DiLBiLiM SOZLOGO

Kamile imer
Ahmet Kocaman
A. Sumru Ozsoy
Katk1da Bulunanlar:
Giirkan Dogan
N. Engin Uzun
AlevYemenici
BOGAZi(::
ONiVERS TESI
YAYINEV
K3mile imer, Ahmet Kocaman, A. Sumru Czsoy
Dilbilim SOzlaga
B\)TEK A.$. 20 II
Bogazic;i Oniversitesi Yaymevi
Bogaziyi Oniversitesi U{:aksavar KampUsU
Cengiz Topel Caddesi, Garanti KUltUr Merkezi, Arka
Etiler I Istanbul
bupress@boun.edu.tr
www.bupress.org, www.bupress.net
Telefon ve faks: (90) 212 257 87 27
Sertifika No: 10821
YaYJ-ma Hazrrlayan: Ergun KocabiYJ-k
Kapak tasanmt: Kerem Yegin
Baskl: G.M. Matbaactllk ve Ticaret A.:;;.
100 Mah. Matbaactlar Sitesi, 1. Cadde, No: 88
Bagc!larjlstanbul
Telefon: 0212 629 00 24
Sertifika No: 12358
B:iri.nci Bastm: Ma}'ls 20 11
Boazit;i. University Library Cataloging in Publication Data
Dilbilim SOzlUga. f haz. Kdmile lmer; Ahmet Kocaman; A.
Sumru Czsoy
352 p. ; 21 em.
ISBN 978-605-4238-53-8
1. Linguistics-Dictionaries-Turkish. I. imer, Kfunile. II.
Kocaman, Ahmet. III. Czsoz, A. Sumru.
PL29

Onsoz, 7
SOZLOK, 9
Dllblllmcller, 283
Dizln,305
ONSOZ
Toplumbilimleri i9inde se9kin bir yeri olan dilbilimin
yiizyllllk bir ge9mii bulunuyor. Tiirkiye'de ise R. H.
Ozdem'in ilk dilbilim dersini verdigi 1933 y>hndan bu yana
dilbilim dersleri verilmektedir. <;agda dilbilim 9al1mala-
n, istanbul Dniversitesi'nden sonra Dil ve Tarih-Cograf'ya
Fakiiltesi'nde, Hacettepe, Bogazigi, ODTD, Dokuz Eylul ve
Mersin universiteleriyle degieyik universitelerin yabanc1 dil
6gretmeni yetitiren b6lumlerinde giinumuzde de surduriil-
mektedir. Birgok eksikleri bulunsa da, bu vahmalann Tiirk9e
incelemelerine yeni bala aplan getirmesi yanmda en 6nemli
yararlanndan birisi, dil 9ahmalannda terimlemeye katkl-
da bulunmasJdir. Bu 9al1malarda 6zellikle Berke Vardar ile
Alman, ingiiiz ve FransJZ filolojilerindeki meslektalannm ve
Tiirk Oil Kurumu'ndaki uzman dilcilerin terimlemeye kat-
kilan anJmsanmahdir; ancak 19701erden bu yana
dilbilimdeki kout olarak yeni bir terimler soz-
lugu hazirlanmasJ da bir zorunluluk olmutur. Bu 9al1ma
19901ann bamda butun dilbilimcilerin katklda bulunacajp
bir ortak 9ahma olarak balatJlmi, ancak neden-
lerle bu birliktelik yiiruhllemediginden, sonunda kU9Uk bir
ekip 9al1maswla tamamlanmitlr.
Terimler, bilindigi gibi, bir bilim dahmn yap1taland1r;
dil gibi herkesin ortaki1jp bulunan bir alanda bu yap!tala-
nmn a91k, saydam bir bi9imde belirlenmesi daha 90k 6nem
kazanmaktad1r. Dilbilim terimlerinin uretilmesinde de bizler,
Tiirk9e'nin kendi anlatlm yollanndan yararlamlmas1 konu-
sunda sorumluluk bilinciyle davranmaya 9ahtlk. Ne yaz1k
ki, kimi zaman, 6zellikle sozdizimi gibi teknik aynntJlar ta-
JYan a1anlarda, geviri yoluyla terimlerin uretilmesi, zorunlu
ve ka9Imlmaz oldu.
Sozlukte kimi eksikler oldugunu kabul etmek zorun-
day>z, ancak yeni baskilarda bu eksiklerin giderilebilecegini
duunuyoruz. Ote yandan, siizlugun daha fazla gecikmemesi
i9in, dizinde bulunan kimi terimieri a9Iklamaya da zaman
7
8 Onsoz
aynlarnadt; bunlara yalmzca Tiirk9e iinermekle
yetinildi ve bu terimler dizinde ylld!Z (*) imi ile gosterildi.
1500'U alan, iinerilenlerle birlikte
2000'e yakm terim i<;:eren bu siizlilk, elbette bir son degil, bir
Onumilzdekl diinemlerde, duyarh dilbilimcilerin
de katlclanyla, bu sozluk daha yetkin ve eksiksiz bir duruma
gelecektir.
Kamile!MER
Ahmet KOCAMAN
A. Sumru OZSOY
A
abece (alphabet) genel 1- Bir dill yaztya aktarmak
kullan!lan, o dildeki seslerin ayn ayn giisterilmesi
ilkesini temel alan yazt bi<;:imi; gilnilmilzde ve bir
Hint-Avrupa dilinin yaz!lmasmda kullantlan abeceler, bir
Sami dili alan Fenike dilinin seslem y=smda kullantlan
retlerin, eski Yunani!lar tarafmdan ilnlil ve ilnsilzlerin ayn
ayn yazilmasmda kullan!lmak arnactyla ve son-
ra Latince iyin uyarlanmltlr; Om. TUrk abecesi
1
Latin abecesi
1
Kiril
abecesi, Yunan abecesi. 2- Siizsilz (non-verbal)
alanlarmda kullanllan simge, iaret vb. 'nin butilnil; el
abecesi, mors abecesi gibi. Alfabe de denir.
(scope) anfambifim, sOzdizim Bir tiimcede olumsuzluk, soru, be-
lirtel,', niceleyici gibi iigelerin aniam bakmnndan yarattlklan
etki alam; iim. Yalmz Ahmet bunu begendi, Ahmet yalmz bunu be-
gendi, Ahmet bunu yalmz begendi tilmcelerinde yalmz sozcuguniln
a<;:ilan farkhdtr. (i) Ali [kimin eve gittigi]-ni sanryor?, (ii) Ali [kimin
eve gittigi]ni biliyor, (iii) Ali [kimin eve gittigi]-ni duymw;.l? yap!lann-
da ise kim soru siizcugunun farkhdtr; (i)'de kim-iibeginin
a<;:lSl yap1mn tamarmm, (ii)'de ise yainlzca yantilmceyi kap-
samaktadtr; (i) soru yap1s1, (ii) ise soru yantumcesidir. A<;:1
yaratan iigeler yap1 yarattlklan etki alam bakmnndan
geni$ agtlt ya da dar agtll olabilirler. (i)'de kimin geni a<;:iltdJI',
biltiln sozce soru olarak (ii)'de ise kimin dar
a<;:iltdtr, yaln!Zca yantilmce soru yap1s1 olarak ania!lmakta-
drr. (iii)'te oldugu gibi, a<;:mm her ild tilrilne de alt yorum-
larnalar soz konusu oldugunda, tilmcede a91 <;:okaniamhh{ll
bulunmaktachr: Etkl alam da denir.
adobegl (AO) (overt NP) siizdizim Oretici Dilbilgisi Kurammda,
9
a<;lkanlam
bir ti.imcede sesbilimsel igerigi olan adobegi; om. Ali eve geldi
ti.imcesinde Ali ve ev ag1k A01eridir. Buna kareym, ... Eve geldi
ti.imcesinde, Ali'nin konumunda sesbilimsel igerigi olmayan
bir boey ulam ad.ili bulundugu ve ti.imcenin yapisimn adtl eve
geldi oldugu one suriilmektedir. Boey ulamlann dilbilgisel ni-
telikleri igin bkz. adll, ADIL, iz.
3Qik anlam (explicit meaning) anlambilim Bir sOzcenin yorumlanma-
Sl surecinde, duzenekleme ileminin ardmdan ortaya g1kan
manuk yaptsmda yer alan buti.in gondergelerin belirlenmesi,
varsa anlam bulan1khi1;Imn giderilmesi ve ag1k1J.k kazandml-
mast gereken kavramlann somutlanmasi yoluyla elde edilen
eksiksiz Onermenin iletecegi anlam; Om. DUn, o, buraya indi
gibi bir sozcenin 20 $ubat Igg8 tarihinde Ali Erkot; Ankara'ya ut;akla
geldi anlarrum iletebilecek bir onenneye donueyti.iriilmesi, ya
da Hastaltit camm stktyor gibi bir sOzcenin Ali 'nin annesi-
nin camm stktyor anlam1rn aktarabilecek bir Onermeye tamam-
lanmasi sonucunda eriilebilen anlam, agJ.k anlarnd1r.
a<;1k kiime (open class) bit;imbilim Bir dilin sozcuk dizgesinde age
saYJSI fazla olan, genellikle dildll gondermesi alan ve kolay-
hkla yeni 6geler kabul eden bir sozcuk kiimesi; adlar, eylem-
ler, niteleyiciler ve belirtegler ag1k kiime, adtllar, tan!mlJ.klar,
baglaglar gibi gogunlukla ti.imce-igi dilbilgisel ilieykileri belir-
ten sozcukler kapal1 kiime olutururlar. A<;lk s1mf da denir.
a<;lk saygmllk (overt prestige) toplumdilbilim Toplumun saygm uye-
lerinin kulland1@ dil olgutlerini temel alan dil anlaYJeyimn
niteligi; 6lgunlu dilin ozel bir 6zenle kullanllmasL kr. ortiik
saygmllk.
a<;1k seslem (open syllable) sesbilim Bir tek unluden oluan ya da
bir unlu ile biten seslem; om. Ti.irkge'de ile sozci.igunde hem
birinci, hem ikinci seslem ag1k seslemdir.
3Qik Slnlf (open class) bifimbili,;, bkz. a<;lk kiime.
3{:1k tiimleyici (overt complementizer) si:izdizim Oretici Dilbilgisi
Kurammda sesbilimsel olarak ti.imleyici; om.
10
a<;lk U<;IU
lngilizce'de that, whether, if, for gibi ogeler: {We know {that {Henry
has come]]] ti.imcesinde that ag1k tumleyicisi, {We know[ ... {Henry
has come]]] ti.imcesinde ses bilimsel igerigi olmayan ti.imleyici
bulunmaktad1r. Tiirkge'de {-DIK} adlabrma ekindeki {-K}'mn
agJ.k tumleyici oldugu one
a<;lk u<;IU (atelic) anlambilim bkz. bitimslz.
a<;lk iinlii (open vowel) sesbilgisi Alt genenin kapah unlulere oranla
daha bulundugu konumda gJ.kanlan unlu; om. [a]
agJ.k unludur. kr. iinlii.
(disambiguation) onlambilim <;okanlarnl!hgi, anlam bu-
larukh@ ve belirsizligini ortadan kaldmnak amacwla yap1lan
dilsel ieylem; belirsizligin durumuna gore sozdizimi, anlam,
sesbilim kavramlan kullan1larak yap1labilir; om. Trafik durdu
= Trafik stkltt ti.imceleri Birisi trafigi durdurdu bigiminde sozdi-
zimsel olarak aglklabnlabilir.
a<;lkhk (openness) sesbilgisi A@z kanah ile ilgili olarak alt genenin
ust geneden dueyey olarak uzakh@; unlulerin niteligini belir-
ten ol9iitlerden birisi.
3Qimlama (paraphrase) anlambilim, sOzdizim Bir tUmce ya da metnin
anlarrum degitinneden yeni bir bigimde soyleme, yazma i-
lemi ozellikle dil ogretiminde sJ.khkla kullan1lan bir ilem;
ag1rclama, bir ti.imcenin ogelerinden birinin eanlamh bir
sozcuk ile degitirilmesi ile sozciiksel ag1mlama yoluyla ya
da bir yapmm baka bir yap1yla belirtilmesi ile soz-
dizimsel ag!mlama yoluyla gergekletirilir; om. <:;ocuk camt ktr-
dt; Cam t;ocuk taraftndan kmldt sozdizimsel ag1mlama, Bunu kim
ispat/ayabilir? = Bunu kim kamtlayabilir? sozcuksel ag1mlamadrr.
ad (noun) bit;imbilim, sozdizim <;ekim ozeilikleri bakrrnmdan durum,
iyelik, nicelik (tekil/ gogul/ gift) ekleri gibi ulam belirleyici
lerle gekilebilen, ti.imce iginde belli bir da@hm1 olan ve belh
sozdizimi (ozne, ti.imleg, nesne gibi) yerine getiren
sozciik ulam
1
mn uyesi; da@hm oze!likleri baklmmdan adobe-
ginln ogesidir. Ti'lrkge'de nlteleyiciler ve tan1m!J.k ieylevin-
11
I
II
il
ii
i'
ad aktanm1
birimler ad dan Once gelir; Om. soguk hava, Berna
1
mn rantast.
!lev bakurundan yUldemlemelerde, genellikle eylemin temel
iigesi ve tUmcenin yiiklemi alan eylemle anlamsal ilikl i
9
inde
bulunan adiibeginin bat'dtr; iim. (ocuk cam hrd tUmcesin-
de, <;ocuk siizdizimsel alarak hrd, eyleminin iiznesi ve aniamsal
alarak edeni alan adiibeginin ba iigesidir; cam siizdizimsel
alarru.= anlamsal alarak etklleneni alan adiibeginin
ba agestdtr. Adlar, tUrleri bakunmdan iizel adlar (Ayenur,
Mehrnet, vb.) ve cins adlan (kltap, elma, vb.) alarak ikiye ay-
nhr; klmi dillerde sayliabilir 1 say1lamaz (kiitle) ad aynrru da
yap!hr. Geleneksel dllbilgisinde 'kii, yer ve nesnelerin ad't ya
da 'varhklara ad alan siizcukler' bi9hninde tanun!arunthr.
ad aktanm1 (metonymy) an/ambilim bkz.
adbilim (onomastics) sOzciikbilim, anlambifim 1- 6zel adlann kOkenini
ve tarihsel gelieyhnini inceleyen dal; yer adlanrun incelendigi
alan yeradl bilimi (toponymy), kli adlanrun incelendigi alan
kliadlan bilhni (anthroponomy), su adlanrun incelendigi alan
suadl bilimi (hydronymy), dag adlanrun incelendigi alan dagadl
(horonymy) adlandlnimaktadtr. KilltUr sarun!any-
la 1919e alan adbilun dah leh9ebil!m ile de ge9ime halindedir.
2-Dilbilgisinde adstl (substantive) saylian iigeleri inceleyen dal;
kavramdan hareket edllerek a kavrarmn dilde nastl anlatJ.m
buldugu ve alllatJ.mda hangi etkenlerin rol aynadlgrru aratJ. _
ran dal. SiizcUkbilim ve aniambilim ile yakmdan iJgilidir.
Qekimi (declension) sozdizim Adlann ve niteleyici, adtl
gtbt ad saylu iigelerin durum, sayt, iyelik ve cinsiyete giire
ugradtklan bi9imbilimsel degiikliklerin tumu; kimi dil!erde
nite:eyici, adtl ve tammhklarm durum ekieriyle birlikte sayt
ve cmstyete gore degiiklige ugramas1.
ad govdesi (nominal stem) Ad, niteleyici, eylem gibi bir
ulama ait bir siizcugun kiiklerinden yap
1
m ekleriyle
tUretilen ve ad alarak kullantlan bi9im; iim. yol ve goz adlann-
dan tUretilmi yol-cu, goz-le-m; giJr, gez ve ver eylem kiiklerinden
tU.retilmi:::; gOr-UcUJ gez-gin, ver-im; gii.zel ve iyi k6klerinden tUretil-
mi gilzel-lik, iyi-lik. Tiiretilmi bir giivdeye baka ruretim ekleri
12
ad-kavrambilim
getirllerek degiik a91k siizcuk kiimelerine ait yeni siizcukler
ruretilebilir; iirn. yol-cu-luk, gaz-le-m-ci, giJz-le-m-le-, ver-im-li.
ad-kavramblllm (onomasiology) anlambilim bkz. kavramsal adbilim.
ad kokii (nominal root) Ad ya da ad saylu siizcuklerde
siizluksel nitelik tatyan anlamh en kii9l1k birim; ad kiikiine
tUretim ekleri eklenerek yeni siizeukler tUretilebilir ya da 9e-
klm ekleri eklenir; iim. at kiikiine eklenmi turetim ekleriyle
tUretilntl at-t;..Ztk siizeugunun kiikii at, dwanst siizcugunun
kiikii dt.{tlr; bugday ve kadm kiiklerine 9eklm ekleri eklenme-
siyle bugday-1, kadm-m vb. aluturulabilir.
ad tiimcesi (nominal sentence) sOzdizim YUklemi ad ya da ad soylu
bir siizcllk alan tUmce; iim. Karlda gordugilnuz ev bizimdir ya da
0 kadtn avukat.
ad tiimleci tiimceciii (noun complement clause) sOzdizim Bir ad1n
tUmleci kanumunda bulunan tUmcecik; iirn. [Kadmlann erkek-
lerden dahafazlaya!)adtiit] gozlemi. Bu tllr tUmle9 alan ba adlar,
kapah bir ulam aluturur, yani ba kanumunda smtrh sayt-
da siizcuk bulunur. krey. ilgi tiimcecigi ve Adobegi.
. ada (island) sozdizim Dretiei Dilbilgisinde, iigelerinin tatma veya
bag!ama gibi bir dilbilgisel surece ginnesini engelleyen yapt-
lar; karmatk adobegi, tUmcesel iizne ve strah yaptlar siizdi-
zlmsel adalar alutururlar ve 6gelerinin bulunduklan yerden
baka yere tammasma izin vennezler; iim. dllbilgisi dtl alan
'[[ .... yedigi elma] t;ilrilk alan] kadm yap!Sl, {kadtn-tn ... yedigi elma]
,Urilk yaptsmdan arta9 diim"tlimu sanucu aluturulmutur
ve dilbilgisel almamas1, yapmm Karmatk Adiibegi Adas1 k:t-
sthna kar! gelmesinden kaynaklantr.
ada kiSitlamasl (island constraint) sozdizim Uretici Dilbilgisinde siiz-
dizimsel ada niteliginde alan yap!htrm iigelerine getirdigi, iizel-
likle tUmce yer degitirememelerine neden alan siizdi-
zlmsel k:tsttlamalar; bir kurueunun i9inden ve d!mdan, aym
anda, herhangi bir dilbilgisel surecin aluturulamayaeagtru
belirtir; Strah Yap! Ktsth, Karmatk AdObegi Ktsth, Tiimcesel
13
addan tiireme
Ozne Kls1t1; om. S1rah Yap1 Kls1t1 Aye ve Mehmet eve geldi rum-
cesinde Aye ve Mehmdin birlikte tumce son una tamabildikle-
rini -Eve geldi Aye ile Mehmet- ancak yalmzca birinin tammasl-
nm mumk:Un ohnadlg1m belirler: 've Mehmet eve geldi Aye.
addan tUreme (denominative) Adlardan tUretim ekleriyle
ruretilmi olan om. goz-liik, su-lu, av-Cl vb. addan rureme
ad; tuz-la-, az-al-, kan-a-, mor-ar- vb. addan tiireme eylemlerdir.
add (pronoun) bi>imbilim 1-llev olarak bir baglam belirtil-
mi olan bir olguya gonderimde bulunan, sozdizhnsel ozellik
olarak bir sozcukobegi ile yer degitiren, kapah k:Ume sozluk-
sel u1am ti.irii; Om. ben, sen, birbiri, o ... , kendi vb. Tfunce igindeki
ilevleri bakmundan (i) kii adili {ben, sen, o), (ii) donulu acW
{kendi), {iii) ite adili {birbiri), (iv) gosterme adili (bu, U, o ... ) gibi
tiirleri vardlr. Kii adlllanndan ben konuucuyu, sen dinle-
yiciyi belirler; o adilinm gondergesi baglam belirlenir.
2- Oretici Dilbilgisinde, acW terimi, sesbilimsel ba-
kunmdan degiik nitelikler sergileyen ayn birhni belirtir;
(i) sesbilimsel olan ben, sen, o, .... gibi siizcukler, om. [Biz
. bu kitabt yann bitirecegiz] tiimcesinde ozne konumundaki biz; (ii)
ad!l-duuren dilierde sesbilimsel bulunmayan adtl,
om. Bu kitaln yann bitirecegiz] rumcesinde ilzne konumun-
daki adtl, ve (tii) baz1 eylemlerin iiznesi konumunda
bulunan ADIL, om. [Biz[ __ bu konuyu qok iyi ogrenmek] istiyoruz]
tumcesindeki [ __ bu konuyu qok iyi ogrenmek} yantUmcesinin
iiznesi olan sesbilimsel ohnayan ADIL. bkz. ADIL, add.
ADIL (PRO) siizdizim Oretici Dilbilgisinde gonderim ilzellikleri
kal1b1 [+gilndergesel, +adi!sil] ozellikli, sesbilhnsel
olarak eylemlerin bulundugu de-
nethn yap!lannm ilzne konumunda bulundugu varsay!lan,
sesbilimsel bulunmayan bo ulam niteligindeki ado-
be@; ilrn. [Biz [ ... ders qallmak] istiyoruz] tiimcesinde { .. ders qa-
hmak] yanrumcesinin ozne konumunda ADIL bulunmakta-
d!r. Denetim yap!lan, [ ... ders qal!mak] yantiimcesinde oldugu
gibi y!lklemlerinde UYUM eki bulunmayan yantiimcelerdir;
ADIL'm gilnderim ilzelliginin belirlenmesi iki yolla olmak-
14
add
tad1r; (i) Denetim Kuranu 9Cr9evesinde, onculu tarafmdan
denetlenmesi sonucunda; yukandaki Ornekte anatUmcenin
oznesi konumundaki apk AO Ali, ADIL'1 denetlemektedir ve
onunla edizinlidir; (ii) ADIL'm giinderimi 'ilzgilrce' yap1hr ve
belli bir giinderimi bulunmaz; bu tur gonderim ilzellikle bir
rumcesel ozne i9inde gorillmektedir; iim. [ADIL,, Ders qall-
mak] zordur tiimcesinde ADIL'm gilnderimi 'herkes' i9in ge9erli
olabilecek bir yorumlama talr. bkz. Denetim Kuram1.
add (pro) siizdizim Oretici Dilbilgisinde, TUrk9e gibi zengin 9ekhn
iizellikli dillerde, ilznesi diiiiriihnii tiimcelerde ilzne konu-
munda bulundugu varsay!lan, sesbilhnsel i9erigi ohnayan
adilbegi. YatJ.k, kii9uk9ill yaz1m ile adtl o!arak gilsterilen bu
birimin, [+UYUMJ ilzellikli <;:ekhn 6beginin ilzne konumun-
da ve adilbeklerinin belirleyici konumunda bulundugu var-
sayilir. om. [add Ders qahmak istemiyor-umJ tiimcesinin oznesi
konumunda adll, bulunmaktad1r. Ali, {add, anne-si,-ni] severtUm-
cesinde [_ anne'si-ni] adilbeginin ilznejbelirleyici konumun-
da da adtl. bulunmaktad1r. bkz. Baglama ilkeleri,
'

Adll ilkesi (ADi) (Avoid Pronoun Principle) siizdizim Oretici Dil-
bilgisinde, sesbilimsel i9erigi olan adJ.! ile sesbilimsel i9erigi
olmayan bir ulamm bulunmasmm olas1 oldugu baglamlarda,
edizinli sesbilimsel i9erikli ad1hn dllandlgim, sesbilimsel i9e-
rigi ohnayan ulamm se9ilecegini belirleyen like; ilrn. Tiirk9e'de
oznelerin genellikle adtl olarak ger9ekletirilmesi bu likeye
baghd1r; aym bi9hnde bu like TUrk9e'de yanrumce oznelerinin
anarumcenin bir iigesi ile oldugu durumlarda sesbi-
limsel i9erikli bir adil olarak ger9ekletirilemeyecegini belirler;
om. Aylin [o-nun Ankara-ya gid-eceg-i]-ni biliyor rumcesinde altrum-
cenin Oznesi konumunda olan o-nun adth anatiimcenin Oznesi
olan Aylin ile edizinli o!amaz. Aylin [add Ankara-ya gid-eceg-i}-ni
bi/iyor t(imcesinde ise her iki ilzne Cdizinli oJabilir.
(pro-drop) siizdizim Oretici Dilbilgisinde, Tiirk9e,
ltaJyanca gibi zengin UYUM ozelligi sergileyen dillerde giizle-
nen, Ben bu kitabt okudum yerine __ Bu kitabt okudum bi9hninde
15

aldugu gibi, ozne kanumundaki ad!l.m silinmesi Bu
ger9ekte bir slime degildir, ozne kanumunda
ulam alan adz/ bulunmaktadzr. bkz.
(Pro-drop Parameter) siizdizim Oretici Dil-
bilgisinde, dillerin, llimcenin ozne kanumundaki adzh silip sil-
meme ozelligini belirlemelerini alasz k!lan 1Urk9e,
ltalyanca gibi diller dillerdir. lngilizce, Franstzca
gibi diller ise ozne kanumunda clam bt!lunmasma izin
vermez; lim. TUrk. add Eve diindiik, lt. add Ha parlato
lng. He read a book/' __ read a book'-- kitap akudu', Fr. Je suis
une docteurl suis une docteur
1
__ bir doktorum'. Bo' Ozne
de (Null Subject Parameter) denir.
ADIL teoreml (PRO theorem) siizdizim Oretici Dilbilgisinde, sesbil-
gisel i9erigi almayan ADIL'm ancak yonetilmedigi bir kanum-
da bulunabilecegini belirleyen dfuenleme:
ADIL Tearemi
ADIL yonetilmemelidir.
Buna gOre, ADIL hif;bir zaman ana tiimcenin Oznesi konu-
munda alamaz, ancak <;:ekim ya da sozluksel bir ulam ta-
rafmdan yonetilmedigi kanumlarda bulunabilir. ADIL [-Za-
man, -Uyum] ozellikleri" alan <;:ekim'in oznesi kanumunda
bulunur; om. Biz [ADIL dilbilim oku-mak] istiyoruz. Bu llimcede,
altrumcenin <;:ekim'i [-Zaman, -Uyum] ozellikli -mAK'tJ.r ve
bu ozelliklerinden dalay:t kendi ozne kanumunu yonetemez.
adJis1l (pronominal) siizdizim, bi<;imbilim Ad!l goren bir birim;
Oretici Dilbilgisinin Baglama Kuramma gore y6netim ula-
mmdan bagzmstz almasz gereken gonderimsel anlatJ.m; om.
ad!llan, ad1ls!ld1r ve [-gondergesel, +ad!ls!l] ozellik
lar. bkz. Baj;!lama ilkeleri.
ad1ms1 (adnominal) siizdizim, bi<;imbilim Adobeginde ad! nite!emede
kullarulan birin!lere verilen ad; om. kapalt kapt, benim kitabtm,
duvardaki resim obeklerinde kapalt, benim ve duvardaki sozcUkleri.
ad-kavrambilim (onomasiology) anlambilim Bir dizi kavramla dilsel
16

bi91mlerin inceleyen alam; om. kavramlar
dizininde sayutfsamut anlamh sozcuk duzenlemesL
(nominalization) sOzdizim Eyleme adla:'?tlncl ek talolma-
Sl yaluyla bir llimcenin i9sel yap1s1m koruyarak ana tllmce-
nin oge kanumlannda veya bir adm ya da ilgecin llimleci
ustlenen alttUmce yap!slm turetme om. {[Alinin
eve gitmesi} iyi aldulrOMO' [[Alinin eve gitmesi} olasdtgt}A
0
. 1Urk9e'de
mastar yap1s1 adiaffil llimcelerin 9ekimli llimceler-
den bi9lm-sozdiz!msel alarak ikl belirgin farkizhgz bulunur: (i)
ozne kanumundaki adobekierinin TAMLAYAN ol-
masl, (ii) yilklemcil eylemin eylemcil UYUM degil ads!) UYUM
1Urk9e'de yantllmce eylemlerine de-
vinimse! adlat:lnc! {-rnA}, algusal {-DIK/ -AcAK} ve ve
mastar {-mAK} eklerinin getlrilmesi ile
adiibegi (AO) (noun phrase) siizdizim TUmce yap!Sl i9inde ogesi
ad (A) alan sozcuk obegi; ogeleri, rumle9, niteleyici!er
ve belirleyicilerdir; om. adam-tn eski dilbilgisi kitab-t obeginde ki-
tap adam belirleyici, eski niteleyici ve dilbilgisi
Dretici Dilbilgisine gore obek yap!Sl obegin alan ogenin
buyilk9ul yans1mas!d!r ve obegin arasmdaki
aynm buyilk9ul yansrma i9inde arasmdaki
aynm i!e belirlenir. Buna gore yukandaki ornekte adobegi-
nin Belirleyici kanumunda belirtili tamlayan adam-m, tumle9
kanumunda ise, belirtisiz tamlayan dilbilgisi bulunmaktad!r.
A"



I
BA!>
I
okulun yeni kurul karar1
17
Adobegi-lzi (AO-izi)
Ad6beklerinde rumle9 llimceselogeler de ustlenebilir:
{Ba,bakamn bn sabah biiyiik bir kafileyle yola pkttgt] haberi. Niteleyen
kanumunda niteleyici 6bekleri ve ilgi tumcecikleri vardtr: eski
kitap, yeni bitirdigim kitap. bkz. ad tiimleci tumcecif:i.
Adobegi-izi (AO-izi) (NP-trace) sozdizim Dretici Dilbilgisinde
ile llimce i9inde bulunmas1 gereken kanumdan
ka bir kanuma alan adiibeginin arkasmda b1rakt1@
varsaytlan iz tUrn; om. Kitap herkes tarafmdan [iz begen-il]E6 -di
gibi bir edilgen tumcede kitap siizcugunun, i9inde bulundugu
yapmm edilgen almas1 nedeniyle begen eyleminin nesne kanu-
mundan ozne kanumuna arkasmda bir Ad0begi-
izi b1rakt1@ varsaytlmaktadir. Kuram, boylelikle rum sozcuk-
lerin sozdizimsel 6zelliklerinin rumcenin her
evrede yansitlldi@m savunmaktad1r.
(NP-movement) sozdizim Dretici Dilbil-
gisinde, bir adobeginin tumce i9inde bir kanumdan bir
kanuma iveren bir rum; uygulandl@
yapl rurleri edilgen ve ytikseltme yapllandir; 6zelligi temel
age kanumunda bulunan bir 6genin bir temel age ka-
numuna om. edilgen yap1 alan Mektup sekreter tara-
fmdan yaztldt rumcesinde, [. ..... .[sekreter tarafmdan] mektup yaz-tl-
dt] derin yaplsmdan mektup sozcugunun nesne kanumundan
ozne kanumuna Kuram,
de yer 6genin derin yaptd,a bulundugu kanumda
her zaman bir iz ya da kapyasm1 btraktt@m varsayar (bkz.
AO-izi). Yukseltme yap1lan, ylizeysel yap1da ana rumcenin
Oznesi konurnundaki ad6beginin yantiirncenin Ozne konu-
mundan (yiikseltildigi) yap1lard1r; om. 'l'Urkge Sen,
[t. yorgun} gibisin yaplsmda, sen sozcugu, ytiklemi yorgun alan
Ozne konumundan anatumcenin Ozne konu-
muna ve arkasmda bir iz Yer
de denir.
adsll (substantive) bi9mbilim Ad ya da ad 6zellikleri gosteren soz-
cuk ulamlan; 'I'Urk9e'de niteleyiciler de, adlar gibi gogul ve
durum ekleri ile veklldikleri i9in, ad ve niteleyiciler ads1l ust
18
adsol uyum
ulam1 6rn. kirli-ler-i bnraya koyun tumcesinde kirli
sozcugu, sozcuk ulaml olarak niteleyici olmasma ad
gekim eklerinden alan gagul ve durum ekleri ile
adsll uyum (nominal agreement) sOzdizim Bir yaptda uyum
igindc bulunan adstl nitelikli ogelerin uzerinde g6ru-
nen uyum rum; 'I'Urkge'de eylemsil ve ads1l uyum dtizene-
gi olmak uzere ikl rur uyum duzenegi bulunmaktadtr; om.
ben-im araba-m, sen-in araba-n, o-nun araba-st, biz-im araba-mtz
1
siz-in
araba-mz, onlar-m araba-lar-t bigirnlerinde strastyla -m, -n, -st, -mtz
... sanekleri ads1l uyum ekleridir. bkz. uyum.
agoz (subdialcct) /ehfebilim, toplumdilbilim 0lg1inlu dil ya da aym 61-
vunlu dilin lehge iginde birbirine benzeyen ka-
bigimlerininjbirey dillerinin toplam1; om. Kutahya,
Rize, Erzurum, Urfa, agzt; istanbul agz1 6lgunlu
'I'Urkge'ye temel alan a@zdtr.
agoz atlaso (dialect atlas) toplumdilbilim Dilsel birimlerin sesbilgisi,
sesbilim, dilbilgisi, siizvarhgt ve anlam a91smdan iilgunlu
dilden farklthklar giisteren yiinlerini ve yiirelerdeki
dag1hmlartm giisteren haritalar butunu. Pek 9ak dil igin a@z
atlas! Bunlann en eskileri arasmda 19. ytiz-
ytlm G. Wenker tarafmdan Almanca i9in haz1rla-
nan atlas ile J. Gillieron'un E. Edmant ile birlikte Frans1zca
i9in haztrlad1@ atlas saytlabilir. 'I'Urk9e'nin a@z atlas1 henuz
Dil atlaso da denir.
agoz (mouth cavity) sesbi/gisi bkz.
agozsd (oral) sesbi/gisi, sesbilim Genizsil almayan, havanm a@z
lugu alarak adlandmlan alanda akmastyla ses; sesbi-
liminin aytnct iizellikler kurammda a@zsil, genizsil'e
hk 'I'Urk9e'nin unluleri a@zstl niteliklidir,
ancak bir genizsil sesten once geldiklerinde genizsil alarak
iim. [al]-a@zsil, [ii.n]-genizsil.
aile dill (family language) toplumdilbilim Aile i9inde grup
dili.
19
aktCI
akoco (liquid) sesbilim, sesbilgisi 111 ve lr I sesleri gibi, soluk agtz
ylkarken hava ak!mJrun surt:Unme olmayacak
derecede az engellenmesiyle sesler.
akolcolok (mentalism) gene/ Dil olgulanmn av!ldanmasmda, giizle-
nebilir yerine zihinsel gegerli oldugu-
nu iine suren Bloomfield ve onu destekleyenlerin
dunyaya, baglama diinuk etkl-tepki duzenleriyle agtklad1gi
anlam ve iiteki dil olgulanm, Chomsky'nin iinci.iluk ettigi dil-
bilimciler zihinsel, surevlerle, dogutanc!l.Jk kavrarm
ile avtklamaya s:ahJrlar. Us9uluk da denir.
akraba diller (cognate languages) tarihsel dilbi/im Aym anadilden 91kml
alan ve aralannda ses dizgesi, sozvarl!gr ve dilbilgisi as:Jsm-
dan s:eeyitli yak!nltklar bulunan diller; iim. Ana-Altayca'dan
alan TUrks:e ile Mogolca, Ana Hint-Avrupa dilinden
s:!.krmey alan lngilizce ile Farss:a, Ana Samice'den 91kml alan
ile lbranice birbirlerine akraba dillerdir.
aktarma sozciik (loan word) bi>imbilim bkz. iidiin9 siizciik.
akustik (acoustic) sesbi/gisi Seslerin fiziksel iizeilikleri ile ilgili oima.
akustik Ozellik (acoustic cue/feature) sesbi/gisi Seslerin fizikselgOziim-
lemesini yapmaya yarayan S!k!lk, uyum yap!Sl gibi ozellik.
akustik sesbilgisi (acoustic phonetics) sesbi/gisi Dil seslerinin akustik
a91dan niteliklerini, titreim slkl!grm, sure ve duyulma gilcu-
nu ortaya koyan sesbilgisi dah.
alan (field) anlambilim Bir dilin siizvarhginm bagimSIZ ogelerden
oluan bir dizelge degil, birbiriyle baglaIk sozcuk aglanmn
oluturdugu bir dizge oldugunu anlatan terim; belli bir kav-
ram alanma ozgil sozcukler dizgesi. bkz. anlam alam kuramL
alan (area) toplumdilbilim Soyleyi, dilbilgisi, sozvarhgr gibi dilsel
ozelliklere gore belirlenmi alan cografi bolge.
ala\nm (portmanteau morpheme) bifimbilim Birden fazla
bis:imbirimi is:eren ve s:ozilmlenemez nitelikte alan ust
20
aiQak iinlii
_orn. 'Nirks:e'de geldi-k'teki -k, hem 1. kiiyi hem de 90 ..
gulu gosteren b1r alaey1m bis:imbirimdir.
al9ak iinlii (low vowel) sesbi/gisi Agiz is:inde dil normal d .. _
. . u
zeyme gore en konumda iken ve agrz en as:1k durumun-
dayken 91kanlan unlu; iim. 1 re al. A91k iinlii de denir.
a_19ala_n ton (falling tone) sesbi/gisi, sesbilim Bir seslemin algalan bir
titreIm perdesiyle pes olarak ses perdesinin an-
lam farkt belirttigi yap!lann niteligi bak!mmdan diller iki s1mf
(i) Qince gibi aym sesbirimcikleri igeren seslem-
lerin uzerindeki perde siizcukler arasmda
anlam farkma yo! agt1gi diller, ton dilleridir; (ii) lngilizce gibi
perde farkl!l!klannm yaptlar arasmdaki farktm belirtti ..
diller, ezgi dilleri. 'Nirk9e'de rumceler ve Evet-Haytr sorul!
alva! an tonla soylenir.
alfabe (alphabet) gene/ bkz. abece.
algolama (perception) anlambilim, ruhbilim Duyu verilerini orgiltleyip
yorumlayarak 9evredeki nesne ve olaylara anlam verme su-
reci. fark!Jl!klan nedeniyle tek bir olay bireyler tara-
fmdan bi9imlerde
algolayan (experiencer) anlambilim, sozdizim Eylemin belirttigi olguyu
temel iigeye verilen anlamsal rol; eylem ile temel
ogelen arasmdaki anlamsal biri; eylem ile algJ-
layan ilieykisi i9inde bulunan adlann iizellilderi car!l1 istek
belirtebilen ve bilingli hareket eden, eylemin olgu-
varhklar olmaland1r; gor, duy, anla eylemlerinin
anlamsal rolu; om. l:;ocuk gordu rumce-
smde <;ocuk sozdizimsel olarak gor eyleminin oznesi, anlamsal
olarak Deneylmci de denir.
ahco (recipient) onlambilim,siizdizim eylemi bulunan rum-
celerde eylemin belirttigi hareketin hedeflendigi ad ile eylem
ver, bildirgibi gift-gegieyli eylemlerin
Uy temel ogesmden biridir; orn. Cocuk tapu kardeine verdi tUm-
cesinde t;ocukl verdi eyleminin edeni, topu etkileneni, karde,fine
21
ahc1
ise allCls!'d!r. Hedef de denir.
ahc1 (receiver) gene/ sUrecinde sinyallere ka-
naldan gelen bildirileri alan ve <;:ozi'lmlemek ftzere merkeze
aktaran oge; allc1, insanlar arasmdaki dinleyici ile

