rttn, Kantn grmediini iddia etmektedir. Kanta gre saf
kavramlar deneyime uygulanr. nk onlar deneyimi meydana getirirler. Oysa
Heidegger, kavramlarn yeri konusunda, baz belirsizliklere sahip olduundan,
Kantn varsaymnn, Aknsal karsamay zmekte baarsz kaldn
dnmektedir
215
.

214
Burada Kant (Aknsal karsamada), temel kavramlarn, anlaktan nasl kaynaklandn ve
kavramlarn olanakl birliinin, anlaktan nasl ktn, gstermektedir. Heidegger, a.g.e,1995,
s.319..
215
Heidegger, Kantn aknsal karsamann sorununun zmne ynelik, kavramlarn nesnel
gerekliinin ispat iin, verdii quid juris sorusuna Phnomenologische Interptetation von der Kritik
der reinen Vernunftun ikinci ana blmnn ikinci blmnde 25. f)de Aknsal znellik ve
Kategorilerin Ontolojik z bal altnda aklama getirmektedir. Saf anlamann kavramlarnn yeri
konusundaki belirsizliklere ramen, Heidegger, zm olarak, Aknsal karsamann sorununu
dikkate almtr. Kategoriler, tam algnn birlii olan, saf kavramlardr. Heidegger, Kantta saf
kavramlarn, deneyimi olanakl hale getirdikleri iin, deneyime uygulandklarn belirtmektedir. Fakat
Heideggere gre, Kantn varsaym, orijinal znelliin terimleri iinde, Aknsal karsamay
zmekte baarszdr. Kavramlar, dncenin bireiminin kurallar olduklarndan, ilevleri iin, bir
birlik gereklidir. Bu birlii, Heidegger, aknsal tam alg olarak, iaretlemektedir. almann nc
blmnde aklanaca gibi, tam alg, dncenin temel koulu olarak, ontolojik kavramlar da
ieren, tm kavramlarn, temel kouludur. O, dier 12 kategorinin yannda farkl bir kategori deildir.
Dierlerinin temeli olarak onlara hizmet eden birincil kategoridir. Saf kavramlar olarak, kategoriler
nesnelliin temel aklamalar olduundan, tam alg, nesnelliin, olgusal temelidir. Bu noktada
aknsal tam alg, kavramlarn tm ilevleri iin, kkensel birlik salamaktadr. Bunun anlam, bizim
90

Heidegger in Aknsal karsamaya ynelik sorular, Kantn genel olarak
aknsal mantkta dnmeyi nasl belirlediine ilikindir. Aknsal Mantkta Kant,
anlamann saf kurallarnn tretilmesi iin mantk biliminden yararlanmtr. Kantta
bilgi sezgidir, fakat anlama sezgisel deildir. Bu durumda, devreye aknsal imgelem
yetisi girmektedir. Kantta anlan bir yetisi olan dnme, dolaymsal bir tasarm
olarak sezgisel, yani yitimsel ve sonludur. Kantn temel varsaym, yarglardaki
birlik ilevlerinin sergilenmesiyle, anlama yetisinin ilevlerinin aa karlabilecei
ynndedir
216
. Anlama -sezgi yetisi olmad iin- kavramlar araclyla
gerekleen, diskrsif ve yasamac bir bilme yetisidir. Kavram ise, nesne ile
dorudan balantl ve sezgiden farkl olarak, nesnenin tasarmnn tasarmn
iermektedir. Kavram, ortak bir zelliin tasarmland genel bir tasarmdr
(allgemeine Vorstellung). Biz nesnelerin okluunu deil, bu oklua ait ortak olan
eyleri tasarmlarz. Bylece Kant, ortak olan veya ortak olana ait olan eyi, saf
kavramlar (kategoriler) olarak, adlandrmaktadr
217
.

kavramlar iinden, bireimin birliini, dndmzdr. Kendimize ilikin, tm sunumumuzun
kkensel dnces,i tam alg tarafndan oluturulmaktadr. Heidegger, a.g.e, 1987, s.399-403.
216
Kant, a.g.e, 190, s.73, A69, B94.
217
Kant, Metafiziksel karsamada kavramlarn, a priori kkenlerini, Aknsal karsamada ise,
kavramlarn olanann, sezgi olduunu, gsterir. Kant, Aknsal Estetikin Aknsal karsama
blmnde deneyimin a priori olanan oluturan, saf anlama kavramlarn aratrmtr. Bu blm
ile ilgili olarak, Kantn, temel argman, deneyimin olanan salayan kavramlarn, a priori
koullarnn, anlama yetisinin etkinliinde (Spontanitt), a priori olarak bulunan l bireimin
birliine (Sezgide-kavrama: Apprehension, mgelemde yeniden-retme: Reproduktion ve Kavramda-
tanma:Recognition), bal olduudur. Heideggere gre, Kant iin, kavramlar, saftrlar. Kant,
kavram, sezgi balantl olarak, sezgi ve kavram birliktelii olarak, anlamamtr. Bu nedenle
Heideggere gre, kavramlarn z, iki ekilde anlalmaldr. Kavramlarda zorunlu bir sezgi
balants dururken zamann saf sezgisinde de zorunlu bir a priori durmaktadr. Heidegger, a.g.e,
1987, s.399
91

Heideggere gre de kavram, eylerin okluuna atfedilen, ortak ve genel
zelliklerdir. Dnce kavram yoluyla bilgidir
218
. Fakat, kavramn nesneyle
ilikisi, aknsaldr. Kavramn olgusal ierii, bir gereklik olarak
belirlenmektedir
219
. Kantta ise kavram, dnmsel tasarmdaki bir dnm,
temsil etmektedir. Bu, Kantta, kavramn yarg ile bantl olduunu gstermektedir.
Kant yargdan, kendi ierisinde, tasarmn tasarmn ieren bir birletirme ilevi
olarak sz etmektedir. Kantn sorunu, anlamada, znel (ruhsal ve psikolojik)
sreler olarak gzken eylerin, znde nesnel olduklarnn gsterilmesidir
220
.
Dolaysyla tasarmlarmza birlik ilevini ykleyerek, anlama yetisinin tm
edimlerini yarglara indirgeyen Kant, anlama yetisini btnnde bir yarglama yetisi
olarak tasarlamtr. Ona gre, anlama yetisinin kavramlar, deiik tasarmlar tek
bir ortak tasarm altnda dzenleyen ilevler zerine dayanmaktadr
221
. Kanta gre,
bizler deneyim yoluyla birok yasa reniyor olsak da (Kant da yasa, nesnenin
bilgisine zorunlu olarak baldr) bu yasalar, daha yksek yasalar olan anlan
yasalarnn altnda dururlar ve deneyimden kmadklar halde deneyimi olanakl
klarak grnglere yasallklarn verirler
222
.

Heidegger, Kantn bir tasarmn tasarm (Vorstellung einer Vorstellung)
olarak, aklad saf kavramlarn ontolojik bilgideki ilevini sorgulamaktadr.

218
219
Heidegger, a.g.e, 1987, s. 242.
220
Bununla Kant, kavramlarn, saf a priori zellikte olduuna, iaret ederek, nesnel geerliliklerini,
kantlamak istemektedir. Oysa, Heideggere gre kavramlar, plak nosyonlar olarak deil, zaman ve
tam algnn zorunlu balantsnda , saf sezgi ve saf dncenin zorunlu birliinde gn na
karlrlar. Heidegger,a.g.e, s.402. Kavramlar, nesnelerin deneyimlenmesinin, olanakl temelleri,
olmalarna karlk, deneyimin olanann koullarndan tremezler. Eer onlar, deneyimin nesnesini
olutururlarsa, kendileridirler. Deneyimin olanann zsel paralardrlar. Bu nedenle Kant, bir
olanakl a priori deneyimin koullarnn, ayn zamanda deneyimin nesnelerinin olanann koullar
olduunu sylemitir Heidegger, a.g.e, s 401. bkz. Kant, a.g.e, 1990, A 111 s.162a.
221
Kant, a.g.e,A68, B93, s.108.
222
Kant, a.g.e, s.96 -97, A126.
92

Heidegger iin kavramsal tasarm, Kantta olduu gibi, tasarmn tasarmn
iermektedir
223
. nk, kavramlar araclyla dnmenin olana olarak tasarm,
anlamaya (Verstehen) karlk gelmektedir. Anlamada ise, nesnenin nesnelliini
aa karan kavramlar devreye girmektedir. Bu durumda, Heideggere gre,
bilinte mevcut olan bir eyin kendini gstermesine (Prsentieren) karlk gelen
sezgi ve anlama, znde tasarmdrlar. Sezgisel ve dnsel tasarm arasndaki en
nemli fark, sezgisel tasarmn dolaysz bir etkilenim (Affektion) olmasdr. Buna
karlk dnsel tasarm, dolaymsal deildir. Etkin (spontan) olarak, ortaya kan
genel bir tasarmdr. Bir eyi, genel olarak, tasarlamak ise, kavramdr. Kavramn
formu (biimi), spontan bir dnce olarak, diskursiv bir tasarmdr (eine diskursive
Vorstellung, repraesentatio discursiva). Heideggere gre, Duyarlk yetisi,
izlenimlerin alnmasna balyken, anlama yetisi, dncenin etkin (spontane)
yapsna baldr. Bu balamda, mekan ve zaman birliktelii olarak, sezgi tek bir
tasarmdr (eine einzelne Vorstellung, eine repraesentatio singularis)
224
.
Heideggerde sezgi, tek eylerin tasarmdr. Dolaysyla sezgide, daima tikel olan,
sz konusudur. Sezgide dnya btnselliinde tasarmlanarak, tek bir birliktelik
olarak bize sunulurken, nesnelerin tasarmna ilikin kavramlar araclyla
gerekleen dnme ise, bireysel eylerin btnlnde dnlmesidir.

Grlecei gibi Heideggerin tartt, Kantn anlamay, kendi ierisinde
kapal bir sistem olarak sunup sunmaddr. Bunun iin, Kantn Aknsal
Analitikteki dncelerinin izinden yryen Heidegger, anlama yetisini, ontolojik

223
224
Daha nce belirtildii gibi Heidegger, bu tasarm, syndosis olarak adlandrmt. Bkz. Tez, I.
Blm, I.2.1. Sezginin Biimi ve Biimsel Sezgi Arasndaki Ayrm
93

bilginin gerekletii yer olarak, yorumlamakta ve zamanda temellendirmektedir
225
.
Heideggere gre, saf dncenin belirleniminin tablosu olarak, kavramlar zaman ile
olan ilikilerinde, ontolojik yklemlere dnmektedirler. Heideggerin ontolojik
bireim olarak nitelendirdii bu birliktelik, anlamann yapsn aa kartmaktadr.

Ontolojik bireimin zaman olarak nasl gerekletiini, gsterebilmek iin,
burada ncelikle Heidegger ve Kantn bireim (Synthesis) kavramndan ne
anladklarnn aklanmas gerekmektedir. Kantta bireim, deiik tasarmlar,
birbirine ekleme ve onlardaki okluu tek bir bilgide kavrama edimidir. Heideggere
gre de, kavramlar, btn tasarmlarmz nesneye getirdikleri iin bir birliktelik
ilevine sahiptirler. Bilgimizin ilk kaynan oluturan ve sezgimize ilikin olan
tasarm, bilgimizin ikinci kaynan oluturan kavram ile birleerek daha yksek bir
seviye olan bireimi oluturmaktadr. Heidegger iin, bireimde, Syndosisin
bireiminden farkl olarak, anlamann, kendiliindenlii (Spontanitt) sz
konusudur. Fakat, yine de bu anlamann kendiliindenlii sezgiden tamamen
bamsz deildir. Heideggere gre, tasarmn tasarm olarak kavramsal yarglar,
sezgiye bamldrlar ve bu bamllkta sezgi ile birlemektedirler.

225
Btn bilgi ve bilgi yetilerimizi dizgesel bir birlik ierisinde sunan Metafizik, aknsal felsefe ve
saf akln fizyolojisinden olumaktadr. Aknsal felsefe, genel olarak nesnelerle ilikili olan, fakat
verili olan nesneleri varsaymayan, tm kavram ve ilkelerin bir sistemi ierisinde, anlak ve akl
irdelemektedir, ki bu Kanta gre, ontolojidir (ontologia). Kant, 1990, s.758, A845, B873.
Heideggerin Varlk ve Zamanda kulland Dasein analizi, Kantn Eletiride kulland analitik
kavramnn bir devam niteliindedir. Heidegger,a.g.e,1994, s.149. Heideggere gre Kant,
Analitikde aknsall, ontolojik anlamda, ontikten ayr olarak, kullanmtr. Kantn Analitik
kavram, anlak yetisinin analiz edilmesini ierir. Bu analizin temel karakteri, elerin zmlenmesini
deil, varolanlarn varlnn ontolojik olanakllnn birliidir. Kant anlamda, deneyimin
nesnesinin nesnelliidir (Gegenstndlichkeit) Analitiin amac, yleyse Kantta anlak yetisinin
ilevlerinin kkensel birliini aa karmaktr. Heidegger, a.g.e, s.149-150. Heideggere gre ise
Analitiin amac, ontolojik koullarn biliinin btnln grne karmaktr.
Heidegger,a.g.e,s.149.

94

Heideggerin aa rneinde gsterdii gibi, yarglamada, sezgisel olarak
verilenin daha st dzeyde tasarlanmas sz konusudur
226
. rnein, hlamur, kayn
ve am daha genel bir tasarma gtrlerek, aa olarak tasarmlanmaktadr.
Buradaki diskrsif, kavramsal yapnn ortak bir e altnda toplamas, Kantn A 71
ve A 72de sylemi olduu bir snrlamay beraberinde gerektirmektedir
227
.
Heideggere gre, dnmenin yeri olarak anlama, kavramlar yoluyla yarglamann
da yeridir. Yargda farkl tasarmlar ortak bir tasarm altnda dzenleyen eylemin
birlii ierilmektedir. Bu birlik, anlamann a priori saf kavramlarnn ilevine
baldr. Kantta, kavramlarn ilevi, farkl tasarmlar ortak tasarm altna getirme
etkinlii olarak bir birletirme etkinliine karlk gelmektedir. Bu kavramlarn,
birliinin birlii (Einheit dieses Einen), kavramadan nce tasarmlanmaktadr
228
.
Kantn, nosyonlar olarak adlandrd bu birliin birlii, yargda birlemeyi olanakl
klmaktadr. Dolaysyla yarglar, (bir birletirme edimi olarak), tasarmlarn birliini
ierirler.

Heidegger bu birletirme edimini, veritatif (doru, ak yapan) bireim olarak
adlandrmaktadr. nk dnme ve sezginin birlii olarak, veritatif bireim, bu
yetilerin bireimine karlk gelen varolan, nesne olarak aa karmaktadr
229
.

226
Heidegger,a.g.e, 1998, s.52. Heidegger kavramsal tasarmlamann yapsn aklamak iin tek tek
grlen eylerin aslnda hepsi iin geerli olabilecek ekilde tasarlandn belirtir.
227
Kanta gre, akl yrtmelerde tekil yarglar,evrensel yarglar gibi ele alnabilir. Buna gre bir tekil
yargnn yklemi, yalnzca zne ile snrl deildir. Ayrca mantk asndan yarglar, bilginin ierii
asndan snrlaycdrlar. Kant, a.g.e,, 1990, s.111, A71-72.
228
229
Heidegger, a.g.e, s.29 Yargnn belirlenmesi, temel olarak sezgiye yneldii srece, dnce ona
hizmet etmek iin her zaman sezgiyle birleir. Bylesi bir birlemede (sentez) dnce, bunun
araclyla nesneyle ilikilendirilir. Sezgi dnmedeki birlikte (unity) kendini doru olarak
gstermektedir. Buna gre dnce ve sezginin bireimi, karlalan varln bir nesne olarak kendini
gstermesini salamaktadr. Buna gre doru olarak gstermeye (true-making) veritatif bireim
deriz. M. Weatherston, Categories and Temporality, Heideggers Interpretation of Kant,
Chapter Sewen, 1997, http://www.esu.edu/phil/muthesis/ct-pref.html.
95

Heidegger, Kant yorumunda tr bireimden sz etmektedir. Bunlar: doru ve ak
yapan veritatif bireim, kavramlarn birletirici birliinin tasarlanmasn ieren
predikatif bireim ve zne ile yklemin bireimini ieren bildirsel (apophantisch)
bireimlerdir. Heidegger, sezgi ve dncenin bireimini ieren veritatif bireim ile
ilgilidir. nk ona gre, sonlu bilginin zn oluturan ontolojik bilgide saf
veritatif bireim, nemli bir ileve sahiptir
230
. Burada Heideggerin ontolojik
bilginin zdeki birliinin veritatif bireim tarafndan oluturulduuna ynelik
merkezi argmanna gelinmektedir
231
.

Yukarda akland gibi, Kantta bireim, en genel anlamda anla sunulan
deiik tasarmlar birbirlerine ekleme ve onlardaki okluu tek bir bilgide kavrama
etkinliidir. Bilginin zmlenmesi olarak bireim, bilgimizin ilk kayna olan duyu

230
Heidegger, a.g.e, 1998, s.29. Veritatif bireim nesnenin ne olduunu aa karr. Bununla
birlikte eer veritatif bireimi zel olarak dncenin bir edimi olarak incelersek, iki bireim tr daha
ierdiini grebiliriz. Bu iki bireim de yarg olarak dnceye aittir. Bu bireim trlerinden birisi,
okluun birletirilmesini temsil eden predikatif bireimdir: Veritatif bireimde kendisini sezgiyle
birletiren dnce kendisi asndan dier bir anlamda, yarglama olarak, bir birletirmedir. Kant ta
yarg: Farkllaan tasarmlara ilikin bilincin birliinin tasarmdr, ya da bir kavram oluturduklar
srece bunlarn ilikisinin tasarmdr. Yarglar predikat karakterinde kavramn birletirici birliinin
tasarm olarak birliin ilevleridir. Bu birletirici tasarmlamaya predikatif bireim denir. Predikatif
bireim kavram araclyla yargnn birliini temsil eder. Son bireim zne ve yklemin birlii olarak
yargy sunan apofantik bireimdir: Predikatif bireim, zne ve yklemin bileimi olarak, sunulan
birletirme ile zde deildir. zne ve yklemin bu son bireimine apofantik denir. Apofantik bireim
zne ve yklemi birlikte gsterir ve bu birlii birlik olarak sunar. Buna karlk predikatif bireim
birletirir ve bu birletirmeyi gsterir. Heideggerin burada apofantik terimini kullanmas, Varlk ve
Zamandaki kullanmna tam olarak uymaktadr, burada terim bir eyin grlmesine izin veren
sylemin bir yn olarak tanmlanmaktadr. Predikatif bireim znenin birliini salamakta, apofantik
bireim ise zne ve yklemi birlikte sunmaktadr. Bu bireimler veritatif bireimde yapsal bir birlikte
birbirine balanrlar. O halde veritatif bireim salt (pure) bilgi tartmasnda bir ncelie sahiptir.
Weatherston,a.g.e,1997,http://www.esu.edu/phil/muthesis/ct-pref.html
231
Heidegger, a.g.e,1987, s.60. Ontolojik bilginin zsel birlii sorunu salt veritatif bireimle ilgilidir.
Bu salt evrensel sezgi (zaman) ve salt dncenin (nosyonlar) orijinal birlii sorunudur. Salt ontolojik
bilgi tartmasna bal bireim, salt veritatif bireime benzemektedir. Salt veritatif bireim, sezgi ve
dncenin a priori birliinden olumaktadr ve sezgi syndosis (ya da synopsis) dnce ise, reflektif
ya da predikatiftir: Sezginin dnce (thought) ile birletii veritatif bireimde salt sezgi ve salt
dnce zerine a priori olarak uygulanr. Yani bu a priori veritatif bireim, sezgiyi synopsis(ya da
syndosis) olarak, dnceyi de salt refleksiyon olarak birletirir:Salt veritatif ya da ontolojik bireim
sorunu, salt synopsis ve salt veritatif bireimin orijinal (veritatif) bireiminin neye benzedii
sorusunu sormaldr.Yani salt veritatif bireim sezgi ve dncenin salt bireimlerini birletirme
ontolojik grevini yerine getirmektedir. Ve gnoseolojik bireime edeerdir. M. Weatherston,
a.g.e, 1997.
96

verilerinin okluunun; eitliliini toplama ve belli bir ierie gre birletirme
etkinliinde ortaya kmaktadr
232
. Kant, aknsal imgelem ve tam alg arasndaki
ilikiyi anlama yetisinde temellendirdiinden, bireim, aknsal imgelem yetisinin
ilevlerine aittir. Dolaysyla bireim, bilginin olmazsa olmaz kouludur. Bununla
birlikte onun ancak nadiren bilincindeyizdir
233
. Kanta gre bilginin oluabilmesi
iin, anlak kavramlara bu bireimi getirmelidir. Dncemizin kendiliindenliinin
bilgi oluturabilmesi iin oklu tarafndan sunulan bilgilerin, sezgi tarafndan,
zmsenmesi, balanmas ve sorgulanmas gerekmektedir
234
. Kantn bireim
olarak adlandrd bu etkinlik, kavramlarn nesneler ile a priori bantl olma
yollarnn aklanmasn ieren Aknsal karsamaya, yani, anlama yetisine aittir.

Heideggerin Kant yorumunda, bireim kavramn aklayabilmek iin
Kantn anlamann ilevlerine ait gsterdii anlamann mantksal ilevlerine
younlamakta ve bu noktada, bireimin, Kanttaki gibi, anlama yetisinin bir
etkinlii olup olmadn sorgulamaktadr. Eer bireim, anlamann mantksal
etkinliiyse, dnme ve anlama birliktelii olarak pek anlaml deildir. nk
Heidegger iin, kavramlar, dorudan saf anlak kavramlar deil, zaman balantl
tam algnn ve onun temelindeki saf zaman balantl kiplerin birliindeki kkensel
kavramlardr
235
. Heidegger anlamann saf kavramlarnn kkenini anlamak iin,
anlamaya birletirici bir ilev yklemekte ve kavramlara ilikin bize bilgi veren bu
ilevi, bireim olarak adlandrmaktadr. Aknsal Estetikte ise, bireim, mekan ve
zamann birlikte ve btnsel olarak (syndosis) veriliini iermektedir. Heideggerde

232
Kant, a.g.e, 1990, s.116 ,B 103
233
Kant, a.g.e, s.116-117,
234
Kant, a.g.e, s.72 , A 77.
235
97

ontolojik bilgi, sezgi ve dncenin birlikteliini ierdiinden, ontolojik bilginin
gereklemesi iin syndosis ve bireimin birlemesi zorunludur. Bireimin birletirici
ilevi bilginin her iki esine de (sezgi ve kavram) aittir. Fakat Heideggerin ne
kard syndosis olarak sezginin birlikteliidir. Heidegger, anlamann birletirici
mantksal bir ilev olmas dnda, nesne ile olan ilikisine odaklamakta ve bu
balamda, sezgi ve dnmenin sezgi balantl ve nesne balantl bir bireim
olarak nasl ortaya kt ile ilgilenmektedir.

Bu noktada Heidegger, dncenin nesneyle ilikisini ieren saf sezgiye
ynelmektedir. Kantn algsz kavramlar botur sz, burada yanksn
bulmaktadr. Eer sezgisel ierik yoksa, kavram botur. Heideggerin amac,
dncenin saf kavramlarnn temellendirilmesiyle, sezgi ve anlamann bilinmeyen
ortak kkn aa kartmaktr. Burada Heidegger, Kantn kavramlarn nesnelerle
a priori ilikilendirilmesini ieren quid juris sorusunda yapmak istediini
gerekletirmektedir. Bunun iin, Heidegger, Kantn yapm olduu gibi
deneyimden kmayan, fakat sonuta (hukuksal bir soruda ) tahminen deneyimden
ayrlm saf kavramlarn, deneyime nasl uygulanabileceini sorgulamaktadr.
Bylelikle Heidegger, kavramlarla varolanlar arasnda ba kurmakta ve Kantn
kategori tanmn yarglardan tretmektedir
236
. Heideggerin buradaki temel kaygs,
kavram ve yarglarn, sezgiye olan balantsnn gsterilmesidir. Dncenin
birliini, sezginin birliiyle aklamak isteyen Heidegger, Kanttaki yarglarn

236
Heidegger, a.g.e, 1987, s.166. Burada Heidegger, geleneksel ikililie kar Kantta niin l bir
yarglamann sz konusu olduunu sorgulamtr. Heideggere gre buradaki sorun, tipik mantk-
ontoloji ilikisinin sorgulanmasdr. Heideggerin sorusu, Kantn drtl gruplara ayrlm yarglarnn
mantksal olarak m, yoksa aknsal olarak m elde edilebilecei ynndedir. Heidegger iin bu
sorunun cevab nemlidir. Kantn da sylemi olduu gibi, yapm olduu ayrm ak deildir. Drt
grubun l ekilde olmas, aknsal-mantksal ve sentetik bir ayrmdr. Bu ayrmn dolayl olarak
ayrtna varrz.
98

biimlerini ieren her drtlnn, btn olas yarg biimlerinin nasl
oluturulduunun gsterilmesinde yeterli olmadn dnmektedir
237
.

Kantta saf anlak kavramlar, dncenin ilevleridir. Kant, kavramlar
yarglardan tretmi ve kavramlarn deneyle olan ilikisini ieren, aknsal ilevini
atlamtr. Oysa Heidegger, sonlu zn sonluluunda temellenen ve sonlu bilme
yetilerine karlk gelen ontolojik bilginin nasl gerekletiini sorgulamakta ve
Kanttaki, aknsallk kavramn tartmaya amaktadr
238
. Heidegger iin,
kavramlarn sezgiyle olan bantsnda ierii nemlidir. Kavramlarn sezgi ile olan
ilikisini aa karmak iin, bireimsel a priori olduklarn gstermek gerekir ki,
Heidegger yorumunda, bunu, mantksal olan aknsal olana tayarak

237
Heidegger, Kantta yarg ve kategorilerin birbirini nasl karladna ilikin bir tablo
gremediimizi belirtmektedir. Ona gre Kant, tabloyu kkensel bir temellendirme
yapmadan,oluturmutur. Burada Kantn saf anlama kavramn bize nasl gsterdiini sorgulamak
gerekir. Kantn biimsel ve genel manta ilikin formlasyonunda, nesne ile ilikiyi gz ard
etmitir. Oysa, Heideggere gre, her aknsal tartmada yarg, bir birletirme ilevidir. Yarglar
listesi ile kategoriler listesi arasnda ne olduunu aratran Heidegger, kategorilerin yarglardan
karlmas iin anlamann saf kavramlarna younlamaktadr. Heidegger, a.g.e, s 262-263.
238
Fischer, Kantta bizim bilgilerimizi aan ve onu art koan ey arasnda byk bir ayrm olduunu
sylemektedir. Bu balamda Kant, a priori ve aknsal ifade edilen kavramlar arasnda ayrma
gitmitir. Aknsallk kavram Kantta, hem deneyimi aan koullar, hem de bunun zerine kurulu
aratrmay ifade eder. Birinci anlamda a priori, ikinci anlamda ise eletirel bir anlam vardr. Bu
nedenle eletirel felsefe, aknsal felsefe olarak adlandrlr ve akl eletirisinin her blmnde,
aknsallk kavramna bavurulur. K. Fischer, Die hundertjhrige Gedchtnifeier der Kantischen
Kritik der reinen Vernunft, Immanuel Kant zu ehren, Frankfurt am Main, 1974, s. 130-131.
Nesne, bu eletirel aratrmada bilgi faktrdr, yani, bilgi yetimizdir. Bunun iin kantn
aratrmas, bir Akl eletirisidir. K. Fischer, a.g.e, 1974, s. 130. nsann z aknsaldr. Yani bir
btnde varolana ve kendisine aktr. Heidegger,a.g.e,1998,s.291. Heideggere gre zne,
varolann varln kuran bir yaratc yetiye sahiptir. Bu yarc yeti ile Heidegger, kkende Kantn saf
akl olarak, belirledii eyden farkl bir ey anlamamakta ve aknsallk kavramn kullanmaktadr.
Heideggerin belirttii gibi, Varolann varl aknsal olarak, kurulur. Bu cmledeki kurma doru
olarak anlalmaldr.Yaratma zerine veya varln konumu zerine dnme aknsallk araclyla
gerekletirilir. Buna paralel olarak, Kanttaki btn bireimsel yarglarn en yksek ilkesi olan
deneyimin olanakllnn koullarnn, ayn zamanda deneyimin nesnelerinin olanann koullar
olmas Heideggerde aknsalln tm zn ereveler. Tm aknsal yapnn zsel birlii, karda-
durann ufku olarak, karda-durana ynelmede aa kmakta ve aknsallk, varolann varln
kurmaktadr A. Fischer, Existenzphilosophie Martin Heideggers, Darlegung und Wrdigung
ihrer Grundgedanken, in Leibzig, 1935 , s.9.
99

gerekletirmektedir
239
. Heideggere gre, Kant, kategorilerin birletirme ilevinden
nasl trediini gsterememitir.

Kant deneysel ve aknsal karsama arasnda ayrm yapmaktadr
240
.
Duyarlmzn a priori biimleri olan mekan ve zaman sezgilerinin karsanmas,
anlama yetisinin a priori kavramlarnn karsanmasndan farkldr. Bu farkllk, bir
sezgi nesnesinin dnlebilmesinin olana olan kavramlarn aknsal olmalarnda
temellenmektedir. Kavramlarn karsanmas, deneyimden bamsz olduu iin
aknsaldr. Bu noktada Heidegger, anlama yetisinde, ama olarak gerekleen bu
aknsalln, ontolojik bilginin i olanann aa karlmasnda merkezi olduunu
dnmektedir
241
. Ontolojik bilginin bu i olanakll, saf akln yitimselliini
imleyen ekstatik-ufuksal (ekstatische-horizontale) yapsdr. Dolaysyla, kavramlarn
duyusallatrlmasna karlk gelen ve ematizm tarafndan ama olarak
gerekletirilen bu i olanakllk, zamanda kklenmektedir. Aknsal karsamann
amac, sezgi ve anlama birlikteliini ieren sonlu bilgi yetilerinin ontolojik yapsnn,
nasl gerekletiini gstermeye yneliktir. Saf sezgi ve saf kavramn, ontolojik

239
Bireimsel a priori yarglar, bylece a priori sezginin biimsel koullarn, imgelem yetisinin
bireimini ve bu bireimin aknsal tamalgdaki zorunlu birliinin genelde olanakl bir deneyimin
bilgisi ile ilikilendirildiinde (genelde deneyimin olanann koullar ayn zaman da deneyimin
nesnelerinin olanann da koullardr), nesnel geerlik kazanrlar. Kant, a.g.e, 1990, A157, B198,
s.213. Heideggere gre burada Kant tarafndan, kategorilerin, saf zaman balantl bireime zorunlu
balants aklanmaktadr. Kategoriler, nesnelliin kurucu karakterinden baka bir ey deillerdir.
Fakat bu nesnellik, zaman balantl saf bireimin, temelinde kurulmaktadr. Bundan dolay
kategoriler, zamanda zorunlu bir kkensellie sahiptirler. Heidegger, a.g.e,1987, s. 402.
240
Kant, a.g.e, 1990, s.126, A 85, B117. Kant, kavramlarn nesnelerle a priori bantl olabilme
yollarnn aklanmasn ve aklanmasn ieren karsanmalarn, aknsal karsama olarak
adlandrrken, kavramn , deneyim ve deneyim zerine dnme araclyla ve aklanmlarndan farkl
olarak kazanlmalarn ieren olgusal karsanmalarn ise deneysel karsama olarak adlandrmaktadr
241
Heidegger, a.g.e,1998, s.76. Aknsal karsama, Aknsal Analitikin birinci devidir. Bu anlak
yetisinin kendisinin paralara ayrlmasdr. Burada ama, saf anlak kavramlarnn doum yerinin
aratrlmasdr. Anlak yetisinin paralara ayrlmas, zne ve onun znellii olarak, aknsal
tamalgya gtrlmelidir. Heidegger, a.g.e, s. 403.
100

bireimin (ontologische Synthesis) aa karlmas amacna hizmet etmektedir
242
.
Dolaysyla, anlama yetisinin zsel anlam, ontolojik bireimin ikinci esini
oluturan kavramn, birinci esini oluturan zaman ile olan ilikisinde aa
kmaktadr
243
. Saf sezgi ve saf kavramn bireim araclyla bir araya
getirilmesinin olana ise, sezginin alclnda temellenen ve kendini nceden
varolana ynelten bir karya-alma (Gegenstehenlassen) ediminde gereklemektedir.

Heideggerde ontolojik bilginin olana, sonlu zn karsna ynelebilecei
bir eyi alabilmesi (entgegenstehen) olananda temellenmektedir. Sonlu varln bir
eye ynelmesinin (entgegenstehenlassende Zuwendung-zu) olanan ieren bu
etkinlii, kkensel ynelimselliini oluturmaktadr. Bu ynelimsellik ierisinde,
sonlu z, yneldii eye karlk gelen (korrespondieren) bir hareket alanna
tutunmakta ve oluturduu bu hareket alannda, nesneleri (varolanlar) zamann
ufkunda kavramaktadr. Heideggere gre, sonlu zn nceden byle bir hareket
alann oluturmas, varolana ilikin sonlu tutumunu belirleyen amaya karlk
gelmektedir
244
. Bu balamda, Heidegger sonlu zn aknsal yapsyla, bu yapnn
ematizm araclyla ama olarak gerekleen yaps arasnda ayrma gitmektedir.
Bu ayrmda, aknsallk, saf akln varolann tesinde, dnda durmasn imleyen

242
Ontolojik bilgi yani a priori bireim. Btn eletirinin orada olmasdr. Heidegger, a.g.e,1998,
s.15. Metafiziin temellendirilmesi, a priori bireimin isel olanakllnn tasladr. Bu sonlu z,
varla ynelik kendi varlk durumuna gre varl bu ekilde deneyimden bamsz varolann varlk
durumuna nasl getirebilir, yani bir ontolojik bireim (ontologische Synthesis) nasl olanakldr?.
Ontolojik bireim, bireimseldir. Saf bilginin, saf elerin, (saf sezgi ve saf dncenin) aa
karlarak temellendirilmesidir . Heidegger, a.g.e,1998, s.38-39.
243
Kategoriler, ontik kavramlar deil, ontolojik kavramlardr. Kategoriler, bilginin her iki
gvdesinin birliine aittirler, yani ontik bilginin a priori temelini olutururlar. Heidegger, a.g.e,,
1987, a.g.e, s 402.
244
Sonlu bir varlk olarak insan, varolan aan bir yapdadr. Heidegger, a.g.e,1998, s.70. Heidegger
iin ontolojik bilgi, temporal ve zamansal bir belirlenime sahip ve sonlu bir varlk olarak, insann,
varolan karsna alabilmesinin olanadr. Sonlu bir z olarak insann, bir eyi karsna alarak ona
ynelmesi ve bu ynelmede yneldii eye karlk oluturduu hareket ufku (horizont), varolanlara
ilikin sonlu bir tutumu belirleyen amay oluturmaktadr. M. Heidegger, a.g.e, s.71.
101

ekstatik yapsna karlk gelmektedir. Varolann bilgisini edinme anlamnda
aknsallk, bir tr ama olarak aa kmaktadr. Bu balamda, ama, sonlu zn
varolanlarla karlaabilmasinin olanadr. Heidegger, sonlu zn bu olanan,
onun, ontoloji ncesi (Vorontologisch) bir varlk anlayna sahip olmasnda
temellendirmektedir. Ayrca, ontoloji ncesi bu varlk anlay, sonlu zn ontiko-
ontolojik varlnn temel belirlenimi ve tm varolanlara ilikin tutumunun yn
vericisidir. Bylelikle Heidegger, sonlu zn aknsal yapsnda temellenen ama
edimiyle, bilmenin yapsn ve bu yapnn nasl gerekletiini aratran Aknsal
karsamay eitlemektedir. Aknsal karsama, ontolojik bilginin i olanan
oluturan zamann aa karlmasdr
245
. Heideggere gre, zaman olarak aa
kan ontolojik bilginin aknsal olanakllnn temellendirilmesi iin, kavramlarn
zaman ile olan ilikisini; bu ilikide aa kan sonlu anlamay; sonlu anlamann
nesneyle olan ilikisinde aa kan ontolojik bilgiyi ieren aamal bir
sorgulama gerekmektedir
246
. Bu sorgulama, alt blmn konusunu oluturmaktadr.

II.2. Saf Anlama Yetisi Kavramlarnn Ontolojik Temeli Olarak Yitimselliin
Aklan

Heidegger iin, Aknsal karsama, Aknsal Estetikten farkl bir ileve
sahiptir
247
. Aknsal Estetikte, saf sezginin metafiziksel ve aknsal aklann

245
Heideggere gre yleyse, Aknsal karsamann temel sorunu, saf sezgi ve saf dnce olarak
nosyonlarn kkensel olarak nasl birletirilecei sorusudur. Soru, saf toplana karlk gelen Synopsis
ve saf refleksiyonu gerekletirmeye karlk gelen predikatif bireimin, veritatif bireime karlk
gelen ontolojik bireimde nasl gerekleecei sorusunda temellenmektedir. Heidegger, a.g.e, s.59-
60.
246
247
Heideggere gre Kant Eletiride Aknsal Analitii, kavramlar ve ilkeler olmak zere ikiye
blmtr. Heidegger iin Kantn yapm olduu buradaki ayrm ak deildir. nk kavram ve
yarglarn bir birliktelii olarak kavramn analitii, anlamann hem kavram, hem de yarglarna
102

merkeze alan ve mekan ve zamann ontolojik bilgideki ilevini sorgulayan
Heidegger, Aknsal karsamada, anlama yetisinin saf kavramlarnn imgelemin
zaman balantl l birliinde ematizm olarak gerekleen zn sorgulamaktadr.
Kant, Aknsal karsamada mantn kesin kavramlarnn zaman ile olan ilikisini
ve a priori nesnel geerliliini sorgulamtr
248
. Heideggere gre de, Aknsal
karsama btn nesnelerin deneysel belirlenimini ieren bilgilerin uymas gereken
kurallarnn aklanmasn iermektedir. Saf anlama yetisi kavramlarnn duyarlk ile
olan ilikisini ve nesnel geerliklerini sorgulayan Heideggerin amac, kavramlarn
sezgiden, dolaysyla da zamandan nasl kaynaklandklarn gstermeye
yneliktir
249
.

Bu balamda, Kantn anlama yetisine ait gsterdii saf kavramlarn ileyiini
aklamaya alan Heideggerin Aknsal karsamaya ynelik sorusu udur:
Anlama yetisinde, bu kavramlarn, varolup olmad sorusuna paralel olarak, aknsal

ilikindir. Kavramlarn analitii, dnmenin kavramlaryken, ilkelerin analitii (deneyimin
olanakllnn zorunluluunu ierdiinden) ontolojik bir bilgi sunmaktadr. M. Heidegger, a.g.e, s.
210.
248
Kant, a.g.e, 1990, s. 82, 96, A126, A127, A128, B119. Kant, Aknsal Analitikte anln a priori
biimleri olan kategorilerle ilgilenmitir. Bilginin olumas iin zorunlu kavramlar olan kategoriler, en
genel anlamnda anln balayp birletirme biimleridirler. levleri, sezgideki okluun birliini
salamaya yneliktir. Kategoriler olmakszn nesneler, grngler olarak bizim dmzda yer
alamazlar. oklunun tasarm olarak grngler, tm deneyimin biimsel ve bireimsel ilkeleri olan
kategoriler araclyla anlaa balanrlar. Dolaysyla anlan yasalar altnda biim kazanan
grngler, biimsel olanaklarn anlaktan alrlar. Kategoriler, grnglerin bireimli birliini,
deneyimin biimi asndan olanakl klarlar. nk Kant, grnglerin, sezgi olarak duyarlkta
olmalarna karlk, ayn zamanda olanakl deneyimler olarak anlakta olduklarn belirtir. Bylelikle
kategoriler, ayn zamanda doadaki biimsel birliin ve doa yasalarnn kaynadrlar. Kanta gre
Kategoriler anlama yetimizde bulunan deney olanann koullar, btn bilgilerimizin temelidirler.
Her trl bilgimize ncel olan kategorilerin bilginin olumasndaki rol merkezidir. yle ki Kant,
kategoriler olmakszn evrenin, bizim iin bir kaos olacan sylemektedir.. Kantn kavramsz alg
krdr sylemi, dnmenin bu balayc biimleri olmasayd, alglarmzn rya bile olamayacan
imlemektedir. Kantn sylemi olduu gibi, anlama yetisi yasalarn doadan almaz, onlar doaya
buyurur. Kategoriler, anlama yetimizde bulunan deney olanann koullar, bilgilerimizin
temelidirler.
249
Heideggere gre, yalnzca anlama yetisine deil, sezgi araclyla duyarlk yetisine de ait olan saf
anlama yetisinin kavramlar, kkensel olarak, zamandan hareketle aklanabilirler. Heidegger,
a.g.e,1987, s. 211.
103

ierikleri ile birlikte kkenlerinin ne olduudur? Kanta gre, anlama, bir
birlikteliin ilevidir, yani bu birliktelii oluturan, sezgi ve kavramlar yoluyla
dnmedir. Kant gibi Heideggerde, dncenin bu ikili karakteri ile
ilgilenmektedir. Dnce, hem sezgi olarak nesnelerin belirlenmemi verilmesiyle,
hem de znel ben dnyorumu ieren birletirici bir tasarma ilikindir. Kant,
dncenin bu ikili yapsn; kavramlarn, nesnelerin deneysel sezgisine
dayanmamas, fakat olgusal bir ierii olmas, elikisini zmek iin bilginin, ayn
zamanda nesneyle a priori ilikisini belirleyecek bir nosyon aramtr. Heidegger, bu
kendi ieriklerine gre a priori verilen kavramlarn, Kant tarafndan, nosyon olarak
adlandrldn belirtmektedir
250
. Heidegger, Kantn nosyonlar adn verdii bu
kavramlarn kkenini, anlama yetisinin temel edimini oluturan, refleksiyonda
bulmaktadr. Burada Heideggerin temel sav, kavramlarn, nesneyle a priori
ilikisini belirleyen nosyonlarn kavramlar anlalr klddr. Heidegger savn,
yapm olduu kavram tanmyla srdrr.

