HAMDIJA KREEVLJAKOVI

SARAJI ILI DVORI BOSANSKIH NAMJESNIKA

Sultanovi namjesnici u Bosni stolovali su naj-
prije u Sarajevu, zatim u Banjoj Luci, onda opet
u Sarajevu, pa u Travniku i napokon, po trei
put, u Sarajevu. Prema tome osim Sarajeva bili
su nekada glavni gradovi Bosne jo Banja Luka
i Travnik.
Zgrade u kojima su rezidirali bosanski na-
mjesnici za turske uprave, o kojima je govor u
ovoj radnji, zvahu se saraj i, begluk-saraji (bej-
luk-saraj) i konaci. Po saraju je dobilo svoje ime
Sarajevo. Lokalitet ispod irokae, gdje je danas
jedan dio zgrade Jugoslavenske narodne armije
i gdje stoji okadi Hadi-Sulejmanova damija
s turbetom sedam brae zvae se Zabeglukom,
a taj se naziv jo i danas uje kod nekih starijih
Sarajlija, jer je na mjestu dananje zgrade Ju-
goslavenske narodne armije stajao nekada Beg-
luk-saraj.
1
Do 1918 godine zvala se dananja uli-
ca Nurije Pozderca K o n a k u l i c a po konaku
bosanskih vezira koji ondje stoji od 1850. Jo i
danas zove se Konakom zgrada, u kojoj je done-
davno bio Prezidijum.
U jednom dijelu Bosne, to su ga bili okupi-
rali Turci prije 1463, zvahu se sultanovi namjes-
nici k r a j i n i c i ili vojvode Zapadnih strana,
od pada Bosne s a n d a k b e z i (beg okruga),
a od 1580 b e g l e r b e z i (beg begova).
Za ovu rezidenciju postojao je i naziv p a a-
s a r a j , jer su neki sandakbezi i svi beglerbezi
imali titulu pa e .
U XIV i XV stoljeu zvae se naselje na mje-
stu dananjeg Sarajeva V r h b o s n a . Tu su
varoicu konano zauzeli Turci 1435 i uinili je
svojim logorom za dalje prodiranje i osvajanje
bosanske drave. Na mjestu sadanje zgrade Jugo-
slavenske narodne armije sagraen je neto prije
1462 dvor ili saraj, u kome su rezidirali krajinici.
Po tome saraju zove se u jednom dokumentu iz
1462 Vrhbosna S a r a j - o v a (Sarajevsko po-
lje) dok se u svim kasnijim ispravama zove
S a r a j , B o s n a - S a r a j i S a r a j e v o . Naj-
starija zasada poznata isprava, u kojoj se Vrh-
bosna zove Saraj-ova, napisana je 1462
2
i, prema
tome, saraj ili dvor za namjesnike sagraen je
izmeu 1435 i 1462 godine. Po narodnoj predaji
taj j e saraj sagradio krajinik I s a - b e g I s h a -
k o v i , osniva Sarajeva. I, ako je toj predaji
vjerovati, onda bi ta zgrada nastala izmeu 1440
i 1462, jer je tih godina bio Isa-beg krajinik.
Turski geograf prve polovine XVII stoljea Hadi-
Kalfa (atib elebija) pie kako je dvor ili saraj
podigao sultan Fatih Mehmed II, to e rei da
je ta zgrada nastala u Fatihovo doba.
3
Prema to-
me taj bi dvor bio sagraen izmeu 1453 i 1462
godine. Do saraja i banje, koju je Isa-beg podi-
gao, sagraen je i vodovod.
4
Voda je dovedena
iz Pastrme s vrha Bistrika.
Kako je izgledala ova zgrada, ne zna se. U
njoj su stanovali od 1463 do oko 1553 sandak-
bezi, i kada je oko 1553 prenesena namjesnikova
stolica u Banju Luku, saraj je ostao prazan, ali
su se u nj od zgode do zgode navraali namjes-
nici.
1
S. Kemura, Sarajevske damije i druge javne
zgrade turske dobe, Sarajevo, 1910, p. 32.
2
H. abanovi,, Dvije najstarije vakufname u Bo-
sni, Prilozi Orijentalnog instituta u Sarajevu, II, 1951,
p. 17.
3
St. Novakovi, Hadi Kalfa ili atib elebija,
turski geograf XVIII stoljea o Balkanskom polu-
ostrvu, Spomenik SKA XVIII, Beograd, 1892, p. 79.
4
H. Kreevljakovi, Vodovodi i gradnje na vodi
u starom Sarajevu, Sarajevo, 1930, p. 49.
13
(14631878)
1. SARAJEVO
2. BANJA LUKA
Kako spomenusmo, ovamo se preselio bosanski
namjesnik oko 1553, i Banja Luka je bila glavni
grad Bosne negdje do 1638 godine. Gdje je bila
zgrada saraj a u staroj Banjoj Luci ili dananjem
Gornjem eheru, ne zna se.
