NJ GUID E EKONOMIS BOTRORE

Tetdhjet e nj koncepte ekonomike

kryesore q do t ndryshojn
kndvshtrimin tuaj ndaj bots

Nse ekonomistt duan t jen t kuptueshm, duhet t prdorin fjal t thjeshta(dhe) kto
fjal tua drejtojn m tepr njerzve t tjer sesa politikanve. Politikant shqetsohen pr at
ka mendojn votuesit,veanrisht ata n grupe dhe aspak pr at cka mendojn ekonomistt.
Pra, tu flassh politikanve mbi ekonomin sht humbje kohe. Mnyra e vetme pr ti br
qeverit t sillen sikur ato marrin vesh nga ekonomia sht ti prballsh ato me elektoratin e tyre.



- The Economist


PRMBAJTJA


Hyrje 11

1. sht ekonomia botrore? 21
2. far e prcakton shprndarjen e
pasuris npr bot? 22
3. sht makroekonomia? 25
4. Si funksionon tregtia ndrkombtare? 27
5. sht globalizimi? 29
6. far jan sufiiti e defiiti tregtar? 32
7. sht paraja? 34
8. Cilat jan monedhat kryesore t bots? 38
9. sht euro-ja? 40
10. sht paraja virtuale? 42
11. far jan monedhat me vler t
ndryshueshme kmbimi? 46
12. far jan kurset e kmbimit? 48
13. sht GNP-ja/GDP-ja? 50
14. Si krahasohen ekonomit e vendeve t ndryshme? 52
15. sht oferta e paras? 55
16. sht inflacioni? 57
17. sht nj bank qndrore? 59
18. Si e bjn rregullimin e ekonomis
bankat qndrore? 62
19. Si prdoren prqindjet e interesit me
synimin pr t kontrolluar rritjen ekonomike? 65
20. sht tregtia e lir? 66
21. far jan kuotat, tarifat e subvencionet? 69
22. sht OBT-ja? 71
23. Kush investon n tregun global? 74
24. sht ekuiteti? 76
25. kuptim kan shkurtimet
Ltd., Inc., GmbH, dhe S.A.? 77
26. sht bilanci? 80
27. sht bilanci i humbjeve
dhe bilanci i fitimeve? 82
28. sht pasuria neto? 84
29. sht falimentimi? 86
30. sht kapitali venture? 88
31. sht nj IPO? 90
32. sht nj leveraged buyout? 94
33. far jan multinacionalet? 96
34. Cilat jan rreziqet e investimeve
ndrkombtare? 99
35. sht indeksi i aksioneve? 102
36. N mnyr investitort blejn
aksione t huaja? 107
37. sht nj fond ekuiteti? 110
38. sht nj treg kapitalesh? 112
39. sht nj obligacion? 113
40. far jan euro-monedhat
dhe euro-obligacionet? 117
41. far jan klasifikimet, mbi bazn e t cilave
vlersohen investimet ndrkombtare? 118
42. N mnyr ari sht pjes e
ekonomis botrore? 120
43. far jan derivativat? 122
44. sht opsioni? 123
45. far jan opsionet e
premtimeve (stock options)? 126
46. sht nj opsion i
monedhs (currency option)? 128
47. sht nj fond hedge? 130
48. far jan parat hot? 131
49. sht New Economy? 134
50. Si mund t krahasohen kompanit
New Economyme kompanit tradicionale? 137
51. sht e-commerce-i? 141
52. sht Bashkimi Europian? 144
53. Si i ka transformuar kapitalizmi
vendet komuniste? 147
54. Si po integrohet ish-blloku sovjetik
n ekonomin botrore? 151
55. jan ekonomit tigra t Azis Juglindore? 153
56. sht Japan Inc.? 155
57. sht Bota e Tret? 157
58. sht hiperinflacioni? 159
59. far e shkakton hendekun e t ardhurave
midis vendeve t varfra e vendeve t pasura? 162
60. far mund t bhet pr t nxitur
zhvillimin e Bots s Tret? 165
61. sht Banka Botrore? 169
62. sht FMN-ja? 172
63. sht planifikimi rigoroz ekonomik? 173
64. sht dollarizimi? 175
65. sht NAFTA? 177
66. far jan mega-zonat e tregtis s lir? 179
67. far jan OECD-ja dhe G7/G8? 181
68. far jan bankat e zhvillimit rajonal? 184
69. far roli luajn n ekonomin botrore
organizatat e bamirsis dhe OJQ-t? 186
70. N mnyr korrupsioni sht pjes e
ekonomis botrore? 188
71. sht pastrimi i parave? 190
72. Si funksionon nj llogari bankare zvicerane? 193
73. far jan parajsat fiskale? 196
74. Si tregtohen mallrat ilegale n
tregjet e zinj t bots? 198
75. sht spiunazhi ekonomik? 202
76. Sa dhe si ndikohet mjedisi prej
ekonomis botrore? 204
77. Si mund t prdoren incentivat
ekonomik pr t reduktuar ndotjen? 207
78. Si dhe sa ndikon emigracioni n
ekonomin botrore? 210
79. N mnyr jan pjes e ekonomis
botrore skllavria dhe shfrytzimi i fmijve? 213
80. efekt ka epidemia e AIDS-it n
ekonomin botrore? 216
81. far jan sanksionet ekonomike? 219