Heideggere gre, kavramlar refleksiyondan karlar. Btn kavramlarmz
birliktelii, ortaklaal grne kard iin refleksiyon tarafndan oluturulur.
Kavramn z, refleksiyonun salad bireimi ak hale getiren bir etkinliktir.
Heideggerin yorumu, ierikleri btnyle birliktelik olan refleksiyon kavramlarnn
da bir refleksiyona ait olmas gerektii ynndedir. Kavramlar, kendi ilerinde bir
refleksiyonu temsil ettiklerinden, dnmsel tasarmlardr. Dolaysyla btn olas
yarg trleri, bir birleimi salayan fonksiyonlar olarak, olas refleksiyon trleridirler.
Refleksiyon, bir bileimdeki birliktelii ortaya karma etkinliidir. Bu etkinlikte

250
Heidegger, a.g.e, 1998, s.70-71
104

kavram, hem srecin rn hem de kendisidir. Heideggere gre, btn genel
kavramlar, dnmsel tasarmlar olarak ortaklaa bir karaktere sahiptir. Bu
ortaklaalk refleksiyon tarafndan oluturulmaktadr. nceki alt blmde belirtildii
gibi bir tasarmn tasarmna karlk gelen saf kavramlarn ierikleri,
refleksiyonun biimine baldr (yani, ortaya kardklar ieriin birlikteliklerine
gre belirlenmektedir). Deneysel olmayan, btnyle anlamann etkinliinden
ortaya kan refleksiyonun kavramlar ise a prioridir
251
.

Yukarda belirtilen Kant ve Heidegger arasndaki kesime, bir eyi nceden
bilmenin, a priori yapda olduuna ilikindir. Heidegger iin, bu a priori yap,
ontolojik bilginin temel elerinin aratrlmasdr ki, bu da kavram ve yarglara
ilikin olan manta karlk gelmektedir. Kant ise, nesneyi dnmeyi konu edinen
Genel Mant, Aknsal Mantk olarak deitirmitir. Dnmenin yapsn
aklamak iin, Aknsal Mantkta kavram ve yarg arasndaki fark analiz eden
Kant, dnmenin nesnelerle ilikisinin, saf a priori biimsel dnlnde
temellenen saf sezgi ve saf dnce arasndaki ilikiye odaklanmtr. Kant, saf sezgi
ve saf dnceyi, deneyimin olana balamnda irdelemitir. nk, nesnelerin bize
verilebilmesinin olana, ayn zamanda, deneyimin de olanadr
252
. Bu durumda
sezgi, kavramlar ve dnce ontik deneyime aitken, saf dnce ve saf sezgi
ontolojik deneyime aittir. Heideggere gre, zellikle burada, saf dncenin
ilevinin ne olduunun sorgulanmas gerekmektedir. Saf dnme, nesnelerle ilikili,
fakat ayn zamanda deneyimden bamsz olarak nesnenin belirlenmesini ierir.
Ontolojik bilgi, bilginin saf elerini (saf sezgi ve saf dnceyi) ierdiinden, saf

251
M. Heidegger, a.g.e,1987, s. 224-225.
252
Kant, a.g.e, 1990, A111, s.161a
105

sezgi ve dnmenin a priori uygulama olanaklln aa karmakta; dolaysyla,
olgusal bilgiyi de iermektedir.

Bu noktada, bilen bir varlk olarak sonlu zn sonlu ve saf bilme yetilerinde
temellenen, aknsal olanakllna odaklanan Heidegger, sonlu zn bu
olanakllnn ontolojik yapsn oluturduunu dnmektedir. Bu aknsal
olanakllk, bireimsel a priori bilginin iki saf gesinde; alg ve dncede
temellenmektedir. Dolaysyla, Ontolojik bilginin bu iki saf gesi, anlan saf
kavramlar araclyla saf bilgiye balandklarndan ve kkensel olarak sezgide
temellendiklerinden ontolojiktirler
253
. Heideggere gre, kavramlarn sezgide
temellenmesi, bilgimizin birincil olarak sezgiye ait olduu anlamna gelmektedir.
Bilgi, dnen sezgidir. Bununla birlikte, Hiedegger iin, ontolojik bilme her iki
bilme yetisinin karlkl ve birbirinden koparlamaz ilikisinde, bireimsel ve a priori
olarak aa kmaktadr. Heideggere gre, saf anlama kavramlarnn zsel olarak
kkeninin ne olduu sorusu, bireimsel a priori bilginin iki temel esinin
sorgulanmasnda temellenen aknsal bir ierie sahiptir. Heidegger, kavramlarn
aknsal olanakll ve ieriklerinin a priori olarak nasl oluturulaca sorusuna,
Aknsal Mantn cevap verdiini dnmektedir.

Heideggere gre, Aknsal Mantk, Salt Akln Eletirisinin, ontolojik
bilginin olanann temellendirilmesinin temel sorunlarn iinde barndran
blmdr. Heidegger, bilginin dnsel elerine ait olan Aknsal Mantkta,
kavramlarn sezgiyle olan ilikileri balamnda yitimsel bir yapya sahip olduunu

253
Anlamann saf kkeninin aa karlmas olarak kavramlar, ontolojiktir. Heidegger, a.g.e, 1987,
s.402
106

gstermektedir. Bu noktada, Genel ve Aknsal Mantk arasndaki ayrmn ne
olduuna ilikin Heideggerin sorusu, ayn zamanda, bu iki tr mantn birbirleriyle
nasl bir ilikiye sahip olduunu da aa kartmaktadr. Soru, ayn zamanda,
Heideggerin mantn ontolojide temellendirilmesi gerekliliine vurgu yapan
merkezi argman stnde ykselmektedir
254
.

Genel Mantkta, bilginin tm ierii soyutlanarak verilen tasarmlar,
zmleme yoluyla kavramlara dntrr
255
. Buna karlk, insann ontolojik bilgi
yetilerinin aknsalln konu edinen, Aknsal Mantkn nesnesi, herhangi bir anda
kendisi olan ve soru sorma olanana sahip, sonlu zdr. Aknsal Mantk iin
Dasein, ontolojik yorumun nesnesi olarak durmaktadr
256
. Aknsal Mantn
konusu, sonlu ze karlk gelen Daseinn yitimsel yapsnda temellenen ontolojik
bilmesinin aa karlmasdr. Dolaysyla, Heideggere gre, ontolojik bilginin
temellendirilmesi ve olanakllna ilikin soru
257
yalnzca Aknsal Manta ait
deildir. Bu soru, saf akl sorgulayarak ontolojik bilginin i olanan aa karan
Salt Akln Eletirisinin kkenidir.

254
Heidegger, a.g.e, 1987,,s.167.
255
Heidegger, a.g.e, s.192. Bilgi, belli nesnenin o nesnenin bilgisiyle uyum iinde olmasdr.
Heideggere gre dnmenin biimsel kurallar nesneler iin geerlidir. Genel biimsel mantk
dncenin kendi kendisiyle uyum ierisinde olmasnn mantdr. Tm bilginin biimsel yargs
olduunda kanondur. Genel Mantk orgonon olarak dnldnde ise diyalektiktir. Byle bir
orgonon, yanlsama mant ortaya karr. nk btn akl yrtmeler sadece dncenin yasalarna
dayandrldnda diyalektiktir. Bu da, yanlsama zellii ortaya karyor. Dnme ne zaman
diyalektiktir? Olgusal bir bilgiye sahip olduumuzda. Diyalektik, bo ve biimsel bir akl yrtme
olarak aldatmacadr. Diyalektik yanlsama, dncenin yasalarnn kanon olarak deil, orgonon olarak
dnlmesidir. Kant, dnmenin yasalarn anlatrken, bu yasalarn olgusal bilgiden uzaklamasn
gstermek iin akln diyalektik yapsn irdelemitir. Bununla birlikte saf bilgi, Heideggere gre
sezgiye baldr.
256
257
Heidegger, a.g.e , s. 242. Volpiye gre de, Heidegger, yitimsellik kavramyla insann yaam
dnyasna (Lebenswelt) aklk getirmi; Aristotelesin ontolojisi ile Husserlin fenomenolojisinde
ak kalan, insan yaamnn ontolojik yapsnn ne olduu sorusunu, znellik (Dasein) ve yitimsellik
ilikisini aa karan ve znenin sonluluunda temellenen, Kantn saf anlama yetisi kavramlarna
geri gtrmtr. R. Capurro a.g.e, 1988, s. 2-3.
107

Eletirinin arka desenini oluturduunu dndmz bu merkezi soru,
hem Kant, hem de Heidegger iin bireimsel a priori bilgilerin olanakll sorusunda
temellenmektedir. Duyum ve dncenin birlikteliini ieren bu bireimde, dnce,
kavramlar tarafndan oluturulmaktadr. Heideggerin kavramlar, ontolojik
yklemler olarak nitelemesinin nedeni, kavramlar araclyla sezginin dncede
ierilmesidir. Kavramlar araclyla saf sezgi olarak anlama yetisine tanan zaman
tasarm, bu durumda, ontolojik bilginin zsel birliinin oluturucusudur
258
.

Anlamann kendi ierisinde kendine yeterli bir yapya sahip olup olmadn
aratrmak iin, Kantn Aknsal Analitikdeki dncelerinin izinden ilerleyerek
Salt Akln Eletirisinin, arkitektoniini yorumlayan Heidegger, kavramn sezgi ile
birlikteliinde ontolojik bilginin zsel birlikteliinin olutuunu dnmekte ve
Eletiriyi ontolojinin alglanmas olarak yorumlamaktadr
259
. Saf dncenin
belirleniminin tablosuna karlk gelen kavramlarn, bilmenin ontolojik koullar
olduunu iddia eden Heidegger, bu noktada ontolojik bilginin olanakllna ilikin
sorunun znde a priori bilgiye ait olduunu savlamaktadr
260
. nk, saf sezgi
olarak zaman, kavramlar araclyla anlama yetisine katlmakta ve bylelikle
dncede ierilmektedirler.

Sonuta Heidegger, sezgi ve kavram birlikteliinden oluan bilgiyi, zaman
tasarmnda (sezgide) temellenen znenin deneyimsel etkinliine indirgemektedir.

258
259
Kantn metafizik temellendirmesi, ontolojik bilginin zsel birliinin isel olanakllnn
nedeninin sorgulanmasdr. Heidegger, a.g.e, s.195.
260
Heidegger, a.g.e,1987,s.208.
108

Heideggerin buradaki iddias, Kantn kendi duruunun farknda olmamasdr.
Descartes gibi anlamay, z bilin etkinliine indirgeyen Kant, deneyimin znde
bir etkinlik olduunu grememitir. Oysa, Kanttan farkl olarak anlamay,
varolanlara yneldiimizde ortaya kan bir ey olarak yorumlayan Heidegger, sonlu
z, nceden verilmi bir ey olarak deil, dnyaya atlmlk ve eylere ynelmilik
iindeki bir olanakllk (etkinlik) olarak incelemektedir. Sonlu z, dnyaya atlmtr
ve bu atlmlk onun aknsal ontolojisini oluturmaktadr.

Heideggerde sonlu zn kendisini dnyada bulmas olgusu, Kantn Salt
Akln Eletirisinde gerekletirdii sorgulamada farkl bir fenomenolojik
sorgulamay beraberinde getirmektedir
261
. Heideggerin bu fenomenolojik
sorgulamas, bilginin temelde znenin alclnda gerekleen bir etkinlik olduunu
ilikin Kant argmana tutunsa da, znenin varolanlara ynelik bu alc sezgi
tasarmnn arlk noktasn, nesne,bilinen oluturmaktadr. Sonlu zn, varolana
ynelik alc tasarmnn olana, daha nce akland gibi, varolann karda-duran
(Gegen-stand) ve karduran (entgegenstehen), direnlilik gsteren bir ey olarak
alglanmasyla olanakldr. Bu durumda karda-duran, sonlu z tarafndan bilgisi
edinilen, saf bir ufka (reinem Horizont) sahip nesneye, karlk gelmektedir.
Heidegger, bir yandan Kant gibi bilme yetilerimizin kklendii saf akln sonlu
olduunu belirtmekte, dier yandan ise, Kanttan farkl olarak, saf akla, bu
sonluluunda temellenen ekstatik bir aknsallk yklemektedir. Saf akln sonlu
fakat aknsal olmas, saf aklda temellenen bilgi yetilerimizin de sonlu ve aknsal

261
Heideggerde oradalk (da), bir yere deil, insann varolan aan yapsyla oluturmu olduu
akla karlk gelmektedir. varlk ve Zamanda oradalk, varolan iin bir yer (Ortangabe) deil,
aklk olarak, adlandrlr ve iinde varolanlarn, hem insanlar iin mevcut olduu hem de kendisi iin
ve kendinde olduu yere karlk gelir. Oradalki, insan varlna iaret eder. Heidegger, a.g.e,1994,
s.157.
109

olmas anlamna gelmektedir. Sonlu z, bu sonlu, fakat aknsal bilgi
yetileriyle,varlk kavraynn olana olan Karda-durana (varolana; nesneye)
ynelmekte; bu fenomenolojik ynelimsellii temelinde, Karda-durann yitimsel
bilgisini edinmektedir.

Grlecei gibi, Heideggerde ontolojik bilginin oluumu, yitimsel bir
karaktere sahiptir
262
. Heidegger, ontolojik bilginin bu yitimsel karakterinin
olanaklln, sonlu zn varolan nasl atn imleyen aknsallnda
(transzendieren) temellendirmektedir. Heidegger, aknsallk sorununu, sonlu zn
aknsalln oluturan sonluluunun yitimsel varlk tasarmndan hareketle
aklamaktadr. Sonlu zn saf akl ve saf akla ait bilme yetilerinin bu aknsal
yaps, varolann bilgisini edinmenin olanadr. Burada kullandmz olanakllk
kavram, kurma anlamnda anlalmaldr. nk, varolanlarn varlklar zerine
dnme, znde, bu kurucu olanaklla karlk gelen saf akln saf elerinin
(sezgi ve kavramn) aknsal yaps tarafndan gerekletirilmektedir. Heidegger,
buradan ontoloji adna nemli bir sonu karmaktadr. Ontoloji varln bilimidir;
fakat varlk aknsaldr. yleyse ontoloji, aknsal felsefenin veya aknsalln
felsefi aklandr. Her aknsallk olarak varln akl, aknsal bilgidir.
Varln bilimi ontolojidir. Ontolojik bilgi ise, veritas trancendentalisdir
263
.

262
Heidegger, a.g.e, 1998, s.39. Burada saf sezgi, a priori olarak belirlenmektedir. Heideggerin
sorusu, saf sezgi ve dnmenin kkensel zsel birliini ieren veritatif bireimin isel olanakllnn
ne olduu sorusudur. Soru, saf bireimin znn aa karlmasna ilikindir. Saf bilginin zsel
eleri ve birlii ve bu birlie karlk gelen ontolojik bireimin isel olanakllnn kkeni, ayn
zamanda ontolojik bilginin tm zsel belirlenimini iermektedir.
263
A. Fischer, a.g.e, 1935, s.9 .
110

Burada sorulmas gereken soru, varolann varlndan Heideggerin ne
anladdr? Varlk, saf akldr; Heideggerci bir sylemle aknsaldr ve aknsall
da ontolojik olmasna karlk gelmektedir. Bu durumda varln bilimi olarak
ontoloji, aknsalln isel olanakllnn aa karlmas olarak Salt Akln
Eletirisidir. Kantta aknsal saf akl, duyarlmzn biiminin koullar (mekan ve
zaman) ve dncenin temel yasalarna (kategoriler) karlk gelir. Burada
kategoriler ile ilgili problemler ayn zamanda ontolojiktir. Dolaysyla olann en
genel anlamda belirlenmesi ile yarg arasnda bir iliki olduunu hem Kant, hem de
Heidegger kabul etmektedir.

Sonuta, Heidegger iin bilginin ortak bir kkeni olmas gerekir. Bu ortak
kkte, zaman, bilginin olumasnda ve bilme yetilerimizin arasndaki banty
kurmada merkezi bir ileve sahiptir. Bir imdinin baka bir imdiye dnmesinin
zellii olarak zaman, deneyimi olanakl kldndan, ontolojik bir ileve sahiptir.
Heidegger, zaman kavramyla urarken, bilince ynelmitir. Fakat onun iin,
ontolojik hakikat, bilinten ncedir. Bunun anlam, ontolojik bilginin, kavramlar ve
emalar ncelediidir. Dolaysyla Heidegger iin, nesnelere ilikin saf bilgi, saf
sezgiye baldr, yani yitimseldir. Fakat Kant, kavramlarn, bu yitimsel yapsn
grememitir. Oysa, Heideggerde kavramlar, deneyimin iinde, kkensel balamda
ontolojik olarak kendilerini gsterirler. Burada kkenine inme, Heidegger iin,
kkensel olan anlamadr. Yani, bir eyi yitimsel olarak deneyimlemedir ki, bu
deneyimleme ontolojik bilgiyi olanakl klmaktadr. Bu durumda Heideggere gre
kavramlar, sezgide temellenen ve nesneyle balantl a priori birletirme
111

ilevleridirler
264
. Fakat bu ilevin gereklemesi iin kategorilerin sezgiye bir
referans olmak zorundadr. Heideggere gre Kant, imgelem yetisinin zaman ile
ilikisini gsteremediinden, kavramlarn sezgiyle balantsnn ontolojik zn
grememi ve birletirme ilevinden kavramlarn nasl trediini aklayamamtr.

Heidegger, Kant yorumunda, saf anlama yetisinin kavramlarnn sezgiyle
olan ilikisinin ontolojik olduunu belirttikten sonra, bu ilikiyi aklamaya
almaktadr. Kavramlar, sezgide verilen tasarmlarn bir kavram altnda
dnlmesiyle oluturulur. Burada dnmenin ilevi, sezginin hizmetinde ve
sezgisel olarak verileni anlalr klmaya yneliktir. Sezgilerin anlalr
klnabilmesinin olana ise, sezgilerin kavramlarn altna getirilmesidir. Heidegger,
saf anlak kavramlarnn duyarllk ile ilikisini ve nesnel geerliliklerini
sorgulayarak, kavramlarn sezgiden nasl kaynaklandn gstermeye almtr.
nk ona gre, saf sezgi ve saf anlak kavramlar kkensel olarak zamandan
hereketle aklanabilirler
265
. Kavramlar, sezgiye oturtmak isteyen Heidegger,
kavramlarn sezgisel temeline ieret ederek, Kanttaki kavram ve alg arasndaki
uurumu kapatmaya almtr. Bu balamda Heidegger, kavramlarn, nesnenin
nesne olabilmesinin olana ieren nesnel karakteri zerine durmu ve kavramlarn
yapsal ve zorunlu zelliini zamanla ilgili saf imgesellikten aldn vurgulamtr.
Kant, geleneksel ontoloji tarihi ierisine yerletirerek kavramlar tablosunu
yorumlayan Heidegger, bylelikle, kavramlarn sezgi ile olan balantsnda aa
kan aknsalln vurgulam, zaman ile olan ilikisini kurmutur. Ontik kavramlar
olarak saf anlama yetisinin kavramlar, nasl oluyor da ontolojik bir kavram olan

264
Heidegger, a.g.e, 1987, s. 252
265
Heidegger, a.g.e, s. 211,
112

zaman tasarmnn altna girebiliyor? Heideggere gre, Kant, kavramlarn zaman
tasarmnn altna yerletirilmesi sorununu, ematizm retisinde zmlemektedir.

II.3. Kantn ematizm retisi ve Heideggerin Yorumu

Heidegger, Aknsal Mantkta, Kantn ematizm retisinin ontolojik
bilginin oluumundaki merkezi nemini vurgulamakta ve anlamann saf
kavramlarnn (ontik), ontolojik bir kavram olan zamanda, nasl
konumlandrldn sorgulamaktadr
266
. Bu balamda, Kantn Salt Akln
Eletirisinde ki ematizm retisini yorumlayan Heidegger, ematizmin, saf anlama
yetisi kavramlarnn sezgiye uygulanmasn ieren, saf duyusallatrmaya
(Versinnlichung) karlk geldiini belirtmektedir
267
. Saf duyusallatrma, ontolojik
bilgiyi oluturan sezgi ve anlama yetileri arasndaki ilikide, anlama yetisi
kavramlarnn sezgiye uygulanmasn iermektedir. Bu uygulamada, kavramn
sezgiye balann ieren emalatrma (duyusallatrma) araclyla, (karda-duran
olarak) varolann bilgisi zamann imgesinde kurulmaktadr. Bylelikle saf
dnmede tasarlanm olan ematizmin emalatran yaps araclyla zamann

266
Kantn ematizm retisinin, Aknsal Mantkta merkezi bir ileve sahip olduunu belirten
Heidegger, Kanttaki zamann felsefi yorumunun, Kanta kadar gelen zaman anlaylarndan farkl
olduunu, belirtmektedir. Bu farkllk, Kantta zamann hem znenin, hem de doann dzenleyici
yasas olmasnda temellenmektedir. zaman, dzenleyici ema tarafndan oluturulur. Buna gre
zaman, genel olarak alrlmzda (Rezeptivitt), duyarlmza verilen oklunun (Mannigfltigkeit)
dzenlenen belirlenimi ve dzenin emasdr. Baka bir deyile, zaman, dzenleyici ema olarak
kavranr, snrlanr ve ve birincil olarak doaya balanr. Heidegger, a.g.e, 1995, s. 203.
267
Heidegger, a.g.e,1998, s.102. Heideggere gre duyusallatrma, a priori anlak eylemlerinin, saf
sezginin a priori biimi olan zaman ile balantsn iermektedir. a priori verilen a priori saf anlak
kavramlarnn, a apriori duyusallatrlmas nasl olanakldr? eer bu olanakllk a priori ispatlanrsa ,
o zaman, saf anlak kavramlarnn grnglere balantsnn apriori olanakll onlarn
(grnglerin) nesnel geerliliinin olanakll- ispatlanr. Heidegger,a.g.e,s.359. Burada Heidegger,
kategorilerin nesnede duran, olanakl kullanmnn koulunun a priori sezgisel bir eyi; zaman
ierirmesiyle olanakl olacan belirtmektedir. Ayrca zaman sezgisine karlk gelen bu duyusallk,
kavramlarn nesnel kullanm iin zorunludur ve kavramlarn, duyarla uygulanm ise grngler
tarafndan snrlandrlr. Heidegger, a.g.e, s. 359.
113

imgesinde sezgisel yaplmaktadr. Bu noktada Heidegger, sonlu bilgi yetilerimizin
yitimsel yapsyla ontolojik bilgi arasndaki ilikiyi, ematizmde temellendirmekte
ve varolann (karda-duran olarak) ontik bilgisinin, sonlu zn zaman imgesinde
kendini gsteren ontolojik bilgisinde kklendiini savlamaktadr
268
.

Heidegger, Mantkta drt farkl duyusallatrma tarz belirlemitir. Bunlar,
1. Grnglerin duyusallatrlmas, yani emprik olarak sezilebilen nesnelerin
duyusallatrlmas; 2. Duyusal, empirik kavramlarn duyusallatrlmas; 3. Saf
duyusal kavramlarn duyusallatrlmas; 4. saf anlama yetisi kavramlarnn
duyusallatrlmasdr
269
. Heidegger, bu duyusallatrma tarzlarndan drdncsn
oluturan, saf anlama yetisi kavramlarnn duyusallatrlmasnn, aknsal
ematizmin konusunu oluturduunu belirtmektedir
270
. Heidegger, saf anlama yetisi
kavramlarnn duyusallatrlmasnn, yani bir kavramn ierdii duyusalln, Kant
tarafndan, saf anlak kavramlarnn emas olarak adlandrldn belirtmektedir. Bu
noktada Heidegger, Kantn buradaki dncelerini aklamak iin, nce Kantta bir
kavramn emasnn ne anlama geldiini aklamakta; daha sonra, Kantn ematizm
retisinin ontolojik bilgideki nemini sorgulamaktadr

Kantta anlama yetisinin kavramlar, eitliliin saf bireimli birliini
ierirken; i duyudaki okluun biimsel koulu olan zaman, saf sezgideki a priori
eitlilii kapsamaktadr. Bu nedenle, Kantta (a priori ve genel olduklar srece)

268
Heidegger, a.g.e, 1998, s.91. Kkensel zaman, aknsalln saf oluumunu gerekletirir. M.
Heidegger,a.g.e,s.197. Bu gerekleme Heideggere gre ematizm blmnde aa karlr.
nk, Aknsallk, kkensel zamanda zamansallar (zeitigt). Bu nedenle ontolojik bilgiler,
aknsal zaman belirlenimleridirler Heidegger, a.g.e, s.197.
269
Heidegger a.g.e, 1995, s.360-361.
270
M. Heidegger, a.g.e, s. 359.
114

aknsal zaman belirlenimleri (Zeitbestimmung), hem anlamann saf kavramlar hem
de grngler ile ayn trdendir
271
. Burada Kant, saf anlama yetisinin kavramlarnn
ilevsellii iin duyarln nemini vurgulamaktadr. Zaman, hem kavramlarn, hem
de grngler ile ilgili tasarmlarn olana olduundan, anlama yetisinin ematizmi,
kavramlarn grnglere uygulanmasn iermektedir. Kant, saf anlak kavramlarn
zaman araclyla (aknsal zaman belirlenimleri olarak) grnglere
balamaktadr
272
. Anlama yetisi kavramlarnn emas olarak grnglerin
kavramlarn altna getirilmesi ise, aknsal zaman belirlenimleri (transzendentale
Zeitbestimmung) araclyla gereklemektedir
273
.

Kantta kavramlar, deneysel bir kullanma sahiptir. nk, kavramlarn
nesneye uygulanabilmesi, nesneleri bize veren duyusallmzn biimsel koullarna,
yani mekan ve zamana aittir
274
. Anlama yetisinin emas, duyusallmzn
biimsel kouludur. Bu balamda Kantta , kavramlarn duyusal klnmas, kavramn
kendisine karlk gelen sezgi ile birlemesidir
275
. Kant, bu noktada ema (Schema)
ve imgeyi (Bild) birbirinden ayrmaktadr
276
. Kantta ema, yalnzca imgelem

271
Kant, a.g.e,1990, s.198, A139, B178. Ne aknsalln ufkunu oluturuyorsa ,bunlar saf emalar
olarak, aknsal zaman belirlenimleridir. Heidegger, a.g.e,1998, s.198.
272
Kristof. Nyiri, Kritik des reinen Bildes, Anschaung, Begriff, Schema, Vortrag gehalten in
Rahmen der Konferenz Kant und das Problem des Wissens, Pecs (fnfkirchen), Vorlufige, noch
vielfach zu ergnzende Fassung, Kristof Nyiri Kritik des reines Bildes.htm. 2004 , s.3.
273
G.Wohlfahrta gre saf anlak kavramlarnn emas, diskursiv deildir. ema znde, fenomen
veya bir duyusal kavram olarak, aknsal zaman belirlenimleridir G. Wohlfahrt, a.g.e,1980, s.153
274
Kantn Eletirideki, btn duyusal sezgiler kategoriler altnda durur cmlesini yorumlayan H.
Wagnere gre, Kantn bu cmlesi, emprik sezgilere vurgu yapmaktadr. Her verilen sezgi, her bir
ierilen okluu, zorunlu olarak, kategoriler altna getirir. H. Wagner, a.g.e, 1980, s. 357.
275
Saf anlak emalar olarak, zaman belirlenimleri, duyusal sezgileri ve saf anlak kavramlarn,
dorudan birbirine balar.G. Wohlfahrt, a.g.e, 1980, s.153.
276
Kant ema ve imgeyi ayrmtr. Heidegger, bu somut ayrm balamnda, imge grnm ve
emalatrmay sorgulamaktadr. mge ve ema, grnm ve ematizm ne derece bir araya getirilir?
Onlarn ayrm birlikte nereye aittir? M. Heideggere gre imge ve ema sezgisel ve retilebilirdir.
emalatrma, bir eyin sezgisel betimlenmesidir. Sezilende betimlenen duyusallatrlandr.
Heidegger, a.g.e.1995, s. 359.
115

yetisinin rndr. ema, aknsal imgelem yetisi araclyla gerekleen bir birlii
ierirken, imge tek bir sezgiye ilikindir. Kantn buradaki temel argman, bizim
duyusal kavramlarmzn temelinde emalarn bulunduudur.

Heideggere gre ise, imge, kendini gsteren varolann bir grnmdr
(Anblick). Her eyden nce imgeyi, aracsz grnm olarak yorumlayan
Heideggerde ematizm problemi, bir imge problemidir
277
. Saf anlama yetisi
kavramlarnn duyusallatrlmas iin, Heidegger, Kantn yapm olduu gibi, imge
ve ema arasnda ayrm yapmaktadr. Genel olarak, bir grnm sunan imge,
imdide varolann kopyasn karan grnm (Abbild), mevcut olmayan varolan
sonradan kuran grnm (nachbildend) ve retilecek olan bir varolan nceden kuran
grnm (vorbildend) anlamlarn kendinde tamaktadr
278
. Burada Heideggerin
sorunu, kavramn duyusallatrlmasn ieren kavrama bir imgenin nasl
verildiidir. Ona gre, bu imge verme ilemi bir eit kurma (Bilden) olduundan,
kavramn duyusallatrlmas, ncelikle aknsal imgelem yetisinde
gereklemektedir.

Kantta duyusal kavram, dorudan doruya imgelem yetisinin emasna
ilikindir
279
. Fakat kavram, deneyimde sunulan her hangi bir imgeyle snrl deildir.
Kant, bu noktada imgenin, retici imgelem yetisinin (reproduktive Einbildungskraft)
rn olduunu belirtmektedir. Duyusal kavramlarn emas, imgeleri olanakl klan
saf a priori imgelem yetisinin bir rn; monogramdr ki, imgeler, ilkin bunun

277
Kristof. Nyiri, a.g.e, 2004, Kristof Nyiri Kritik des reines Bildes.htm
278
279
imdinin saf imgesinin saf oluumu, saf sezgi olarak, zamann kendisinin zdr M.
116

araclyla olanakl olurlar
280
. mge, kendi bana bir kavramla
rtemeyeceinden, onlarla ilikili olan emalar araclyla kavramlara balanrlar.
emalarn ilevi, imgeleri kavramlara balamaktr.

Kanta gre ema, kavramlara gre gerekleen imgelem yetisinin
rndr
281
. Heideggerde ise, imgelem yetisi, ema kurucudur (ema-bildend) ve bu
etkinlii ile amann ufkunun bir grnmn (imgesini) vermektedir. Dolaysyla,
Heidegger iin duyusallatrma, bir eyin sezgisel yaplabilmesi iin, bununla ilgili
imge salayabilecei bir tarz ifade etmektedir. Heideggerde ema-imge, kavramn
imgesidir. Kavram, dorudan ema-imgeye bal olduundan, kavramsal tasarlama
ematizm olarak gerekleir. Heideggerin burada vurgulamak istedii nokta, sonlu
zn, sonlu bilgisinin bir eyi emalatran bir n bakla olanakl olduudur.
Kavramn sezgiye uygulanmasn ieren ematizm, kavram ve sezgi birlikteliini
aa karan ontolojik bilginin olanadr. nk saf duyusallatrma olarak
ontolojik bilgi, Heideggere gre bir aknsal ematizm iinde
gereklemektedir
282
.

Bu noktada Heidegger, ematizmin ema kurucu zelliine vurgu
yapmaktadr. Aknsal ematizmin iinde duyusallatrma, ema-kurucu bir zellie
sahiptir. Duyusallatrmann amac, kavrama bir imge vermektir. Dolaysyla,
Heideggere gre, imge ve ema-imge ayrmnda saf anlama yetisi kavramlarnn
duyusallatrlmasn ieren kavrama saf imge verme, ema-imge ile

280
Kant, a.g.e, 1990, s.205, B 188.
281
Aknsal veya saf emaya ne aittir? Saf ema, bir a priori imgeye sahiptir. nk saf anlak
kavramlarnn a priori tasvir edilebilmesi iin, a priori duyusallatrma zorunludur. Heidegger,
a.g.e,1995, s.376.
282
117

gerekletirilmektedir. Bu balamda, kavramlarn duyusallatrlmas iin kavrama
verilen saf imgenin zaman olduunu belirtmektedir. Zaman, saf imge olarak,
ema-imgedir
283
. Saf anlama yetisi kavramlar, aknsal imgelemin l birlii
araclyla sezgiye balandndan, Heideggerde, saf anlama yetisi kavramlarnn
emalar zaman araclyla belirlenirler
284
.

Kant, zellikle emalarn saf anlama yetisinin kavramlaryla olan ilikisinde,
zaman kavramna vurgu yapmaktadr. nk, her kategorinin emas, salt bir zaman
belirlenimini kapsar ve (onlar) tasarmlanabilir klar
285
. Dolaysyla emalar,
Kanta gre, kurallara gre gerekleen a priori zaman belirlenimleridirler.
Heideggerde, Kant gibi, emalar aknsal imgelem yetisinin rn olan aknsal
zaman belirlenimleri olarak aklamaktadr. Bu kurallar, kategorilerin dzenine
gre, olanakl tm nesneler asndan, zaman dizisinde (Zeitreihe), zaman ierinde
(Zeitinhalt), zaman dzeninde (Zeitordnung) ve en sonunda bir btn olarak,
zamanda (Zeitinbegriff) balanrlar
286
. Burada Kant, imgelem yetisinin aknsal
bireimi araclyla gerekleen anlama yetisinin ematizminin, i duyudaki tm
eitliliin birliinden ve bylece i duyuya karlk gelen tamalgnn birliinden,
baka bir eyle sonulanmayacan belirtmektedir. Saf anlama yetisinin emalar,

283
284
Heideggere gre saf anlak yetisi kavramlar olarak kategoriler, duyusal imgeye sahip deildir.
nk sezgide konulatrlamayan ve geici alclmza ait olan zaman, yani imge, yalnzca
duyarln a priori olanadr. Bu noktada zaman, saf imge olarak kendini gstermektedir. Saf emaya
ait olan aknsal zaman belirlenimleri, emay, saf anlak kavramlar olan, kategorilerin altna getirir.
Bylelikle kategoriler, zamann imgesinde kendisini gsterir. ema, Speciosann bireimi,
secundum Categoriam veya Kantn ksaca sylemi olduu gibi, Categoria phaenemenon-
fenomen-; kendini gsteren kategoridir. Heideggerden alnan bu alntdan anlalaca gibi,
ematizm, zamann imgesinde kendini gsteren kategoriler iin, zorunludur. ema, Categoriae per
speciem temporis;. Heidegger, a.g.e,1995, s.378.
285
Kant, a.g.e,1990, s.202, A145, B184. Heidegger, Kantn her bir kategorinin emasnn, salt bir
zaman belirlenimini kapsayarak, kategorileri tasarmlanabilir kld dncesine katlmaktadr.
Heideggere gre ncelikle zaman, speciosann bireiminde belirlenir ve ikinci olarak, ematize
edilir. mge olarak zaman, saf bir kendini gstermedir. Heidegger, a.g.e, 1995, s.377.
286
Kant, a.g.e,1990, s.202, B 184.
118

kategorilerin nesnelerle ilikisini salayan zorunlu kouldur. Heideggerde
kategorilerin, nicelik, nitelik, bant ve kiplik kategorileri olarak blmlenmesine
uygun olarak, saf zaman grnmlerini (Zeitanblick), zaman dizisi (Zeitreihe),
zaman ierii (Zeitinhalt), zaman dzeni (Zeitordnung) ve bir btn olarak zaman
(Zeitinbegriff) olmak zere imgelenebilirliin (Bildbarkeit) drt olanan
gstermektedir
287
.

Kant, nicelik, gereklik ve tz (Substans) kategorilerinin saf emasn
zmleyerek, kategorilerin deneysel kullanmndan baka bir kullanma sahip
olmadklarn gstermitir. Deneysel kullanmnn olana olarak kategoriler, arac
bir ileve sahiptir. Heidegger, Kantn zmledii bu kategorinin emalarndaki
zaman ilikisini, irdelemitir
288
. Buna gre, niceliin emas say (Zahl), gerekliin
emas duyum (Empfindung) ve tzn emas ise gerek olann, zamandaki
kalcldr (Beharlichkeit)
289
.

Heideggerde say, zaman imgesinde kendini gsteren niceliktir. Varolan
nicel olarak belirleyebilmenin olana olarak say, varolanlarn zaman araclyla
saylabilmesinin olanadr. Heidegger iin, burada sz konusu olan nicelik

287
288
Aknsal zaman belirlenimleri olarak, emalar nasl anlalr? Heideggere gre Kantn buradaki
aklamalar, zamann zamanlandrlmas olarak adlandrlan yitimsellik problemine aklk
getirmektedir. Heidegger, zamann yitimsel ilevini, yitimselliin yitimsel yapsn yorumlayarak
aa kartmaktadr. Bu noktada aknsal zaman belirlenimleri olarak, emalar yitimsellie karlk
gelmektedirler. Dolaysyla yitimsellik, dzenleyici ema tarafndan oluturulmaktadr. Buna gre
alrlmzda duyarlmza sunulan oklunun belirleniminde yitimsellik; zamann zamanlandrlmas,
dzenleyici emadr. Heideggerin iddias, Kantn analiz etmi olduu, nicelik, gereklik ve tz
kategorilerinin, emalarndaki zaman ilikisinin, yitimsellik problemine ait olduudur. Heidegger,
a.g.e, 1995, s. 203, 206-207.
289
Nicelik (Quantitt, Gereklik (Realitt) ve Tz (Substanz) kategorileri emaya karlk
gelirler. Niceliin emas, say (Numerus); gerekliin emas, duyum (Sensatio); tzn emas,
kalclktr . Heidegger, a.g.e, s. 380.
119

kategorisinin duyusallatrlmasdr. Niceliin saf imgesi ise sayya karlk
gelmektedir
290
. nk, Kantn terminolojisiyle duyarlmza sunulan, Heideggerin
terminolojisiyle ise karlalan oklunun saylabilirlii (Zhlbarkeit), zaman
araclyla kurulmaktadr. Say olarak zaman, saf anlak kavramlarna olanakl
nesnenin balantsn vermektedir
291
.