Oko godine 1580 sagradio je u Donjem eheru
Ferhad-paa Sokolovi saraje, u kojima e rezi-
dirati bosanski beglerbezi, dok budu ovdje sje-
dili.
5
Za te saraje kae 1659 Evlija elebija da
su vrlo lijepi. I to je sve to o njima znamo.
Tono se ne zna ni gdje su stajali ti dvori. Sva
je prilika da su podignuti ondje gdje je danas
zgrada GNO-a i gdje je jo prije 1857 stajao ko-
nak, u kome je bila uprava banjolukog okruga
(sandaka). Prvi im spomen nalazimo u zakladnici
Ferhard-pae Sokolovia, napisanoj u januaru
1587, a zadnji u Evlije elebije. Bie da su ti
dvori propali u nekom od poara, koji su vie
puta zadeavali Banju Luku, poev od 1690 do
1878 godine, a najprije u onome od 1690, to ga
je prouzrokovao prodor princa Ludviga Badenskog.
3. SARAJEVO PONOVO GLAVNI GRAD
Sigurno se zna da je stolica namjesnikova pre-
nesena u Sarajevo najkasnije 1638 godine. Tada su
u Sarajevu postojali saraj i, o kojima ima i neto
pobliih podataka.
Prvu, neto opirniju vijest o begluk-saraju
nalazimo u izvjetaju Pavla iz Rovinja, napisanom
1640 godine. To mjesto u prijevodu glasi:
Odvedoe me da vidim tefterdarovu, to e
rei blagajnikovu palau. Tu bijae jedna velika
sala na etiri ugla, u kojoj je sav pod bio zastrt
velikim ilimom, a naokolo mnogo jastuka od
brokata, koji donekle slue kao stolice. Dva Tur-
ina sjeahu na podu, naslonjena na jastuke. Mi
sjedosmo. Oni upitae moje pratioce, ko sam i
odakle idem. Ovi odgovorie da odavno uim u
Italiji i da idem u Biograd da se vidim s rodbi-
nom. Turci naredie da se donese neto crno, to
se zove erbet (!) i to se donese u vrlo lijepoj
olji od porcelana. To su oni pili sa velikim ui-
vanjem, a meni se gadilo. Kada ne htjedoh piti,
gospoda me izvinie da ja nisam navikao na to.
Turci rekoe: Narediemo da se donese vina, a
moji rekoe da nije potrebno, jer jo nisam nita
jeo. Pokazae mi begovu palau. U njoj je bilo
velikih ogledala. Vidjeh njegov kabinet sa lijepim
pisaim stolom, malim stoliem od abonosa. Pro-
osmo kroz suevu palau, ali se zbog mnogog
svijeta ne popesmo uz stepenice. Bacismo letimi-
an pogled, te vidjeh da je palaa lijepa.
6
U saraju su namjesnici primali dubrovake i
druge strane poslanike. Ceremonija se obavljala
na sljedei nain: im dubrovaki poslanik doe
u Sarajevo i odsjede u kojoj katolikoj kui u La-
tinluku, on odmah alje svoga pratioca jenjiara
veziru da mu javi svoj dolazak i da mu zatrai
audijenciju. Kada dobije poruku koji e ga dan
vezir primiti, on eka toga dana, dok ne doe vezi-
5
Dr. Asim Mufti, Moschee und Stiftung Ferhad
Paa' s in Banja Luka, Grafenhaimchen, 1941, p. 33.
6
S. Zlatovi, Izvjetaj o Bosni godine 1640. o.
Pavla iz Rovinja, Starine XXIII, Zagreb, 1890, p. 37;
V. Skari, Sarajevo i njegova okolina od najstarijih
vremena do austrougarske okupacije, Sarajevo, 1937,
p. 91.
rovo izaslanstvo po njega. Izaslanstvo, u kome je
kapii-baa i vie drugih dvorjana, doe po po-
slanika do njegova stana. Oni vode sobom dobra,
bogato okiena konja, koga alje vezir poslaniku
da na njemu dojae do dvora. Poslanik nosi sa so-
bom darove, to ih dubrovaka gospoda alju ve-
ziru. Kada stigne u dvor, odvedu ga u sveanu
salu, gdje ga eka vezir sa mnotvom velike gos-
pode iz Bosne i Hercegovine. Vezir ustane na no-
ge pred poslanikom i ponudi ga kraj sebe da sje-
dne. Najprije se izmijenjaju pitanja o zdravlju
dubrovake gospode, s jedne strane, i o zdravlju
sultanovu i vezirovu, s druge strane. Zato to se
pri ovoj nastupnoj audijenciji ne raspravlja o po-
slovima, utvrdi se odmah tu dan, kada e vezir
primiti poslanika u poslovnu audijenciju. Ako ne-
ma kakve smetnje, ta audijencija bude odmah
sutradan u vezirovu kabinetu, gdje bude prisutan
i tefterdar.