(alpha-movement) sozdlzim Oretici Dilbilgisinde tiim
kapsayan, Yonetim ve Baglama Ku-
raml ile tek<;:il ieylem. l<;:erigi Herhangi bir ogeyi
herhangi bir yere bi9imindedir. Evrensel dilbilgisinin
ilke ve kurallanyla klsJthdrr; om. Sozdizimsel adalar
91kamama gibi.
alt (lower) sesbifim, sOzdizim, anlambilim Bir yap1 ya da ularn
i<;:inde bir birimin list konumda olan birimlere gore alt ko-
numda olmas1; om. sozdizimde yantUmceler ve bu yantlim-
celerin ogeleri alt birimlerdir; alt TOMO, alt ozne, alt nesne,
alt GOS, alt UYUM, alt <;: .. ; iim. [[[c;ocuklar-m kopeg-i sev-diit-i]-
ni goren] adam] sevindi tUmcesinde iki eylemden sev-,
gor-'e gore alttad1r, alt eylemdir.
alt (low variety) toplumdilbilim Bir dilsel toplulukta herbiri
belli iil9iide ol<;:linlli konumu elde etmiey, belirli ieylevleri yerine
getiren degikelerden birisi. Ferguson'a gore
bulundugu toplumjtopluluklarda list degikeye ola-
rak daha <;:ok aile ve arkadalar arasmda, resmi olmayan du-
rumlarda ve halk yazmmda kullan1lan degike. Ost
egitim, TV yaymlan, gazete vb. ortamlarda kullaruhrken, alt
daha 90k halk tarafmdan, gCmdelik konumalarda,
halk yazmmda ve iiteki resmiyet d!l ortamlarda kullan1hr.
iist
alt kullamm (basilect) toplumdilbilim Klrma anadile temel alan 6l-
9linlli dilden ondan uzakiamley kullamm. kr.
orta kullamm, iist kullamm.
alt Sllall ikidillillk (sub-coordinate bilingualism) top/umdi/bi/im, di/ edinimi
S1ral! ikldilliligin bir alt tUm; iklnci dilde kazan1lacak anlam
22
altanlamllk
birimlerinin ilk dildekl giistcren yoluyla iigrenildigi ikidillillk
durumu; bireyin, bir dili oteklnden daha fazla bilmesi, bas-
kin olan dilin zaYJf olan dil i9in bir sftzge9 durumunda olmas1
sanucu ikinci dildeki siizcliklerin ilk dildeki gosterenlerle yo-
rumlanmas!; iirn. Tiirk<;:e ama lngilizcesi zaYJf alan
bir ikidilli i9in 'book' Jbukj, her zaman kitap gostereni yoluy-
la ogrenilecektir. Yard1mc1 ikidillilik de denir. kr. Sllall ikidillilik,
ikidillilik.
altanlamllk (hyponymy) onlambilim lki sozciik arasmda i9erme be-
lirien anlam ilikisi. Siizclikierden birisi iitekini i9erir; i9erilen
siizclik altanlam, i<;:eren list terim ise listanlam'drr. iirn. gul-
0t;ek; kopek-hayvan 9iftlerinde birinciler altanlam bi<;:imleridir.
(hypotaxis) siizdizim Bir tUmce i9inde eylemin yap1sal
baklmdan bailJmh hale getirilip dizimlenmesi; iirn. Adam it;eri
girip kaltuga oturdu tUmcesinde it;eri girip koltuga oturdu altasJraiJ-
hk ilikisi gostermektedir.
(allomorph) bi>imbilim bkz. biQimbirimcik.
altbirim(cik) (allo-) sesbi/im, bi>imbilim Bir dil birimiriln degikesi;
iizellikie sesbilim ve bigimbilimde kullan1hr; om. iilglinlu
Tiirk<;:e'de ekmek siizcligundeki kapal1 [e] ve sen siizcligundeki
ag1k [e] sesleri, J ej sesbiriminin altbirimcikleridir; [-ler] ve
[-lar] altbirimleri Tiirk9e 9agulluk bi9imbirimi {-IAr}'m altbi-
rimleridir.
altkatman (substrate) toplumdilbilim Bir dil degikesini oluturan
degiik iizelliklerin kaynailJ; bir bolgedekl dilin politik, ekano-
mik vb. 9eeyitli nederilerle yerini bir baka dile b1raklrken yeni
dilde de izlerine rastlanmas1; iirn. Hindistan'da ve Afrika'da
konuulan lngilizce'de o iilkelerde konuulan anadillerin bir-
taklm iizellikleri bulunmaktad1r. kr. iistkatman, yankatman.
altses (allophone) sesbilim Aym sesbirimin duyulabilir, fakat
anlam aynmma yal a9mayan farki1 iirn.
Tiirk<;:e'de ne siizcugunde disil genizsil [n], banka siizciigunde
grrtlaksil genizsil [ o], yenge silzciigunde damaksil genizsil [Jl J
23
altses yay1l1m1
olmak uzere /n/ sesbiriminin farkh altsesleri gerqeklemek-
tedir. Sesbirimcik de denir.
altses yay1llm1 (allophonic range) sesbilim Bir dilin altseslerinin ya-
ythmt.
(Subjacency Condition) siizdizim Drctici Dilbilgi-
sinde, tek bir tatma uygulamasmda, ogelerin bir stmrlama
budagmdan oteye tamamayaca!iJm soyleyen koul; orn.
Tiirkqe'de ad6beklerinin belirleyici konumunda bulunan
ogeler, adobeginin dtma tamabilmesine diger i:ige-
ler [Arkadccytmtn yeni aldtgt siyah ceketini] kaybettim
tiimcesinde arkada.,mtn sozciigu tiimce sonuna gidebilir ama
adiibeginin diger ogeleri olduklan konumdan
[ __ yeni aldtgt siyah ceketini] kaybettim arkadccytmtn, [ __ _ . _
__ ceketini] kaybettim arkadccytmtn yeni aldtgt siyah; biiylelikle
Tiirk<;e'de Ad6begini degil ama A'-buda!iJ smtrlaytctdtr. Hangi
budaklann smtrlama buda@ nite!iginde oldugu diller tarafm-
dan belirlenen i:irn. lngilizce'de <;eklm 6begi
ve Adi:ibegi smtrlaytct iken, ltalyanca gibi bir dilde Adobekleri
ve Tiimleyici 6begi stmrlaytctdir. Buna gore lngilizce'de *Who;
did [ . Ali tell you [when [ A he had seen tJJJ yap1smm dilbilgisi
C61 Cv2
olmas1 Koulu'nun qignenmesinden kaynaklan-
maktadtr. Bu tiimcede ne-iibegi who tiimcedekl sl-
mrlama buda@ <;eklm6begi;ni amakla birlikte iklnci smrr-
lama buda!iJ <;ek!m6begi,'ni de tiimce
ve
amay (intention) gene/ Geleneksel bakl ag1s1 uyannca, bildiri
strasmda bir konuucunun, hedefiedigi belirli anlamlan
dinleyiciye aktarma diiiincesi ya da plan; bu anlamlann
dinleyici tarafmdan saghkh bir biqirode anlailmast duru-
munda hedeflne si:iylenebilir. Ancak bil-
mutlaka baanyla sonu<;lanmas1 gibi bir kesinlik
yoktur. Dinleyicinin algtlama sureqlerinden ya da sozcenin
diizeneklenme biqiminden kaynaklanan sorunlar yiizlinden,
amaqlad1@ anlam(lar) tarafta
bilir. Hava yagmurlu olacak gibi sozcesi, ayn1 anda hem
24
de getirseydik hem de qamccytrlan balkona asmasay
dtk anlamlarma gelebilir. Bu noktada, bildiriim ve edimbilim
qahmalannda amaQlanml$ ve amaQlanmamt$ anlam arasm-
da kesin bir aynm yapilmaktad1r.
amay dil (target language) bkz. erek dil.
ana (main/matrix) _sOzdizim Yerlemi tUmce ve kuruculanna
gOre, en Ustteki tU.mce ve onun ogeleri; Om. ana t:Umce, ana
6zne, ana nesne, ana belirleyici, ana uyum, anac;ekim: Adam
{qocuklartn kopefii sev-dig-i]-ni gordii tiimcesinde adam .. .. gordii
ana tUmce, adam ana Ozne, gOrda ana eylemdir.
ana tUmce (matrix clause) sOzdizim bkz. tiimce.
anadll (proto-language) tarihsel dilbilim Bir dil ailesinin tiiremiey ol-
dugu dil; orn. Hint-Avrupa anadili, Ana Tiirk<;e vb. Kokdil de
denir.
anadili (mother tongue) zoplumdilbilim lnsanm i9inde dogup bii-
yiidiigu aile ya da toplum qevresinde duyarak ve ilk olarak
edindigi dil/ diller. ikl dilin aile iqinde ya da yakln qevrede
konuuldugu durumiarda ikl dil de anadili olabilir.
anadillerin bir iilkede bu anadillerden biri ya
da birka91 resmi dil konumunda olabi!ir. Anadillerinden han-
gisinin ya da hangilerinin resmi dil konumunda olaca@ dil
planlamas1 uygulanarak belirlenir.
anadili (native speaker) toplumdilbilim <;ocuklukta ilk dil
olarak, anadili o!arak i:igrenilen dili konuan kimse. Bu di-
lin konuurunun dil sezgilerinin ve dile ilikln yargtlarmm
genellikle daha giivenilir oldugu diieyiinuldugunden bir dilin
betimlenmesinde ve incelenmesinde bu tiir
bilgi top!an1r.
anlam (meaning/sense) anlambilim Bir dil biriminin ilettigi kavram,
tasanm, diiiince. Dilbilimciler arilamm genellikle U yollarla
diiiiniirler: (i) diinyadakl nesnelerin simgesi
olarak dil birimlerine yiiklenen kavramsal deger, gonderim
25
anlam alanr kuramr
anlanu (referential meaning), siizciik anlanu; (ii) dil birimle-
rinin birbirleriyle sonucu oluan anlam; yaptsal an-
lam. (iii) sozce ile durum baglam1 dogan anlam
i9in durumsal/konumsal anlam terimi kullamhr. Aynca bkz.
gOnderim, dUzanlam, yananlam.
anlam alan I kuram1 (semantic field theory) anlambilim SOzvarhWndakj.
birimlerin sozliiklerdek.i madde baeylan gibi birbirinden ba-
tam tersine bunlann i9erik a9Ismdan birbi-
riyle 9eitli ilik.iler i9inde bulundugu ve birbirini simrland!r-
benimseyen kuram; om. ordekbaf!, limonkufu, haki, /1Stlk
yeili vb.'nin yer aym anlam alanmda bulunmak-
tadtr. Bu yaklaeyrmda bir sozciigun tek incelenmesi-
ne kar! 91kihniUr. Bu dogrultuda kusmek, danlmak, kmlmak,
giicenmek, incinmek bir alan i9inde ele almarak incelenmelidir.
Kimi sozciikJer birden yOk alana girebi!ir.
anlam (semantic component) anJambilim Dilbilgisinde anlarn
ve anlam ilikilerini i9eren bileke; (i) Dretici Dilbilgisinin 6!-
yiinlii Kurammda dilbilgisini oluturan bileenlerden birisi.
Bu kuramm ilk modelinde anlam bileeninin temel bileenle
oldugu one siiriiliirken, daha sonrakl geniletilmi
modelinde doniiiim ve sesbilgisi bileeyenlerinin de anlam bi-
leenini etkiledigi one siiriilmiieytiir; (ii) yorumlaytct anlambi-
lim ise, s6zdizimi yerine anlambilimi temel altr ve anlam ku-.
rallarmm anlam1 belirlemek iizere sozciik ve sozdizimi yapts!
iizerinde ig6rdiigunii ileri surer.
anlam daralmas1 (semantic restriction) anlambilim Tarihsel sUrec; ic;in-
de, bir s6zciigun ya da birimin anlam kapsammm sm1rh bi9i-
me donueymesi, gene! bir anlamdan dar kapsamh bir anlama
ge9ii; sozciigun eskiden yalmzca bir boliimii-
nii anlabr duruma gelmesi, ilk anlammm salt bir boliimii-
niin ya da tiiriiniin anlat!lmas!; om. ogul ve oglan sozcukleri
Eski 1Urk9e'de 'evlat', '9ocuk' anlamiyla, yani hem kiz hem
de erkek 9ocuk i9in kullan1hrken sonradan yalmzca erkek
yOCUk i9in kullan1hr ve boyJece bu sozciikJer anJam
daralmasma Benzer bi9imde baey!ang19ta eyeftali,
26
anlam
kaytsl, zerdali gibi meyvalann ortak ad1 olarak kullan!lan erik
siizciigu de anlam daralmasma giiniimiizdeki o!-
9iinlii Tii.rk9e'de erik, bir tek bitkinin ve onun meyvasmm ad1
olarak kullamhr olmueytur.
anlam (semantic change) onlambilim Tarihsel sure9 i9inde bir
sozciigun anlanunda 9eeyitli nedenlerle ortaya 9Ikan, gosterge
ile sozciik ya da giisterilen arasmda var alan ilieykinin degime-
si. Bu degime, anlam daralmas1 (davar 'mal, miilk'> 'buyiik-
baey hayvan), anlam iyileeymesi (yalnz/yavuz 'fena, kotii'> giizel,
getin, yigit), anlam kotilleeymesi (canavar 'canh, yaeyayan, mah-
luk'> 'acimas!Z, kotii ruhlu, zalim), anlam (alan
'diiz, al9ak yer'> 'i,meslek,uzmanhk) bi9iminde olabilir. Gii-
numiizde daha 90k paryanm biitiin yerine kullan!lmas1 anla-
Illi kapsamlaytey da bu 9er9evede ele almabilir, Anlam
dilsel, tarihsel, toplumsal, ruhbilimsel nedenlerle ve
yabanc1 dillerin etkisiyle ortaya 91kabilir.
anlam genhjlemesi (semantic extension) an/ambilim Tarihsel sUrec;
i9inde bir siizciigiin ilk anlamma ek olarak daha geniey bir
anlam ustlenmesi, dar bir kapsamdan gene! bir kapsama ge-
om. onceleri yalmzca giirete kazananlara verilen para
vb. anlatan iidul sozciiguniin anlanu, giinumuzde
hemen her tiirlu yaneymada kazananlara verilen mukafan,
hatta yanmayt da anlabr bi9imde genilemieytir. Genelleme
ad1 verilen anlam olayt da bir tur anlam genieylemesi olarak
diieyiiniilmektedir.
anlam gOrii,mesi (negotiation of meaning) topfumdilbilim KonUUr ile
dinleyen arasmda soylemin konusunda ortak bir anla-
Yl bulundugunu g6steren etkileeyim biyhnleri; om. anlamayt
denetleme, saglama yapma, a91klama isteme anlam goriiey-
mesinde kullanilan tekniklerden kimileridir.
anlam (amelioration) anfambilim Bir sOzcUgLin eski an-
Iammdan daha iyi bir anlanu yansttir duruma gehnesi; om.
Esk.i Tii.rk9e'de 'fena, kotii, perieyan' anlamlanyla kullanilan
yavuz (yab1z) sozciigu, zamanla ol9iinlu 1Urk9e'de 'yaman, yi-
git' anlamlanm alm1ey, hatta baz1 Anadolu agiZlannda 'iyi, gii-
27
anlam kaymasl
zel, iyi huylu' anlamlannda kullan1hr
anlam kaymas1 (semantic transfer) anlambilim Onceki yanslttlgmdan
farkh alarak bir silzcugun yeni bir anlam1 yans1tlr duruma
gelmesi; ilrn. Eski TUrkge'de 'klrmak, kesmek' anlamma ge-
len Uzmek sOzci.igtinUn, anlam kaymas1 sonucu giiniimUzde
'iiz(intU vermek' anlarnmda kullanllmasL Yine eskiden yal-
mzca 'duman' anlammda alan tiitiin (dutiin) silzcugunun gil-
numilz TUrkgesi'nde yalmzca bir bitkinin ad1 ve andan elde
edilen urun alarak kullamlmasl.
anlam kotiilenmesi (pejoration) anlambilim Anlam iyilemesinin
tersine silzcugun eskiye gore daba kiltu bir anlam1 yansl-
tlr duruma gelmesi, silzcukierin anlammda nedenlerle
zamanla alumlu arllam yerine alumsuz, istenmeyen bir an-
lam ortaya g1kmas1; Om. canavar sOzcUgii Onceleri Farsga'da
aldugu gibi 1Urk9e'de de 'canh, mabluk' anlamlanna gelir-
ken sanradan gilnumuzdeki arllam1 almltlr. Anlam kiltulen-
mesinin geitli nedenleri arasmda s6zcugun ilrtmece nlteli-
ginin kaybalmasmda (ilrn. rahatSlZ, 'hasta' anlamma gelirken
psikalajik rabats12hk anlammda kullanllchgmda alumsuz bir
anlam1 gagntmr) kimi 6nyarg1lar vard1r.
anlam (semantic triangle) anlambilim C. K. Ogden ve I. A.
Richards'm anlam madeli. Bu modele gore anlam dilsel bi-
gim, kavram ve g6sterenlerden aluan ug yanh ilikilerden
aluUr. Bu madelde dilsel bigim (silzcuk) ile gilnderge (referent)
arasmda dagrudan iliki yaktur, bu ilzellik silzcukierin degi-
cbilmcsinc alanak saglar.
anlambilim (semantics) genet Dildc anlam boyutunun incelenme-
si ile ilgili dilbilhn dah. Anlam kavrammm gak bayutlulugu
nedeniyle degiik anlam kuramlan artaya gikmltlr. Felse-
fe agirhki1 anlambilhn daba gak siizel simgelerin kaynagi ve
bunlann dagruluk ve manhksal tutarhhk ag1smdan gegerligi
ile ugralr. Dilbilimsel anlambilhn daba 9ak dil igi anlamla,
silzeylemlerle, kanumacmm fiziksel ve zihinsel gevresi, bag-
lam ilikileri ile ugralr. Dilbilimsel arllambilimde de degiik
28
anlambirlmcik
yakialrnlar vard1r: kavramsal kuramjkavramc1hk (bu ku-
rarnda anlam, kanuurun nesneye ilikin zihinsel imgesidir);
gonderim kuramt (dil simgesi-silzcuk ile, anlattlgi nesne ara-
smda dagrudan bir iliki aldugunu varsayar); baglam kuramt
(anlarm bir silzcugun birlikte bulundugu silzcukler apsmdan
tan1mlar); alan kuramt (anlamt smtrh ilgeler arasmdaki iliki-
ler ag1smdan ele al1r) yaptsal anlambilim (anlam1 yap1sal ili-
kiler agJSmdan irdeler); ilretimsel anlambilim (temel mannk
ilikilerini inceler) gibi.
anlambirimcik (seme) anlambilim Belli bir anlam alamnda igilren,
anlarm aymc1 en kilguk anlamsal ilzellik; ilrn. mas a arllam-
birimi 'ayakh', Uzeri di.iz', 'kare, dikdOrtgen', vb. anlambirim-
ciklerden oluur.
anlamblrimcik demeti (sememe) anlambilim Kimi anlam kuramlarm-
da en kilguk arllam birirnl. Kim! dilciler bu terirnl bighnbirim
kullamrken, kimileri anlamsal 6zeilik anlammda
kuilamrlar. Kahnansal (stratificational) dilbilgisinde silzcukler
arasmdaki arllam ilikileri i9in 'anlambirimcik demeti kahnam'
ve dil ile d! dunya arasmdaki anlam i9in ustarllambi-
rimcik katmaru (hypersememic stratification) terimleri kullanilir.
anlamlama (signification) anlambilim Anlambilimde sayut bir kav-
rarn ya da samut bir nesne ile dilsel simge (silzcUk) arasmda
oluan iliki; gilsteren ile gilsterilen arasmdaki bagintl.
anlamsal (semantic differential) anlambilim C. Osgood ve
aratlrmac!lan tarafmdan gelitirilmi alan ve kanuurlarm
silzcuklere kaq1 duygusal tepkilerini ill9meye yarayan bir
teknik; daba 9ak etkisel anlamm anla!lmasmda etkindir.
anlamsal Ozellik (semantic feature) an/ambilim SOzcUgii.n iverdigi
anlamm en kilguk karJtsal ilgesi; silzcugun anlam1, anlam
6zelliklerinin taplam!d!r; om. kadm siizcugunun anlam ilzel-
lik:leri arasmda [+yetikin, -eril, +insanj gibi ilzellikler, anne
siizcugunde ise bu ilzelljklere ek alarak [+9acuk sabibij gibi
anlam ilzelligi bulunur. Bilylelikle kadm silzcugu erkek silz-
cugunden [erilj 6zelliginin degeriyle farkhla!L
29
anlatomsal
anlat1msal (expressive) anlambilim Anlamtn duygusal, kil}isel boyu-
tunu anlatan turn; betimlemeli ve toplumsal anlam
AnlatJmsal anliun orneklerine dilinde Slk<;:a rastlanlr: orn.
nar tanem, nur tanem bir tanem.
anlattmsal i'lev (expressive function) anlambilim S6zeylem kuranun-
da mhsal dummunu anlatmak i<;:in, duygu-
lanm, bireysel yaratlclhjllm iletirken iletinin yerine getirdigi
Om. (.ok UzgUnUm, 6zUr dilerim, Sizi kutluyorum s6zcelerinde
anlatJmsalhk egemendir.
anlok (nonce formation) bi>imbilim Belirli bir baglamda birey-
sel olarak kullanllan ilk ruretim; ruretilen sozcuk, kullan!ld!-
g, dilin sozlugune degildir.
aradil (interlanguage) dil edinimi iklnci dil ya da yabanc1 dil ogre-
nenlerin ogrenim surecinde, doneminde kullandlklan,
hem anadilinin hem de yabanc1 dilin kurallanm i<;:eren dil;
kimi zaman aradilde iki dilde de bulunmayan, dil
edincinde bulunan evrensel dil ilkeleri goriilebilir; orn. ingi-
lizce ogrenen bir TUrk ogrencinin aradilinde J am to school going
ruriinde tUmceler gorulebilir.
ara iz (intermediate trace) sOzdizim 0retici Dilbilgisinde yinelemeli
donglisel ve uzak taman iibegin derin-yapl
konumunda brraktJg, iz ile oncul olan obegin ara-
smdaki iz(ler); orn. Yolsuzluklar. {t. t. kapattlmak} istendi ,,;nelemeli
I I 1 J
donglisel orneginde, rumcenin nesnesi ko-
numundaki yolsuzluklar, alteylem kapatzlmak edilgen oldugun-
dan (bkz. once, ozne konumuna
bu konumda da DURUM yUklenemeyeceginden
ana iizne konumuna Bu yap1da, (t) izi zincirin
"kOk"UdUr, digeri ise, (t), ara izdir.
ara9 (instrument) an/ambilim, sOzdizim Eylemin belirttigi il;dn rneyda-
na gelmesini saglayan adobegi ile eylem arasmdaki anlamsal
iirn. Adam kan kiirekle temizledi tUmcesinde kiirek sozcu-
gunun eylemle anlamsal ara9't1r.
30
araQ durumu
araQ durumu (instrumental case) bic;imbilim, sOzdizim Eylemin belirttigi
ieyin hangi ara<;:la yap!ldJg,m belirten ve ada eklenen ad durum
ekl; buglinkU 'l'i.\rkge'de ara<;: dummu <;:ogunlukla !A dumm
eki ile belirtilmektedir; orn. b1rak-la kesmek, kalem-le yazmak gibi.
Ara<;: dummu yazm, klln sozcuklerinde olarak ya-
Kokturk ve Uygur metinlerinde ara<;: dummu {-n}
eki ile belirtilmekteydi: sabm 'sozle', yadagm 'ayakla, yaya' gibi.
ara9ll sesbilgisi (instrumental phonetics) sesbi/gisi SOyleyi, dinleyi
ya da akustlk sesbilgisi konulanyla ilgili olarak hava
ol<;:mek ya da ses dalgalanm gozlimlemek i<;:in ayg:ttlar kulla-
mlarak yaptlan sesbilgisi dal1.
aralayrcl sOzcejdizi (insertion sequence) toplumdilbi/im Bitiik sOzce-
leri birbirinden ay:tran sozce(ler) dizisi; om. Baba: Neredeydin?
l:;ocuk: Baba, bir 5ey s!jyleyebilir miyim? Baba: Soruma yamt ver. l:;ocuk:
Sinemaya gittim. diziminde ilk som ile yan1t1 arasmdaki sozce-
ler aralay:tc1 dizidir.
ara!ltlfiCI sorular (probing questions) konuma r;Oziimlemesi Haber tar-
tleymalannda, sunucularm olduklan temel soruyu
destekleyici, bu somyla baglantlh somlar; katlhmctlardan
daha aynntlh bilgiler almay:t, daha iince olduklan
bir noktay:t desteklemelerini, orneklemelerini, konuya a91kla-
ma getirmelerini saglamay:t ama<;:lar.
ardarda sorahhk {parataxis) siizdizim '!Umce i<;:inde ogelerin birbi-
ri ardma s1ralanmast; iirn. Adam ireri girdi, koltuga oturdu, ayak
ayak ii.stiine att1 tiimcesinde i9eri girdi, koltuga oturdu, ayak ayak
iistii.ne all! eylem Obekleri art arda siralanmltlr.
(concatenation) siizdizim Dilbilgisi yap1lannm <;:izgisel
bir duzende, bi<;:im ag1smdan birbiri ardma dizilileri; orn.
X+Y+Z.
argo (slang) toplumdilbilim Farkh bi<;:imde iletieyim saglamak ama-
CJyla, bir gmbun, ulkede dilin yaplsma dayanarak
ve resmi olmayan ortamlarda kulland1jll, herkes-
<;:e anla1lmayan, egretilemeleri bol, kendine ozgli sozdagan ve
31
I
L

deyirnleri olan iizel dil; iim. argosu, 6grenci argosu vb.
ar.la!jtlrma (purification) toplumdilbilim bkz.
arka sesler (back sounds) sesbilgisi Agzm arka tarafmda ya da dilin
arka J.usmtyla soylenen sesler; om. [k g x g q]. Bu sesler art
damak ve gtrtlak sesleridir. Kahn sesler de denir.
arkalama (backgrounding) siizdizim Bir birimin, siizcenin diger bii-
. lumlerinin i<;inde yer ald!!iJ. baglamm bir pargas1 olarak yo-
rumlanmast gerek:tigini belirten dilbilgisel olgu; diller yaptsal
iizellilderine giire arkalama ilevini belirtmek igin degiik yiin-
temler kullarurlar; lim. Tiirkge'de arkalama, siizdizimsel olarak
bir yer degitirme ile gergekletlrilir; Japonca'da arkalanacak
birime, ilevi arkalama belirimek alan wa pargact!iJ. talollr; lim.
Tiirk<;e'de B,..,mt kaldtnnadan ders biitiin gece tiimcesinde
eylem sanras1 kanumda bulunan biitiin gece arkalannubr.
artblc;imce (enclitic) Siizcuge benzeyen ancak bir siiz-
cede tek bama bulunmayan, yaptsal olarak tumce iginde
bulunmast kendinden Iince gelen siizcuge bagh alan bigim;
lim. Tiirkge'de soru yapilannda kullant!an ml, baglag o!an dA
hirer artbigimcedir. kr. blc;imce, onblc;imce.
art iinlii (back vowel) sesbi/gisi Ttrilarnanm agzm arka tarafmda
olumastyla gikarilan unlii; Tiirk<;e'de faf, /tf, faf, fuf bu
niteliktedir.
artalan bilgisi (background knowledge) metindi/bilim Siizlii ya da yazil1
bir sozceyi, metni, siiylemi yorumlamada okur ya da dinleye-
nin kul!andt!iJ. diinya bilgisi; om. Egitim sornnlan uzerinde konua-
cagtz sozcesi, klinin konumuna, dunya bilgisine, beklentile-
rine gOre ogretmen yetitirme sorunu, ogrencilerin sorunlan,
k!tap sorunu, iigretim yiintemleri vb. kanulannda artalan
bilgilerini <;agntlrabilir.
artdamaksll (velar) sesbilgisi Eklemleme yerine giire yaptlan un-
suz stmfiamasmda yumuak damak biilgesinde, dilin arka
klsmmm yumuak darnaga degdiriirnesi ile <;tkarilan unsuz.
32

Pat!arnah [k] ve [g] sesleri ile genizsil [!)] sesi artdarnakstl un-
siizlerdir.
(velarization) sesbilgisi Bir UnsUzUn olul'}turulrna-
smda sesin birincil oluum iizelliklerinin yant stra artdarnak-
stl biilgenin de oluumda etk!n oldugu ik!ncil oluum sureci;
om. Tiirkge'de al, hal, kal, kol sozciiklerinde aldugu gibi arka
unliilerden sonra gelen /1/ sesi artdarnakstllarmttr.
artgonderge (anaphor) siizdizim Gene! arilarnda, yap1 i<;inde ken-
dinden once gelen bir baka iigeye gonderimde bulunan oge;
Dretici Dilbilgisinde, itelik ve doniiliik adtllarma verilen ad.
artgonderim (anaphora) siizdizim Bir dil biriminin tiimcede daba
once kullanilan bir birimle ba!iJ.ntlstm gosteren dilbilgisi ili-
kisi; Om. Ali cin gibi bir fOcuk, onu sizin de gOnnenizi isterdim tUm-
cesinde onu, Aliye artgonderimde bulunmaktadtr. bkz. onciil,
ongonderim.
artll<llk (redundancy) gene/ Bir dil biriminin bir ya da birden fazla
ozelliginin o birimin diger ozelliklerinde de giirillmesi, dalayt-
styla bu iizel!iklerin gereksiz oluu; om. Tiirkge'de patlarnah
unsiizlerin soluklu ya da saluksuz olmalan sozciik i<;inde da-
gtltmlanna bagitd1r; seslem bamda bulunan pat! amah lin-
siizler solukludur, seslem sonundakiler saluksuzdur. Biiyle-
ce Tiirkge patlarnaltlar i9in solukluluk art1k ozelliktir.
art1mh Adiibegi (heavy NP) siizdizim Genellikle ilgi tumcecilderi
ve ad tiimleci tiimcecilderi ile sozciik sayts! goreceli alarak
fazlalatlnlml adiibegi; lim. Benim babam; (benim) her ite bana
destek olan babam ve mahkeme karan; (mahkemenin) kazamlm! hakla-
rm geri altnamayacagl karan yaptlanndak! giftlerin ikinci uyeleri
arttmh adobek!eridir.
art1mh AdObegi aktanm1 (heavy NP shift) siizdizim Dretici Dilbilgi-
sinde ba ile tumleg arasmda yandaltk kaulunun gozlen-
digi dillerde arttmh ado beklerin tiimce sanuna aktan!mas1
ilemi. bkz. eklemleme.
33
artzamanllhk
artzamanllhk (diachrony) tarihsel dilbilim Dilsel birimlerin ve sOzcUk-
lerin zaman ic;:inde gec;:irdikleri degieyimleri goz onunde bu-
lunduran baktey a<;:!Sl ve inceleme yontemi; lsvic;:reli dilbilimci
F. de Saussure tarafmdan eeyzamanhhk ile birlikte ele ahmp
tanmlanm1eytlr. Artsiiremlilik de denir. krey.
artzamanll dilbilim (diachronic linguistics) gene/ Dilsel birimlerin ve
sozcuklerin zaman ic;:inde gec;:irdikleri degieyimler apsmdan
incelendigi dilbilim. Artsiiremli dilbllim de denir. krey.
dllbilim.
asal iinlii (cardinal vowel) sesbifgisi Sesbilgici D. Jones tarafmdan
gelieytirilen ve a@z boeylugunun en uc;: noktalannda olueytu-
ruldugu varsay!lan, dillerdekl unlulerin olueyturulma nok-
talanm belirunek ic;:in kullan1lan gosterge noktalan olarak
ahnan, ancak kendileri hic;:bir dilin unlusu olmayan ur!luler.
Asal unlulerin belirlenmesinde a@z bolugunda dart a<;:1kl1k
dilzeyi, dilin onu ve arkasl olmak ilzere ikl yatay konum ve
duzlyuvarlak olmak uzere ikl dudak bic;:iml esas almarak 16
ses
asalak (parasitic gap) siizdizim Oretici Dilbilgisinde, yap1da
bulunmasl bir bulunmasma bagh alan ve
oncillu, bu ikinci onculu ile eeydizinli alan
yar!l bir tarafmdan izin verilen boey age; om.
lngilizce'de Ali is a man frOMo whom, fco you distrust e, [
1
.0Mo when
fco you meet eJJJJ tiimcesinde soldakl e, sonucu
olueymuey ve ne-Obegi ile e, Sagdakl e
ise, ancak ilk e'nin bulunmastyla mUmkUndUr: *Ali is a man
frOMo whom, fco you distrust him frOMO when fco you meet eJ]IJ dilbil-
gisel degildir.
X"

X'

x YP

X ZP
34
'<izelgesl
Mamah-X '<izelgesi (X-bar Schema) siizdizim Oretici Dilbilgisinde
her obegin, bir alan sozluksel ulamm yansmala-
nm gosteren c;:izelge. Ba-ilk ozelligi alan bir dilde obek ya-
p!sl: bkz. adiibeiil, s1fat iibeill, belirteQ iibeili, ilgeQ iibeill, Qekim
obeili, tiimleyici obeili.
Mamah-X Kuram1 (X-bar Theory) siizdizim Oretici Dilbilgisinde,
obek yap!Sllll belirleyen alt kuram. Her a begin, bir alan
sozluksel ulamm aeyama yans1malanndan olueytugunu var-
sayar ve rum obeklerin aym ic;: yaplJa sahip oldugu ilkesine
baglidlr. Buna gore, iibek yap!Sl, yapmm baey1 alan X,'in bu-
yilk<;:Ul yansJmadJr. Baey ile tiimlec;: birleerek yapmm bir aeya-
masJm oluturur ve X' olarak yans1r. lklnci aeyama da ise X',
eklentiler ekler!lr ve yap1da yer!l bir X' duzeyi yans1r. En ust
dilzeyde, tiiretilmiey alan X', belirleyiciyle en ust aeyama alan
X"Yi yans1tlr. Obek yap1smm niteleyen say:lsmda lasJtlama
bulunmaz. saga ve(ya) sola genilemesi, dile iizgildur;
om. Tiirkc;:e'de baey sagdad1r, obegin diger ogeleri baeym so-
lundadJr ve bam sagmda derin yap! konumu bulunmaz.
bkz. Mamaii-X '<izelgesi.
A-iistiinde-A ilkesl (A-over-A Constraint) siizdizim Oretici Dilbilgisin-
de, hie;: bir iigenin, i9inde bulundugu ve kendisiyle aym ulam-
dakl daha geniey ulamdan d1eyan vlkamayacagim belirleyen
lasJtlama.
ayak (foot) sesbifgisi Konueyma s1rasmda vurgulu seslemlerin du-
zenli araltklarla tekrarlanmaswla ortaya c;:lkan uyum.
aymc1 im (diacritic) sesbilgisi Bir sesin ay1s1ndan Ozcllik gOste-
ren tiirlerini birbirinden ay:lnnak iyin kullan!lan im; om. un-
lulerin ilzerine konan [-[ imi genizsilleeymeyi gosterir: [an].
ayiiiCI iizellik (distinctive feature) sesbilim Bir dilde varhgi ya da
yokluguyla bir dil birimini bir bakasmdan aJlran en kil9ilk
ozellik; om. Tiirkc;:e'de I p I ve lb I unsuzleri birbirlerinden
6tiimluluk iizelligi ile aynhrlar, bu baktmdan otiimluluk
Tiirkc;:e 'de patlamal1 unsilzler i9in aJlnCJ 6zelliktir. Ozelligin
varhg,. [+], yoklugu ise [-] ile gosterilir: lhl [+otiimlu], IPI
35
I
L
ayarma
[-iii:Umlu] unsuzdur.
ayarma (disjunction) anlambi1im iki Onermenin segenekli durumu-
nu (ya ... ya) ya da surecini giisteren anlam algusu. Bic;:imsel
mantlktan anlambilime aktanlan bir terim. Ay:1rma ireren
(inclusive) ve dt$layan (exclusive) alarak, iki i:Urdur. ik:i iinerme-
nin biri ya da her ikisi dagruysa buna ic;:eren aynm denir;
aynmda ise iinermelerden yalmzca biri dagrudur;
iim. Ya o zengin ya da sen yoksulsun (ic;:eren ay:1rma); ya o zengin ya
da sen zenginsin ay:1rma).
ayklrl (anomalous) anlambilim Anlamsal ac;:1dan alas! almayan
yap1; iirn. Kitap .;ocugu okudu i:Umcesi yap! apsmdan dilbilgisel-
dir ancak anlamsal alarak aykmd.r; anlamsal iizelligi [-can]
alarak belirtilen 'cans12hk' alan kitap, etken bir eylem alan
oku 'nun Oznesi olamaz.
(anomalists) gene/ Dilde duzenlilik ve kuralhhktan
c;:ok dllzensizlik ve kurals!Zhk:iann bulundugunu, bu nedenle
dilin insan uzlaeyumnm urunu alamayacagom savunan eski
Yunan dilbilgicilerine verilen ad. Aynhkc;:!lara olarak di-
lin duzenli ve kuralh savunan eski Yunan dilbilgici-
leri ise iirneksemeciler ad! ile aml.!yardu. bkz. orneksemeciler.
(syncretism) bi<;imbilim, sozdizim Bir dizimde iki farkh bic;:i-
min aym bic;:imde siizcuk-bic;:imler yarat-
masl. Tiirkc;:e'de Geldi siizcUk-bic;:imi, Ahmet geldi i:Umcesinde
aldugu gibi 3. tekil ya da iizne kanumu ac;:ik bir ad iibegi
ile dalu aldugunda sec;:imlik alarak (:ocuklar geldi yap1smda yer
alabilir; eylemin 3. tekil ve baz1 yap1sal baglamlarda c;:agul
c;:ekimleri alur.
(bracketing) sozdizim Obek yap1s1 aamalanmasmm
birbirini ic;:eren ayrac;:larla belirtilmesi; Oretici Dilbilgisinde,
iibek yap! kurallannm giisterim teknikierinden biri; iirn. (((Su
ktz]A
6
((kitap}A
6

bkz. yenlden yazma ve dallanma.

ayrok ek (circumfix) bi<;imbilim Bir bic;:imbilimsel surec;:te iki ayn
par9adan, genellikie, bir onek ile sanekin birlemesiyle alu-
36
ayrok tumce
fiall ek; Orn. Almanca'da brauchen eyleminin zaman bi-
c;:imi alan ge-brauch-t'un kurulmas1 s1rasmda kokten once ve
sanra ekienen {ge- ... -t).
ayr1ktiimce (cleft sentence) sOzdizim Tek bir tUmcecigin ild eylemli,
iki ayn bolume aynimas1 sanucu alueyan yap!. Vurgulanan
ogeye giire i:Umcecik bi9imlerde biilunebilir: iirn. Yeni
okula giden o .;ocuktur ve 0 .;ocuk yeni okula gidendir i:Umceleri aynk
rumce yap1sma sahiptir.
ayrohk kuramo (difference theory) toplumdilbilim Dil bir-
birinden daha iyi ya da daha kiii:U olamayacagona, yeterli ya
da yetersiz giirulemeyecegine, anlatom, siizvarhg1 ve dilbilgisi
ac;:1smdan herhangi bir degikenin digerinden usi:Un tutula-
mayacagona dayanan taplumdilbilim kuram1.
(contrastive) gene/ Birimler aras1ndaki aynmlara, a)llncl
ve karltlokiara dayal1 iizellik; iim. sesbirim, sesbi-
limde en kUc;:uk aynmsal birimdir. da denir.
ayromsal dilbilim (contrastive linguistics) gene/ bkz. dllblllm.
ayrmtll1 (narrow transcription) sesbifgisi Sesbilgisel gevriyaz1
i:Urlerinin Slmfiandmlmasmda seslerin aluturulma iizellik-
lerini aynntJ.h bic;:imde yans1tan 9evriyaz1 i:Uru; sesbirimcik
dllzeyinde yaptlan 9evriyazl. kr. ayrmtosoz qevriyazo.
ayrmbsoz (broad transcription) sesbilgisi Sesbilgisel l(evriya-
Z! i:Urlerinin s1mfiandmlmasmda sesleri ses birim dllzeyinde
yans1tan vevriyaz1 i:Uru. kr. ayrmtoh
diller (isolating languages) gene/ bkz. yahnlayan diller.
azonhk dlli (minority language) toplumdilbilim Bir uikede c;:agunluk di-
line aranla daha az say:1da insan tarafmdan ve
taplumda baskm almayan dil. Farkh dilsel toplulukiar ic;:in-
deki giil(menler 9agunluk:ia azmhk dili kanumunda alan ken-
di dilleriyle birbirleriyle iletiim kurarlar. Tiirkc;:e, Almanya,
Hallanda vb. uikelerde azmlik dili alarak kanuulmaktad1r.
37
B
baglacm lasaltmast.
(coherence) metindilbilim Metninfsoylemin derin ya-
ptsmcla kavram ve baglanttlardan olueyan butunluk; metni
yedi temel ogeden birisi. Tutarllllk da denir. bkz.
metln, metlndllbillm.
(incompatibility) anlambilim Sozcukler arasmdakl
anlam ilieykilerinde bir dizidekl bir ogenin seviminin iitekl
ogeleri dteyanda brralanasl, onlan kapsam vtkarmasl
ile ilgili ozellik; om. 'gill larm!Ztdtr' demek 'gill siyah, beyaz,
rna vi vb. deglldir' demektir. Ozellikle renkler, deger yargtlan,
asker rutbeleri vb. bagdaeymazltk balammdan an-
lamlandmllr.
(dependent) siizdizim (i) Dilbilgisi voziimlemelerinde ana
tumceye bagl1 alan, onun yantumcesi giirevinde, tek baeyma
latllamlamayan tumcecik; iim. Herkes [o adaym se<;ilmesi}ne <alr
dt tumcesinde o adaym se<;ilmesi bagunll tumcedir. (ii) Bagunsal
dilbilgisinde bir ust birime baglt alan birim.
bai\lmh bif;lmblrlm (affix/bound morpheme) bi<;imbilim Yaln!Z baeyma
gorunemeyen bivimbirim; om. TUrkve'de {-llk}, her zaman bir
sozcuk govdesine eklenmesi gerektigl igin bai?;tmll bivimbi-
rimdir; ayn-ltk, tutumlu-luk, vb. Bai?;tmll bivimbirimlerin, sozcuk
govdesine eklendikleri yere gore iinek, sonek, igek, aynk ek
olarak adlandmlan degleyik turleri vardtr; om. TUrkve 'de ktp-
kmntzt siizc11gundekl ktp- onek, ayn-l!k sozcugundekl -Uk talast
ise sonektir. TUrkve'de ivek yoktur. Tagalog dilinde ettirgen
yaptstm olueyturan {-urn-} talast bir ivektir; om. fikas, 'f-um-
38

ikas' krey.
baglmSIZ bit;imbirim (free morpheme} bic;:imbilim Yaln1z baIna g6n1-
nebilen bi9imbirim; Om. evci, kitaphk, arabacz s6zcllklerinde ev
1
kitap ve araba hirer bai1;tms12 bivimbirim, {-CI} ve {-Ilk} taktla-
n ise bai?;tmll bigimbirimlerdir. Ad, eylem, niteleyici, belirtev
gibi agtk kilme ogeleri ve ilge\', baglag, unlem gibi dilbilgisel
ieylevleri bulunan kapah kilme ogeleri bai?;tmstz bivimbirim-
lerdir. krey.
bailmSIZ bit;imbirim k1s1tlamas1 (free morpheme constraint) bic;imbilim
Sankoff ve Poplack anlayteyl dogrultusunda ikldilli
ortarmnda bir dildeki bai?;tmh bigimbirimin sesbilimsel ku-
railar nedeniyle iiteki dildeki siizluksel yaptyla butunleeyeme-
mesi durumunda ortaya vtkan lasttlama; om. lspanyolca ve
lngilizce konueyan ikidillilerde -eando bigimbirimi flipiendo (lng.
'flipping) gibi bir yaptda yer alabilirken 'catchendo (Romaine
1989) gibi bir yaptda sesbilim kurallan nedeniyle lasttlandti?;t
ivin yer alamamaktadtr. krey. ksttlamast.
bagtmSIZ (free variation) genet, sesbilim Sesbilimde bir
sesbirimcigln siizcuk ivinde belirli bir konumda siizcugun
anlamtm degieytirmeden bir baeykastyla degieytirilebilirligi iizel-
ligi; iirn. TUrkge'de /p/ sesbiriminin siizcuk sonlannda so-
luklu [ph] ve soluksuz [p] olarak olueyturulabilmesi bai?;tms!Z
degieykenlik ozelligini sergiler; fip/ [iph]/[ip].
bailmSIZ Slrah tiimce (juxtaposed sentence) sOZdizim Ortak ogesi ol-
mayan, ancak anlam yalanlli?;t nedeniyle bir arada bulunan
s6zcUklerin olu!'Jturdugu s1rah tUmce tt'nii; 6rn. Mevsimlerden
kt,itt, kt<tn da en soguk giinleriydi.
bagtmSI7. sOylem (free discourse) metindilbilim Kahp sOz ve anlatlmla-
ra karey1t olarak, soylenecek ileti ve soyleme bigimi konusun-
da daha gok ozgilrluk bulunan soylem tum. bkz. soylem.
baglmSIZ ti.imce (independent sentence/clause) sOzdizim Kendi
kullantlabilen, dilbilgisine uygun tumce; om. Okula giderken
arkadtt,1tm1 gordiim tumcesinde arkadtt,1tmt gordiim bai1;tms12 tum-
39
I