Gerekliin emas, duyumdur. Heidegger, saf anlak kavramlarnn
gerekliinin duyusallatrlmasnn ne anlama geldiini sorgulamaktadr. Gereklik
Kantn B182de belittii gibi, bir duyuma karlk gelmektedir. Kantn buradaki
aklamasndan, gerekliin zamanda (in der Zeit) mevcut olan gsterdiine ynelik
bir sonu kartan Heideggere gre gereklik, zaman iinde bulunmadr
(Anwesend). Dolaysyla gereklik, mevcut olma olarak zaman imgesinde ve
zamann imdi kipinde kendini gstermektedir. Heideggerin sylemiyle, zaman
imgesinde kendisini gsteren varolann varl, bir mevcut olmadr ve hakikat olarak,
imdiye karlk gelmektedir.
292

Tzn emas ise, gerek olann zamandaki kalcldr. Kantta olduu gibi
Heidegger iin de zaman, imdilerin saf dizisi olarak bir sreklilie sahiptir. Bu

290
Niceliin bu saf imgesi, kendi kavram karakterine gre, saf bir duyusal kavram ve say olarak bu
saf duyusal kavram ise, bir duyusallatrmadr, Niceliin emas saydr, Nicelik kategorisi,
zamann imgesinde saydr. Heidegger, a.g.e,s. 380.
291
Numerus est quantitas phainemenon sc. Per Speciem temporis; say zaman imgesinde gsterilen
niceliktir. Nicelikte kendini gsteren (ise) duyusal anlak kavramdr. Say, a priori kavram
araclyla niceliksel verilenin, belirlenebilirliinin olanadr. Heidegger, a.g.e, s. 387.
292
Varolann varlk imdiden niin ve nasl anlalabilir? Varlk mevcut olmadr. Hakikat
imdididir. Mevcut olma ve imdi, imdi zaman kipini imleyen Prsenzin karakteri olarak, zamann
kipleridirler. Bu analizde (yitimselliin analizinde) imdi fenomeni, mevcut olma ile balantsnda
akland. Buradan varln ne derece mevcut olma (Anwesenheit), hakikat (Wahrheit) ve imdi
(Gegenwart) olarak, greceli anlalmasnn olana aa kmaktadr. Heideggerde Gerekliin
emas olarak, duyumun analiz edilmesi, zaman imgesinde kendini gsteren mevcut olmay; hakikat
ve imdiyi aa karmaktadr. Heidegger, a.g.e, s.199, 207, 387-388.
120

sreklilik, zamann deien bir ey olmadnn gstergesidir
293
. Zaman gibi tzde,
deimeyen bir ey olarak temelde-durmaya (Zugrunde-liegen) karlk gelmektedir.
Bylelikle Heidegger, tzn emas olarak kalclk ile zaman arasndaki ilikinin,
varolana karya-alma (Gegenstehenlassen) edimiyle ynelen sonlu varln ontolojik
yapsn aa karttn belirtmektedir
294
. nk ona gre, aknsal ematizm,
ontolojik bilginin i olanann temelidir
295
.

Bu noktada, Heidegger, insann ekstatik ufkunu oluturan zamann emalarla
ilikili olduunu vurgulamaktadr. Ekstatik ufkun ak tutulmas, insann ontolojik
yapsnn temelini oluturmaktadr. Bu ontolojik yap ise, ematizm araclyla
varolanlarn varlk yapsnn belirlenmesinin olana olan ontolojik bilgiyi aa
karmaktadr. Heideggerin terminolojisiyle, sonuta, ontolojik bilgi, ontik bilginin
olana ve temelidir. Aknsal ematizm, ontolojik bilginin i olana olarak,
zamann saf sezgisini ieren imgesinde saf dnceyi kurmaktadr. Bu, zamann,
aknsal ematizme ilikin olduu anlamna gelmektedir. Bu durumda, emalar,
aknsal zaman belirlenimleridir. Bylece Heideggger, kategorilerin duyarlln
koullarna, yani zamana bal olduunu gstererek, ontolojik bilginin znn
ematizm ile birlikte ortaya ktn belirtmektedir.

293
Kantn sz ettii nc ema, tzn emasdr. Bu ekilde formle ettii emay Kant, kalclk
veya daha dorusu kalc: (das Beharrliche)); das perdurabile olarak, ifade etmektedir. Kalc:
kendinde tz gsterendir- kalclk, kategorinin zamansal imgesidir. Tzn emas olarak, kalclk,
gerekliin kendini gstermesinin kuraldr. Bu kural ayn zamanda Heideggere gre aknsal zaman
belirlenimine karlk gelmektedir. M. Heidegger, a.g.e, s.391.
294
295
121

ematizm, Kantda olduu gibi, Heidegger iin de anlama yetisinin deneysel
kullanmnn olanadr. Kant, ematizm retisiyle, imgelem yetisi olarak, kkte
olann grnmesini (exhibitio origeneria) gstermitir
296
. Fakat bu orjinallik,
Heidegger iin ayn zamanda yaratc imgelemde gerekleen bir gerekleme, bir
aa kmadr
297
. Heideggere gre, Kantn ematizmi imgelem yetisinin
kaynann, yani varln sergileniinin aa karlmasdr
298
. Bu noktada sezginin
nesnesi olarak zaman belirlenimleri, saf anlak kavramlarnn emasndan ayrt
edilmektedir. rnein, Tz kategorisinin emas, zamann temel anlam olarak kalc
deildir. Zamandaki gerekliin kalcldr. Yani grnglerin deiiminde insan,
zamann kalcln vurgulamaktadr
299
. Saf zaman belirlenimi ve saf emalar
arasndaki bu ayrm, Kant tarafndan pek dikkate alnmamtr
300
. Heidegger de
zaman belirlenimlerinin ontolojik anlamn kendi buluu olarak kabul etmitir.
Heidegger iin zaman, znde kategorilerin emasdr. Bu ema iin zamann
belirlenimi olarak kalclk ise zorunludur. Kategorilerin ontolojik znn
temellendirilmesi olarak ematizm, zamansal bir nitelie sahip olan imgelem yetisi
ile ilikilidir.

296
Heideggerde imgelemin retici ilevi, zamann kiplerine karlk gelerek, zamann uzanmn
iine almaktadr. Saf zaman ilikilerinin kkensel birbirine uzanan birlii, buna gre, saf zamann
kkensel anlatmdr. exhibitio originaria temporistir. Heideggere gre Biz bu ifade de, intuitus
originariusu hatrlyoruz. Heidegger, a.g.e, 1987, s.416.
297
Eer aknsal imgelem yetisi, retici bir ileve sahipse (eer imgelem, sezgi ve dnce iin
birletirici kkse), insann sonlu bilgisinin oluumunda,yani sonlu bilgide bir kkensel yeti durmaldr.
Fakat bu kkensel yeti, intuitus originariusdaki gibi, varolann kendisini ilgilendirmediinden, ontik
yaratcdr. Buna karlk, direnliliin ufku olarak, bamsz evrensel zaman ufkunu oluturan
imgelemin retici bireimi (exhibitio originiaria), ontolojik yaratcdr, yani nesnelliktir. Bu bireim
(imgelemin retici bireimi), btn doa alannn bamsz geiciliidir. Heidegger, a.g.e, s.417.
298
299
Kant, a.g.e, 1990, s.201, 235, B 83, B225.
300
Heidegger, a.g.e, 1998, s.101. Kant aknsal ematizmin oluumunda, zamann kkensel z
zerine her hangi bir almay elinde bulundurmuyordu. Bu nedenle, aknsal zaman belirlenimleri
olarak saf emalarn aklanmas, ksa ve aydnlatlmam olarak kalmtr. Heidegger, a.g.e, 1987,
s.201.
122

II.4. Bilginin Olumasnda mgelem Yetisinin Merkezi Rol ve Yitimsel
Karakteri

Heideggerin temel sav, aknsal imgelem yetisi ve zaman kavramlarnn,
ontolojik bilgide merkezi bir neme sahip olduklardr. Aknsal imgelem, ontolojik
bilgideki kurucu aracdr (Mitte)
301
. nk ontolojik bireim, aknsal imgelemin
l kipi tarafndan oluturulan sezgi ve kavram birlikteliini iermektedir
302
.
Heideggerin Kant yorumunda sklkla syledii gibi, insann ontolojik varoluu
ekstatik bir amadr. Ekstatik amay ieren bu ontolojik yap, sonlu zn sonlu
bilgisinin saf elerinin birliini (sezgi ve kavram) iermekte ve aknsal imgelem
yetisinde kklenmektedir (verwurzeln). Heidegger, Kant yorumunda, ontolojik
bilgiyi oluturduunu savlad sezgi ve kavram birlikteliinin, aknsal
imgelemdeki kkensel saf birlikteliinin, aknsal imglemde kklenen yitimsel
karakterini aa kartmaktadr.

Heidegger, bu amacn gerekletirebilmek iin saf sezginin a priori biimi
olan zamana ynelmektedir. nk ona gre, saf sezgi, kendi znde (im Grunde

301
Aknsal karsamann ift ynl aklamasnda yani, anlak ve duyarln balantsn len her
iki yolun aklanmasnda, retici imgelem yetisi, ortak ve arac yeti olarak kabul edilir. Heidegger,
a.g.e, 1987, s.418. Bir ara yeti olarak imgelem yetisi, yalnzca kkensel birletirici bir ara yeti deil,
ayn zamanda bu ara yeti, her iki daln kkdr. Heidegger, a.g.e,1998, s. 196.
302
Heideggere gre, Kant metafiziin temellendirilmesini, aknsal imgelem yetisine geri
gtrmtr. mgelem yetisi, her iki daln, duyarlk ve anlan kkdr. Bu ekilde imgelem,
ontolojik bireimin, kkensel birliini olanakl klmaktadr. Fakat bu kk, kkensel zamanda
kklenmektedir (Verwurzelt). Bu temellendirmede aa kan kkensel temel ise zamandr.
Heidegger, a.g.e, s. 202. D. Hennriche gre de, Heidegger zaman anlayn, zaman oluturucu
aknsal imgelem yetisinde temellendirmekte; imgelemi, duyarlk ve anlamann ortak kk olarak,
aklamaktadr. D. Hennrich, ber die Einheit der Subjektivitt, Philosophische Rundschau, 1955,
s.55

123

seines Wesens) saf imgelemdir (Imaginitation)
303
. mgelem ise, her zaman iin
duyusal olmak zorundadr. Bu, bilgide sezginin kkensel olduu ve anlama yetisinin
zsel olarak sezgiye baml olduu anlamna gelmektedir. Heidegger, bilgiyi
oluturan iki gvde olarak nitelendirdii sezgi ve kavram arasnda, her ne kadar
sezgiye ncelik tansa da, her iki yetinin znde birbirlerinden yaltlarak ele
alnamayacan belirtmektedir
304
.

Kant, Salt Akln Eletirisinde, bilgide duyarlk ve kavram olmak zere iki
temel kaynak belirlerken, ruhun yetilerine karlk kkensel yeti belirlemitir.
Kantta tm deneyimin olanan kapsayan bu kkensel yeti: duyu, imgelem yetisi
ve tamalgdr. Bu kkensel yeti, oklunun duyu yoluyla a priori zetleniini
(synopsiz); oklunun aknsal imgelem yetisi araclyla bireimini (Synthesis); son
olarak, bu bireimin, kkensel tam alg tarafndan temellendiriliini iermektedir
305
.
Kantta temel yetilerin l karsnda, temel kaynaklarn ikililii sorunu aa,
kmaktadr. Bu sorunu, Heidegger, bilginin iki gvdesini ortak bir kkte; aknsal
imgelem yetisinde temellendirerek amaya almaktadr
306
.

303
304
Burada Heidegger, saf imgelemin, saf sezginin zn oluturan oklunun, duyu yoluyla a priori
zetleniinin (saf synopsis) olana olduunu vurgulamaktadr grnglerin kendiliklerinden
altnda durduklar saf bir kural bulunmasayd, hibir emprik yeniden-retim olmazd. yleyse
grnglerin zorunlu bireimli birliinin a priori zemini olarak, onlarn bu yeniden retimini olanakl
klan bir ey olmaldr.Ama grnglerin kendilerinde eyler deilde, yalnzca tasarmlarn birer
oyunu olduklar ve sonunda i duyumun belirlenimlerine indikleri dnlr dnlmez, bu eyin ne
olduu aa kar. Kant., a.g.e, 1990, s.147, A101. Heideggere gre Eletiriden alnan bu alntda
Kantn da, imgelemi yetisini, varolann tasarmlarnn geri getirilmesinin olana olarak, gsterdiini
sylemektedir. Heidegger, a.g.e, 1998, s. 198.
305
Kant, a.g.e, 1990, s.58, B29
306
Heideggere gre Kant, duyarlk ve anla, bir arac yeti olan aknsal imgelem ile birbirine
balamtr. mgelem yetisi, Kantn yorumunda, duyarlk ve anlak olarak, iki bilgi dalnn kkdr.
Buna karlk, (Heidegger iin) anlak ve aknsal tam alg, kendilerini kolayca imgelem yetisine kabul
ettirir. Heidegger, a.g.e, 1987, s.407.
124

Kant, Aknsal karsamada saf anlama yetisi kavramlarnn ematizmini,
anlama yetisinin kavramlarn ve bunlarn sezgiye baml yapsn dikkate almtr.
Ontolojik bilgiyi, sonlu zn sonlu bilgisinin saf eleri arasndaki ilikiyi gz nne
alarak aklamaya almtr. Heideggere gre, burada Kant, emay, sonlu saf
eler arasndaki ilikiyi kuran aknsal imgelemin rn olarak gstermitir.
Aknsal biim ve aknsal madde arasndaki kkensel kpr, imge yetisinin gcn
iinde barndran aknsal imgelem yetisi araclyla birbirine balanr
307
.
Heideggerde aknsal imgelem yetisi, duyusallk ve anlama yetisi arasnda, Kantta
olduu gibi, bir ara yeti olmaktan ok nc bir temel yetidir
308
. nc bir temel
yeti olarak amann zdeki birliinin olana ve tm bilgilerimizi oluturan iki saf
enin; duyarlk ve anlamann kkenidir. Bu elerin bireimi, Heideggere gre,
bireimi olanakl klan imgelem yetisinde gerekletirilir. Dolaysyla, btn
bilgilerimiz, metafizik de dahil olmak zere bu kkte temellenimektedir.

Bu noktada Heideggerin aknsal imgelemi, ontolojik bilginin temeli olarak
gsteren dncesi aa kmaktadr. Kantn metafizii temellendirmesini,
ontolojik bilginin zsel birliinin temelinin sorgulanmas olarak gsteren Heidegger,
ontolojik bilgiyi oluturan bu temelin, aknsal imgelem olduunu sylemektedir
309
.
Aknsal imgelem, hem alc kendiliindenlik (rezeptive Spontanitt), hem de
kendiliinden alrlk (spontane Rezeptivitt) olarak ontolojik bilgiyi oluturan, saf
sezgi ve dnce birlikteliinin temelidir. Kkensel zaman, zsel olarak,
kendiliinden alclk( spontane Rezeptivitt) ve alc kendiliindenlik (rezeptive

307
K.Leider, Transzendentalphilosophische Briefe, Kritik an den drei Kritiken Kants,
Hamburg, 1977, s.13.
308
Heidegger, a.g.e, 1998, s.131-134.
309
Heidegger, a.g.e, s.195
125

Spontanitt) olan aknsal imgelem yetisini olanakl klmaktadr
310
. Heideggerin
ontolojik bireim olarak adlandrd saf sezgi ve saf dncenin bireiminde,
anlama yetisinin duyusallkla olan ilikisi ise merkezidir. Sonlu akl, duyarlk ve saf
dncenin birlii araclyla kavranabilir
311
. Bir alc kendiliindenlik olarak
anlama, aknsal imgelem yetisine bamldr. Bylelikle aknsal imgelem,
Heideggerin sonlu benin z olarak dnd (amay ieren) ontolojik bilgiyi
olanakl klmaktadr
312
.

Heidegger, insann aknsal imgelemde temellenen bu kkensel yaps
karsnda Kantn geri ekilmi olduunu sylemektedir. Eletirinin ilk basksnda,
Kant, aknsal imgelem yetisini ruhun onsuz olunmaz ilevi olarak aklamaktadr.
Eletirinin ikinci basksnda ise Kant, imgelem yetisinin duyusallk ve anlama
yetilerine geri gtrlemeyen bu merkezi ilevini anlama yetisine aktarmaktadr.
Aknsal imgelem yetisi, ikinci baskda vurguland gibi, temel yeti olarak
iaretlenmi ve onun ilevi plak kendiliindenlik olarak anlaa tanmtr
313
.
Kantn bu tutumu, Heideggere gre imgelemin, anlama yetisinin ilevlerine
indirgenmesiyle sonulanmtr
314
. Kantta, btn yaptn merkezi sorusu olarak
aknsal imgelem yetisi, farkl btn ifadelerine ramen saf dncenin bir
ilevidir
315
. Kant, imgelem yetisinin nemini vurgulam, fakat daha sonra kendi

310
311
312
Heidegger, a.g.e, s.155.Aknsal imgelem yetisi, ontolojik bilginin bir temellendirilmesinin bir
olanaklldr . Heidegger, a.g.e, s.197.
313
314
315
Heidegger, a.g.e,s.197. Heidegger, anlama yetisini konu edinen Aknsal Mant, Geleneksel
Mantktan ayrmaktadr. Aknsal Mantkn kkenini, saf imgelem oluturmasna karlk,
Geleneksel Mantk saf imgelem yetisi hakknda bir ey sylememektedir. Oysa Kant Aknsal
Mantkta aknsal imgelem yetisini konu edinmitir. nk Kant, saf dnceyi yalnzca yarg
ilevleri olarak deil, ayn zamanda bireimin yapay ve yaltlm eleri olarak da ele almtr.
126

koymu olduu bu temel karsnda geri ekilmitir
316
. Heideggerin szleriyle
znenin znelliinin ontolojik analizini eksik brakmtr. nk Kant, imgelemin
merkezi roln anlama yetisine aktararak ontolojik bireimi anlama yetisinin ilevine
indirgemitir
317
.

Heidegger, yorumunda saf sezgi, saf imgelem ve saf akl (tamalg), saf
bilginin esi olarak belirlediinin altn izmektedir. Heideggerin sorunu, bu
saf genin, olanakl kkensel birliinin zn ieren ..saf ontolojik
bireimdir
318
. Heidegger, ontolojik bireimin, saf bilginin bu saf esinin
dikkate alnarak aklanmas gereklilii zerinde durmaktadr. Ona gre, Kant
Aknsal karsamada saf anlama yetisinin kavramlar ve ruhun temel yetisi
(sezgi, imgelem ve tamalg) arasndaki ilkiyi aklamaktadr
319
. Burada Kant,
ontolojik bireimin, saf imge oluturucu (Imaginativen) kiplerinden sz etmektedir.
Bunlar, sezgide kavramann bireimi; imgelemde yeniden retilmelerinin bireimi ve
kavramlardaki tanmann bireimidirler
320
. Bireimin l yapsnn her biri, zamann

Heideggere gre, saf anlama yetisi, znde bir dzenleme yetisi olduu iin, anlama yetisinin
tasarmlarndaki btnlk, akln ideleri araclyla gereklemektedir. Ayrca saf anlama yetisi, ben
dnyorum (Ich denke) tasarmna karlk geldiinden, akln zelliine de sahiptir. Burada
Heidegger, anlama yetisinin kullanm iin akln zorunlu varlna, vurgu yapmaktadr. Akl bantlar
kuran bir anlama yetisi olarak, kural koyucu akln, idelerine bamldr. Dolaysyla anlama yetisi,
kkensel anlamda kural koyucudur.
316
Heidegger, Kantn bu geri ekiliinin nedenini, Kantn aknsal karsamada yapm olduu
ayrmda bulmaktadr. Heideggere gre imgelem yetisi, Kant tarafndan Eletirinin birinci basksnda
bireim yetisi olarak adlandrlmtr. Bunun iin imgelem yetisinin isel zaman karakterini aa
karabilmek iin Kantn bireimden (Synthesis) ne anladnn gsterilmesi gerekir. Heidegger,
a.g.e,s.176. kinci baskda Kant,aknsalln oluumunda, zamann aknsal nceliini, aknsal
imgelem yetisinden geri almtr, yani metafizii temellendirmesinin merkezi ekirdeini; aknsal
ematizmi inkar etmitir . Heidegger, a.g.e, s.199.
317
318
319
Kant , 1990, s.139a, A 97.
320
I. Kant, a.g.e, 1990, s.141a, A98. Heidegger, Kanttaki imgelemin kipinin bireiminin, farkl
zaman belirlenimlerinde imgelemin bireiminin sonuland ve bu kipin, zamann zamansal
ufkunu oluturduunu belirtmektedir. Buna gre, Kanta gre imgelem yetisi, ekil (Abbildug),
kopya (Nachbildug) ve n bilgilerin (Vorbildung) tasarmsal armlar ayn zamanda imdi, gemi
ve gelecein farkl zamansal ufkuna izleyecei yol iin modeldir. Ayn ekilde tpk imdinin
127

bir boyutuna karlk gelmektedir. Sezgideki kavrama, imdiye; imgelemde yeniden
retme, gemie; kavramdaki tanma ise gelecee karlk gelmektedir. Heidegger,
Kanta paralel olarak, imgelemin bu tarzna zamann boyutunun karlk
geldiini belirtmektedir. mgelemin tarz: bir eyin biimini karma (facultas
formandi), sonradan kurma (facultas imaginandi) ve nceden kurmadr (facultas
praevidendi). Bunlar srasyla, imdi, gemi ve gelecek olmak zere zamann
boyutuna karlk gelmektedirler
321
.

Kantta saf bilme yetilerinden birine karlk gelen imgelem yetisi, sezgi ve
kavram arasnda arac bir ileve sahiptir. O, arac olarak madde ve biim arasnda
balayc ileve sahiptir. mgelem yetisinin, imge kuran karakteri araclyla biim
nesneyle ilikilendirilir
322
. Leiderin de belirtmi olduu gibi, Kantn ilgisi, saf
akldaki bilme yetilerinin ilevlerinin aa karlmasna yneliktir. Kantta saf akl,
en genel anlamda bilme yetilerinin btnldr. Bilme yetileri arasndaki ayrmlar,
saf akl ierisinde ilevlerine gre ortaya konmaktadr. Heideggere gre, bu
noktada, aknsal imgelem, dier iki yetinin ortak kk olarak ontolojik bilgi
yetilerimize karlk gelen sezgi ve anlama arasndaki ilikiyi kurmakta ve
yitimselliin kklendii aknsal imgeleme ontolojik bir ilev yklemektedir. Bunun
Heideggerci alm, zaman ile saf akln eitlenmesi, yani zaman ile saf benin
zdeletirilmesidir. mgelem yetisi ve zaman arasndaki isel ilikiye vurgu yapan

durumu gemii takip eder. Ayn ekilde gemi imdiyi takip eder. Bunlar imgelemin (Imagination)
kurallarna gre gerekleir. Heidegger, Vorlesungen ber Metaphysik, Nachdruck: Darmstadt
1964, s.151 .
321
Heidegger, a.g.e, 1998, s.174-175.
322
K.Leider, Transzendentalphilosophische Briefe, Kritik an den drei Kritiken Kants,
Hamburg, 1977, s.13.
128

Heideggere gre, zaman, imgelem yetisinde kk salmaktadr
323
. mgelem yetisi ise,
i duyunun biimi olan zamann koullarna baldr
324
. Dolaysyla, Heidegger
iin, ontolojik bilgiye karlk gelen ve bireimin kkn oluturan aknsal imgelem
ile zaman arasndaki iliki merkezidir
325
.

Bu iliki daha nce Kant tarafndan da vurgulanmtr. Kant, Aknsal
karsamann Saf Anlak Kavramlarnn karsanmas blmnde, aknsal
imgelemin zaman ile olan isel ilikisine deinmitir. Burada Kant, aknsal
karsamay nesnel ve znel olmak zere ikiye ayrmtr. Kant, nesnel karsamada
ontolojik bilginin i olana erevesinde, olanakl nesnenin nesnelliini ieren
nesne olma ufkunu aa karrken, znel karsamada, ontolojik znenin
znelliine (subjektivitt) vurgu yapmaktadr
326
. Heidegger, Kantn yapm olduu
bu ayrma karlk, birletiren bir tutum sergilemektedir. Nesne, zne tarafndan
gerekletirilen ve karya-almada (Gegen-stehen) ortaya kan bir eydir
327
.
Dolaysyla aknsal imgelem yetisi, hem nesnel, hem de zneldir. Fakat Sonuta her
ikisi de amay ieren ontolojik bilgiyi hedeflemektedir. Heidegger iin burada
imgelem yetisi, yalnzca ruhun bir yetisi deil, ayn zamanda kavramlara gre
gerekleen saf bireimin, emann da olanadr. Kantta emalatrma, hem bir

323
Kk olarak aknsal imgelem yetisinin temellendirilmesi, yani saf bireimin nasl her iki
gvdeden olutuu, bu kkn kkenine, yani kkensel zamana geri gtrlr . Heidegger,
a.g.e,1998, s.196.
324
Kkensel ve birletirici bir ara yeti olan, aknsal imgelem, kkensel zamandan baka bir ey
deildir. mgelem yetisi, yalnzca zamanda kklenir.Bu kklenme sayesinde aknsal imgelem yetisi,
aknsalln kkeni olabilir. Heidegger., a.g.e, s.196.
325
Kantn metafizik temellendirmesi, ontolojik bilginin zsel birliinin, isel olanakllnn
nedeninin sorgulanmasdr. Bu neden, aknsal imgelem yetisidir. Heidegger., a.g.e, s.195.
326
Heideggere gre kategorilerin znn aa karlmas, duyarlk ve anlan arasndaki, a priori
zorunlu bantnn aklanmas anlamnda iki yol ierir. Birinci yol, anlaktan, bilincin kkensel birlii
olan aknsal tamalgdan hareket eder ve duyarlkta; zamanda sonlanr. kinci yol, alttan yukarya
ykselir. Grnglerden balayarak en yksee gider. Her iki yolun gsterilmesi, yukardan aaya ve
aadan yukarya, aknsal olarak, bireimin kipiyle ilikilidir. M. Heidegger, a.g.e, 1987, s.407.
327
129

zaman belirlenimidir, hem de imgelemde, saf sezginin kkenidir. Kantn her iki
argmann birletiren Heidegger, bununla, saf bireimin yitimsel yapsn gstermek
istemi ve bu noktada imgelem yetisi ile zaman eitlemitir. Ona gre, mgelem,
zamanda, zaman ise Daseinn ekstatik varlnn ufkunu oluturan yitimselliinde
kk salmaktadr.

Sonu olarak, Heidegger iin aknsal imgelem yetisi ve zaman arasndaki
kkensel ilikinin gsterilmesinin nemi aa kmaktadr. nk, Heideggerin
Kant yorumundaki merkezi argmann oluturan, bir ontolojinin olanakll olarak
Salt Akln Eletirisinin temellendirilmesi, aknsal imgelem ve zaman arasndaki
kkensel ilikide aa kmaktadr. Sonuta Heidegger iin aknsal imgelem, sezgi
ve anlama arasnda sadece bir arac yeti deil, ayn zamanda, saf sezgi ve saf anlama
birlikteliini ieren, ontolojik bireimin de olanadr. Burada saf bireim, imgelem
yetisinin zaman ile olan isel ilikisini iermektedir. Dolaysyla, sezgi ve anlamann
kk olarak aknsal imgelem ve zaman arasndaki isel iliki, Heideggerin
imgelem yetisinin metafiziin arad temel olduuna ynelik argmann
destekler niteliktedir.

Kantn, imgelemin bir bireim yetisi olduuna, ilikin dncesine katlan
Heideggeri bu nokta da ilgilendiren, bireimin yapsndaki zaman ilikileridir
.
nk bireim, nesnelerin okluunun, deneysel, fakat a priori olarak mekan ve
zaman tasarmlar altnda sunulmasdr. Dolaysyla nadiren bilincinde olduumuz

Kantta (karlatrlan ve bantlanan tasarmlarn bir btn olarak), bilgi imgelem yetisinin bir
bireiminin rndr. Eletiride bu bireimin niteliini sorgulayan Kanta gre imgelemin grevi,
bireim ileviyle oluturduu saf elerinin (Sezgide kavrama, mgelemde yeniden-retme ve
Kavramlarda tanma) bireimini, kavramlara getirmektir. Kantta imgelem bir bireim yetisi
olduundan, bireimin tarzna, zamann bir boyutu karlk gelmektedir.
130

bireim, saf sezgi, anlama ve imgelemin kkensel olarak birletirilmelerini
iermektedir. Bunun anlam, anlama yetisine ait kavramlarn ancak duyusal sezgi ile
iliki iinde ve imgelem yetisi araclyla ortaya kabilecekleridir. Burada
kavramlarn duyusallatrlmasn ieren ematizmin z aa kmaktadr.

Kavramlarn sezgisel yaplmas, sonlu bir z olarak insann bir eyi, sezgisel
yapaca Heideggerin terminolojisiyle, bir eyle ilgili bir grnm (imge)
salayabilecei bir tarz ifade etmektedir
328
. Heidegger, kendini gsteren
varolann grnm olarak adlandrd imgeyi, varolann suretini karan, artk
mevcut olmayan varolan sonradan kuran ve retilecek olan varolan nceden
kuran (Abbild, Nachbild, Vorbild) olmak zere e ayrmakta; Kantn Sezgide
Kavray, mgelemde Yeniden-retme ve Kavramlarda Tanma olarak
adlandrd imgelemin kipiyle ilikiye sokmaktadr. mgelemin l kipinin
zamann kipi olarak aa kma olanakll ise, sonraki blmn konusunu
oluturacaktr.

II.4.1. Sezgide Kavrayc Bireimin mgelem Yetisindeki Zaman Bantl
Bireimi

Kanta gre kayna ne olursa olsun, btn tasarmlarmz zamana aittir.
Tasarmlarmzn zamana ait olmasnn olana ise, anlama yetisinin, ardk
izlenimler dizisinde zaman ayrt etmesidir. Saf anlama yetisinin zaman ayrt etme

328

131

ilevi araclyla her sezgi, kendi iinde, bir oklu olarak tasarmlanabilmektedir.
Tasarmlanan bu okludan, sezginin birliinin doabilmesi iin, okluun bir araya
getirilmesi zorunludur. Kant, sezginin sunmu olduu, bu oklunun, bir araya
getirilmesi edimini, Sezgide Kavramann Bireimi (die Synthese der
Apprehension im Anchaung) olarak adlandrmaktadr
329
. Daha yaln bir ifadeyle,
Sezgide Kavrayc Bireim, okludan, sezginin birliinin domasdr
330
. Dorudan
doruya sezgiye ynelen kavray (Apprehension), sezginin sunmu olduu oklunun
birletirilmesi ve ayrtrlmasnn olanadr.

Kantn Salt Akln Eleitirisinde, belirttii gibi, zaman tasarmlarn bilinte
olma biimidir. Zaman araclyla verilen tasarmlar, mulaklktan bilince
getirilmektedir. Dolaysyla, zamann ve onun iindeki ilikilerin anlamnn ne
olduu, oklunun bu bireimsel birliini bir araya getiren kavray olmadan
belirlenemez. nk zaman, sezgide kavrayn a priori bireimine aittir
331
.
Heidegger, Kant yorumunda, nesnelerin bilinmesinde kavrayn rolnn ne
olduuna ynelik Kantn tartmasn srdrmektedir. Kant, sezgide kavray, saf
zaman balantl ve aknsal imgelemin bir kipi olarak belirlemektedir. Heidegger

329
Kant, a.g.e, 1990, s. 144a, A 989.
330
H. Wagnere gre, Sezgide kavramann bireimi, temel balayc edir. Emprik olarak, sezgide
kavramann bireimi, yaln bir ekilde oklunun eleri olarak, bize gelen i ve d duyarlmza ait
sezgilerin (mekan ve zamann) bir araya getirilmesidir (zusammennehmen) H. Wagner, a.g.e, 1980,
s.361.
331
oklunun bireimsel birlii, sezgide kavramann bireimi ile imgelemin bireimsel rn olan
speciosonun kouludur. Buna gre mekan ve zaman tasarm, imgelem yetisinin rndr.
Dolaysyla mekan ve zaman, bir birlii iermektedirler.Kant, her grngnn, kendi ierisinde bir
okluu kapsadn, dolaysyla da anlmzdaki deiik alglarn kendi ilerinde dank ve ayr
olarak bulunduklar iin, duyunun kendisinde bulunmayan bir bireime gereksinim duyduklarn
sylemektedir. oklunun bireimini salayan bu yeti, imgelem yetisidir. Kant, a.g.e, 1990, s.176a,
A120. Buna gre sezgide, imgelemin bir bireimi bulunur. Kantta imgelem ile aknsal imgelem
yetisi zdetir. Aknsal imgelem yetisinin saf bireimi, kkensel zaman balantsnda grnr hale
gelir. Heidegger, a.g.e,1987, s.342. Bilginin temel esi olan saf duyusal sezgi, bireimsel birlik ve
onun kurallar olmadan sunulamaz. Kant, bu problemi biimsel sezgi ve sezginin biimi arasnda
yapm olduu ayrmda zmeyi denemitir.
132

iin de kavray kipinde bireim, aknsal imgelem yetisinin bir kipidir. Heidegger,
saf kavrayc bireim ve aknsal imgelem arasnda kurmu olduu eitlikten
hareketle, imgelemin zelliklerini kavrayc bireime aktarmakta ve bu niteliinden
dolay sezgide kavrayc bireimin, zaman oluturucu (zeitbildend) bir nitelie sahip
olduunu belirtmektedir
332
. Zaman oluturucu kavrayc bireim, bu niteliinden
dolay, imgelem yetisinde, saf zaman karakterine sahiptir. yle ki saf imgelem
yetisi, saf sezginin bir ierigidir (ingredinz)
333
. Bu balamda Heidegger, aknsal
imgelemin yitimsel zaman kiplerinin aa karlmasnda, saf kavrayc bireimin
rolnn merkezi olduunu belirtmektedir.

Heideggere gre, en genel anlamda kavray, imgeletirici bireimin
(imaginative Synthesis) bir eylemidir
334
. Sezgide kavrayc bireim, kavrama
kipinde bir bireimdir ve zne gre imgeletiricidir; zaman tasarmnn olanadr.
Kant, her grngnn kendi ierisinde bir oklu kapsadndan, duyunun kendisinde
bulunmayan bir bireime gereksinim duyduunu belirtmi ve oklunun bireimini
salayan bu yetiyi, aknsal imgelem olarak nitelendirmitir. Kavray, sezgide
verilen okluu birletiren imgleme ait olduu iin, Kant, bireimin bu kavrayc
kipini sezgiye yerletirmitir. Heidegger iin de kavray ve imgelem, sezgiye
aittir
335
. Bu noktada, Heidegger, kavray ve aknsal imgelem arasndaki ilikiyi

332
Wagner, mekan ve zamann a priori olmalarna ramen sezgi olduklarn, ayn zamanda a priori
olmalarna ramen de okluu ierdiklerini belirtmektedir. Wagnerin bu ekilde anlalan mekan ve
zaman yorumuna gre, her iki sezgi biimi de oklunun a priori birliinin belirlenimi ile
tasarmlanrlar. Dolaysyla saf sezgi olarak mekan ve zaman, oklunun bireimsel birliinin olana
olan, Sezgide kavrayc bireimin olanadrlar. Bu mekan ve zamann, Sezgide kavrayc bireimin
olana olarak, a priori verildii anlamna gelmektedir. H. Wagner, a.g.e,1980, s.359.
333
334
335
133

gsterdikten sonra, sezgi ve kavrayc bireim arasndaki ilikiye odaklanmakta ve
kavrayc kipte bir bireimin ne derece sezgide temellendiini sorgulamaktadr.

Kantta, a priori, zaman ve mekan tasarmlar da olmak zere btn
tasarmlarmzn olana kavraytr. Btn tasarmlarmz, saf kavrayc bireim
tarafndan retilmektedir. Bununla birlikte, Kantta btn tasarmlarmz isel
duyuya ait olduu iin, tm bilgilerimizin i duyum olan zamann altnda durmas
ve onda toplu olarak dzenlenmeleri, balanmalar ve iliki iine getirilmeleri
gerekmektedir
336
. Heideggere gre Kant, burada, her sezginin kendisinde bir oklu
ierdiini ve tasarmda kapsanan bu oklunun olanann ise, saf kavrayn bireimi
olduunu sylemektedir. Kantn kavray sezgiye yerletirmesinin nedeni, deneysel
sezgide saf olan, yani zaman ama edinmesidir. Bu nedenle, Kantta btn sezgiler
deneyseldir. Heideggerde ise her sezginin, kendisinde bir okluu iermesi ve bu
oklunun da, duyusal etkilenim (Selbsaffektion) tarafndan verilmesi sz konusudur.
Heidegger, Kantn bu aklamasnn kkensel bir sorunu iinde barndrdn
dnmektedir. Bu kkensel soru, nesnel olmayan, fakat sezilenin, hem nesnel olan,
hem de sezilen olarak nasl verilebileceidir?

Heidegger, bu soruda Kantn aknsal imgelem yetisinin imgeletirici
bireiminin btn yorumunun temellendiini dnmektedir. Kavrayc bireim,
duyularn sunduu oklunun bireimi araclyla retetildiinden, mekan ve zaman
tasarmlarnn olanadr. Heideggerin belirtmi olduu gibi, her bilginin zsel
paralarn oluturan sezgi ve kavramlara ait btn tasarmlarmz, zamana baldr.

336
Kant, a.g.e, 1990, s.87, A99.
134

Dolaysyla bu, aknsal imgelem yetisinin imgeletirici bireiminin de zaman
balantl olduu anlamna gelmektedir. mgelem yetisi, yalnzca zaman balantl
(Zeitbezogen) olarak olanakldr veya daha ak formle edilirse, imgelem yetisinin
kendisi zamandr
337
.

Bu noktada Heidegger, Kant yorumunda, kavrayc bireimin ne anlama
geldii ve imgelem yetisinin bir kipi olarak nasl temellendirilecei ile ilgili
dncelerini, imdinin analizi ile gerekletirmektedir. Heidegger, kkensel
zaman anlamnda, zamandan, zamann zamanlandrlmasn (Zeitigung)
anlamaktadr. Zamansalln zamanlandran (Die Zeitigung der Zeitlichkeit) yaps,
sonlu zn, kendini, kendi uruna dntrmesinde (verwendet) kendisine bir zaman
kipi vermesine karlk gelmektedir. Kendini tketmede Dasein, kendi kendini, e
deyile zamann kullanr
338
. Bu balamda, Heideggere gre sonlu zn
kkenselliini oluturan eylemlerindeki yitimselliin gsterilmesi, ancak, geleneksel
zaman kavram braklrsa yerine getirilebilir
339
. Oysa, Kant, zaman saf sezgi
olarak yorumlamakla birlikte, yalnzca vulger anlamda aklamtr
340
. Kant iin
zaman, saf sezgide verilen, imdi dizilerinin ard ardaldr. imdinin, imdi ve
imdi ve imdi eklinde birbirini dzenli takip etmesidir. Bu sralamada imdinin
genilii ve sresi geliigzeldir. Her imdi, kendi aracsz dzenli komuluunda,
hem bir imdi-artk-olmayan (Jetzt -nicht-mehr), hem de bir henz-imdi-
olmayandr ( jetzt-noch-nicht)
341
.

337
338
339
340
341
135

Heideggerde ise zaman, bu, saf birbirini takip eden imdi oklusunun
(Jetztmanigfltikkeit), tasarmnn evrensel biimidir
342
. Bir imdi araclyla ne
geip gidiyorsa, o, zamandadr. imdi, imdi-artk-olmayan ve henz-imdi-
olmayan olarak zamanda olana karlk gelmektedir
343
. Bylelikle Heideggerde
zaman tasarm, znede, olayn bir sreci olarak btn tasarmlarmz
belirlemektedir. Buna gre, znenin btn durum aamalar ve durumlar, imdi
dizilerine baldr. Heidegger, bu tasarm balantlarn, zamanda gei anlamnda,
isel zamanllk (innerzeitig) olarak adlandrmaktadr. Buna gre, aknsal imgelem
yetisinin kkensel zaman balantsnda grnr hale gelen her znel durum, bir
imdiye ynelmektedir. Sonlu zn, bir imdiye ynelmesiyle aa kan znel
durumu, onun, ynelimine elik eden zaman tasarm araclyla
dzenlenmektedir
344
. Kantta aknsal imgelemin l bireimsel kipi, nesnelerin
bilinmesinin olanadr.