7
I turski putopisac Evlija elebija zapazio je
1659 godine vezirov i tefterdarov saraj: Najljepi
i najvei dvor je vezirov. Drugi veliki dravni
dostojanstvenici nemaju ovakvih erarnih zgrada.
Poslije vezirova dvora istiu se saraji tefterdara
Musli ef., glavnog tefterdara Musli-pae i Eb-
pain.
Kako se vidi, ovi podaci o saraju potjeu iz
vremena kada je Sarajevo bilo po drugi put
glavni grad Bosne, tj. od 1638 pa do poslije 1700
godine. Iz citiranih podataka jasno se razabire
da su ti saraji bili monumentalne zgrade sa sku-
pocjenim namjetajem. Te zgrade nee biti nikako
one, to su nastale prije 1462, ali nema nikakvih
podataka, iz kojih bi se dalo barem naslutiti kada
su sagraene. Prema podacima o sarajima iz
XVIII stoljea jasno se vidi da su ti saraji pro-
pali svakako u poaru to ga je prouzrokovao po-
hod Eugena Savojskog na Sarajevo 1697 godine,
jer oni iz XVIII stoljea slini su konacima feu-
dalne gospode po veim mjestima Bosne i Herce-
govine, kako emo to vidjeti kasnije.
7
V. Skari, o. c, p. 9192.
14
4. TRAVNIK
Travnik je postao glavni grad Bosne poslije
Karlovakog mira 1699 godine. Kako se ini, prvi
j e bosanski namjesnik, bio El i I b r a h i m- p a -
a, koji je, sudei po njegovim zadubinama, re-
zidirao u Travniku ve 1703.
8
I, ako je tako, onda
bi njegova rezidencija mogla biti bez sumnje u
nekoj prostranijoj privatnoj kui nekog Trav-
njaka. Meutim, Chaumette des Fosses, opisujui
Travnik i rijeku Lavu, 1808 kae: Poetkom
prolog vijeka Travnik je bio jo seoce (sic!). Go-
dine 1729 jedan vezir, koji je bio dugo godina u
ovoj pokrajini, bio je u Sarajevu obino bolestan.
On je pripisivao svoju bolest nezdravoj vodi. Li-
jenici su mu savjetovali da se nastani u Trav-
niku. Zdrava voda Lave uinila ga je zdravijim,
lijepe etnje su pai povratile zdravlje i uinile
su ovaj boravak spasonosnim. Vezir koji je za-
tim doao, uinio je Travnik takoer svojim sje-
ditem i od toga vremena stanovnici Sarajeva
vjeruju da je obiaj ili, drugim rijeima, zakon
kod Turaka, da beglerbeg ne moe vie stanovati
u njihovu gradu. Zbog te okolnosti namnoilo se
stanovnitvo Travnika.
Godina 1729 kod Chaumette-a sigurno nije to-
na, jer ima jedan savremeni podatak iz koga se
jasno vidi da je ve 1714 godine sjedio vezir u
Travniku.
9
P a i n dv or , kako ga zove kroniar fra Ni-
kola Lavanin, sagraen je zasada nepoznate go-
dine. Tome dvoru ili, kako ga ovdje zvahu, ko-
naku nalazimo najstariji spomen u Lavaninovoj
kronici sub 1749. Tu itamo: Iste godine na 25
aprila umri Abdulah-paa u Travniku i bi uko-
pan u Travniku prid painim dvorom i oko groba
uinie mu turbe velelipo i goleme spese.
10
Iz ove biljeke znamo da je pain dvor stajao
u sadanjoj Go r n j o j a r i j i, j er se tu Pod
Lipom nalazi i danas turbe s grobom Abdulah-
pae Muhsinovia. Pain dvor, kasnije nazvan
konak, sagraen je, dakle, prije 1749. Taj je
dvor stajao tada podalje od sadanje Donje arije,
centra Travnika XVIXVII stoljea. Oko paina
dvora razvio se novi dio Travnika. Tome je znat-
no pridonio vezir Mehmed-paa Ku k a -
v i c a svojim graevinama. Tu su sagraene
dvije banje (hamama), damija, medresa, bezisten,
han, sahatkula, vie duana, lijepih esama itd.
Taj pain dvor ili konak stajao je skoro uz
lijevu obalu Lave na mjestu zvanom Luka, uz
dananju zgradu sreskog suda. Bila je to za ono-
vremeni Travnik monumentalna zgrada duga 35,
a iroka 20,5 m, s visokim, imlom pokrivenim
8
A. Bejti, Eli Hadi Ibrahim pain vakuf u
Travniku, Sarajevo, 1942.