bagmtt (ilkesi)
ce, okula giderken tiirncedir. Sanattan vazgeqilemez bagim-
S!Z tumce omegidir. Ana tiimce de denir.
bagmtt (ilkesi) ((principle of) relevance) edimbilim (a) Grice'm onerdigi
ve bi!dirieyimi diizenledigi one suriilen ieybirligi ilkesini oluey-
turan dart alt ilkeden biri; (bkz. ilkeleri) (b) 1986 YJ.-
lmda Dan Sperber ve Deirdre Wilson tarafmdan ortaya atilan
Bagintl Kuram!'nm temelini oluturan bilisel nitellkli terim.
Bagintl ilkesi uyannca, her sozce her eyeyden once dinleyici
i<;:in bagintlh olacagi iletisini taey1r ve bu temel ileti asia sor-
gulanmaz. Bildiriim olgusunu bir maliyet-ki\r dengesi ola-
rak tan1mlayan bu ilkeye gore her sozce 'en az zihinsel <;:aha'
harcanarak yorumlarur ve bu <;:aha karlhginda elde edilen
baglamsal etki (anlam kUmesi) ile harcanan zihinsel enerji
arasmda bir denge oluur. Bu dengeye gore bir s6zcenin yo-
rumlanmasl i<;:in gerekii olacak zihinsel enerji ne kadar az ve
karthginda elde edilen anlam(lar) ne denli doyurucu ise, soz
konusu sozce 0 denli bagintth olacakl:!r; om. bir otobus ga-
nnda henuz tamilan bir kiinin Yolculuk ne tara/a? sorusuna
verilebilecek U yan1tlardan
(1) Burdur'a.
(2) Antalya yiizunden bir turlu geliemeyen Burdur'a.
omekierinden birincisi, ikincisine oranla daha bagint!hd!r.
baimtdl sOylem (connected discourse) metindifbilim Dil birimlerini
(ses, sozcuk, tumce vb.) tek tek ele alan yakialma kartt
olarak, bu birimlerin birbirleriyle baginl:!lanm, bagianl:!lanm
one pkaran dil anlaYJ.l sonucu ele alman dil diizlemi; bag-
laeylkilk, bagdatkilk, bagmtth soylemin anlallmasmda iki
temel kavramdtr.
bagla9 (conjunction) bi,imbi/im lki sozcugu, sozobegini ya datum-
ceyi baglayan sozcuk; ilevlerine gore stralama ve yantumce
bagia<;:lan, yapllarma gore ise yahn, turemi, bileik bagla<;:lar
olarak ayrlltrlar. Tilrk<;:e'de bagla<;:lar yap1lan bak!mmdan ya-
lm bagla<;:lar (ile, ve, fakat, ancak), tfuemi bagla<;:lar {gen;ekten,
asltnda, vb.), bilelk bagla<;:lar {oysa, yoksa), ve obekiemiey bag-
la<;:lar {ne var ki, bu nedenle) olarak dart kUmeye aynhr. S1ralama
40
baglak
bagla<;:lan ilev!eri baktmmdan eeyit konum ve ilevdeki soz-
cuk, sozcuk obegi ve tumceleri baglar; om. ile Ahmet] gel-
di. Yantumce bagla<;:lan ilevsel a<;:tdan anatumce ile yantum-
celeri bagiar; om. Bugun ders qal'""'ayacagm qok yorgunum.
baglak (conjunct) siizdizim Bagla9 tarafmdan birletirilmi soz-
cUk, sozcuk obegi ya da tumcelerden her biri; om. ile
Mehmet bagla<;:h adobeginde, Ay,e/Mehmet hirer baglakttr.
baglam (context) gene/1- Bir dil biriminin bitiiginde ya da <;:ev-
resinde onu anlam, ilev, yapt bak!mmdan etkileyen birim ya
da birimler; i9 baglam, dil i9i baglam da denir; 2- Sesbilimde
ses ogelerlni yevreleyen, bir<;:ok durumda bu ogelerin gorevi-
ni, degerini belirleyen <;:evre. 3- Dil birimlerini etkileyen dil
dll etmenlerin tumu; durum baglamt da denir. Om. zaman,
yer, konuan kiinin konumu, cinsiyeti.
baglamdan bagtmsJZ (context-free) siizdizim Oretici Dilbilgisinde dil
kurallannm belli bir baglama bagi1 olmaks1zm ge<;:erli olma
durumu.
baglamdan-bagtmstz kural (context-free rule) siizdizim Oretici Dilbil-
gisinde, kurallann soldaki ulam1, goriinecegi baglam1 belir-
ginletinneden sunan yenidenyazma X -> Y. Bu tur
kttral, yenidenyazma kurallanmn ana ozelligidir. bkz. yeniden
yazma.
bailam duyarhjsrmrlamah (context sensitive/restrictiVe) sOzdizim Dilde
kurallann yaln!Zca belirli bir Y<'Pl baglammda ge9erli olma
durumu; om. bazl dillcrdc edilgen donueyumu yalmzca ge<;:ili
eylem bagianuyla smtrhd1r.
bailamlama (contextualization) gene/ SOzcUk, t:Umce ya da her-
hangi bir dil biriminin kullanild1gt bagiam1 belirleme duru-
mu. Dil birimleri baglamdan bagimstz olarak anlailamazlar,
bir bag! am i<;:inde yorumlan1rlar.
baglamll dizin (concordance) siiz/iikbi/im Sozcukierin kullan1m stkil-
gim baglama bagh olarak gosteren dizelge. Baglamh dizinler
41

ozellikle sozluk yap1mmda veri saglar.
baglama (binding) siizdizim Dretici Dilbilgisinde, bir adobeginin,
bir adobeginin gostergesinin belirleme
durumu; Orn. kendini tamttt tUmcesindeki kendini dO-
ad!lmm gostergesi, ozne konumundaki konUmaC! tara-
fmdan belirlenir ya da baglamr; bagla)'lCl gilrevindeki adobe@
ancO.l, baglanan adobe@ de bag11'd1r. Dretici Dilbilgisi Kura-
mi <;:er<;:evesinde, baglama ozellikleri bakumndan adobekleri
adll, artgonderge ve gonderge bi<;:imleri (G-bi<;:imleri) olarak
ii<;: ture ayrll1r. bkz. ilkeleri.
Baglama ilkeleri (Binding Conditions, Principles of Binding) sOzdizim
Dretici Dilbilgisinde gonderim ag1smdan u<;: adobegi tiirunun
baglanmasm1 duzenleyen ug ilke.
Bag lama ilkeleri
A ilkesi: Bir artgonderge yonetim ularrn (YU)'nda bagh olmalJ.du.
B ilkesi: Bir ad!l yonetim ulammda ozgiir olmahd1r.
C ilkesi: Bir G-bi<;:imi her yerde ozgiir olmahd1r
Om. Tiirk<;:e'de gondergesel ozellikleri alan birimler:
(i) Polisler, gruplann; birbirlerine.,
1
; saldirmasi]-na se-
yirci kald1
(ii) Polisler, gruplarm; or!lara,
1
.i/k saldirmasl]-na seyirci
kaldl
(iii) [0, seviyor]
A ilkesi, (i) omegindeki [+gondergesel] ozellikli adlhmn
YU iginde bag!I oldugunu, YU baglanamayaca@m
ag1klar. (ii) omegi, B ilkesinin ongordugu gibi, [+ad!ls!l] ozel-
likli ad!lm, bir gondergenin ozellikler sergiledigini, YU
i<;:inde ozgiir oldugunu, gostermektedir. Omek (lii)'te G-bi<;:imi
kendisine k-buyursa da, YU i<;:inde veya
herhangi bir AO'ye bag!I olamayaca@ omeklenmektedir.
Kuram1 (BK} (Binding Theory) siizdizim Dretici Dilbilgisin-
de adobeklerinin gonderim ozelliklerini duzenleyen modul.
lkl adobegi arasmda baglant1s1m belirleyen bag-
42

lama yap1sal ozelliklerini saptar. Buna gore, Ali
}w1dini seviyo1; Ali Qnu seviyor, ve Ali .dy.w
1
yi seviyor Omeklerinde
Ali, alti <;:izili adobeklerle a)'lU konumsal i<;:indedir ancak
yalmzca ilk omekte Ali ile kendi arasmda bulun-
maktadir; Ali, oldugu kendi ad1hm bagiar;
Ali bagla)'lCl, kendi bagh'd.!r. Ali, kendi'nin onculudur. Baglama
kurammda baglanma Baglama llkeleri ile duzenle-
nir. bkz. Baglama ilkeleri.
baglantl (agglutination) ba@mh bigimbi-
rimlerin bir s6zcUge art arda eklenmesi; Orn.
yaptsal-ct-hk siizcuklerinde olan bir9ok ek bir-
birinin arkasma de denir.
baglantlll diller (agglutinative languages) gene/ dilbi-
limde yap1sal 6l<;:utler kullan!larak, s6zcuklerin gekim bi<;:im-
lerir!ln 6zelliklerine gore yaptlan stmfiand.!rma
<;:ergevesinde belirlenen ve eklerin birbiri ar-
dma eklenerek yeni birimler diller. Y almlayan
(isolating) ve bukUmlu (inflecting) dillerden ayn olarak baglantih
dillerde kilk yoktur. Baglant!h dillerin bilinen en iyi
ilmeklerinden biri Tiirk9e'dir; Japonca da baglant!h diller-
dendir. Eklemeli diller, diller de denir. yalmlayan dil-
ler, bukumlu diller.
baglantdl (connected speech) soy/em Tek tek silzcuk ya da
silzcuk kiimeleri yerine, birbiriyle baglant!h birden <;:ok silz-
cuk, sozcuk kumesini igeren dogal soylem bi9imi. Silzcukle-
rin tek tek anlamlar1 yanmda daha buyiik bir butunce iginde
yer almalan sonucu sesletim ilzellikleri, ezgi diizenle-
ri vb. vard!r; bu nedenle ilzellikle soylem <;:iiziimlemelerinde
tiimcelerin tek tek incelenmeleri yerine ilteki tiimcelerle
kileri, baglantilan ilnemsenir.
baglantlh sorular (supplementary questions) konuma Haber
tartieymalannda sunucular tarafmdan yoneltllen temel soru-
ya ek olarak sorunun baeyhk altinda sorulan gok
sorular. Bu sorulann ug ilzelligi vard1r. 1) So-
43
rular yamtm hemen ardmdan gelir, 2) Sorular yanttm sahi-
bine yoneltilir, 3) Onceki devam ettirir;
om.: (S): Efendim bu suikast iddiasmz siz nastl degerlendiriyorsunuz, i<;
bolgenin polisiyle irtibat kurabildiniz mi, gelimeler sizin cephenizde na-
stl? (K}: Enteresan bir hadise oldu, bir saate yabn bir siire bize muhatap
olacak bir tane yetkili bulamad1k. (S): Kimse m1?
(cohesion) metindilbilim Bir soylem ya da metnin yiizey
yaptsmda, dil ogelerinin birbiriyle ba@nt!lanmast; om. ad ile
adtllar arasmdaki ba@nt!lar, eylem zamanlanmn uyumu,
sozciik yinelemeleri yoluyla kurulan
kileri arasmda sayJlabilir. da denir,
baglaylcl (connective, connector) bifimbilim Dil birimlerini baglama
gorevi alan birimlere verilen gene! ad. Baglavlarla kimi belir-
tevler bu kiimeye girer.
bagh (bound) siizdizim bkz. Baglama ilkeleri.
(asymmetry) siizdizim Tiimce yapts! i9inde (ozne/
nesne, tiimle9/ekiem ... gibi) iki farkl! tiirdeki kurucunun bir
ilke, kural, siizge9, k!sttlama vb. farkit goriiniim-
ler sergilemesi.
baskm dll (dominant language) ruhdilbilim, toplumdilbilim ikidilli bireyin
dillerden birini otekine gore daha 90k bilmesifkullanmast;
ya da bir toplumda daha 9ok insan tarafmdan
i9in 9ogunluk dili konumunda alan dil.
(head) siizdizim 1- Sozdizimde bir obegin niteligini belirle-
yen kurucu. Obekier, yanstmalan olarak gorilliir.
Diller, ba gormekte alan ulamm obek i9inde ilk ko-
numda veya son konumda olmasma bagh olarak on-bah ve
son-bah diller olarak iki smtfa aynlrr. Tiirk9e, eylemin tiimce-
de son konumda olmast (om. Ogrenciler odevlerini yap!!), ilge9lerin
tiimle9lerinden sonra gelmesi (6rn. a/eyama dogru) ve bir adobe-
ginde, niteleyecilerin addan once gelmesi (om. U koede duran,
siyah paltolu adam) bakunmdan son-bah dillerdendir; ingilizce
bir dildir. Oretici Dilbilgisinde, Qizelgesine
44
biQimbirim
gore X, konumundaki ulam; orn. okulun yeni yanetim odalan obe-
ginde odalar, obege ulamsal ozelligi ([+A]) ile birilkte diger bii-
tiin ozellikierini (om. [+9ogul]) aktarmas! baklmmdan obegin
baIdrr. bkz. (:izelgesi. 2- Bi9lmbirlmde, bir
sozliiksel ularrum belirleyen kurucu.
biqimbirim (morphophoneme) sesbiiim, bkz. biqimsel
sesbirim.
Degi\)tirgenl (Head Parameter) siizdizim Dretici Dilbilgisinde, ba-
obek yap!Sl i9inde, obegin diger oge!erine gore bata ya da
sonda yer almastyla ilgili orn. Tiirk9e'de
sagda (yani, obegin sonunda) iken ingilizce'de soldadrr. bkz.

sesbirim (archiphoneme) bi<;imbilim bkz. iistsesbirim.
dil (matrix language) toplumdilbilim bkz. temel dil.
(dominance) siizdizim Oretici Dilbilgisinde bir obeksel
ularn ile bu ulamdan pkan budakiar arasmdaki yap1sal ili-
ki; dogrudan ya da dolayh olabilir; om.
ki gosterimde QO (Qekim Obegi), U ktz AdObegi'ni dogrudan
yaptdaki diger budakian, S'yi veya A 'yi kitap
A(d)O(begi)ni, S(tfat) ve A(d)t, E(ylem)O(begi), AO ve E(ylem)'yi
T
/'---.-.
AO EO

s
I
i?u
A AO
I I
k!z kitap
dolayh olarak
E
I
okuyor
bir yap1da dikey i9erir.
(suppletion) bi<;imbilim Bir dizide ycr alan sozh1kbi-
rimin, diizenii sozcuk-bivlmlerine gore farkit alan sozciik-
bivimleri de i9ermesi; om. ingilizce'nin ey!em 9ekiminde go,
45
gonderim
going, goes, gone gibi bi9imler go eyleminin duzenli bi9imleri,
went ise bi9imidir.
gOnderim (disjoint reference) si:izdizim Bir ad6beginin
1
yO-
netim ulammda ve alas1 oncul alan bir adobegine
degil, bir adobegine, genellikle soz kanusu tumcenin
bir adobegine gonderimde bulunmas1; om. Zeynep
[durumu ona iletmesini] istedi tumcesinde ona, Ay,e ile
gondergeli alamaz, gonderirnlidir.
(trigger) siizdizim Herhangi bir dilbilgisel
oge; om. d-yap1da bir ne-Obeginin bulunmas1
eylemin edilgen bi9imbirimi sesbilimsel
adobeklerin DURUM yilklenmesini gerektirir.
ktsaltma (acronym) Bir sozcugun harfleri
kullarularak yapilan klsaltma; om. Ortadogu Teknik Universi-
tesi > ODTU, Kamu iktisadi Twkkiilleri >KiT, Tiirkiye Biiyiik Millet
Meclisi > TBMM, Posta-Telefon Telgraf> PTT. .
(head-to-head movement) siizdizim Oretici Dilbil-
gisinde, kanumundaki bir ogenin ancak yine alan
bir kanuma gerekliligini iyeren tum; om.
eylemin Q(eklm)Obegi'nin alan <:;EK(im)
0
gibi 9ekim yan-
Slmalarmm
b-buyurma (m-commanding) siizdizim bkz. biiyiii<Qiil buyurma.
bebek dili (baby-talk) ruhdilbilim Dil edinimi s6y-
sOzcUk, yekim, tUretim ve tllrnce yap1s1 ay1s1ndan, be-
beklerin kanumalanndan farkh alan dili.
beden dill (body language) gene/ iletiim i9in bedensel devinimle-
rin -bedenin durul?u, gOn1niimU, el ve yi.iz devinimlerinin-
kullarulmasJ. Daha teknik bir terim alarak
terimi de kullanilmaktad1r. Beden dili, dagal dile gore daha
smrrh simgeler kullamr ve dilzensizdir; beden dilinin kimi
simgeleri evrensel almakla birlikte, kUltUrler bed en di-
linin simgelerini bi9imde anlamlandmrlar.
46
belgisiz
belgisiz (indefinite) anlambi/im, sOzdizim Belli bir nesne ya da
nitelige kesin bi9imde gonderimde bulunmayan anlambirim;
om. Tiirkye'de kimi, (:OgU, her, biraz, birt;ok, bir her belgisiz
anlambirirnlerdir. Kimi dillerde belgisiz tan1ml1k da, orn. !ng.
a ve an, vardtr.
belgisiz adtl (indefinite pronoun) bi>imbilim Kesin bigimde bir ya
da nesne belirtmeyen ad1l; Om. baztstlbazllan, r;ogu, birkap, biri.
belgisiz Stfat/niteleyici (indefinite adjective) bi(:imbilim Bir ad1, ana
kesinlik kazand1rmaks1Zm nicelik, nitelik, benzerlik, aynhk
vb. aylS!lldan bc!irtcn niteleyici; om. bazt bir bayram
gUnU, her insan, batan diinya, birr;ok ogrenci dizimlerindeld bazt bir.
her, biitiin, bir9ok belgisiz niteleyicidir. ' '
belirleyici (specifier) siizdizim Oretici Dilbilgisinde iibeklerin
yap1sma gore buyilk9ul yans1marun en usttekl
budagmm 9DCUgu VC obek tek yansJma-
smda kardei kanumundaki ulamlan iyercn ust terim
(bkz. om. lngilizce'de a, the, this, John's ...
gibi 6gelerin adiibeklerinde belirleyici kanumunu daldurduk-
lan kabul edilir. <:;ekim obeklerinde belirleyici kanumu, oz-
neler tarafmdan daldurulur. Gosterici de denir.
belirsiz (vague) anfambi/im Bir 6nermenin anlammrn belirsiz ol-
mast ile ilgili iizellik; om. Elbet bir giin gelir llimcesinde belirti-
len zaman belirsizdir. Bulamk da denir.
belirtecimsi (adjunct) siizdizim Bir dilbilgisi belir-
te9 benzer alan, kullamlmas1 zarunlu olmayan
ikincil onemde bir oge; om. kesinlqtiginde gelecegim ya-
plsmda kesinle,tiginde belirtecimsi bir
yantUmcedir.
(adverb) siizdizim ve en usllinliik
dereceleri alan, alarak genellikle eylemin anlattJ!lJ
ve durumun tarz1m belirleyen sozcuk rum. Belirtevler,
mteleYicilerin, eylemlerin ve kendine benzeyen
belirte9lerin anlamlanm etklieyen, pekitiren ya da kls1tla-
47
belirte9 obe[li (Belii)
yan sozcuklerdir; om. Koarak okula gitti. Baham guzel konutu.
Aye dun geldi tumcelerinde koarak, guzel ve dun belirte<;tir.
Belirte<;ler, balammdan (i) hlmce belirte<;leri, (ii) eylem
obegi belirte<;leri ve (iii) niteleme belirte<;leri alarak li<;e aynhr.
Eylem obegi belirte<;leri genellikle nastl, nereye, nerede, ne zaman,
ni0n sarulannm yarubm verir. a<;tsmdan eylem
obegi belirte<; ulamlan (i) zaman belirte<;leri: dun,
hugii.n, ,Pmdi, hemen, yann, Once, sonrai (ii) yer-yOn yu-
kan., ileri, geri, Ust, alt, On
1
arka; (iii) durum dogrn,
guzel, biiyle, iiyle. Niteleme belirte<;leri derecelendirme belirtir:
daha, en, r;ok, pek, fazla, en r;ok. Tiimce belirte<;leri ise genellik-
le yaptlan onerme hakkmda a<;tstm ve
duygulanm belirtir; om. bana gore, mutlaka ve kaeyul belirteci
eger. Belirte<;ler yap!larma gore yahn, tureme, obek-
alarak aynhr.
belirte9 obegi (BeiO) (adverbial phrase) sozdizim ogesi belirte<;
alan iibek yaptstdtr; om. r;ok htzlt konu,uyorsun yaptsmda
ogesi htzlt alan r;ok htzlt obegi belirte<; obegidir.
belirtici (marker) sOzdizim Herhangi bir ulam1n gOsteren
bi<;imbilimseloge; om. uyum belirleyicisi, a<;t belirleyicisi, za-
man belirleyicisi, DURUM belirleyicisi vb.
belirtili (marked) gene/ Aymct bir 6zellik ya da belirti igeren bi-
<;im; ern. fcf sesbirimi iitumluluk igerdiginden jgj'ye aranla
belirtilidir.
bellrtisiz (unmarked) gene/ Yaygm, yanstz ve gene! alan dil ozel-
liklerinin niteligi.
bellrtme durumu (accusative) bi<;imbi/im dillerde eylemin nes-
nesi durumunda alan, eylemden dogrudan etkilenen ad ya
da adthn durumu. Bclirbne durumu Tiirk<;e'de [ -i, -1, -u, -11,
-yi, -yt, -yu, -yii] bi<;imbirimcikleri alan {-(y)l) ekldir; orn. lki
katlt bir evi begendik tumcesinde evi belirbne durumundadtr.
(fiat) sesbilgisi ve dudaklann yuvarla-
ttlmast gibi nedenlerle yeginligi azalan seslerin niteligi.
48
benimsenirlik
benimsenirlik (acceptability) sOzdizim, anlambilim, edimbilim bkz.
benzeryaprm (copying) siizdizim Crretici Dilbilgisinde obek yaptda-
kl bir obek yapmm bir bolumunc tatma iey-
lemlerinin bir turn; bu tatma tiirune gore, diller kapyalanan
obegin kcndisini seslendirmekle kapyalanant seslendirmek
arasmda se<;int yaparlar ve yaptrklan seginte gore a<;tk
ma ya da gizil dili 6zellikleri sergilerler.
benzerlik (paronymy) anlambilim, bi<;imbilim 1- Ses balammdan
birbirine benzcyen ancak ve anlam balammdan ayn
alan sozcuklerin 6zelligi; orn. lngilizce'de tail (kuyruk) ve tale
(6ykU), hair (sa<;) ve hare 2- Aym kokten
sozcuklerin niteligi, eeykokluluk.
(assimilation) sesbilim Bir sesin 91kl yeri ve bigimi a91-
smdan bir sese benzer ya da eey duruma gelmesi; orn.
parlamento, pantalon, anlamak, yanlt vb. sOzcUklerin parlemento,
pantolon, annamak, yanm olarak sOylenmesi benzeme sonucu
almaktadtr.
(dissimilation) sesbilim Bir sOzciikte bulunan ayn1
ikl sesin, aynt iki hareketinin seslere ve soy-
hareketlerine donlimesi. alaytnm tam ter-
si bir egilimle ern. Arap<;a'dan 6dlin9lenen muam
rna sozcugunun Tiirk<;e'nin leh<;e ve a@zlannda muamba ve
Farsga'dan 6dunglenen birader sozcugunun bilader alarak de-
nedeniyle ortaya <;tkmaktadtr. En yaygm
bi<;imbirimcigi [-11] alan {-11} edilgen bi<;imbiriminin Jl/ sesi ile
biten sozcuklerde [-ln] olmast da sanucudur-
orn. bul-ullbul-un. ,
benzetme (simile) anlambilim Bir nesnenin ya da eylemin ozelligini
bir yararlanarak ya da onu antmsatma yaluyla
ger<;ekleeytirme; ern. ker;i gibi inat<;t, kar gibi beyaz vb.
betlmlemell (descriptive) gene/ Dil olgularmt, kuralct
tersine, 'olmast gerektigi' i<;inde degil, aldugu gibi
saptamayt ama<;layan dilbilim Betimlemeli dilbilint
49
betlmleme yeterllgi
nesne!ligi, dizgeliligi vurgular; dildeki degieymelerle ilgilenme-
mesi, betimlemeyi eeyzamanh olgularla smtrlamast balamm-
dan da tarihsel dilbilimden aynhr. Salt tek bir dilin olgulan-
mn saptanmastyla ilgili olmas1 a<;!Slndan da gene! ve kareyt-
laeyurmalt dilbilimden farkhdtr. Betimlemeli yaklaey1m, gozle-
nebilir verilerle yetinebilir ya da Oretici Dilbilgisi anlayteymda
oldugu gibi olas1 verileri, sezgilerini de gozonune
alabilir. Betimlemeli temel amac1 o dile ilikin
dilbilgisini olueyturmak ya da ama<;larla kullamlmak
uzere veri saglamakt!r. Betimleyicilik betimlemeli
benirnsenmesidir.
betimleme yeterligi (descriptive adequacy) bkz. yeterlik diizlemleri.
beyindilbilim (ncurolinguistics) gene/ Dil ve kullan1m1mn
sinirlerle ilgili temelini inceleyen dilbilim dal1. Beyindilbilimi
beynin konuma ve duyma sure<;lerinin denetimiyle ilgili bir
model bu <;er<;evede konuma ediminde
s1ralanmas1 vb. konularla ilgilenir. Bu
ama<;la iki alandan veri toplar: duzeltmeci dilbilimin incele-
me alan! alan dil bozukluklan (kekeleme, soz yitimi, vb.) ve
olagan dil yanheylan (dil sur<;meleri, duraksamalar).
bnaklm (release) sesbilgisi bkz. ivedi bnaklm.
bif;em (style) metindi/bilim Bir metindeki dil kullan!rnlmn, bir ya-
zar ya da doneme ozgil diloze!likierinin rumu. Bi<;embilgisin-
de degieyen ama<;lara gore bigemin u9 oze!liginden soz edilir:
a) Bi<;em tek tek dil ogelerine (bi<;em ogelerine) dayanJr. b)
Bi<;em metinlerin bir ozelligidir (bu balamdan bi<;em ozellik-
leri vard1r). c) Bi<;em tarihsel, ieylevsel ve bireysel ozelliklere
baghd1r. de denir.
bittern Ozellikleri (stylistic features) metindilbilim Metnin, s6ylemin di-
line ozgil bellrgin oze!likier. Bi<;em ozelligi bi<;em ogelerinin
yinelenmesi ya da kaney1rn1 sonueu ortaya 91kar. Bu <;er<;eve-
de metinde dilbilgisi ogelerinin (ad, stfat, eylem vb.), sozcuk-
lerin (gene!, soyut, ol<;unlu, argo vb.) belli bi<;imde dailJhrnl
ya da kullan1rnt, metnin yap1s1 (anlat1, tartJeyma, a<;Jkiama,
50
blqembilim
mizah vb.) bir metnin bi<;em ozelliklerini olueyturur.
biqembilim (stylistics) gene/ Dilbilim ilke ve yontemlerinden ya-
rarlanarak bi<;emin ineelenmesi, bi<;em ol<;utlerinin bellr-
lenmesi ile ugraeyan inceleme alan1. Geleneksel yakiaey1mda
bi<;embilim yazm yap1tlanmn, belli bir yazar ya da donemin
dil kullan1m ozellikleri ya da bi<;eminin incelenmesiyle ilgi-
lenirdi. Bu donemde birey ya da belli bir kUmenin bi<;emini
yaeyamoykUsu (biyografi), ruhbilim, toplumbilim vb.1eri a<;J-
smdan ele alan degiik anlayteylar gorillmueyrur. <;:agdaey do-
nemde bi<;em incelemeleri daha gok betimlemeli bir yontem
kullanlr ve sozgelimi ol<;unlu kullan!mdan sapmalar! ele al!r;
metinlerin ilevleri ve metin rurlerinde dil kullan!rnl uzerinde
durur. Bu balamdan bi<;embilim birka<; yonellmi yans1hr: a)
Yontem balanundan bir metin <;ozilmlemesidir. b) Kuralc!hk
(normative) a<;tsmdan dil kullanunmdaki dogrulan bulmaya
yoneliktir (sozbilim yonelimli). c) Betimsel olarak metindilbi-
Jimle dogrudan ilgili bir aland1r ve bir metnin oteki ogelerle
(metin tUril, konu vb.), dil ozelliklerini a<;Jkiar.
de denir.
blqim (form) gene/ Dil ogelerinin anlam ve soyutlanrn!
durumu. Dilbilimde eyu anlamlarda kullamhr: 1- Anlam-
ieylev karJtl olarak bi<;im: Dilin anlamdan soyutlanm1ey ses
ve dilbilgisi yaptsm! anlat!r; tiimce, bi<;imbirim, sozcuk, ad
vb. birimlerin ses, yap1 ozelliklerini anlaimak i<;in kullanl-
hr. Bu <;er<;evede ieylev karttl bir anlam1 vard1r; om. bir adm
yap1s1 tekil, <;ogul, durum vb. belirlemelerle betimlenirken
ozne, nesne vb. adm ieylevini gosterir. Benzer ya da ozde
bilgisi ozellikleri gosteren bir dizi bi<;ime biqim.sel kame (soz-
cuk tUril) denir. Bu nedenle ses ve dilbilgisi Ol<;utleri biqim.sel
iil<;iitler olarak adlandmhr. 2- Toz (substance) karey1ti o!arak
bi<;im. Bu anlamda dilin ses ya da yaz1da fiziksel ger<;ekleey-
mesine karey1t olarak, konueyma ya da yaz1daki dil dfueni ya
da yap1yt anlaur. Burada bir soyutlama soz konusudur. 3-
Halliday'in dilbilim kurammda birbirine bailJmh u<; dfulem-
den dildeki yap1 ve sozcuk dfulemini anlatmak i<;in kullanilrr
(oteki dfulemler toz ve baglam dfulemleridir). 4- Bir dil bi-
51
biQimbilim
riminin bic;:imleri ya da ic;:in o birimin
bic;:imleri terimi kullarullr; iirn. gel, gelir, geldi, gelecek vb. 'gel' ey-
leminin bic;:imleridir. 5- MantJ.k ya da matematik kavramlan
yaluyla betimlenen, bir dil kurammm iizgii.n iizellikleri; bu
kullantm Oretici Dilbilgisinde iizellikle 'bic;:imsel genelceler'
(formal universals) kavrammda yaygmdtr. Bi<;imsel anlambilim
dagruluk yoluyla bir mantJ.k dizgesinin c;:oziimlen-
mesini anlat!r; bu yiintem dagal dilin c;:oziimlenmesinde de

biQimbilim (morphology) genell- Sozcuklerin, bic;:imbirimlerin ya-
ptstru inceleyen dilbilgisi alaru. Bu ac;:tdan, siizlukbirimlerin ve
siizcuk-bic;:imlerin surec;:lerini, bi9imbirimlerin bu su-
re9tekl ele altr. 2- Bir dllin dilbilgisinde, a dllin
siizlukbirimlerinin ve sozcuk-bic;:imlerinin surec;:lerini,
bic;:imbirimlerin bu sure9teki i9eren
biQimbilimsel DURUM (morphological CASE) sozdizim Uretici Dilbil-
gisinde, sesbilimsel ic;:erigi alan DURUM. Kuram 9erc;:evesin-
de, DURUM'un sesbilimsel alarak klsttlt alan
dillerde bulundugu varsayilan sayut DURUM ile bir
iirn. Tiirkc;:e'de belirt!ne, tamlayan, yiinelme, c;:tk-
ma, arac;: ve birliktelik bic;:imbilimsel DURUMdur ve strayla,
{-(y)l, -(n)In, -(y)A, -DAn ve -(I/y)lA} alarak Adtlla-
nn hic;:bir adiibeginin durum ekinin sesbilimsel ic;:eri-
gi bulunmayan ingilizce gibi dillerde ise sayut durum aldugu
One siiriilUr.
Ozellik (morphological property) bic;imbilim Bir biyimbi-
limsel ulamm sergiledigi iizelliklerden her biri; om. dilbilgisel
sayt Tiirkc;:e'de [c;:agulj veya [tekilj iizellikli olabilir. Bu ac;:t-
dan masa [tekllj, masalar [c;:agulj ozelliklidir.
biQimbilimsel ulam (morphological category) Butunleyici
dagilim ic;:indekl bic;:imbilimsel iizelliklerin ulam;
iirn. Tiirkc;:e'de 'tekll' ve 'c;:agul' adlarda ve eylemlerde dilbil-
gisel sayt ularmm Aimanca'da adlarda tekil/ c;:agul
aynm1n1n yan1srra 'eril', 'diil' ve 'yanslZ' olma 6zellikleri dil-
52
biQimbirim
bilgisel cinsiyet ulamtm kurar.
biQimbirim (morpheme) Dilde anlamll en kilc;:uk birim;
om. Kitap, masa, gozluk/kitaplar, masalar, gozlukler tumu de tek
tek siizcukler almakla birlikte c;:agul eki alan ikinci kilme-
deki sozcukler iki bic;:imbirimden kitap + c;:agul ....,
kitaplar. Bic;:imbirimler bagimlt ve bagimstz almak uzere ikl
ktimeye aynhr. Yukandakl orneklerde kitap, masa, gozluk ba-
gimstz bic;:imbirimlerdir, {-lAr} c;:ogul eki bagimh bic;:imbirim-
dir. Bic;:imbirimleri altbirimlere bic;:imbirimcik de-
nir; iirn. -lerl-lar c;:agul bic;:imbirimi {-!Ar)'m , -(n)in, -(n)iin, -(n)
un, -(n)m tamlayan bic;:imbirimi {-(n)In}'m bic;:imbirimcikleri'dir.
Bu anlamda bi9imbirimler bu altbirimlerden bir sa-
yutlamadtr.
biQimbirimcik (allomorph) Tek bir bi9imbirimin, sesbi-
limsel ya da bic;:imbilimsel bagll olarak ytizey
yaptda aldtgi bic;:imlerinden her biri; iim. Tiirkc;:e'de {-llk} bi-
c;:imbiriminin, unlu uyumuna gore [-Irk, -lik, -luk, -luk] altbic;:im-
leri bulunur. AltbiQim de denir.
biQimce (clitic) Sozcugu andtran ancak yaptsal alarak,
ozellikle sesbilimsel iizellikleri balnmmdan, bagimh bic;:imbi-
rim gibi bir birime bagimh alan ve tek kullam-
lamayan bic;:im. Siizcuk iinune eklenene iinbic;:imce (proclitic),
sonuna eklenene artbiyimce (enclitic) denir; Om. TUrkve'de
soru yaptlannda kullarulan mi bir artbic;:imcedir, geliyor mu
sun, gitt'in mi?
biQimcik (morph) Siizcuk-bic;:imlerin kurucusu olan, bi-
c;:imbirimin her bir iirn. evci-lik-te sozcugunde
strastyla ev, -CI, -Ilk ve -DA bic;:imbirimlerine alt hirer bic;:imcik
bulunmaktadtr.
bic;imsel sesbilim (morphophonology, morphophonemics) sesbilim, bic;imbi-
lim Sesbirimlerin dilbilgisi i<;inde, bic;:imsel apdan degerlendi-
rilmesine, bigimbirimlerin sesbirim ag1s1ndan incelenmesine
yiinelen sesbilim dah.
53
bi\'imsel sesbirim
bit;imsel sesbirim (morphophoneme) Ayn1 bi9imbiri-
min ve <;evrelere gore sesbirimlere dayanan
sayut bi<;imi. Bi<;imsel sesbirim, kume ayrac1 i<;inde yaz1hr;
om. [-dej -da] bi<;imbirimcikleri, {-DA} alarak yaZJhr ve bu ya-
ztmdan bulundugu <;evreye gore hem unlunun hem de unsu-
zlin bir;imlenecegi bi9imbirim de denir.
biQimsOzdizimsel s6zci.ik (morphosyntactic word) bkz.
bilgisel sozciik.
bildiri (message) genel lnsanlar arasmdaki kaynak bi-
rimdeki ir;erigin bir ser;im surecinden anlat!m1. Bir
makinenin mekanik hareketinde, hayvanlann i<;glldusel tep-
kilerinde, hatta insanlann ref!ekslerinde ser;im sureci soz ka-
nusu almad1gi ir;in bur!lar bildiri alarak kabul edilmez. Bildi-
rinin ir;in kaynak birimdeki ir;erigi anlatabilecek
se<;enekier arasmdan blrinin ser;ilmesi gerekir; om. Nasdstmz?
dendigi zaman Teekkiir ederim, iyiyim gibi bir yamtla
labilecegi gibi Biraz rahatstztm, Yorgunum, Teekkur ederim, iyiyim, siz
nastlsmtz? gibi yan1tlar da se<;enekier arasmda bulunabiimek-
tedir. Bildiriler sozlu alabildigi gibi sozsuz de alabilmektedir.
Yuz ifadeleri, el kal hareketleri, ve hirer bildiri
alabilir. ileti de denir.
(communication) genel lki birey
akur-yazar vb.) arasmda, birbiriyle bildiri
Gostergebilimsel ar;tstmn belirledigi bu gore,
akimdaki P gibi bir dinleyicide yine
P alarak aluunca saglanml alur. Bu 9er<;evcden
bak!lmca, belirli bir dulince, kadlama ve r;ozme yaluyla sa-
dece yer degitirmektedir. gore ise dinleyi-
ci ancak r;ozme izleyen bir pkar1m surecini izleyerek
ifade ettigi anlama Bu
gore dir!leyicisinin bilisel qevre-
ninde bir yaratmas1 anlamma gelir. Burada sozli
edilen sana ermesiyle birlikte, li<;
kilde artaya <;tkabilir: a) Dir!leyicinin <;evrenine, daha
once sahip almathgi bir bilgi ekienir; b) Dinleyicinin
54
ilkeleri
r;evreninde daha onceden var alan bir bilgi, dagrulanarak
kuVVetlendirilir; c) Dinleyicinin sahip aldugu bir bilgi,
lanarak silinir. bkz.
bildiri!lim ilkeleri (maxims of conversation) edimbilim Felsefeci H. P.
Grice'm aldugu yer alan ilkeler buru-
nu. Bu ilkeler, bildirieyimin daha etkili ve duzglln alabilmesini
saglayan gene! kurallard1r ve biraraya gelerek i$birliiji ilkesini
Nitelik ilkesi, dagruyu soylemek
durumunda aldugunu belirler. Diger bir
dagrulugundan emin almad1gi ya da dagruluguna ilikin ye-
terli dayanagimn bulunmadlgi hir;bir soylememelidir.
Nicelik ilkesi, kanuucunun bildiriimde hedeflenen amaq
dagiultusunda yeterince bilgilendirici almasm! ongorlir; ka-
dinleyiciyi gereginden az ya da gereginden fazla bil-
gilendirmemelidir. Ba{pntt ilkesi, kanuucunun bildiriimin
amac1 ile bagint!h almas1m ongorlir. ilkesi,
cunun duzenli, ilz, bulan1khga ve belirsizlige yer vermeden
OngOrUr.
sezdirim (conversational implicature) edimbilim H. P.
Grice'a gore almayan ve
duzenleyen ilkelere surekli uymakta aldugu varsaytmma da-
yanan sezdirim; Orn. Yemek haztr sOzcesine Ben dt$anda yemitim
yanttlm veren bir bildiriimsel sezdirim araciligiy-
la neden yemek yiyemeyecegini sezdirmektedir. Bu tlir ka-
numalarda dinleyici, hangi bildiriim ilkesini
hangi nedenle <;ignedigini buimaya ve sezdirilen anla-
ma bu ekilde var1r. bkz. sezdirim.
bildirme klpi (indicative mood) anlambilim, sozdizim Eylemin gosterdi-
gi durumu kiisel tutum belirtmeksizin, yans1z bir
bir;imde anlatan, bildirme tiimcelerinde kullan1lan kip; 6rn.
Kar yagtyar. Eve gitti.
bildirmetilmcesi (declarative sentence) sOzdizim Soru, buytUm, Unlem
rumceleri kalan, salt bildirimde bulumnayt ama9layan
rumce. Diiz tiimce de denir; om. Dan ge9 geldi. (acuk rok hasta.
55
ii
il
I
I
I
1 ..