Fjalor 222


HYRJE

K
U PO SHKON BOTA E SOTME? N Seattle, policia arreston njerz dhe i sulmon me gaz
lotsjells, ngaq ata protestojn kundr Organizats Botrore t Tregtis. N Franc, nj grua vritet, teksa
terroristt antiglobalist hedhin n er nj lokal McDonalds. Nj numr kompanish npr t gjith
botn po bojkotohen, ngaq spaguajn si duhet punmarrsit e tyre t Bots s Tret. Turma t
egrsuara antiglobaliste pengojn mbajtjen e summit-eve ekonomike n Washington, n Prag, n Davos,
n Melburn.
Nj ide interesante lidhur me faktin, se ku po na on kjo lvizje antiglobaliste, mund t krijohet n
Portland t Oregon-it, ku s fundi, ulja e taksave pr tu ardhur sipas mides votuesve i detyroi shkollat
lokale t mbyllin veprimtarit ekstra kurrikulare, prfshir nj numr programesh sportive t shkollave t
mesme. Nj prodhues lokal i kpucve sportive, aktiviteti ekonomik i t cilit ishte global, vendosi ti
nxjerr nga vshtirsia kto shkolla npmjet nj donacioni prej disa milion dollarsh. Nxnsit u
entusiazmuan, por nj nga antart e bordit t shkolls refuzoi t pranonte parat, ngaq ato vinin nga nj
kompani, q po shtrytzonte puntort e vendeve t varfra. Un u ndodha n Portland n at koh, dhe
nj grup qytetarsh t shqetsuar mu qasn e m krkuan t nnshkruaja nj peticion, nprmjet t cilit
donin t rrisnin taksat mbi merret leht me mend korporatat lokale, dhe kshtu t mund t nxirrnin nga
vshtirsit shkollat n nevoj pr par. Ne nuk duam t taksojm njerzit, m garantuan ata, ne duam
t taksojm bizneset, sidomos ato biznese q fitojn par n mnyr imorale duke i paguar puntort e
huaj me vetm 1$/or.
Mendimi ekonomik i paqart dhe i hutuar edhe mund t falet, por kur ai shkakton pasoja t
paparashikuara pr t varfrit n ann tjetr t bots, mund t jet shkatrrimtar. Prfytyroni pr nj ast
nj situat, sipas s cils ju bashk me familjen jetoni n mjerimin e nj qyteti t mbipopulluar t Bots s
Tret, dhe nj dit prej ditsh gjeni pun t paguar relativisht jo keq n nj fabrik t hapur nga nj
investitor i huaj; prfytyroni sikur boss-i juaj tju vij e tju thot, se do ta mbyll fabrikn, ngaq e ka t
vshtir t bind protestuesit e vendeve t pasura mbi faktin, q nj dollar n or sht nj goxh pages
pr nj vend, ku nj familje e tr mund t jetoj me vetm pak dollar n dit.
Nuk ka dyshim, se do pjesmarrs n ekonomin botrore ka prgjegjsin t jet syelt, n mnyr
q puntort dhe fmijt t mos shfrytzohen dhe q askush t mos jet i shtrnguar t bj nj pun, e
cila sht e paprshtashme pr t. Dhe secili syresh lipset t verifikoj, nse kompanit respektojn t
drejtat baz t puntorve dhe mjedisin. Por t thuash q pagesa prej 1$/or sht imorale, pa marr
parasysh n kt mes background-in ekonomik, sht n rastin m t mir nj gj krejt e pamend. A
mos sht gj imorale q nj msues n Dakotn e Jugut paguhet me 29 000$/vit ndrsa nj msues n
Connecticut paguhet me 52 000$/vit?
Globalizimi hendeku i t ardhurave midis t pasurve e t varfrve luftrat tregtare New
Economy. Gjat viteve t fundit, n ekonomin botrore ka ndodhur nj shprthim virtual kompleksiteti,
dhe neve po na krkohet ta kuptojm at trsisht. Fjal dhe fraza t llojit hedge funds, OBT, stock
options, dhe sanksione ekonomike shfaqen rregullisht n ditart informativ, dhe shum prej nesh as
q e kan iden se pr far sht fjala.
Por, nse duam tia dalim mban n kt new economy botrore, ne duhet t jemi t aft t paktn
t kuptojm gjrat baz. Kushdo qofshim ambientalist apo fermer, nxns t shkollave s mesme
apo njerz t biznesit, gra shtpiake apo aktivist sindikatash nse duam t jemi qytetar e konsumator
t prgjegjshm, ne duhet t nxm gjrat fillestare n fushn e ekonomis.
E megjithat, pr shumknd prej nesh, studimi i ekonomis ka qn nj ushtrim i kot dhe i
padobishm, i mbushur me diagrama dhe ekuacione t paqarta, pr t cilat as q kemi shpresuar se mund