9
Dubrovaki arhiv, Dona Turcarum.
10
Dr. fra J. Jeleni, Ljetopis fra Nikole Lava-
nina, Sarajevo, 1916, p. 86
Sl. 1, 2 i 3. Valijski konak u Travniku. Tlocrt prizemlja
(sredina) i ikata (gore) te popreni presjek (dolje)
krovom. Kako ovdje donosim sliku te zgrade,
tlocrt prizemlja i sprata, popreni presjek i sve
4 fasade, to je svaka dalja rije suvina, S june
strane bio je vrt, a sa zapada dvorite s vie nuz-
grednih zgrada, za koje jedan putnik koji je ovdje
boravio 1846 kae da su bile tada vrlo trone i
da je tome razlog, to se veziri esto mijenjaju.
Zapadni dio ove zgrade, kako se i u tlocrtu pri-
zemlja i sprata vidi, sluio je kao stan veziru
(haremluk) i u nj se ulazilo iz dvorita, a u isto-
nom dijelu sjedio je vezir i njegov divan.
15
Sl. 4 i 5. Valijski konak u Travniku. Juna i istona strana
U malom broju sauvanih travnikih sidila
nema spomena o kakvim popravcima na ovoj
zgradi. Za austrougarske uprave vrene su na
njoj adaptacije. Nestalo je starog visokog krova,
a novi krov je prekriven lastrom, ali je zgrada
ouvala svoj prvobitni raspored. Najvie je oro-
nula u prolom ratu, jer su u njoj bile jedno vri-
jeme smjetene izbjegle porodice. Ta je injenica
navela jednog organa naeg Zavoda da je nije for-
malno zatitio, a Travnianima, koji do nedavno
nisu umjeli cijeniti spomenike kulture, dalo je po-
voda da je u maju 1950 do temelja srue. Oni su
u tom vremenu ruili i spomenike koji su i for-
malno bili zatieni. Suvino je sada govoriti da
se stari konak u Travniku mogao posve dobro
restaurirati i da u Travniku nije bilo prikladnije
zgrade za zaviajni muzej od starog konaka.
Nakon to je 1850 prenesena stolica bosanskih
namjesnika iz Travnika u Sarajevo, sjedili su u
ovoj zgradi mutesarifi travnikog sandaka (1850
1878), onda okruni predstojnici (do 1921), veliki
upani (do 1929) i napokon sreski naelnici (do
1943). U toj s e zgradi sastajalo A j a n s k o vi -
j e e od 1735 do 1826. Zadnji carski namjesnik
na Bosni, koji je kroz cijelo vrijeme svoga vezi-
rovanja proveo u ovome konaku, bio je Tahir-
paa. Tu ga je i smrt zatekla 21 maja 1850 god.
Tlocrte prizemlja i sprata kao i popreni pre-
sjek napravio je 1897 sveuilini profesor u Gracu
dr. Rudolf Meringer i objavio ih u svojoj studiji
Die Stellung des Bosnischen Hauses und Etimo-
logien zum Hausrat i objavio u Sitzungsberichte
Beke akademije 1901. Ponovo je tehniki snimio
tlocrte i fasade 1942 godine maketar Husein Ka-
riik i te skice najpripravnije mi je ustupio za
ovu radnju.
5. SARAJEVO PO TREI PUT GLAVNI GRAD
a) No v i s a r a j i
Na mjestu begluk-saraja, koji su propali u po-
aru 1697, podignuti su ponovo saraji, koji su u
arhitektonskom pogledu daleko zaostajali za onim
iz XVII stoljea i odgovarali tekom stanju u koje
je zapala turska carevina nakon brojnih poraza
u Ugarskoj i Slavoniji i nepovoljnih mirovnih
ugovora u Sremskim Karlovcima (1699) i Poa-
revcu (1718). Ovi saraji nisu imali ak ni svoga
namjetaja. O njihovu postanku nema nikakvih
bliih podataka. Sigurno su nastali jo prije pre-
nosa stolice iz Sarajeva u Travnik. I dok je Trav-
nik bio stalna rezidencija, veziri su se ovamo na-
vraali od zgode do zgode, naroito pri nastupu
svoje slube i pri naputanju ove zemlje. U Sara-
jevu se nisu bavili dugo, 12 dana, a najvie
8 dana. Odsjedali su u Begluku. Slubu oko vezira
u Begluku vrili su ljudi odreeni od esnafa. Es-
nafi su se brinuli i za prostirku u Begluku. Svaki
je esnaf imao poneto od prostirke, pa je to ste-
rano kada vezir doe, a odnoeno u esnaf im
vezir ode.
11
1 1
S. Skari , o. c, p. 133.
Sl. 6 i 7. Valijski konak u Travniku. Sjeverna i zapadna strana
16
Sl. 8. Valijski konak u Travniku.