Heideggere gre, Kant, Salt Akln Eletirisinde, l bireimin analizinden
sz etmi ve her bir deneysel bireimin k noktasn, ona karlk den
aknsallna aktarmtr. Bu noktada, Heidegger, Kanta, sezginin, bir nesne
olarak verilip verilemeyecei sorusunu yneltmektedir. Heideggere gre zihnimiz
zaman, imdinin art ardaln ieren izlenimlerin sralannda ayrt etmelidir, yani
zihin imdide, imdi ve imdiyi iermelidir
345
. Buradaki izlenimlerin sralan iin,
zaman ayrm (Zeitunterscheidung) zorunludur. Oysa Heidegger, Kantn, bunun

342
Heidegger a.g.e, s.342.
343
Klaus.Grochowiak.,DerZeit- &Zukunfbegriff file://A\:\Facharttikel-Zeit-und Zukunftsbegriff.htm
2005
344
Her znel durum, Aknsal imgelemyetisinin saf bireiminin, kkensel zaman balantsnda,
grnr hale getirilir. Heidegger, a.g.e,1987, s.342.
345
Kantta da izlenimlerin sralannda zihin, zaman ayrd eder ve bylece btn izlenimler daima
oktan her bir sylenen imdi ile imdi bu, imdi bu olarak ilikilendirilmelidir.
136

tam tersi gibi davrandn belirtmektedir. Her izlenim (Eindruck), tasarm olarak,
ilkin, deimeyen bir imdi ilikisini ierdiinden, kendi iinde bir imdi ve annda
imdi olan bir imdiye ynelmek, gerek kavrayn olanadr. imdiye ynelme,
gerek kavrayn olanan oluturduundan, zaman tasarm gerek bir imdiye
bal olmak zorundadr. Bu durumda, hem izlenimlerin sralan, hem de zaman,
gerek imdinin aklnda dururlar ve dolaymsz imdinin karakterini tarlar.
yle ki, Heideggere gre, bu imdi, kendisinde eklemlenmesinin olanan, kendi
ierisinde barndrmaktadr. Heidegger, imdiye ynelen ve onun ufkunun birliini
ieren bu kavray, ele geirme (Aufgreifen) olarak adlandrmakta ve deneysel
sezgiye ait olduunu savlamaktadr
346
.
imdi bir akla sahiptir. Bu aklk, ierisinde yer alan bir ok eyle
ilintilidir. Bir imdinin birlii ierisinde bu okluun ylesine verildii bir
ufuk grmekteyiz, bu tr bir birletirme ki ierisinde okluun bir utan te
uca geebilen ve imdiye ynelmilik temelinde bir arada duran okluun
olduu bu (tr) birliktelie Kant, kavray ya da ele geirme (Aufgreifen)
adn vermitir
347
.

Kavrayc bireim, deneysel sezgiye ait olduundan, saf anlama yetisinin
dnme ve soyutlamay ieren mantksal ilevlerine sahip deildir. Kavrayc
bireim,bir oklunun ele geirilii olarak zaman sezgisindedir
348
. Sezgi olarak
zaman, imdilerin saf okluunu iermektedir. Buna gre, saf zaman sezgisinin

346
Heideggerin, kavrayc bireimin, deneysel sezgiye ait olduu sav, Kantn aklamalarna
dayanmaktadr. Saf zaman balantl kavray aratran Kant, zamann art ardalndaki kkensel
verilmiliin, zsel olarak, deneysel kavraya bal olduunu belirtmitir. Heidegger, imdinin saf
art ardal olarak dnd sezginin, saf syndotik sezgide ve a priori olarak verildiini
belirtmektedir. Burada Heidegger, bireimden deil, syndosisden sz etmektedir. Kavramann bu
bireimi saf syndosistir. Yani alrln bir kendi kendiliidir. Heidegger, a.g.e, 1987, s.342.
347
Heidegger,a.g.e, s.342.
348
137

(Zeitanschaung) kendisinde, saf bir kavray durmaktadr. Bu saf zaman sezgisi,
artk-imdi-olmayan (nicht mehr Jetzt) ile henz imdi olmayann (noch nicht Jetzt)
birliini ieren, bir biraraya getirmedir. Bunun Heideggerci alm, bir zaman
fenomeni olarak imdinin koparlm basit bir e deil, bir oklu olduudur. Saf
zaman sezgisi, oklunun sahip olduu ele geirmeyi (kavray) tasarlamaktadr.
oklu, saf zaman sezgisi olarak imdiye aittir. imdi ise, kkensel saf bireim
anlamnda, saf kavrayc bireime karlk gelmektedir.

Heideggere gre, aknsal imgelemin zaman oluturucu l kipinden
birincisine karlk gelen kavray, dorudan imdinin saf art ardal olan zaman
oluturmaktadr. Zamann, imdilerin saf ard ardalnda deneyimlenmesinin
olana ise saf kavraytr. Bu, deneysel kavrayn olanann saf kavray olduu
anlamna gelmektedir. Saf zaman sezgisini nceden kuran kavray, ontolojik
bilmede, nesnenin bilinmesi ediminin; nesneletirmenin (Vergegenstndlichung)
birinci aamasn oluturmaktadr. Nesneletirmenin birinci aamas araclyla,
oklu olarak, verilen eyler, birlik haline getirilerek sezgiye sunulmaktadr. nk,
birlik ve okluun kkensel balants, kavrayc bireim araclyla, imdide;
zamanda oluturulmaktadr. nk, birlik ve oklunun kkensel balants,
kavray araclyla imdide; zamanda kurulmaktadr. imdinin kendisi birlik
ve okluun alc kkensel balantsdr
349
. Heidegerin belirtmi olduu gibi, bu a
priori alclk sezilene yneldiinde, bir eyin suretini kartmaktadr. Bu bir eyin
suretini karma olarak kavray, nesneletirmenin birinci aamas olan aknsal
imgelemin zaman oluturucu birinci kipine, imdiye, karlk gelmektedir
350
.

349
350
Buna gre kavrayn saf bireimi, zaman karakterine sahiptir. Heidegger, a.g.e,1998, s.180.
138

Sonu olarak, Heideggere gre, sonlu z, zorunlu olarak saf kavrayc
bireime sahiptir. nk kavrayc bireim, imdi dizilerinden oluan zaman
tasarmnn ve nesneletirmenin olanadr. Kavray ve sezgi arasndaki ilikiyi
bireim sezginin zel mlkiyetidir
351
szleriyle dile getiren Heidegger, kavrayc
bireim ile imdiyi eitlemekte ve bu eitlikten hareketle, sonlu zn ontolojik
bilmesini (sonlu bilmesini) imdiye ve imdiletirmeye balamaktadr. Sezgide
kavrayc bireim, imdinin kendisidir
352
. Sonlu zn, ontolojik bilmesi imdiye
ilikin olduundan, yitimseldir. Buna gre kavray veya ele geirme olarak saf
bireim, genel olarak imdide sunulan zamann; yani, yitimselliin oluturucusudur.

II.4.2. mgelemde Yeniden retimin mgelem Yetisindeki Zaman Bantl
Bireimi

Heideggere gre, Kant, deneysel tasarmlardaki yaratc bireime iaret
ederek balam ve deneysel retici bireimin zaman balantl olarak, imgeletirici
imgelem yetisine ait olduunu belirtmitir. Heidegger iin yeniden-retimin
karakterinin bireiminde sz konusu olan, yeniden-ne-getirmedir (Wieder-vor-
fhren)
353
. Kavram, deneysel yaratcla gnderme yapmaktadr. nk burada,
nitelii yaratclk olan ve mevcut olmayan varolan sonradan kuran; yeniden-ne-
getiren, bir bireim sz konusudur. Heideggerin imgelem yetisinin bu kipi ile
dnd, bir kez ne getirilmi olann yeniden ne getirilmesidir. Burada sz
konusu olan, bir okluun, kavray araclyla daha nce sunulmu birliinin

351
352
353
Heidegger, a.g.e, 1987, s.349-350.
139

yeniden-ne-getirilmesidir. Bylesi bir yeniden-ne-getirme veya kavramn Kant
alm olarak imgelem, daha nce tasarlanm olann yeniden tasarlanarak birlikte
getirilmesini ierdiinden, kavray, yeniden-retimin bireimine, aittir. Fakat, her
iki bireim arasndaki ncelik, kavrayc bireimdedir.

Birbirini izleyen ve elik eden tasarmlarn bir araya toplanarak balant
ierisine getirilmeleri, bylelikle nesnenin yokluunda bile retilmelerini ieren
yeniden-retim yasas, Kantta grnglern zorunlu bireiminin birliinin a priori
zeminini oluturmaktadr. mgelemde yeniden-retimin ilevleri araclyla,
tasarmlarn oklusu, birbirinden ayrlmakta ve yeniden retilmektedir. Birinci
blmde akland gibi, Kantta grng, bir tasarmdr; yani, nesnelerin i
duyumuza karlk gelen zamann belirlenimlerine indirgenmesidir. Burada
imgelemde yeniden-retimin bireimi, tm deneyimin olanann zeminini,
dolaysyla da zaman tasarmnn olanan oluturmaktadr. nk Kantta
deneyim, grnglerin yeniden retilebilirliini zorunlu olarak,
354
ierdiinden,
yeniden-retim, tm deneyimin olanann zeminini oluturan zaman tasarmnn
olanadr.

Bu noktada, Heideggerin Kanta kar ne kard ve tartt deneysel bir
yeniden-retimin zerinden, saf bir yeniden-retime nasl gidilebileceidir?
Heideggere gre, bizler gemiin ak ufkuna sahip olduumuz iin, zihnimiz,
imdi-artk-olmayann boyutuna gitme olanana sahiptir. nk, deneysel olarak
mevcut olma, ayn zamanda, bir a priori mevcut olmann olanaklln da

354
Kant , a.g.e, 1990, s.87, A 102.
140

iermektedir. Gemie gitme olanana sahip olduumuz iin, gemiteki deneysel
alglarmz da tekrar geri getirme olanana da sahibizdir. Bu nedenle, Heidegere
gre, ontik gemiimizi ieren imdi ilikisinin her tekrarnda, yeniden-ne-
getirmenin olanakll ierilmektedir. Gemiteki imdinin, tekrar geri
getirilebilmesinin (wiederbringenknnen) olana ise (bu imdinin, henz imdi ve
imdi olarak sunulabilmesine baml deildir) geen imdi ile oluturduu
birleimdir.
355

Burada, Heideggerin saf imgelemin yaratc bireiminde, zamann kendisini,
gemi olarak sunduu sav ortaya kmaktadr. Heideggere gre, saf imgelemin
retici bireiminde, zaman kendisini gemi olarak sunmaktadr. retici bireimin
olana, yeniden-retici bireimde, zihnin, dnceden tekrar-geri-getirmeyi
kaybetmemesidir. Kantnda sylemi olduu gibi, bylesi bir bireimde zorunlu bir
kaybolmayan (nicht verlieren) durmaktadr
356
. Heidegger, bu zorunlu
kaybolmayann yalnzca, bir bulundurma olabileceini belirtmektedir. nk
nceden deneyimlenen eyler, zihinde yalnzca bulundurulabilirler
357
. Dolaysyla
Heideggerde, zihnin, zaman ayrt etmesi araclyla nce ve daha nce bir
baka sahip olmasnn nedeni, nceden deneyimlenen eylerin zihinde
bulundurulabilmesidir. Bu bulundurulabilirlik, ayn zamanda yeniden-retim
kipindeki, deneysel bireimin olanadr.

355
356
Kant , a.g.e, 1990, s.87, A 102.
357

141

Heidegger, yeniden-retim araclyla, imdi-artk-olmayan (mevcut
olmayan) eylerin btn deneyimden nce tekrar-geri-getirilerek, her bir imdi ile
birletirildiini belirtmektedir. imdi-artk-olmayan olarak, nceden deneyimlenen
bir eyin, bu yeniden ne getirilmesi, zihnin geriye kavraynn (Rckgreifen)
olanadr. imdinin ufkunu ak tutan bu saf geriye kavrama araclyla, zaman,
bir saf sezgi iin, yalnzca imdi olarak deil, imdi-artk-olmayan olarak aa
kmaktadr. Bylelikle Heideggerde, imdinin bu ak ufku, gemiin ne
getirilmesinin olanan iinde tamaktadr.

Kanta gre saf sezgi, imgelem yetisinin bir saf oyunudur. Saf imdinin
geriye kavranan birlii, kendisini, saf zaman balantl imgelem araclyla sezilene
balamaktadr. Zaman balantl yeniden-retim, bu anlamda, bir nesne balantsnn
olanakllnn temelidir. Grnglerin kendisi, deneysel verilmiliini oluturan
imdi durumlarndan baka bir ey deildir. Dolaysyla, Heidegger iin, kavrayn
kendisi, yeniden-retim olmadan olanakl deildir
358
. Heidegger, sezgide kavrayc
bireim ile imgelemde yeniden-retiminin kkensel eylemlerinin birbirine ait
olduunu belirtmektedir. Bu birbirine ait kkensel eylemde, imdi ve imdi-artk-
olmayan da zaman, imdi ve gemi olarak aa kmaktadr. Buradan kan sonu,
ele geirme olarak kavray ve imgelemde yeniden-retimin, saf sezgi olan zaman
oluturduklardr. mgelemin her iki bireimi de, zaman oluturucu bir ileve sahiptir.
Buna gre, kavrayc ve yeniden-retici bireim, zaman tasarmnn olanadr.

358
142

Heidegger, imgelemin, kavrayc ve yeniden-retici bireimleri arasndaki
zaman oluturucu ilikiyi aa kardktan sonra, yeniden-retimin, tasarmlarn
nesneletirilmesindeki ilevini tartmaktadr. Heidegger, imgelem yetisinin ikinci
kipi olarak iaretledii imgelemde yeniden-retimin, nesneletirmenin birinci
aamasna karlk geldiini belirtmektedir. nk, yeniden-retim, btn
bilgilerimizin olanakllnn aknsal temelini oluturmaktadr. Heideggere gre,
Kant, Aknsal karsamann ikinci blmne, imgelemin bireiminin kipinin
iaretlemesi ile balamakta ve yeniden-retimin bireiminin aklanndan, aniden
nesne altnda neyin anlalmas gerektiine gemektedir
359
. Heidegger, burada
Kantn, kategorileri, yeniden-retimin aknsal temelleri olarak akladn
belirtmektedir. Eer kategoriler, yeniden-retimin bireiminin aknsal temeline
aitse, nesne balantsn olanakl klan ve saf bireim araclyla oluturulan
aknsalln evresine aittir
360
. Bu durumda kategorilerin aknsal temeli, yeniden
retimin dnda deil; onunla zdetir. Dolaysyla yeniden retimin z, dorudan
nesnelliin oluumuna aittir
361
. Zihnin, aknsal etkinliine ait olan yeniden-retim,
nesne olarak, karya almann btn olanakll iin temeldir.

Sezgide kavrayc bireimin aklannda Kant, kavrayn, tm
bilgilerimizin aknsal zeminini oluturduunu sylemekteydi. Yeniden-retimi de,
anln bu aknsal etkinliine dahil eden Kant, bu noktada imgelemde-yeniden-
retimin bireimini, aknsal imgelem yetisi olarak adlandrmaktadr
362
. Kantn bu

359
360
361
onun z, dorudan nesnelliin oluumuna , yani aknsal einime (Affinitt) aittir. Heidegger,
a.g.e, s.400.
362
Kant, imgelem yetisinin yeniden-retici bireiminin , zihnin aknsal edimlerine ait olduunu
sylemi ve bu yetiyi, aknsal imgelem yetisi olarak adlandrmtr. Kant, 1990, s.149a, A 102.
143

tutumuna karlk, Heidegger, imgelemde yeniden-retimi, aknsal imgelem yetisine
indirgememektedir. Heideggere gre Kant, yeniden-retimi, aknsal imgelem yetisi
olarak nitelemekle yanl bir adlandrma yapmtr. Ayrca, Kantn burada yeniden-
retimin, aknsal imgelem yetisi olduuna ilikin szleri ak deildir. yleyse,
Heideggere gre burada saf yeniden-retimin, imgelem yetisinin yalnzca tek bir
performans m, yoksa kipi mi olduu sorusunun cevaplandrlmas gerekmektedir
363

Heidegger, soruya aklk getirebilmek iin, saf imgelem yetisinin zsel
olarak retici olup olmadn tartmaktadr. Heideggerin sorusu, imgelem yetisine,
retici bir bireimin nasl ait olduuna ilikin daha trevsel bir soruyu iermektedir.
Bu durumda Heidegger, saf yeniden-retimin, retici yeniden-retim olup
olmadn, sorgulamaktadr. Geriye kavray olarak, yeniden-retim retici yeniden-
retim midir? Heideggere gre, yukarda deindiimiz gibi, Kant, A 102de yanl
bir adlandrma yapmtr. mgelem yetisi, yeniden-retimi olanakl kld iin
reticidir. Bununla birlikte, yine de imgelem yetisi, bu reticilik ile
zdeletirilmemelidir. Heideggerin zm, eer imgelem yetisi, yeniden retimi
olanakl klyorsa (ki Heideggere gre klyor), o zaman reticiliin imgelem
yetisine eklenmesi ynndedir. Yok klmyorsa, o zaman, saf imgelem yetisi, saf
yeniden reticidir
364
.

mgelemde yeniden-retim, zaman oluturucu bir ileve sahiptir. mgelemin
bu saf bireimi, imdiyi oluturur. Bu, saf imgelem yetisinin bireiminin kipine gre,
zaman oluturucu (Zeitbildend) olduu anlamna gelir. mgelemin bu saf bireim

363
Heideggere gre eer, Kant, burada birincisini kabul ediyorsa, imgelem yetisi burada kkensel
anlamda aklanamaz. Heidegger, a.g.e, 1987, s.354.
364
Heidegger, a.g.e, 1998, s.181-182.
144

yetisi, saf sonradan kurma (gemi) olarak adlandrlr. nk imgelem yetisi,
olanakl sonradan gidiin (nachgehen) ufkudur. mgelem yetisi, imdiyi iine alr ve
bu ekildeki sonrada bu ekilde oluturulur. Saf yeniden-retim, zsel olarak
imdiyi kuran sezginin saf bireimi ile birleir
365
.

Heidegger, Kantn sezgide kavrayc bireiminin, yeniden-retimin bireimi
ile ayrlmamacasna birbirine (unzertrennlich) bal olduuna ilikin dncelerine
katlmaktadr
366
. Ona gre de her imdi, imdi oktan u anda (Jetzt schon Soeben)
olan iine almaktadr. Bylelikle imgelemde yeniden-retimin bireiminin imdiki
grnmn dorudan bir resmini verebilmesi iin, sezgide kavramann
bireimindeki btn aamalar ieren mevcut olan okluu bulundurmas gerekir.
Sezgide kavrayc bireim, ayn zamanda yeniden-retimin saf bireimi
olmaldr
367
. Fakat kavrayc bireim, tpk yeniden-retim gibi aknsal imgelem
yetisinin bir eylemi olduundan, bu eylem, ayrlmamacasna her iki kipte zsel
bireimin yetisi olarak bireimsel temellenmektedir. Burada Heideggerin sylemek
istedii, imdi ve gemiin birlii olarak her iki kipin bu kkensel birliinin, zamann
kkeni olduudur. Eer imgelem yetisinin bireiminin her iki kipinin kkensel birlii
olumasayd, mekan ve zamana ait en saf ve en ilk tasarmlar bile ortaya kamazd.
Bu noktada, Heidegger, imgelem yetisinin iki kipinin kkensel birliini aklamak
iin gelecek zaman kipine karlk gelen, kavramda tanmaya ynelmektedir. Eer
zaman, imdi, gemi ve gelecein aamal bir btn ise, o zaman bireimin

365
366
Kant, a.g.e, 1990, s.89 A105.
367
145

bu nc kipi gelecei oluturmaldr
368
. Gelecei oluturan bireimin bu kipi,
kavramda tanmann bireimidir.

II.4.3. Kavramda Tanmann mgelem Yetisindeki Zaman Bantl Bireimi

Aknsal imgelemin l kipleri, yalnzca birbirleriyle deil, ayn zamanda
kendilerinde de zaman balantldr. Heidegger, nesne balantsnn znel koullarn
oluturan ilk iki kipin (sezgide kavray ve imgelemde yeniden-retimin) birbirine
balln ispatladktan sonra, nc kipin, kavramda tanmann da, zaman
balantl olduunu iddia etmekte ve gelecek ile nasl bir balantya sahip olduunu
tartmaktadr. Heideggere gre, yeniden-retici bireimin sonucu, ikinci kipin,
birici kipi oluturan kavraya kkensel olarak bal olduudur. Heidegger, aknsal
imgelemin ikinci kipini oluturan yeniden-retici bireimin, birinci kip olan
kavraya ait olduu savndandan hareketle, nc kipi oluturan tanmann da
kavraya ait olduunu belirtmektedir.

Heideggerin bu savnn temelinde, kipin, birbirlerine zaman balantl
olarak bal olduklarna ynelik temel tezi durmaktadr. Oysa, Kant, kavramda
tanmann zamanda temellenen zaman balantl yapsn yanl yorumlamtr.
Heideggerin szleriyle, nc bireimdeki zaman balants, Kantn yanl
yorumu araclyla saklanmtr
369
. Heidegger, Kantn bu yanl yorumunun,
nc kipin adlandrlmasnda kendisini gsterdiini belirtmektedir. Heideggere
gre, Kantn buradaki yorumu, tasadfi deildir. Kant, aknsal imgelemin nc

368
369
146

kipiyle, yalnzca kavramda tanmadan deil, ayn zamanda, aknsal tam algdan
sz etmitir
370
. Bu balamda Heidegger, Kantn, aknsal imgelemin nc kipi ve
aknsal tam alg arasnda kurmu olduu zdelikten hareketle, aknsal tam
algnn, l kipin yannda drdnc bir kip olduunumu? yoksa l kiple
balantl olarak, bu kipin kkensel temelini mi oluturduunu sorun edinmekte
ve nc kipin, gelecek ile nasl bir ilikiye sahip olduunu tartmaktadr.

Kantta kavramda tanma, saf bilginin nc esini oluturan dnmeye
ait olduu iin, zaman balantl deildir. Buna bal olarak, Kant, saf anlama
yetisini ve aknsal tam algy zamana kar konumlandrmtr. Bu noktada
Heidegger, Kantn, ben dnyorum ve saf anlama yetisini dorudan zaman
ilikisine karlk temellendirmesi durumunda, saf dnce olarak, saf tam algnn
beninin, nasl bir zaman karakterine sahip olduunu tartmaya amaktadr. Kanta
gre, saf us, salt anlalr bir yeti olarak zaman biimine ve dolaysyla zaman
dizisinin koullarna tabi deildir
371
. Heideggere gre, Kant, ematizm blmnn
bitiminde, tm zmsel yarglarn en yksek ilkesi alt bal altnda salt
mantksal bir ilke olan eliki nermelerinde, zamana ilikin birbiriyle eliik iki
nerme ne srmektedir. Kant, bir taraftan zaman darda brakrken, dier
taraftan nermelerin zaman tarafndan etkilendiini belirtmitir
372
. Bu nedenle Kant,
nc kipin aklamasn aknsal imgelemin retici ikinci kipine; yeniden-retime

370
371
Kant, 1990, s.537, A551, B579. Bununla ilgili Kantn formlasyonu udur: eliki nermesi, bir
eyin ayn zamanda olmas ve olmamasnn olanakszln ierir. Bir ey= A, ki birey=Bdir, ayn
zamanda B-olmayan olamaz . Fakat Kantn vardii rnekten hareketle, her ikisi de ardarda olabilir.
Bu rnee gre, gen olan bir insan, ayn zamanda yal olamaz; ama bir zaman gen ve bir baka
zaman gen-olmayan, yani yal olan olabilir. Dolaysyla buradan kan sonu, salt mantksal bir ilke
olarak eliki, nermelerinin zaman ilikileri tarafndan snrlanamayacadr . Kant, a.g.e, 1990,
s.209, A.153, B192
372
Kant, a.g.e,1990, s. 208, A152, B 192.
147

yerletirmitir. Dndmzn bir an nce dndmz ile tam olarak ayn
olduunun bilinci olmasayd, tasarmlar dizisindeki tm yeniden-retim yararsz
olurdu
373
.

Kantta tanma, bilincin salad bir birlik olarak, tasarmlar oklusunun bir
btn oluturabilmesinin olanadr. Tanma, dndmz bir eyin daha nce
dndmz eyle ayn ey olduu bilincidir. Bu bilin, ayn zamanda, ikinci
kipin olanadr; yani tanma, yeniden-retimi ncelemektedir. Kavramda tanma
araclyla sezgide kavranan eyler, imgelemde yeniden-retilmekte ve tek bir
tasarm altnda birletirilir. Bu, kavramda tanmann, nesnelerin bilgisinin zorunlu
koulu olduunu gsterir. Kant, bu zorunlulua karlk gelen tanmay, bilgi ve
nesnesi arasndaki banty vurgulamak iin kullanmtr. nk, dncemizde
olan ve nesneleri a priori olarak belirleyen tanma, nesnenin kavramn oluturan
birlii ne karmaktadr
374
.

Heideggere gre, Kantta, bireimin nc kipinin bir zaman karakteri
tamamas artcdr. nk, yeniden-retim tarafndan alglanan eyler, kavramda
tanma araclyla bir birlik ierisine getirilirler. Algmzdaki eylerin, bir birlik
ierisinde ifade edilebilmeleri iin, zihnin gemie ve tekrar dorudan mevcut olan
eylere geri dnmesi gerekmektedir. Bu noktada Heideggerin sorusu, bu geri
dnmeden sonra, bir varolann ayn varolan olduunun nasl

373
Kant, a.g.e, s.149a, A 103.
374
Kant, a.g.e, s.89 A105. Tasarmlarmzn oklusuna karlk gelen bu nesne tasarmna,
bilincimizin biimsel birlii ekil verir ki, Heideggere gre, Kantn amac da sezginin oklusundaki
bireimin bu birliini aa karmaktr. Kant, a.g.e, s.89 , A106 .
148

kantlanabileceidir?
375
.Burada Heideger, aknsal imgelemin kavray ve yeniden-
retici kiplerinin, birliine younlamaktadr. Ona gre, her iki kip de (sezgide
kavrama ve imgelemde yeniden-retme) varolanlarn birliinin temellendirilmesinin
olanadr. Aknsal imgelemin ilk iki kipine karlk gelen ve varolanlarn
temellendirilmesinin olana olan bu birlik, Kantta, nc kipe, kavramda
tanmaya aittir. nk Kantta kavram, kendisinde, aknsal imgelemin l kipinin
birliinin tasarmn iermektedir. Kavramda tanma olarak bu birimsel bilin ()
adm adm sezileni, okluyu, ve bundan sonra yeniden-retileni tek bir tasarma
birletirendir
376
.

Heidegger, Kantn nc kipe verdii ncelie katlmaktadr. Eer nc
kipin, deneysel oluumunun karakteristii analiz edilerse (ki bu karakteristik, Kantn
hedefi deildir), nc kipe karlk gelen kavramda tanmann, dier her iki kipe
ncel olduu grlr. nc kipte, nceden kavranm mevcut olann tannmas sz
konusudur. Tanma, nceden mevcut olann tekrar-beraberinde-geri getirilmesini
iermektedir
377
. Heidegger, Kant yorumunda, saf tanmada gerekleen, bu tekrar-
beraberinde-getirmenin olanakllnn nasl olutuunu sorgulamaktadr.

Tanmada, nceden kavranan bir eyin (bir mevcut olann) tekrar kavranmas
sz konusudur. Bu balamda, Heidegger, saf tanmann, tekrar-beraberinde-
getirmenin olanaklln iinde tadn savlamakta ve bu olanaklln nasl

375
Yeniden-retilen bireim, zne gre yeniden retimin ncesi, an ve sonrasnda, alglarn
nesneletirilmesinde deneyimlenir. Heidegger, a.g.e, 1998, s.185.
376
Kant, a.g.e, 1990, s.150a, A 103.
377
Heidegger bununla, kavranan ve yeniden-retilen bireimde, varolann bir ufku bulunmakta
olduunu bu ufuk ierisinde varolanlar, bir araya getirilerek, karlatrldn belirtmektedir.
149

olutuunu sorgulamaktadr. Heideggere gre, kavranm olan bir eyin, tanma
araclyla tekrar-beraberinde-getirilmesinin olana, zdeliktir. Saf tanma,
zdeliin nasl aklanabileceinin olanakllna karlk gelmektedir
378
.
Tanmann zdelikte temellenen ilevi araclyla, varolanlarn devam etmesinin
ufku oluturulur. Heideggerin iddias, sonlu zn, bu ufuk ierisinde varolanlarla
karlatdr. Heideggere gre kavramda tanmann ufku, ileride olann
(Vorhaften), saf kkensel oluturucusudur. Dolaysyla zaman oluturucu aknsal
imgelemin nc kipi, gelecee (Zukunft) karlk gelmektedir. leride olann
(Vorhaften) oluumu olarak saf nceden kurma (Vorbildiung), saf imgelem yetisinin
bir edimidir
379
. Bylelikle Heideggere gre, Kantn nc kipe ilikin analizi,
(Kant farkna varmasa da) dorudan yitimselliin kkensel zn grnr hale
getirmektedir. nc kip, gelecek zaman karakterinde aa kmaktadr. Bu
balamda, mevcut olan, beraber-getirmenin olanan ieren tanma, dier iki kipe
(kavray ve yeniden-retime) ncel olmakla birlikte, onlara zsel olarak aittir.

Heidegger, Kant yorumunda, aknsal imgelemin nc kipinin dier iki
kipe balantsn konumlandrdktan sonra, kavramda tanmay, nesnenin karda-
durma olanakll sorunu ynnde temellendirmektedir. Heidegger, karda-durma
olanakll sorununu ieren nesneletirmenin (varolann varlnn, varolan olarak
belirlenmesinin) ne derece ve ne ekilde saf sezgi ve zaman zaman balantl
olduunu sorgulamaktadr. Bu sorunun zemininde, sonlu zn sonlu ve aknsal
bilme yetilerini ieren saf anlama yetisi kavramlarnn, ontolojik z bulunmaktadr.

378
379
yle ki Kant, deneysel imgenin, bir eyin suretini karma (imdi), sonradan kurma (gemi) ve
nceden kurma (gelecek) olarak kiplerini vermitir. Heidegger, a.g.e, s.186 .
150

Burada Heideggerin, Kanta kar temel iddias, kavramda tanmann, saf anlama
yetisinin saf kavramlarnn kkensel zn oluturduudur
380
.

Heideggere gre tanma, hem deneyimin biimsel birliini, hem de genelde
bir deneyimin biimi ile ilgili olan kavramlar kapsad iin, deneyimin en yksek
olandr. Bu noktada, Kantn tanma olarak kavramada (im Begreifen) duran
bireimi, nasl karakterize ettiini sorgulayan Heidegger iin, sz konusu olan,
kavramda bireimdir. Kantn kavrama verdii anlam, bu noktaya, kendiliinden
bir aklama getirmektedir. birimsel bilin adm adm sezileni, okluu ve
bundan sonra yeniden-retileni tek bir tasarma birletirendir
381
. Kant, kavrama, bir
bilin atfetmekte ve bunu bilginin bir durumunu olarak deil, genel tasarm olarak
nitelendirmektedir.

Kant, kavramda tanmay kullanrken, znel anlamda bilin kavramn
kullanmtr. Heideggerde bilin, Kantta olduu gibi, genelin tasarlanm
bilgisini ierse de, znde, bilinli bir bilmenin birliine karlk gelmektedir
382
.
Heideggerin Kanta kar sorgulad, bilincin bilgisinin birliine nasl ve hangi
aklk ve seiklikte sahip olabileceimizdir. Bu noktada Heidegger, aknsal
imgelemin nc kipi tarafndan (kavramda tanma) oluturulan bilincin bu
ediminin, Kant tarafndan yeterince analiz edilmediini; bu nedenle de bilgisinin
bize gizli kaldna ynelik argmann tekrarlamaktadr. Oysa, Heidegger iin,
dier iki kipe ait olan tanmann bu edimi, bilincin bilgisinin birliinin temeli
olan zaman kavramn, olanakl klmaktadr. Heideggere gre, tanma, zne gre,

380
381
Kant, a.g.e, 1990, s.150a, A103.
382
151

ne tekrar tanmadr (Wiedererkennen), ne de zdeletirmedir. Bununla birlikte,
btnn yeniden-retiminde olgusal aa karlmann beklenen (Vorwegnehmen)
tasarm, kavramda tanmann zaman balantl bireimine aittir. Heideggere gre,
Kant tarafndan yrtlen nc kipin zaman balants, ak olmasna ramen,
Kant, tanmann bireimindeki bu zaman balantsn grememitir. Dolaysyla,
bilincin birliinin olanakl temeli olan tanma, Heideggerin, varolann karda-
durma olanakllnda temellendirdii nesneletirmenin (varolann nesne olarak
belirlenmesinin) de olanadr. Heidegger, imgelemin nc kipi olan tanmay,
Kantn yapm olduu gibi, dorudan nesne kavramyla ilikilendirmektedir.
Tanma, sezilenin temsil edildii, karda-durmann esel durumu iin zorunludur.

Ayrca, Heideggere gre, aknsal imgelemin nc kipini oluturan
kavramda tanmann analizi araclyla, zamann yitimsel yapsnn gsterebilmesi
iin tanmann tekrar hatrlamay ieren (Wiedererinnerung) yapsnn gemie bal
olduunun gsterilmesi gerekmektedir. Heideggere gre, gemiten sz
edebilmemizin olana, gemiin ufkuna sahip olmamzdr. Eer biz gemiin
ufkuna sahip olmasaydk, bir kere bile gemiten bahsedemezdik
383
. Bir
okluun birliinin kavrannn olana, daha nce ne getirilmi olann (bize
sunulann) yeniden ne getirilerek alkonulmasdr. Fakat Heidegger iin, bu ne
getirerek alkoymann oluturulmas, sunulann takibini gemie; dorudan daha
nce olana doru devam ettirilmesiyle olanakldr. Bir eyi imdide
sezebilmemizin olana, sezdiimiz eyin, ayn ey olduu bilgisidir. Ayn ekilde,
gemie akan eyleri, yeniden-retilen eyler olarak tekrar bilince getiremeseydik,

383
152

yeniden-retim olanakl olmazd. yleyse sezgide kavrama, onun tanmlaycs
olarak zorunlulukla yeniden-retime ve yeniden-retim de tanmaya neden
olmaktadr
384
. Heideggere gre, sezdiklerimizi ayn ey olarak bilmemizde,
zdeletirme edimi (Identifizierung) merkezidir. nk, bir nesnenin kavram ile
ilikisi, zdelik araclyla oluturulmaktadr.

Heideggerin, Kant yorumunda, bunun iin verdii rnek, aklamalarmz
destekler niteliktedir
385
. Heideggere gre, burada, bilginin btnl sz konusu
olduunda, Kantn da vurgulam olduu gibi, tanmann bireimine, yani tekrar
tanmann bireimine (Wiedererkennen) ihtiya duyulur. Bilginin olumas iin, bu
l kipin dorudan temellendirilmesi gerekmektedir. Kavray ve yeniden-
retmedeki nesne balantsn olanakl klan bu edim, zdeletirmenin
(Identifizierung) bir edimidir. Eer biz bir eyi, ayn ey olarak zdeletirmeseydik,
daha nce alglanann yeniden ne getirilmesi gerekleemezdi. nce bir ey
kavrayc (apprehensiv) olarak ele alnr; sonra yeniden-retilir; daha sonra, bu tekrar

384
385
Heidegger, bir kapal dinlenme salonunun tm detaylarn verir ve nce nesneleri kavrayc olarak
ele alr. Nesneleri kendisine somut sezilen eyler olarak ; yaz tahtas, lamba, tebeir v.b. gibi gsterir.
Bu durumda uzakta olan eyler, ne kadar yaknlasa da ilk grnen eyler, daha yakn gzkr. Fakat
biz burada yeniden-retimin olanakllna sahibiz. Bir lambay, bir tebeiri grp alkoyabiliyoruz.
Fakat burada grdm tebeir, nasl kendini gsterir?. Ben biraz nce salonda takma ait bu paray
bir tebeir parasn grdm. Oturduum masada grmediim tebeiri, nasl gz nne getirebilirim?
Gz nnde bulundurduum bu tebeirin, bu salona ait olduunu kim syleyebilir? Ben tebeirin
yerine geri dnebilir ve onu ispat edebilirim. Fakat burada neyi ispat edebilirim? Burada bir tebeir
paras durduunu ispatlayabilirim. Daha nce bu tebeir parasn algladm. Demek ki dinleme
salonuna ait olan iki tebeir paras olabilirdi. Hayr kesin olarak yalnzca bir tebeir paras vardr.
Daha nce gz nnde canlandrdm tebeir parasnn iki tane olmadn yalnzca bir ve ayn
tebeir paras olduunu gryorum. Fakat bu kesin midir? Varsayalm, biz kavramay tanmlayalm
ve ayn ekilde aklda tutalm. O zaman alglanandan daha ok sklkla nesneler aklda tutulur. Fakat
btn farkl kavramalar ve yeniden-retilenler olarak bir ve ayn olarak gsterilen tebeir paras
yeteri derece de basit kavrama ve yeniden-retimde temellenmez. Kavranan ve yeniden-retilmi
olann neticesinde bir dayana ele almak iin biz, kavrama ve yeniden-retimin bireiminin dnda
dorudan dayanmann (Durchhalten) olanakllna sahip olmamz gerekir. Heidegger, a.g.e, s.361-
362.
153

ne getirilen, alglar ile zdeletirilir
386
. Heidegger, Kantn bu konudaki
anlaynn da buna yakn olduunu belirtmektedir. Kant iin de, eer biz batan bir
ve ayn eyi alkoymasaydk, o zaman, yeniden ne getirileni, temsil edilen ile
zdeletiremezdik. Kavrama ve yeniden-retmeyi olanakl klan bu zdeletirme,
birliin kkensel ediminden yararlanmakla birlikte, birliin kkensel ediminin
kendisi deildir. zdeletirme, kkensel birliin ediminden yararlanr. Btn
zdeletirmeler, varolann, bir birliksel btnln ierir. zdeletirerek, yani
kavrayarak ve yeniden-reterek varolann her bir birliine nceden sahip oluruz.

Heideggerde aknsal imgelemin l kipine ait zdelik, znenin zamanda
temellenen anlamasn ve anlamann yitimsel yapsn aa karmaktadr
387
. Sonlu
zn zamann zamanlandrmasn ieren yitimselliinin aklanmasnda, anlama
merkezidir. Sonlu z, yalnzca anlama araclyla (veya Heideggerin
terminolojisiyle varlk anlaynn nda) varolan olarak varolanlarla karlaabilir.
Eer anlama, Heideggerin belirtmi olduu gibi, varlk anlaynda duruyorsa ve bu
varlk anlay, sonlu zn varlk durumu iin kurucuysa, bundan kan sonu;
anlamann sonlu zn varoluunun kkensel bir belirlenimi olduudur. Bu
balamda, yalnzca bilmeye ait olmayan anlama, varoluun temelllendirilmesi
anlamnda varolua aittir. Heidegger, zellikle anlamann, varlk anlaynda
durduunu belirtmektedir. Bu balamda varoluun temel bir belirlenimi olarak
anlama, Daseinn btn olanakl teorik ve pratik eylemlerinin olanadr. nk

386
387
emi, ayn ey olarak bu yeniden ne getirilmilii hatrlatr. Buna karlk tanmann geri
gndermesi (Rckfhren) tarafndan zdelik ve bir blgesel btnln vaktinden nce
gereklemesi zaman andr. Bu zaman an, yeniden-dnmenin bireimiyle balantldr ve bant
da dorudan gelecee karlk gelmektedir. Heidegger, a.g.e, s.364.

154

varolua ait anlama, Daseinn olma olarak tasarm olanaklln aa
karmaktadr. Sonuta anlama, varoluu kurduundan yitimseldir. Sonlu zn, kendi
ve dier varolanlarn varln anlayan bir olagelme olmas, varoluunun
zamanlandrlmasnda temellenen yitimselliini aa karmaktadr
388
.

II.4.4. Kavramda Tanmann n-tanma Olarak Yorumlanmas

Bilmeyi ileride sahip olunan bir ey olarak tanmlayan Heidegger, kavramda
tanmay n-tanma olarak, yorumlamann, konunun sorununa daha uygun olacan
dnmektedir. Kavramann bireimi, imdi ile balantldr; yeniden-retimin
bireimi, gemi ile balantldr ve n-bilmenin bireimi de gelecek ile balantldr.
Eer bireimin kipi, zaman balantlysa ve zamann bu anlar zamann
birliinin kendisini oluturuyorlarsa, bu bireim, zamann kendisinin birliinin
eit temelini olutururlar
389
.