(component) sOzdizim, an/ambJ1im a) Dilbilgisini oluturan
temel biih1mlerden herbiri. Sozgelimi, Dretici Dilbilgisi Ku-
rammm ilk evresi olan Syntactic Struetures'ta obek yaptst
bileeyeni, dilm1eyum ile bi<;:im-sesbilim bileeyeninden
olueyur. Aspects'te ise obek yaptst bileeyeni yerine, ulamsal
ve sozcuksel bileeyeni i<;:eren taban bileeyeni vardtr. b) Anlam-
bilimde sozcuk anlamlanm olueyturan ozellikler; om. 'oglan'
siizcugu 'insan, erkek, <;:oeuk' bileeyenlerinden olueyur.
(componential analysis) an/ambilim Sozciik anla-
rmnm, sesbilimdekl ayrnct iizelliklere benzer bi<;:imde, anlam
bileeyenleri apsmdan incelemnesi; bu yaklaeytmda bir s6zcugun
anlarmmn bir dizi bileeyenden olueytugu varsayillr; om. k12 siiz-
ciigu [+insan, +dieyi, -yetieyklnj bi9intinde bileeyenlere aynlabllir.
ikidillilik (compound bilingualism) ruhdilbilim Srrab ikidilliligin
tersinc iki dilin aym baglam i<;:inde ogrenildigi ikidillilik du-
rumu; om. lngilizce ve T0rk9e'nin eeyit stkllkta ve koeyullarda
konueyuldugu bir evde dogup buyiiyen 90cukta edinim sure-
cinde aym anlama gelen sozcukler aeya@dakl eyemada goriil-
dugu gibi zihinsel sure9lerle birbirine bag!anabilmcktedir:
book= kitap
I \
lkitap I lbukl
krey. snail lkidillillk, alt s1ra1t ikidillilik.
sozciik (lexicalized compound word) bi;:imbiUm lki ya da daba
9ok sozcugun dilin kurallan dogrultusunda bir araya gelmesi
ve kaltplaeymastyla olueyup anlamlt tck bir birim ieylevi goren,
anlarm kendini olueyturan sozcuklerin anlammdan ba@mstz
bir sozliiksel birim niteligi taeytyan dizim; om. bilgisayar, arapsa
ft, hammeli, bilirkii
1
gelgit, bUyUkelr;i, denizaltt, aga9kakan, bit;erdOver,
dt,bakey, vb.
bile!?ik tiimce (compound sentence) sOzdizim iyinde birden yak yargt
bulunan, dolayistyla astl yargmm bildirildigi temel tiimce ile
tiirlu yollarla ana yargtyi tamamlayan yan tiimcelerden olu-
an tumce; 6rn. Annesi duymU..}sa Uziintiiden kahrolmU..}tur ya da
56

---------------
Bayle olmalt diyardu degieyik ozellikieri olan bileeyik tumcelerdir.
Kimi dilbilgisi kitaplannda giriik tiimce (ula91t yantumceyle
olueyan tiimce), kaynatk tiimce ad ya da ey-
Jem yantiimcesi i<;:eren bileeyik tiimce), katmerli bileik tilmce
(ayn rurden en az iki yanrumce i<;;eren tumce) vb. ayn
ayn ele abnmaktadtr.
bile,me (compounding) sOzdizim fki ya da daha fazla s6z-
ciigun birlikteligindcn baka bir s6zciik oluturma sureci;
orn. bt!fbakan, ba ve bakan sozlukbirimlerinden, u;:ug bocegi ise,
11<;: s6zciikten olueymueytur. bkz. siizciik.
(compounding) bi;:imbilim, siizdizim Baeyka durumlarda ba-
gtrnS!Z de olan aym ya da degieyik sozcuk smtfmdan iki
ya da daha <;:ok sozcugun yeni bir kavramt adlandtrmak i<;:in
yan yana getirilmesi; Orn. bilinr;altt
1
4veren, toplu talm, yazar kasa,
toplu konuti devre mi1lk, kabin, vergi iadesi, reddetmek, naz etmek
1
siiz etmek, ba.wunnak, kara

sarpa sannak vb.
bilgilendirici (informant) gene/ bkz. denek.
bilgi yap1s1 (information structure) siizdi'zim TU.mce ya da s6zcede
6gelerin iki temel ilkeye dayab olarak belli bir bi<;:imde duzen-
lenmesi. Bu tcmel ilkc!er eyunlan kapsar: 1) konueyurun, din-
leyen ya da okurun var olan bilgisine ilieykln varsayim!an, 2)
konUUr jyazann oncelemek istedigi ogeleri. Buna gore baz!
6geler bazt iigcler ise odaklantr.
bilgisayar (machine translation) gene/ Bilgisayar yard1m1yla
bir dildcn otcki dilc <;;eviri. Son elli yildan bu yana
bu alanda kimi stmrlt, teknilr konular insan yardt-
rnl olmakstzm yetkin bir <;;ev!riye olanag1 bulunama-
rnteyttr; ancak bu sozcuk, yap! bilgisi ve dilin
ieyleyieyine ilieykin dikkate degcr veriler Alanda
suregelmektedir.
bilgisayar dilbilimi (computational linguistics) gene/ Bilgisayar bilimi
kavram ve teknikierinln dil sorunlannm incelenmesindeki
kullantmtyla ilgilenen dilbilim dal1. En onemli alanlan
57
anlam
-------------------
arasmda konuma bircimi (speech synthesis), bilgisayar ycviri-
si, yapay zeka tamkh dizin saYJlabilir.
anlam (cognitive meaning) anlambilim Bir s6zcUgG.n, s6z Obegi-
nin, tiimcenin ch diinyadaki gondergesiyle bagmbsmdan olu-
aD anlam. Diiz anlam, gonderimsel anlam da denilmektedir.
bili!?sel Qevre (cognitive environment) anlambilim agtstndan belir-
gin durumda alan olgulann biitiinii. Bildiriim s1rasmda bir
kii i9in fiziksel vefveya zihinscl olarak criilebilir vefveya
canlandtnlabilir alan bir olgu, o k:ii i9in ubelirgin" (manifest);
belirgin olmak (manifcstncss), duyular aracil1gJyla algilanabilir
veya 9lkanmJar (inferences) yoJuyJa Criilebilir olmak anlamma
gelir. Sohbet ederek yiiriiyii yapan iki yamnda
yiiriidiikleri 1rmagJn, a anda konuma konusu edilmesc bile,
her ikisi i9in de belirgin oldugunu soyleyebiliriz. Bu ncdenle,
birisi tarafindan aniden dile getirilccck Gelecek sefer
oltalanmtzJ da getirelim sozccsi yadJrgatlcl olmayacaktlr.
birebir (biuniqucncss) scsbilim Sesbirimlcrle ses dcgi-
keleri arasmda birebir karlllkhllk olmasl gcrektigini ileri su-
ren sesbilim ilkesi.
birey dil (idiolect) toplumdilbilim Tek bir konUUrun dil dizgesinin,
dil ozelliklcrinin tumu; dilin bircysel kullamm1 ya da bircyin
dil kullammL Leh9e ya da dil birey dillerinin ortak paydala-
nmn oluturdugu bir degike olarak nitelencbilir. Birey dil
kimi zaman bireyin belli bir donemde belli bir dil degikesin-
dcki a!Jkanhklan olarak da tannn!anabilir.
birey ses (idiophonc) sesbilim Tck bir birey dile ozgii konuma scsi.
bireysel dil Ozellikleri (indexical features/indices) genet Bireyin kullan-
d!gl seslerin nitcliginde ya da el yaz1smda goriilen biyolojik,
ruhsal ve toplumsal ozellikler. Terim 9ogu zaman bir kimse-
nin bolgesel, toplumsal ya da meslekle ilgili 6zelliklerini be-
lirleyen dilsel kimligini anlatmak i9in k).l1Jani11r. Kii ozellikli
anlatJmlar da denir. bkz. birey dil.
58
bireysel dil varl1g1
-----------------------------------
bireysel dil varht!t (individual linguistic repertoire) toplumdilbilim bkz. sOzel
dagar.
bireysel ikidillilik (individual bilingualism) toplumdilbilim Bireyin iki dil
bilmesi ve kullanmas1 durumu. Bireyin bu dilleri edinimi ve
ogrenimi a91smdan 9eitli ikidillilik turleri aYJrt edi!mieytir;
om. ikidillilik derecesine gore tam ikidillilik-yandillilik; ikin-
ei dili ogrenme yal ve ogrenme bi9imine gore dogalfbirincil
ikidillilik -ikincil ikidillilik; ilevsel anlamda cdilgen ikidillilik-
uretken ikidillilik vb. kr. toplumsal ikidillilik.
birlkme (cumulation) bi>imbilim Tek bir bi9imeigin birden faz-
la biyhnbirirnin ger9eklemesini saglamasJ durumu; om.
TUrk9e'de eylemlerin ge9miey zaman 9ekiminde -k, hem 1.
hem de 9ogulu gosterir. Bu anlamda, birikme alaey1m
bi9hnbirimleri yaratlr.
birinci eklemlilik {first articulation) genet anlambilim Dilde en
kii9iik anlamh birimlcrden olueyan eklemlilik duzeyi; om. Ki-
tabl aldt tumcesinde kitap, -t, al, -dt en ku9uk anlamh birimler-
dir ve birinci eklemlilik duzeyini oluturmaktadlr. Bu duzey
en kii9uk g6stergelerden kuruludur ve hem gostereni hem de
gosterileni ilgilendirir. Aynea dilin tutumlu bir dizge olmaSJ-
m saglar ve dile sonsuz saYJda bildiri uretme olanag, sunar.
kr. lkinci eklemlllik.
birincil ikidillilik (primary bilingualism) toplumdilbi/im, ruhdilbilim Dillerin
9oeukken evde ya da okul gibi diizenli egitim verilen kurum-
lann dJmda, daha 90k 9evrede ieyitilerek ogrenildigi
ikidillilik durumu. Dogal ikidillilik de denir. kr. ikincil ikidillilik.
birincil kurucu (immediate constituent) sOzdizim bkz. dolays1z kurucu.
(compound) bis;imbi/im iki ya da daha 90k bailJmslZ birimden
oluan, anlam baknnmdan baey ilcvini goren sozcugiin aJt Sl-
mftm belirten yapL Turk9e'de tamlama!ar birleik yap! omekle-
rid.ir; Om. qamatrtnaHnast
1
qocuk arahast
1
okulqantast, dilbilim
1
vb.
(combination) gene/ Bir birimin dizimsel boyutta baeyka
59

birimlerle kurdugu bagmtJ..
tarihsef difbilim,scsbilgisi,sesbilim 1-Tarihsel dil-
bilim farkh alan birimlerin daha
sonra 2- Sesbilgisi ve sesbilimde tiir-
lerinden biri.
birlenme (conspiracy) sesbi/im Sesbilimde ortak yonleri alan bir
dizi kurahn genelleme ve !rural tasarrufu i9in tek kurala in-
dirilebilmesi durumu.
birliktelik (collocation) siizdizimi Sozcillderin diizcnli bir bi9imde
birlikte kullarulmalan durumu; om. sigara i""ek, yemek yemek,
toplantt yapmak, konferans diizenlemek (konferans yapmak ohnaz). Ya-
banct dillerdc khni eylemlerle ilge9ler de birlikte kullanthr; om.
lng. go to, depend on, agree with, look at vb. de denir.
birliktelik durumu (comitative) Birlikte olma}'l anlatan ad
durumu. Tiirk9e'de bu durum -(y)ZA bi9imcesi ile belirtilmek-
tedir; om. Zeynep arkadalanyla oyun oynuyor tiimcesinde arka-
dalanyla birliktelik durumundadtr.
bitimli (tclic) anlambilim Eylemlerin ve durumlann bak:t-
mmdan dogal vc bclirli bir sonu olmastyla ilgili ozellikleri;
Om. Besteci bir besteliyor ti.imcesinde besteleme eylemi bi-
timlidir, :;:arkm1n bestelenmesinin tamamlanmas1 ile sana
crcr; bcstcnin tamamlanmamas1 durumunda isc, yan-
da yani durum sana bitimsiz.
bitimsiz (atclic) anlombihm Eylemlerin ve durumlann bak:t-
mmdan dogal vc belirli bir sonu olmayan, hcrhangi bir nok-
tada kesilmesi mumkiin alma ozelligi.; om. Sanatt;t piyano t;ahyor
tiimcesinde piyano 9alma eylemi bitimsiz bir olayi bclirtir,
sanat91 herhangi bir an piyano 9almasma ara vercbilir.
bitimli.
sOzce (adjacency pair) r;Oziimlemesi iki konuJ?mactrun
birbirini izleyen bag,nttll sozcelerinden birim. Ozellik-
le 90Zumlemesinde kullanthr. etkinligin-
de selamlama-selamlama, soru-yantt, 9agn-kabul, 9agn-geri
60
diller
9
evirme vb. sozce tiirleri vardtr.
diller (agglutinative languages) gene/ bkz. baglantlli diller.
sozciik (polysynthetic word) Birden fazla ulamt,
zorunlu bal9mlt bi9imbirllnlerle stralayan sozcuk. TUrk9e'de
kandmlabilirsiniz sozcugunde ettirgen, edilgen, yeterlilik,
zaman, 2. ve 9ogul gosteren bi9imbirimler art arda zo-
runlu olarak
bitmemi\) (nonperfective) anlambilim,siizdizim TU.mcede belirtilen i ya
da olayin, sozcenin ycr aldtiP zamanda oldugunu ve
sonucunun arunda hruii ge9erli oldugunu belirten
eylem ve bi9hni; orn. Ahmet kitap okuyor tumcesinde
okuyor belirtmektedir.
(perfect) onlambilim,siizdizim TUmcede belirtilen ya da ala-
yin, sozcenin yer aldtiP zamandan once oldugunu ve
sonucunun antnda ge9erli oldugunu belirten ey-
lem ve bi9imi; om. Ahmet tiimcesinde eyle-
mi belirimektedir.
(perfective) anlambilim, sOzdizim Bir iin ya da olayt.n, kl.sa
sureli, anhk bir olgu oldugunu belirten om. Ahmet
tiimcesinde belirtilen olay tumcenin s6ylendigi andan
once yer ve
Bloomfield izleyicileri (postBloomfieldians) gene/ 1940-19501erde
ABD'de etklli alan dilbilim kuramctlarmm adt. En onemlilc-
ri Z. Harris, C. F. Hockett ile G. L. Trager'dir. Bloomfield'in
daha da ileri goturerek dagzlunczhk yontemini
Bu gore dil bi9imleri anlamdan bag,m-
stz olarak ve anlam ele almmadan once 9ozftmlenmeli ve dil
betimlemesi son derece kesin ve katJ. bir strasma gore
yftrutuhnelidir. Bu daha sonra 'bulgulama
(discovery procedures) ad1n1 almttlr.
boguk (mellow) sesbilgisi Ayinct ozellikler kurammda seslerin soy-
ve akustik bak:tmdan daralma, daha az 9aba, stkltk ve
yeginlik:le soylenmesi.
61
bojlumlanma
bogumlanma (articulation) sesbilgisi bkz. eklemleme.
bojlumlu (articulated) sesbi/gisi bkz.
(empty opemtor) sozdizim Dretici Dilbilgisinde sesbil-
gisel i<;:erigi almayan ieyleyici. Kurama gore ilgi ad1lmm g5-
Iiinmedigi arta9 yap1lannda, anun yerinde bulunan ve derin
yap1da uretildigi varsayrlan 5gc. Tiirk<;:e arta<;: yap1lannda baey
aldugu varsayrhr; 5rn. U$, {mahkemenin t
1
verdigij} karar.
(gapping) siizdizim Genellikle s1rah tiimcelerde, yinele-
necek ogenin sesbilimsel alarak durumu.
Tiirk<;:e'de one ya da geriye dagru alabilir. 5rn. Ali
eve gitti, Mehmet okula, Ali ekmegi kesti
1
Mehmet yedi, Ali ekmegi kesti,
yedi vb. bkz.
(gap) siizdizim Dretici Dilbilgisinin Y5netim ve Baglama
Kuram1'nda, dilbilgisel alarak (5zellikle Yans1tma l!kesi'nce)
belli bir kanumda bulunmas1 beklenen ama sesbilimsel ala-
rak age. AD!L, adtl, iz g5Iiinumlerin-
dendir. Aynca bkz. asalak
(cavity) sesbilgisi Ses yalunda anatamik alarak bulunan ve
scslerin ilzelliklerini ve bmlarun kazanmastyla ya-
kmdan etklli alan alanlar; om. afltz burun
Ozne (Null Subject Parameter) bkz.

ulam (empty category) sozdizim Dretici Dilbilgisinde, dilbilgisel
alarak (ozelliklc Yans1t1na ilkcsi'ncc) y-yap1da sesbilimsel ger-
almayan ve ad5begi kanumlanm dalduran sayut
ilgelerden herhangi biri. Bunlardan ADIL ve adtl, d- ve y-yaptda
yer ahrken ne-izi ve AO-izi sanras1 y-yaptda
Ulam ilkesi (Empty Category Pdnciple) sozdizim Dretici Dilbilgi-
sinde, YOnetim Kuranu'n1n merkezi dUzenlcmelerinden biri;
yaptlannda yer 6genin yerinde btrakbflt
iz'in yonetilme zarunlulugunda aldugunu belirtir ve y6netil-
me belirler; bkz. tam yonetim, ADIL, adll.
62
------- --
ta!inma (vacuous movement) sOzdizim Orctici Dilbilgisi Kura-
mmda, etklsi yiizey yaptda gozlcmlcnmeyen tiiriidur
ve ingilizce'de ozne kanumundaki ne.Obeklerinin, diger ka-
numdaki ne.Obcklcri gibi TDMLE<; yanstmasmm Belirleyici
konumuna ta:;anmas1nda gOriilUr. 6zne konumunun llimce
yap1s1 i<;:inde en salda almasmdan dalayr ozne kanumunda
alan ne.Qbeginin yer baeyuna orn.
{
1
VM
0
Who, [
06
t, loves me)]? >[
1
0M
6
[
06
Who loves meJ]?
(dialcctalization) toptumditbilim bl<;:unlu dilin, ozellik-
le g69 ve gibi taplumsal a!gulann neden aldugu
dili<;:i sanucu leh<;:e vc afltz!ardan faz!aca etkllen-
mesi, bu sanucu alarak 6lviinlu dilde leh9e ve
a@z 5zelliklerinin nedeniyle birtaklm
dalgalanmalarm artaya <;:tkmast durumu.
bOiiimsel (partial assimilation) sesbilim bkz. yan
OncUI (split antecedent) sOzdizim Bir g6nderimsel anlatlm
ivin ikl (ya da daha fazla) adobeginin artak on-
cui; om. Ben. Musta/a'ya. [ ADIL. .hu 9altpnay birlil<te haZtrlamak}-tan
I } IJ
soz etmfrtim tiimcesinde, g5ndergesel alan birlikte ADIL't, iki ayn
oncul -ben, Mustafa tarafmdan birlikte baglanmaktadtr.
budundilbilim (etbnolinguistics) toplumdilbilim Dili budun tiirleri
ve budunlann apsmdan ele alan dilbilim dalt.
Budun kiiltiiriinun, yaama biviminin dile yanstmast, dil-
dunya ve budundilbi!iminin ilgi alanlar1 ara-
stndadtr. Budundilbiliminin incelcmc konulan kimi zaman
taplumdilbilim ve insanbilimle
budunsal yontembilim (ethnomethodology) toplumdilbilim 19701erdc
Amerikan taplumbiliminde, daha sanra dilbilimde
<;:6zum!emesinde kullantlan bir adt. Bu
taplumbilimdekl tiimdengelim a@rhkl1 sayrsal teknikler yeri-
ne, taplumsal insanlann kullandtklan
lan vurgular. Bu baklmdan veri alarak ses kayrtlan ve dagal
kullamhr.
63
I
. ___ ____j
bulamkllk
bulan1kl1k (ambiguity) anlambilim, sOzdizim Soyutlamada, bir sOzdi-
zimi yap1s1mn birden 9ak anlambilimscl yarumunun bulun-
. mas1 6zelligi; Om. Ali annesini sever tUmccsinde anne Ali'ye ait
alabilecegi gibi bir da ait alabilir; bir
le, rumce bulamkt1r. Bulamk nitelemesi "anlam1
bazuk veya nitclemelcrindcn farkhd1r. Bir bu-
lanlk tumccnin her biri kendi i9inde yarumlanabilir birden
fazla akumas1 vard1r.
buyrum (command) edimbilim, sOzdizim ilevi birine bir eyey yaprna-
sml siiylemek alan tumce. Buyurma anlatan tumceler ge-
nel!ikle buyrum bi9imindedir. Buyrum tumceleri '!Urk9e'de
eylem kiikleri ile yap1hr: ge/1, git! vb.
buyrum kipi (imperative mood) sOzdizim Eylemi buyruk anlatan kip;
buyrum tumcesinde kullan1lan kip. Buyrum klpi daha 90k
ustkanumdakl klmselerce kullan1hr. Kaptyt aq! (;iqekleri kopar-
maytn! Hemen buraya gelin!
buyrumluk (directive) edimbilim,sOzdizim J. Searle'Un sOzeylem sinif-
lamasmda kulland1gi kUmelerden birisi. Buyrumlugim ama-
Cl bir klmseyi bir yapmaya yiinlendirmektir. Bu yiinlen-
dirme buyrum kipi kullan1larak (kap1yt aq), uygun siizcukler
kullan!larak (lilt/en kap1yt aqmtz. Sizce huraya otunnamda saktnca
var mt?) ya da ezgileme yaluyla yap1labilir.
buyrum tiimcesi (imperative sentence) edimbilim YUklemi buyrum ki-
pinde alan rumce. Buyrum tumcesi buyruk (emir) anlattJgi
gibi uyan vb. de anlatabilir: Bak ,u yaramaza! Deme-
yin! Bunu duymamt$ltm.
btiktim (inflexion, accidence) bifimbifim Gelcneksel dil incelemelerin-
dc bi9imbilim kapsammda elc aiman dilbilimin ana biilum-
lerinden birisi. Siizcugun dilbilgisi yerine
getirirken kiik ya da giivdesindekl anlat!r; iirn.
Velet-evlat; hilkiim-hakim. Sozcuk kiikUndekl/ giivdesindeki iizel-
likle urilu kiikel giivdeye birtaktm saneklerin
getirilmesiyle dilbilgisel ve anlamsai yerine
getirilmesini saglayan bi9imbilimsel iizellik. BukUm ile hem
64
biikiimlii
---------------------------------
ad ve ad saylu iigclerde hem de eylcmlcrde durum, cinsiyct,
zaman, kip, 9at1, sa)'l gibi ycrine gc-
tirilmcsini saglanmaktad1r; iirn. Ar. cahil siizcugunun 9agulu
cehele'dir; kiiktc bulunan vc uzun siiylenen I a: I, bilkUm sa-
nucu lel'ye lng. write-written-wrote, Aim. trinken-
trank-getrunken de bukUm sonucu artaya
Biikiin de denir. bkz. biikiimlii diller.
bUkiimiU (ficctional, fusional) Bi<:imcik ile, onun zorunlu
bagimh bi9imbirimi arasmda birebir baglanhmn kurulama-
d!gi bi9imbilimsel giirunum. Bu rur yap1larda birden fazla
bi9imcik tek bir bi9imbirimle baglanl! kurdugu gibi, bu bi-
vimciklerden biri, aym zamanda, bi9imbirimlerle de
baglanl! kurar.
biikiimlii diller ([in]fiecional languages) gene/ Siizcuk duzeyindcki
yap! iizelliklerinc dayanarak yap!lan dil smtfiamasmda
dilbilgisel ve anlamsai 6zellikle kiikteki unlunun de-
ve birtaktm soneklerin eklenmesiyle belirten dil-
ler. Bu dillerde bUkiime sOzcU.kler durum, cinsiyct,
zaman, kip, 9at1, sa)'l belirtebilir. Arap9a, La-
lince vb. bukUmlu dillerdendir. biikiimlli diller, diller de
denir. yalmlayan diller, baglant1h diller.
biiriin/biiriinbilim (prosody) sesbilim 1- Sesbilimde ritimdekl,
tondakl, luzmdakl, yilksekliktekl
2- Kimi zaman 'par9aiisru' ile kullan!l!r, ama dar
anlamda (l)'dekl giinderimde bulunur, geri kaian
par9aiisru iizcllikler diliitesi (paralinguistic) iizel!ikler alarak ad-
landinltr. Firth tarafmdan ortaya konan scsbilim kuram1nda
(burilnsel sesbilim) burune iizel bir kanum ve rum
siizceye ya)'llan burun olgulan (tumce burunu, seslem buru-
nu vb.), unlu ve unsuz gibi parya sesbirimlerden
biiriinbirim (prosodcmc) sesbilim Sesbilimde anlam ay:tnci ilevi
alan burun algusu.
biiriinsel Ozellikler (prosodic features) sesbilim BU.rU.ne ilikin olan
Ozellikler. Ritim, ton, hiZI, yUkseklik, vurgu biiriin-
65
biiriinsel sesbilim
-------------------------------
sel ozelliklerdendir.
biiriinsel sesbilim (prosodic phonology) sesbilim Vurgu, ton, ezgi,
uzunluk gibi pargaustil sesbirimleri ve bunlarm bildiriim-
dekl gorevlerini inceleyen sesbilim dah.
biitiince (corpus) gene/ Dil betimlemelerinde ya da dil konusun-
daki varsaYJmlan dogrulamada kullamlan yazth/ sozlu veriler
toplam1. Orctici dilbilimcilcr dil butilncclcri zorunlu olarak
bir segmenin urunudur, bu nedenle sm!rhdlr diycrek eletiri
yoneltmiler, dilin butilnlugune ulamak igin dilbilimcinin
sezgilerinin de veri olarak kullarnlabilecegini one surmiiler-
dir. Dilbilim incelemelerinde butuncenin kapsamh ve dilin
biitiiniinu kuatacak bigimde olmas1 ve yeni verilerle des-
teklenmesi gerekir.
biitiince diizenlemesi (corpus planning) toplumdilbilim Dil duzenle-
mesi kapsammda dil belirlemesi yaptld1ktan sonra se9ilen
dilin/ dei/;ikenin ol9iinletirilerek gelitirilmesi ve ilcvinin
artmlmast ile ilgili gahma/ gaba. Cumhuriyet doneminde
Tiirkiye'de gergekletirilen dil duzenlemesi surecinde derle-
me ve tarama gahmalan yanmda Tiirkge'nin kendi kok ve
cklerindcn tiiretmc VC birlceytirme yoluyla da yeni SOZCUk[cr
urctilmi, gergeklctirilen butunce duzenlcmesi sonucu olu-
turulan yeni dilin gelimesi saglanml ve ilevi artmlmitlr.
biitiinleyici dai:lllm (complementary distribution) sesbilim Bir ses y:if-
tinin belirli bir ses 9evresinde karIhklt olarak birbirlerini
dtlaYJCl bigimde oluma ozelligi; om. 1'iirkge'de soluklu [p"]
scsi ilc soluksuz [p] scsi biitiinleyiei dag,hm i9indcdir. Soluk-
lu [p"] sozciik ve seslem balannda, soluksuz [p] ise scslem
sonlannda bulundug,mdan biiliinleyiei dagthm i9indedirler
ve [p"J ve [p] sesleri jpj sesbiriminin sesbirimciklerini olu-
turur.
biitiinleyicilik (complementarity) anlambilim bir
tilrii. Bu tiir karttltkta terimler arasmda bir derecelenme
yoktur ve terimlerden birinin kullan1m1 otekinin dilanrnast-
rn gerektirir; orn. evli - bekar biitilnleyici bir karIthkttr, daha
66
biiyii dili
bekar, t;ok bekar gibi derecelenme soz konusu olamaz. Dilbilgi-
sinin rum bileenlerinde biitilnleyici dag,hm ozelligi gosteren
birimler biitiinleyicilik sergiler.
biiyii dill (glossolalia) toplumdi/bilim Kimi topluluklarda ya da mez-
heplerde buyii ya da ruhsal annma amac1yla kullanilan dil
t(irU. <;:ogunlukla belli sozcuk ya da yapilann esrik bir bi9im-
de yinelenmesi bigiminde goriilebilir.
biiyiik Ol9ekli yap1 (macro structure) metindllbilim Van Dijk'in ortaya
atttgi, bir metnin biitiinciil anlam ve edim yap!Slnl agtklayan
bir kavram; kiigiik ill9ekii, yerel diizlemdeki (tilmce, obek,
obck yaplSl vb.) ilikiJere karlt o)arak metnin biitilnunu ku-
atan izlek, konu, mctin plan1, dunya bilgisi, metin tilrii vb.
ogclcrin ctkileimi olarak ortaya 9J.kan biiyiik ill9ekil yapl-
lar, soylemin biitunlugunu ve bagdatkbgirn belirler, tum-
ce otesindeki bagdalkllgi saglayan bir yapilanmaYI anlattr.
6te yandan mctindeki sozeylem ve bunlann ilikileri metnin
edimbilimsel buyiik ol9ekli yapllanrn oluturur.
biiyiik OZNE (big SUBJECT) sozdizim Orctici Dilbilgisinde, ozne
tiirlerinden biri; ozellikie gii9lii uyum scrgileycn diller goz
oniinde bulundurularak, <;:ekim bbegi'nin vc Ad 6begi'nin
Belirleyicisi konumundaki adobeklcri dtmda UYUM'un da
ozne ilevini ustlenebilegi one suriilmiitiir; Biiyiik 6ZNE
Siz. [e. kendinizi,
1
. sut;lama-ym). diyorsunuz tumcesindeki baglama
1 J ,,
ilikisini oyle a91kiar: kendi doniiliisu, yoneteni (yerlemi
eylem)'i ve ulaIlabilir bZNE'sini taIyan, bulundugu tiim-
cecik igindc baghdtr. A91k9ast ulaIlabilir bZNE'si alt tiimce
iginde bulundugundan aym uyum 6zellikierini tatsa da ana
ozne ile edizinli olamaz.
bUyiik Unlii uyumu (palatal harmony) sesbi/im Bir s6zcUk iyinde bu-
lunan unlulerin on ve art iinlu olmas1 bak:Jmmdan uyumu.
Tiirkge s6zcuklerde ilk seslemde bulunan unliiniin sonraki
seslemlerde bulunan iinlulerin art ya da on unlu olmalanm
belirlemesi yoluyla ortaya gJ.kar. Buna gore bahk, sogan soz-
cUklerinde art; evcilik, dU:}Unmek s6zcUklerinde ise On UnlUler
67
buyurma
bu!unmaktad1r. Damak uyumu, kalmllkincelik uyumu da denir.
bliytikf;UI buyurma (maximal command) sOzdizim Dretici Dilbilgisindc
bir ya!mz tiimleeinin uzerinde degil de y6netim alamm
buylikqul yanslma i<;:indeki tum 6gelerin uzerin-
deki etkisini belirten buyurma tum. Bu kavram bir
tiimleein niteligini bclirledigi kadar belirtecinin vc belirleyiei
konumunda bulunan uyenin de niteligini belirledigini a<;:lk-
lamakiadlr,
yanstma (maximal projection) sozdizim Dretiei Dilbilgisinin
Aamal1-X <;;izelgesinde, bir bam, 6zellikierini aktard1ijl en
list budaijln dallandlrdlijl s6zdizimsel ulam. bkz. Al;amaiiX
<;izelgesL
biiyiik'fUI yanstma (maximal projection movement) sOzdizim
Uretiei Dilbilgisinde taImanm yalmzca buylikqul yanstma-
lara uygulanabilecegi, onun bir b6lumune uygulanamayaca-
ijlm belirten tatma tiiru.
bliyiilbne eki (augmentative suffix) bi9mbilim Bir sOzcuge, Ozellik-
le bir ada ekiendiginde buylikiuk kavram1 ekleyen ek; 6rn.
kocaman-koskocaman
1
iri- ipiri
1
uzun-upuzun vb.
68
c
canlandtrma (revival) toplumdilbilim Dil dlizenlemesi surecinde s6z-
varhijl dlizeyinde bavurulan ilemlerinden biri;
yapilan taramalar sonucu eskiden var alan ama sonradan
unutuhnu 6geleri yeniden kullamhr duruma getirme. Can-
landtrma ile ortaya 91karilan siizcuk, ya eski arilarmyla ya
da arilam genilemesi ya da arilam daralmasma ugrayarak
kullantlabilir. Nitelik, save!, us vb. dil dlizenlemesi surecinde
Tilrkge'de canlandmlan 6gelere 6rnek g6sterilebilir. Oil canlan
dtrmast da denir,
canll (animate) anlambilim Ozellikle adlann stmfland1rilmasmda
kullanilan, insan, hayvan gibi canh adlar kUmesi; anlambllim-
de adlan niteleyen evrensel arilam 6zelliklerinden birisi; 6rn.
r;ocuk, kedi, baltk canh adlardtr; su, ta, tahta canslZ adlardtr. kr.
cans1z.
canstz (inanimate) anlambilim Ozellikle adlarm stmflandtrilmasm-
da kullanilan su, kalem, dag vb. adlar kUmesi; anlambilimde
adlan niteleyen evrensel anlam 6zelliklerinden birisL kr.
canll.
caymaca (anacoluthon) metindi/bilim, sOy/em fOzi.imlemesi Olagan, bekle-
nen tiimce yap1smda kesinti yaparak baka bir yap1ya y6nel-
me, bir tlimce yaptslm bitirmeden bir yaptyla s6zlinu
sfudurme edimL incelemelerinde kullan!lan gele-
neksel s6zbilim terimi; 6rn. Ne diyordum? Her neyse! Saat kar;?
Cenevre Okulu (Geneva School of Linguistics) gene/ Aralannda C.
Bally, A. Sechehaye, H. Freice ve R. Godel'in de bulundugu,
F. de Saussure'un g6rlilerini yorumlaYJ.p gelitirmeyi amag-
69
Chomsky Dilbilgisi
layan dilbilim okulu. Cenevre Okulu dilbilimcileri yapiSal dil-
bilimin alanlara uygulanmas1 konusunda
ilzellikle bivembilim alamnda ilzgiin ilriinler ver-
Dil ediniminde ruhbilimci J. Piaget'nin
benimseyip de bu okulun ilyeleridir.
Chomsky Dilbilgisi (Chomskyan Grammar) gene/ N. Chomsky tara-
frndan dilbilgisi modelleri ile bunlann
bi9imlerini anlatan tcrim.
cins (gender) anlambilim, sOzdizim Kimi dillerde sOzcUkleri,
sOzcU.k kiimelerini eril, diil, yanslZ, canh, cansiZ gibi kiime-
lere aJlrmak i9in kullamlan dilbilgisi ulam1. Dogal cins ile
dilbilgisel cins arasmda birebir yoktur. Dogal cins
ger9ek dilnyadakl varhklann durumlanyla ilgilidir; dilbilgi-
sel cinsin bununla dogrudan yoktur; orn. Fr. Ia table
(masa) ve le livre (kitap) sozcukleri dilbilgisel cinsi gosterir.
lngiiizce'de yalruzca kimi ad1llar {he, she, it) dilbilgisel cins gos-
terir. Tiirk9e'de dilbilgisel cins yalmzca Arap9a'dan ahnan
kimi sozcilklerde goriilebilir ancak bu aynm sozcilk dilzeyin-
dedir, dilbilgisinin diger boyutlanm etkilemez; 6rn. memurl
memure; Ali/ Aliye.
cinsiyet dill (genderlect) toplumdilbilim Bir dilin silzvarh-
jp., silzcilk sevimi vb. yilnlerden toplumsal gruplar iyinde yer
alan farkh cinsiyetlere gore kullamlan bi9imi; eril, canh,
cans!Z gibi aynmlan anlatmakta kullamlan dil Son
Jlllarda kadm ve erkegin dil kullan1m1, sorunlar1 ap-
smdan incelenmektedir.
CO!jkU i!jlevi (emotive function) anlambilim Dilin COkusal anlam1n1n
ajp.rhkl1 oldugu ilrn. reklam dilinde, pro-
paganda vb., ama9h dil kullan1mmda dinleyene dilnilk duy-
gusal etldyi ortaya pkanr.
70
(modernization) toplumdilbilim Dil dilzenlemesi sil-
recinde, belirlenmi alan dili bir araCI olarak ilteki
dillerle duruma getirme silreci.
9ai!r1 (conative function) anlambilim R. Jak<Jbson'un belirledigi
buyilk illvekli all! dil blrisi. Bu dilin ahcwa,
dinleyene yilnelik olarak kullan!mlnt vurgular; ozellikle buy-
rum ve seslenme silzceleri bu yerine getirir.
(association) giistergebilim Bir dil blriminin oteki dil blrim-
lerini usa getirmesi. Bi9im ya da anlam baklmmdan bajp.nt1h
alan silzcilk kilmelerinin bir alan! i9inde oldukla-
n silylenir: bilgi, bilgin, bilge, bilim aym alan1 i9indeki
sozcilklerdir. F. de Saussure bu terimi dizisel (paradigmatic)
Bir tUmcede bulunan ogelerle dilin gi-
zil giicunde bu ilgelerle bajp.nl!h olarak bulunan 6geler dizisel
olarak ilrn. para, kredi, 9ek, nakit arasmdakl ilikiler.
Aynca bkz. dizisel baj!mt1.
anlam (associative meaning) gOstergebilim Bir sOzcUk iitil-
diginde kiide 9agnl!rd1jp. anlamlann tilmil; ilrn. gill silzcilgu
'ktrm!Zl, diken, gilzel, 9abuk solan' vb. anlamlan 9agnl!ra-
bilir; bunlann toplam1 gul silzcilgunun 9agnImsal anlam!-
m oluturur. 6zellikle bellek-kavram ilikilerini incelemekte
kullamlan bir anlam tUriidilr.
9aprazlama (s1mrlamas1) (cross over (constraint)) siizdizim Dretici Dil-
bilgisinde egilndergeli adilbeklerinin birbirlerinin ilzerinden
atlamalanna yol a9acak kimi yerdegitirme dilnilumlerinin
uygulanmasm! sm!rlayan ilke; om. bu ilke C:,acuk kendini ytkadt
71
...... --------------
Qarpmall
tiimcesinin, Kendi qocuk tarafmdan ytkand1 gibi bir edilgen yapl-
. ya a9klar.
9
arpmall (flapped) sesbilgisi bi9iminc dayah o!arak yapl.lan lin-
siiz s
1
mflandrrmasina gore dilucunun hafif9e dokun-
maswla unsii.z. 1Urk9e'de ara, S1ra gibi sozcliklerde
jrf iki uruu arasmda bulundugunda 9arpmah bir linsiizdfu.
Qekim (inflection) bi,imbilim Sozlukbirimin bulundugu yap1 i9in-
de sOzci.ik-bic;imlerini yaratma sUreci; Om. evi, evimiz, evde,
eve, evin, evinin vb. ev sOzlUkbirimin bu sUrec;le oluturulmu
sozcuk-bi9imlcridir. Qcklm, sozlukbirimler yaratan
ti.\retim sureci ile
(jekim eki (inflection suffix, inflexion suffix) bifimbi/im Ad, sllat ya da
cylem kok vc govdelerine eklcnerek eklendigi sozcugc tum-
ce ;
9
indekl belirtici dilbilgiscl ozclligini veren ck.
klm eki adlarda durum, cinsiyet, sayt, iyelik; eylemlerde
uyum, c;atl, zaman gOsterir.
t;ekimli diller (inflectional languages) gene/ bkz. bi.ikiimlii diller.
Qekimsel (inpectional) bi,imbilim Gene! anlamda, 9ekime
olan. Bi9imbilimde vekimsel ek (9e_kim eki), adlarda 9ogul,
durum, cinsiyet, sayt; eylemlerde zaman, uyum ve sayt),
9
atl gibi dilbilgisel ulamlan i9eren ektir. Bu terim, dil tipoloji-
sinde bukUmlu dilleri gostermek i9in de kullan1hr.
Qekim iibegi (lfekO) (inflectional phrase) siizdizim Dretici Dilbilgisinin
Y6nctim vc Baglama Kuram1 vc daha sonraki cvrclcri c;erye-
vesinde, ogesi [ZAMAN], [UYUM] ve belki de kiplik 6zellikie-
ri i9eren Qekim'in buylik9ul yans1mas1.
Qekimsiz (uninflected) bi,imbi/im Bir sozcugun ti.\mce i9indeki
vini belirtici dilbilgisel ozelliginin bulunmad1g> durumlardakl
niteligi; Orn. c;,ocuk
1
ev' dedi tUmcesinde ,ev, c;ekimsizdir.
(nucleus, kernel) sesbifim Bir ezgi biriminde ses yliksekli-
gi a91smdan en belirgin seslem; seslemin zorunlu 6gesi (<;:o-
gunlukla unlu).
72


(contradictory) anlambilim S6zcU.kler aras1ndaki iylcm ili!?-
kilerini anlatan bir tcrim. tumcelcr i<;:erdikleri sozcuk-
ler a91smdan anlam gosterirlcr; om. 0 bekar adamm
kanst avukatttr yeli:?ik bir tUmcedir, bekar ve kar1-S1 s6zcUkleri
birbirlerini kavramlard1r. Bu ti.\r i9in
kimi dilbilimciler biitiinleyicl terimini de kullan1rlar.
yeviri (translation) gene/ Bir kaynak dilde metin ve ile-
tiyi yap1, anlam ve duzleminde saglamaya
bir dile (erek dile) aktarma bu
sonucu ortaya 91kan uriin. Qeviri geleneksel
aynmlardan birisi bagtmh/ sozcugu sozcugune (literal) 9eviri
ile baijtms!Z (free) 9eviri arasmdakl aynmd1r. Sozlu 9eviride
yazll1 9eviriden ayn olarak e{izamanh (simultaneous) ve ardtl
(consecutive) c;eviri gibi aynmlar varchr.
9evre (environment) gene/ Bir birimin bitiiginde ya da yaklnln-
da bulunan birimlerin baglam; om. Ti.irk9e'de
unlu uyumu bir birimin yeVresindeki birimlere gore duzen-
Jenir: sorunlsorunlar, kalem/kalemler. Birinci seslemden sonraki
seslemlerde bulunan unluler kendilerinden once gelen un-
luler tarafmdan etkilenmektedir. Bu anlamda 9evre, ogeleri

9evriyaz1 (transcription) gene/, sesbi/im 1- Dil seslerini dUzenli ve
tutarh bir bi9imde yaz1ya ge9irme yolu. lki turii vard1r: Ses-
bilimsel 9evriyaz1 yatlk iki 9izgi i9inde ve yalmzca dilde
alan sesbirirnleri gosterirken sesbilgisel 9evriyaz1, sesleri bu-
ilin ve ozelliklerini goz onunde bulundurarak
ayra9 i9inde gostcrir. /b/ sesbilimscl, [b] scsbilgisel
<;:evriyaz1 ile gostermeyc omektir. 2- Farkh abece kullamla-
rak bir metni tum ozelliklerini koruyarak bir
ka abeceye aktarma yolu; om. Arap abecesi ile olan
Kutadgu Bilig R. R. Arat tarafmdan 9evriyaz1s1 yapl.l1p Latin
abecesiyle
91kar (benefactive) sOzdizim, anlambilim bkz. yararlanan.
qtkma (ablative) bi,imbi/im K.imi 9ekimli dillerde ad ya da ad soy-
73
lu sozciiklcrde kaynak, aynlma gostercn durum.
Tiirk<;:e'de 91kma durumu {-DAn} ekl ile gosterilir; orn. c;ocuk
okul-dan gef geldi.
(output) gene/ madeliride kaynak birimin gonderdi-
gi gostergelerin tiimii.
<;itt TUM Siizgeci (Doubly Filled COM!' Filter) siizdizim Oretici
Dilbilgisinde bir TOMLEQ budag,mn birden fazla a<;:1k oge iQer-
mesini engelleyen siizgc<;:. lngilizce'dc birden fazla saru soz-
ciiguniin tiimlecin belirleyicisi kanumuna taeymd1g, yapll.ann
dilbilgisi aldugunu belirler; orn. 'John wondered frUMO [which
book] {for whom] fc
6
Bill taught}}, [-
6
Who where

has he seen]].
TOMLEQ kanumunda birden fazla a91k ilgenin bulundugu bu
tilmceler siizge<;: tarafmdan elenir.
eklemlilik (double articulation) gene/ lnsan dilinin en kil9iik an-
lamb birimler (anlambirimler) ve en kil<;:iik ses birimleri (ses-
birimler) arac!.hg,y!a artaya koydugu duzen. (:ift eklemlilik
dagal dillerin en onemli ozelliklerindendir ve Frans1Z dilbilim-
ci A. Martinet'nin onderi aldugu
da onemli bir yer tutmaktadlr.
4tift ilgilendirme (double relativization) sOzdizim Bir orta9 yap1s1mn
6gelerinden birinin bir iist arta<;: yap1s1mn aldugu yap1;
orn. {{e, e
1
yollad'ii'J mektup
1
geri gelen] adam. Bu ornekte adam, en
alttaki tiimcenin ozne kanumundaki sessiz ulam e ile eeydizin-
lidir ama ayn1 zamanda bir iistteki tiimcenin de hedefidir.
seslemleme (amhisyllabicity) sesbi/im Bir dildcki scslcmlendir-
mede iki iinlil arasmdaki iinsuzlerin her iki yandakl sesleme
Uye olmas1na izin veren kural; Om.