Pogled na sjeveroistonu stranu
O popravcima ovih araj a ima nekoliko poda-
taka u sarajevskim sidilima. Prema tim podaci-
ma, araj i su popravljani 1770, 1797, 1800, 1810,
1813 i 1820 godine.
Nije nam se ouvao ni jedan opis ovih araj a.
Njih spominje, koliko znam, samo jedan francuski
putnik koji je proao kroz Sarajevo 1812 godine.
On se zvao P a r t u s i o r . U svom putopisu, go-
vorei o slabosti bosanskih guvernera, kae kako
se jo u Sarajevu vidi palaa, u kojoj je nekada
vezir sjedio. Ali iz podataka o popravcima vidi se
da su se saraji sastojali od dviju veih zgrada
s prizemljem i katom, a spajao ih je natkriven i
zatvoren hodnik, zvan ma b e j n a ili k u b u r a .
U jednoj od tih zgrada bio je vezirov ured, a u
drugoj stan. Osim toga, bilo je jo i drugih ma-
njih zgrada za poslugu, muzikante ili mehtere,
ambar, staje itd. Sve su zgrade bile prekrivene
imlom. Na sprat su vodile dvoje stepenice, velike
i male. U jednoj od ovih zgrada bila je kuna ba-
nja presvedena kupolom. Sve su te zgrade bile u
velikom dvoritu, opasanom zidom. U to se dvo-
rite ulazilo kroz dvije kapije: s Bistrika i Atmej-
dana.
Na popravke je potroeno prema obraunima
godine:
Za nepoznato vrijeme plaeno je kaldrmediji
6 groa, a popravljau vodovoda i za luum izda-
no je 80 groa.
12
Premda je begluk-saraj bio dravna zgrada,
za sastavljanje obrauna i zavoenje u sidil pla-
ane su dosta visoke takse kao i kod popisa osta-
vine i drugih popisa privatnika. Ovdje, primjera
radi, iznosim te takse iz obrauna od 15 juna
1797 godine:
Za sastav teftera
muselimu
naibu .
ehaji i posluzi
muhzirima
za pisanje
za upis u sidil
ohadaru i straarima
12.000 aki
12.000 aki
2.400 aki
2.400 aki
2.400 aki
2.400 aki
1.200 aki
7.200 aki
Ukupno 42.200 aki
ili 7.000 para, tj. 175 groa, raunajui paru po
6 uruk aki.
13
12
Sarajevski sidil u Gazi Husrev-begovoj biblio-
teci, broj 50, str. 29.
1 3
Ibid.
2 Nae starine III.
17
1770
1797
1800
1810
1813
1820
2260 groa
1250 groa
1015 + 2765
691,20
10000 groa
1093,11 p.
Cijene graevnog materijala bile su 1797 godine
ovakve:
70 para
50 para
50 para
60 para
8 para
26 para
20 para
40 para
80 para
7 para
Podnice
direci
daske za strop
oluk
male daske
manji direci
baskije
manji oluk
tovar krea
staklo za prozore
Prema tome, pe je stajala 37 groa.
Radnike nadnice bile su:
dunerske
klesarske
irgatske
pearske
1 gro i 20 para
1 gro i 20 para
1 gro
3 groa
imla
klinci od 8 oka (1000 kom.)
klinci od 6 oka (1000 kom.)
stupa za lan
oka lana
erpi po komadu
kirija za konja
2 pare
32 pare
34 pare
300 para
2 pare
1 para
24 pare
Za izgradnju jedne pei potroeno je 8 tovara
pene zemlje
pena vrata
lonii, sulunar i boja
7 dnevnica pearu po 3 groa 21 gro
6 groa
2 groa i 20 para
7 groa i 20 para
Godine 1813 izvren je jedan vei popravak
trokom od 10.000 groa. Kako se iz jedne bujrul-
dije vidi, najvei dio enskog dijela ovoga saraja
bio je u ruevnom stanju, pa su popravljene, od-
nosno iznova sagraene 4 sobe i kuhinja. Isto
tako opravljeno je neto i u onom dijelu gdje je
paa rezidirao. Osim toga popravljena je sjenica
(samanluk) i ambar.
14
Ovi esti popravci najbolje nam kau u kak-
vom su se stanju nalazili ti painski dvori.
Posljednji vezir koji je u ovim saraj ima sta-
novao bio je Abdurahim-paa, zatornik jeniara u
Bosni. Uguivi bunu, to je planula u Sarajevu
zbog ukidanja jeniara, osta on od kraja marta
1827 do 29 juna 1828 godine u ovom gradu, i tek
nakon jedne ponovne pobune napusti ga spome-
nutog dana i preseli se u Travnik. Od prenosa
vezirske stolice u Travnik pa sve do 1827 godine
nikada u Sarajevu nije sjedio ni jedan vezir vie
od 8 dana.