Heidegger iin l kipin zaman balants, ontolojik bilginin aa
karlmasnda merkezi bir role sahiptir. Heideggerin aknsal imgelemin l kipi
analiziyle ulam olduu sonu udur: Kantn, anlama yetisine ait gsterdii
kipin, kkensel olarak, sonlu zn ekstatik aan yapsn oluturan ekstatik-ufuksal,
yani yitimsel yapsna bal olduudur. Heidegger, sonlu zn sonlu bilme
yetilerinde temellenen bu ekstatik yapsnn, onun yitimselliini oluturduunu iddia
etmekte ve sonlu zn yitimselliinin temellendii anlamay, aknsal imgelemin
l kipi araclyla zaman balantl olarak aklamaktadr. yleyse, Heidegger

388
Heidegger, a.g.e, 1997, s. 390-394.
389
Heidegger, a.g.e, 1987, s 364.
155

iin saf anlama yetisinde kklenen anlama, znde zaman balantl bir etkinliktir.
Bu durumda, Kantn dnd gibi zamandan bamsz olmayan kendiliindenlik,
zamann saf sezgisine sahiptir. Heideggerin burada Kanta kar zellikle ne
karmak istedii, Kantn aknsal tamalg ad altnda nc bireim ynnde neyi
gstermek istemise, onun kendi zne gre zaman balantl, yani yitimsel
olduudur
390
.

Buna karlk, aknsal tamalgy kkensel yitimsellik olarak yorumlayan
Heideggerde, aknsal tam algnn aklanmas, tanmann zsel devidir. Aknsal
tamalgy yorumlayabilmek iin zdelik fenomenine younlaan Kant ise, aknsal
tamalg araclyla, btn bireimin zn temellendirmek istemitir. Heideggere
gre, Kantn bu ynelimi nemlidir. Bununla birlikte, Kant, bu grn arlk
noktasn oluturan tanmann birincil gelecee ynelik belirlenimine
deinmemitir. nk, Kant, tanmann temel eyleminden ok, sezgiden hareket
eden felsefi gelenekle uyum ierisindedir. Kant, dnceyi birincil olarak imdinin
zaman faktrnde gsteren sezgide temellendirmi ve dnceyi sezginin hizmetine
sunmutur. Buna paralele olarak da anlan eylemini anlama olarak imdi ile
snrlandrmtr.

Heideggere gre, Kantn dorudan imdiye yapm olduu zdeletirme,
anlama yetisinin temel ilevini ieren aknsal tamalgya karlk gelmektedir.
Heideggere gre, Kant tanmann bireimini yalnzca kaba olarak karakterize

390
Oysa Kant, aknsal tamalgy dorudan zamana kar konumlandrmtr. Kantta aknsal tamalg
ve zaman birbirlerinden bamsz yan yana durmalarna karlk, her ikisi de znededirler. Heidegger,
a.g.e,1987, s.365.

156

etmekle kalmam; ayn zamanda, nceki iki bireimin analizine uygun olarak
tenmann olanakl aknsal bireimini, dier ikisine stn tutmutur. Heideggeri
ilgilendiren, deneysel yani kavramn biiminin bir genelliin birliini ieren ilikisi
ile kavramn saf zn ieren saf kavramn ilikisidir. n kavray, bir eylemin
tanmlanmasnn olanadr. Bu eylemde ben kendisini beklenen ey ile birlikte
grmektedir. Bekleme olarak tanma, her bir nesnenin zdeliini olanakl klandr.
Kavramn biimsel birlii, yani karlatrma (komparation), dnce ve
soyutlamann eylemini ayn nesne balantsnda oluturuyorsa, olanakldr. Ayn
zamanda beklenen olarak tanmann bu saf bireimi, kavrama ve yeniden-retimin
saf bireiminin birlii iin de tayc temeldir
391
. Heideggere gre, l bireimin
birliinin bu eit tayc ve aknsal temelini, belirleyen Kant, belli bir zaman
balantsn ieren gelecek balantsn, tanmann bireimi olarak adlandrmtr.
Heideggere gre, Kant, aknsal birliin tayc temeli olarak aknsal tamalgy
deil, kkensel olarak aknsal birliin tayc temelindeki zaman balantsn aa
karmak istemitir. Burada Heidegger iin aknsal tamalgnn dorudan kavramda
tanmann bireimi ile dier bireimlerden ne derece daha yakn balantda olduu
nemlidir. Kantta aknsal tamalgnn l bireimin bieletirici zinciri mi olduu
yoksa dorudan bu kip ierisinde temellendirilip temellendirilemiyecei
aklanmam olarak kalr. Bu kip, zaman balantl ve bu ekilde eit bir ekilde
kendi aralarnda balanarak zamann kendisinde temellenir.

391
157

II.4.5. l Bireimin Birbirleriyle Olan likisinin Yitimsel Karakteri

Aknsal imgelemin l kipinin, Kant yorumu ile kendi yorumunu,
karlatrmal olarak tartan Heidegger, l kipin birbirine aitliinin
(Zusammengehrigkeit) aknsal ontolojik temelini ve bu temelde kklenen yitimsel
yapsn sorgulamaktadr
392
. Heideggere gre, eer ontolojik bilginin znn
kkensel birlii, zaman tarafndan oluturuluyorsa ve saf bilginin olanakll,
aknsal imgelem yetisinde temelleniyorsa, o zaman imgelemin kipinin kkensel
birlii de, zaman olarak aa kmaldr. Heideggere gre, kavrayc sezgi, yeniden-
reten imgelem ve tannan kavramdaki yitimsel yapnn bir btn olarak aknsal
imgelemin bireiminde kklendiinin gsterilmesi, alg, imgelem ve dncenin,
ruhun temel yetisi olarak belirlenmesi iin zorunludur
393
. Bu temel yeti
arasnda, Heidegger ilevi, sezgi ve anlama yetileri arasnda araclk yapmak olan
aknsal imgelem zerinde durmaktadr. Heideggerde imgelem yetisi, duyarlk ve
anlan kkdr
394
. nk, Heidegger iin aknsal imgelem, l kipin yitimsel
karakterinin aa karlmas anlamna gelen, sonlu zn bilgi yetilerinin ontolojik
olduklarnn gsterebilmesi iin zorunludur. Bilgi yetilerimizin ontolojik
olduklarnn gsterilebilmesinin olana, onlarn, sonlu znn aa karlmasn

392
Bunun iin bireimin l kipinin Kantc analizinin, genel olarak, anlalmas zorunludur.
Heidegger, l bireimin kkensel birbirine aitlii sorununu, drt alt bal iine alan ikinci
blmde, deneyimin olanann a priori temelleri bal altnda nesne balantsnn olanakll
sorununda tartmtr. Kantn B 197de sylemi olduu gibi, deneyimin olanakllnn koullar,
ayn zamanda deneyimin nesnelerinin olanann da koullardr. Buna paralel olarak Heidegger, bu
iki koulun birlikte varln aknsallnn btnn zsel olarak erevelemesi gerektiini belirtir.
Burada deneyim, ayn zamanda, deneyimin nesnesidir. En genel anlamda deneyimin nesnesi, duyusal
algda temellenen bilginin nesnesi anlammda btnlndeki btne, doaya karlk gelmektedir.
Yani mevcut olann kapal alannn doasdr. Heidegger iin burada sz konusu olan, ayrtrlm
nesne ve alg deil, doann btn alann kapsayan okluun birlii sorunudur. Heidegger,
a.g.e,1987, s 358.
393
Sezgi, imgelem ve kavramdaki deneysel bireim, dorudan bir btn olarak, saf zaman ilikili
imgelem yetisinin, saf bireiminde kklenmektedir. M. Heidegger, a.g.e, 1987, s. 338.
394
Heidegger,a.g.e,1998, s.177. Oysa Heideggerin bu belirleniminden farkl olarak Kant, Eletiride,
imgelem yetisini, yalnzca sezgi ve kavramn kk olarak aklamtr.
158

imleyen, yitimselliklerinin, aa karlmasna karlk gelmektedir. Dolaysyla
Heidegger iin, aknsal imgelemin kipinin, isel zaman karakterinin, aa
karlmas, sonlu zn, sonlu bilgi yetilerinin ontolojik ve yitimsel olduklarnn
gsterilmesi iin, zorunludur. Bunu gerekletirebilmek iin, Heidegger, btn
yetilerin, saf zaman ilikili imgelem yetisinin bireiminde temellendirilmeleri
gerektiini belirtmektedir. Bylece aknsal imgelem yetisinin yorumu, her iki
gvdenin kk olarak yalnzca olanakl deil, ayn zamanda zorunludur
395
.
Heideggere gre, l bireimin birbirlerine ait olmalarnda, doann btn
geniliini kapsayan, ontolojik birlii (oklunun birlii) temellenmektedir.
Heidegger, bu ontolojik birliin, Kant tarafndan, bilgilerimizin yeniden retilmesini
ieren deneyimde, ayr tutulmu sezginin dna karak gerekletirildiini
belirtmektedir.
396
.

Heidegger, Kantn da vurgulam olduu, aknsal imgelemin l kipinin
birliine ve bu birliin aknsal kkenine younlamaktadr. Eer nesnenin
nesnelliinin z, birlikte oluuyorsa ve sz edilen birliin l durumlar nesne
balantlarnn olanakll iin temel oluturuyorsa, o zaman bireimin l
durumlar kendilerinde birbirlerine ait olmaldrlar
397
. Kant, l kipin birliini

395
396
397
Heidegger, a.g.e, s.357. Heideggere gre Kant, ilk nce, imgelem yetisinin kipinin, ne anlama
geldiini sorgulamtr. Bu kip, Kanta gre, bir bireimi oluturmaz. Bunlar ya sezgide
kavramann, ya imgelemde yeniden retimin, ya da kavramda tanmann karakterini olutururlar.
Heidegger iin Kantn bu yorumu, u anlama gelmektedir: Sezgide kavrama (Apprehension),
mgelemde yeniden-retme (Reproduktion) ve Kavramada tanma (Recognition) olarak bireim,
sezgide kavranan, imgelemde yeniden retilen ve kavramda tannan olarak bireimdirler. Kant, bir
taraftan, bireim yetisi olarak, bu l kipin bireiminden sz etmi, fakat dier taraftan, bireimin
kiplerini, her bir paragrafta, tr ve z olarak aa karm ve bireimin bu kiplerini, deneysel
sezgide, deneysel oluumda ve deneysel dncede temellendirmitir. Saf sezgi, saf imgelem yetisi ve
saf dnce, saf sezgide kavrayc, saf imgelemde yaratc ve saf kavramda tanmlayc temellere
sahiptirler.
159

vurgulamakla birlikte sezgi ile kavram, ayr yerlere koymektedr. Bu noktada
aknsal imgelem ve l kipinin, Kant ve Heideggerci yorumlar arasndaki farkllk
aa kmaktadr. Kant, saf imgelem yetisinde temellenen sezgi ve bilgideki
deneysel bireimi sorun edinirken, Heidegger, imgelem yetisinin, zaman ilikili
bireiminin temel yapsn ve nesneyle olan ilikisinin a priori temellendirilmesini
sorun edinmitir. Heideggerde bireimin kipinin yorumunun temel amac,
onlarn isel ve zsel birliklerini saf bireimin znde oluturarak
temellendirmektir
398
. Kantta ise, her ne kadar l kip, znenin eylemleriyse de,
yalnzca ilk ikisini oluturan kavray ve yeniden-retim, sezginin, yani imgelem
yetisinin eylemleridirler. Kant, bireimin nc kipine karlk gelen tanmann ise
anlaa ait olduunu sylemektedir. Anlan kendisi, aknsal tamalgda, kendi
kkensel yetisine (Urvermgen) sahiptir ve yalnzca ilk iki bireim olan kavray ve
yeniden retim, kesin olarak zaman balantldr.

Heideggere gre, Kantn sorununun temelindeki isel krlma, tam da
burada aa kmaktadr: zamandan bamszlk ve aknsal tam alg, Kantta her
ikisi de zneye aittir. Kant hem saf sezginin, yani zamann birlii ile, hem de ann
imdisini oluturan ben dnyorum ile ilgilenmitir
399
. Dolaysyla, Heideggere
gre Kant, zaman ve ben dnyorumun birliini, yalnzca bireim araclyla
aklamakla birlikte, bu bireimin ortak bir kkten nasl kaynaklandn
gsterememitir. Oysa Heidegger iin, ben dnyorumun birlii, kendisini
zaman biiminde organize etmekte ve aa karmaktadr. ben dnyorum,
daha ok znenin yapabilirlii olarak, kendi Daseinn da, deneysel olarak nceden

398
399
160

verilmektedir
400
. Heidegger, bu ynde aknsal imgelemin nc kipinin zaman
balantsnn dikkate alnmas gereklilii zerinde durmaktadr. nk, nc kip,
l kipin zamandaki birliksel temelinin olanann aa kmas iin zorunludur.
Bu noktada Heidegger, kavramda tanmann, kavray ve yeniden-retim karsnda
ncelii olduunu belirtmekte ve bireimin nc kipinin analizi olarak tanmay,
l kipin birliinin temeli olarak gstermektedir. Burada, Heideggerin zellikle
vurgulayarak ne kard aknsal tamalgnn, imgelemin yetisinin kipinin
btnln kkensel olarak taddr.

Heidegger, l kipin birbirine aitlii sorununda, Kantn dna karak,
bilginin her iki dalnn ortak kk sorununa zm nermektedir. Heideggerin
zm, zaman ve ben dnyorumun kkensel ontolojik ve olgusal
birlikteliinde dmlenmektedir. Ontolojik-olgusal ben dnyorum hem
deneysel fenomenlerin hem de bilincin znel birliinin olanann kouludur
401
.
Ayrca, ben dnyorum, nesneyi aa kardndan, saf anlama yetisinin
kavramlar tarafndan da belirlenmektedir. nk ben dnyorum olarak
kavramlar, zneye deil, nesneye uygulanrlar
402
. Heidegger, imgelem yetisinin
bireimin kipinin, zaman balantlar araclyla birbirlerine ait olduklarn
sylemektedir. Aknsal bireimin kipi aknsal kavray (Die tranzsendentale
Apprehension) olarak ele geirme (das Aufgreifen), yeniden-retme (Reproduktion)
olarak gemie uzanma (das Rckgreifen) ve nbilme (Praecognition) olarak ileriye

400
F. Kuemmel, Das Zeitbewusstsein als Einheit von Spontanitt und Rezeptivitt, Zur
Begrndung der Objektivitt der Erkenntnis in der Kritik der reinen Vernunft, www.
Friedrich- Kuemmel.de/doc/ Zeitbewusstsein.pdf, s.2.
401
Heidemann, D. Hermann., a.g.e,1998, s.102.
402
K. Leider, a.g.e, 1977, s.20.
161

ulama (das Vorgreifen), birbirlerine aittirler
403
. Aknsal bireimin kipinin her
biri, zamann bir kipiyle balantldr. Kavrama imdiye, yeniden-retim artk
olmayan imdiye ve n bilme ise, henz olmayan imdiye baldr
404
. Fakat
Heidegger, bu zaman balantlarnn tesadfi olmadn belirtmektedir. Bir araya
getirilen, ele geiriliin z olarak l bireim, kavray, geriye kavray ve nceden
kavranan tanma olarak imdiye, gemie ve gelecee baldrlar. Bunlar balant
iinde imdiyi, gemii ve gelecei aa karrlar
405
. Sonuta, Heidegger iin
zamann zne ait olan imgelemin her bireimi, zamann ak bir ufkuna karlk
geldiklerinden, zamann boyutunda, zamann birliinin ufkunu sunarlar
406
.

Heideggere gre bireimin kipinin kkensel birliktelikleri, nesneyi
dardan kavramalarnda (ausgreifen) temellenmektedir. Dardan kavrama,
bireimin kipinin, zamann temel kipleri olarak, gsterilebilmelerinin olanadr.
Heideggerin dardan kavrama olarak, adlandrd, bu kkensel birlik, zamann
ak ufkuna karlk gelmektedir. Bu nedenle, dardan kavrama, zamann
boyutunda, zamann birliinin ufkunu sunmaktadr
407
aknsal imgelemin l kipinin, dardan kavrama (ausgreifend) ve evreleyerek
kavrama (umgreifend) anlamnda ekstatik saf zaman ve ekstatik saf zaman
oluturan saf zaman ilikilerini oluturduklarn belirtmektedir
408
. Daha yaln bir
ifadeyle, imgelemin, aknsal eyleminin bu l birlii, zamann aknsal

403
404
405
406
407
408
162

yaplann ieren yitimselliini kurmaktadr
409
. Burada, Heidegger, imgelemin l
kipinin oluturduu bu ufuk ierisinde, zamann birliinin birlikte bulunduunu ve
znenin yitimselliinin temelini oluturan bu birliin, Kantn nesne olarak
adlandrd eye karlk geldiini belirtmektedir. Kant, zamann bu birliini
aklamada yetersiz kalmsa da, Heideggere gre, saf zaman olarak bu birlik, sonlu
zn yitimselliini oluturmaktadr
410
.

Bu noktada Heidegger, Kantn gerek Eletiride, gerekse de Antropolojide,
imgelem yetisinin l bireimlerini, say olarak l belirlemesinin nedeninin
tesadfi olmadn belirtmektedir. Kantta imgelemin bireimin kipi, zamann
l birlii olarak, gemi, imdi ve gelecee karlk gelirler ve saf bilginin zsel
birliini olutururlar
411
. Kant, yaanan zaman olgularn, gemi, imdi ve gelecein
somut balamnda grmtr. Bu nedenle onda, znenin zaman belirlenimleri, bir
bireimi iermektedir
412
. Krgerin de altn izmi olduu gibi, Kantn

409
Heidegger, a.g.e, s.391. znenin ele geirilen bu darya kn biz onun ekstatisi olarak
adlandryoruz Ortaya kn temel kipleri olarak, ekstaslarn birliinde, (darya kn temel
durumunda) zne, ekstaslarn henz alm olan ufkunu snrlandrmaktadr.
410
Saf zaman olarak bu birlik, bizim yorumumuza gre zaman oluturur. Heidegger., a.g.e, s.390.
411
Heidegger, a.g.e, 1998, s.176-177. Kant, Antropolojinde, imgelem yetisinin bu kipinde
zamann kkensel boyutlarn (Ursprunsdimension) aklamaya almtr. Antropolojide gemi,
imdi ve gelecek zaman kiplerini kullanan Kant, bu kipleri nceden gr (Vorhersehung) yetisi olan
hatrlama ile ilikilendirmitir. arm (Assoziationen) araclyla, imdi de mevcut olan, znenin
gelecek ve gemi durumlar, birbirine balanr. Bu balama araclyla, znenin gnlk deneyimi
olanakl olur. Kant burada, tasarml gemiin (vergangenen), gz nne getirilmesini ieren
hatrlanmasn (Vergegenwrtigung), retici imgelemyetisinin etkinliinden ayrmtr. Gelecek
balamnda Kant iin yalnzca ayn durumlarn beklentisi (Erwartung hnlicher Flle) ve n bekleyi
(Vorhererwartung) vardr ki bunlar deneyim yasalarna (Erfahrungsgesetzen) dayanrlar. K. Dsing,
a.g.e, 1980, s. 20.
412
Kant, insann gnlk yaamnda, yalnzca teorik tasarmlar retmediini, daha ok gelecee
ynelik, amaca uygun tasarmlar rettiini ve gnlk eylemiyle de, urat amac, gerekletirdiini
dnmektedir. Bu balamda Kantta hatrlama, gelecein, nceden tahmin edilmesiyle olanakllk
kazanr. Kendimizi, imdiden hareketle grrz, fakat imdinin olana gelecektir. Gelecek
beklentisi, Kant iin nemlidir. imdi, gemi ve gelecein belirlenimleri Kant tarafndan
demonstrative, (iaret edici) rememorative (tekrar zihne getirici) ve prognostische (ndeyici)
olarak ayrlmtr. Kantn dncesine gre prognostische pratik temellerinden dolay en ok
dikkati zerine ekendir. G. Krger, ber Kants Lehre von der Zeit, Frankfurt,1934, s.190. Gnlk
yaamda, zaman kipleri arasnda gelecek, gemie gre ncelik (Vorrang) tar. Fakat Kantn k
163

Antropolojisindeki imgelemin l bireimine ynelik bu belirlenimleri, zamann,
saf bilginin zsel birliini oluturan bireiminin kipinde aa kt anlamna
gelmektedir. Ayrca, zamanda kklenen bu ortak temel, onlarn, niin saf
bireimin z olarak birlikte olduklarn aklamaktadr
413
.

Sonuta, Heidegger, Kantn btn tasarmlarmzn zamana balantl
olduunu grmekle birlikte, btn sezilen, imgelenen ve dnlen tasarmlarn,
bireimin aamas tarafndan belirlendiini gzden kardn belirtmektedir.
Oysa, Heidegger, yorumunda, srekli olarak, bireimin tarznn, kkende
imgelemin rn olduunu ve zamansal bir zellik tayan aknsal imgelemin,
zaman aa kardn vurgulayarak tekrarlamaktadr. Ona gre, imgelem yetisinin
bireiminin zamansal karakteri, bireimi bir btn olarak birbirine baml
klmaktadr. nk Heideggerde imgelem yetisi, kkensel olarak, zamana karlk
gelmektedir. ayet saf kurucu bir yeti olarak aknsal imgelem yetisi kendinde
zaman kuruyorsa; onu aa karyorsa, o zaman aknsal imgelem yetisi

noktas, yaanan imdi durumlarnn, pratik belirlenimleridir. imdi bylece aktel u andaln
snrlarna dayanr.
413
Genel olarak, Antropolojide gemi ve gelecein imgelem yetisi araclyla hatrlanmas
olgusunu amlayan Kant, gemiin, gz nne getirilerek tasarlanmas olgusunu, hatrlama yetisi
araclyla gerekletirmitir. Bu yeti, bir eyi gelecek olarak tasarlayan nceden gr yetisidir. her
ikisi de (hatrlama ve nceden gr yetisi) duyusaldr, znenin gemi ve gelecek durumlarnn
tasarmlarnn arm ile imdiye balanr ve yalnzca alglarn kendisini deil, alglarn zaman
iindeki (in der Zeit) balantsna da hizmet eder. I. Kant, Antropologie in pragmatischer Hinsicht
Jun. Stuttgart, 1983., s.106. nceden grme yetisi, Kant dier yetilerden daha fazla ilgilendirir.
nk btn olanakl deneyimin ve amalarn kouludur. I. Kant, a.g.e, s.111. Yaanan zamann
belirlenimleri, gnlk yaamn aktel olmayan gemi ve gelecekteki tasarmlar ile bunlarn
armn ierir. Kantta gnlk yaantlardaki, zaman ufkunun farkl yaps iin, isel grnglerin
ak temeldir. Bilincin zamansal aknda, yaanan sre, aamal olarak dnlr. Yaanan sre,
hibir zaman sezginin oklusu olarak tasarlanamaz. Kantn da belirtmi olduu gibi, Eer zihin
izlenimlerin art ardalndaki zaman birbirinden ayramasayd, zaman tasarmna, sahip olamazdk.
Kant, a.g.e, 1990, s.142a-155a, A99, A107. Sonlu insan tasarmnda, oklu, daha ok zamansal
ayrmada ve ardk yaantlarnda verilir. Kant, deneysel znenin zgn anlamn isel duyum olan
zaman ile eitlemitir. nk zne, tasarmlarn verilenlere gre oluturmaktadr.
164

kkensel zamandr
414
. Bylelikle, Heideggerin, Kant yorumundaki aknsal
imgelemin isel zaman karakterinin ispatlanmas devi, sonlu saf akln, zamansal bir
yapya sahip olduu biiminde sonulanmaktadr.

Heideggerin zamann kipleri olarak l bireimin yorumunda, genel olarak,
sezgide kavrama, imdiye; imgelemde yeniden-retme, gemiin tekrar-retilmesi
olarak gemie; kavramlarda tanma ise, gelecein ncel kavran olarak,
gelecee karlk gelmektedir. Fakat Heidegger, Kantn bireimin nc kipinin,
merkezi olduu dncesine katlmamaktadr. Kant, bireimin nc kipinin saf
biiminin, bireimin birliinin zemini olan tamalg olduunu sylemitir.
Heideggerin Kanta kar k burada temellenmektedir. Heidegger, bireimin
nc kipinin saf grn ile tam alg nn eitlenmesine kar kmakta; bunun
yerine, bu a priori kipin, doann saf bir projeksiyonu olan nbilme olduu
dncesinde, srar etmektedir. Bununla birlikte Heidegger, bireimin nc
kipinin, bireimin kipi iinde merkezi bir role sahip olduunu ve tamalg ile zsel
bir ilikiye sahip olduunu onaylamaktadr. Heidegger, Kanta uygun olarak, nc
kipin dier ikisine gre bir ncelie sahip olduunu kabul etmitir. Fakat, Kanttan
farkl olarak, bireimin nc kipinin saf biiminin, tamalg ile zde olduuna
ilikin Kantn tezine kar kmaktadr.

Heideggerin, zdelik, ya da nsel kavray olarak adlandrd tanma,
Kantta oldu gibi, tamalg ile zsel bir ilikiye sahiptir. Fakat Kant, bunu
grememitir. Tanma, dier iki kipe gre tamalg ile daha fazla ilikilidir ve

414
Heidegger, a.g.e,1998, s.174-175.
165

tamalgnn dorudan aklanmasn vermektedir. Heidegger, tanma ve
zdeletirmenin dnyorum olarak dncenin temel ediminin aklamasn
verdiklerini; bu nedenle de, tamalgy tanmladklarn belirtmektedir. Sonuta,
Heidegger iin bireimin nc kipi, tam alg ile zsel bir ilikiye sahiptir. Bylece
l bireimin tanm, znedeki zamann kkensel birliinin ne olduuna ilikin
soruda kklenen aknsal tamalgnn neliini artrmaktadr. Heideggere gre,
aknsal tamalgnn ne olduu sorusu, insann ontolojik yapsnda temellenen
yitimsel varlnn ne olduu sorusunu da iermektedir. Daha nce deinildii gibi,
saf anlama yetisi kavramlarnn ontolojik znn aklanmas olarak Aknsal
karsamann temel sorunu, sonlu zn ontolojik yapsnda temellenen yitimsel
yapsnn yorumunu iermektedir. Heidegger, insann ontolojik yapsnn
aratrlmasnda kklenen ve znenin znelliini ieren bu yorumunu, tamalgnn
aknsal rolnn aa karlmasyla tamamlamaya alr. Heideggerin znenin
znelliini ieren aknsal tamalg ve zetkilenim yorumu, almann nc
blmn oluturacaktr.

166

III.BLM: AKINSAL TAMALGI VE ZETKLENM
KAVRAMLARININ YTMSELLK SORUNU AISINDAN
YORUMLANMASI

nceki blmde ematizm olarak gerekleen aknsal imgelem ve l
bireiminin Heideggerci yorumu, znede zamann orijinal birliini ieren aknsal
tamalg ve zetkilenim (Selbstaffektion) sorunu ile ilikilidir. Bu blmn
cevaplandrmaya alaca soru; zaman sorunu asndan, Heideggerin niin
Kantn tamalg ve zetkilenim kavramlarna yneldiidir?

Heidegger iin anlak, znde zaman balantl bir etkinliktir. Bu durumda
Kantn dnd gibi, zamandan bamsz olmayan kendiliindenlik, zamann saf
sezgisine sahiptir. Yitimsellik Sorunu Asndan Aknsal Tamalgnn
Yorumlanmasnda, Heideggerin Kanta kar, zellikle ne karmak istedii,
Kantn aknsal tamalg ad altnda ve nc bireim ynnde neyi gstermek
istemise, onun kendi zne gre zaman balantl, yani yitimsel olduudur. Oysa
ikinci blmde belirtildii gibi, Kant, aknsal tamalgy dorudan zamana kar
konumlandrmtr. Burada Kant, nc kipin, imgelemin l bireimin birliinin
zemini olan tamalg olduunu sylemitir. Buna karlk, Heidegger, Kantn, nc
kipin merkezi olduu dncesine katlmamaktadr. Bu noktada imgelemin nc
kipinin, tamalg ile eitlenmesine kar kan Heidegger, bunun yerine, bu a priori
kipin, bir btn olarak, doann saf bir projeksiyonu olan nbilme olduunda srar
etmitir. Bu noktada Heidegger, kkensel yitimsellik olarak yorumlad tamalgnn,
imgelemin l bireiminin temeli olduunu savlamaktadr. mgelemin l kipi,
167

zamana baldr. lineksel olmayan bu ballk, Heideggere gre, zamanla iliki
kurmann zn oluturmaktadr. Burada Heideggerin sav, zamann birliini
oluturan l kipin birliinin, tamalgnn birliinde temellendiidir. Saf sezgi olarak
zaman, saf dncenin zn oluturan benin kendiliindenlii ile birletiren
Heidegger, bylelikle tamalgnn yitimsel karakterini ne karmaktadr. Bu
balamda, nc blmn bu alt blmnde, znelliin her iki belirlenimini
oluturan zaman ve ben-dnyorumun, znelliin kendisinde nasl bir araya
getirilebilecei sorgulanacaktr. Bu balamda, Heideggerin saf sezgi olarak zamann
kkensel a priori birliini, ben dnyorum olarak, aknsal tamalgda nasl
temellendirdii gsterilmeye allacaktr.

Benin, kendisiyle karlamasnn olanann ne olduu sorusu, almann
ikinci alt blmn oluturmaktadr. Bu alt blme ilikin olarak Heideggerin temel
argman, saf sezgi olarak zamann,benin kendisiyle karlamasnn olana
olduudur. Buradaki argmandan hareketle Heidegger, zamann, btn deneyimden
nce kkensel saf zetkilenim olduunu savlamaktadr. Zamann niin bir
zetkilenim olduu sorusu, Heideggere gre, zaman kavramnn, kkensel bir
aklamas temelinde gsterilebilir. Bunun iin, Kantn Eletirideki A77deki tezini
kendisine referans olarak alan Heidegger, her etkilenimin (Affektion), duyularn
nesnelerden etkilenmesi sonucunda gerekletiini belirtmektedir. Bu durumda
etkilenim, bir anlamda varolann kendisini bildirmesidir (sich melden) ve bu
bildirmede zaman, i duyunun a priori biimi olarak nesnelere nceldir. Birinci
blmde tartld gibi, Heidegger, zamann nesnelere bu nceliini saf bir almaya
karlk gelen alclk kavramyla aklamt. Heideggere gre alclk kavram, isel
168

duyum olarak zamann, pasif, fakat evrensel olduu anlamna gelmektedir. Bu
noktada Heidegger, pasif, fakat evrensel isel duyumun pasifliine karlk gelen
alclnn, sonlu zn tasarmnn sonluluunu ve duyarlln oluturduunu
belirtmektedir, Bylelikle Heidegger, sezgisel ve dnsel tasarm arasndaki en
nemli farkn, sezgisel tasarmn dolaysz bir etkilenin olmasnda temellendiinin
altn izmektedir.

nc blmn son alt blmnde, Heideggerin zaman, tamalg ve
zetkilenim olarak aklamasnn temelini oluturan zamann ontolojik olduu
sav, aklanmaya allacaktr. Kant ve Heidegger arasndaki kesime, bir eyi
nceden bilmenin, a priori yapda olduuna ilikindir. Fakat bu a priori yap, Kantta
deneyimin olana balamnda bilme yetilerimizin aratrlmasn ierirken,
Heidegger iin, bu a priori yap, ontolojik bilginin temel elerinin aratrlmasn
iermektedir. Heideggere gre, zellikle burada, saf dncenin ilevinin ne
olduunun sorgulanmas gerekmektedir.

Saf dnme, nesnelerle ilikili, fakat ayn zamanda deneyimden bamsz
olarak, nesnenin belirlenmesidir. Heideggere gre, ontolojik bilgi, bilginin saf
elerini (saf sezgi ve saf dnceyi) ierdiinden, saf sezgi ve dncenin, a priori
uygulama olanaklln aa karmakta, dolaysyla olgusal bilgiyi de
kapsamaktadr. Bu noktada bilen bir varlk olarak insann sonlu ve saf bilme
yetilerinde temellenen aknsal olanakllna odaklanan Heidegger, sonlu zn bu
olanakllnn, ontolojik yapsn oluturduunu savlamaktadr. Bu aknsal
olanakllk ise, bireimsel a priori bilginin iki saf esinde; sezgi ve kavramn
169

bireiminde temellenmektedir. Dolaysyla Heidegger iin, ontolojik bireimin
olanakll sorusu, sonlu varln varolan nasl atn imleyen aknsallna
ilikindir.

Hem Kant, hem de Heidegerde sonlu bir z olarak insan, aknsaldr. Fakat
Heidegger, aknsallk sorununu, sonlu zn aknsalln oluturan sonluluunun
yitimsel tasarmndan hareketle aklamaktadr. nk, gerek varolann varl,
gerekse de Varln konumu zerine dnme, sonlu zn bu aknsall araclyla
gerekletirilir. Varlk ve Zamanda Heideggerin syledii gibi, Varlk, aknsal bir
olagelmedir. Heideggerin bu argmanndan bize gre ontoloji adna nemli bir
sonu kmaktadr. Ontoloji varln bilimidir. Dolaysyla Varlk, aknsal
felsefenin veya aknsalln felsefi aklandr. almamzn sorunu asndan,
yantlanmas gereken soru, Varlktan Heideggerin ne anladdr?

Heideggere gre Varlk, en genel kavramdr. Dolaysyla varolan olarak,
kavranan her eyin tesindedir. Bu durumda yaplacak olan her tanm varolana
ilikin olacandan, Varlk tanmlanamaz. Bu noktada, Heidegger, Varlkn bu
tanmlanamazlna karlk, sonlu zn, varolana ilikin, her tutum ve davranna
yn veren Varlkanlayn (Seinsverstndnis) yardma armaktadr. Sonuta,
sonlu z, belli bir Varlk anlayna sahip olduundan (ve bu anlayta varolu
kiplerini aa karan yitimselliinde temellendiinden) Varl anlama ve
sorgulama olanana sahiptir. Bylece varln bilimi olarak, ontoloji, sonlu varln
kendi varlndan hareketle gerekletirdii aknsallnn isel olanakllnn aa
karlmasdr. Sonuta, Heidegger, hem Varl, hem de varolann varln aa
170

karan sonlu zn aknsallnn bu isel olanakllnn, yitimsel olduunu iddia
etmektedir.

III.1.Yitimsellik Sorunu Asndan Aknsal Tamalgnn aklanmas

mgelemin saf zaman balantl l bireimi balamnda, Kantn aknsal
tamalg kavramna ynelen Heidegger, imgelem ve tamalg arasnda kurmu olduu
ilikiden hareketle, tamalgnn kkensel zaman olduuna ynelik nemli bir sonu
karmaktadr
415
. Kant yorumunda, tamalgnn, zaman ile orijinal bir ilikiye sahip
olmas gerektiini savlayan Heidegger, znelliin birlii olarak dnd bu
ilikinin, yitimsel karakterini sorgulamaktadr. Heideggere gre, saf zaman
balantl imgelemin l bireimi, zbilince karlk gelen tamalgda
temellenmektedir. Burada Heidegger, bir bireim yetisi olarak tanmlad imgelemi,
sezgideki okluk ile anlama yetisinin birlik verici ilevleri arasna yerletirmektedir.
Bu balamda Kanttan farkl olarak, imgelemin hem sezgiye, hem de anlaa ait
olduunu savlayan Heidegger, imgelemin dorudan tamalg ile ilikili olduunu
iddia etmektedir.

Kantn ematizm retisini, imgelem ve zaman arasndaki ilikiye saf
imgelemin grlenebilir olann ufkunu oluturduuna ynelik dncesiyle aklk
getirmeye alan Heideggerin amac, kavramlarn duyusallatrlmasn ieren

415
Heidemanna gre de ben dnyorumun doasnn temellendirilen belirlenimi, zaman
kavramna iaret etmektedir. Ontolojik- olgusal ben dnyorum, hem deneysel fenomenlerin, hem
de bilincin znel birliinin olanann kouludur D. H. Heidemann, Kant und das Problem des
Metaphysischen Idealismus, Kantstudien Ergnzungshefte 131, Berlin; New York, 1998, s.102.
171

ematizmin, saf zaman balantl imgeleme bal olduunu kantlamakt.
416
. Yani, saf
anlama yetisinin kavramlar olan kategoriler, zaman tarafndan belirlenmektedir.
Buna gre, Heideggerin saf imge olarak belirledii zaman, anlama yetisi
kavramlarnn bir grnm kazanabilmesinin, Heideggerin terminolojisiyle, karda-
duran olarak varolanlarn alglanabilmesinin olanayd. Saf sezgide aa kan
zamann, ontolojik bireimi gerekletiren imgeleme bal olduu argmanndan
hareket eden Heideggere gre, bylelikle saf bireimde birleenler znde zaman ve
tamalgdr
417
.

Heidegger, zamansall, kendinin birlii olduu kadar orijinal kavray ve
orijinal kendiliindenlik olarak tanmlamaktadr. Saf ve sonlu kendilik olarak
insan, kendisinde zaman karakterine sahiptir
418
. Ancak, Heideggere gre, saf
kendiliin zne gre yitimsel olduunun anlalabilmesi iin, saf kendiliin (reine

416
Heidegger, a.g.e, 1998, s.143. Heideggerde emalatrma, bir zaman belirlenimidir. mgelem, isel
olarak zaman ile ilikili olduundan, zamann belirli niteliklerini kendinde tamakta; zamann
boyutuna , imgelemin bireimi karlk gelmektedir. Bu balamda Heidegger, aknsal imgelemin,
kendinde zaman kurduunu; aa karttn savlamakta ve bu nedenle imgelemin, kkensel zaman
olarak anlalmas gerektiini belirtmektedir. Heidegger, a.g.e, s.187.
417
Bu balamda Heidegger, Kantn bireimin nc kipi ve tamalg arasnda kurmu olduu
ilikiden hareketle, tam algnn eit ve zorunlu olarak, gelecee ait olmas gerektii anlamn
karmaktadr. levi zdeletirme olan, nc kipin tamalg ile ilikisi kkenseldir. nk,
zdeletirmenin kipinde kavrama ve yeniden-retim olanakldr. Kantta, her imdide olmayan
baka bir eyin bana aitlii, onun nceki imdisinden bilinemeyeceinden, o, duran ve kalan kendilik
tarafndan verilmek zorundayd. nk, benin kendi kkensel eylemine ait olan nc kip, nesnel
balamda bana ait olan bir eyi olanakl klmaktayd. Dolaysyla tamalg ve bireimin nc kipi
birbirine eittir. Heidegger, a.g.e,1987, s.362-363. Bylelikle sonuta Heidegger, imgelemin l
kipinin btn birliinin aknsal tam algda , yani ben dnyorumda temellendiini iddia
etmektedir. yleyse burada bizim iin, zamann ben dnyorumda belirlenebilirliinin
olanann koullarnn ne olduuna ilikin bir soru olumaktadr geici olarak, bilgide bilinen, yani
a priori ispatlanan nedir?Kartezyenci yorumlamayla zneye ait olan nedir?. Heidegger, a.g.e, 1995,
s.309.
418
Heidegger, a.g.e, 1998, s.191. ben dnyorum zihnin kendiliindenliinin bir edimidir. yleyse
soru, zaman olarak sezgi ve zihnin belirlenimi olarak, ben dnyorum balantsna dnmektedir.
Heidegger, a.g.e, 1995, s.309. Bir daha tekrarlyorum. Burada sz konusu olan, zaman ve ben
dnyorumun birliinin olanann ne olduudur. nk, zaman oklunun biimidir ve her
dnen belirlenim, burada temellenmektedir. Bu her iki para saf oklu ve saf birlik, belirlenen temel
bir birliin saf a priorisidir. Bu problem Kantn aratrmasnda temellenmektedir. M.
Heidegger,a.g.e, 1995, s.310.
172

Selbstheit) Kant tarafndan, aknsal tamalg olarak yorumlanan belirleniminin
anlalmas gerekmektedir. Heidegger, Kantn zaman ve ben dnyorumun
aknsalln radikal bir biimde yorumlayarak, kendi kkenselliklerinde bir araya
getirdiini, buna karlk, zellikle Aknsal karsamada benin aknsalln
olanakl klan ontolojik zn aklamada yetersiz kaldn dnmektedir
419
.