de-ni-zal-tt sOzcUkle-
rinde aldugu gibi.
(bilabial) sesbi/gisi, sesbi/im Her iki dudag,n birbirine
dakunmas1yla soylenen iinsuz; !PI, lbl, lml <;:iftdudaksll.
Unsiizlerdir.
(bilateral opposition) sesbi/im, siizdizim Prag Okulu
74

sesbilim kabul cdilen bir tiirii. Buna
gore It I ile I dl arasmdaki karIthk tek bir ozellige, yani
[otilmlil] veya [otiimsuz] alueyuna baghysa iki ses arasmda
9
utyonlu bir karIthk vard1r.
9izgisellik (linearity) gene/ Zaman i<;:inde ger<;:ekleeyen dil ogeleri-
ninl gostergelerin yalmzca tek bir bayutta dizilebilecegi, <;:izgi
ozel!igi taJYan bir Slralanmalyay:llma gosterecegi kanusun-
daki ozellik. <;:izgisellik, dagal dillerin temel ozellikierinden
biri alarak kabul edilmektedir.
9ocuk dili (child language, infant speech) ruhdifbilim Kimi ara::jtlrma-
cJiara gore ilk anlamh sozcilklerin soyleniinden, kimilerine
gore daha birka9 ayhkken farkh ezgileri (altl temizlendiginde,
karm daydugunda, sanc1s1 aldugunda vb.) kulland1g, andan
balayarak yetikirllerin yapllanm kullanmaya kadar alan
gelime evresinde <;:acugun kulland1g, dil.
(plural) bi;imbilim Nicelik balummdan birden <;:ak varhg,
gosteren dilbilim ulam1. Tiirk9e'de adlarm <;:agulu -lAr ekiniri
ek!enmesi ile yapl11r: kalem-ler, kitap-lar, (:ocuk-lar.
dili (majority language) toplumdilbilim Bir ulkede daha <;:ak
sajllda insan tarafmdan kanuulan ve baskm alan dil; 6rn.
Almanya'da Almanca, Fransa'da FransiZca 9agunluk dilidir.
Bir il!kedeki go<;:menler grup i9i iletiimde azmhk dilini kulla-
mrken grup d1l iletiimde <;:agunluk dilini kul!amrlar.
(polylectal) toplumdi/bilim Ol9iinlil dil yamnda dilin
6teki degike ve kullammlanm dikkate alan dilbilgisi madeli.
kr.
{:Ok yOniU (multilateral opposition) sesbi/im Prag Okulu ses-
bilim anlaJlmda iki sesbirim arasmdaki ilikiniri ikiden <;:ak
aJlnCl ozellige dayanmas1 ile ilgili karIthk. Bir dizgede iki
birim arasmda karIthk alueyturan ortak ozelliklerin baka
birimlerdeki karltllklarda da goriihnesi; orn. d/f karlthg,
9ak yanhd1r <;:iinkil bu tlv sesleri arasmda da vard1r.
p/b ise <;:ift yonliidur.
75

{polysemy) anlambilim, sOzdizim Bir sOzcUk ya da tUm-
cenin birdcn fazla anlanu olmaSl durumu. Qokanlamhh@n
birka9 turiinden soz cdilebilir; sozdizirnsel <;;okanlamhhk de-
rin yaptlan yiizey yapilan benzer rumcclerde goriile-
bilir; 6rn. araba bekledi (adam arabayt bekledi- araba adamt bekledi).
Sozcukscl <;;okanlanilillk ise bir gosterenin/ sozcugun birden
<;;ok anlam i<;;crmcsi durumudur; om. Tiirk<;;e'de agtz, apk, dal,
su, fizgi vb. sOzcUkler yokanlarnlt s6zci.iklerdir; yUz sOzcUgii-
nun <;;okanlamhh@ iyi yiiz soz obeginde belirsizlige yol a<;;ar
(1. denizde iyi yiiz 2. giizel bir yiiz 3- koyunu iyi yiiz). Qokanlanililtk
baglam 6geleri ile ortadan kaldmlabilir. bkz.
90kdilli (polyglot) gene/ Birden <;;ok dil bilen kimsc.
(multilingualism, plurilingualism, polylingualism) toplumdilbilim
Bireyin birden <;;ok dil bilmesi ya da bir dilsel toplulukta bir-
den <;;ok dil kullanilmast durumu. lsvi<;;re <;;okdilliligin oldugu
bir ulkedir. tekdillilik.
(polysyllabic) sesbilim Birden <;;ok seslcmden
ile ilgili 6zellik.
(analysis) gene/ Dil birinilerinin yapt, anlam ve
rini ortaya <;;tkarmak amactyla om. ses-
birinilerin 6zellikierini ortaya 91karmak i<;;in sesbilgisi <;;6ziim-
lemesi, anlam bulgulamak i9in anlam 96ziinile-
mesi yaptllr; soylem <;;6ziimlemesi ise daba buruncul biyimde
ediminin ve dil kullantmmm incelenmesidir.
(analyze) gene/ Dil birimlerinin yap1, anlam ve ilev-
lerini ortaya <;;tkarmak.
Qiiziimlemeli (analytic) gene/ Bir dilbilgisel ulamt, s6zcuk-bi9imler
yaratarak degil de birka<;; s6zcuk-bi9imle ayn ayn sunan ku-
ait niteleme; om. lngilizce'de will have been broken tum-
cesinde dart ayn sozcuk-bi<;;im birlikte ama ayn ayn belirli
bir dilbilgisel zaman1 yansthr. Bigger'a more difficult,
derecelemeyi 96ziimlemeli olarak sunar. Bu niteleme dil ti-
polojisinde yahnlayan diller i<;;in de kullaniltr.
76
yOzi.imlenebilirlik
------------------- ---
QOZiimlenebilirlik (analyzability) gene/ Bir sozcukteki par<;;alann
anlam ve bi<;;im yans1t1r olmast. Buna gore tuzluk
sOzcUgllni.in, tuz parfast tuzcu
1
tuzlu
1
tuzum vb. baglamlarda, -luk
par<;;ast da buzluk, agarltk, ta,ltk vb. baglamlarda goriindugun-
den sozcuk tuz ve -luk diye <;;6ziimlenebilir. 1\irk<;;e'de eylem
k6kieri genellikie tek heceli olmasma ralt,1, ara, gaster
eylemlerinde, ral-, a-, gas- par9alan kokierdcki anlamda
baglamlarda goriinmedigindcn <;;6ziimlencmez nitcliktedir.
77
I
l
D
dagar (repe<toire) genet bkz. siizel dagar.
daglllm (distribution) genet Bir dil biriminin (sesbirirn, bi9imbirim,
sozciik ... ) bulunabilecegi tum baglam ya da ortamlan anlat-
mak i9in kullan!lan bir terim. Bu gore her birirnin
kendine ozgil bir dagilinu vardtr ve dag!lun 90zfunlemesi yoluy-
la sozcillderin tfuncedeki yerleri ya da belli eklerin ekienebile-
cegi sozciik mrleri belirlenebllir. Belirli bir baglamda dag!lun-
sal ogelerden (digerleri degil de) yalmzca biri goriinebiliyorsa
bu ogeler butUr!leyici dag!lun (complementary distribution)
i9indedir. Onceleri salt seslerin da@.luru incelenirken, daha
sonra oteki birim.lerin da@.lnrJ.lan da ele Z. Harris'in
da@lnncilik dil ogelerir!l ar!lamdan soyutlayarak bi-
9imsel a91dan bu nedenle Ore-
tid Dilbilgisi bir bak!ma, dag!luncili@n Slntrh sa-
)'lda verileri a9Jk:layan tepki olarak ortaya
Bu kuram 9er9evesinde var oldugu one sUrii.len birim.ler, ko-
numsal da@.lnrJ.lan bak!mmdan ilevsel stntflar om.
1Urk9e'de ozne konumunda bulunan a91k adobegi, bir ad!ls!l
veya bir boey ulam, dag!lun gosteren ii9 ogedir.
daglltmh (distributed) sesbilim A)'lnC! ozellikler kurarnmda kullam-
lan yeri ile ilgili bir terim. Da@hml! sesler hava alam1 yo-
nunde daha uzun sure daralma ya da kapamna ile
dalga kuram1 (wave theory) tarihset ditbilim, toptumditbl1im Dil degieyme-
sini, yan yana dillerdeki, ozellikie aym dilin leh9e
ve agizlanndaki degiki ve belli bir alandan
91karak ya)'lima ile a91kiayan kuram. Bu ya)'l.lma sudaki
dalganm belli bir noktadan pkarak ya)'llmasJ ve merkezden
78
dallanma
etkisinin azalmasma benzedigi i9in kuram bu
adla amlmaktad1r.
dallanma (branching) sozdizim Obek yap1 kurallannm gosterim
tekniklerinden biri. Oretici Dilbilgisinde budakiar ikili dal-
lanma ilkesine gore olueyur.
T(umce)
I \
AdObegi EylemObegi
I \ I \
Belirtici Ad' Ad0begi E'
I I
Ad Eylcm
Aga9 gosterim.lnde T(umce), A(d)O(begi) vc E(ylcm)O(bcgi)
"dallanmuf' (branching) budaklar, digcrleri
(nonbran'ching) budakiard1r. Bir dallanma budajtt ana, o bu-
daktan 91kanlar da 9ocukiand1r. Dal.lanan budakiar birbirle-
riyle bkz. yeniden yazma,
damak (palate) genet, sesbilgisi Agzm tavamm olueyturan kemer
bi9imindeki kemikli yap1. On bolumune sert damak, arka bo-
liimde kii9iikdile kadar uzanan ve hareket edebilen bolume
yumuak damak dcnir.
damaksll (palatal) scsbilgfsi, scsbl1im Dil s1rt1n1n On taraf1 ile sert da-
mak arasmda 91kanlan sesler.
damaksd (palatal fricative) sesbilgisi, sesbilim Dilin g6vdesinin
yiikseltilerek sert damaga yakiaeytmlmas1 ile olueyturulan dar
a91kl1ktan havamn siirtunme ile ge9irilmesi sonucu olueyan
siirtUmneli unsiiz; om. 1Urk9e'de ihtiyar;, ihla4 hU; sozciiklerinde
kapah on ur!lusundcn once ve sonra gelen grrtlaks!l sesin ses-
birirncigi: [i9tiyat!J, [i9lal], [9iti]. Damaksll siirtiinmeli de denir.
(palatalisation) sesbi/gisi, sesbilim Bir sesin 91kl yeri-
nin art damaktan on damaga ka)'lllasJ; ilrn. tarihsel surey
i9inde yung>yiin, alma>elma, yana>yine vb. damaksJl!aeyma so-
nucu bugilnkii bi9imlerini almltlr.
79
_j
dar
dar (narrow scope} anlambilim,sOzdizim bkz. 31fl.
dar kod (restricted code) toplumdilbilim B. Bcmstein'1n toplumsal
dizgeye vc rollerin nitcliginc bagh dil kullamm1 tiirlerinden
biri; az egitim alt katman insanlannm kullandll<lan
dil bi<;:imi. Bu kod k:lsa, dilbilgisel olarak basit ve bitirihne-
tiimcelerden resmiyet durumlarda, daha gok
bag!ama bagh bir dil kullamm1 igermektedir. Kimi
lar di!sel olanal<lann tiimiinden yararlanmaYJp yalmzca bir
biiliimiinii kullanmakta, mantJ.ksal
iginde anlatamamakta, s1rasmda s1k s1k dil im-
!erc dar koddan yararlanmaktadirlar. Dar kod
kul!amCilan; adlllardan, ezgi iizelliklerindcn ve bedensel de-
vinimlerden s1k9a yararlanmakta, bu dilsel o ko-
alt katman iiyesi o!arak Alt
ve orta katmanm dil kullan1ml aglkjbelirgin dilbilgisel
dogruluk ve mantJ.ksal giiziimleme yetenegi yiiniinden birbi-
rindcn ayrllmaktad1r. Dil dizgcsinden alt katmamn yaptlji;!
segim dar ve sm1rh iken orta katmanmki K1s1th duze-
nek de dcnir. kod; aynca bkz. smuh dil.
dar oylumlu dilbilim (microlinguistics) gene/ Dilbilimi dar anlamda
salt dil igi konularla sm1rlayan dilbilim Bu
ma gOre sesbilim, sesbilgisi, sOzdizim, biyembilim ve tiimce
anlambilim dilbilimin as1! konuland1r; toplumdilbilim, uygu-
lamall dilbilim, ruhdilbilim vb. ise genii? oylumlu dilbilim (mac-
rolinguistics) kapsammdad1rlar. Dilbilim bir anlamda da dille
ilgili herhangi bir konunun derinligine incelenmesi anlamma
gclir. 19501crde terim dilbilim onccsi vc ilstdilbilim <;:allffia-
lanndan asll dilbilim aYJrt etmek igin kullanll-
Duzdilbilim de denir.
dar iinlfi (narrow vowel) sesbifgisi, sesbifim <;1kanllI s1ras1nda geni!?
iinliilere oranla aji;!z ag1khg1 daha dar olan iinlii. /1/, /i/,
juj, /ii/ dar iinliilerdir. Dar iinliiler aym zamanda kapah
iinliilerdir. bkz. kapah unlu.
daralma (constriction) sesbilgisi Sesin ylkanlu;a Sirasinda ses yo-
80
deger
]unda meydana gelen kiigiilme.
deger (value) gene/ Bir dilsel ogenin birlikte bulundugu oteki
ogelcrle aym dilsel yapl iginde kurdugu baji;!ntllardan kay-
naklanan kimligi. Baji;!msiZ bir dizge alan dilde her
birimin degeri, 6teki ogelerin varhji;!yla, dizisel ve dizimsel
baji;!ntlh olarak ortaya pkar; bu kavramlar ya-
plsal dilbilimin iinemli bir rol
degi>im (variation) gene/ bkz.
degi>ke (varietyllcct) top/umdilbilim Bir dilsel topluluktal<l dil kesit-
lerinden her biri; bolgesel, top!umsal, meslek!e ilgili
vb. tiirleri anlatmak igin kullanllan gene! bir kavram-
dir. Bir dilsel toplulukta iilgiinlii dil yanmda bolge-
scl, toplumsal ve de bu!unmaktad1r. Oil
tilrii de denir. bkz. alt iist
degi!?ke t;Oziimlemesi (variety analysis) toplumdilbi/im, metindilbilim Ko-
giiziimlemesinin tersine, dilbilgisi yap1lanmn bir met-
nin iginde belli anlamlan ve oldugu varsa}'lmma da-
yanarak yap1lan giizilmlemesinde metinlerin
metin yaratiClSlmn dilbilim yetisinln bir yans1mas1 oldugu ve
kieyisel anlamlardan uzak durulamayacaji;! kabul edilmekte-
dir. Bu Labov'un yapt1g1 an!atl goziimlemesi
ile konu>ma
degi>ken (variable) gene/ Gene! anlamda, herhangi bir belirgin-
6ze11ikler dizisini giistermek iizere kullanllan imge;
Orn. sOzlUksel ulamlar dizisini g6stermek Uzere kullan1lan
Xn imlemesinde, ulam (n), X'in, ad, s1fat, eylem ...
gibi gosterir. (n), ise, X'in,
X,, X', X" gibi yanS1malanmn yerini tutar. Oretici Dil-
bilgisinde bir tarafmdan baglanan iz ya da
birim yerine kullan1hr.
(variation) gene/ Bir dilin zaman, uzam ve toplum
iginde sesbilim, bigimbilim ve sozdizim bak:lmmdan
bigimlere biiriinme 6zelligi.
81
(variant) gene/ Bir dil biriminin, degerinde herhangi bir
olmadan buriindugu bi9imlerden her biri.
ler aym birimin vc o birimin dafllhm
alamm ortaya koyar.
deg-i!?mece (figure, trop) anlambilim Bir sOzci.iglln ya da dizimin ger-
yek anlamt kullantlmasi. altmda cgrctile-
me, bcnzetme, dokundurma, vc
ele almmaktadtr; bir
bu silz sanatlannm ortak adt olmaktadtr. Divan cdcbiyatmda
mecaz adt altmda cle altmr.
degi!?meceli (figurative) anlambilim Dcgimecc kullanuru sonucu
ortaya 91kan anlam; ilrn. 0 ne tilkidir! silzccsinde tilki 'k:urnaz'
anlammda bi9hnde kullantlmteytlr.
(parameter) gene/ Dillerin birbirlerinden farkl! dav-
ramey sergileycceklcri yaptsal ilzellik. Drctici Dilbilgisinde,
dillerin yapt ilzclliklcrini belirlemcdc bclirli bir aynm scrgile-
dikleri evrensel saptama; orn. ilbek yaptlanmn iln-bah veya
olmalartm belirleyen Baey Degieytirgeni ya da ilzne
konumunda sesbilhnsel i9erikli bir ilgenin bulunmast gerek-
liliginin bulunmadtfllm belirten Adtl-dueyurme Degieytirgeni.
degi!?tirim (commutation) metindilbilim g6stermck amacly-
la aym dizide yer alan ilgelerden birinin yerine bir baeykasmt
koyma ieylemi. Anlattm ya da i9erik duzleminde bir ogenin
yerine bir baeyka age koyarak bu degieyikligin oteki duzlemde
de degieyiklige yo! a91p a9madtfllm smama
(substitution) genel Bir yaptda bir birimin yerine baeyka
bir birim koyma ieylemi.
dllbillm (Cartesian linguistics) gene/ Kimi dilbilhncilerce
FranstZ felsefecisi Descartes'm ve Port Royal dilbilgisinin et-
kisini gilstermek amactyla kullantlan ve yilnternle-
re dayalt dilbilim anla}'lt. Ozellikle Dretici Dilbilgisindekl dil
genelceleri, dil ile dueyunce konusunda Dekart91 gilriieylerle
koeyutluk g6sterir.
82
demet

demet (bundle) sesbifim Prag Okulu sesbilim bir ses-
birimi a}'lrtCl ozcl!iklcrin tumu.
denek (informant) gene/ Araeyttnnactya veri saglayan kieyi, dil-
bilimcinin belirli bir dil verisinin benimsenirligi konusunda
yargtlanna baeyvurdugu kii. Dilbilim araeytlnnalannda ana-
dili konueyuru ya da kimi zaman dilbilimcinin kendisi denek
olabilir. Deneklerin konueymalan kaydedilerek, kendilerine
dil kullantmma ilieykin sorular y6neltilerek verilerin dogrulu-
gu ve butunlugu saglanmaya
denetim (control) sozdizim Dretici Dilbilgisinde bir yantumcenin
sessiz 6znesinin, ana tiimcedeki bir ad6begi ile aynt g6nde-
rimsel 6zellik taeytmast; 6rn. Biz [ sozdizim 9alz:;mak] istiyoruz
rumcesinde 9altmak eyleminin sessiz 6znesi istiyoruz eyle-
rninin 6znesi ile eeyg6nderimlidir, onun tarafmdan denetim
altmdadtr. Dretici Dilbilgisi Kurarmna gore, yantumcenin
Oznesi sessiz birim ADIL'd1r ve yorumunu anatiimcenin Oz-
nesinden almaktadtr. [Kt:;m denize girmek] zevkli degildir tumce-
sinde ise ginnek eyleminin sessiz Oznesinin yorumu yap1 dl-
rastlanttsaldtr. bkz. Denetim Kuramt.
Denetim Kuramt (Control Theory) siizdizim Dretici Dilbilgisinin Y6-
netim ve Baglama Kuramt'nm, ADIL'm yorumlanmasmt du-
zenleyen alt kuramt. Temel duzenlemesi ADIL Teoremidir.
ADIL'm y6netilmemcsi gerektiginden, s6zluksel i9erigine,
yani yorumlanmasma, ancak bir baka AO tarafmdan de-
netlenmesiyle ulatlabilir. Bir denetim alanmda ADIL "de-
netlcnen" (controlled), Cdizinli oldugu Oge de '
1
denetleyen"dir
(controller). Aynca bkz. zorunlu denetim, denetim, Ozne
denetimi, nesne denetimi, soyut denetim.
deneyimci (expcrienccr) anlambilim,sOzdizim bkz. alg1layan.
deneysel sesbilgisi (experimental phonetics} sesbilgisi insan1n konU-
ma aygttlmn pkanlan seslerin ve ses bileeyirnle-
rinin niteliklerine ve sesbilgisinin alanlardaki sorun-
lanna kadar konularda deneye dayanarak 96zlim ge-
tirmeyi ama9layan, bunun i9in laboratuvarlardan ve oradaki
83
dengeli ikidillilik
arac;: ve gerec;:lerden de yararlanan sesbilgisi dall.
. dengeli ikidlllilik (balanced bilingualism) toplumdilbilim bkz. tam ikidillilik.
derilme (contraction) sesbilgisi bkz. kayna!jma.
derin yap (d-yap1) (deep structure) sozdizim Dretici Dilbilgisinde
obek yap! kurallan ve ularnsal kurallann urettigi ve donu-
Urnsel girdi olacak sozdizimsel yaptdaki soyut yapt.
Boyle bir yaptmn varhgmm tipik gerekc;:elendirmesi, bulantk
ve farkh yuzey gorunumlerine karm eanlarnh rumcelerin
bulunmastdtr; om. C:.O<;uklar odayt temizledi rumcesi ile Oda w
cuklar tarafmdan temizlendi tumcesi yuzey yaptda birbirinden
farkhdtr ancak eanlarnhdtr, bunun ic;:in de turetim
evrelerinden gec;:mi olan aym derin yaptdan turetildikleri
one surulur. bkz. d-yap1, yiizey yap, yiizey-yap (y-yap1).
derleme (compiling) gene/ Aym olc;:unlu dilin birletirdigi lehc;:e ve
a@zlarm sozvarhgmm ortaya konmast arnactyla yaptlan alan
yallffi3S!. Tiirkiye'de dil dfuen[emesi surecinde gerc;:ekieti-
ri[en derleme c;:allmalanyla lehc;:e ve a@zlann sozvarh@ geni
olc;:ude ortaya konmutur.
derslik sOylemi (classroom discourse) uygufama/1 di/bilim Derslikte kul-
lantlan dil sonucu oluan soylem. Bu soylemin iizellik:leri
arasmda iigretmen-iigrenci konumast, bu konueymada-
ki ast-ust ilikileri, konumada stra duzeni vb. saytlabilir.
Derslik soyleminde en belirgin duzeni ogretmenin
soru sormas1, ogrencinin bunu yanrtlamas1 ve ogretmenin
degerlendirme yapmas1d1r.
devam belirticileri (continuers) fOzUmlemesi Haber tartu}ma-
lannda yineleme, haber, onay ya da konumaya devarn edil-
mesine izin verildigini giisteren sozcuk ya da siizcuk iibek:leri.
Haber tarttmalannm k:urumsal niteligi, konu@m, sunucu-
nun sorusunu oluturan tumce bileeninin sonundaki uy-
gun noktasrnda, sunucunun soruya devam etmesine
izin verdigini g6steren belirteylerin {mmm, evet, tabii, tamam,
biliyorum, pekiyi gibi) kullantlmasmt olanakit ktlmarnaktadtr.
84
devlnlm
Aym ckildc sunucular da bu belirtcc;:leri stkhk:la kullanma-
maktadtrlar .
(action) anlombilim Bir olgunun ortaya 91ki ve gelime
sur eeL
devinimsel (actional) anfambilim Bir olgunun sUrecini belirten
birim; iim. Tiirk<;e'de {-rnA} adlatlrma eki devinimseldir. Biz
{onunfark! biliyoruz rumcesinde [onun >ark. sijylemesini]
yanrumcest devm1m belirtir.
devrikleme (inversion) sOzdizim Vurgulama, yeni bilgiyi 6nceleme
ya da bir bilgiyi ardalana ta!ma arnac1yla siizcuk:lerin olagan
dfuenleri yerine eylem sonrasmda stralanmas!; iirn. Gen,lik
ytllar ge,ti! yerinc Ge,ti gen>lik ytllan! denmesi. bkz. oynakhk.
deyim (idiom) gene/ Kendisini oluturan siizcuk:lcrin anlarmn-
dan ayn bir anlam ic;:eren kallplaml siiz kUmesi. Yap!sal
olarak deytmdeki siizcUk stralarnast c;:okc;:a degitirilemez bu
nedenle deyimler c;:ogu kez kal!plaml, haz1r siizce olarru:: da
adlandmhr; iirn. birisine kulaht ters giydinnek.
deyim aktarmas1 (metaphor) anlambilim bkz. egretileme.
(style) metindilbilim bkz. biQem.
(stylistics) metindilbilim bkz. biQembilim.
(egressive) sesbilgisi Solugun vlicuttan dlan verilmesi
strasmda pkartlan seslerin rumu.
(exocentric compound) bic;imbifim, sOzdizim Bafi?ln bir
bileik; om. a>tkgoz bir giiz rum degil-
drr. Bu tur btlClk, Sanskritc;:e bir adlandtrma ile "bahuvrihi
bileik" diye de bilinir.
oge (external argument) sOzdizim Dretici Dilbilgisi 9er<;eve-
smde, yliklemlerin zorunlu uye yaptsmda, derin yap1da iizne
konumunda bulunan ve <;:ekim 6begi'nin G6Stericisi konu-
mundaki zorun[u uye. bkz. iiye yapiSI. kr. iQSel oge.
85
ROL
di!JSal ROL (external theta role) sOzdizim Oretici Dilbilgisinde
uyelere yliklcnen ROL. DtSal rollin ge9ili eylcmler tarafm-
dan EDEN/KlL!Cl ve ge9isiz eylemler tarafmdan yuklenen
DENEY1MCI/KONU oldugu siiylenebilir; iim. Ali ai/act kesti
rumcesinde dtSal iige alan Ali'nin rolu edenfklhctdtr; Ali eg-
lendi tumcesinde ise Ali'nin rolu deneyimcidir.
dikey (top down processing) metinbilim Bir metnin vOzUm-
leme ve yorumlanmasmda en kii9Uk ogeden (iim. sozcukten)
balaJlp metnin burunune yiinelme yaklatmL bkz.
lemleme.
dil (language) gene/ Nedensiz simgelerden oluan, bildiriimin
ger9eklemesini saglayan dizge; 90k boyutlu kavramlar bu-
tunu. N. Chomsky'e giire insana ozgi.\ bir yeti ve bir dizi ku-
rallardan oluan bir dizgedir. Toplumsal bir uzlamaya da-
yanan dil, bireysel ozelliklere degin uzanan degikelerden
olUUr. Bu anlamda ortak ozeilikler i9eren bireydil, aiitz,
leh9e ve iitekl degieykelerin toplarm olarak da tantmlanabilir.
Turk9e, Japonea, Yunanca gibi kimi nitelemeler belli bir dil
toplulugunun konuma yazma davrantmm temelinde bulu-
nan soyut diizeni anlatlr; gUniimiiz TUrkqesi, N. Ataq'm Tiirkt;esi
vb. belirlemeler ise dilin en bata dogal dil anlamma geldi-
gini giisterir. Buna karIhk yapay bi9imde oluturulan kav-
ramsal dizgelere de (iim. mantik dili, bilgisayar dilleri vb.)
dil denir. Ote yandan konuma ve yazmamn belli bir kcsiti
de dil olarak adlandmhr (iim. bilim dili, yazm dili, sinema
dili vb.). Saussure dil kavrarmnda ll9lu bir aynm yapar: in-
sana ozgi.\ dil yctisini bclirtcn langage, toplumsal uzlarna
sonucu giistergelerden oluan ideal soyut dizge langue, dilin
ger9ekteki somut kullanimmt anlatan parole. Saussurc'un
kullandii\1 anlamda dili insana iizgi.\ biyolojik bir yeti, soyut
bir dizge olarak da tantmlamak olanak!Idtr. Daha soyut bir
dllzlemde insan davramImn belirleyici bir ozelligi olarak
nitelenebilir. Bu 9er9evede, iiteki iletiim dllzenleriyle karl-
labnldti\Inda, insan dilinin temel belirleyicileri ilretkenlik,
qijteklemlilik, nedensizlik, killturel aktanm, yer-zaman dttlzk,
6grenilebilirlik'tir .
86
dil ailesi

dil ailesi (language family) tarihse/ dilbilim Ortak bir k6kcne, varsa-
)'lmsal bir anadile baglanan, dolaytSlyla aralannda scs dizgc-
si, dilbil&>isi ve sozvarhi\1 a91smdan 9Citli yaklnhklar bulunan
dillerin oluturdugu biitiin; om. Altay dil ailesi, Hint-Avrupa
dil ailesi, Kalkas dil ailesi.
dil (language attrition) ruhdilbilim, dil edinimi Bir dilin konu-
Urlar tarafmdan kullamlmamaya balamast sonucu kural-
lanmn unutulmas1. Bu sure9 toplum diizeyinde oldugunda
dil olumune, ikidilli konUUrlarda ise ammaya ugrayan dil-
de yeti kaybma ncden olur. Bkz. dil iillimli.
dll atlas! (language atlas) toplumdilbilim bkz. ag1z atlasJ.
dil belirlemesi (language determination) toplumdifbilim Bir dilsel top-
lulukta birlqtirici ileve sahip olacak dilin ya da
bclirlenmesi, ona rcsmi dil ve ogretim dili olarak ilev kazan-
dtrma 9abas1.
dil cografyasJ (linguistic geography) toplumdl1bilim bkz. uzamdilbilim.
dil dagan (linguistic repertoire) gene/ bkz. sOzel dagar.
dil (linguistic variety) top/umdilbilim bkz.
dil (language switching) toplumdilbilim bkz. kod
dil dlizenlemesi (language planning) toplumdi/bilim Ulusal ol9ekli dil
sorunlanna orgi.\tlu bir bi9imde 9iiziim arama amactyla gi-
riilen, iil91ln!u bir dil oluturmaJI ama9layan, yiinetimin
onayladtgt, uzun sureli, kesintisiz, bilin91i ve kurama dayah
9ahma. Bu baglamda ulusal dil/ dillerin se9imi, 619linleti-
rilmesi, ikidegikeliligin ortadan kaldmlarak ust ve alt degi
kclcrin birletirilmesi, kod se9imi sorunlan, se9ilcn kodun
yerletirilmcsi, surekli kllmmast, ilenip gelitirilmcsi ko-
nusunda duzcnli 9abalar harcamr. Bu a91dan Cumhuriyet
diineminde ger9ekletirilen dil devrimi, dogrudan dogruya
Tiirk9e'nin diizenlenmesine/planlanmasma yonelik bir giri-
imdir. Konum planlamasz (status planning) se9ilecck dil degi-
kesini ve bunun iiteki degikelerle ilikilerini irdelcr. Biltilnce
87
dil edinimi
planlamasz (corpus planning) ise, Om. yaz1m, dilbilgisi ve s6z1Uk
dU.zenlenmesindc OlyU.tlcrin seyimini ve belirlcnmcsini igerir.
Oil planlamas1, dil de denir.
dil edinimi (language acquisition) ruhdilbilim Dilin dogal olarak
nilmcsi. 6zellikle Krashen'in resmi ortamda ogrenmcyc kar-
tt olarak urettigi bir kavramdtr; edinim ogretim olmakstzm
anadilinin ya da iklnci dilin kazamlmasmt bclirtir. 6grenme
bilin9li bir ilemdir, edinim ise ogretim olmakstzm ger9ek-
leen dogal bir ilemdir. 1950-80 donemindekl arahrmalar-
da ilk/ anadili cdinimi ile ilgili dart varsaytm tarhtlmthr: 1}
davramphk (Skinner), 2) dogutancthk (Chomsky), 3) bili-
sellik, 1} toplumsal yaptlanma.
dil engeli (language barrier) toplumdibilim Anadilleri degiik alan
klmsclcrin iletiim strasmda kartlatlklan gii9luk. Terim
aym dili konuan insanlar arasmdakl iletiim gii9luklerini
anlatmak i9in de kullamhr. Bu gii9luklcrin allmast i9in ya-
banc dil ogretimi, \'CViri ya da yapay dil ku!lammt gibi tck-
nikler 6nerilmcktedir.
dil (language development) toplumdilbilim C. Ferguson'a gOre
dil sc9imi sonrasmda, belirlenen dilin ya da degikcnin ya-
zllama, 6l9unlemc ve 9agclllamast i9in giriimlerdc bulu-
nulmasl sUreci.
dil kaymas1 (language shift) toplumdilbilim Bir birey ya da grubun g6-
receli olarak ya da birdenbirc bir dili btraktp otekl dili kullan-
maya balamast. Bu durum bulunduklan Ulkedekl iletiim
gii9luklerini amalart i9in anadillerini kullanmayt btrakan 2.
ve 3. kuak g69menlerde gorulcbilir.
dil kenar1 (rim) scsbilim Seslerin oluumunda en etkln organ alan
dilin kenarlan. Ag,z tavanma dcgdigi takdirde /sf ve /1/ gibi
seslerin niteligini ctkileyebilir.
dil tilumu (language death) toplumdilbilim Bir dilin bir dilsel toplu-
lukta ku!lantlmaz olmast. 6lum birden degil yava olursa dil
ammast terimi kullantltr.
88
dil onu

dil onu (blade) sesbilim Dil gevek durumda iken ucu ilc ortast
arasmda kalan ve dilerle dictine kareythk gclcn ktsmt.
dil planlamasl (language planning) toplumdilbilim bkz. dil duzenlemesi.
dil (language choice) topfumdilbi/im Dil dUzenlemcsinin ilk
aamast olarak diller ya da degikeler arasmda seo;:im yapma
giriimi. Dil se9imi, dil belirlemesi ve dil geliimi olarak ay-
nmlattnlmaktadJr.
dil surymesi (slip of tongue) gene/ KonUmada soylenmek istenen-
dcn baka bir sozcugun kullanllmast.
dil siirdiiriimii (language maintenance) toplumdilbilim Baka dillcrin
kOllUUldugu ulkclerdc yaaSalar da bireylcrin anadillcri-
ni kullanmayt surdurmeleri durumu. Almanya, Hollanda,
Avustralya vb. ulkelerde yaayan birinci ve ktsmen ikinci ku-
ak TUrklerde dil surdurumu gozlenmektedir. Dil surduru-
mu, dile baghhk, uikeyi fcthcden gU9lcrc karl direnmc ya da
azmhk kimligini koruma nedeniylc olabilir.
dil tarihlendirmesi (glottochronology) tarihsef dilbilim iki ya da daha
9ok dilin bir ortak kaynaktan aynlma donemlerini belirlcmeyi
ama9layan, eaStlh sozcuklere dayalt saytsal belirleme yonte-
mi. Canh varhklann kalmttlanndan yalanm belirlemek i9in
ku!lantlan Karbon-14 yontemindcn yararlantlarak bu teknigi
Amerikalt dilbilimci M. Swadcsh gclitirmitir. Sozcuk saytla-
ma diyc adlandmlan bu tcknikte, varsaytmsal olarak bag,ntt-
h alan dillerde, klmi temcl sozcuklerin ne ill<;:ude ortak oldu-
gu ve dcgi:?imleri incelenir. Bulgulara gOre temel sOzcUklcrin
degiim htzt (olaganustu olaylar dtmda) duzenli bir tempo
gosterir; bunun bin ytlda yaklatk %20 oldugu bildiriimitir.
dil toplumbilimi (sociology of language) toplumdilbilim Toplum ve dil
arasmdakl CdCgiirligin/ ctkilcimin toplumbilim ag,rhklt
olarak incelendigi dal. Dille ilikili olarak toplum uzerine 9a-
llma yaptlan alan. bkz. toplumdilbilim.
dil ti.irii (linguistic variety) toplumdilbilim bkz.
89
dil iiretiml
dil Uretimi (language generation) sOzdizim lnsan ya da bilgisayarlar
tarafmdan s6zlu, yaZih iletilerin urctilmesi. Tcrim 6zelliklc
yaz1ll metinlerin bilgisayarla anlammda kul-
lanJlmaktadir.
dil yetisi (Fr.langage) gene/ Saussurc'c gOre bireyscl nitclikli sOz'U
ve toplumsal nitclikli dil'i kapsayan yeti. soz, dil.
dll yitimi (language loss) ruhdilbilim Beyin hasan ya da gibi ne-
denlerle bireyin dil kullanurum kaybetmcsi. Dil yitimi surekli
ya da ge9ici olabilir; klmi bi9imleri duzeltilebilir, klmileri ise
kallCldlr.
dilbilgisi (grammar) gene/ Bir dilin yap1sal kurallar
bilgisi. Degiik dilbilgisi rurleri arasmda Un!ar bclirlcnebilir:
1) Betimlemeli dilbilgisi bir dildeki s6zlu ya da yazJ11 vcrilcrin
betimlemcsine dayanan dilbilgisi tilrildur. Bu veriler g6zle-
nebilen s1mrh veriler o!abildigi gibi, eldcki verilerin 6tesine
ge9en, dilin burunune veriler de olabilir. S6z konusu
verilerin a9ik ve konuurun dil yetisini a91klayJCI oldugu 61-
9Ude 'betimleme yeterligine sahip olduklan s6ylenir. Betim-
lemcli dilbilgisi karJtl olarak geleneksel kuralCJ
dilbilgisi (prescriptive grammar) terimi kullan1hr. Bu sonuncu
dilin nas1l oldugundan 90k, nasll ohnas1, nasll
kullamlmasJ gerektigine ilikln kurallar bulunur. Dilbilgi-
si bu anlamda 6zelliklc s6zdizimi ve bi9imbilimi kapsar. 2)
Kuramsal dilbilgisi terimi, tek tek dillcrin 6tesinde dil veri-
lerinden yola 9il.ularak, dil incelemclerinin niteligine
ve dil 96zilmlcmelerinde kullamlan kUmc vc ilcmlcre ili-
kin kuramsal 9er9eveyi ama9lar. Bu kapsamda
derin yap1, yuzey yap1, dilbilgisi kUmelcri, dilbilimscl anlam
gibi kavramlar kullamhr. 3) Bir baka aynm da artzamanh-
e:,zamanll dilbilgisidir. Birincisi a9Iklamalannda tarihsel bo-
yutu kullamrken, ikincisi belli bir d6nemdeki dil kurallan-
m ince!er. Kar$lla:,ttrm.ah dilbilgisi dcgiik dillerin (ya da bir
dilin belli d6nemlerinin) ve betimlenmesiyle
ugraJr. 4) Ogretimsel dilbilgisi bir dilin 6gretihnesi ve 6gre-
nilmesi i9in ya da kiinin anadil bilincini gclitirme amacwla
90
dilbilgisel
hazirlanan dilbilgisine verilen add1r. 5) Geleneksel dilbilgisi
di!bilim 6ncesi dilbilgisi anlatan bir terimdir.
Roma, Yunan d6nemi, R6ncsans, 18. ve 19. yilzyll dilbilgi-
leri gelenckscl dilbilgisi olarak nitelenir. 6) Dilbilgisi daha
sm1rh bir an!amda bi9im bilimi ve s6zdizimini kapsar ve bu
anlamda s6zcuklerle bi9imbirinllerin rumce oluturmasmm
yollann1 inceler. Katmansal dilbilgisi (stratificational grammar),
dizgesel dilbilgisi ve Oretici Dilbilgisi gibi terinllerde ise dil-
bilgisi daha kapsamh ve gene! bir anlamda kullan1hr, sozdi-
zimi yanmda sesbilgisi ve anlambilimini de kapsar. Dilbilgisi
bir konuurun sahip oldugu burun kurallan belirlerse edinq
dilbilgisi (competence grammar) diye adlandmhr; salt bir konu-
ger9ekte kulland1@ rumceleri a91klarsa edim dilbilgisi
diye tan1mlamr. Tek tek dillerin 6tesinde gene! olarak insan
dilinin belirleyici 6zelliklerini a91klamayi ama9layan di!bilgisi
ise evrensel dilbilgisi'dir.
dilbilgisel ttOziimleme (grammatical analysis) gene/ TU.mce ogelerinin
yap1 ya da bi9im apsmdan 96zilmlenmesi
dilbilgisellik (grammaticality) gene/ Belirli bir verinin, dile ait olup
olmama a91smdan, bir dilbilgisi kuram1 konu-
mu; dilbilgisine, bir dilin yaplSlna uygun olma durumu; 6rn.
s6zdizimde bir tumce dilbilgisi kurallanna uygunsa dilbilgi-
sel (grammatical), uygun degilse (ungrammatical).
yap1lar (*) imi ile belirlenir.
dilbilgisine (agrammaticality) sOzdizim Bir dilin kurallanna,
yap1sma uygun aykm olma durumu. Dilbilgisel
aylanhk anadili konuurunun cdincinc, sezgilcrinc bavuru-
larak belirlenir.
dilbilgisel rol (grammatical role) sOzdizim SOzdizimscl yap1da, kuru-
culann, '' ... (n)In Ozncsi", " ... (n)In ncsncsi" gibi ilcvlerle yiik-
lendikleri rol. Bu roller ivin "Ozne", "nesne", "dolayh nesne"
gibi adlandlrmalar yap1hr.
dilbilgisel sOzciik (grammatical word} .sOzdizim Bir sOzlUk-
birimin, rumcedeki konumuna gore belirlenen biyimciklerin-
91
dilbilim
den her biri; Om. EV sOzlUkbirimi, s6zdizimsel yap1da evi, eve,
evde, evimin, evinizdekini ... vb. biyimde g6rilnebilir. Bu ti.ir s6z-
. cUkler "bigims6zdizimsel s6zcUk" (morphosyntactic word) diye de
adlandmhr.
dilbilim (linguistics) genet Dilin bilimi; dilin bilimsel yilntemlerle
incelenmesiyle bilim dah. Dil <;ok eski
dilnemlere degin uzanmakia birlikte, eski <;aglarda bu
malar daba <;ok felsefe ve yazm altmda yapilmak-
taydi. anlamda bilimsel ve bagims!Z dil incelemeleri
19. yUzy!lda dil olarak
20. yiizyilm isvi<;reli dilbilimci F. de Saussure'un.
'dili kendi i<;inde kendisi igin inceleme' ilkesi <;er<;evesinde
ilzerk bir bilim dal1 kimligi J. Lyons (1968)
dilbilimin aymc1 ilzellikierini siralar:
a) dil incelemelerinde s6zlii dil 6ncelik
(geleneksel yaz1h dilin tcmel olmasma
dilbilim, silzlu dilin ilncelikie ince-
lenmesini 6nerir).
b) dilbilim kuralcz de{Jil, betimleyicidir. Bilim-
sellik nesncllik gcrcktirir, ncsncllik ise deger yargi-
larmdan, kural belirlemelerinden uzak dur-
makia saglanabilir.
c) Qagda dilbilim 6ncelik verir.
Artzamanh <;alirnalar dilde evrimi, ince-
ler; ancak bunlann yapilabilmesi onceilikie dilin
belli donemlerinin olarak betimlenmesi
gerekir.
d) Dildc edin9 ve edim duzlcmlcrini birbirindcn aYJr-
mak gerekir.
e) dilbilim yaptsal bir yiinelimi yans1t1r.
Qogu Saussure 'iin Genel Dilbilim Dersleri 'ne dayanan bu il-
kelerin kimileri giinumiizde tarhilmakia birlikte dil-
bilimin gene] dogrultusunda bir degiikiik yoktur.
Dil kavrammm karrnaIkii@. ve kapsammm geniligi ne-
deniyle dili a<;Ilardan incelcyen dilbilim dallan olu-
mutur. Tek tek dogal diller yerine (TUrkge, Arap<;a, Japonca,
92
dilbirim
ingilizcc vb.) gene! olarak insan dilini inceleyen, dilin ilzellik-
lerine ilkelcri belirleyen dilbilim dal1 kuramsal dtlbtl!m
a da genel dilbilim olarak adlandirilrnaktadJr. Betimlemeli
ise belli bir dile 6zgii ilzellikierin betimlenmesiyle ilgi-
]enir. incelemenin amaci dillerin, dil ailelerinin ortak
ozellikierini saptamak ise buna dilbilim, amag
ozellikie dil ilgretimine yonelik olarak diller arasmdaki aynm-
lan belirlemekse buna dilbilim ad1 verilir.
Yukanda belirlenen <;agda dilbilim ilkeleri gergevesinde
dilin evriminin, geliiminin dildeki degimelerin incelenmesi
tarihsel dilbilim'in konusudur; e$zamanh dilbilim isc yaln!Zca
dilin belli bir dilnemdeki durumunu betimlemekle yetinir.
Gunumiizde dilbilim Saussure'un gizdigi sm1rlann di-
ma taml ve disiplinleraras1 bir nitelik kazannuhr. . Bu
baglamda yeni dilbilim aianlan arasmda ruhd!lbilun
(psycholinguistics), toplumdilbilim (sociolinguistics), bilisel dilbi-
lim (cognitive linguistics), uygulamall dilbilim (applied linguistics),
beyindilbilim (neurolinguistics) ve bilgisayar dilbilimi (computatio-
nal linguistics) saytlabilir.
dilbirim (glosscme) genet Glosematik gaiimaiannda dilbilim 90-
ziimlemelerinde kullan!lmak uzere oluturulan soYJ!t, degi-
mez, en kii9uk birim.
dilde (language change) tarihsel dilbilim Bir dilde beili bir su-
rede gorulen degiiklik. Konu 19. yiizy:Ilda dil-
bilim uzmanlarmca ele almmJh. Gunumiizde toplumdilbi-
lim ve tarihsel dilbilim dilde ile ilgilenmektedir. Dilin
butiin yonlerinde degime olmakia birlikte, en 90k sozcuk ve
seslerdeki degime inceleme konusu olmutur.
dilde tutumluluk (language economy) siizdizim Dilsel ag1dan en az
<;abaYJ harcaYJp iletiim ayismdan en gok etki saglama ile il-
gili ilke. Dilde tutumluluk dizge ve bilgi ile ilgili olabildigi gibi
olguniu dilin bolgesel ve toplumsal aianda gegerli oluuyla
da ilgili olabilir ve buniara gore tiirlere ayr!labilir: Dizge ile
ilgili tutumluluk, bilgi ile ilgili tutumluluk, iil<;unlii dil ge<;er-
liligi ile ilgili tutumluluk gibi. Kimi aratlnc!lar dilde tutum-
93