Abdurahim-paa je bio predloio da se u Sara-
jevu izgradi novi saraj i da se ovamo prenese ve-
zirova stolica. Bio je stigao i ferman o toj stvari
od 20 reb. I. 1243 (11 X 1827). Doao je iz Cari-
grada i mimarbaa, neki Mahmud, da odredi mje-
sto i napravi proraun.
15
Ali od toga svega ovaj
put nije bilo nita. Zgrade saraj a bile su prepu-
tene zubu vremena i o njihovu popravku nema
vie ni spomena. Do temelja su sravnjene 1853 i
na njihovu mjestu podignuta je velika krla (vo-
jarna), prozvana Medidija, po onovremenom sul-
tanu Abdul - Medidu.
b) P a a - s a r a j i na Go r i c i
Kara-Mahmud-paa svladavi konano vojsku
Husein-kapetana Gradaevia na Zlom Stupu
pred Sarajevom 2 juna 1832, uao je u Sarajevo
dva dana kasnije i odluio da tu i ostane. Meu
drugim prijedlozima, to ih je podnio Porti, bio
je i prenos sjedita iz Travnika u Sarajevo i iz-
gradnja novog begluk-saraja. To je Porta odmah
usvojila i ve 14 jula zapoeto je s gradnjom no-
vih dvora ili p a a - s a r a j a, kako ih narod
prozva. Slubeno se i ova nova zgrada zvae
b e g l u k - s a r a j .
Ti novi dvori sagraeni su navrh Gorice. Grad-
nja je trajala 115 dana, od 14 jula do 5 novembra
1832 (15 II do 11 VI 1248).
Ti su se saraj i sastojali od dviju velikih zgrada,
od kojih je jedna namijenjena za ured, da u njoj
sjede divan'ski ljudi, a druga kao stan i kabinet
bosanskog vezira. Do tih saraj a izgraen je i vo-
dovod. Voda je dovedena drvenim cijevima (tom-
rucima) s vrela Kokorovca blizu Nahoreva, uda-
ljenog od Gorice kojih 6 km.
10
Sl. 9. i 10. Valijski konak u Sarajevu. Tlocrt prizemlja
(gore), prvoga kata (dolje)
14
Sidil, 53, str. 38.
15
Sidil, 66, str. 111.
19
H. Kreevljakovi, o. c, p. 128129.
18
Sl. 11. Valijski konak u Sarajevu.
Tlocrt drugoga kata.
Ouvao se obraun o gradnji ovih dviju zgra-
da, koji je u mnogom vidu vrlo zanimljiv, pa ga
ovdje doslovno u prijevodu donosim:
40 katanaca po groa i 309 baglama
po 347 para 427
4524 nadnice dunerima prve
klase po 3 groa
3074 nadnice dunerima druge
klase po 100 para
1168 nadnica dunerima tree
klase po 2 groa
4000 komada ostrugane daske po
25 para
130.000 komada erpia po 30
19
ereza i dugmeta po 20 para ivije
i pule 487
5250 oka lana po 8 para
3580 gulmeka po 4 pare
3000 komada stakala za prozore i kirija
595
1.050
358
3.584
Svega 79.214,35
Trokovnik za drugu zgradu:
13.275
7.690
2.336
2.500
3.900 groa
29.998
2.420
2.000
1.490
1.067
161
37.136
baskijaa 1210 komada po 2 groa
1000 komada dvookaa po 2 groa
457 komada mertek klinaca po
2 groa
palamara po 75 para
115 oka raznog eljeza po 56
3225
570
27.144
15.380
4.672
6.680
2.610
56.486
2.547
3.340
2.145
2.676,15
1.708,20
68.903,15
1.243
999,20
1.040
630
385
73.200,35
78 majstora I klase 116 dana 9048 nad-
nica po 3 groa
53 majstora druge klase 116 dana 6148
dnevnica po 100 para (2,5 groa) .
21 majstor tree klase 116 dana 2336
po 2 gr.
kopai, klesari, lagumdije i eremi-
dije 2672 dnevnice po 100 para
87.000 erpia po 35 para
4076 komada strugane daske po 25
para
5345 gvozdenih alki za vodovod na
tomruke po 25 para
11 sujoldija 65 dnevnica po 3 groa
svega 715
1647 klinaca baskijaa po 65 para
klinaca dvookaa po 65 para
765 mertek klinaca po 65 para
palamara po 68 para
65.000 estokaa po 16 groa
45.000 petokaa po 14 groa
385 oka raznog gvoa
40.000 estokaa klinaca po 28
groa za 1000 kom.
30.000 petokaa klinaca po 25
groa za 1000 kom.
750
600
187
850
850
120.708 i 35 para
Obje zgrade stajale su 120.708 groa i 35 para.