Heidegger, anlama ve duyarlk yetilerinin balantsn aklamaya alan
Aknsal karsamann A ve B versiyonunun her iki yorumunda, imgelemi, ortak
arac bir yeti olarak kabul ettiini belirtmektedir
420
. Bununla birlikte, Kant, ne
retici imgelem yetisinin kkensel karakterini alrlk ve kendiliindenlikte (zaman
ve aknsal tamalg) grm, ne de dier radikal adm olan kkensel ekstatik
zamansall, retici imgelem yetisini tanmtr
421
. Oysa, Heidegger iin, yalnzca
kkensel bir ara yeti deil, ayn zamanda her iki bilgi dalnn kk olan imgelemin,
insann ontolojik yapsnda temellenen yitimsel bilgisindeki ilevi merkezidir.
mgelem, kendi zne gre, saf sezgi ve saf dnceyi, saf alrlk ve saf

419
Kant, zaman ve ben dnyorum ile ayn zsel yklemi ifade etmitir M. Heidegger,
a.g.e,1998, s.192. Heidemannda Heidegger gibi, Kantn, zaman ve ben dnyorumu kendi
kkenselliklerinde bir araya getirdiini, bununla birlikte, zellikle Aknsal karsamada benin
aknsalln olanakl klan ontolojik zn aklamada yetersiz kaldn dnmektedir. Kant, saf
sezginin aklanmasn, tam algnn kkensel bireimsel birliine uygular. Aknsal karsamada ,
tam algnn kkensel bireimsel birliini bir yandan duyarlkla, dier yandan anlak ile ilikiye sokar.
Bundan dolay, Kant, tam algnn kkensel bireimsel birliinin, iki biimde anlalan, bilgisel ve
ontolojik-olgusal ben dnyorumu arasnda ayrma gitmitir. D. H. Heidemann, a.g.e, 1998,
s.102.
420
Heideggere gre Kantn imgelemin aknsal birletirici ilevine ilikin aklamalar, olgularn
ift karakterinin birliinde ifade edilir. Birinci yol, aknsal tamalgdan hareket ederken, ikinci yol,
duyarlk ve grnglerden hareket eder. Heidegger, a.g.e, 1987, s.418. Birinci yolda, aknsal
tamalgnn birliinden bireimin birlii oluur. Ayrca bu bireimin kendisi, kip anlamnda
blmlere ayrlr. Bu aamal blmlere ayrlan, fakat ayn zamanda aknsal tamalgya ait olan
bireim, reticidir. Yani a priori ve spontandr. Heidegger, a.g.e, s.418- 419. kinci yolda bireim,
sezgi karakterine sahip olduu iin, imgelem yetisi, duyarla aittir. mgelem yetisi, dorudan
spontan imge verme yetisidir (das Vermgen der spontanen Bildgebung) (- exhibitio originaria). Yani
o, anlak ve sezgiye karlk kkenseldir. nk imgelem, nceden her ikisi olarak birliktedir. mgelem
yetisi, gerek anlalan anlamda sonludur . Anlak da duyusal, yani sonludur. Heidegger, a.g.e, 1987,
s. 419.
421
173

kendiliindenlii kendinde birletirir veya daha dorusu her iki kk ierdiinden,
znellik yetisinin kk ve znenin ekstatik temel yasasdr
422
.

Bu noktada, Heidegger, aknsal tamalgya karlk gelen, duran ve kalan
ben (stehende und bleibende ich) tasarmnn, Kant tarafndan, benin zamanda
olmadnn bir gstergesi olarak kullanldn; bunun sonucu olarak, Kantn,
Aknsal karsamada, benin aknsalln olanakl klan bu zn grmediini
belirtmektedir. Eletiride aknsal tamalgnn deimezliinden bahseden Kant,
onun deimezliini zamanszlna balam
423
ve her imdide, kendisiyle zde,
fakat deneyimin iinde srekli olan basit bir kavram olarak alglamtr
424
. Bu
balamda, Kantta, tamalgnn imdi balamndaki kendinde tanm, mevcut olan bir
eyin nesnel tanmlanmas gibidir
425
. Heideggerin Kanta kar k tam da burada
temellenmektedir. nk, Kantn imdi balamndaki tamalg yorumu, tamalgnn
zamansalln inkar etmektedir. Burada Kant, ben dnyoruma ait olann
kendisini olanakl klan eyin ne olduunu sorgulamakla birlikte, bilgiyi imdinin
balamnda sezgi asndan yorumlayan ve kendini dnen bir ey olarak gren

422
Heidegger, a.g.e,, s. 417.
423
424
Aknsal Tamalg, tm deneyimi nceleyen ve olanakl klan kouldur. Bilincin tm sezgi
verilerini nceleyen ve nesnelerin tm tasarmlar ile onlar olanakl klacak biricik yolda bantya
giren birlii olmakszn, bizde hibir bilgi yer alamaz ve bilgilerin birbirleri ile hibir balant ve
birlikleri olamaz. Bu ar kkensel deimez bilinci aknsal tam alg olarak adlandracam. Kant,
a.g.e,1990, s.90, B107. Tamalgnn aknsal birlii, bilincin birliidir. Bilincin zorunlu birlii,
oklunun sentezinin zorunlu birliini ierir.
425
Kantta dnen zne olarak ben, kendisini dnlen bir nesne olarak bilebilme olanana
sahiptir. nk ben, kendisine sezgideki benin tesinde verilmitir. Kantn sorusu, genel olarak
benin kendisine nasl nesne olabileceidir? Soru, benin i alglarn ve sezginin bir nesnesi olup
olamayaca sorusunda temellenmektedir. Kendi kendimizi isel olarak, kendi kendimiz tarafndan
etkilendiimiz srece sezebiliriz. sezgi sz konusu olduu srece, kendi znemizi ancak grng
olarak biliriz, kendinde ne olduuna gre deil. Kant, a.g.e, s.106, B 156. Kantn sylemek
istedii i duyumun, kendimiz tarafndan etkilendiidir. Tam algnn kkensel birliinde var
olduumuzun bilincindeyizdir. Bu bir sezgi deil, dncedir.
174

Descartes gelenek ierisindedir
426
. Kant znelliin birliini ve bilginin snrl
deneysel niteliini, olgusal olarak gz ard etmemi, fakat tamalgnn zamanszln
ina ettiini dnmesine ramen, tamalgy imdinin balamnda kavramtr
427
.

Heideggerin belirtmi olduu gibi, alrlk (Rezeptivitt) ve kendiliindenlik
(Spontanitt) olarak iki temel bilgi kayna olduunu kabul etmesine ramen,
znellik iinde bu iki bilgi kaynann temel birliinin detayl bir kantn vermeden
uzlatrmaya almtr
428
. Buna karlk, Heidegger, her iki kavram da sonlu zn
ontolojik bilgisinde temellenen yitimsel bilgisini gstermek iin kullanmaktadr.
Heideggerin tartt ve Kanta kar savlad temel argman, sezgi ve anlamann
bireiminin birliinin zorunlu olarak ben dnyorumun zelliini tad ve
insann yitimsel bilgi yetilerinde yitimsel olarak kklendiidir
429
.

426
Kant, kartezyenci pozisyonu korumasna ramen, bana ait olann kendisini olanakl klan eyin ne
olduunu sorgulamamtr. Heidegger, a.g.e, 1995, s.324.
427
duyum, bilince, kendi kendimizi bile, ancak kendimize grndmz gibi sunar. kendimizi
olduumuz gibi deil, isel olarak etkilenirken sezebiliriz. Kant, a.g.e, 1990, s.105, B153, B159.
Kant, bununla i duyumun biiminin paradoksuna iaret etmitir. Tamalg yetisini Kant, i duyudan
ayrt eder. Anlak i duyuyu belirler. Bunu, sezginin oklusunu, tamalgnn altna getirerek yapar.
Anlak, bir sezgi yetisi deildir. Duyarlk olmadan, bir bireim yetisidir. Fakat duyarl isel olarak
belirleme olanana sahiptir. Anlak imgelem yetisinin aknsal bir bireimi olarak zamanla
balantldr. Tamalg ve bireimli birlii, zamanla bir deildir. Tamalgnn bireimli birlii, tm
bileenlerinin yani sezgilerin oklusunun, kategorilerin ve duyusal sezgiden nce nesnelerle ilgilidir.
Buna karlk i duyu olarak zaman, yalnzca sezginin biimidir. Zaman, sezginin biimini oklunun
bileimi olmakszn kapsar. Oysa belirli sezgi, oklunun imgelem yetisinin aknsal ediminin (bu
edim, anlan i duyu zerindeki bireimli etkisidir) belirleniminin bilinci yoluyla olanakldr. Bu
edimi Kant, betisel bireim olarak adlandrr. Kant, a.g.e, s.106, B151.
428
Kant zaman ve ben dnyorum arasnda vurgulad balant zerine alm, fakat (bu
balantnn) kendisini sorgulamamtr. Heidegger, a.g.e, 1995, s.311. Kant tarafndan alrlk ve
kendiliindenlik, zaman ve tamalg arasndaki bant, Eletiride ontolojik olarak aklanmam ve
temellendirilmemitir. Heidegger, a.g.e,1987, s.399. Heideggere gre Kant, Eletiride (A362)
zamandan kendilie ait bir birliktelik olarak sz etmesine karn, bu aitliin trn karanlkta
brakmtr. Kant, somut znelliin birlii sorununu zmemi, ayn zamanda yeterli derecede
sorgulamamtr. Fakat btn sonular ve ak kalan sorularna ramen Kant, soruna bir zm
sunmadan orada brakmtr. Heidegger, a.g.e, s.396.
429
Eer varolann varlnn olanakllnn koullar sorusu, zihnin her iki belirlenimi balamnda
(saf sezgi olarak zaman ve kendiliindenliin edimi olarak, ben dnyorum) sorgulanrsa, bu
sorgulama felsefi kavranmaldr. Fakat bununla varolann varlnn bu yorumlanmas, zaman ve ben
dnyorumun temel devidir. (nk) varolann varlnn ne olduu sorusunda, varln ne olduu
sorusuna cevap verilebilir. Heidegger, a.g.e,1995, s.311. Heideggerde Varln olanakll sorusu,
zaman ve ben dnyorumun ne olduu sorusuna ynlenir. Heidegger. a.g.e, s.311.
175

Bu noktada Kantn btn bilgilerimizi ncelediini savlad duran ve
kalan benin, ne anlama geldiini sorgulayan Heidegger, Kanttan farkl olarak,
tamalgnn, dorudan aknsal imgelem ve l bireimiyle ilikili olduunu
syleyerek, tamalgnn, yitimsel karakterine gnderme yapmaktadr
430
. Burada
Heideggerin hareket noktas, saf imgelemin birletirici bir ileve sahip olmasdr.
mgelemin l bireimsel birlii (Sezgide Kavray, mgelemde Yeniden-retim ve
Kavramda Tanma) araclyla yeniden retilen tm sezgiler, imgelemin bireimsel
birliinin bilincine karlk gelen tamalgya yklenirler
431
. Heideggere gre Kant,
imgelemin aknsalln vurgulamak iin, imgeleme, retici bir ilev yklemitir
432
.
nk Kantta deneyimin olana, grnglerin einimi (benzerlik) ve
armlarnn (Affinitt und Assoziation Erscheinungen) yasalara gre yeniden
retilmesiyle olanakldr. Heidegger iin de, imgelem yetisinin aknsal ilevi
araclyla nesnelerin kavramlar, bir deneyimi oluturmak iin bir araya getirilirler.
Grnglerin armlar, yeniden retilmeleri ve bilince yklenmeleri,
imgelemyetisinin aknsal ilevi araclyla gerekletirilir. Bu gerekletirmede
deimeksizin kalc bene karlk gelen saf tamalg, tm bilgimize elik
etmektedir
433
. Kant, tamalgy anlaksal klmak iin, imgelem yetisiyle birletirmitir.

430
Yalnzca bu ekilde, ben, tpk sreklilik ve kalclk gibi kendiliin (Selbigkeit) ufkunu
oluturur. Bu ekilde ufkun ierisinde nesnel olann deiimi deneyimlenir Bu kalc ve duran
ben, benin, zamann kkensel oluturucusu olduu anlamna gelmektedir. Kkensel zaman, karda-
duran (nesne) ve onun ufkunu oluturmaktadr. Heidegger, Kant und das Problem der
Metaphysik, Frankfurt am Main,1998, s.193,
431
mgelemin l bireimi, tam algnn duran ve kalan beninin olanadrlar. nk duran ve kalan
ben, olarak saf tam alg, btn tasarmlarmz oluturmakta ve bilince getirmektedir. Buna gre
btn bilin, tpk btn duyusal sezginin saf isel sezgiye, yani zamana ait olmas gibi btn
tasarmlarmzda saf tam algya aittir. M. Heidegger, a.g.e, 1987, s. 423.
432
Heideggere gre, tamalg ile zaman birbirine balayan a priori yeti, retici imgelemdir. Fakat
aknsal tamalg ile zaman, ne a priori olarak balyorsa, (O) retici imgelem yetisidir . M.
Heidegger, Phnomenologische Interptetation von der Kritik der reinen Vernunft, Frankfurt am
Main, 1987, s. 423.
433
Kant, a.g.e, 1990, s.95, A124. kendimi dnyorum, yani ben dnyorum, sum Cogitansdr.
Her sezgi ve tasarm, bu ben dnyoruma (Cogito me rem Cogitontem) elik edebilir olmaldr.
nk bylelikle (bize) verilmi bir eyin, verilmesi olanakl olabilir. Heidegger, a.g.e, 1995, s.323.
176

Buna karlk Heideggerde imgelem, okluu kendisinde birletirdiinden, her
zaman iin, yitimsel bir karaktere sahiptir.

Bylelikle, tamalgnn, yitimsel bir yapya sahip oluunu Heidegger,
imgelemin l bireimsel yapsna ve bu l bireimsel yapya karlk gelen
zaman kipleriyle aklamaktadr. Sonuta, imgelem, aknsal ve yitimsel bir
karaktere sahip olduu iin, tamalg da, hem aknsal, hem de yitimsel bir karaktere
sahiptir
434
. Aknsaldr, nk zamann srekliliinde, kalc bir benin olanakll,
benin, aknsal olmasyla olanakldr. Burada Kantn, zbilinci, aknsal olarak
tanmlamasnn arkasndaki ana motif, zorunluluk dncesinin bize, deneyim
yoluyla verilemeyeceine ilikin dncesinde temellenmektedir. Yitimseldir,
nk, ben dnyorum tasarm tm bilgilerimize elik etmektedir
435
.
Heideggerin de vurgulam olduu gibi, eer tm bilgilerimiz, birincil olarak
zamana aitse, ayrca anlama yetisine ait saf kavramlarn duyusallatrlmasn ieren
imgelemin bireimsel birlii araclyla ve tamalg ile ilikisi yoluyla
oluturuluyorsa, bu, tamalgnn ontolojik olarak anlalmas gerektii anlamna
gelmelidir.

434
Kant, tasarmlarmzn btn oklusunun birliinin aknsal ilkesini gz nne almaktadr. Bu ilke,
aknsal tam algnn kavramndan tremektedir. Btn tasarmlar, bir bilinte alnmaldrlar. Bu,
Kantta bir eyin tasarlanmasnn veya tasarlanabilirliinin, znenin kendisinde aknsal olmasna
bal olduu, anlamna gelmektedir. Heidegger, btn tasarmlarmza ait olan, bu zorunlu
olanaklln ilkesinin Kantta bilince ait olduunu belirtmektedir. Heidegger, a.g.e, 1987, s. 408.
435
Bu noktada Kantn tamalg kavramnn, anlam bilimsel (semantische) yapsnn aklanmas
gerekmektedir. Kant, kavram,1- bene (ich) karlk gelen tamalg (Apperzeption) olarak, 2-ben
dnyoruma (Ich denke) karlk gelen, plak tamalg (blose Apperzeption) olarak, 3- isel
anlamda (inneren Sinn) , deneysel tamalg (empirische Apperzeption) olarak ve 4- anlak (Verstand)
olarak, (a) zde tamalg (identische Apperzeption), (b) Saf tamalg (reine Apperzeption),
(c)Kkensel tamalg (ursprungliche Apperzeption), (d) Aknsal tamalg (transzendentale
Apperzeption) olarak aklamaktadr. Prof.Dr.R. Henrch, Apperzeption in Kants Kritik der
reinen Vernunft Kurzvotrag (im Forschungsseminar), 2005, http://www.fs.uni-
mb.si/si/inst/iko/lio/desingn/izmenjava/kant_web/Apperzeption.htm .
177

Heidegger, tamalgnn yitimsel ve karakterinin aa karlmasyla, bilincin
kendisini bilmesinde temellenen aknsal tamalgnn birlii arasnda bant
kurmaktadr
436
. Kantta, znedeki oklunun birlii, bireimseldir
437
. Heidegger iin,
burada Kantn bir znede oklunun birliinin, nasl bireimsel olabileceine ynelik
cmlesi nemlidir. nk tamalgnn birlii, znedeki oklunun birliinin bireimsel
olanadr
438
. Tamalgda, imgelemin l bireiminin kkensel bireimi, zaman
boyutlar olarak, birbirine uzanmaktadr. Heideggerci bir sylemle, bilincin birlii,
kendisinde saf zaman balantldr
439
. Heideggerin bilincin birliinin yitimsel
olduuna ilikin belirlemesi, znenin sonlu olduu anlamna gelmektedir
440
. Bu
noktada, Heidegger, Kantn bilginin sonluluunu dikkate alarak ontolojik bilgi
sorununu temelllendirdiini savlamaktadr
441
.

Salt Akln Eletirisini, sonlu insan bilgisini merkeze alarak yorumlamaya
balayan Heidegger, bu sorunu, imgelemin l bireimine bal aknsal tamalgda
sonlandrmaktadr. mgelemin l bireimi, tamalgnn kkensel aknsal birliinin

436
Tamalgy a priori, aknsal ve bireimsel olarak, tm tasarmlarmzn aknsal birlik ilkesi olarak
tanmlayan Kanta gre her bilebilme, bilen bir znenin yani bir bilincin varolmas kouluna
dayanmaktadr. Buna gre, her bilincin yapsnda bir kendini bilme vardr. Bu bilme, her bilgi
fenomeninin temelinde bulunan bir olanaktr. Kant, dnmenin bu birliine tamalgnn aknsal
birlii (die Einheit des tranzendentales Apperzeption) adn vermektedir. Tasarmlarmzn okluunu
birlik haline getiren tam algnn birlii, tm olanakl algnn zorunlu koulu ve nesnel zeminidir. Kant,
a.g.e,1990,s.94,174a. oklunun btn ball ve bizim mekan ve zamann saf sezgisinde
karlatmz birlik, kategorilerde gerekleen, tam algnn aknsal birliinde gerekleir H.
Wagner, a.g.e,1980, s.361-362. Heideggere gre bir eyin bene verilmesi, benin znelliinin
temelini oluturmaktadr. Bu noktada Heidegger, verilenin bene aitliinin nerede temellendiini
sorgulamaktadr. Heideggerin cevab, tamalgnn zdeliidir. Tamalgnn kkensel birlii, tm
mantn, aknsal felsefenin en yksek noktasdr. Heidegger, a.g.e,1995, s.325.
437
yleyse saf tam alg, oklunun bireimsel birliinin ilkesini, btn olanakl sezgide ele verir. I.
Kant, a.g.e 1990, ,A 116.
438
Bilincin birlii: Aknsal tamalg zne gre bireimseldir. Birlik ufku (Einheitshorizont)
bireimseldir, yani bireimde a priori temelllendirilen birliktir. Aknsal tam algnn bu birliinin,
bireimsel karakterinin zorunlu temelini Kant aka aklamamtr. nk o, znenin sonluluunu
kkensel olarak, znelliin kendisinden gelitirmemitir Heidegger, a.g.e,1987, s. 410.
439
440
nsan bilgisinin sonluluu znel olarak zamansal, ekstatiktir M. Heidegger, a.g.e, s. 410.
441
178

olanadr. nk bu bireimsel birlik (aknsal tamalg), bir bireimi (imgelemin
l bireimini) art komakta ve iine almaktadr. O halde tamalgnn aknsal
birlii, imgelem yetisinin saf bireimine bir bilgideki okluun btn oluumunun
bir koulu olarak baldr(Buna gre), imgelem yetisinin saf (retici) bireiminin
zorunlu birliinin ilkesi, btn bilginin olanakl temeli olan tamalgdan ncedir
442
.
Heidegger, retici imgelemin l bireiminin, btn bilginin olanakl temelini
oluturan tamalgdan nce gelmesinin, ne anlama geldiini sorgulamaktadr.
Heideggerde aknsal imgelem, temelin dzenlenmesi balamnda bir ncelie
sahiptir. Bununla birlikte imgelemin ncelii, kkensel deildir. mgelem yetisinin
l bireiminin, tamalgdan nce gelmesi demek, bireimin, bir anlamda,
tamalgnn,ben dnyorumun gz nnde tamamlanmasdr
443
.

Ayrca, Kantn zaman ve tamalg arasndaki ilikiyi kategoriletiren bak
asn aklamaya alan Heidegger, tamalgnn bir nesne olarak kendilik algsna
karlk gelmediini sylemektedir. Tamalg, daha ok, bir kabiliyet olarak, znenin
kendi ediminine ve yapabilirliine karlk gelmektedir
444
. Heideggere gre, znenin

442
Heideggere gre imgelemin tam algy ncelemesi, birinci yolun btn zetini oluturmaktadr.
Saf imgelem yetisinin bu kkensel bireimi, bilginin olanann temelidir ve tam algdan nce
gelmektedir. Kantn A124te belirtmi olduu gibi, Aknsal tam algnn bireimsel birlii,
imgelem yetisinin saf retici bireiminin aknsal birliidir. Heidegger, a.g.e, s. 410 -411.
443
Heidegger iin, Kant, bu nceyi, zaman zaman mekansallkta veya ynelimsel anlamda
(intentionalen Sinn) kullanmaktadr. Kant bu nceyi, coram intuitu intellectualinin kullanmnda
A249 ve baka bir yerde sezginin ncesinin nesnesi anlamnda kullanmtr, A 287. Kant, nceden
ieren ve nceden duran olarak, sezginin nesnesinden sz etmitir. Bylelikle Heidegger, Kantn saf
zaman balantl imgeletirici bireimin kkensel nceden dzenleyici olarak, aknsal tam alg
olduunu sylediini belirtmektedir. Kant, imgelemin aknsal ilevi araclyla grnglerin
einimini yani nesnellii, ben dnyorumu olanakl kldn sylemitir.Ayn zamanda Kant, bu
bireimsel birliin (aknsal tamalgnn) bir bireimi (aknsal imgelem yetisini) art kotuunu
sylemektedir Kant, bu argmannda imgelemin aknsal tamalgda nasl ierildiinin fenomenolojik
ispatn vermemitir. Aknsal tam algnn ncelii, anlan nceliidir. Heideggere gre Kant,
aknsal tamalgy, imgelem yetisine kurban etmede ekimser kalmtr. Eletirinin ikinci basksnda
aknsal tamalg, tekrar eski gcne ve en yksek konuma ular. Heidegger, a.g.e,1987, s. 410 -412.
444
Heidegger,a.g.e, s. 381. Heideggerde Ben tasarm, ben yapabilirimi imler ve ben dnyorum
tasarm, benin Daseinm belirler
179

kendine sahip olma anlamndaki (Selbstbesitzt) bu farkndal, tamalgnn kkensel
kabiliyetinin doasn oluturmakta ve aknsallk iinde yapabilirlik ve
olabilirliklerin toplamnn, gereklikten daha yksek olduunu gstermektedir.
Bylece tamalgy, kendine sahip olma olarak tanmlayan Heidegger, kendine sahip
olmann, bana ait olana (zu mir hin) karlk geldiini dnmektedir. Burada
eylemlerimizin yapabilirlik karakterini imleyen yapabilirim znenin birincil varlk
durumunu belirlemektedir
445
. nk, tamalgda dnce, kendine tekabl
etmektedir. Yani, dncenin bir edimi olan tamalg, tm tikel dncenin zn
oluturmakta ve dnyorum olarak aklanabilmektedir
446
. Bylelikle
Heidegger, aknsal tamalg ve ben dnyorumun, ayn anlama sahip olduklarn
aa karmaktadr. Ben dnyorum tasarm, ben yapabilirim olarak ben
tasarmn belirlemektedir
447
. Bu noktada Heidegger, Kantn, ben dnyorum

445
M. Heidegger, a.g.e, s375.
446
Dnyorum tm tasarmlarma elik ediyor olmaldr. Kant, a.g.e,1990, s.98, B131. Kantta
saf tam alg, kendiliindenliin edimidir ve dnyorum zbilince karlk gelmektedir. Kanta
gre, sezgide verilen tasarmlarn benin tasarmlar olabilmesi iin, bir zbilince ait olmas gerekir.
Buna gre, tasarmlara elik eden bilin ile znenin zdelii, bir tasarm bir bakasna birletirme ve
bu birletirmenin bilincinde olmakla olanakldr. Sezgide verilen tasarmlarn tmyle bene ait
olduu dncesi, onlarn tek bir zbilinte birletirilmesi, ya da en azndan birletirebilecei
dncesine dayanmaktadr. Dolaysyla Kantta, tasarmlarn oklusunu, bir bilinte
kavrayabilmemiz araclyla, onlar, kendi tasarmlarmz olarak adlandrabiliriz. Heideggerin
burada Kanta sorusu, aknsal benin yitimsel olarak nasl kendi kendisinin farknda olabileceidir?
Heidegger, Kantn aknsal beni, ben dnyorum olarak bilisel srelerden karttn
belirtmektedir. Oysa Heidegger iin, ben dnyorumun aklanmas iin kendiliin kkensel
ediminin zaman ile olan ilikisinin aklanmas gerekir. Heidegger, a.g.e,1995, s.327. Heideggere
gre insan ilk olarak varolann bilgisini hedefleyen bir varlk deildir. nsan daha ok, Dasein olarak,
daha nceden dnyaya atlm olan, yani yapay ve sonradan balayan bir ey deildir. ... Bilakis her
zaman iin somut evresiyle (Zuhandenheit) ilikisiyle pratik bir iliki iindedir. Bu anlamda
Heidegger Kanta kar unu savlamaktadr: Ben yalnzca dnyorum deil, bilakis ben bir eyi
dnyorum M. Sandbothe, Die Verzeitlichung der Zeit, Grundtendenzen der modernen
Zeitdebatte in Philosophie und Wissenschaft, Stuttgart, Darmstadt, 1998, s.112. Heidegger,
Sandbothenin de vurgulam olduu gibi, Kantn Akn benini nesnelerle etkin bir praksis iinde
kavramakta ve bu kavrayn zamansal ve yitimsel olduunu belirtmektedir.
447
Eylem olarak dnce, znde ben dnyorumun durumudur. Heidegger,a.g.e,1987, s.375.
180

tasarmn, dncem, tm tasarmlarma elik etmelidir eklinde, kendiliinden
(spontan) olarak belirlemesinin nemine deinmektedir
448
.

Kantn kendiliinden ben dnyorum tasarmndan, Heidegger, zsezgi
(Selbstanschaung) olarak zamann, ben dnyorum ediminden nce verildii
sonucunu karmaktadr
449
. Heideggerin bu belirlemesine gre, zaman, ben
tasarmn ncelemektedir. nk, varoluumuzu duyusal, yani, yitimsel olarak,
belirleyen ve varoluumuza karlk gelen kendiliindenliimiz, zaman olarak
belirlenmektedir
450
. Bylelikle Kantn zaman ve ben dnyorum arasndaki
ilikiye yeterince aklk getirmediini belirten Heidegger, kendiliindenlik ve
zaman arasndaki ilikiye aklk getirebilmek iin, tamalgnn
(kendiliindenliimizin) ne derece bilgimizin kkensel bir yetisi olduunu
tartmaktadr. Bu noktada Heidegger, aknsal tamalgnn, nesne balantsnn i
olana olup olmadn sorgulamaktadr.

448
Kant, a.g.e, 1990, s.171a, A117.
449
Kendi kendimizin bilgisi iin dnce edimi, sezginin oklusunu tam algnn birliine getirir ve
bunun iin oklunun verilmesini salayan sezgi gereklidir. D varlmzn belirlenimi de i duyuma
baldr. Kantta dnyorum d varlmz belirleme edimidir. D varlmz verilmitir. Bunun
iin duyusal ve belirlenebilirin alclna ait olan zaman yani z sezgi gerekir. Zaman, belirlenebilir
olan verir. Kendimize ilikin kendimize grndmz gibi bir bilgimiz vardr. Kendi kendinin
bilinci tam algdaki oklunun bireimi yoluyla genel olarak bir nesnenin dncesini oluturan
kategorilere baldr. Nesnenin bilgisi iin nesnenin dncesi olarak kategoriler ve kategorileri
belirlemek iin de sezgi gereklidir. Kendi kendiliimize karlk gelen ben, kendi birletirme
yetisinin bilincinde olan bir anlktr. Kant, a.g.e, s.107, B159. Anlk, Kantn i duyu olarak
adlandrd snrlayc koul altndadr. Anlk, kendini bir sezgi asndan kendi kendine grnd
yolda bilebilir.
450
Heideggerin kendiliindenlik ve zaman kavramlar, kkl bir biimde, Kantn kendiliindenlik
ve zaman kavramlarndan ayrlmaktadr. Kantta kendiliindenliimizin olana, zamann
koullarnn dna kldnda olanakldr. Oysa Heidegger', srarla kendiliindenliimizin zsel
olarak, zamanla ilikili olduunu sylemektedir. Bu noktada Heidegger, zgrlk ve zaman arasnda
direkt bir iliki kurmaktadr. Geri, kendiliindenlik ve zgrlk arasndaki bu iliki, Kantn kendi
zgrlk anlayna tamamen uymaktadr. Fakat Heidegger, temporal ve zamansal olarak, zaman ve
kendiliindenlik arasndaki ilikiyi, zamann daha orjinal bir yorumuyla gstermeye almaktadr
181

Heidegger, Kantta aknsal tamalgnn, nesnelliin z ile zel bir baa
sahip olduunu dnmektedir. lk olarak Kant, tamalg tartmas erevesinde
nesne kavramn aydnlatm ve nesneleri deneyimleyebilmemiz iin aknsal bir
nesnenin saf bir kavramn varsaymak zorunda olduumuzu ileri srmtr
451
.
Heidegger iin, Kantn sylemi olduu, deneyimin olanann deney nesnelerinin
de olanann koullar olduuna ilikin yorumu nemlidir. Varolanlarn tm
deneyimi, eitli duyumlar birletiren bir nesne kavramna bal olduundan, bir
nesnenin a priori varsaym, Heidegger iin, ontolojik bilginin anlamndan baka bir
ey deildir. nk deney edinmeyi olanakl klan ey, ayn zamanda denenebilir
olan eyi de olanakl klmaktadr
452
.

Hatrlanaca gibi, Aknsal karsamada saf anlama yetisi kavramlar olan
kategorilerin, ontolojik zn aa karan Heidegger, bu aa karl ile znellii
ve olanakl a priori nesne balantsn gstermekteydi
453
birincil kategori olan tamalgnn, genelde tm dncenin zn oluturduundan,
a priori bir diren ierdiini dnmektedir. Kurallarn bir birimsel alan olarak
doann bu saf projeksiyonu yoluyla tamalg, nesnellii ekillendirmekte ve doann
benzemesini olanakl hale getirmektedir
454
. Dolaysyla aknsal tamalg, bir nesneyi

451
deneyimin olanann koullar ayn zamanda deneyimin nesnelerinin olanann da
koullardrlar. Kant, a.g.e, 1990, s.212, A158, B197.
452
453
Btn kategoriler, kendi zlerine gre a priori direnliliin (Widerstndigkeit) birliksel ufkunun
ngrlen tasarmnda temellenir. Heidegger, a.g.e, 1987, s. 377.
454
Nesnelliin bu projeksiyonu, znenin kendiliindenliinin bir aklamasdr. Kendiliindenlik,
esas olarak zgr bir edimdir. zne , zgr olarak bir nesnenin deneyimleri iinde birletirilen bir
varln duyumlar vastasyla kendisine a priori bir kar koyma tasarlar. zne, zgrce kendisinin
uymas gereken kurallar koyar ki, bu durumda deneyim olanakldr. Bu noktada nesne kavramnn
aklanmas gerekmektedir. Heideggere gre nesne kavram, verilen bir sezgideki okluyla
uyumludur. Heidegger, a.g.e, 1995, s 320. nk btn verilenler, saf sezgi olan, zaman araclyla
ve ben dnyorumda verilebilirler. Zaman, empirik olarak, belirlenmelidir; yani, zaman
verilmilikte gsterilmelidir. Heidegger, a.g.e, s 320. Zaman, zellikle Kant anlamda verilendir.
182

dnmenin kkensel koulu ve deneyimin aknsal zeminidir. Heidegger, bu
noktada, Kantn olanakl nesne balantsn gsteren B197deki argmannda, sonlu
bilginin znn ne olduu sorusunun, deneyimin olanakll erevesinde
ilendiini dnmektedir. Konuya daha fazla aklk getirebilmek iin, burada
Heideggerin deney kavramndan ne anladnn aklanmas gerekmektedir.

Heideggerde deney, en genel anlamda varolann sonlu ve sezilerek alnan
bilgisini iermektedir
455
. Heideggerin deney tanmndan, sonlu bir z olan insann,
bilmesinin de sonlu ve snrl olduuna ilikin bir sonu kmaktadr. Bu durumda,
bilginin olumas iin, varolanlarn nesne olarak belirlenmesi gerekmektedir.
Varolanlarn nesne olarak belirlenmesi ise, sonlu varln, varolan karsna almas
ediminde gereklemektedir
456
. Heidegger, varolanlarn bilinebilmesi iin iki koul
ne srmektedir. Bunlardan ilki, varolanlarn kendini bildirmesi; ikincisi ise, sonlu
bilgisinde varolan kendi sezgisinde yaratamayan sonlu zn kendini varolana
yneltmesidir. Dolaysyla, Heideggerde, varolann kendini gstermesi (Aletheia)
457

ve sonlu bir z olarak insann kendisini varolana yneltmesi, sonluluk anlamna
gelmektedir. nk, Karda-durann karya alnmas, znde sezginin alclyla
(hinnehmende) gerekletiinden, yitimseldir
458
.

Heideggerde verilen ise nesneye karlk gelmektedir. Verilen benim iin karda-duran; nesne
(Gegen-stand) olabilir. M. Heidegger, a.g.e, 1995,s.323. Heideggere gre, Kanta girite bu
verilmilii anlamak birincildir. Bu balamda Heidegger iin verilenle yani nesneyle karlamann
olana zamandr. Kendiliin temel varlk biimi olarak, nesneye ynelme; nesneyle karlama,
Kant sylemle bir etkilenmedir. Kendiliin geici ve konulatrlamayan alcl, verilmiliin
olanadr. Heidegger, a.g.e, s ,348
455
456
457
458
Sonlu bilgi alc sezgidir (hinnehmende Anschauung). Heidegger, a.g.e, s.71.
183

Heideggerde bir eye ynelme, nesne olmann ufkunu kurmaktadr.
Heidegger, kendini bir-eye-yneltme ediminde, varolanlar karda-duran (Gegen-
stand) olarak belirlemektedir. Bu noktada, Heidegger, varolanlarn belirlenmesinin
olana olan nesne tasarmnn, bir a apriori bir kar koyma olduunu sylemekte
ve nesnenin bu a priori kar koymasnn, znenin kendiliindenliinin bir aklamas
olduunu varsaymaktadr. nk, kendini bir eye yneltmedeki kendilik, ben
olarak ortaya kmaktadr. Heideggere gre, ben tasarm, Kantta olduu gibi,
tm tasarmlarmza elik etmek zorundadr. Ben tasarm, her bir eyin karya
alnarak tasarlanmasnda ve her bir eye ynelmede bu ynelmeye katlmakta ve her
tasarma, ben tasarlyorum olarak elik etmektedir. Buradan, kalc ve deimeyen
benin, nesne olmann, Heideggerin terminolojisiyle sylersek, bir eyin karya
alnmasnn olana olduu aa kmaktadr
459
.

Bylelikle Heidegger, dnyorum olarak tamalgnn, btn olanakl
deiimlerde nesnelliin a priori kkensel ufkunun olana olduu sonucunu
karmaktadr. znenin kendisinde bulunan bu ufuk, nesnellii olanakl klmakla
birlikte, deneysel deildir. zne eylem olarak, kendisine nceden verilmi bu birlik
ufkuna sahiptir. nk, kendi bilme tarznda, nesneyi nesne olarak belirleyen
tamalgdr. Heidegger, buradan, Kanttan farkl ontolojik bir sonu karmaktadr.
Bu sonu; sonlu bir z olan insann ekstatik duruu ile varolan ulalabilir yapma
olanana sahip olmasdr. Heideggerde sonlu bilgide zorunlu olarak dtan bakma
(hinausgehen zu) ve dnda durma (hinausstehen zu) vardr. Bu ekstatik dta duru,

459
184

sonlu bir z olarak insann, durduu yere gre nesnesini kurmasnn ve kendisini
kurmu olduu bu ufkun iinde anlamasnn olanadr
460
.

Heideggere gre, imgelemin l bireimi tarafndan kurulan bu birlik ufku,
aknsal tamalgnn, a priori bir olanaklldr. Dolaysyla ekstatik birlik ufku
nesneye deil, zneye aittir. zne, eylem olarak, kendisinin bu birlik ufkunun
(Einheitshorizont) nceden verilmiliine sahiptir. Birlik ufkunun nceden verilii
olarak bu kkensel eylem, bir bene ait olan a priori olanakllktan baka bir ey
deildir. Heidegger, burada bu birlik ufkunun direncin karakterine sahip olduunu
belirtmekte; kendisinden kaynaklanan ve ayn zamanda kendisine gelen, bu direncin,
nereye zaman tasarmna ait olup olmadn sorgulamaktadr.

Yukarda akladmz gibi, imgelemin dorudan tamalg ile ilikili
olduunu dnen Heidegger, tamalgnn zamanla ilikisini gsterebilmek iin,
imgelemin zelliklerini tamalgya aktarmaktadr. Buna gre, zamann boyutuna
karlk gelen ve imgelemin l bireimi tarafndan kurulan, birlik ufku, ayn
zamanda tamalgya aittir. Heidegger, tamalgnn btn olanakl deiimlerde,
imgelemin l birliinin a priori kkensel ufkuna sahip olduu varsaymndan
hareketle, tam algnn ekstatik bir yapda olduunu dnmektedir. nk bir ufuk
olarak tamalg, direncin karakterine sahip olan nesnellii olanakl klmaktadr.

Heideggere gre, Kant, aknsal tamalgnn, nesnelliin ufku olduu
dncesini, zaman aklamas karanlkta kalmasna ve kopuk olmasna ramen

460
185

vermitir
461
. Ekstatik zamana, aknsal tamalgnn ilevlerini aktaran Heidegger,
nesnellik tasarm ve birlik bilincine karlk gelen aknsal tamalgnn temel
ilevlerinin, zamandan hareketle anlalabileceini kantlamaya almtr.
Heideggerde nesnelliin temeli, zaman tasarmdr. Zamann, nesnelliin temeli
olduu tezini kesinletirebilmek iin, nesnelliin kendisine direnci nasl verdiini
aklayan Heidegger, bununla, deneyimi nesnelletiren eyin znde zaman
olduunu vurgulamaktadr. Heideggerin bu iddias, Kantn tesine gemek iin
nemli bir admdr. Bununla birlikte Heidegger iin, zamann bu direnci nasl
salad ve nesnellii nasl oluturduu sorunsaldr. Bu noktada, Heidegger, Kantn
zetkilenim retisine tutunmaktadr. Heideggere gre, en genel anlamda
zetkilenim olarak zaman, znenin kendisini etkilemesi yoluyla olumaktadr.
Dolaysyla bu etkilenimde zne, sonuta kendisine bir diren vermektedir.
Heideggerin Kanta kar temel argman, zetkilenim olarak zaman kavramnn
znenin kendisine nasl bir diren verdiine ynelik bir ipucu saladdr.