luluk vc etkili klsaltma
ve apkhk kazand1rma bi<;imindc ulamlara aprmaktad1rlar.
TUtumluluk ilkesi de denir.
(cxlralinguistic) gene/ Dil dunyada dille ilgili olu-
ozellikler' iletiirnde kullamlan ama dilsel te-
rirnlerle a<;1klanamayan jest, mirnik, ses tonu gibi ozellikleri
ve durumuna ozellikleri (yer, zaman, konu-
rolleri vb.) anlatlr.
(intralinguistic interference) toplumdilbilim (;el}itli etken-
ler sonucu ikl farklt dil karl kartya gelmesiy!e
ortaya <;tkan sesbilgisel-sesbilimsel, dilbilgisel, sozcuksel-
anlamsal o!gular. Klrsal alandan buylik kentlere alan go<;
sonucunda dili<;i giriimlcr veitli lehvc ve ai?;J.zlann
ozcllikleri, ol<;unlu Tilrk<;e kul!antlmas gcrcken durum!arda
da gozlenir
dillerarasl (language contact) toplumdilbilim Farklt diller
arasmda toplumsal etkenler nedeniyle ortaya 91kan
Bu <;ogu zaman iidun<;leme ve duzenek
olarak ortaya <;1kmakta, duzeylerde diller
arasmda ogeler almtp verilmekte ya da
rulmaktadtr. Bu yaldnhk sonucu o yorede ikldilllilik ortaya
<;tkabilir. Almanya, Hollanda, Norve<; gibi ulkelerde azmhk
dili olarak Tilrk<;e ile bu ulkelerin baskln dili ara-
smda ve olmaktadtr. Dillerarast
sonucu olarak Almanya Tilrk<;esi, Hollanda Tilrk<;esi vb.'den
soz edilmeye Bu en u9 omekleri
karmadillerdir.
dillerarast (interlinguistic interference) toplumdilbi/im <;eitli et-
kcnler sonucu lki farkh dil dizgesinin gelmesiy-
le ortaya 91kan sesbilgisel-sesbilimsel, dilbilgisel, sozcuksel-
anlamsal olgu!ar. Kimi Avrupa ulkclerinde azmhk dillerini
konuan yabancl i<;ilerin dilleri tie bulunduklan ulkelerin
dilleri arasmda bu tur olgulara s1k s1k rastlanmaktad1r.
dilsel (speech divergence) toplumdilbilim Dil se<;iminde bire-
94
----------------- dilsel azmhk
yin, konutugu yaranna yonelik herhangi bir 9abada
bulunmamas1, onun gereksinimini bir degike
se9memesi.
dilsel az1nl1k (linguistic minority) topfumdilbilim Yaadtklan Ulkede
<;ogunlugun dilinden, baskln dilden bir dil kullanan
insanlar toplulugu; om. lnglltere'de lta!yan, Pakistan, Hintli
vb. gruplann yliziln uzerinde azmhk dili vard1r ve
bunlan topluluklar dilsel azmltk
dilsel baglam (co-text) metindilbilim Salt di!ivi
baglam. Baglam metindeki, soylemdeki dailJmkhilJ, anlam
bulan!khilJm gidermek amacJYla kullamhr. Gene! baglam1
anlatmak i9in 'durum bag!am1' ya da baglam terimleri
kullan1hr; iirn. ad1llann adlarla ilikisi dilsel baglam yoluyla
a<;Jklanabilir. bkz baglam.
dilsel baghhk (language loyalty) toplumdilbilim Dilin tehlikede oldu-
gunun durumunda soz konusu dilin geleneksel
bi<;irnini koruma davran11; iirn. 1. gii<;menlerde eski
dillerini koruma list duzeydedir ancak 2. kuakta ve
daha sonraldlerde bu kaygJ hafiflcyebi!ir.
dilsel baskmhk (language dominance) toplumdilbilim <;:okdilli bir dil-
sel toplulukta bir clilin iitekilere gore daha 90k onemsenmesi
durumu. Bu durum tarihsel nedenler, o dilin devlet ilcrinde
daha c;ok kullan!lmasl ya da daha <;ok konuuru bulunmas1
gibi di!dJl etkenlerden ileri gele bilir.
dilsel bilim;lilik (language awareness) toplumdilbilim Ki:'?inin kendisinin
ve di! kullan1mma ilikin duyarhilJ. Dil duyarh-
ilJmn ozellikle anadili ogretirninin geriledigi do-
nemlerde ailJrhklt olarak uzerinde durulan bir konudur.
dllsel (linguistic variety) toplumdilbilim Di!in bolgeye, mes-
lege, toplumsal gruplara, farkl1 durumlara vb. bagh olarak
kullan1lan tUm. AilJzlar, bilim, din, hukuk dili gibi kesitler dil
degikeleri arasmda saplabilir.
95
dilsel
dilsel (linguistic variant) gene/ bkz.
dilsel dtizensizlik (language disorder) beyindilbilim ya da
yazma s1rasmda gotiilen bozukluk. Dilsel duzen-
sizliklerin 90gu beynin dilin ile ilgili bolumunun
ugradtgi bir hasann sonucu ortaya 91kar, ancak kimi zaman
fiziksel bir neden de bulunmayabilir.
dilsel gorecelik (linguistic relativity) toplumdilbilim E. Sapir ile B. L.
Whorfun gelieytirdilderi dil-dueyunce, dil-dunya gotiieyii ilieyki-
sini irdeleyen gotiiey. Bu gotiiey i1d temel ilkeye dayantr: (i) Dil
diiiinme bi9imini belirler. Buna dilsel belirlenimcilik denir;
(ii) Bir dilde bulunan dilsel aynmlar baeyka bir dilde bulun-
maz ( dilsel gorecelik). DilleraraSl baeyanh 9eviri yaptlabilmesi
bu gotiieyii 9iitiiten en onemli kamtlardan birisidir.
dilsel gOrecelik ilkesi (linguistic relativity principle) toplumdilbilim Her
dilin kendine ozgii dunya gotiieyu oldugu, her dilin dogayt
kendine ozgii bi9imde bolumlendirdigi ve tiim kavram dizge-
sinin goreceligi ve bunun da dile bagimh olueyu konusundaki
ilke ya da varsaytm. Bu teze gore diller ancak birbirinden
gorece ayndtr. Sapir-Whorf varsay1m1 da denir.
dilsel topluluk (language community) top/umdilbilim 1- Aym dilsel
dizgeyi paylaeyan bireylerin olueyturdugu topluluk. 2- Ortak
dilsel tutumlara sabip olan bireylerin olueyturdugu topluluk.
3- Kimlik, giivenlik, kazan9, eglence, ibadet ve toplumda
var olan herhangi bir amaca gore bir araya gelen bireylerin
oluturdugu topluluk.
dilsel tutum (language attitude) toplumdi/bilim Kieyilerin kendi dili ve
oteki diller kareytsmdaki duygusal tutumu. Bu tutum olum-
lu ya da olumsuz olabilir; om. 'Frans!Zca miizikal bir dildir'
ya da '<;:ince zor bir dildir' diye dueyunmek bir dilsel tutumu
yanstttr. Terim aym zamanda ol9iinlu dil kullanma-
yan konuuculara tutumunu da kapsar. Dilsel tutum
yabanc1 dil ogrethninin ve dil planlanmasmm baeyansm1 et-
kileyebilir.
96
dilucu
----
dilucu (apex) sesbilgisi Dilin en u9 noktasL
dilucu i.instizU (apical) sesbifgisi Dilucunun veya di:;?yu-
vasma degmesi ile unsiiz; ingilizce'de I tl sesi
dilucu unsuziidur.
dinleyici (listener) gene/ insanlar arasmdaki hedef hi-
rim durumundaki birey. surecinde al!Cl i!e
Dinleyici bir sure sonra konuucu olabilir ve bu degieykenlik
siirebilir.
sesbilgisi (auditory phonetics) sesbi/gisi Dil seslerinin dinle-
yenlerce duyulmas1 ve degerlendirilmesi ile ilgili
incelendigi sesbilgisi dah.
dirimdilbilim (biolinguistics) gene/ Hem ins an 1rklnm dil tarihi hem
de bireyin dil gelieyimi aplanndan, insanda dil gelieyiminin ve
kullammmm onkoeyullartm ele alan inceleme alant.
inceleme konulan arasmda dilin kahtsal olarak aktar!lmast,
dil uretiminin noro-fizyolojik modelleri, insan ve oteki canh-
lar arasmdaki anatomik koeyutluklar amlabilir.
(feminine) bi>imbilim Dogal cins (erkek, dieyi) aynmmdan ayn
olarak, 6zellikle ad, ad!l, niteleyici ve tanJml!klarJ birbirinden
aytrmaya dayanan ve dieyi cinsten sayan dilbilgisel cins; 6rn.
Franstzca'da Ia porte 'lmp1' sozcugu diil, le livre 'kitap' sozcugu
erildir. kq. eril, yans1z.
(interdental) sesbilgisi Dilucunun alt ve list arasl-
na ginnesi ve degmesiyle unsiiz. ingilizce'deki
[81 vc [ill unsi.\zleri gibi.
(dental) sesbilgisi Dil ucunun ya da dil onunun list dieyle-
re, dietine dokunmasJ ya da ile 9tkanlan unsuz;
om. Tiirk9e'dc It I ve I dl sesleri dieysil unsiizlcrdir.
(alveolar) sesbilgisi Agizda list dieylcrin arkasmda bulu-
nan, hafif tiimsegimsi nokta; dil 6niinun dieyyuvasma deg-
mesi ya da ile olueyturulan ses; lsi ve lzl
dieyyuvastl iinsuzlerdir.
97

-----
sesbilgisi Dil CmU-
nun ile iindamak arasmdaki bolgeye dokunmas1
ya da ile 91kanlan unsuz. 1urk9e'deki jcj, /l/,
jsj, jzj gibi unsuzler bu turdendir.
(labiodental) sesbilgisi Alt ust do-
kunmasJ ile soytenen unsuz; om. /f/, Jv 1
unsuzlerdir. unsuzu de denir.
diyafram (diaphram) sesbilgisi Giigus bulunan ve so-
luk ahp verme s1rasmda akcigerleri daraltan kub-
be bi9imdeki ince, g09hl kas demeti.
dizem (rhythm) scsbilgisi, scsbilim bkz. ritim.
dizge (system) gene/ En gene! anlam1yla dilde yap1sal
ag. Dil, dizgc olarak nitelendirilir, hatta
bi9imde birimlcrin bir dizgclcr duzeni
olarak an1l!r. Bu gore dil dizgesi scs, dilbilgisi ve an-
lam dizgelerinden kuruludur. Ses dizgesi, par9a ve par9aus-
tu dizgeleri, par9a dizgesi de unlu vc unsfuleri iverir.
dizgesel sesbilgisi (systematic phonetics) sesbilgisi Bir dildeki sesbirimle-
rin iizellikleririln ayrmtili 9evriyaz1srm ortaya koyan sesbilgisi.
dizi (paradigm) bk;imbi/im Siizluksel birimin, bir dilbilgisel ulamm
ayn ayn yans1tmak fuerc sergiledigi siizcUk-
bivimlerin tumunden buturiluk; iim. dilbilgisel
ulammm 119 alan 1., 2. ve 3. i9in gel- eylemi,
zamanda, siizcuk-bivimlerle dizi kurar: geldim, geldin, geldi.
dizim (syntagm} sozdizim Ilk olarak lsvivreli dilbilimci F. de Sa-
ussure tarafmdan dilbilimde kullamlan, kuruculann birbiri
ardtna s1ralanmas1 olarak gOrUlen, sOz zincirindc birbirini iz-
leyen ve belli bir birim iigcler
dizimsel baimtl (syntagmatic relation) sOzdizim Bir yap1 iyinde ku-
rucular ve dizimler arasmdakl yatay Dizimsel
tilar tum viizumleme dfueylerinde kurulabilir; om. Mehmet i<e
gider tiimcesinde Mehmet ile git-, 4-e ile git- arasmda dizimsel
98
dizisel ba{lmto
bulunmaktad1r. Dizl!nsel dilin yap1s1 hakkm-
da bilgi verir.
dizisel bagmtl (paradigmatic relation) sOzdizim yoluyla
birbirinin yerini alabilcn ve aym duzeye baglanabilen birim-
ler arasmda kurulan dikey Dizisel tum 9ii-
z11rnleme duzeylerinde kurulabilir; orn.
Mehmet ;, -e gid-er
Ahmet seyahat -e qak-ar
Ay,e korr!U -ya hz-ar
0 banyo -ya gir-er
tiimcelerinde Mehmet, Ahmet, Ay,Je ve 0 arasmda; 4-e, seyahat-e,
kom}U-ya ve banyo-ya aras1nda, gid-er; 0-k-ar; hz-ar ve gir-er arastn-
da dizisel ve bu iigeler dikey dfueyde
birbirinin yerini alabilir. Diziscl dilin ifresini verir.
doflal dil (natural language) gene/ lnsana iizgii vift ekiemli
ara9lanmn ad1. Dogal diller nitelikli olup tarihsel
sure9 i9inde giistermektedirler. 1Urk9e, lngilizce, Al-
manca, Hint9e vb. dogal dillerdir. yapay dil.
stmf (natural class) sesbilim Kendisini birimlerin
betimlenmesi i9in gereken iizellilderden daha az1 ile tanlm-
lanabilen s1ntf; Om, sesbilimdc, 6tiimsUz patlamah UnsU.zler
alan [p t k] scslcri dogal bir sm1f
dog-ruluk (correctness) gene/ Kuralc1 dilbilim r;ervevesinde dogru
alma durumunu anlatan, kullan1mla ilgili bir degcr
dilbilim mutlak dagruluk ya da kavram
1
ye-
rine, giizlemlere dayanarak belli bir toplumsal baglama uy-
gunluk kavramm1 vurgulama}'l yeglemektedir.
dogruluk kiplik (alethicmodallty) an/ambilim Mantlksal kip in-
celemelerinde zarunlu ya da olas1 geryeklikierle ilgili kipligin
durumu. Lcibniz'in, butun olas1 evrenlcrde dogru oldugunu
soyledigi iinermeler, dogrulugu zorunlu iinermeler olarak an-
Kitapltk aqtk olmalt iimeginde, siizgelimi kapmm a91k
almas1 biiyle bir sonu9 9J.karmaya olabilir. Bilgisel
99
dogruluk
kiplik (cpistemic modality), sezgisel olarak yiikumluluk kipligine
(deontic modality) dogru!uk koeyullu kiplikten daha yakmdir.
dogruluk (truth condition) anlambilim Belli bir duruma ilikin
bir tumcenin dogru ya da ge9erli olmast i9in gerekli varsaytm.
Anlamm bir tumcenin ger9ek dunyada dogru bir bu-
lunmak i9in kullamlabilecegi koullar agtsmdan tammlana-
bilecegini one suren yaklarma dogruluk koeyullu anlambilim
denir. Bu yaklatmda anlam, ieylev ya da iletiim degeri a91sm-
dan dcgil, soyut koullar apsmdan ele al.tmr; orn. Kar beyazdtr
tumcesi ancak kar beyaz ise dogrudur bu turden dogruluk koul-
lu bir belirlemedir. Dogruluk koullu anlambilim yaklaum
U a9tlardan eletiriye a91kt1r: a) soru tumceleriyle olumsuz
tumcelerin dogrulugunu a9tklayamaz; b) gosterimsel terimler
i9in (ben, burada, imdi vb.) ancak belli durumlarda ge9erlidir.
dokunma (tap) sesbilgisi Dilin tek hareketiyle agiZ tavanma do-
kunmastyla 9tkartlan ses.
dolaylama (periphrasis) an/ombilim Tek sozcukle ya da 9ekim ekle-
riyle belirtilebilecek bir kavramt birden 90k sozcukle anlat-
ma; orn. Mukemmel yerine <;ok <;ok guzel.
dolayh anlabm (indirect speech) sozdizim Bir konueyurun sozletini ol-
dugu gibi degil de kii, zaman vb. degiiklikleri yaparak aktar-
ma; om. Ali 'Yann geliyorum' dedi yerine Ali yann gelecegini sayledi.
dolayh sOzeylem (indirect speech act) sOzdizim, edimbilim SOzeylem
turlerinden birisi; sozcenin dilsel bi9iminin iletiim amactm
dogrudan, a91k9a dcgil de ortuk bi9imde anlatan sozcylcm;
Om. Burast 90k soguk sOzcesi, kaptyt kapattrsantz iyi olur anlanunda
dolayh bir sozeylem olabilir.
dolaystz anlat1m (direct speech) sOzdizim Bir konu:}urun sOzlerini hiy
degitirmeden oldugu gibi bakasma aktarma; orn. r:;ocuk dedi ki
'smavdan <;ok korkuyorum'. kr. dolayll anlabm.
dolays1z kurucu (immediate constituent) sOzdizim Dilbilim yozum-
lemelerinde, herhangi bir diizlemde sozdizimi yaptsmm ilk
100
dolgu
ya da ana kuruculanna verilen ad; orn. Ahmet mektubu okudu
tumcesinde dolaystz kurucular Ahmetve kitabt okudu'dur.
dolgu (expletive) sozdizim lngilizce gibi dillerde, sozluksel (anlam-
sal) i9erigi olmayan ve dilbilgisel gereksinmelerle (bkz. Ge-
Yans1tma ilkesi) ozne konumunda bulunan oge. It is
raining, There is a book on the table, It is nice to see you tumcelerinde
it ve there dolgu birimleridir. Tiirk9e'de adtlm boyle bir dolgu
ozelligi tatyabildigi ileri surulmektedir.
dolgubirim (dummy) sozdizim Tiimcede salt biglmsel, yaptsal bir
rolu bulunan, anlam agtsmdan bo say!lan, dolgu gorevini
yerine getiren birim; Om. it is hard to learn Chinese tUmcesinde it
dolgubirimdir. /'?lirlerde uyak saglamak i9in eklenen heceler
de dolgubirim ornegi olabilir.
dolu birim (plereme) anlambilim Bileeyen goziimlemesinde anlam ya
da kavram birime veruen ad. Terim Hjelmslev tarafmdan kav-
ramsal igerigi olan en kU9iik birim olarak tammlanmtUr.
diingii (cycle) sozdizim 0 retici dilbilimde, kurallann uygulandtgt
ve ilemlerin yer aldtgt sozdizimsel alan.
diingiisel (cyclical) sozdizim Oretici dilbilimde kurallarm belli bir
diizende, en derindeki yantumceden baeylamak iizere, aamal.t
diizende s1rayla daha list diizeylerde birbiri ardma uygulan-
masma olanak sagiayan ilke. Donuiim dolammma gore kural
once en derindeki obek belirleyenine, daha sonra onun ustun-
dekine uygulantr, ta kiana tumceye ulaJ.hncaya degin.
diingiisellik (cyclicity) sozdizim Oretici Dilbilgisi Kurammm
Y(onetim) ve B(aglama) Evresi oncesinde doniiiimlerin, YB
sonrasmda a-tatma1arm, en i9teki yaptdan en dttaki yapt-
ya yinelenerek uygulanmast. Bu uygulamada her ilem bir
"diingii" (cycle) giirunumundedir. Bir dilngiinun gorundugu
alan "dongiisel alan" (cyclic domain), dongiisel alant dalland!-
ran budak "dongiisel budak"ur (cylie node). Bkz. uzak
yakm yinelemeli diingusel
101

dOnU\dii (reflexive) sOzdizim, bifimbifim Bir yap1nm Ogeleri arastnda
anlam ve gonderge leyi yapanm da, etkilenenin
de aym oldugunu gosteren eylemlere eylem denir.
Diinueylill.uk Tiirk9e'de eyleme eklenen {-In} ekiyle ya da kendi,
kendine vb. adli1 kullanliarak saglamr; om. (ocuk yt-
kandt- (ocuk( kendini) y1kadt.
(refiexiveness) genet lnsan dilinin belirleyici ozellikle-
rinden birisi; bu kavram dilin arliatJml i9in dilin kendisinin
kullan!lmas demektir. Dilin bu tiir kullan!ml ustdil ieylevinin
gelieymesine yo! a9ffi1tlr.
dOnii!jiim (transformation) sOzdizim Oretici Dilbilgisinde, derin ya-
p!lan yiizey yap1lara diieyeyen siizdizimsel ieylem. Bu ieylemle-
rin yer ald1@ dilbilgisi bileeyeni de "donueyumsel bileeyen"dir
(transformational component). sOzliiksel ve sOzlUksel
olmayan ogeleri derin yap! konumlanna gore tiimce bama
taey1yabilir, birbirleriyle yer degieytirebilir, baz1 ogeleri silebilir.
Yiinetirn ve Baglama'da, d-yap!YJ y-yap1ya doeyemede tek bir
evrensel ieylem bulunur: a-taJma. Aynca bkz.
ve
Dllbllglsl (DD) (Transformational Grammar-TG) sozdizim
Gene! arliamda, bir diinueyum bileeyeni dilbilgisi tiirii-
dur. YB ya}'lllianmas1 1975'i bulan ama
te daba 1955'te tamamlanan Chomsky 1975'teki dilbilgisi du-
zenlemesi olarak bilinir. Dilbilgisi (Generative-
Transformational Grammar), Oretken Dllbilgisi (Generative Grammar)
diye de adlandmhr. Donueyum kavram1, oz olarak Harris
1957'de tammlanmeyhr.
(mapping) sozdizim Oretici Dilbilgisinde, bir sunulueytan
digerine (derin-yap1dan yiizey-yap1ya, yiizey-yap1dan Man-
tlksal yap! aktarrna ieyleminin gene! ad!.
dudaksd (labial) sesbifgisi 1- Her iki duda@n birbirine ya da alt
duda@n ust dokunmas1 ile
9
!kanlan unsuz; om. lb I,
IPI, lml, I vi, I fl. 2- Dudaklann yuvarlaklaeymaswla olu-
eyan iinlu; om. lol, lui.
102
dudaksd-artdamaksll
dudaksd-artdamaksd (labiovelar) sesbifgisi Dudaklann yuvarlaklaey-
maswla aym anda ve kendiliginden dilin arka lasrmnm yumu-
ak damaga dogru kallanasJy!a olueyan unsuz. lngilizce'deki
well, wasp siizcuklerindeki lw I dudaksJ!-artdamaks!l yan
unlu olarak
(labialization) sesbitgisi Sese dudaks!liizelligi kazan-
dJran ikincil olueyum sfueci. Dudaks!llama ya diiz unlule-
rin yuvarlaklamas! ya da kimi unsiizlerin dudak unsiizii-
ne diinmesi artzamarli1 boyutta izlenebilmektedir;
om. kavmnak> kavnrmak, ko,.u tonguz>domuz vb.
duragan (constant) sesbifim 1- Prag Okulu sesbiliro anlaYJlll-
da var alan bir tiirii. Bir duragan karey1thk, butiin
uye!er rum alas! durumlarda bulunursa vard!r. 2- (fixed):
Sesbilgisinde bir dil birimi yap1S1mn degieymeyen yonu.
durak (pause) sesbilim Konueyma srrasmda arliarn bagl!
olarak birirnler arasmda yaplian kesinti. Durak kirni baglarn-
larda arliarn aymc1 ozellik gosterrnektedir; om. Bah I I kaldtr!
(peynir ya da ref eli degilU ve Baltkl I aldtr! (tavuk ya da dana eti degilU
durgun dilbilim (static linguistics) genet Dil olgulanm belli bir dil
kesitindeki durumu apsmdan ele alan dilbilim. Bu niteligiy-
Je durgun dilbilim, evrirosel dilbilime karey1tt1r ve eeyzarnanh
balaey a91S1mn benimsendigi bir aland1r.
durum (case) bi9mbilim, sOzdizim SOzciiklerin, Ozellikle adlann tUm-
cede degien ieylevlerini gosteren dilbilgisi ularn1. Durum
zaman ad uzerinde 9ekim ek!eriyle gosterilir. Tiirk9e'de du-
rumlar Yalm (ev), Belirtme (evi), <;:lkma (evden), Kalma (evde),
Yonelme (eve), Tarnlayan (evin), {btfakla), Birliktelik'tir
bkz. DURUM Tiirlerl.
DURUM (CASE) bi>imbifim, sozdizim bkz. durum.
durum ergimesl (case absorption) sozdizim Oretici Dilbilgisinde bir
siizdizimsel sure9 sonucu (iizellik!e edi!gen bi9imbilirni nede-
niyle) eylemlerin yap1sal DURUM yiik!emesi yaparnaz olmas1
103
Durum Kurama
(bkz. tumce <;iftinden ikincisinde
eylem, edilgen bi<;imbilimi nedeniyle tUmlecine (kitap) BE-
LIRTME durumunu yilkleyemez konuma gelmitir:
Ali Ab.met'e kltabt verdi
Kitap Ahmet'e verildi
Ergime, i<;sel durumlan kapsamaz.
Herkes Ahmet'ten korkar
Ahmet'ten korkulur
tUmcelerde i<;sel durum AO Ahmet, edilgenletir-
meye bu durumunu korumaktadtr.
Durum Kuram1 (Case Theory) siizdizim Dretici Dilbilgisinde Ad0bek1e-
rinin hangi DURUMu yUklendiklerini, DURUM yUkleyicilerin
neler olabilecegini ve DURUM ytiklemenin yaptsal iizellik-
lerini dtizenleyen alt kuram. Merkezi dtizenlemesi DURUM
sU.zgeci'dir.
Durum Siizgeci (Case Filter) siizdizim Oretici Dilbilgisinde Durum
Kurammm merkezi ilkesidir ve AdObeklerinin Durum yilk-
lenmesini gtiduler:
DURUM Siizgeci
Sesbilimsel olarak ger<;eklemi (bo olmayan) her AdObegi,
bir DURUM ytiklenmelidir.
Bu silzge<;, uygun bir DURUM yUkleyicinin bulunmadtilJ bag-
lamiarda, ilgili AdObegi'nin DURUM ytiklenebilecek konumla-
ra tammasrm gerektirir, aksi halde silzge<; tarafindan elenir.
durum tiirleri (Case types) sozdizim Oretici Dilbilgisinde DURUM-
lar bi<;imbilimsel ger<;eklemeleri, belirlenme dtizlemleri gibi
etmenlerle tUrlere aynlrrlar. llki soyut DURUM-bi<;imbilimsel
DURUM aynrru yapar; ikincisi yaptsal DURUM-i9sel DURUM.
DURUM yiikleme, DURUM belirleme (CASE assignment, CASE marking)
siizdizim Oretici Dilbilgisinde DURUM yUkleyiciler tarafindan,
A01ere, ilgili DURUM1an yUkleme. DURUM yUkleme, yonetim
altmda yaptlrr ve Durum Silzgeci zorlamastyla gorilnur!Uk ge-
reksinimi sergiler. bkz. Durum Siizgeci, goriiniirliik gereksinlmi.
104
DURUM yukleyici, DURUM belirleyici
DURUM yiikleyici, DURUM belirleyici (CASE assigner, CASE marker)
siizdizim AdObeklerine i<;sel olarak DURUM ytikleme iizelligi
alan iige. Ana siizluksel ulamlar ve UYUM, potansiyel DU-
RUM ytikleyicidirler. TUrk<;e'de DURUM yilkleyicileri: Eylem,
eger varsa, yani ge<;ili ise dolaystz nesnesine yaptsal DU-
RUM, diger tUmle<;lerine (yani dolayh nesnelerine) i<;sel DU-
RUM yilkler. llge<;ler, tUmle<;lerine, i<;sel DURUM ve yaptsal
DURUM yilkler. Yuklemcil stfat, eger yanulamhyorsa, iizne
dttndaki iigelere ROL ve dolaytstyla i<;sel DURUM yUkler.
durum eylemi (stative verb) bit;imbilim, sOzdizim, anlambilim SUrekli za-
manlarla ve <;ogu zaman buyrum kipiyle kullantlmayan, bir
i ya da eylem yerine olu ya da durum bildiren eylem tUtU;
om. olmak, hulunmak.
durumsal kod (situational code switching) toplumdilbilim Aym
dilin konuuldugu ortamlarda degikeler arasmda, farkh dil-
lerin konuuldugu ortamlarda diller arasmda duruma bagh
olarak degitirim yapma, degike ya da dil se<;ip kullanma.
Kauhmctlar, dil yetkinligi, dil tercihi, toplumsal kimlik, siiy-
lem tUrn gibi durumlar kod se<;imini etkilemektedir. kr.
egretilemeli kod
duyusal anlam (emotive meaning) anlambifim Anlarmn konuanln
duygulanm, dinleyene kart tutumunu, anlaumm duygu-
sal etkisini anlatan tUrn; iirn. seni sevmiyornm'a kartt olarak
senden nefret ediyornm duyusal tonu daha ailJrhkh bir sozcedir.
Duyusal anlam kartti olarak bilisel ya da giinderimsel an-
lam kullanthr.
(bottom up processing) metinbilim Artalan bilgisin-
den ve metnin butununden yola 91ktlarak siiylemin yazilm-
lenme ve yorumlanma yiintemi. bkz. dikey
(ideational) gene/ Konuurun dt dunyaya ilikin bilii-
ni ya da dt dunyada nesnel olarak dogrulanabilecek yanmt
yansttan bolumu; anlam turlerini smtf!amada kullantlan bir
terim, kavramsal anlam. bkz. anlam.
105
diiz iinlii
diiz iinlii (unrounded vowel) sesbilim Dudaklarm gerilmesiyle vlka-
nlan unlu. 1'iirk9e'de fa/, fef, /t/, /i/ duz unlulerdir. kr.
yuvarlak iinlii.
diizanlam (denotation) anlambilim S6zcUgiin, sOz Obeginin s6z1Uk
anlarru birincil anlam. Genellilde siizcugun dt dunyada gon-
derimde bulundugu sozcugun ilikisinden ortaya 91kan, ko-
nuurla arasmda en fazla ortakiJk bulunan anlam; om. giil
SOZCUgun(in duzan!amJ 'katmerli, kokulu, genellilde k.JnnJZJ
renkii 9i9ek'tir. kr. giinderimsel anlam, anlam.
(metonymy) an/ambi/im Benzetme amact giitmek-
sizin tUmce ya da dizimde bulunan ogeler arasmda butun-
parva, neden-sonu9, genel-ozel, somut-soyut ilikiler kurul-
mast yo!uyla OIUan degirnece turii; Om. dogmak yerine dun-
yaya gelmek, tenis<;i yerine raket, televizyon i9in ekran dendiginde
diizdegimece yaptlrnt olur. Ad akta11m1 da (eskiden mecaz-1
milrsel) denir.
duzeltme (repair) toplumdilbilim Konuma 90ziimlemesinde konu-
Urlann etkileimdeki bir yanhhgt ya da eksikiigi duzeltme
davrantJ. Diizeltme konUUr vlklh (self-initiated repair) ya da
dinleyen 9tkth olabilir.
duzeltmeci dilblllm (clinical linguistics) gene/ Dilbilim kuram yon-
tern ve bulgularmm bir dil bozukiugunun 9oziimlenrnesinde
kullarulmaswla ilgili dilbilim dah. Bu uygulama, dilbilimci ile
konuma duzeltmeni, iitme uzman1 vb.1erinin ibirligi ile
ger9ekieir. Soz konusu bozukiuk yaz!h ya da siizlu dille ilgili
anlama ve uretme surevleriyle ilgili olabilir .
diizenek (code) gene/ bkz. kod.
di.izenleme (arrangement, configuration) gene/ 1- (item and arrange
ment) Dil birimlerinin degiik duzlemlerdeki durumlannm,
da@hmlannm diizeni; iim. seslem i9inde seslerin, tUmce
i9inde sozcukierin duzenlenmesi. 2- (configuration) Dil oge-
lerinin bi9imsel bak.Jmdan belli bir duzene gore kurululan;
om. Tiirkve'de durum taktlannm kullan!rn! sozdizimsel/ an-
106
duzeyjduzlem
tamsal bir diizenlemedir.
duzey/diizlem (level) gene/ 1- Gene! bir terim olarak, yap1 duz-
leminin bagtmsJZ olarak ince!ebilecek bahca boyutlanndan
birisi; om. sesbilim, dilbilgisi, anlambilim diizeyleri. 2 Dre-
tlmsel dilbilgisinde bir tumcenin uretilmesinde kar!latlan
degiik simgeleme duzeyleri; om. derin ve yiizey yap! du-
zeyleri. 3- Bir dilsel aamada degiik yap! katmanlan; om.
tiimce, tumcecik, ilbek, silzcuk, bi9imbirim diizeyleri. 4- Bi-
vembilim ve toplumdilbilimde belli bir toplumsal duruma uy-
gun anlatlm bi9imi; om. resmi duzey, giindelik duzey.
dUzlenme (neutralization) bifimbilim, sesbifim bkz.
diizle,me (unrounding, delabialization) sesbilim, sesbiJgisi Yuvarlak Un-
lulerin tarihsel sure9 i9inde diiz unlulere donumesi; ilm.
iduk>idik, kapu>kapt, kendu>kendi, katun>kadm. Yuvarlak unlu
bulunduran bi9imler kimi agt2larda yaamayt surdurebil-
mektedir.
diizsiiz (locution) edimbilim Anlamh, dilbilgisel bir silzcenin soylen-
mesi; om. Hava soguk mu? gibi evet-hayu1a yarut bekienen so-
runun dinleyence iiyle algtlandtgt sozce. bkz. edimsiiz, etkisoz.
dUzsOz edimi (locutionary act) edimbilim SOzeylem kuranunda, bir
sozcenin siiylenmesi sonucu oluan edim; anlamh, dilbilgi-
sine uygun sOzce Uretilmesi; Om. kaptyt af(l.ntZ sOzcesinde kapt,
a<;mak silzciikieri ve hangi kapmm a9!lacagt dinleyence anla-
!liyorsa diizsoz eylerni ger9ekierni olur. bkz. edimsiiz ediml,
etklsiiz ediml.
derin-yap1 (d-yapl) (d-structure) sozdizim Dretlci Dilbilgisinde, ROL
ilikilerinin kodland1gt yap1. kr. y-yap1.
107
E
edat (adverb) sozdizim bkz. bellrte.,, llge.,.
edeblyat dill (literary language) genel bkz. yazm dill.
eden (agent) anlambilim, siizdizim Eylemin belirttigi hareketi yapan
oge; eylem ile kll!c! i<;inde bulunan ogelerin ozellikieri
canl1, istek belirtebilen ve bilin<;li hareket eden varWdar ol-
malandJr; om. Cacuk tapa vurdu rumcesinde qacuk, vur eylemi-
nin edenidir. K1hc1 da denir.
eden ad1 (agentive noun) sozdizim Eylemin belirttigi hareketi ya-
pan ad; om. Cacuk topa vurdu rumcesinde
9
acuk, vur eyleminin
eden ad1d1r. K1hc1 ad1 da denir.
eden durumu (agentivecase) bipmbilim,siizdizim Eylemin belirttigi ha-
reketi yapan adm durumu; om. Cacuk tapa vurdu llimcesinde
qacuk eden durumundad1r. K1hc1 durumu da denir.
edllgen (passive) siizdizim TUmcenin eylemiyle etkilenen ilieykisi
i<;inde olan ogenin yap!Sal olarak ozne konumunda ve eden
i<;inde olan ogenin de yap1sal olarak egik konumda
bulundugu yap1; om. edilgen bir yap! olan Kitap {akuyucular ta
rafmdan) begenildi llimcesinde, begen eyleminin etkileneni olan
kitap ozne konumunda, edeni olan akuyucularise L ta
rafindan] obeginin nesnesi konumundad1r. Edilgen, edimbilim
a<;Jsmdan edenden <;ok etkilenen ya da one <;il<a-
ran bir yap1drr.
edllgen 9at1 (passive voice) biqimbilim, sozdizim TUmcenin eylemiyle
etkilenen i<;inde olan ogenin yap1sal olarak ozne ko-
108
edilgen eylem
numunda ve eden i<;inde olan ogenin de yap1sal olarak
egik konumda bulundugu yap1da bulunan ey!eme ekienen
bi<;imbirim; om. edilgen bir yap1 olan Kitap {akuyucular tarafm
dan) begenildi tumcesinde, begen-il eylemindeki {-II} eki edilgen
<yatt}'l belirtir. TUrk<;e'de edilgen <;att}'l belirten{-II} bi<;imbiri-
minin [-II], l-In] ve 1-n] birimcikleri vard1r; bunlann dagllim1,
eklendikleri eylemin son sesinin niteligine baghd1r; bul, kll
gibi 1-1] sesi ile biten eylemlere l-In], aku, ara gibi unluyle biten
eylemlere 1-n], diger eylemlere I-II] birimcigi eklenir.
edllgen eylem (passive verb) biqimbilim, siizdizim Edilgen bi<;imbirimi-
nin oldugu eylem; om. Kitap (akuyucular tarafmdan)
begenildi tumcesinde, begen-il eylemi edilgendir.
edilgen ikidillilik (passive bilingualism) toplumdilbilim Bireyin ikinci
di!de yazil1 ve sozlu bi<;imleri anlayarak edilgen beceri!erini
ancak konueyma ve yazma gibi etkin becerilerini
ge!ieytiremedigi ikidillilik durumu. Bu, ozellikle yetieykin ikidil-
liliginin bir ozelligidir. krey. iiretken ikidillilik.
(passivization) siizdizim Dretici Dilbilgisinin ilk do-
nemlerinde, derin yap1da, daha sonra ylizey yap1da dile-ozgli
gorunumlerini kazanacak EDILGEN ogesini i<;eren temel yap!
mn, ilgili ylizey yapl ile etkileeyimlerinden olueyan sure<;; om.
a. b hazine korsanlar tarafmdan bui-EDILGEN
b. hazine
1
(korsanlar tarafmdan) i
1
bui-EDILGEN
(a) yap!smda, ozne konumu, GYI uyannca uretiimiey ama bir
a<;lk adobegi ile doldurulmamltlr, yani boeytur. hazine adobe-
gi, bulun- eyleminin i<;se! uyesidir. Ey!em, soyut bir EDILGEN
ogesi i<;ermektedir. (b) yaplsmda ise, i<;sel uye ozne konu-
muna taeymm1ey, arkasmda eeydizinli bir iz Eylem
edilgenlik bi<;imbirimini alm1eyttr. Edilgen eylem nesnesine
yap1sal DURUM ylikleyemez, tlimcede durum ergimesi ger-
<;ekleeymieytir: DURUM Siizgeci zorlamaswla, ro!unu eylem-
den alan i<;se! uye, boey olan ozne konumuna taeymmltlr.
edilgen siizvarhgl (passive vocabulary) genel anlad1@ ancak
gilriluk kullan1mda S!k<;a kullanmad1@ sozluksei birimlerin
109
ii
li
it
edlm
tumu. Edilgen sozvarh@run etken silzvarh@mn ik:i-119 kat! ol-
dugu belirtilmektedir. etken siizvarhgo.
edim (performance) genet Oretici donuiimlu dilbilgisi kurarnm-
da, soyut dil yetisine (edin<;:) kartt olarak, ger9ekteki somut
dil kullannru. Edim bir baklma edincin, soyut bilginin doa-
vurumudur, ancak bellek srmrlarnalan, yorgunluk, gergin-
lik, <;:ekingenlik vb. etkenler bu bilginin kullannna tarn olarak
yansomasmt onler. Anadili ya da yabanct dil ogrenlminde bu
aynm a9ok9a gorulebilir; bir kimse kurallan bildigi, dile ili-
kin bilgisi oldugu halde yukanda an!lan nedenlerle dil kul-
lammmda istenilen dii.zeyde olmayabilir. Edin9/ edim aynrm
Saussure'iin dilfsoz aynrruna benzer ancak Saussure'iin
belirlemesinde dil (edin<;:) toplumsal bir nesne oldugu halde,
Chomsky bunun zihinsel, bilisel bir olgu oldugunu belirtir.
edlm (activity, process) antambilim Eylem taklmmm gilsterdigi de-
vinim, surerlik ve ereklilik iizellikierine giire tammlanan be
hal turunden devinimli, surerli ve ereksiz olam.
edimbillm (pragmatics) genet Dili kullantCI a9tsmdan ele alan dal;
dil-baglarn ilikisinl inceleyen alan. Anlarnbilim ve siizdizim
ile birlikte gostergebilimin ii9 alamndan birisi. Balangtct
19301ara degin uzanmalda birlikte kapsarntrun belirlenme-
sindeki gli9lllkler nedeniyle gliniimii.zde stmrlan a<;:okhkla
<;:izilememektedir. Ktsaca, dili kullamct a91smdan ele alan in-
celeme alam olarak tammlanabilir. Bu 9er9evede gene! olarak
baglarnla ilgili konulan onemseyen bir dil inceleme yaldatmt-
m yansthr. Son ytllarda anlarnbilimin dil i9i anlarnt, edimbili-
min ise dilie ba@ntlh dt baglarndan kaynaldanan anlarru in-
celedigi konusunda yaygtn bir gorli olumUtur. Aratlnna
konulan arasmda giisterim (deixis), silzdizimsel iinsayt1t!lar
(presuppositions) ve silzeylemler (speech acts) geni bir yer tutmak-
tadrr. Edimbilim yetisi (pragmatic competence) dilin dogrulugu
yamnda uygun ve yerlnde kullammrm anlatan bir kavrarndrr.
Son ytllarda bu kavrarnm kimi altbiilumleri de
edimsel dilbilim (pragmalinguistics) daha 90k dilde var olan yapt-
larla edimbilim konularrru ilintilendirmeye 9ahrr; toplumsal
110
edlmsel (eylem)
edimbilim (sociopragmatics) dil kullammmda toplumsal baglarru
vurgt!lar; genel edimbilim terimi ise dilin iletiimsel olarak
kullantmmdald ilkeleri tek tek diller ya da gene! olarak insan
dill a<;:tsmdan ele alan bir <;:altma alamdrr.
edlmsel (eylem) (performativc (verb)) edimbilim, siizdizim Soylenii bir
edimfeylem degeri tatyan tumce ya da eylem; ilm. Ozur dile-
rim tumcesi salt ilzne+yiiklemden olUan bir yap! degerinde
degildir; aynt anda ilziir dileme eylemini de ger9ekletirdigin-
den bir silzeylemdir. Aynt bi9imde Bu a/eyam toplanttya gelecegime
soz veriyorum tumcesinin eylemi edimseldir, tumce siiylendi-
ginde soz verme eylemi ger9ekletirihnitir. Bir eylemln edimsel
ilev ustlenmesini gerektiren koullar bulunmaktadtr; bun-
lar, eylemin edimsel nitelikli oimast, eylemin oznesinin konu-
Ur oldugunu belirten birinci kii olmast ve eylemin imdiki
zaman eki tatmastdtr. Buna bagh olarak, Bu a/eyam toplanttya
gelecegime soz verdim tiimcesi edimsel degildir, yalmzca edimsel
bir olgunun aktanmtdtr.
edimsOz (illocution) edimbilim Bir s6zce ya da ti.imcenin sOylen-
mesi ile ifade edilen ilemin yerine getirilmesi. !fade edilen
ilemin niteligi, iletiim i9inde bulunan kiilere ve ifadenin
kullan!ldt@ durumlara bagh olarak degiir; ilm. Burast soguk
tllmcesi, silyleyen kiiye ve duruma bagh olarak i9inde bu-
!unulan yerin ISIS! hakkmda bir saptarna, a91k alan bir pen-
cerenin kapattlmast ricast ya da ilnerisi olarak alg!lanabilir.
bkz. diizsiiz, etkisiiz.
edimsOz edimi (illocutionary act) edimbilim Bir sOzcenin s6ylenme-
siyle yerine getirilen ilev; ilm. Kaptyt a>;! tiimcesi, silyleyen
kiiye, duruma bagh olarak rica, oneri, buyruk degerinde bir
edimsilz olabilir. bkz. diizsiiz ediml, etkisiiz edimi.
edinQ (competence) genet Oretici Dilbilgisi Kurammda, bir dilde
daha once hi9 iiretilmemi tiimce[erin konUUCU-dinleyiciler
tarafmdan uretiJip yorumlanabilmelerini a91klayan i9sel dil
bilgisi, dil yetisi. edim.
edinim (acquisition) ruhdilbilim bkz. dil edinimi.
111
ejlik
ejlik (oblique) bi<;imbilim Bir tumcede eylernin ozne, nesne veda-
layh rumleci dtmda eylemle ilikisi alan diger adlar; orn. (:o-
cuk bahqede topla oynuyor tiimcesinde yer ilikisindeki bahqede ve
arac;: ilikisindeki topla sozcukieri eylemle egik ilikide alan
oge!erdir.
ejlik durum (oblique case) bi<;imbilim Bir tumcede eylernin ozne,
nesne ve dalayh rurnieci dtmda diger adlann eylemle alan
ilikisini belirten durum; orn. (:ocuk bahqede topla oynuyor tum-
cesinde bahqe-de sozcugundeki yer belirten {-DA} talast ve top-la
siizcugundeki arac;: belirten {-!A} talast egik durum ekieridir.
egitimsel dilbillm (educational linguistics) gene/ Gene! dilbilim, ruh-
bi!im, ruhdilbilim, tap!umdilbilim kuramlanna dayah alarak
yaptlan betimlemelerden, dil ogrenme ve kullanma kanusun-
da artaya kanan yakiatmlardan beslenen dil egitimi ve og-
retimi ile ilgili dilbilim alam. Agrrhkh alarak yabanct dil ogre-
tim! ile ilgili c;:ahmalar yaptlmakia birlikte egitimsel dilbilim
alamnm anadili ogretimini de kapsach@ belirtilmektedir.
egretileme (metaphor) anlambilim Aralannda edegerlik ilikisi ku-
rulan an!amh ogelerden birini, oteki yerine kullanma sanucu
aluan degimece tiirii. Egretileme hem giinliik dilde hem
de edebiyat dilinde kullanthr; om. haydut ak,am, bakire zambak
dizirnlerinde kapalt egretileme, 0 bir melektir!, Ne o! di-
zimlerinde ac;:ik egretileme soz kanusudur. Deyim aktarmas1 da
(eskiden istiare) denir.
ejlretilemeli kod (metaphorical code switching) toplumdilbilim
ikidil!ilcrin kanuyu ve kanuma artam1m degitirmck ama-
cty!a yapbkian kad degitirimi. Bu durumda kanu degitiril-
diginde kad da degitirilir. kr. durumsal kod
ek (affix) bi<;imbilim Bir kok ya da giivdeye ekienip anun yapt,
anlam ya da ilevini degitiren oge. Elder sozcugun giivdesi-
ne eldendikleri kanuma gore uc;:e aynhr; onek, sanek ve ic;:ek.
TUrkc;:e'de elderin c;:agu sanek niteligindedir; om. goz-liik, gaz-cii,
der-gi sozculderinde (-luk], (-cu], (-gil sanektir. ic;:elder Arap-
c;:a, giiney Asya dilleri ve kimi Ktztlderili dillerinde yaygmchr.
112
ekeylem
ingilizce'de Onekler vard1r; Om. re-write, mis-spell, de-emphasize
vb. Elder ilevleri ac;:tsmdan yaptm ve c;:ekim elderi alarak st-
mflandmhr. (:ekim ekieri siizcugun ait oldugu sozcuk ula-
mmm niteligini ve tumce ic;:indeki ilevini belirler. Yaptm/
tiiretim elderi sozcugun anlammm/ giindergesinin niteligini
ya da sozcugun ait aldugu sozcuk ulammt degitirir: kitap-t;J,
kitap-ltk, 1-c;:t] ve (-hk] elderi kitap sozcuguniin giin-
dergesinde degiildik belirten yaptm elderidir; oku-yucu sozcu-
gunde ise 1-(y)Icl] eki oku eyleminden ad tiireten bir yaptm
ekidir; kitab-1, kitap-ta, kitab-a sozciilderindeki I-t], I-ta] ve [-a]
ekleri c;:ekim ekieridir. Tiimce ic;:inde dilbilgisi ilikilerini elder
yoluyla diizenleyen dillere eklemeli/baglantth diller denir.
(substantive verb, predicative verb) Adlan ya da ad soylu
iigeleri yiiklemletiren eylem.
eklemeli diller (agglutinative languages) bi<;imbilim bkz. bagtantlh diller.
eklemleme (articulation) sesbilgisi Sesin aluunda kullant!an hava
aktmt diizenine gore, akcigerlerden, g:trtlaktan veya artda-
maktan gelen havanm belli kanumlara ginnesini saglaya-
rak g:trtla@n list ktsmmda bulunan ses arganlan aracth@yla
kanuma seslerini alutunna ve c;:ikarma. Sesler eklemleme
bic;:imine ve eldemlendigi yere gore stmflandmimaktadtr. Ses-
lerin stmflandtnlmast, hava alat duzenine, ses tellerinin i-
leyiine, yumuak dama@n durumuna, dil ve dudakiar gibi
a@z ic;:indeki oteki organlara gore yaptlmaktadtr.
bojlumlanma da denir.
eklemleme bityimi (manner of articulation) sesbilgisi OnsUzlerin olu-
eyumunda, akcigerlerden, g:trtlaktan veya artdamaktan gelen
havamn, sesin eklemleme naktasmdan gec;:i bic;:imi. Ek-
lemleme bigirnlerine gore unsuzler; patlamalt, surtiinmeli,
patlamah-surtiinmeli, aktct ve genizsil alarak adlandmlan
stmfiara aynhr. biQimi de denir.
eklemleme noktas1 (place of articulation) sesbilgisi OnsUzlerin olu-
Umunda, akcigerlerden, g:trtlaktan veya artdamaktan gelen
havanm, g:trtla@n list ktsmmda bulunan ses arganlannm
113
eklemleyici
birbirlerine duzeyde engellendigi
nokta; orn. [p] sesinin eklemleme noktas1 list ve alt dudakt1r.
noktas da denir.
eklemleyici (articulator) sesbilgisi Ses aygrtlnda bir sesin Uretilme-
sini saglayan organ ya da bolum. ikl tiir eklemleyici vardrr:
Etken eklemleyiciler dudaklar, dil ve alt 9ene gibi ses aygttl-
mn hareket edebilen bolumleri iken, edilgen eklemleyiciler
sert damak, alt diler gibi hareket edemeyen ama etken ek-
lemleyicilere yard1mc1 alan bolumlerdir. da denir.
(articulated) sesbi/gisi Eklemleme iirlinu alan
ya da eklemleme yoluyla alan ses.
ya da da denir.
eklemleme (articulation) sesbilgisi Eklemli alma ozelligi talma.
eklentl (adjunct) sozdizim 1- Oretici Dilbilgisinde, bir rumcede
yap! baklmmdan zorunlu olmayan, sevmeli ikincil oge; orn.
Ben dun okula gittim rumcesinin dun eylemobeginin eklentisidir.
2- Oretici Dilbilgisinde, herhangi bir sozluksel ba tarafm-
dan sevilmemi, Aamah-X <;:izelgesine gore niteleyen konu-
mundaki age. Eklentiler, eylem Obegi ic;;:inde 'zaman', 'tarz' ve
'yer' gosteren sozluksel ya da rumcesel (bkz. eklenti tiimcecig!)
ogelerdir: Ali dun hurada ansmn hastaland1 rumcesinde dun, bu-
rada, armzm S1ras1yla zaman, yer ve tarz belirten eklentilerdir.
3- Kimi dilbilimciler (Quirk) bu terimi belirtevlerin bir altkU-
mesini anlatmak i9in kullan1rlar.
eklenti tUmcecigl (adjunct clause) sOzdizim Ti.imce degerli eklen-
ti, yanrumce. Tiirk9e'de, -lp, -ArAk, -IncA ... vb. ile kurulan
ulavlarla -DAn Iince, -DAn sonra vb. ilgevlerle kurulan yan-
rumce!er; orn. [Dersimizi bitirdikten sonra} biraz muzik din/eyelim
rumcesinde {Dersimizi bitirdikten sonra} yantumcesi eklenti rum-
cecigidir.
eklentileme (adjunction) sozdizim Oretici Dilbilgisi Kurammda,
zorunlu olmayan bir ogenin i9inde bulundugu yap1yla olan
ilikisi.
114
eklentl
eklenti (tag switching) toplumdilbilim bkz. kod