17
Ovaj iznos dala je drava, a kasnije je to napla-
eno od naroda Bosne.
:
U ove se saraje odmah uselio Kara Mahmud-
paa i ostao u njima do odlaska iz Bosne u junu
1833. On je jedini vezir koji je u njima stanovao.
Njegovi nasljednici, Davud-paa i Mehmed Salih-
paa Vedihija, stolovali su u Sarajevu i, kako
se njima nisu sviali dvori na Gorici zbog svoje
udaljenosti od centra grada, sjedili su oni u kui
Mustafa-age Zlatarevia, koja je stajala ondje
gdje je danas zgrada Narodne banke u Titovoj
ulici. Zbog jedne pobune i epidemije kolere mo-
rade Vedihija ostaviti Sarajevo i preseli se u
17
Sidil, 71, str. 75; V. Skari (o. c, str. 186) na-
vodi, bie po Muvekitu, da je ova gradnja stajala
520.709 groa, ali to je pogreno.
julu 1836 u Travnik. I njegovi nasljednici sje-
dili su u Travniku sve do 1850 god.
Paa-saraji na Gorici opustili su odlaskom
Kara Mahmud pae. Sarajlije, bojei se da im
se ponovo ne povrati vezir, nagovore jednu su-
ludu enu, i ona ih zapali 29 marta 1841 godine.
Stajali su skoro navrh Gorice. Njihove su se ru-
evine vidjele do 1853. Te godine poela se gra-
diti spomenuta Medidija i svaka mahala morala
je donijeti izvjestan broj kamena na Atmejdan.
Stanovnici Gorice iskopae kamen iz temelja ove
zgrade i odnesoe ga na Atmej dan. Tako se za-
tra svaki trag tim saraj ima.
P r i v r e m e n i s a r a j i
Tahir-pau je naslijedio Hafiz Mehmed-paa;
on je doao u Sarajevo 19 juna 1850 godine i tu
se stalno nastanio. Tako je Sarajevo ponovo po-
stalo glavni grad Bosne. Na 23 jula stigao je s
vojskom u Sarajevo i Omer-paa Latas s neogra-
nienim ovlatenjima za voenje reforama i
reorganizaciju vojske
Latas se nastani u konaku Fadil-pae erifije,
to stajae ondje gdje je sada franjevaki samo-
stan i crkva sv. Ante. To je bila prostrana zgrada
sa svim konforom onoga vremena. U toj zgradi
gospodario je Omer-paa sve do svoga odlaska iz
Bosne, 30 aprila 1852 godine. I kad je i Omerov
harem ostavio Sarajevo 21 maja, onda se u nj
uselio bosanski vezir Velijudin-paa, koji je do-
tada, kao i njegovi prethodnici, Hafiz i Hajrudin,
stanovao u konaku Mustafa-pae Babia kod
Sl. 12. Valijski konak u Sarajevu. Pogled s munare Careve damije.
20
stakla i majstori
300 oka lana i 25000 komada gulume-
1.120
60 katanaca po groa i 40
pari baglama po 60 para
300 komada ereza i dugmadi po 25
zgrade bive Vijenice.
18
I Fadil-pau i Babica
prognao je Omer-paa Latas s ostalom krupnom
aristokracijom u Brusu, gdje je Babi i umro, a
Fadil-paa se vratio 1857 u Sarajevo, ali se nikad
nije uselio u svoj konak, dok je Babica potom-
cima konak povraen.
Fadil-pain konak sluio je kao rezidencija
bosanskih vezira do izgradnje sadanje zgrade
konaka, tj. do novembra 1869. Od 1870 do 1878
bila je u njemu Vilajetska, a od 1878 do 1880
Zemaljska tamparija. U decembru 1880 ova je
zgrada poruena.
Z g r a d a d a n a n j e g k o n a k a
Posljednji spomena vrijedni bosanski vezir ili
valija bio j e T o p a l e r i f O s ma n - p a a
(18611869). I najkraa historija Bosne ne moe
mimoii njegovo nastojanje na polju duhovne i
materijalne kulture. Za njegova vremena dobila
je Bosna 1865 godine svoj Ustavni zakon, koji je,
pored ostalog, predviao i vladu s veim brojem
inovnika. Tako se osjetila potreba za izgradnjom
novih zgrada, pa i novog konaka. Godine 1866
izgraena je zgrada vojne bolnice, koja i danas
postoji. Sljedee godine pristupio je Osman-paa
gradnji nove vladine zgrade, koju narod prozva
konakom, a tako se i danas naziva. Ta je zgrada
dovrena 6 novembra 1869. Uz nju je sagraena
jo jedna manja zgrada, spojena jednim prolazom
ili kuburom s konakom. To je t. zv. h a r e m l u k
ili stan za valiju, danas dio zgrade Narodne
skuptine BiH. U isto doba nastala je i ona zgra-
da do Bistrika, a u njoj je bila uprava sarajev-
skog sandaka (okruga).