t ken ndonj lidhje me jetn ton t prditshme. Por n fakt, nuk sht tamam kshtu. Realisht,
ekonomia botrore nuk sht m e komplikuar se sa ekonomia shtpiake, me t ciln merremi dit pr
dit. Ne nuk sht se mendohemi dy her, kur vjen puna pr t shkuar n ann tjetr t rrugs e pr t
depozituar parat tona n nj bank, e cila ka norma interesi m t mira se sa banka ngjitur me dern e
shtpis son. N nj ekonomi t shtrir globale, nuk kemi pse t mendohemi dy her, kur vjen puna pr
t kaluar kufirin me synimin pr t investuar parat apo pr t shitur mallrat e shrbimet tona.
Interneti dhe mundsi t tjera q lehtsojn komunikimin e shpejt ndrkufitar po e bjn t mundur q
ekonomia botrore na prek jett tona n ca mnyra, t cilat kan qn t panjohura deri pak vite m par
(duke filluar me vendet e reja t puns, mallrat, shrbimet e deri tek krcnimet q i bhen mirqnies
son ekonomike). Duke kuptuar bazat e ekonomis botrore, ne do t jemi n gjendje t marrim vendime
m t mira n funksion t prcaktimit t kursit t ksaj bote. Dhe nn trysnin e votuesve q kan nxn
gjrat fillestare n fush t ekonomis, politikant do t fillojn t marrin gjithashtu vendime ekonomike
m racionale, gj q do ta bj botn e viteve t ardhshme m t mbrotht, e ndoshta, me nj ndrgjegje
m t mir sociale e m t sigurt n pikpamje ambientale. N kt botim t ri t Guids s ekonomis
botrore pr fillestar, un kam prfshir komente t shumta t lexuesve (mund t m shkruani n do
moment n adresn elektronike RCEpping@aya.yale.edu.). Shum lexues nga e gjith bota, puntor q
merren me programet e asistencs pr Botn e Tret, profesionist t e-commerce-it, student,
funksionar, e kan prmendur kt libr si instrumentin e tyre ndihms n prpjekjet pr t hedhur hapat
e para n lmin e ekonomis globale. Kushdo qofshim e kudo jetofshim, nse do t gjendeshim t
prfshir n ekonomin botrore, ne do t kishim nevoj t kuptonim bazat e ksaj ekonomie. Dhe hert
apo von, n nj mnyr apo n nj tjetr, ne do ta gjejm veten t prfshir.
Ju bj me dije, se kjo sdo t thot se kemi t bjm me nj libr q t mson se si t bhesh i pasur sa
hap e mbyll syt; ky libr nuk do tju msoj juve n ciln dot-com t huaj duhet t investoni parat tuaja
apo se si t bni zap tregjet financiare ndrkombtare. do sulm n drejtim t tregut global duhet t
shoqrohet me dije t hollsishme t parimeve, mbi t cilat tregjet globale jan ngritur. E prfytyroni dot
veten, teksa prpiqeni t investoni n nj ofert t par publike (IPO initial public offering) t e-
commerce-it pa ditur fillimisht gj prej gjje lidhur me internetin?
Un shpresoj q ju ta shijoni kt libr. Ka qn argtuese pr mua, ndrsa e shkruaja, e duhet t jet
argtuese pr ju, ndrsa do ta lexoni. Un nuk kam prdorur diagrama e ekuacione, dhe statistikat jan
vazhdimisht t shoqruara me shembuj, t cilt u japin kuptim numrave.
Nj Guid e Ekonomis Botrore pr Fillestar, si e thot dhe emri, do t merret vetm me konceptet
baz, t cilat ju i hasni n jetn tuaj t prditshme. Me teori e parime t komplikuara ekonomike jan
marr e do t merren t tjert.
Nga tia nissh? Edhe pse mund t jet frutdhnse tia nissh me konceptet e prgjithshme
ekonomike, t cilat gjenden n fillim t librit, secili kapitull mund t lexohet m vete. Libri mund t
lexohet nga fillimi n fund apo nga fundi n fillim, por nga ana tjetr, kapitujt pr tu lexuar mund t
zgjidhen edhe kutur, n varsi t interesit t secilit. Fjalori n fund t librit mund t prdoret gjithashtu
pr referenca t shpejta, n rastet kur terma jo dhe aq familjar shfaqen n rubrikat e lajmeve, n web, apo
n bisedat e prditshme.
Ekonomia botrore mund t kuptohet lehtsisht. Me t kuptuar bazat, ekonomia globale mund t
shndrrohet n nj aventur t madhe, ku vende e njerz t huaj ndrveprojn n mnyr magjepsse.
Mjafton q gjrat t shpjegohen thjesht. Shijojeni kt libr!