ekleyici eylern ( catenative) sOzdizim c;ekimsiz eylemin bigimini
yonlendiren eylem rum; orn. ingllizce'de She wanted to go home
rumcesinde wanted eylemi go'nun bi9imini (mastar olarak kul-
Jarulmasl gerektigini) belirledigi i9in bir ekleyici/baglaylCl ey-
lemdir.
eksen (axis) gene/ Ozellikle Saussure'un kulland1gt, dil voziim-
lemelerinde birbirini kesen diizlemlerin ad!; orn. ezarnanll-
hk ekseni, ardllkhk/ artzamanhhk ekseni.
ekslk ogeli (privative opposition) sesbilim Prag Okulu sesbllim
anlay:tmda bir karlthk oluturan iki sesten birinin bir ozellige
sahip olurken otekinin olmay:tma dayanan karlllik ruru.
eksikli (defective, deficient) bi<;imbilim Belli bir kullamm dizgesi-
nin rumune uy:tnayan, tUm bivimleri ivermeyen oge; orn.
!ngilizce'de kipliklere, Oteki eylemlerle karllatmlarak, kimi
zaman eksikli bi9imler denir; 9iinkU as1l eylemlerden kimi
baklmlardan aynhrlar: a) eylemlik olarak kullan!larnazlar, b)
-ing bi9imleri yoktur, c) 3. tekil kiide -s eki almazlar.
eksiklik kuram1 (deficit theory) toplumdilbilim B. Bernstein'm tezi
dogrultusunda, orta katman kar!lahrlld!-
g,.nda, alt katman konUUr!anmn sozelletirrneJerinde eksik-
Jikieri olduguna llikin toplumdilbilim kuram1.
eksiklik varsaym (deficit hypothesis) toplumdilbilim bkz. eksiklik kuraml.
eksilti (ellipsis) sozdizim Tiimcede klmi ogelerin silinmesi, eksik
olmas1 ya da kullan!lmamas1; 6rn. $ekerilkalbi var ($ekerlkalp
hastahg1 var yerine), -Nereye gidiyorsun? -Okula (Okula gidiyorum
yerine). Silinen, kullan!lmayan ogeler anlarnay:t engellemez.
Tutumluluk, bi9em vb. nedenlerden kaynaklanan eksilti
klmi zaman arhkltgtn azal1:!lmas1 olarak da gorlilebilmekte-
dir; om. Eger hu akfam bize gelmezsen gucenirim yerine Bu akfam bize
gelmezsen gucenirim rumcesinde oldugu gibi.
115
eksiltili
eksiltili (elliptical) sozdizim Eksiltisi bulunan yapt; iirn. Ahmet pa-
tates sever, Mehmet de kabak tiimcesi eksiltili tiimcedir <;iinkii
sev eylemi ikinci yaptda tekrarlanmamttlr, Mehmet'in kabak
sevdiiji bagtamdan anlatlmaktadtr.
el-yiiz bilglsi (kinesics) gostergebi/im bkz.
elektrokimograf (electrokymograph) sesbilgisi strasmda
agtz ve burundaki hava aklmda meydana gelen degiikligt
kaydeden aygtt.
elektropalatograf (electropalatograph) sesbilgisi Konuma strasmda
dil ve damak arasmdaki iliklyi kaydedebilen aygtt.
emir kipi (imperative mood) sOzdizim, anlambilim bkz. buyrum kipi.
en az \'aba llkesi (least effort principle) gene/ Dilsel iiretimde har-
canmast gereken <;abanm en aza indirilmesi ilkesi. Bu ilke
birinci ve iklnci eklemlilik duzleminde dilsel birimleri yalm-
latlrma ve genelletirme egilimlerini anlatlr; om. benzeme,
seslem yitimi gibi ses olaylannm pek <;ogunda egemendir.
en kii\'iik \lift (minimal pair) sesbilim Sesbilimde biri dtmda tUm
birimleri aym, ama anlamlan farklt sozcuk <;ifti; om. ev-el,
yol-kol, at-et vb.
en iistiinliik derecesi (superlative degree) bi>;imbilim Stfat/niteleyici
ve belirte<;lerin karilatlnlmasmda, ikiden <;ok age arasm-
daki en ust nitelik. En ustiinluk Tiirk<;e'de sJfat ve belirte<;
Online
1
en' birimi getirilerek yapthr: en kUfilk, en zaytf, en htzlt,
en temiz vb.
en yakmllk (minimality condition) siizdizim Dretici Dilbilgisi
Kurammda, bir sozdizlmsel 6geye k-buyurma ozelligi tat-
makla olast yoneten konumunda bulunan ba ogelerden, bu
sozdizimsel 6geye ancak en yakln olanmm ger<;ek yoneten
olabilecegine ilikln gereklilik.
engel (barrier) sozdizim Oretici Dilbilgisi Kurammda yonetim gibi
bazt dilbilgisel olgulann etkl alanlanm belirleyen ya da yer
116
engelli
degitirme ilemini lasttlayan ulam. Engeller buyiik<;iil yan-
stmalarchr; bir buyiik<;iil yanstmanm engel olup olmamast
dilin yaptsal 6zelliklerine bagh bir degitirgendir; om. bir !lge-
<;Obegi budag., kendi tiimlecini bir eylemin yonetmesini en-
geller; om. Ali {bana gore}
10
bunu ba,ranr. Buna karm, Tiirk<;e'de
adobekleri ancak belirleyici konumundaki bir iigenin yer de-
gitirmeslne izin verir, diger ogelerinln adobegi dtma <;tlana-
smt engeller; om. {Ay,fe'nin son aldtgt kitabtnt] kaybettim, [ __ son
aldtgt kitabtnt] kaybettim Ay,re'nin, '[ __ kitabtnt] kaybettim Ay,re'nin
son aldtgt yapllanmn sonuncusunun dilbilgisel olmamast,
Tiirk<;e'de adobeginln aamalt yaptst i<;lnde belirleyicinin bu-
lundugu duzeyin altmda kalan duzey yer degitirme ilemi
a<;tsmdan bir engel oluturmaktadtr.
engelli (interrupted) sesbilgisi Patlamah iinsiizlerde oldugu gibi, ses
yolunda tam bir engellemne ile olueyturulan iinsiiz. Kesintlli de
denir.
engelli (obstruent) sesbilgisi Hava aklmmm agtzda engellenmesiy-
le pkan, patlamah, surtiinmeli, patlamalt-siirtiinmeli unsiiz;
om. [p s c] vb. unsuzleri engelli seslerdir.
engelsiz (unchecked) sesbilgisi Engelli olmayan sesbirimsel 6zellik.
erek (goal) onlombilim, siizdizim Eylemin dile getirdigi ieyten etklle-
nen nesne; om. f:;ocuk okula gitti I:Umcesinde okula, git eylemi-
nin erek'idir.
erek dil (target language) <;:evirinin ya da aktarmanm ve
yorumlamanm yap1ldt!lt dil. Tiirk<;e'den Japonca'ya yaplla-
cak bir <;eviride erek dil Japonca'dtr. Ama9 dil de denir.
erll (masculine) Kimi dillerde dilbilgisel olarak er-
kek cinsten saytlan birimler ile ilgili dilbilgisel cins; om.
Franstzca'da le livre 'kitap' sozcugu eril, laporte 'kapt' sozcugu
dieyildir. Krey. yanstz.
erk (capacity) gene/ Oretici Dilbilgisinde dilbilgisinin uretici
gilcu. Bir dilbilgisi ozdeey bir dizi yapt (tumce) uretiyorsa, aym
117
erteleme
ti.irden 'za)'lf uretici erkleri' oldugu soylenir; buna ek olarak
bu dilbilgileri soz konusu diziler i9in aym yaptsal betimleme-
leri oneriyorlarsa benzer ol9ude 'gil9lu uretici erkleri' aldugu
soylenir.
erteleme (procrastinate) sozdizim Dretici Dilbilgisi tarafmdan one
surulen evrensel ilkelerden biri; dil yaptsmda alabilecek her-
hangi bir mumkUn aldugunca ve zarunlu airna-
dlkva ertelenmesi gerektigini belirtir.
eski bllgi (given/old information) soy/em Bir sozcenin i9erdigi bilgi
ti.irlerinden birisi. Eskl bilgi jyazann, dinleyencef
akurca bilindigini varsaydrgi bilgidir. Bu ti.ir bilgiler ti.imce
yaptlanmastm da etkiler; om. okumayt rok severtumce-
sinde eski bilgi, okumayt rok sever yeni bilgi i9erir. Oku-
mayt kardeim rok sever ti.imcesinde ise okuma eski bilgi,
adak'tlr. Aynca bkz. odaklama, oznelik, yeni bllgi, yiiklemllk.
eskicll bl<;:im (archaism) gene/ Dilin evrelerinde kullantl-
olup artlk kullantlmayan sozcuk ya da dilbilgisi ozelligi.
Tiirkalaji alanmdaki ya)'lnlarda gilnumtizde lran'da
lan bir TUrk dili alan Hala99a'da 8. yliz)'lldaki Kokti.irk9e'de
kullamlan eskicil bi9imlerin bulundugu artaya
(homonymy) anlambilim Gostereni (bi9imi) aym, gosteri-
leni (anlamlan) ayn sozcukler; om. dU 'ruya',
ya da yUz ('saYJ.', On taraf1', 'suda yap1lan bir tiir spar',
'deriyi vlicuttan a)'lnna' 'bir
(synonymy) an/ambilim SOzcUk ve tumcelerin
anlantlt airnalan durumu. Anlambilimciler tam
gin soz kanusu olmadtgim, 9linku boyle bir durumun ancak
ikl silzcuk butun baglamlarda birbirinin yerine kullantlabi-
lirse alanakh olabilecegini one surerler; om. beyaz ve ak: beyaz
peynir, 'ak peynir ya da kara ve siyah: kara toprak, 'siyah toprak.
(cognate) tarihsel dilbilim Aym kilkten gelen dilsel bi9im;
om. lng. two, Fr. deux, Alm. zwei 'iki' sozcukleri Dil
ogretiminde sozciikler ogrenimi ancak
118
yarme<L< dikkat etlnek gerekir.
(coordinate) sOzdizim Ogelerinden biri ortak alan, an-
lam par9austi.i ozellikler ya da bagla9larla saglanan
strah yap! turn; ilrn. Zeynep'le Aylin adobekleri, ireri
girdi ve elindekileri yere btraktt eylemobekleridir.
tUmce (coordinate sentence) siizdizim 6gelerinden biri or-
tak alan, anlam par9austii ilzellikler ya da ba@a9larla
saglanan s1rah tU.mce tllrii; Om. agact kurt, insam dert yertUmce-
sinde eylem artaktlr ve anlam par9austi.i ozellikle sag-
C:ocuk eve geldi ve dinlendi tumcesinde ise ozne ortak-
tlr, anlam ikl eylem arasmdaki bagla9la
yapt (coordinate structure) siizdizim
i9inde bulunan obek veya ti.imce; om. Berna ve Tarkan
gitrtlt ado begi, Adam gazeteyi aldt ve sedire oturdu bagitrtlt eyle-
mObegi ve (;ocuk it;eri girdi ve annesi onu yamna t;agzrdz
ti.imcedir.
e,bailmhhk (coordination) sOzdizim Bir tUmce i<;inde ayn1 tUrden
alan, aym goren ve yapt bak:lmmdan silzcuk,
sozcuk iibegi ya da ti.imcecikler gibi dilbirimlerinin arasm-
daki baglantt ilrn. Alev ve Mehmet ders
ti.imcesinde Alev ve Mehmet i9indedir.
Okula gittik ve saat kadar orada kaldtk iki ti.imceden
bu tur ti.imceye eba{j!mlt tiimce denir.
(isomorphic) Eeybi9imli alan; ilm. yap-tl-abil-ir
ve giir-ul-ebil-ir silzciiklerdir, e bi9imbirim ulamlan
vard1r.
(isomorphism) lki ya da daha 90k yapmm
iigeleri arasmda bire bir almast durumu; 1'iirk9e
ile lngilizce akrabaltk terimleri arasmda bi9imlilik yaktur;
Orn. dayt-uncle, hala-aunt, teyze-aunt.
(configurationality) sOzdizim Genel anlamda, bir Oge-
nin ti.imce i9inde belirli bir kanum (veya bi9imde) bulunma-
119
smm, bir ogenin bulunmasma ya da belirli bir bi9imde
olmasma dayanmaSl ozeJligi; Om. bir sozcugun belirtme du-
rumunda olmas1, ilgili yap1da bir eylemin bulunmasl-
na baghd1r. Oretici Dilbilgisi, dil yap1smda sozcuk
derin yap1da belirlendigini ve tumce kuruculann bir
yap1 i9erdigi varsa}'lmma baghd1r. Bu apdan dillerin
9imlenmeli' ve 6zellikler gosterdikleri one
Ebi9imlenmenin tum dillerin bir ozelligi aldu-
gu, baka bir deyile, insan dilinin evrensel
bir ozelligi aldugu ve dillerin birbirlerinden, yalmzca ebi-
9imlenme surecinin dilbilgisinde yer ald1jt1 bileenin niteligi
a91smdan farkhhklar gosterdigi de one surii.lrnutur. Bu ikl
bileen sozdizim ya da sozlugu i9eren bileendir.
(homorganic) sesbilgisi yerleri aym alan sesler; orn.
dudaksil [p], [b], [m] gibi.
(equivalance) siizdizim, 1- Degiik dilbilgileri
arasmda gU9 eitligi iliklsi; orn. aym tumce dizilerini ureten
ikl dilbilgisi edegerlidir. 2- Dag,innsal edegerlik aym ar-
tamda kullanilan dilbirimlerinin niteligi. 3- Oyeleri mantlk-
sal a91dan alan, eksik ogeli ile aarnah a}'lrt
edilebilen karIlhk. 4- <;:eviride kayoak ve erek dillerde yap1,
anlam ve kurma ile ilgili nitelik.
ka!ltllk (equipollent opposition) sesbilim Prag Okulu sesbilim
arila}'lma gore uyelerinin mantlksal a91dan aldugu, eksik
ogeli ile a}'lrt edilebilen karlilik turn.
e'degerlik kiSitlamasl (equivalence constraint) toplumdilbilim Sankoff
ve Paplack dagrultusunda ikldilli artamm-
da, ikl dil arasmdakl farklar nedeniyle bir dildekl yapilann
otekl dildekl yapl}'l aralanna almamalan ile ilgili lasltlama.
lspanyolca ve lngilizce konuan ikldillilerde her ikl dil i9in his
favorite sport/ su Iugar favorite adobekleri kabul edilebilir yap1lar-
d1r. Ancak 'su favorito sport, 'his favorito lugarya da 'his favorito sport
her ikl dil i9in de dilbilgisel almayan durumunda-
dlr ve edegerlik lasltlamasl nedeniyle butunlerne ger9ekle-
120
ememektedir.
(covariance) toplumdilbifim Taplumsal ve dilsel algulann
birbirine alarak degimesi; taplumsal olgulara
olarak dilin de degirnesi. Cumhuriyet doneminde TUrklye'de
toplumsal alandakl kout olarak TUrk9e'nin de
degimesi sergilemektedir. Avrupa ulkele-
rindekl TUrklerin yaadiklan ulkenin dillerindekl sozcukler
ve dilbilgisi ozellikleriyle Tfuk9e'yi karltlrarak kullanmala-
nnda da bir siiz kanusudur.
(isogloss) top/umdi/bi/im bkz. Slnll
(collocation) siizdizim !kl ya da daha fazla sa}'lda biri-
mln ayo1 dizimde bulunmas1. bkz. blrllktelik.
e!jidizinleme (coindcxation) sOzdizim birimlerin bu
giisterir bi9imde imlenmesi, Oretici Dilbilgisinde e-
gonderimli adiibeklerinin altimlerle imlenmesi; 6rn. Ali, hep
kendini, di4Uniir. Edizinlemenin olmad1jt1 farkl1 altimlerle gos-
terilir; Om. Ali
1
onui sever.
( coreference) sozdizim !kl ya da daha 9ak sa}'lda bi-
rimin tek gondergeyi belirtmesi; iirn. Ahmet, dun bize ugrad1, biz
onu, qok ozlem4tik siizcesinde Ahmet ve onu egiinderim belirtir.
Egiinderim, birimlerden sonra yazilan altimle giisterilir.
(corcfercntial) siizdizim Tek giindergeyi belirten iki ya
da daha 90k Sa}'lda birimin ozelligi; iirn. Ahmet dun bize ugradt,
biz onu qok Ozlemi,?tik s6zcesinde Ahmet ve onu egOnderimlidir.
e,gOnderimlilik (corefcrentiality) sOzdizim Belirli bir s6zdizimsel
yaplda iki adiibeginin gonderiminin olmasl durumu.
siizdizimsel yap1da yoluyla be-
lirtilir. G6nderimi alan ogeler egiinderimlidir. bkz.

(doublet) tarihse/ dilbilim Aym kiikenden olup bi9imce aynhk
gosteren ikl siizcukten her biri.
121
derecesi
derecesi (equative) bi>imbilim S1fat ve belirte<;;lerin
tmlmasmda <;;eeyitli kavramlann eeyit ol<;;ude gosterilmesini
saglayan karllaeytmna bi<;:imi. Tiirk<;:e'de .... kadar, lngilizce'de
as ... as ile anlat!ltr.
e-\iitlik durumu (equative case) Eitlik, benzerlik ya
da karey!laeyurma, oran kurma anlatan ad durumu. {-CA} eki
Tiirk<;:e'de en eski yazth urur!lerden bu yana eeyitlik durumu
anlatmak iizere k!Illan!lmaktad!r; orn. aktlhca davranmak, saat-
lerce yuriimek, saytca qok olmak vb.
(apposition) genet Aym dilbilgisi diizleminde yap1sal iey-
levleri ve gonderimleri benzer ya da ozdeey olan birimler. Ya;-ar
Kemal, biiyuk Turk romanetst, Nobel'e aday gosterildi tUmcesinde Ya-
ar Kemal ile biiyak Turk romanc!Sl bir eeyleme yap1 ilrnegi sergi-
lemektedir.
(equative) siizdizim Yukiemleme ile bafilmh iki adobeginin
gOnderimlerinin benzer olmas1; Om. Mehmet ogretmendirtiimce-
sinde Mehmet ve iigretmen aym kieyiye gonderimde bulunmakta-
d!r. Tiirk<;;e'de bu ilir yap1larda zamandan baeyka bir
zamana gonderge yap!ld!filnda 'olmak' eylemi kuilan1hr; orn.
Mehmet iigretmen olacak/ oldu.
(equipollent opposition) sesbilim bkz.
eeyseslilik (homophony) Soylenieyleri aym, anlamlar1 alan
sozcukier i<;:in kullamlan bir terim; om. Tiirk<;:e'de yiiz/yiiz;
lng. right/write, know/no.
(tautology) antombilim Bir kavram1 aym anlamda sozcuk-
lerle anlatma, bir sozcuk ya da benzer sozcuklerle
gereksiz yere yineleme; orn. Bu adam bir yetikindir onermesi
bir Bir eylemin oznesi ylikiemlemenin geri kalan
bolumundeki bilgiyi i<;;eriyorsa es6zluluk ortaya <;;1kar.
eeysiiremli dilbilim (synchronic linguistics) genet bkz. dilbilim.
(synchrony) genet bkz.
122
(adjacency) siizdizim Bir birimin yap! i<;;indeki konumu-
nun baeyka bir birimin hemen yanmda oldugunu belirten
ozellik; Oretici Dilbilgisinde, bir ilimlecin, DURUM yliklene-
bilmesi i<;:in, bulundugu obekteki aralanna baeyka oge-
lerin (eklemlerin) girmesine izin vermeyecek bi<;;imde bitieyik
olmas1: Tiirk<;:e'de, nesne soyut DURUM yliklenecekse, ey-
leme yandaey olmaltdtr; orn. 'Ali kitap imdi okuyor. lngilizce'de
nesnenin eylemden hemen sonra geldigi Ali broke a window yes-
terday ilimcesi dilbilgiseldir ama nesnenin eylemden hemen
sonra gelmedigi 'Ali broke tomorrow a window tUmcesi dilbilgisel
degildir. da denir.
(homography) genet Y aym, anlamlan degi-
eyik SOZCUk!eri anJatmak i<;;ill kullantJan terim; Om. e (ad), e
(eylem-emek).
(synchrony) genet Dilsel olgulan evrim boyutu d!eym-
da, gelieymelerden bafilms!Z olarak ele alan, surecin belli bir
kesitinde bu olgulann durumunu goz onunde bulunduran
balaey a<;:1s1 ve inceleme yontemi. Terim lsvi<;:reli dilbilimci F.
de Saussure tarafmdan artzamanhhk ile birlikte ele ahmp
tanimlanmieyhr. ESiiremlilik de denir. krey. artzamanllhk.
efzamanllllk (simultaneity) anlambilim Zaman gizgisinde tamamen
ya da !asmen ortueytugu varsaytlan olay ya da durumlann
zaman arahklannm ozelligi, aym anda ger<;;ekleeyme ozelligi;
orn. Ben televizyon izlerken kardeim miizik dinliyordu ilimcesinde
konueyma amna gore ge<;;mitekl iki olay aym ana rast gel-
mektedir.
dilbilim (synchronic linguistics) genet Dilsel olgulan za-
man i<;;indeki goz onunde bulundurmakstzm,
belli bir kesit i<;;indeki durum a9tsmdan inceleyen dilbilim.
Eeyzamanh dilbilim alamnda F. de Saussure onculugunde
ortaya 9Ikan yaptsal yaklaey1mm yaygmlamasiyla 20. ylizytl
baeylannda dil 9ahmalanm yonlendiren ilkeler ortaya <;;Ik-
ffi!hr. dilbllim de denir. kr. artzamanh dilbilim.
etken c;at1 (active voice) bit;imbilim yap an Ozneyi One