Sve su te zgrade, kao i jo neke manje, sagra-
ene u bai me e me (suda). Poslije vojarne
Medidije, konak je druga zgrada sa tri sprata.
Za onda je to bila prava monumentalna grae-
vina. Gradio ju je vladin mjernik F r a n j o L i-
n a r d o v i , roeni Splianin, koji je ovdje pro-
18
Te zgrade i danas postoje, a vlasnici su im
Ismet Niki i Mehmed Kari.
veo vie godina, kao i njegov sumjetanin istog
zanimanja i imenjak M o i s e.
Konak i haremluk prikazuje nam priloena
fotografija, a nastala je prije decembra 1880 go-
dine, jer se na njoj vidi i stari konak, odnosno
Fadil-pain konak, koji je, kako je ve reeno,
poruen u decembru spomenute godine. Osim
toga donosim ovdje i tlocrte prizemlja, prvog i
drugog sprata prema dananjem izgledu.
19
Od novembra 1869 do 1878 bilo je u konaku
sjedite vlade. U velikoj sali na drugom spratu
obavljana su razna primanja kod vezira i odra-
vana zasjedanja Z e ma l j s k e s k u p t i n e ,
koja se sastajala jedamput godinje.
Osobito su znameniti dogaaji, to su se u
ovome konaku i njegovoj najblioj okolini odi-
gradi u mjesecu julu i augustu 1878 godine, u
vrijeme N a r o d n e v l a d e . O njima ovdje ne-
u govoriti, jer to ne spada u okvir ove radnje.
Od 19 augusta 1878 do 3 novembra 1918 go-
dine stanovali su u ovome konaku poglavari ze-
mlje, I svi lanovi kue Habsburg, koji su kroz
ono vrijeme ovamo dolazili, odsijedali su u ovoj
zgradi.
Od 1918 do 1941 stanovali su u konaku gene-
rali, veliki upani i banovi.
Danas je konak ureen da u njemu stanuju
rijetki gosti koji dou u posjetu naoj Republici.
Na konaku su izvrene 1906 godine neke adap-
tacije i amelioracije. U to je utroeno oko 100.000
kruna. Tada je nestalo i pregrade izmeu dvo-
rita konaka i haremluka, ureen je dananji
park i zabranjen je prolaz kroz dvorita s Bi-
strika u Konak-ulicu, a otvorena je ulica iza Ko-
naka. Tom prilikom uvedeno je u jednom dijelu
Konaka centralno grijanje i, koliko znam, to je
prva zgrada u Sarajevu koja je dobila tu teko-
vinu moderne tehnike. Tada su isklesana i etiri
kamena lava s obje strane glavnog ulaza.
19
Ove mi je crtee najpripravnije ustupio drug
Nijaz Dizdarevi, sekretar Narodne skuptine BiH, na
emu mu se i ovdje zahvaljujem.
21
RSUME
LES SERAI LS OU RESI DENCES DES GOUVERNEURS DE BOSNI E
La petite ville qui, au Moyen Age, s'levait l' empla-
cement de l' actuel Sarajevo s' appelait Vrhbosna. C'est l
que les Turcs, un peu avant 1462, levrent un seail ou
palais qui devait servir de rsidence aux reprsentants du
Sultan. Ce fut ce srail qui donna Sarajevo son nom.
Outre Sarajevo, la ville (principale de la Bosnie fut pendant
un certain temps Banyalouka (15531638), et plus t ard
Travnik (17031850). Dans ces deux villes il existait aussi
des srails ou konaiks. Les srails de Banyalouka fuent d-
truits vers 1690 par un incendie; le konak de Travni k fut d-
moli en 1850, et celui de Sarajevo en 1853. De 1850 1869 le
gouvernneur rsida chez un seigneur fodal. Le (konak actuel
fut construit en 1869, et subit en 1906 diffrentes modifica-
tions sans grande importance. C'est cette poque que son
parc fut remis en tat. A l' poque, tous ces srails taient
d' imposantes constructions, pourvues d'un assez grand con-
fort. On sait que le srail de Sarajevo possdait un mobilier
particulirement luxueux, qui fut ananti lors de l' incendie
provoqu par l' expdition du Prince Eugne de Savoie, en
octobre 1697. A ct des termes srail et konak on emp-
loyait galement ceux de beglouk-serail (srail du bey) et
pachasrail (srail du pacha), car les gouverneurs port-
rent en premier lieu le titre de bey, et plus t ard celui
de pacha.
De nos jours, le konak de Sarajevo a t remis en tat
par les pouvoirs publics, qui le rservent aut htes de mar-
que venus visiter notre Rpublique.
22