III.2. Saf zetkilenim Olarak Yitimselliin Aklanmas

Tamalgnn yitimsel olduunu kantlamak iin Kantn aknsal tamalgya
ykledii ilevi yorumlayan Heidegger, Kantn duran ve kalan ben tasarmna

461
nk, zne zamann kiplerinden geerek kendi dndaki varlklara yaylmaktadr. Bireimin
ediminde zne, kendi dna yaylmakta ve varl kavramaktadr. zne, bu nedenle ekstatiktir.
Ekstatik, bir esriklii imlemez, daha ok, kendinin kendi dndaki duruudur. Bireimin l kipinin
her biri, bir akstasa karlk gelir. Bireimin l kipinin ekstaslar birbirlerine aittir. Heideggerde
bireimin kipi, zsel olarak temporal olduu iin onun birlii, ayn zamanda zamann kendisinin
birliidir. zne, varolanlar kavrad iin zamann ekstaslar birbirine aittir. Kendi dna yaylan
zne, kendinde zamann birlii olarak adlandrlan birlie referans iinde verilen eyi sentezleyebilir.
Bu nesnelliin zamana yaylmasdr. Bu durumda genel iinde bireimin birliinin klavuzluunda
zaman nesnelliin kaynadr. Heidegger, a.g.e, 1987, s.391.
186

karlk, zamann kkensel znn saf zetkilenim olduunu savlamaktadr
462
.
Heidegger iin Kantn zetkilenim teorisi, imgelemyetisinin anlamnn
oluturulmasnda merkezidir. Heidegger, Kant tarafndan nemi aa karlan,
fakat tam olarak aklanamayan zetkilenim kavramn, isel duyuma karlk gelen
zaman ve tamalg balamnda tartmaktadr. Onda isel duyuma karlk gelen
zaman, tamalg ve zetkilenim, Kantta olduu gibi, farkl yetiler deil; znelliin
yap talar olarak zamann kendisine karlk gelen belirlenimlerdir
463
. Bu noktada
Heidegger iin, Kantn zetkilenim retisinin, anlan kendiliindenlii
(Spontanitt) ile sezginin alrl (Rezeptivitt) arasnda birletirici ilevi aa
kmaktadr. Heidegger, saf tamalgnn kendiliindenlii ile isel duyumun alrln,
bu ilevsel balam iinde, btn olarak aknsal znellie ait olduunu
belirtmektedir. Heideggerin syledii gibi saf zetkilenim, bir ilevsel balam
olarak sonlu kendinin aknsal kaynann yapsn vermektedir
464
.

462
Heideggere gre, Kantta zaman ve ben dnyorum balants, ayn nitelikte ayn olarak, ayn
biimde dururlar. Heidegger, a.g.e, 1998, s.191. Kant, zaman ve ben dnyoruma ayn zsel
yklemi vermitir (ifade etmitir). M. Heidegger, s.192 . Heideggere gre Kant, Deneyimin
Anolojisi ve ematizmde zaman ve benin aknsal znn, kalc ve deimez olduunu,
kantlamaya almtr. Kant, ematizmde zamandan zaman kalr ve deimez A182 B224
akmaz, dnmsz ve kalcdr A143, B183, eklinde bahsetmitir. Heideggere gre Kant,
burada benin zamansal olmadn, veya zamann kendisi olduunu, ya da kendi zsel zne gre
olanakl olup olmadn sorgulamaktadr ki, Kant, ben ve zamann zamanda olmadn vurgulamak
istemitir. Heidegger, a.g.e, s.192. Heideggere gre, Kant Deneyimin Anolojisinde ise, zaman ve
ben dnyorum arasndaki ilikiyi dorudan deil; genel olarak, aklamtr. Burada Kant, kalclk
olarak zaman, alglanamayan ve temelde olan olarak, aklamtr. yani zaman subjectum olarak,
hypekemenondur. Heidegger subjectum olarak, zaman ben dnyorum ile zdeletirmektedir.
Heidegger iin, Bu ben; subjectum birincil benin znellii anlamnda deil, subjectum olarak,
temelde duran ve yklemi olmayan anlamndadr. Heideggerin bu aklamasna gre zaman,
znenin kalc zetkilenimidir. zne, zaman tarafndan kkensel ve dzenli olarak etkilenir ve her
zaman belirlenimi, Heideggere gre ben dnyorumun bireimine dnmelidir.. Heidegger, a.g.e,
1995, s 354-355.
463
Heideggerde zaman fenomenini, aknsal tam algnn analiziyle bantya sokmaktadr. Aknsal
tamalg, Daseinn, nesnenin, varolann nesnel belirlenebilirliidir. Aknsal tamalg,
kendiliindenliin bir edimidir. Benin bu kendiliindenlii, yleyse, eit bir biimde kkensel, saf
tamalg ve saf zetkilenim, saf ben dnyorum ve zamandr. Heidegger, a.g.e, s 342.
464
Heidegger, a.g.e, 1998, s.113. zetkilenimde zaman kendilii aa karmaktadr. M.
Heidegger, a.g.e, 1995, s 340. ....zetkilenimin ilk tannan fenomeni, kendiliindenlikin kendisi;
alrlk olmaldr. Kendiliindenlik, kendi varlnda bir eyle karlaabilmenin olanann kouludur.
Heidegger, a.g.e, s 342. Heideggere gre, kendilik znde bir eyle karlamadr. Kantn B
187

Heidegger, isel duyum ve tamalg arasndaki ilikiyi zetkilenim
araclyla, znenin birliini oluturan zsel yapsnda temellendirmektedir.
Heideggere gre, kendilik yitimsel olduu iin, zetkilenim kavram benin
zamansalln veya zamandan bamszln gstermek iin yol gstericidir. Oysa,
Kant, Eletiride zaman kendilie ait gsterse de, basit olarak znede mevcut olan
bu aitliin trn yeterince aklamamtr
465
. Dolaysyla, Heideggere gre, Kant
somut znelliin birlii sorununa yeterli bir zm yolu bulamamtr. Kant
duyarln bamszln vurgulamsa da sorunun geliimini merkezi olarak ortaya
koyamamtr
466
. Buna karlk, Heidegger, Kantn Eletirinin ikinci basksnda,
imgelem yetisinin geriye itiliini zetkilenim ile olan ilikisi araclyla aklamakta
ve saf zamana karlk gelen imgelemin, zetkilenimin bir paras olduunu
savlamaktadr
467
.

158de belirtmi olduu gibi, zaman, belirlenebilir olan vermektedir. Heidegger iin, bu verme, ayn
zamanda benin edimine ait olduundan, etkilenimden deil, zetkilenimden olumaktadr. Bylelikle
zaman, btn etkilenebilirliin olanann kouludur; yani, fenomenolojik olarak, olanakl bir
varln dieriyle karlamasnn olanadr. Heidegger, a.g.e, s 340.
465
Kant, saf akl ve saf tam algnn benin zamansal karakterini tanmadndan, akl, zaman
biiminin etkisi altnda deildir. Heidegger, a.g.e, 1998, s.194. Kant kendiliin zdeletirilmesini,
yalnzca imdide ve benin her imdide ayn zdeletirme olabildii anlamda yapmtr. Kantta sz
konusu olan, kkensel kendiliin zdeliidir. Bu kkensel kendiliin zdelii, ben yapabilirim
tarafndan belirlenmektedir. Heidegger, Phnomenologische Interptetation von der Kritik der
reinen Vernunft, Frankfurt am Main, 1987, s.395. Heideggere gre, zamann btn boyutlarnda
kendiliin zdeletirilmesinin varolusal kavram olumaktadr. Buna karlk Kantta zdeletirme,
mevcut olann nesnel zdeletirmesinin snrna gelmektedir. Kant, belirli snrlarda kendiliin
bamszln, varolan zsel karakteri olarak grse de, kkensel fenomenin zdeletirmesini ele
almada baarsz olmutur. zdeletirme probleminde Kant, Descartesn dndrc res
Cogitansna tutunmakla birlikte, Descartesdan farkl olarak, benin etkinlii dncesini, dnen
bir ey olarak, her zaman bu ekilde dnen bir ey olarak ele almtr. Oysa Heidegger iin kendilik,
Daseinn kendisinin uzanmlar olarak, anlalmamaldr. Heidegger, a.g.e, 1987, s.396. Eer
znenin varoluu, ncesi araclyla zsel belirlenirse, buna gre olabilme olarak ben yapabilirim
gelecee ynelir. O zaman dorudan kendiliin bu karakteri, kendine sahip olma olarak, gerek
zdeletirmeye dahil edilmelidir. Heidegger, a.g.e, s.397. Sonuta, Heideggere gre, Kant, alrlk
ve kendiliindenliin birlikteliklerinin, ayn temelde kklendiinin ispatn verememitir. Kant iin
daima tekrar alrlk ve etkinliin birliktelii ne kadar zselse de O, zsel birlikteliklerini bir temelde
ispatlayamamtr. Heidegger, a.g.e, s. 396,
466
467
188

Tezin birinci blmnde belirtildii gibi, sonlu sezgi ile duyusallk yetisi
arasnda ba kuran Heidegger, bu ban zn, sezginin duyusal ve sonlu olmasnda;
sezginin duyusal ve sonlu olmasn ise, alc (Hinnehmen) bir alrlk (Rezeptivitt)
olmasnda temellendirmektedir
468
. nk, varolann bilgisini edinmek iin,
Heideggerin terminolojisiyle, sezginin alcl iin, varolann kendini bildirmesi;
kendini gstermesi zorunludur. Bu noktada, sonlu sezginin alc olmasn, onun
alnacak olandan etkilenimi araclyla aklayan Heidegger, saf sezgi olarak
zamann kendisinde saf bir etkilenimi ierdiini dnmekte ve zamann, kendi
zne gre, byle bir etkilenimi nasl ierdiini sorgulamaktadr
469
.

Burada, Heidegger, ayn zamanda Kanta kar savlad merkezi
argmanlarndan birine, sonlu bilgiye ak varolanlarn zaman araclyla
etkilendii varsaymna tutunmaktadr
470
. Heideggerin hareket noktas, zamann,
nesnelere ilikin tasarmlarmzn kavramna her zaman etkide bulunduuna ilikin
Kant argmanda temellenmektedir
471
. imdi, Heideggere gre, sezginin bir eyi
almas iin, bu eyin (bilinenin) karya alma edimiyle, karda-duran olarak
belirlenmesi ve karda-durann ise kendini gstermesi, amas zorunludur.
Heideggerin buradaki temel argman, bilmeyi oluturan karya-alma ediminde,
nesnenin zaman yoluyla etkilendiidir. nk bilme, alc sezginin alnacak olandan
etkilenimi yoluyla gereklemektedir. Sonlu sezgi teklere ait olduundan, bu

468
Sezginin sonluluunun karakteri, buna gre alrlkta (Rezeptivitt) durmaktadr. Heidegger,
a.g.e, s.25-26, 30-31.
469
Heidegger, a.g.e, s.26,
470
Heidegger, a.g.e, , s.26.
471
sonlu sezgi (reine Anschaung), etkilenime (Affektion) aittir. Heidegger, a.g.e, s.32.
189

etkilenim iin duyu organlar zorunludur
472
. Dolaysyla, etkilenim, duyularn
nesnelerden etki almas ve varolann kendini bildirmesi temelinde olanakldr.
znenin kendini bir eye ynelten ynelimsel (intentional) ediminde temellenen
bu bilme etkinliinde, zaman, kendini bildiren varolanlara nceldir. Zamann,
varolanlara ncel olmas, deneyimin yardm olmakszn gerekleen saf bir alclk
ve etkilenim olmas anlamna gelmektedir. Bylelikle Heidegger, zaman, kendi
zne gre, kendi kendisinin saf bir etkilenimi olduunu belirtmektedir
473
.

Heideggere gre, Kant, saf bilginin zsel birliinin temellendirilmesinin ilk
aamas olarak, nesnelerin tasarmlarnn zaman tarafndan her zaman etkilenmesi
gerekliliine deinmekle birlikte, zamann nesnenin tasarmn etkilemesinin ne
anlama geldiini yeterince tartmamtr
474
. Kant, zetkilenim araclyla saf
kavrayn saf sezgi olarak bilinci meydana getirdiini gstermitir
475
. Dnce,

472
Heidegger, a.g.e, s.26- 27.
473
Zaman, kendi zne gre kendi kendisinin saf etkilenimidir. Heidegger, a.g.e, s.189.
474
Kant, a.g.e, 1990, A 77, B102. Heidegger, a.g.e,s.188 . Zamann nesnenin kavramn ve
nesnenin tasarmn etkilemesi ne anlama gelir?. Heideggerin bu yorumuna karlk, F. Kuemmel,
Kantta ki, kendilik belirleniminin nemine deinmektedir. Kuemmel, Kantta, znenin kendi spontan
etkinlii olarak, kendilik belirleniminin, alrlkta bakasnn etkisini iine aldn belirtmektedir.
nk alrlktaki etkilenim, varolann olanadr. Dolaysyla, znenin kendilik belirlenimi
zetkilenime baldr ve deneysel karlalan nesnenin belirlenmesinin olana, zetkilenimdir.
znenin kkensel kendilik belirlenimi (Selbsbestimmung), zetkilenim (Selbstaffektion) biiminde
olagelir. kendiliindenlik olarak, alrlk, kendilik belirleniminin, d olanadr. zetkilenimin
kendiliindenliinde, nesnenin olanakll nceden verilir. F.Kmmel, Das Zeitbewusstsein als
Einheit von Spontanitt und Rezeptivitt, Zur Begrndung der Objektivitt der Erkenntnis in
der Kritik der reinen Vernunft, www. Friedrich- Kuemmel.de/doc/ Zeitbewusstsein.pdf, s.1.
475
Lohmara gre, ilk defa Kant, zetkilenimi, insan ruhunun bir olanakll olarak iaretlemi ve
imgelemin araclyla duyarlmza sunulan eleri, sezginin iine listelemitir. Kant, zetkilenim
olgusunu, Ba ars zerine bir deneme (Versuch ber die Krankheiten ber
Kopfschmerzen(1764)) ve (in den Trumen eines Geistergebers ergnzt durch die Trume der
Metaphysik (1766)) adl eserlerinde, yaratc iir yatknl ve airane imgelem yetisi balklar
altnda tartmtr. Kant imgelem yetisini, duyarlkta bir eyi listeleme (tatma veya geici olarak
hissetme) durumu olarak betimlemitir. mgelem yetisinde ne listelenmise, bize sanki o dardan bir
etkilenim olarak grnmektedir. Lohmara gre imgelem yetisinin bu duygulanmsal-yaratc
ilevinin Kant tarafndan (bir deliliin iareti olarak deil), duyarlmz tarafndan daima etkileniriz
eklinde belirlendiini belirtmektedir. (rnein limon rneinde olduu gibi, grp fakat
tatmadmz halde, ekiliin duygulanmn duyu alannn iine iaretleriz). D. Lohmar, ber
190

zetkilenim araclyla bilincimizin koullarn dzenledii iin, sezginin biimine
ve kategorilerle iliki iinde olan biimsel sezgiye sahibizdir. Tamalg ile orijinal
zaman eitlemeyi ama edinen Heidegger ise, zetkilenimi, Kanttan farkl bir
anlamda kullanmaktadr. Heideggere gre z (self), etkilenim yansmal olarak
dnmldr. Bu yansma, nesnelliin bir parasn oluturmaktadr. Kantta
nesnelerin tasarmlar ve kavramlar zorunlu olarak, zaman tarafndan
etkilenmektedir. Bununla birlikte zetkilenimin ilevinden karlamayan zsel
zamansal duyu, nceden oluturulan ilikilerin bireimi araclyla verilmektedir
476
.
Heidegger iin, burada sz konusu olan zamann, bir ufuk vazifesi grmesidir. Bu
ufkun ierisinde, duyunun her etkilenimi bizi ilgilendirdiinden, biz, zaman
tarafndan etkilenmekteyizdir. yleyse, Eer zaman, bizi etkiliyorsa, nereden
gelmektedir?
477
.

Saf sezgi olarak zaman, ard ardal oluturmakta ve onu alclk olarak
tutmaktadr. Bylelikle zamann a priori sezgisi olarak zetkilenim, anlarn
ardkl iindeki deneyimi dzenlemeye, hizmet etmektedir
478
. Bu noktada

phantasmatische Selbstaffektion in der typisierenden Apperzeption und inneren
Zeitbewusstsein, http:// www.ledenline.it//leitmotiv/ Leitmotiv-3/2003. s. 67-80.
476
Dsinge gre Kantta zaman, pasif isel sezginin biimidir. Kantn sorunu, bilincin bireimsel
etkinlii araclyla, yaanan zaman ilikilerinin, isel pasif sezgi ile nasl badatrlabileceidir?
Kantta, znel zaman belirlenimleri, saf zbilin (Selbstbewusstsein) araclyla ve isel duyumda
verilen oklunun, dzen ve belirlenimlerinin zorunlu temelini oluturan, imgelemin aknsal bireimi
ve zetkilenim araclyla nceden kurulmaktadr. Bylece Kantta bilisel srelerin gemii,
imdisi ve gelecei veya sonucu, e zamanll ve greceli zamansal ilikilerinin deneyimi
zetkilenim araclyla gereklemektedir. I. Kant, Kritik der reinen Vernunft ,Tbingen, 1990, s.
168a, B 153
477
Heideggere gre, etkilenim, mevcut olan bir varolann kendini bildirmesidir (sich melden). Fakat,
zaman bir mevcut olan deildir. Heidegger, a.g.e, 1998, s.189.
478
zaman, bizi etkiliyorsa, nereden gelmektedir sorusu, zaman olarak zetkilenim; ve ben
dnyorum olarak tam algnn hangi balantda aklanabilecei sorusunda temellenmektedir.
Heideggere gre Kant, bu soruyu konulatrmamtr. Heideggere gre, zetkilenim, anlarn
ardkl iindeki deneyimi dzenlemeye hizmet etmektedir, yani zetkilenim olarak, zamann ard
ardalnda kendilik aa kmaktadr. Heidegger, a.g.e,1995, s343. Hatrlanaca gibi duyarln
191

Heidegger, zetkilenim olarak zaman ve nesnellik arasndaki ilikiyi, znenin
snrllnn bir ardkl olarak grmektedir. Heideggere gre, zne snrl olduu
iin, varolann olanakl deneyiminin zneye verilmesi gerekir. Burada nesnellik,
mutlak verilmilik ile ilikili olmak zorundadr. nk, nesnellik kavrammz, snrl
varlklar olduumuz iin, nesnenin verilmiliinin imdisini kapsayan zetkilenim
tarafndan oluturulmakta ve zamann verilmiliinden geerek aa kmaktadr.

zetkilenim olarak zaman, nesnelliin oluturulmasnda deneyimin yardm
olmakszn oluturulan sezilene ilikindir. Zaman, zne gre kendisinin saf
etkilenimidir
479
. Bu balamda zetkilenim olarak zaman, nesnellii oluturan, fakat
etkin olmayan bir etkilenimdir. Ayrca znenin sonlu zne ait olduundan,
znelliin zsel yapsn oluturmaktadr
480
. Heideggerin Kant yorumunda belirtmi
olduu gibi, zetkilenim, znenin alclna bal olduundan, kendiliin temelinde
yalnzca sonlu bir z olabilir
481
.

Bu noktada, Heidegger, Eletirinin, ontolojinin i olanakll olarak
yorumlanabilmesi iin, bilginin sonluluu probleminin merkezi bir neme sahip
olduunu belirtmektedir. Bilginin sonluluu, sezginin sonluluuna yani alclna
baldr
482
. Karda durann bilgisi olarak, saf bilgi, yani kavram buna gre, bir
alclktaki alc sezgi olarak, deneyimden bamsz, kendi kendisinin etkilenimi
anlamna gelmektedir. zetkilenim olarak, zaman sezgiye hizmet etmekte duran,

karlalan okluu, arda ardalk olarak, zamana karlk gelmekteydi. nk, duyu alanndaki oklu
kendi ard ardalnda dzenlenmekte, snrlanmakta, birbirinden ayrlmakta ve saylmaktadr.
479
Heidegger, a.g.e, 1998, 189.
480
481
Zaman, bu kar durann isel olanana aittir. zetkilenim olarak zaman, kkensel sonlu
kendilii yani kendisini, kendilik bilinci gibi, ortaya karr. Heidegger, a.g.e, s.190. saf isel duyu
saf zetkilenimdir, yani kkensel zamandr. Heidegger, a.g.e, s.198.
482
192

saf kavram (anlama yetisini) tayan ve olanakl klan sonlu saf sezgidir
483
.
Bylelikle Heidegger, yukarda aklanan saf zetkilenim idesinin, aknsalln isel
zn belirlediini sylemektedir
484
. Heidegger, saf sezgide, anlarn art ardal
olarak oluturulan eyin, saf sezilen zamana karlk geldiini sylemesine karlk,
bu ekilde anlalan aknsalln kkensel temelinin, zaman deil, saf zetkilenim
olduunu dnmektedir
485
.

Heideggerin argmanna gre, zetkilenim, tasarmlanan nesnelliin
oluumunun olanadr
486
. nk, yukarda belirtildii gibi, Heideggerde duyu,
biimi saf alclk olan sonlu sezgidir
487
. Buna gre, isel sezgi olarak zaman,
dardan deil, kendisi tarafndan saf alclkta oluturulmakta ve saf kendilikten
gelmektedir. Heideggerin terminolojisiyle, isel etkilenim, znde kendilii
meydana getirmektedir
488
. Saf sonlu kendilik, kendisinde zaman karakterine
sahiptir
489
.zetkilenim, saf ve sonlu kendiliin aknsal temelini oluturmaktadr
490
.
Bylelikle zetkilenim ile tamalg arasndaki ilikiye vurgu yapan Heidegger,
kendiliin olanakl temelini oluturan zetkilenimin, tamalgnn temeli olduunu

483
Heidegger, a.g.e, s.190. Heideggere gre insann kendisiyle ve dier varolanlarla bir tasarmda
karlamas, yalnzca sonlu bir z iin olanakldr. Heidegger, a.g.e, s.198.
484
485
486
Herringe gre, Heideggerde aknsal zne, deneysel zne olarak, zetkilenim araclyla
belirlenmektedir. Kantn zetkilenim retisini bamsz olarak, eletirel bir tutumla yorumlayan
Heidegger, Etkilenimin, mekansalln ve zamansalln aknsal nesneye balamtr. zetkilenim
de aknsal nesne, aknsal znedir H. Herring, Das Problem der Affektion bei Kant, Kant
Studien, Ergnzungshfte 67, Kln, 1953, s.70-74
487
Heideggere gre, duyu sonlu sezgidir. Duyunun biimi ise saf alclktr. Heidegger, a.g.e,
1998, s.191.
488
B68de Kant, zetkilenimi, benin kendi kendini etkileme etkinlii olarak, tanmlamaktadr.
Kantn amac, benin kendini nasl sezinlediini amlamaya yneliktir. Ona gre, benin kendi
bilincinde olmas, benin basit bir tasarmdr. okluun i algs nceden zneye, zaman tarafndan
verilmektedir. Kanta gre mekan ve zaman sezgileri, nesnelerin tasarmnn kavramn her zaman
iin etkilemelidir. Burada etkilenim kavramn Kant, terminolojik olarak, ilgilendirmek veya
belirlemek gibi bir anlamda kullanmaktadr. Ekilenim, bir ardklk olarak ortaya kmaktadr.
489
Heidegger, a.g.e , 1998, s.191.
490
Saf zetkilenim, bu ekilde sonlu kendiliin, aknsal kaynan verir. Heidegger, a.g.e, s.191.
193

iddia etmektedir. zetkilenim olarak zaman, saf tamalgnn yannda zihinde
bulunmaz, tersine saf tamalgda kendiliin olanakllnn temeli olarak zetkilenim
durur; bu, zihni zihin yapar
491
.

Heidegger, kendilii, zamana bal (zaman iinde) olarak kavramaktadr.
Saf duyarlk (zaman) ve saf akl, yalnzca ayn biimde deil, ayn zn
birlikteliine birlikte aittirler ki; bu z, insann znelliinin sonluluunu zamann
btnlnde olanakl klmaktadr
492
. Saf kkensel alrlk ve kkensel
kendiliindenlik olarak zaman, kkensel yitimsellik iinde kendiliin kkensel
eylemini oluturmaktadr
493
. Heideggere gre bu yitimsellik, kendiliin kendi-
zdeliini her zaman iin olanakl klmakta ve gelecekten, imdiye ve imdi
zerinden gemie uzanan yitimsellie olanak vermektedir
494
.

491
Heidegger, a.g.e, s.191. Dsing, isel duyu ve saf tam algnn, yalnzca znenin z ilikisinin
(Selbstbezglichkeit) kurucu temelleri olduunu dnmektedir. Burada Dsinge gre, zbilincin
sistematik bir tarihinin balangc durmaktadr. Bu tarih idealistlerin vurguladklar gibi, znenin
farkl performans ve yatknlnn zorunlu geliimini, znenin z ilikisinin srdrlen ilkesi
sayesinde aklamaktadr. Bu kavram, Heidegger iin soyutun ufkunda veya soyutun kendisinde zsel
olarak deil, belirli bir etkinlikte temellenir. Kavram, daha ok benin kendisi iin kolay bir
ulalabilirliktir. yle ki benin kendisi, zde olarak bilinir. Varolandan kendisine geen bu kendilik
balants (Selbstbezogenheit) ile daima varolanda karlalr. Bu tr varlk anlaynn ve kendilik
anlaynn kombinasyonunda, znenin sonluluunun, spesifik vurgulanmas bulunur. Spesifik
sorgulama ile Heideggerin Kant yorumu, idealist teorilere yakn durur. dealist teorilere karn
Heidegger, kendilik ilikisinin (Selbstbeziehung) olanakllnda bir sorun grmez. K. Dsing, a.g.e,
1980, s. 11.
492
493
Heidegger e gre, saf kkensel alrlk ve kkensel kendiliindenlik olarak zaman, Gelenein
oktan onlar tanmlad gibi, duyarlk (aistesis) ve anlak (poesis)dir. Dncenin (res Cogitans) bu
karakteristikleri alrlk ve kendiliindenlik- Kanta gre, znenin metafizik veya ontolojik
karakteristiiyken, buna karlk sezgi yetisi ve anlak yetisi olarak duyarlk ve anlan belirlenmesi,
mantksal karakterdedir. Heideggere gre, Kant bu ayrm Mantka girite yapmtr. yleyse,
kendiliindenlik ve alrlk olarak znenin ontolojik karakterinde belirlenen varlk belirlenimi, sezgi
yetisi ve anlak yetisi olarak, mantksal belirlenimi iermektedir. Fakat her ikiside, ncelikle kendi
balantlarnda aklanamaz. znenin bu her iki varlk biiminin (kendiliindenlik ve alrlk)
olana, varolann varlnn temel biiminden belirlenir. Heidegger, a.g.e, 1995, s343.
494
Heidegger, a.g.e,1987, s.395. Dsinge gre de Kant, zetkilenim teorisinin sistematik bir
uygulan iin, znenin farkl anlam dzlemlerini, yaanan zamann zaman belirlenimlerinde;
imgelem, tam alg ve isel sezginin biimi olan, zamanda vermektedir. znelliin bu farkl
elerinin, sonradan dzenledii balamn dikkate alan Kant, zetkilenimi, imgelem ve saf tam
algda temellenmekte ve bu balamda zetkilenim teorisini, znelliin yapsn temellendirmek iin
kullanmaktadr. Kantn pasif isel duyunun teorisi, zetkilenime bamldr. Kantta znel yaam
194

Bu noktada, Heidegger, kkensel yitimsellik iinde, kendiliin kkensel
eyleminin nasl olutuunu ieren zetkilenim kavramnda, zamann znel olup,
olmadn znellik ve nesnellik balamnda tartmaktadr
495
. Heidegger, Kantn
zellikle znel zamana ilikin dncelerini ieren, zetkilenim kavram zerinde
younlamtr. nk Heidegger, Kantn znelliin birliini oluturduunu
dnd zetkilenim retisinde, zamann ufuksal aklann grmektedir
496
.

Heideggerin zetkilenim yorumunun temelini, Kantn anlalmas zor olan
Eletiride B 102deki argman oluturmaktadr. Burada Kant, zaman, kendi
kendine bir etkilenim olarak tanmlamaktadr. Kantn terminolojisiyle, mulak
tasarmlarn bilince getirilebilmeleri iin, Kantn zetkilenim olarak tanmlad
bilincin ilevine gereksinim vardr. zetkilenim retisini mulak tasarmlara
yerletiren Kant, bununla isel duyumun, zsel olarak, pasif ya da Heideggerin
terminolojisiyle alclk olarak etkilenim olduunu belirtmitir. nk, isel
duyumun etkilenimi, yalnzca znenin kendisi araclyla ve kendi etkinliiyle
gerekletirilmektedir.

Heidegger, Kant yorumunda, Kant olmayan eletirel bir tutum taknmakta
ve etkilenimin yitimselliini aknsal zneye balamaktadr. zetkilenimde bu

deneyimleri, edimsel yaantlarda dmlenir. Bu yaantlardaki gemi ve gelecek tasarmlarnn
armnda Kant, imgelem yetisini kullanr. mgelem yetisinin arm, yaanan zamann
belirlenimleri bakmndan zbilincin birlii altnda durur. Zamansal benin yaam balam
armlar araclyla kurulur. Gelecek, gemi ve imdinin zaman ufku, edimsel yaantlar
olanakl klan sre, e zamanllk ve kalclk gibi zamansal belirlenimleri ierir. Kantta nesnel
srecin gerekliinin belirlenmesi iin zamansal ve mekansal gerekliin algs zorunludur. K.
Dsing, a.g.e, 1980, s.9.
495
496
Heidegger, a.g.e, 1998, s.171,338,400,269,391,150.
195

aknsal zne, deneysel zne olarak, zetkilenim araclyla deneyimlenmektedir
497
.
nceden de belirtildii gibi, duyusal sezgi, duyarlmzn nesnelerden etkilenmesi
araclyla olumaktadr. Burada kendi verisini, gerekliini zetkilenim araclyla
oluturan zne, nceden bir tavra sahip olmay ve nesnelerin saf ardklyla
karlamay olanakl klmaktadr
498
.

Heideggere gre, sorun, benin zamanla karlamasnn deneyden
bamsz olup olmaddr. nk, ardklkta karlalan ey ne ise, bu karlama,
beni aa karmaktadr. Dolaysyla, Heidegger iin, sz konusu olan tamalg ve
bilinliliktir. zbilin, ben olarak kendinden kp kendine doru gelmedir ki, bu bir
anlamda, kendisi olmay imleyen, otantik bene karlk gelmektedir (otantische ich).
Kendi iinde, kendine geli olarak tanmlanabilecek benin kendisi, nesneye
ynelmesinde (varolan karsna alma ediminde) nesneyi (karda duran)
biimlendirerek, kendisine verme ediminde, saf zaman tarafndan etkilenmektedir.
Bylelikle sezgi, dnme edimini ncelemekte ve kendi etkinliiyle kendini

497
Heidegger. zetkilenimdeki belirsizliin, Kantn, anlarn birbirini izlemesi olarak, aklad
zamann, duyulara m, yoksa mekansalla sahip bir eye mi bal olduu, sorusunda temellendiini
dnmektedir. Kant, zaman, (mekan ve zamann Aknsal aklannda) deneyden bamsz
olduunu, dnsel olann iinde eriterek gstermitir. zaman, nesnelerin kendilerinde deil, ama
yalnzca onlar sezen zneye aittir. Kant, a.g.e, 1990, s.50, A38, B54., Zaman, kendinde nesnede
deil, ama kendisine nesnenin grnd znede aranmaldr ve gene de zorunlu olarak bu nesnenin
grngsne aittir Kant, a.g.e, s.80, B55.Buna karlk, A 78de zamann, nesnel bir zellii
olmadn belirtmitir. Eer oklu, deneysel olarak deil, fakat a priori verilmise- mekan ve zaman
gibi- byle bir bireim saftr . Kant, a.g.e, s.116, A78.
498
Nesnelerin saf ardklyla karlamamz olanakl klan zetkilenim olarak zaman, varolanlarla
karlamamzn olanadr. zaman, eylerle karlamann olanann kouludur. Bu koul olarak
zaman, ard ardaln saf oklusunun geici konulatrlamayan ilk-bakta-almann (Hinblicknahme)
sonsuz btnlne sahiptir, ve bu ilk-bakta-alma, znenin kendisini harekete geirme (sich
selbstangehen) yapsna sahiptir. lk-bakta-alma, mevcut olanla karlamann temel
biimidir,zaman olarak, kkensel bireimdir ve znenin verlnn yapsna sahiptir. Heidegger,
a.g.e,1995,s.346. Heidegger, zaman ve ben dnyorumu bir ilk -bakta- alma olarak
tanmlamaktadr. zaman ve ben dnyorum bir ilk-bakta-alma olarak, her ikisi de
konulatrlamayandr. Zaman emprik olarak alglanamaz. Ben ise, nesne deildir;yklem araclyla
belirlenir. Buna karlk her ikisi de geicidir ve znenin kkensel varlk kipleridir. Heidegger, a.g.e,
s346. zaman ve ben dnyorum, her ikisi de konulatrlamayan, geici (vorgngig) ve a priori
znenin varlk kipleridir. Heidegger, a.g.e, s.405.
196

etkileyerek, kendi tasarmlarn oluturmaktadr. Bu balamda, Heidegger, i
sezginin edimsel biimi olarak zamann, i deneyim asndan znel bir olgusall
olduunu belirtmektedir. En genel anlamda zihnin kendini, kendi etkinliiyle
etkilemesi biimi olarak, zetkilenim, a priori olarak benden domakta ve saf zaman
sezgisi olarak zneyi a priori belirlemektedir
499
.
Bu noktada zetkilenim ile znenin yitimsellii arasnda balant kuran
Heideggere gre, zamann zetkilenim olarak aklanmas, ayn zamanda,
zetkilenimin yitimsel yapsn da aa kartmaktadr. nk, znenin
sonluluunda temellenen yitimsellik, zetkilenim araclyla verilen nesnelliin
deneyiminin yitimsel olduu anlamna gelmektedir. Dolaysyla nesnelliin
oluturulmasnda saf zamann, bir zetkilenim olarak devreye girmesi, Heidegger e
gre, zaman yitimsel klmaktadr. Sonuta Heidegger iin, yitimsel sezgi araclyla
gerekleen zetkilenim, zaman veren ardklkla karlamamzn olanana izin
vermektedir. zetkilenim olarak zaman, varolann nesnelliinin yitimsel olarak
tasarlanabilmesinin olanadr.

499
Heidegger, zaman olarak zetkilenim ve ben dnyorumun balats sorununa cevap iin,
arad yolu, Kantn aknsal aratrmasnda zamann oynad merkezi rolden karmaktadr.
Heideggerin hareket noktas, varolann varln aa karan, saf akln kkensel eylemidir. Zihnin
eylem ve yasalar her iki dala; duyarlk ve anlaa aittir. Burada Heideggerin sorgulad:
Duyarln evrensel a priorisi olarak, zamann, hangi anlamda , anlan a priorisini oluturan tam
algnn aknsal birliini belirleyebileceidir?. Heidegger, a.g.e, 1995, s345.
197

III.3. Ontolojik Bilginin Olana Olarak Zamann Aklanmas

Heideggere gre zaman, en genel anlamda, varln anlalmasnn
ufkudur. Burada sorgulanmas gereken zamann, varln anlalmasnda, bir ufuk
grevi grmesinin ne anlama geldiidir? Varln, zamandan hareketle
anlalabileceini savlayan Heidegger, sonlu saf bilgi yetilerimizi, Varlk
sorgulamasnn merkezine yerletirerek, zamana ontolojik bir ilev yklemektedir.
Bu balamda, Heidegger, Kantn Eletiride ortaya bir ontoloji gr koyduunu
sylemektedir. Heideggere gre Kant, kendisinin Metaphysik Specialis olarak
iaretledii geleneksel felsefeye kartlk iinde, bir bilim olarak metafiziin
olanan aa karan sorgulamasyla, znde saf bilgi yetilerimizi aratrm ve bir
bilim olarak metafiziin nasl olanakl olabilecei sorusunu, bireimsel a priori
bilgilerin nasl olanakl olabilecei sorusuna indirgemitir. Bu noktada, Heidegger,
Kantn bu metafizik sorgulamasnn, znde, ontolojinin i olanann aa
karlmasna hizmet ettiini sylemektedir. nk, bireimsel a priori bilgileri
ieren saf akln sorgulanmas, ontolojinin i olana olan varolann varlk yapsn
aa karmaktadr. Dolaysyla Heidegger iin ontoloji, znde, saf akln ve saf akl
oluturan bilgi yetilerinin sorgulanmasn iermektedir.

Kant, Metaphysik Specialise ynelik eletirisiyle, saf bilginin sistematik
btnlne karlk gelen Metaphysik Generalisi aa karmtr. Heideggere
gre bu aa kma, ontolojik bilgiye karlk gelmektedir. Bylelikle, Kant
yorumunda Heideggerin, Metaphysik Specialisin temellendirilmesini, Metaphysik
Generalisin olana sorusuna niin geri gtrd aklk kazanmaktadr. nk,
198

duyulur-st varolan hakkndaki bilginin olanakl olup, olmadn sormak, varolan
olarak, varolann bilgisinin olana sorusuna geri gitmeyi gerektirir
500
. Bu,
varolann varln aa karan ontolojik bilginin, varolann bilgisini ieren ontik
bilgiyi nceledii anlamna gelmektedir. Burada, Heidegger iin sz konusu olan,
ontik bilgi zerinden ontolojik bilgiyi olanakl klan eyin ne olduudur? Soruya
Heidegger tarafndan verilen yant, saf akldr.

Ontolojinin olana sorusunu varolann varlk yapsn belirleyen saf akl ile
zdeletiren Heidegger, bu noktada, bilgi yetilerimizin sonlu, ontolojik olduunu
sylemektedir. Heideggerde ontolojik bilgi, sonlu bir z olarak insann bilgisindeki
eksiklii imlemektedir. Dolaysyla, sonlu bir z olarak, insann yalnzca varl
deil, bilmesi de sonludur; ontolojiktir. Bununla birlikte sonlu varln eksikliini
oluturan ontolojik yaps, varlk olanaklarn iinde barndrmas anlamda
aknsalln oluturmaktadr.

Aknsallk, sonlu bir z olarak insann, varolanlarn tesinde, dnda
durmasna karlk gelen ekstatik yapsn imlemektedir. Burada, Heideggerin
Kanta kar temel sav, varolanlarn varlk yapsn belirleyen ve bununla amay
gerekletiren saf akln, aknsal (ekstatik) bir yapya sahip olmasdr. Heideggerin
terminolojiyle, sonlu saf akln varolan aan ekstatik yaps, sonlu zn ontolojik
olmasnda temellenen yitimsel yapsn aa karmaktadr.

500
. Trkylmaz, Heideggerin Ontoloji Tarihinde Kant Felsefesinin Yeri, Hacettepe
niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, Cilt 21, Say.1, Ankara, 2004, s. 173
199

Heideggerin ama olarak nitelendirdii sonlu zn ekstatik yaps,
varolanlarn varlnn aa karlmasn ieren ontolojik bilgide kkenseldir. Bu,
u anlama gelmektedir: Saf akl, Heideggerin ekstatik olarak nitelendirdii
aknsal bir yap iermekte ve bu aknsal yap ise zamanda aa kmaktadr.
Heideggerin bu belirleniminden, btn dncenin zamann belirlenimlerini tad
sonucu kmaktadr. Bu noktada Heidegger, Salt Akln Eletirisinin son blmnde,
Kantn tesadfen bahsettiini syledii aknsal, ontolojik zaman belirlenimlerinin,
a priori bireimsel yarglara karlk geldiini belirtmektedir
501
. Tezin ikinci
blmnde, amland gibi, Heideggerde saf emalar, aknsal zaman
belirlenimleridirler. Burada amann ufkunu kuran saf emalar (ematizm, en genel
anlamda kavramn sezgisel klnmasdr), sezgi ve kavram birlikteliini ieren
ontolojik bireimin rndrler. Dolaysyla, sezgi ve kavram birlikteliini oluturan
ontolojik bireim, sonlu zn, ekstatik ama olarak gerekleen kkensel
yitimselliini oluturmaktadrlar.

Yukardaki zmlemelerde belirtildii gibi, ontolojik bilgi, sonlu bir z
olarak insann sonlu varln ve bu sonlulua ait saf bilgi yetilerini imlemektedir.
Bilmenin gereklemesi iin, bu saf bilgi yetilerinin, Heideggerin ontolojik bireim
adn verdii, birliktelikte, saf akln aknsal ilevleri araclyla birletirilmeleri
gerekmektedir. Heidegger, burada, sonlu zn ekstatik yitimselliini, ontolojik bilgi
yetilerimizin bireiminden hareketle aklamaktadr
502
. Bu noktada, Heideggerin
karmak gibi grnen, argmanlarn amlayabilmek iin, onun, sonlu insan
bilgisinin yapsn nasl akladnn anlalmas gerekmektedir.

501
A priori bireimsel yarglar aknsal zaman belirlenimleridirler Heidegger, a.g.e,1987, s.162.
502
200

Heideggere gre, Kantta ontolojik bilginin olana, bireimsel a priori
bilgilerin olanann sorgulanmasnda temellenmektedir. Kant yorumunda
Heidegger, bireimsel a priori bilgilerin ne trden bir bilgi verdiinin aratrmtr.
Hem Kantta, hem de Heideggerde bilgi, kendi bilme tarznda nesneyi nesne olarak
belirleyen znenin etkinlii olsa da; bilgi etkinliimizi bilenebilirden hareketle
aklayan Heidegger, Kanttan farkl ontolojik bir sonuca ulamaktadr.

Heideggere gre, ontik bilgide bilinen dorudan nesneyken; ontolojik bilgi,
dorudan nesneye karlk gelmemektedir
503
. Ontolojik bilgide, bilinen hitir
(Nichts)
504
. Hi, bir varolmama durumu deildir. Heidegger, terimi, daha ok,
znenin hareket alann oluturan ufka karlk kullanmaktadr. nk, ontolojik
bilgi, dorudan nesneye deil, bir eyi karya-koymann (entgegen-stehen) ufkuna
karlk gelmektedir. Ve eer bilgi, varolann kavranmas (erfassen) demekse;
ontolojik bilgi, bilgi deildir
505
. Sonlu bir z olarak insan bir eyi karsna alarak,
ona ynelmekte ve bu ynelme sonucunda kurulan dnyadalk ilikisinde, yneldii
eye karlk gelebilecek bir hareket alanna tutunmaktadr. Bu, bir eye ynelme
(Sich-zuwenden zu), deneyimin olanann kouludur
506
. Byle bir hareket alann
oluturmak ve ona tutunmak, varolana ilikin ontolojik bir tutum belirleyen znenin
ekstatik aknsal yapsn oluturmaktadr. Aknsallk kendinde ekstatik-
ufuksaldr
507
.

503
504
Bu bilmede (Erkennnen) bilinen (Erkannte) nedir? Bir hi. Heidegger, a.g.e, s.120.
505
506
507
201

Buna bal olarak, bilgi edinmeyi olanakl klan bu ynelmede, dndan
bakma ve dnda durmay ieren ekstatik bir duru vardr
508
. Bu ekstatik darda
duru, durduu yere gre nesnesini; karda-duran (Gegen-stand) ufuksal olarak,
kurmakta ve kendisini bu ufkun iinde tutarak, nesnesine ynelmektedir
509
.
Bylelikle, Heidegger, varolana ilikin her tutumun, varolan, karda-duran olarak
karya alma ve kendini bir eye yneltme ediminde ortaya ktn belirtmektedir.

Saf sezgi ve saf dncenin bireime dayanan birliktelii, varolanlarla
karlalabilecek hareket alannn ynelimsellik temelinde kurulmasdr
510
.
Heideggerde, deneyimin olana olarak ynelimsellik, sonlu bilginin zn
oluturmakta ve kendini bir eye ynelterek bir eyi karya alma, genel olarak,
nesne olmann ufkunu kurmaktadr
511
. Heidegger, bu noktada Kanta
yaknlamaktadr. Her ikisinde de nesneyi nesne olarak belirleyen znenin kendisidir.
Bununla birlikte Heidegger iin, zne ekstatik durua ve ufuksal bir yapya sahiptir.
Ekstatik duru ve ufuksal yap, insann zsel olarak sonlu, ontolojik bir varlk
olduunun gstergesidir. Bu ekstatik ufuksal yap ierisinde sonlu z, varolanlar
kendisi iin ulalabilir yapmaktadr
512
.

Ayrca, Heidegger bu noktada ontolojik bilgi ile hakikat kavram arasnda
balant kurmaktadr. Yukarda belirtildii gibi, ontolojik bilgi, varolann dorudan
kavranmas (ontik bilgi) anlamnda bilgi vermediinden (ufuksal ve ekstatik bir
yapya sahip olduundan), hakikati dile getirmektedir. Heideggere gre, varolana

508
Heidegger, a.g.e s.119.
509
510
Heidegger, a.g.e , s.77.
511
512
Heidegger, a.g.e , s.119.
202

ilikin her tutumun olana olan, nesneyi karya alma ve ona ynelme ediminde,
nesnenin rtk olmamas (Unverborgenheit) gerekir. nk, karda-durana
ynelen sonlu bir zne iin, karda-durann bilinmesinin olana, varlnn rtk
olmamas, yani bilinenin kendini gstermesidir
513
. Burada hakikat, karda-durann
varlnn akl anlamna geldiinden, karda-durann bu aklnn aa
karlmas (Offenbarkeit) veya rtsnn kaldrlmas, ontolojik bilgiye karlk
gelmektedir. Ontolojik bilgi kkensel hakikattir
514
. Dolaysyla, ontolojik bilgiyi
oluturan amann gereklemesi iin, ufkun ak tutulmas gerekmektedir. nk
yalnzca hakikat olarak, varolann ufkunun ak olduu (varolann varln, bilinen
olarak, bize gsterdii) yerde varolann varl grlebilir.

Bu noktada Heidegger, kkensel olarak, imdide aklad ve
imdiletirmeye balad Kantn grnen zamansallatrma kiplerinin,
verilmiliin (varolann kendini aletheia olarak amasnn) olana olduunu
belirtmektedir
515
. Eer sonlu z, Heideggerin belirtmi olduu gibi, kendisini zde
olarak imdinin kipinde aa karyorsa, bu, sonlu zn, varolanlarn varl ile
karlamasnn olanann da (dnya-iinde-olma olarak) imdikiletirme kipinde
gerekletii anlamna gelmelidir. Bylelikle Heidegger, kendini hakikat olarak

513
Heraklitin en eski felsefi okuma fragmanlarnn birindeaa karlan bu hakikat
fenomeninin rtlml anlamnda (rtk olmams) anlalmas rastlantsalmdr? H. Feick,
Indeks zu Heideggers Sein und Zeit von Martin Heidegger, Tbingen, (Mitarbeiter)Niemeyer,
2000, s.93.
514
515
Varlk, imdiden niin ve nasl anlalabilir? Heidegger, a.g.e, 1995, s. 206. Bu teze gre:
Varlk (Sein), mevcut olmadr (Anwesenheit); hakikat (Wahrheit) imdiye (Gegenwart) karlk
gelir; mevcut olma imdiden anlalr; imdi (ise) zamann bir kipidir. Heidegger, a.g.e, s.205.
Heidegger, imdi, fenomeninin analiz edilmesiyle varln ne derece, mevcut olma, hakikat ve imdi
olduunu aa karmaktadr. Buna gre varolann varl, kendisini, imdide sonlu ze aar.
Zamann zamanlandrlmas olarak imdi, karda-duran olarak, varolann varlyla karlamann ve
bize nesne olarak verilmesinin olanadr.

203

gsteren varolann varlnn yitimsel deneyiminin, ontolojik olduu sonucunu
karmaktadr.

Burada ontolojik bilgi, dorudan nesneyi deil, nesneyi karya-koymann
ufkunu temsil ettiinden, hakikati dile getirmektedir. Ontolojik bilgi, karlalan
eylerin ufkunun ak olmas anlamnda hakikattir. nk, karda-durann
varlnn akl (rtk olmamas) anlamna gelen hakikat, ontolojik bilgiyi
oluturan ekstatik amann olanadr. Sonuta, ontolojik bilginin ama olarak ortaya
kan insann ekstatik yapsna ilikin olduu aa kmaktadr. Ontolojik bilgi,
aknsal zaman belirlenimleri araclyla kurulan ekstatik ufku aa karmakta ve
bu ufuk ierisinde varolanlarla karlamay (begegnenlassen) olanakl
klmaktadr
516
.

Bu karlama, daha nce deinildii gibi, zetkilenim ile karakterize
edilmektedir. zne, varolanlar ile karlamasnda kendisini aa karmaktadr.
Fakat bu ama, teorik bir ierie sahip deildir. Sonlu zn, varolanlarla
karlamasnn temel yapsn oluturan sz konusu zaman, sonlu zn, dnya ile
ilikisinde aa kan bir zamanlandrmadr (Zeitigung). nk sonlu zn
varlnn temel yapsnn zaman olduu sav, onun imdikiletirme kipinde dnya-
iinde-olma olarak mevcut olduu anlamna gelmektedir. Bu noktada sonlu z olarak
insan, belirli eylem durumlarnn ufkuna dntren Heideggerin, Kantn zamana
ilikin dncelerini, insann kkensel ontolojik yitimselliini aklamak iin
kulland aa kmaktadr

516
204

SONU

Varlk ve Zamann genel yaps iinde, Heideggerin temel sorunu,
Varlk ve zaman arasndaki iliki sorunudur. Heidegger, Varlk sorusu temelinde
zaman sorununa ynelmekte; varlk ve zaman arasndaki ilikiyi kurmay
amalamaktadr. En genel anlamda, Heideggerin, Varlkn unutulmasnn tarihi
olarak, adlandrd metafizik tarihi (Heidegggerin terminolojisiyle ontoloji tarihi),
Varlk sorgulamasnda, Varlk ve zaman arasndaki kkl ba gremeyerek,
zaman unutmutur. Bu noktada, Kantn, Salt Akln Eletirisindeki zamana ait
grleri, Heidegger iin, Varlk ve zaman arasnda yitip giden ilikide kklenen,
varlk unutmasndan, dn simgelemektedir. Zaman sorusu temelinde, varlk
tarihine ynelen, Heideggerin zellikle ilgisi, bu nedenle Kant zerinedir.

Kant, ontoloji tarihi olarak, adlandrd metafizik tarihi ierisine yerletiren
Heideggerin, Kant yorumundaki temel argman, Kant felsefesinin, ortaya bir
ontoloji gr koyduudur. Bu noktada, Kantn Salt Akln Eletirisindeki temel
kavramlar, ontolojik adan deerlendiren Heidegger, Kantn temel sorununun,
geleneksel metafizie kartlk ierisinde saf bilgi yetilerimizin aratrlmas
olduunu belirtmektedir. Saf bilgi yetilerimizin aratrlmas ise, Kantn yapm
olduu gibi, bir bilim olarak metafiziin sorgulanmasn iermektedir. Bilindii zere
bu sorgulamay Kant, Salt Akln Eletirisinde, bireimsel a priori yarglarn
olanakll sorununa indirgemekteydi. Bir bilim olarak metafiziin sorgulanmas,
bireimsel a priori yarglarn sorgulanmas; bireimsel a priori yarglarn
sorgulanmas ise, saf akl ve saf akl oluturan bilgi yetilerimizin sorgulanmasyd.
205

Kantn metafizik sorgulamasnn zeti olan bu karsamaya, Heidegger, ontolojik bir
anlam yklemektedir. Heideggerin terimleriyle sylenirse, bireimsel a priori
yarglarn olanakllnn sorgulanmasn ieren metafizik temellendirme, ayn
zamanda, ontolojinin i olanan oluturan, varolann varlk yapsn ve bu yapy
belirleyen saf akl aa karmaktadr. Dolaysyla, Heideggger iin, metafizik
yapmak, bilgi teorisi yapma anlamna gelmemektedir, Kant yorumunda belirttii
gibi, i olanana gre, ontolojiyi sorgulama anlamna gelmektedir. Bu noktada,
Heidegger, saf akl ve saf akl oluturan, bilme yetilerimizi aratran metafizik ile
varolann varln konu edinen ontolojiyi eitlemektedir. Bu eitlikten, saf akl ve saf
akl oluturan, saf bilme yetilerinin ontolojik olduu sonucunu karan Heidegger,
saf bilme yetilerimizin ontolojik olduunu aklamak iin, Kantn bilgi yetilerimizi
nasl ele aldn sorgulamakta ve bu sorgulamadan zamann ontolojik olduuna
ilikin bir sonu karmaktadr.

Kantn bilgi yetilerimizi sorgulayan etkinlii, varolann varlnn ne
olduunu aa kard iin ontolojiktir. nk ontolojinin i olana olarak
metafiziin temellendirilecei kaynak, saf akldr. Bununla, Heidegger, bir metafizik
temellendirmenin, akln insansallnn, yani sonluluunda temellenen yitimsel
yapsnn gz nnde bulundurulmasyla olanakl olabileceini iddia etmektedir. Bu
balamda, Heideggerin zaman sorunu asndan Kant felsefesini nasl ele aldn
sorgulayan almada, Heideggerin bu iddias temelinde, Kantn zaman anlay
zerinde kendi ontolojik zaman anlayn nasl ykselttii aklanmaktadr.

206

Heideggere gre, varolann varlnn aa karlmasna karlk gelen
ontolojik bilginin olumas iin, sezginin kavram tarafndan belirlenmesi gerekir.
Heideggerin bu argmanndan hareketle, tezin birinci blmnde, Heideggerin
bilginin birinci esini oluturan ve varolanlarla karlamann olana olan,
zamana, nasl bir ontolojik ilev ykledii gsterilmeye allmtr. Bunun iin,
Kantn tm tasarmlarmzn zamanda gerekletii savnn, Heideggerdeki
alm tartlm; Heideggerin sonluluktan ne anlad amlanmtr. Heidegger
iin, Varln sezgisel yolu insann sonlu duyu organlarnda temellendiinden,
yalnzca insann kendisi deil, ayn zamanda bilgisi de sonludur. Sonlu bir z olarak
insan, mekansalla sahip olan eyi yitimsel olarak deneyimleme olanana sahiptir.
Burada, Heideggerin zellikle ne kard nokta sonlu zn olgusal olagelmesinin
ve bilmesinin, duyu organlar araclyla gerekletiidir. Hem Kant hem de
Heidegger iin, bilme znde sezgiseldir. Bununla birlikte, Heidegger, Kantn,
alrlmza (Rezeptivitt) ait gsterdii sezgiyi, alc sezgi (hinnehmende
Anschaung) olarak adlandrmakta ve alc sezgi temelinde sonluluk sorununu
tartmaktadr.

kinci blmn konusunu Heideggerin ontolojik bilginin ikinci esi olarak
iaretledii kavram oluturmaktadr. Bu blmde, Saf anlak kavramlarnn
karsanmas olarak Aknsal karsamann, Kantta nasl ilendii ve bunun
ontolojik yaps zerinde durulmaktadr. Bu balamda, Heideggerin, Kanttaki sezgi
ve kavram arasndaki uurumu, saf anlamann kavramlarnn,sezgisel temeline iaret
ederek, nasl at zmlenmeye allmtr. Ontik kavramlar olarak saf anlama
yetisinin kavramlar, nasl oluyor da ontolojik bir kavram olan zaman tasarmnn
207

altna girebiliyor sorusuna Kantn ematizm retisini yant olarak sunan
Heidegger, saf bilgi yetilerimizin duyusallatrlmas olarak gerekleen ematizmin,
ontolojik bireime hizmet ettiini savlamaktadr. Heideggerin temel argman,
ontolojik bilginin zn oluturan saf akln aknsal yapsnn, ematizm tarafndan
aa karlddr. Heideggere gre ematizm, Kanttan farkl olarak ama
olarak nitelendirdii, ekstatik-ufuksal ve aknsal bir yap iermektedir. nk,
varolann varln ortaya karan ontolojik bilginin olana sonlu bir z olarak
insann varolan karsna alarak ona ynelmesidir. Bu bir eyi karya alarak
ynelme edimi, Heideggerin terminolojisiyle, ekstatik dta duru, durduu yere
gre nesnesini kurabilecei bir hareket alan oluturmaktadr. Burada, Heideggerin
iddias, bu hareket alannn, amann ufkuna karlk geldii ynndedir. Dolaysyla,
kavramlarn sezgisel klnmasn ieren duyusallatrma, insann ekstatik-ufuksal
yitimselliini oluturmada kkenseldir. Heideggerin terminolojisiyle, ontik bilginin
olana, ontolojik bilgidir.

Heideggerin, burada ne kard, sonlu insan bilgisinin, bir eyi
emalatran bir n bakla olanakl olduudur. Ayrca, Heidegger, saf anlak
kavramlarnn duyusallatrlmas olarak ematizmin, yitimsel bir nitelie sahip olan
imgelem yetisi ile ilikili olduunu savlamaktadr. Heideggerin temel argman,
aknsal imgelem yetisi ve zaman kavramlarnn ontolojik bilgide merkezi bir neme
sahip olduklardr. Aknsal imgelem, ontolojik bilgideki kurucu aracdr. nk
ontolojik bireim, imgelem yetisi araclyla gerekleen sezgi ve kavram
birlikteliini iermektedir. Heideggerin Kant yorumunda, sklkla syledii gibi,
insann ontolojik varoluu ekstatik bir amadr. Ekstatik amay ieren bu ontolojik
208

yap, sonlu insan bilgisinin, saf elerinin birliini iermekte ve imgelem yetisinde
kklenmektedir. mgelem, zamanda; zaman ise bu sonlu zn ufuksal-ekstatik
aknsalln aa karan yitimselliinde kk salmaktadr. Heideggere gre, Kant,
imgelem yetisinin merkezi nemini vurgulam; ancak kendi koymu olduu bu
temel karsnda geri ekilmitir. Heideggerin szleriyle znenin znelliinin
ontolojik analizini eksik brakmtr. nk, Kant, imgelemin merkezi roln
anlama yetisine aktararak, bireimi anlama yetisinin ilevine indirgemitir.

Bu noktada, Heidegger, Kantn her biri zamann bir boyutuna karlk gelen
saf imge oluturucu kipinden sz etmekte ve bu kipinin,zaman ilikili yapsn
sorgulamaktadr. Heidegger iin, kipin zaman balants merkezi neme sahiptir.
Buna karlk, Kant, imgelemin l kipinin, aknsal temelini grmesine karn, bu
aknsal birliin temelindeki zaman balantsn karanlkta brakmtr. l
bireimin Kant yorumu ile kendi Kant yorumunu karlatrmal olarak tartan
Heideggerin temel argman, imgelemin bireiminin kipinin, z gerei yitimsel
olduklar ve zamann ekstaslarnn btnlne karlk geldikleridir. Bu balamda,
Heidegger, imgelemin l bireimiyle kkensel yitimsellik olarak yorumlad,
tamalg arasnda, balant kurmakta; tamalgnn l bireimin temeli olduunu
savlamaktadr.

mgelemin l kipi, zamana baldr. lineksel olmayan bu ballk,
Heideggere gre, zamanla iliki kurmann zn oluturmaktadr. Burada
Heideggerin iddias, zamann birliini oluturan l kipin birliinin, tamalgnn
birliinde temellendiidir. Saf sezgi olarak zaman, saf dncenin zn oluturan,
209

benin kendiliindenlii ile birletiren Heidegger, bylelikle tamalgnn yitimsel
karakterini ne kartmaktadr. Burada, Heidegger, Kantn metninin dna karak,
bilginin her iki dalnn ortak kk sorununa zm nermektedir. Heideggerin
zm, zaman ve ben dnyorumun kkensel, ontolojik ve olgusal
birlikteliinde dmlenmektedir. nk ontolojik-olgusal ben dnyorum, hem
deneysel fenomenlerin hem de bilincin znel birliinin olanadr. Bu belirleme,
daha nce Kant tarafndan da yaplm, ancak bilginin her iki dalnn ortak kk
sorununun Heideggerci zm biiminde ele alnmamtr. Bu almada ileri
srlen nokta, bilginin her iki dalnn ortak kkeninin ne olduu sorusunda
temellenen,zaman ve ben dnyorumun, kkensel ontolojik ve fenomenolojik
birlikteliinin felsefe alanna Heidegger tarafndan tanddr.

Bu balamda, nc blmn konusunu, znelliin her iki belirlenimini
oluturan, zaman ve ben-dnyorumun, znelliin kendisinde nasl bir araya
getirilebilecei sorusu oluturmaktadr. Bu blmde Heideggerin saf sezgi olarak
zamann kkensel a priori birliini, ben dnyorum olarak, aknsal tamalgda
nasl temellendirdii tartlmakta; yitimsellik sorunu asndan, Heideggerin
Kantn tamalg ve zetkilenim kavramlarna niin yneldiine yant aranmaktadr.
Yitimsellik Sorunu Asndan Aknsal Tamalgnn Yorumlanmasnda, Heidegger
aknsal tamalgy dorudan zamana kar konumlandran Kanta kar, tamalgnn
znde yitimsel olduunu, savlamaktadr. Heideggerin temel argman, saf sezgi
olarak, zamann,benin kendisiyle karlamasnn olana olduudur. Bu noktada
benin kendisiyle karlamasnn olanan z etkilenim kavramyla aklayan
210

Heidegger, zamann niin bir z etkilenim olduunu, zaman kavramnn kkensel bir
aklamas temelinde yantlamaktadr.

Heideggerde etkilenim, bir anlamda varolann kendisini bildirmesidir Bu
bildirmede zaman, i duyunun a priori biimi olarak, nesneleri ncelemektedir.
Heidegger, zamann nesnelere bu nceliini saf bir almaya karlk gelen alclk
kavramyla aklamaktadr. Heideggere gre alclk kavram, isel duyum olarak,
zamann, pasif fakat evrensel olduu anlamna gelmektedir. Bu noktada, Heidegger,
pasif fakat evrensel isel duyumun, pasifliine karlk gelen alclnn, sonlu zn
tasarmnn sonluluunu ve duyarlln oluturduunu belirtmekte; bylelikle,
zamann, tamalg ve zetkilenim olarak aklamasn, zamann ontolojik olduu
savnda temellendirmektedir.

Kant ve Heidegger arasndaki kesime, bir eyi nceden bilmenin, a priori
yapda olduuna ilikindir. Fakat bu a priori yap, Kantta deneyimin olana
balamnda, bilme yetilerimizin aratrlmasn ierirken, Heidegger iin, bu a priori
yap, ontolojik bilginin temel elerinin aratrlmasn iermektedir. Heideggere
gre, ontolojik bilgi, bilginin saf elerini (saf sezgi ve saf dnceyi) ierdiinden,
saf sezgi ve dncenin a priori uygulama olanaklln aa karmakta;
dolaysyla, olgusal bilgiyi de kapsamaktadr. Bu noktada bilen bir varlk olarak
insann sonlu ve saf bilme yetilerinde temellenen aknsal olanakllna odaklanan
Heidegger, sonlu zn bu olanakllnn, ontolojik yapsn oluturduunu
savlamaktadr. Bu aknsal olanakllk ise bireimsel a priori bilginin iki saf
esinde; sezgi ve kavramn bireiminde temellenmektedir. Dolaysyla, Heidegger
211

iin, ontolojik bilginin olanakll sorusu, sonlu varln, varolan nasl atn
imleyen aknsallna; ekstatik yitimselliine ilikindir.

Hem Kant hem de Heideger iin, sonlu bir z olarak insan aknsaldr. Fakat
Heidegger, aknsallk sorununu, sonlu zn aknsalln oluturan sonluluunun
yitimsel tasarmndan hareketle aklamaktadr. nk, gerek varolann varl
gerekse de Varln konumu zerine dnme, sonlu zn bu aknsall araclyla
gereklemaktedir. Varlk ve Zamanda Heideggerin syledii gibi, Varlk,
aknsal bir olagelmedir. Heideggerin bu argmanndan ontoloji adna nemli bir
sonu kmaktadr. Ontoloji varln bilimidir; dolaysyla, Varlk, aknsal
felsefenin veya aknsalln felsefi aklandr.

Sonu olarak, bu almann ele ald sorun asndan, Heidegger, Kantn
zaman anlayn insann temel ontolojisi olarak gelitirmitir. almada
Heideggerin Kanttan farkl olarak, zaman belirlenimlerine ontolojik bir anlam
verdii aa kmaktadr. Kantn zaman anlayn, znelliin ontolojisi olarak
temel ontolojiye aktaran Heideggere gre, zaman, varolanlarla karlamann
olanadr. Bu karlama zetkilenim ile karakterize edilmektedir. zne varolanlar
ile karlamasnda kendisini aa karmaktadr. Fakat bu ama, teorik bir ierie
sahip deildir. Sonlu zn, temel yapsn oluturan sz konusu zaman, dnya ile
ilikisinde aa kan zamansallnn zamanlandrlmasdr. imdide bulunan
sonlu zn bu zamanlandrma kipi, varolanlarn varl ile karlamann olanadr.
Zaman belirlenimlerinin temellendirilmesi Heideggerin ncelikli sorusu olmamakla
birlikte, Heidegger, Kantn grnen zaman belirlenimlerini, sonlu zn sonlu bilme
212

yetilerinde kkensel olarak aklam; imdide, imdiletirmeye balamtr.
Heideggerin terminolojisiyle imdide bulunan zamanlandrma kipi, verilmiliin
(verileni varolan olarak anlamnn) olanadr. Eer sonlu z, Heideggerin belirtmi
olduu gibi, kendisini, zde olarak, imdinin kipinde aa karyorsa, bu
Kartezyenci bakn sarslmas anlamna gelmelidir. nk sonlu zn varlnn
temel yapsnn zaman olduu sav, onun imdikiletirme kipinde dnya-iinde-
olma olarak mevcut olduu anlamna gelmektedir. Heidegger iin, insan sadece bir
mevcudiyet deil, somut dnya iinde eylemde bulunandr. Bu noktada Heidegger,
sonlu z olarak insan, belirli eylem durumlarnn ufkuna dntrmektedir. Sonu
olarak almada Heidegger Kantn zamana ilikin dncelerini, sonlu zn
kkensel yitimselliini aklamak iin kulland ve Kantn zaman belirlenimlerinin
anlamlarn deitirerek devam ettirdii, aa kmaktadr.

213

ZET

Bu alma, Heideggerin Saf Akln Eletirisi yaptnn ontolojik ierimlerini
gstermek amacyla znenin znellii ve zaman kavramlar arasnda kurduu
ilikiyi amlamaktadr. Heideggerin Kant yorumu, akl ve anlama kavramlarnn
yeniden okunmas zerine kuruludur. Heideggere gre Kant, anlama yetisini,
duyusal sezgiden ayrarak, zneyi yalnzca ussal bir kategori olarak
konumlandrmamakta, akl kavramn znelliin temeli ve mutlak belirleyicisi olarak
tanmlamaktadr. Ancak, Heidegger anlama yetisinin kavramlar ile saf akln
idelerinin sezgi iinde temellendiini belirterek, bilme ve sezginin a priori temeli
olarak, zaman kavramn ve dolaysyla kendisini zaman olarak kuran Dasein
kavramn merkeze yerletirmektedir. alma, Heideggerin bu okumasn
ayrtrarak, Kantn felsefesinin bir ontolojik ierimi olduunu ve bu ontolojik
ierimin Kantn deneyim ve ematizm kavramlar balamnda aa ktn ileri
srmektedir. Zaman kavramndan bamsz bir deneyim kavramnn
konumlandrlamamas, deneyimleyen znenin znelliin zaman iinde; yitimsel
olarak kurulmasn gerektirmektedir. Bu nedenle, saf bir sezgi formu olarak zaman,
sezgi araclyla gerekleen deneyimin kavramsallatrlmasnn znde
bulunmaktadr. Deneyim ve bilgi, bylece, yitimsel bir belirlenim iinde temellenen
imgelemin ve anlamann kavramlarnn ilerlik kazandrd, imgelemin rettii
ematizm ierisinde gereklemektedir.

214

ABSTRACT

This study tries to explicate Martin Heideggers interpretation of Kants Critique
of Pure Reason to show that Kants philosophy has ontological implications in terms
of the relation between the concepts of time and the subjectivity of subject.
Heideggers interpretation is founded on rereading of the concepts of reason and
understanding. According to Heidegger, Kant defines reason as the basis of
subjectivity of subject and as the absolute determinant of subjectivity. By defining
so, Kant formulates subject as a rational agent by separating understanding from
sensible intuition. In contrast to Kant, Heidegger asserts that the concepts of
understanding and the ideas of pure reason are founded in intuition, so that cognition
and time as a priori basis of intuition are realized through Dasein which constitutes
itself as time.

This work articulates Heideggers readings of Kant by asserting that ontological
implications of Kants philosophy are basically founded upon the concepts of
experience and shematism. Because the concept of time cannot be posited
independently in the concept of experience, the subjectivity of experiencing subject
can be constituted just in time. So as a priori form of intuition, time posits itself in
essence of conceptualization of experience which realized through intuition
Experience and cognition, therefore, take in imagination which is constructed in a
temporal determination, and in schematism which is produced by imagination and
also which is the framework in which the concepts of understanding function.

215

KAYNAKA

Aristoteles., Fizik, ev. Saffet Babr, 2. Bask, stanbul, Yap Kredi Yaynlar,
20001.

Brasch, M., Immanuel Kant, Immanuel Kant zu Ehren, Herausgegeben von
Joachim Kopper und Rudolf Malter, Suhrkamp Frankfurt am Main, Taschenbuch
Wissenschaft, Suhrkamp Verlag, , 1974

Capurro R., Heidegger und Aristoteles, (Rezension von : Franco Volpi
Heidegger e Aristotele, Daphne Editrice, Padova 1984), Schopenhauers
Aktualitt, Ein Philosoph wird neu gelesen. Schopenhauer Studien 1/2, zuerst
erschienen in Wien, Pasagen Verlag, Hrsg. W. Schirmacher,
1988,file://A:/Heidegger e Aristotele.htm

Dilger, M., Die reine Anschaungsformen Raum und Zeit in der
transzendentalen sthetik der Kritik der reinen Vernunft, Tbingen im Mi
1997.

Dsing, K., Objektive und Subjektive Zeituntersuchengen zu Kants Zeittheorie
und zu ihrer modernen kritischen Rezeption, Kant Studien Philosophische
Zeitschrift der Kant-Gesellschaft 71 Jahrgang , Walter de Gruyter- Berlin-New
York, 1980, s.1-34,
216

Feick, H., Indeks zu Heideggers Sein und Zeit von Martin Heidegger, Tbingen,
(Mitarbeiter)Niemeyer, 2000.

Fischer, A., Existenzphilosophie Martin Heideggers, Darlegung und
Wrdigung ihrer Grundgedanken, in Leibzig, Verlag von Felix Meiner 1935.

Fischer, K., Die hundertjhrige Gedchnifeier der Kantischen Kritik der reinen
Vernunft, Immanuel Kant zu ehren, Herausgegeben von Joachim Kopper und
Rudolf Malter, Frankfurt am Main, suhrkamp taschenbuch wissenschaft, Suhrkamp
verlag 1974.

Grochowiak, K., Der Zeit- & Zukunftbegriff, download.rtf now. 2005

Haeffner., Heideggers Begriff der Metaphysik, Mnchen, Berchauus verlag,
1981.

Heidemann, D. H., Kant und das Problem des Metaphysischen Idealismus,
Kantstudien Ergnzungshefte 131, Berlin; New York: Walter de Gruyter 1998.
Heinrch, R., Apperzeption in Kants Kritik der reinen Vernunft
Kurzvotrag(imForschungsseminar),2005,http://www.fs.unimb.si/si/inst/iko/lio/desingn/iz
menjava/kant_web/Apperzeption.htm

Heidegger, M.,
217

Vorlesungen ber Metaphysik, Hrsg: v.C.H.L. Poelitz, Erfurt 1821.
Nachdruck: Darmstadt 1964.

Prolegemena zur Geschichte Des Zeitbegriffs II. Abteilung:
Vorlesungen 1923-1944, Gesamtausgabe, Band 20, 3. Auflage,
Frankfurt am Main, Vittorio Klostermann, 1994.

Logik, II. Abteilung: Vorlesungen 1923-1944, Gesamtausgabe,
Band 21, 2. Auflage ,Frankfurt am Main, Vittorio Klostermann,
1995.

Phnomenologische Interpretation von Kants Kritik der reinen
Vernunft, Gesamtausgabe. II. Abteilung : Vorlesungen 1923
1944, Bd. 25, 2. Auflage, , Frankfurt am Main, Vittorio Klosterman
,1987.

Metafizik Nedir?, (Was ist Metaphysik?), ev: Yusuf rnek.
Ankara, Trkiye Felsefe Kurumu yaynlar, 1991.

Zollikoner Seminare, Protokolle Gesprche-Briefe,
herausgegeben von Medard Boss, Frankfurt am Main , Vittorio
Klosterman, 1994,
218

Zaman Kavram, ev: Saffet Babr, Ankara, mge Kittabevi, 1996.

Gesamtausgabe I. Abteilung: Verffentlichte Schriften 1910-1976
Band 9 Wegmarken, 2. durchgesehene Auflage, Frankfurt am Main,
Vttorio Klostermann 1996,

Die Grundprobleme der Phnomenologie, Gesamtausgabe, II.
Abteilung: Vorlesungen 1923- 1944 , Band 24, 3. Auflage, Frankfurt
am Main, Vittorio Klostermann, 1997.

Kant und das Problem der Metaphysik, herausgegeben von F. W.
Von Hermann, 6. Auflage, Vittorio Klosterman GmbH-Frankfurt am
Main 1998.

Davoser Disputation zwischen Ernst Cassirer und Martin
Heidegger, Kant und das Problem der Metaphysik,
herausgegeben von F. W. Von Hermann, 6. Auflage, Vittorio
Klosterman GmbH-Frankfurt am Main, 1998, s.274-297.

Zu Odebrechts Cassirers Kritik des Kantbuches, Kant und das
Problem der Metaphysik, herausgegeben von F. W. Von Hermann,
6. Auflage, Vittorio Klosterman GmbH-Frankfurt am Main, 1998, s.
297-304.
219

Sein und Zeit, 18. Auflage, Tbingen, Max Niemeyer Verlag, 2001.

Zaman ve Varlk zerine, ev : Deniz Kant, Ankara, A Yaynevi,
ubat 2001.

Gesamtausgabe II. Abteilung: Vorlesungen 1919-1944,
Grundbegriffe der aristotelischen Philosophie, Band 18, Frankfurt
am Main, Vttorio Klostermann 2002.

Identitt und Differenz, Zwlfte Auflage, 74383 Talheim,
Gutmann & Co. GmbH, , 2002.

zdelik ve Ayrm, ev: Necati Aa, Ankara, Bilim ve Sanat
Yaynlar, 1997

Hennrich, D., ber die Einheit der Subjektivitt, Philosophische Rundschau,
1955
Herring, H., Das Problem der Affektion bei Kant, Kant Studien,
Ergnzungshfte 67, Kln, 1953, s. 70-74

220

Kant, I.,
Kritik der reinen Vernuft, Nach der ersten und zweiten Original-
Ausgabe, Hamburg, herausgegeben von Raymund Schmidt.Felix
Meiner Verlag, 1990.

Prolegomena, zu einer Jeden Knftigen Metophysik, die als
Wissenschaft wird Auftreten Knnen, (Gelecekte Bilim Olrak
Ortaya kabilecek Her Metafizie), ev: onna Kradi Yusuf
rnek,II. Bask, Ankara, Trkiye Felsefe Kurumu yay. 1995.

Antropologie in pragmatischer Hinsicht Jun. Stuttgart, Hrsg.
Wolfang Becker, Philipp Reclam , 1983.

Immanuel Kant Schriften zur Metaphhysik und Logik 2,
Werksausgabe Band VI, 4. Auflage, herausgegeben von Wilhelm
Weischedel, Frankfurt am Main, Suhrkamp- Taschenbuch
Wissenschaft 189, 1982

Kant Bravier, Hrsg von Johannes Pfeifer, Marion von Schrder
Verlag, Hamburg, 1941.

221

Transzendentale Logik- Der umstndliche und konstruierte
Dreisprund des transzendentalen Denksports, file://A:\Kritik
brgerlicher Wissenschaft- Immanuel Kant Transzendentale Logik.
htm.

Kauba.P.,DerSinnderAnwesentheithttp://66.249.93.104/Search?q=cache:QliA2KsbopES:
www.cts.cuni.c2/reports/2003/C

Kurzmann, P., Burkord. F.P. dtv Atlas; Philosophie, Deutscher Taschenbuch
Verlag, 1991

Kmmel, F., Das Zeitbewusstsein als Einheit von Spontanitt und Rezeptivitt,
Zur Begrndung der Objektivitt der Erkenntnis in der Kritik der reinen
Vernunft, www. Friedrich- Kuemmel.de/doc/ Zeitbewusstsein.pdf

Krger. G., ber Kants Lehre von der Zeit, Frankfurt, Shrkamp Verlag, 1934.

Leider, K., Transzendentalphilosophische Briefe, Kritik an den drei Kritiken
Kants, Hamburg, Drei Eulen Verlag GmbH, 1977.

222

Lohmar, D., ber phantasmatische Selbstaffektion in der typisierenden
Apperzeption und inneren Zeitbewusstsein, http:// www.ledenline.it//leitmotiv/
Leitmotiv-3/2003. s. 67-80.
Ltterfels, W., Kants Metaphysik der Subjektiven Zeit, Wissenschaft und
Weltbild, 28, Wien, Europaverlag,1975,s. 137-151.

Mulhall, S., Heidegger ve Varlk ve Zaman, ev: Kaan ktem, I. Bask, stanbul,
Sarmal Yaynevi, 1998.

Nyiri, K., Kritik der reinen Bildes, Anschauung, Begriff, Schema, Vortrag
gehalten in Rahmen der Konferenz Kant und das Problem des Wissens, Pecs
(fnfkirchen), Ungarn, 21 Sept.2004 Vorlufige, noch vielfach zu ergnzende
Fassung, Kristof Nyiri Kritik des reines Bildes.htm

rnek, Y., Martin Heideggerde Metafizik Problemi, Trkiye I. Felsefe Mantk
Bilim Tarihi Sempozyum Bildirileri, Ank. lke.1991,

Rombach, S., Gegenstandskonstitution und Seinsentwurf als Verzetigung ber die
zeitliche Konstitution der Gegenstandstypen bei Husserl und den zeitlichen Entwrf
der Seinsarten bei Heidegger, Husserl Studies Klawer AcademiePublishers, Printed
in the Netherlands. Husserl-Archiv, niversitt zu Kln, D-50923Kln Germany,
2004, s. 25-41,

223

Popper. K., Immanuel Kant Der Philosoph der Aufklrung, Immanuel Kant zu
ehren, herausgegeben von Joachim Kopper und Rudolf Malter, Frankfurt am Main,
suhrkamp taschenbuch wissenschaft, Suhrkamp verlag 1974

Pggeler, O., Der Denkweg Martin Heidegger, Zweite, um ein Nachwort erweiterte
Auflage , Pfulingen, Verlag Gnther Neske, 1963/1983.

Sandbothe, M., Die Verzeitlichung der Zeit, Grundtendenzen der modernen
Zeitdebatte in Philosophie und Wissenschaft, Einbandgestaltung: Neil McBeath.
Stuttgart, Darmstadt wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1998.

Sandbothe M., Stichwort: Zeit, Von der Grundverfasuung des Daseins zur Vielfalt
der Zeit-Sprachspiele, Heidegger-Handbuch, hrsg. von Dieter Thoma Metzler
2003, s. 87-92

Turan, E. R., Martin Heideggerin Aletheia Yorumu, Seminer Felsefe Say:6,
Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yayn, 1989

Trkylmaz ., Heideggerin Ontoloji Tarihinde Kant Felsefesinin Yeri
Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, Cilt.21, Say.1, Ankara, 2004,
s. 165-181

224

Wagner, H., Der Argumentationsgang in Kants Deduktion der Kategorien, Kant
Studien Philosophische Zeitschrift der Kant-Gesellschaft 71. Jahrgang , Walter
de Gruyter- Berlin-New York, 1980, s. 352-366.

Weatherston, M., Categories and Temporality, Heideggers Interpretation of
Kant, Chapter Sewen, 1997, http://www.esu.edu/phil/muthesis/ct-pref.html .

Wohlfahrt, G., Ist der Raum eine Idee? Bemerkungen zur transzendentalen sthetik
Kants, Kant Studien Philosophische Zeitschrift der Kant-Gesellschaft 71.
Jahrgang , Walter de Gruyter- Berlin-New York, 1980, s. 137-154.

Heidegger PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Heidegger PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

. Heidegger Varlk ve Zamanda, Kaygnn, gelecek karekterine

Metaphysica adl kitabnda Baumgarten metafiziin konularn Ontoloji (Ontologia: Metaphysica

syledii, mekan ve zamann

You might also like