123
etken eylem
dilbilgisel oznenin eylernin edeni/ki!JcJsJ oldugunu gosteren
9at1 bi9irni; edilgen r:;ocuk cam1 klrd1 tfuncesindeki klrd1
bir etken 9at1 6megi, Cam kmld1 ise edilgen 9at1 bi9irnidir.
etken eylem (active verb) bifimbilim ii yapan1n, klhc1run Oznesi ol-
dugu, dilbilgisel oznenin eylernin kihcJsJ oldugunu gosteren
eylern bi9irni; om. r:;ocuk kaplyt a(:tl tilrncesinde a(:tl etken ey-
lerndir. edilgen eylem.
etken (active vocabulary) gene/ giinluk
smda, her konurnda ve ortarnda kul!and1gi sozluksel birirn-
lerin tilrnu. egitirn dilzeyi, ilgi alanlanna bag!J
olarak gosterir. edilgen sozvarhgt.
etkl a lam (scope) sozdizim, anlambilim bkz.
etkllenen (theme, patient) anlambilim, sOzdizim Ti.imce gOzUmlemele-
rinde eylemin anlattlgi ya da durumdan etkilenen age;
om. Ogrenciler kitab1 akudu rumcesinde kitap sozcugu oku eyle-
minin etkilenenidir.
oriintiisii (exchange) edimbilim, uygulamalt dilbilim Ozel!ikle
derslik soylemi 90ziimlemesinde kullanilan ternel
oruntillerinden birisi. Bir oruntilsu ii9 devinirnden
yan1tlarna ve surdurme. Bunlarm yerine giinu-
miizde balama, yan1t ve surdurmejgeri iletim terimleri de
kullarulmaktadtr.
etkile,imsel toplumdilbilim (interactive sociolinguistics) topfumdilbifim
Dil ve toplum ilikisinin incelenrnesinde baglarnm onemine
iaret eden; dilin hem bir baglarn i9inde hem de
baglarnm dili ortaya 91kard1gim; baglarnm kimine gore top-
lurnsal ortarn ya da durum, kimine gore bireysel ve kUltii-
rel bilgi oldugunu savunan toplurndilbilim dah. Bu
rnm ortaya 91kinasma Hymes onculuk Goffman ve
Gurnperz bal!Ca temsilcileri olarak aruirnaktadtr.
sel toplurndilbilim alanmda gene! olarak diiiince,
toplumsal bir urunu oldugu ve dilin
bu etkileimi yansttacak bi9imde yap1landJgidJr.
124
etkisel anlam
etkisel anlam (affective meaning) anlambilim Anlarnm duygusal ya-
ninl, kh=;inin dinleyene kart?I tutumunu gOsteren anlam tiirii;
om. yaiJ yerine ihtiyar denilmesi bu tilr anlarn tiirunun bir
omegidir.
etkisiiz (perlocution) edimbilim Sozeylern kurarnmda sozcenin an-
lattlgi edimin sonucunu ya da etkisini anlatan terim; om.
Tuzu uzattr mtStmz? sOzcesinde bir ricada bulunulmaktadtr
(edirnsoz), rica sonucunda tuzun iletilmesi et-
kisoziln gosterir. Ricanm yerine getirilmemesi
sozeylernin bu boyutunun anlatlrnadtgi anlarnma gelir. Bu
9er9evede arna9lanan ve ger9ek etkisoz arasmda bir aynrn
bulunur. bkz. edimsoz, diizsoz.
etkisOz edimi {perlocutionary act) edimbilim Bir sOzcenin ifade ettigi
Orn. Pencereyi a9armzsmzz? sOzcesinde bir ricada bulunul-
maktadtr ve pencerenin dinleyici tarafmdan a9ilmas1 ile bu
rica yerine getirilir. bkz. diizsoz edimi, edimsoz edimi.
ettirgen (causative) bifimbilim,si:izdizim Neden olma ilikisi
oznenin bir yapttrdtgim belirten dilbilgisi ularn1.
Tiirk9e'de {-Dir} eki ettirgen 9att ekidir; om. yap-tlr. Tiirk9e'de
ikili ve daha 90k saYJda ettirgen 9at1 eki de kullaru!Jr; om.
yaptJr-t-, yap-tJY-t-tJY-mak. Oldurgan da denir.
sorusu (yeswno question) gene/ Beklenen yarnb. "evet"
veya "haYJr" alan soru; om. -Ali eve geldi mi? -Evet!HaYJr.
evrensel (universal) gene/ Butiln insan dillerinde var oldugu ka-
bul edilen ortak ozellik. Oretici Dilbilgisi dilde bi9irnsel evren-
seller ile astl evrenseller arasmda aynrn yapar. Bi9irnsel ev-
renseller dilbilgisinin i9in gerekil oluur.
Bu saYJSI, kural tilrleri, stralarna/
malan, kurailan vb.1eridir. Asil evrenseller ise dil
verilerinin 96zilmlenrnesinde kullanilan adobegi, eylemobegi
gibi ularnlar ile [canl!J, [soyutj gibi anlarnsal ozeiliklerdir.
Greenberg tumce i9indeki temel sozcuk diziminden dilin ozel-
liklerini OngOren sezdirirnsel evrenseller One sUrer.
tiimel de denir.
125
evrimsel dilbilim
evrimsel dilbilim (evolutive linguistics) gene/ Dilsel birimleri ve sOzcUk-
leri birlikte aldugu ogelerle bagmt!lan goz onunde bulundu-
rulmaksJZm, yalmzca ugrad!klan a91smdan ele alan
dilbilitn. Bu alanla tarihsel dilbilim arasmda buyUk bir fark
yaktur ve her lklslnde de artzamanh a9s1 egemendir.
(converse) anlambilim 1- tUrlerinden bi-
risi. Bu tUr anlamsal bir sozcugun anlanu oteklyle
i9indedir, 9iftlerden birisi oteklni
nr. 2- Gorece nitelikte alan terimlerin her biri;
om. almaklvermek, i.ril iveren, aagt/yukan, oturlkalk.
(conversion) sOzdizim, an/ambilim Bir ulama bagl1 alan
bir birimin, sesbilimsel i9erigi alan ya da sesbilimsel i9erigi
almayan dilbilgisel anlambirimlerin eklenmesiyle bir
ulama bagh almast; om. ad ulamma bagh alan rocuk sozcu-
gunun {-CA} ekinin eklenmesi ile rocukra stfatt ya da belirteci
almas1. s1for tiiretim.
eylem (verb) birimbilim Bi9irnbilimsel alarak say:t, zaman,
kip, alumsuzluk ulamlan ile 9ekllen ulama baglt
alan birimlerden biri. 6m. kokUne klp, ve ekleri
alan gel-ebil-ir-im sozcugunde, gel bi9imi bir eylemdir.
Geleneksel dilbilim eylemler bir hareketi
belirten sozcukler alarak anlambilimsel ozellikleriyle tantm-
lantrlar.
eylem <;ekimi (conjugation) bi9mbilim Eylem kok ve govdesinin za-
man, say:t, kip vb. belirterek aldti\1 1'iirk9e'de
eylem 9ekirni zaman ve ekleriyle yap!lmakta, alum-
suzluk da eylem kok ya da govdesi i9lnde yer almaktad!r.
eylem govdesi (verbal stem) birimbiiim Eylem ya da ad kokUnden
yap1m ekleriyle turetilen ve eylem alarak kullamlan govde;
Om. gOz-le-mek.
eylem kokii (verbal root) birimbi/im Eylem nitelikli sozcUklerde soz..
!Uksel nitelik tatyan aniamh en kU9uk birim; om. oku, ar, sev.
126
eylem obegi
eylem obegi (verb phrase) sozdizim 6gesi eylem alan buylik9ul
yans1ma.
eylem tak1m1 (verb constellation) anlambilim Eylem ve onun c;evre-
sinde yer alarak eylemin anlammt tamamlayan 6zne ve nes-
neyi kapsayan butUn.
eylemcil (verbal) birimbi/im S6zluksel ulamlann, 6zellik kaltbma
gore [+Eylem, -Ad] 6zellikli uyeleri ve bunlara alt herhangi bir
ozelligln nitelemesi.
bile,ik (synthetic verbal compound) Ba:;n bir ey-
lemcil tabandan bileik; orn. aytbogan, arabulucu, ire-
diiniik vb. Bu ffir bileiklerde, siizlukbirimin
sozdizimsel yaptda eylemin uye yaptsmda yer alan bir uye il;
aldugu kabul edilir.
eylemcil uyum (verbal agreement) siizdizim, Uyumun eylem-
ler lizerinde gorunen tUrn. 1Urk9e'de eylemcil uyum iJe ad-
stl uyum fark.hlaIr: gittim, gitse-n, gid-e-lim. vb. f r;anta-m, r;anta-n,
ranta-mtz. bkz. uyum; kr. adsll uyum.
eylem tlimcesi (verbal sentence) sOzdizim .YU.klemi eylem olan tilm-
ce; orn. Ali dersini bitirdi tUmcesi bir eylem rumcesidir.
. eylemden tiireme (dcverbative) birimbilim Eylemlerden yaptm ek-
leriyle tiiretilmi olEJn bic;imler; Om. sev-in-mek, sev-il-mek, sev-i-
mek, sev-dir-mek vb. eylemden tiireme eylem; sev-gi, sev-inr;, sev-i,
sev-im-li vb. eylemden tureme adlardtr.
eylemllk (infinitive) birimbi/im bkz. mastar.
(actor-action-goal) 1Umceyi anlam temelinde,
levleri one 9tkararak 96zlimlemeyi anlatan belirleme; ern. Ali
denize baktt tUmcesinde Ali eyleyen, baktt i, denize ise erek an-
laur. Ancak bu ffir 96zlimleme 6zne, eylem, nesne bi9imin-
dekl 9iizlimleme ile iizde degildir; 91inku eyleyen her zaman
dilbilgisel ozne durumunda degildir. (Deniz giiriindu- tumcesin-
de deniz dilbilgisel oznedir ama eyleyen degildir.)
127
ezgi
ezgi (intonation) sesbilim Sesbilimde tiimcenin
ran ve seslemden buyiik iigeler ustiindeki ton
Burun dizgesinde u<;: tiir ezgi bulunmaktad1r; biten ezgi, su-
ren ezgi ve soru ezgisi.
ezgi dilleri (intonational languages) genet Percle aynmlannxn
arasmdaki farklm belirttigi diller; om. Tiirk<;:e ve lngiliz-
ce hirer ezgi dilidir. ton dilleri.
128
F
felsefesel dllbillm (philosophical linguistics) gene/ Dilin bir yandan
felsefe kavramlannm anla!l.masmda, iite yandan dil kuram
ve yiintemlerinin felsefesel konumlanrun belirlenmesindeki
rolunu inceleyen dilbilim dah. Bu konulann felsefecilerce
incelenmesine ise dil felsefesi (linguistic philosophy) ad! verilir.
Felsefesel dilbilim, dilbilim ag,rl.J.kh bir yonelimi yans1t!r.
flloloji (philology) gene/ Metinleri belirleyip saptamay:t, yorum-
lamay:t ve a<;:!ldamay:t ama<;:layan; bu inceleme arac!hg,yla
edebiyat tarihi, tiireler, uygarl!ldar, kurumlar ve kUltUr ile
ugramaya yiinelen dal. Tek inceleme konusu dil olmayan
filolojide dil sorunlan degiik <;:aglann metinlerini kar!la-
tJrmak, onlan eletirel a<;:Jdan degerlendirmek, her yazann
kiisel dilini belirlemek, gil<;: anla!lJr ya da eski bir dilden
yaz1tlan <;:iizmek ve a<;:!ldamak i<;:in ele alm1r. Dilbilimden
farkh olarak filolojide yaz1 diline, yazm degeri olan yaptlar-
daki dilin incelenmesine 6ncelik tan1mr. Filoloji, 19. ylizy:tlda
tarihsel ve kar!latJrmah dilbilim <;:allmalanmn dog,nasma
katklda bulunarak iinemli bir ilev yerine getinnltir.
fizyolojik sesbilgisi (physiological phonetics) sesbilgisi 1nsan seslerinin
<;:lkanimas1m ger<;:ekletiren soluma ve ses organlanmn yapl-
S!m, ilevlerini, niteliklerini ve <;:ahma bi<;:imlerinl inceleyen
ses bilgisi dal1.
129
G
gama-lmleme (gamma-marking) siizdizim Oretici Dilbilgisi Kura-
mmda Buyiik Uyum llkesinin yerine getirildigini belirleyen
varsayunsal imleme tum. Yunanca gama harfi (g), tam yone-
tim altmdaki yonetilene, yoneten tarafmdan yiiklenen, yani
onciil-yonetimi veya Rol-yonetimi yoluyla yiiklenilen ozelligi
sunar. Bir oge tam yonetiliyorsa, yoneteni ana [ +g], tam yone-
tilmiyorsa [-g] ozelligini yiiklemitir. g-imleme, oge-konumlu
ogeler igin yiizey yaptda, oge-konumlu oimayan ogeler igin
Man1:!ksal Bileke'de gergekleir.
geQer dll (lingua franca) toplumdifbifim Ortak bir dogal dile sahip
olmayan bireyler arasmda iletiim araCl olarak kullan!lan dil;
anadilleri degiik dilsel topluluklar arasmda iletiimi sagla-
mak igin kullan!lan yardtmct dil. Kokeni ortac;ag doneminde
Akdeniz b6lgesindekl 6zellikle ticaret amac;h ortak dile da-
yanrr. Eskl donemlerde lskender'in fetihleri sonucunda Yu-
nanca, Roma lmparatorlugu'nun yay!lmast sonucu Latince,
Hagh Seferleri strasmda Provansal dili degilk dil gruplan
arasmda geger dil olarak kullaruinubr. Hindistan'da Hindu
ve !ngilizce, Uganda'da Suahili ve Luganda geger dil olarak
kullarulmaktadtr. lngilizce, giinumiizde tum dunyada geger
dil durumundadtr.
geQerll (acceptable) siizdizim, onlambilim, edimbilim Oretici Dilbilgisi
Kuranu gergevesinde, bir yapt ya da sozcenin anadili konu-
Ucusutarafmdan kabuledilebilirlik ve yorumlanabilirlik de-
recesini belirleyen niteligi ve dile aitlik yargrsmdaki 6zelligi;
bir yapt dilbilgisi kurallanna uygun olmasma karm, anadili
konuurlan tarafmdan edimbilimsel etkenlerden ya da hili-
130
sel olarak anlamlandtrma surecinde giigluklere yo! agmasm-
dan dolayt gegerli bulunmayabilir; om. Biz [Zeynep'in [Aylin'in
[Bema'ntn buraya geldigini] bildigini] siiyledigini] duyduk tumcesi
dilbilgiseldir, ancak igeyerletirme ilemi anlam karmaast-
na yo! agug.ndan gegerli degi!dir. Aym ekllde Kitap tat oku-
du tumcesi sozdizim agtsmdan dilbilgiseldir, ancak anlamsal
apdan gegerli degi!dir.
geQerlik (acceptability) siizdizim, anlambilim, edimbilim Oretici Dil-
bilgisi Kuranu gergevesinde, bir yapt ya da sozcenin anadili
konuucusu tarafmdan kabul edilebilirlik ve yorumlanabi-
lirlik derecesini belirleyen boyut. Benimsenirllk de denir. bkz.
geQerli.
geQirimsiz (opaque) anlambilim Aniam1 kendisini oluturan par-
gactklardan anlallamayan sozcuk; om. baklava sozcugu bak
ya da bakla i!e iliklsi olmadtg.ndan gegirimsiz, kapu:t sozcugu
kapt i!e iliklli oldugu igin gegirimlidir. Tiirkc;e'dekl yabanCl
sozcuklerin gogu gegirimsizdir. kr. saydam.
sesi (transitional sound) sesbilim Kok/ govde ile ekin ses ya-
plsma bagh olarak eklenme .s1rasmda ortaya gtkabilen bag-
laytct ses. Ne sesbirim ne de bigimbirimsel degeri alan bu
ses unlu de unsuz de olabilir; 6rn. gel+yor'da (oku-yor'a karlt
olarak) Iii ge9i unlusu, iki-$-er'de (iifer'e kartt olarak) I I
ge<;i unsuziidur.
(incorporation) siizdizim KarlSe<;enekli olarak birbirin-
den bag.ms1z gorunebilen k6k sozcuklerin tek bir sozcuk gibi
davranmak uzere birlemesi. Bu anlamda bilemeye benze-
yen bu sureci digerinden aytran, sozcuklerin anlambilimsel
butunluklerini korumalan ve sozluksellememi olmalandtr.
Bir tumce i<;inde degilk ogeler gegiim ilieyklsi iginde olabilir.
. Tiirkc;e'de ikl tur gec;ieyim yaygmd1r: (a) nesne gegiimi ve (b)
ozne gec;ieyimi yap!lan. (a) Nesne gec;ieyimi, siizdizimsel yapl-
da nesne ile eylemin Om. kitap oku-, yazt yaz-,
kutu yap-, halt al-, agaf dik-, t;im bif ... vb. Bu yaptlarda, nesnenin
iizerinde DURUM ekleri bulunmaz, nesne alan ad giinderim-
131
sizdir ve nesne ile eylemin arasma bile, da, dahi ogeleri
da bi<;:imbirimler giremez, yap1s1 bi<;:imbilimsel
a<;:Idan bir butundur; orn. 'Ali kutu dun yapt1. (b) Ozne
sozdizimsel yap1da ozne ile eylemin orn. Ali'yi
an soktu, Ali'ye araba rarpt1. Bu yaptlarda, ozne gonderimsizdir
ve sozcuk dizimi baklmmdan eylemden hemen once gelir.
geQi!?li (transitive) sOzdizim Nesne alan bir eylem veya
boyle bir eylemi alan tumce; orn. oku bir eylemdir; Ka-
pzy' <lflniZ tiimcesinde <1f1nak '!Urk<;:e'de ey-
lemler [-ir, -t, -tlr] bi<;:imbirimleri bulunan {-Dlr} ettirgen ekiyle
orn. uyn-t, gul-dur.
(intransitive) bifimbilim, sOzdizim Nesne almayan bir eylem
veya boyle bir eylemi alan tiimce; orn. agla, bayll, duraksa, uzan,
dur eylemlerdir.
zaman (past tense) bipmbilim Eylemin gosterdigi ya da
durumun i<;:inde bulumtlan zarnandan once oldugunu belirten
zarnan. '!Urk<;:e'de belirli ge<;:mi {-DI}, belirsiz ge<;:mi {-ml} ile
oluturulur; orn. Arkada$m denize git1i. Mehmet dun gelmi!j.
gedik (gap) birimbilim Bir dizide bulunmas1 gereken dil biriminin
yokiugundan ileri gelen orn. babaanne, anneanne karlh
olarak iki ayn terim bulunmamas1 bir gedik (lexical gap) ortaya
<;:lkanr.
gelecek zaman (future) birimbilim Eylemin anlattl@ i, olu ve du-
rumun sozcenin yer ald1@ zamandan sonra olaca@m belirle-
yen zaman. '!Urk<;:e'de gelecek zaman eki [-ecek] ve [-acak] bi-
yimbirimcikieri alan {-(y)AcAK}'tir. Ancak bu ekierin tahmin,
zorlama, kararW1k, yonlendirme vb. anlamlan i<;:ermeleri ne-
deniyle kip degerleri de vard1r; orn. 21. yiizyllda Mars'a gidilecek.
Bugiin bu 4i mutlaka bitirecegim.
geleneksel sOzbilim (traditional rhetoric) gene/ Aristo, Cicero ve
Quintillan'in gene! ilkelerini belirledigi etkili dil kullan1m
sanati. Gene! <;:izgileriyle bulu, diizenleme, bi<;:em, bellekte
kurgulama ve sunu aamalarmdan Gunumiizde
132
dilblllm
bi<;:ernbilim, soylem, edimbilim ve toplumdilbilim geleneksel
sozbilimin konulanm daha ileri talrnaktadlr.
dilbilim (evolutive linguistics) gene/ bkz. evrimsel dllbllim.
dilblllm (developmental linguistics) genet, ruhdilbilim <;:ocuk-
larda dil ediniminin incelenmesiyle ilgili dilbilim dal1. Bu
alanda tek tek dillerde ve evrensel ol<;:ekte gocuktaki dil ge-
betimlemek ve aglldamak igin dilbilim ve
teknikierinin gocuk dilinden alman verilere uygulanmas1
amaglamr. Ag1klama s1rasmda bili, toplumsal arkaplan,
ruhbilimsel etmenler gibi dil ogelere de bavurulur; bu
baklmdan disiplinleraras1 bir yakia1rn1 yans1t1r. Kimi zaman
ruhblllm olarak da adlandmhr.
gene! dilbilim (general linguistics) gene/ Dilbilim kurammm butiin
dillere uygulanabillrligini vurgulama amac1 taIyan dilbillm.
Gene! dilbilim tek tek dillerden <;:ok gene! olarak insan dili-
nin ozelillderini, ileyi ve gelieyimini inceler; dillerin incelen-
mesiyle ilgili kuram, yontem, ilke ve kavrarnian belirler. Kimi
zaman kuramsal dilbilim kavrarnian gene! dilbilim kavram-
lanyla iirtiiur. Genel dilbilgisi terimi ise ozelillde Port Royal
di!bilgisi .;:ergevesindeki anlay>l yans1t1r; evrensel ozellikleri
nedeniyle Dretici Dilbilgisi anlay>mda bu yakiarmdan slk-
hkia yararlarnimakiadir. Genel anlambilim Amerikah felsefeci
A. Korzybski'nin felsefe aknrum anlatmak igin kul-
lanllmakiadir; dilbilimie gok9a ilgisi yoktur. Genelleme terimi
ise dil goziimieme ve yargllannm bir veri toplamma uy-
gulanabi!irligini anlatinak i9in kullanllan bir terimdir; dil ku-
ramlarmm insan diline ozgii evrensel ozellikieri belirlemek igin
olabildigince gene! nitelildi oimalan bekienir. Dil ediniminde
genelleme kavram1 gocugun bir dil ozelligini ilgili kiimenin
oteki birintlerine uygulamasl anlamma gelir; iirn. {-lAr} yogul
ekinin butiin adiara eklemnesi. A$111 genelleme ise kuralm uy-
gulanabilecegi alamn otesine tamrnaSl anJammda kuiJanilir.
gene! sesbilgisl (general phonetics) sesbilgisi Dil ya da goz
Onunde bulundurulmakslZln dil ya da konUma seslerinin
133
genelce
dogas1m yiineten evrensel ilkeleri ve bu sesleri
yiintemlerini ortaya koymay:t sesbilgisi dah.
genelce (universal) gene/ bkz. evrensel.
(generalization) anlambilim Kimi iizel adlann anlamla-
nmn genileyerek aym rurden baka nesnelere de ad olmas1
durumu; om. suda eriyen haz:tr kahvelerden blrinin markas1
olan nescafe, gilnumuzde konuulan tum suda eri-
yen hazir kahveleri anlatmak uzere genelleme egilimi sergi-
lemektedir. Benzer ekilde sekt6runde bir marka
ve kafllt mendil markas1 olan selpak tUm markalardaki kafllt
mendilleri anlatmak uzere kullamlmaya balanmitlr.
sezdirim (generalized implicature) anlambilim Belirli
bir baglama bagh olmaksJZm hep aym anlam1 ileten konu-
ma sezdirimi; Om. Umut bir arabaya hindi sOzcesi, sOzU edilen
arabanm Umut'a ait olmadJfllm sezdirir.
(broad transcription) sesbifgisi bkz. ayrmt1s1z f}evriyazl.
aQih (wide scope) anlambilim,sozdizim bkz. aQI.
kod (elaborated code) toplumdilbilim B. Bernstein'm toplum-
sal dizgeye ve rollere bagh dil kullan1m rurlerinden biri. Bir
konUUr dilse] o]anakiann rumunden yarar]anabillyor, yeV-
resiyJe olan karmaIk ilikileri anlatabiliyor, dilin yardimJYla
sorunlan 96zebiliyorsa geni koddan yararlanmaktad1r. Bu
di!se] davrallll, 0 konUUrli orta katman uyesi o]arak tamt-
maktad!r. Alt ve orta katmanm dil kullanimJ
olu, dilbilgisel dogruluk ve mantJksal yetenegl
vb. 6zellikierle alt katmamn dil kullan1mmdan aynlmaktad1r.
Oil dizgesinden alt katmanm yaptJfll se\;im dar ve s1mrh iken
orta katmanmki genitir. Geni kodun sanatla ugraanlann
kullandJfll kii yonlu geni kod ve uygulama!J billmlerle ug-
raanlann kulland.Jfll konu y6nlu geni kod olmak uzere iki
rum ay:trt edilmektedir. kr. dar kod.
oylumlu dllbilim (macrolingnistics) genet Oil ince!emelerini di-
134
iinlii
lin i9 yapiSiyla s1mrlamak yerine dille ilgili toplum, insan,
beyin, ruhbilim, dil 6gretimi vb. alanlarla ilikilendirerek ele
alan dilbilim anlay:tl. Uygulamah dilbilim, ruhdilbillm, top-
Jumdilbilim bahca dalland1r. kr. dar oylumlu dilbilim.
finlii (wide vowel) sesbilgisi,sesbilim Alt ile ust 9ene arasm-
daki avlkliflln geni oldugu durumlarda 91kanlan unlu; 6rn.
6lvunlu jaj, jej, joj, /6/ geni uniulerdir. Ge-
ni unluler aym zamanda a91k unlulerdir. bkz. a91k iinlii.
zaman (aorist) bi>imbilim, siizdizim Eylemin g6sterdigl i, olu
ya da durumun her zaman oldugunu, surekii ge9erliglni ko-
rudugunu anlatan g6runu bi9imi. Geni zaman genellikie
alJkanhklari, olagan oluumlan, gene! ge9er ger9ekleri an-
Jatmak i9in kullan1hr; 6rn. Giine dagudan dogar. Annem hergiin
yiirilyiiyapar. 1Urk9e'de geni zaman {-ar}, {-Ir} ekinin [-ar, -er,
-rr, -ir, -ur, -ur] altbivimleri ile belirtilir.
OIQiinlii Kuram (GOK) (Extended Standard Theory-
EST) siizdizim Dretici Oilbilgisindeki Kuramm 6zellikle
Chomsky (1970, 1971) ve Jackendoff (1972)'deki v6ziimleme-
lerle farklilatJfll bi9imdir. Guduleniinde, Chomskyci dilbil-
gisinin anlambilimsel apdan ugradJfll eletirilere yan1t venne
gerekilligl bulunur.
Yans1tma ilkesi (GYil (Extended Projection Principle) siiz-
dizim Dretici Oilbilgisinde her yiiklemin bir 6znesi bulunmas1
gerektigini belirten evrensel ilke. Bu ilke, 6zne konumunun
bo kalamayacafllm belirtir ve 6znesiz rumcelerin herhangi
bir 6zel kls!tlamaya bavunnaksJZm dilbilgiselliglni belirle-
yen bir evrensellik taIr. Bu ilke 9er9evesinde 1Urk9e'deki 6z-
nesiz gibi gi:hiinen Eve gidiyorum t:Umcesinin Ozne konumunda
sesbillmsel i9erigi bulunmayan, ancak bir adobeginin tum
6zellikierine sahip adzl oldugu one surulur; adzl'm g6ndergesi
eylemin iizerinde bulunan UYUM ekleri tarafmdan belirlenir.
kr. yans1tma llkesl.
genlzsil (nasal) sesbilgisi, sesbilim Yumuak damaflln avllmasi, yu-
taktan gelen havanm hem agza hem de buruna ge9irilmesi
135

yaluyla ses. Dnh1ler de unsuzler de bu yolla vlkan-
labilmektedir. fm/ ve /n/ genizsil 11nsuzlerdir; TUrk9e'de
sesbilimsel olarak genizsil unlu olmamasma genizsil
UnsUzlerden Once gelen Unliiler ses benzel:}mesi sonucu ola-
rak om. an [an], on [on].
(nasalisation) sesbilim Agtz UnlU ve UnsUzlerinin ge-
nizsil nitelik almas1. Olvunlu TUrk9e'de dilde genizsil unsiiz-
lerden once gelen un!Uler ses benzemesi sonucu olarak ge-
nizsilleir; iirn. an [ii.n], on [on].
(realization) gene/ Soyut bir dil birlminin somut
diizlemde ortaya konmas1; om. pi/, pul, kapt, r;epken sozcukle-
rinde fpf sesbirimini [ph] ve [p] sesbirimcikleri ile gervekle-
tirme, 9ogul bivimbirimi {-1Ar}'1, [-ler] ve [-lar] ekleriyle ger-
vekletirme. Sozceler, tumcenin gervekletirilmi bivimidir.
gereklik (necessitative) Bir ya da ola)'ln ger-
veklemesinin zorunlu oldugunu belirten klp. TUrk9e'de ey-
lem kokU veya govdesine tak.tlm1 {-mAll} ekl gereklik belirtir;
om. Bu ak,am ders r;alt<malt-ytm. Bu ek dlmda gerekli, zorunlu,
kapntlmaz, mutlaka gibi yiiklem ya da belirtevlerle de gerekligin
degiik dereceleri anlatJ.lrr.
gerektirim (entailment) anlambilim, edimbilim Birbirini izleyen iki
tumceden iklncisinin dogrulugunun, ilk rumcenin dogrulu-
guna bagh olmas1. Bi9imsel manbkta kullanilmakla birlikte,
anlambilim ve edimbilim alanlannda da bavurulan bir kav-
ram; ikl tumce arasmdaki bir iliklye iaret eder; om. jki km
var lki (ocugu var tiimcelerinde, bir birinci ifadenin
dogruluguna sahip 900p ikincisini yads1yamaz. Gerektirim,
6nsayzlt1 ile birlikte kar!labrmah olarak ele almmaktadtr;
om. yukandakl iki tumceden ilki dogru degilse, gerektirim
uyannca ikincisi dogru ya da yanh olabilir. Ancak onsayiltl
uyarmca durum farkhd1r; ilk rumce yanh bile olsa, iklnci
rumcenin dogru olmast gerekir: Ali sigarayt btraktt - Ali sigara
kullandt. Bu dizilite, Ali sigaray:t btrakmt olsa da olmasa da,
onsay:tlb uyarmca mutlaka "Sigara kullanmlbr''.
136
gergin
gergin (tense) sesbilgisi, sesbilim Kaslann buyuk bir gerilme konu-
muna girmesiyle ve bivimlendiricilerin belirgin olmas1yla
tammlanan seslerin niteligi; om. TUrk9e'de jif, fuf gergin
unlulerdir.
geri baglanma (backloopinglloopback) sozdizim Dilbirimsel (tagmemic)
dilbilgisinde ust duzey yap!lann daha alt duzey yap! boluk-
lanna ahnmas1; om. ilgi rumcelerinin ad obegi i9inde kulla-
mlmast: Ko,arak gelen r;ocuk yap1smda Ko,arak gelen yap1s1 ad
obegine baghdlr.
geri iletim (feedback) top/umdilbilim Konuurun aktard1g. ileti ko-
nusunda kendisine bilgi, donut saglanmas1. Geri iletim bil-
ginin ahnd1i!Im a91k9a soylemek bi9iminde de olabilir ama
genellikle ht ht, evet .. , vb. las a sozcelerle ya da baltu sallamak
gibi sozdll yollarla da olabilir.
gerileyici benze,me (regressive assimillation) sesbilim Bir sOzcUkte
sonra gelen sesin kendinden onceki sese etkide bulunup onu
91la yeri ve bi9imi bak.tmmdan kendisine e ya da benzer
lnlmasl; om. butr;e>bur,x;e, kolonya>kolanya vb. soyleniinde ge-
rileyici benzeme soz konusudur. kr. ilerleyici
gerilme sesbilgisi Bir sesin Uretilmesi iyin ses or-
ganlannm gerekli konuma girdigi ilk aama.
(backformation) bir;imbi/im Bir sozcukten belli bir par-
9ay:t atarak baka bir sozcuk olutUrma ii. Bu anlamda ta-
ban, ruretimden daha buyiiktur; om. lngilizce'de edit eylemi
Frans1zca'dan editor s6zcUgt.inU.n alinmaSindan sonra gerio-
luum ile
(lax) sesbilim Ay:tnc1 ozellikler kurammda gergin seslerle
karIlabnldii!Inda daha az kas giicu ile 91kanlan ve olduk9a
lasa ve belirsiz olan ses.
(off on-glide) sesbilgisi Bir ses organmm sesi
91kardJ.ktan sonra yeni sesi 91karacag. duruma dogru ge9ii.
(off-glide) sesbilgisi Ses uretildikten sonra ses organlan-
137
gntlak
nm olduklan konumdan 91kmaya
gntlak (larynx) sesbilgisi Soluk borusunun list bolumu. Karma-
bir yap1s1 vardtr; ses telleri burada bulunmaktadtr. Titre-
uretildigi bOlge oldugu i9in seslerinin
munda onemli bir vardtr.
gntlak (/arpmasl (glottal stop) sesbilgisi bkz. g1rtlaksll patlamah.
g.rtlak sesi (glottalic) sesbilgis(sesbilim Gutlakta ses yangmm daralma-
Sl ya da kapanmast ile 9J.karllan ses; [h] sesi grrtlaks!l sestir.
g1rtlaksll (laryngeal) sesbilgisi Grrtlakta 91kanlan ses.
g1rtlaksll patlamah (glottal stop) sesbi/gisi Ses tellerinin birbirine ya-
ptmast sonucu hava birdenbire engellemesi ile olu-
ve bir kesinti izlenimi veren ses ya da ozellik. TUrk9e'de
kimileri sesbirim kimileri olarak nitelendirmektedir.
saat vb. odun9lemelerde gtrtlak 9arpmas1 olmas1 nede-
niyle bu sOzcUkler Onceki dOnemlerde sa'at bigiminde
Grrtlak 9arpmas1 da denir.
(glottalization) sesbilim 1- Herhangi bir sesin soy-
gtrtlakta bir daralma 2- (laryngealisation)
Bir sesin 9eitli etkenler altmda gtrtlak sesine donlimesi.
girdi (input) edimbilim iletiim modelinde hedef birimin ahctstmn
yakalad!gt g6stergelerin rumu.
durumu (illative) bi>imbilim Baz1 dillerde kapah bir yere gir-
meyi belirten ad durumu; zengin bir durum dizgesi bulunan
Fince'de adlann giri durumu bulunur.
tilmce sozdizim bkz. tiimce.
(transfix) bi9mbilim Ozellikle Hami-Sami dillerinde giiru-
len, bir tabanm ses yaptsrm kestirilemez bi9imde degitirmeye
dayanan bi9imbilimsel sfue9 i9in varsay!lan ek; 6rn. Arap9a'da
kitap ile mektup arasmda bir tfuetim bulunmaktadrr ama
tfuetimin ilgili oldugu sese! t6z 96ziin!lenemezdir.
138

(interference) dil ogretimi, toplumdilbilim 1- Yabanct dil 6greti-
minde konuurun kendi diliyle ilikide bulundugu, 6grendigi
dilin aynmlan nedeniyle ortaya 9ikan gorunum. Dillerara-
Sl giri!}im (interlingual interference) iki dilin dizgelerinin degh;ik
olmast nedeniyle ortaya pkan aktanm1 anlabr; 6rn.
TUrk9e Ahmet onu gordii tumcesinin lngilizce'ye Ahmet him saw
olarak aktanlmaSI. Dili9i giri:;:im (intralingual interference) ise ya-
banct dil dizgesinin eksik 6grenilmesi nedeniyle yan-
hlan anlattr; 6rn. lngilizce He went to school rumcesine kOUt
olarak He went to home rumcesinin oluturulmast. 2-Toplum-
dilbilimde birden 90k dilin ya da degikenin nede-
niyle bir dilde ortaya 91kan olgu/ g6runum. Etkilenen dilde
sesbilgise!-sesbilimsel-anlamsal giriim olgulanna rast!antr.
Avrupa uikelerindeki yabanct i9ilerin dillerinde (6zellikle bi-
rinci ve ikinci dilleraras1 giriim sonucu bulunduklan
illkenin dilinden pek 90k 6ge ve 6zellik kullamlmtbr. Agtz-
!arda kullamlan 6ge ve iizelliklerin iil9unlu dilde de kullanthr
olmas1 dili9i giriim sonucudur.
glosematik (glossematics) genet 19301arda Kopenhag Okulunda
L. Hjelmslev ve arkadalannm dil yaklatmt.
Bu ama9 yalmz dil i9in degil, gene! olarak insan
bilimleri ve gostergebilim i9in bir kuram gelitirmekti. Bu
anlay:ta gore dil, ancak dildtl dizgelerle
bir rur simgesel dizgeydi. Hjelmslev 1943'te
yazdtgt Prolegomena to a Theory of Language kita-
bmda bu kuranu a91klarken dili burunuyle tumdengelimsel
bir dizge olarak ve birimlere glosseme
ad1n1 vermi!}tir.
(metathesis) sesbi/gisi bkz. ses aktanm1.
giigiis kas1lmas1 (chest pulse) sesbilgisi Havanm akcigerlerden
n at!lmas1 strasmda gogus kaslannda meydana gelen kastl-
ma. Gogus kasilmas1 seslemin en iinemli
etkendir.
giinderen (addressor) edimbilim Bir i9erigi siizlu ya da siizsliz giis-
139
gonderge
tergelere dom1eyhlrerek iletieyim aluguna b>rakan oge. Soylem
<;oziimlemesiode kanueyur yerioe kullantlan, hem sozlu hem de
yazili iletieyimdeki ileti kaynaguu gostermeye yarayan terim.
gonderge (referent) anlambilim Sozcugun/ sozcenio dtey dunyada
gonderimde bulundugu nesne, durum, algu vb.; 6rn. agar;
silzcugunun g6ndergesi, dunyada govdesi, dallan ve yap-
raklan alan bitkidir.
gonderilen (addressee) edimbilim aluktan gelen iletiyi
alan oge. Silylem <;ilziimlemeleriode dinleyen ya da ahct ye-
rioe kullanilan bir terim. Dinleyen daha <;ak s6zlu dilde ileti
g6nderilen aldugundan hem s6zlu hem yazilt dill kapsa-
mak amae1yla bu terim kullanthr.
gonderim (reference) an/ambilim Bir dil birimi ile bunun dun-
yada anlattJ.gi. varhk arasmdaki ilrn. kalem sozcugunun
gilndereni yazma aract alan 'kalem'dir, kalem nesnesidir.
G6nderim dil bir kavramdtr ve bu tiir anlam g6nderimsel
anlam alarak nitelenir. bkz. iqlem, ongonderim.
gOnderimsel anlam (referential meaning) anlambilim Bir dil birimi ile
d1ey dunyada g6nderimde bulundugu varhk, nesne
den dogan anlam hlrii; 6rn. kitap s6zcugunun anlamt 'kitap'
nesnesidir. Diizanlam da denir.
gOnderlmsel anlatlm (referential expression) anlambilim
Gene! aniamda, giinderimi alan age. Bu anlamda butun ado-
begi. rurleri, g6nderimsel anlat!mlardtr. D retici Dilbilgisinde
G-anlatlm, yalmzca Ali, masa, kitap vb. a<;lk adobekleri i9in
kullamhr ve buniann [-gondergesel, -adtlstl] 6zellikleri oldu-
gu savunulur. Bir G-anlatlm, ad!llar ve artgonderimlerden
her yerde bagi.mstz olmast gerektigi.ni belirleyen ozelligi ile
aynhr. bkz. Baglama ilkelerl. krey. gonderge, addsd.
gOnderimsel dizin (referential index, indices) anlambilim, sOzdizim Oreti-
ci Dilbilgisinde, bir hlmcenin birimlerioin gonderimleriodeki
benzerligi. ya da aynmt arilatmak i<;in kullanilan belirticilere
verilen ad; 6rn. Ahmet. kendisini. gordii. hlmcesinde kendisi ile Ah
' ,
140
gonderimsel
met s6zcuklerinin olmas1 her iki adobegi.nin
dergeli, dizinli almast ise degi.eyik g6ndergeli aldukla-
nm belirtir. G6ndereni aym alan belirticilere eg6nderimli (co
referential), degiik olanlara da egOnderimsiz (non
belirtici denir. Giinderimsel belirtke de denir.
gOnderimsel (referential function) anlambilim, edimbilim Dilin dU-
zanlammt one <;1karan, bilgi verme ama<;h kullammma daya-
nan R. Jakabsan'un belirledigi. altl temel birisi
alan g6nderimsel tutum belirtmeyen bildirim (declara
tive) tiimceleriyle ger<;ekleeytirilir, 6rn. Okullar Eyliil'de aqtllyor
hlmcesi gonderimsel ilev degerli bir tumcedir.
gOnderimsel Ozellik kahb1 (referential feature matrix) sOzdizim,
bilim Dretici Dilbilgisinde, adobeklerinin, g6nderimini bag-
lama alant ic;:inde kurup kurmamalanna gore sergiledikleri
ikili 6zelligi.n (gondergesel veya adilsil) etkileim olasthgi.m
belirten kaltp. Buna gore AdObeklerinin g6nderim ac;:tsmdan
6zellikleri belirtilir:
!-g6ndergesel, -ad!ls!l] iz
[-gondergesel, +adilstl] kendi, birbiri
f+gondergesel, -adtlstl] adillar
f+gondergesel, +adilstl] adtl
giirece (relative) gene/ Bir 6geye gore belirlenen bi<;im ya
da kullantm.
gOrecelik ilkesi (linguistic relativity principles) toplumdilbilim bkz. dilsel
giirecelik likes!.
giirev (function) gene/ bkz.
gorevselci (functionalist) gene/ bkz.
goriintiisel giisterge (icon) yaz1bilim Benzerlik izlenimi uyandtra-
cak bi<;imde ger<;ekligi. yansttan g6sterge. Bu g6stergeler
nedeni a<;lklanabilen g6stergelerdir; yans1tlc1 ya da olgulan
and!nct 6zellikler i<;ermektedir. Fotagraf, resim, karikatiir vb.
bu g6stergelerdendir.
141
goriintiisel yaz
gOri.intUsel yazl (pictographic writing) yaz1bilim SOzlU dile gOnderme
yapmadan, dildtt dunyadaki giirilnhlleri kullanarak bildiri-
eyimi saglayan yazt hlril.
goriintiisellik (iconicity) yazbilim Bir dilsel giisterge ile giinderimde
bulundugu varhk ya da sure9 arasmda yakm bir fiziksel iliey-
ki bulunmas1. Bu tur ilieyki daha 90k yanstmah siizcukierde
bulunabilir.
goriiniirliik gereksiniml (visibility requirement) siizdizim Dretici Di!-
bilgisi Kurammda, dilbilgisinin iki aractm, DURUM suzgeci
ve ROL iil9uhlnu birbirine dolayh olarak baglayan, bir adiibe-
ginin, (soyut) DURUM yli.kienebilmesi i9in sesbilimsel olarak
ger9ekleeymi olmast gerektigini belirten sav. Biiylece Durum
Yukleme adiibegini giirilnur ister. Bu giirilnurluk, onun iiye
konumunda bulunmastm ve rol yli.klenmesini saglar.
(aspect, aspectuality, grammatical aspect) anfambilim,
<;ogunlukla eylemlerin 9ekimlenmesinde siiz konusu alan ve
eylemin giisterdigi i veya olueytaki suremin i9 duzenlemesini
ve surekliligini belirleyen dilbilgisel ulam. Bitmi, bitmemi,
suren, yinelemeli, noktasal vb. giirilnu turleri vardtr. Slav
dillerinde eylemde bitmieylik ve bitmemieylik kareyttltgt vardtr.
A. Dilii.9ar Jahmey ile giirilnueyu birbirinden aymr: Ona gore
Jahmey 'nesnel, fiilin mastartmn bildirdigi ana anlama bagh
bir sureytir', giirilnuey ise 'iizneldir, mastarda degil, vekim eye-
killerinde bulunan bir i9 anlamdtr''; iim. Kapyardu ama bzrak-
madtm tumcesinde {-Iyor) giirilnuey giisterir.' bkz.
Ornek.;esi kuram1 (Aspects model/theory} sOzdizim N.
Chomsky'nin 1965'te yaymlanan Aspects of the Theory of
Syntax kitabmda apklanan iiretimsel dilbilimi kuramL 01-
Qiinlii kuram olarak da adlandmhr.
gosteren (signifier) giistergebi/im Giistergeyi olueyturan iki bileeyen-
den biri; ses jharf kiimesi, sOzcUk, simge, ad.
gosterge (sign) giistergebi/im 1- Giisteren (signifier) ile giisterilen (sig-
niftcd) arasmdaki iki yanh nedensiz ilieykilerin olueyturdugu bi-
142
gostergesel
rim. ilikinin kendisi anlamlama olarak adlandmhr. 2- ileti-
im modelinde bildirinin vericiden ge9tikten sonra temsil edil-
digf fiziksel bi9im; om. eyu anda okunan siizcukler, bildirinin
diiniimesindcn olueyan fiziksel bi9imlerdir. Konueyma
siizcukler ieyitsel giistergelere, okurken gii-
rillen ya.zih sozcUklerse giirsel giistergelere iirnektir.
gostergesel IJ?Iev (semiosis) gostergebiffm G6stergeye ilikin alan
giistergeyle ilgili alan ilev. '
gostergebilim (semiotics, semiology) genet Giistergelerin ve kulla-
mmlanmn incelenmesi ile ilgilenen 9ahma alan!. Amerikah
felsefeci C. S. Pierce'm (1839-1934) onculeri arasmda bulun-
gostergebilim kuramt insan dilini gosterge dizgelerinden
bmst olarak ele ahr. Oteki dizgeler arasmda yiyecek, giyim,
moda, sanat vb. bulunur. Avrupa gelenegi ise Saussure'un
ilkelerinden yola 91kar. Saussure de dilbilimi, giistergebilimin
bir biilumu olarak giirilr.
gOsterim.{dcixis) anfambilim,sOzdizim Bir s6zcUk ya da s6zceyi dog-
btr yer, zaman ve kiiyle ilikilendirme; giindergesinin
dogru olarak saptanabilmesi i9in, i9inde yer aldtgt siizceyi
9evreleyen dildtl baglama bavurmanm gerekliligf. Bu ba-
bir siizcenin anlamt kii, yer ve zamana gore degiir;
ben kul!anan kliye giire Ahmet, Ay;-e, Can vb. "anlama gele-
biltr; burast siizcugunun bulunulan yere ve konuya gore kent
sokak, ev, oda demek olabilir. Ben, sen, o, U, orast, diin, yann:
gdecek geqen pazarvb. gibi kullammlara ilikin gondergeleri-
mn dogru olarak saptanabilmesi, silz konusu siizcenin i9inde
olueytugu dildtI baglama baghdtr ve bu nedenle konuarnn
oldugu, bildiriimin ge9tigi yer ve zaman, konuucunun
vucut hareketleri gibi bilgiler iinem kazarur.
gosterici (GOS) (specifie, SPEC) siizdizim bkz. bellrleylci.
gosterilen (signified) gostergebilim Giistergeyi oluturan iki bile-
enden birisi; giisterenin giinderimde bulundugu, anlathg,.
ya da soyut kavram, ic;:erik. Saussure'e gOre
gosteren ile giisterilen arasmda i9sel, dogal bir bag yoktur,
143
giisterimsel
bu bag nedensizdir (ancak kullamm sonucu bu bag nedenli
hale gelebilir).
gOsterimsel (deictic) anfambilim, sOzdizim Bir sOzcUk ya da s6zceyi
dogrudan bir yer, zaman ve kiiyle ilikilendiren terim ya da
sozcuk; om. bu kitap obeginde bu sozcugu gosterimseldir, belli
bir kitab1 belirtir.
gOsterme ad1h (demonstrative pronoun) bk;imbilim Adlanm s6ylerne-
den gosterme yoluyla varhklan belirtilen ad1l. TUrk9e'de gos-
terme adillan bu, U, o ve bunlann 9ogullan alan bunlar, Unlar,
onlar siizcukleridir.
gOsterme belirteci (deznonstrative adverb) bifimbilim GOsterme yoluy-
la eylem ve eylemsileri belirten belirtev. Ti'trkve'de ifte sozcu-
gu giisterme belirteci olarak kullanlhr; orn. i,te tsmarladtgtm
kitap bu!
gOsterme s1fatl (demonstrative adjective) bifimbilim G6sterme yoluy-
la adlan belirten suat. Gosterme suatlan Ti'trk9e'de belirtme
s1fatlanmn bir tum olarak kabul edilir. Adlardan once gelen
bu, U, o sOzcUklcri gOsterme s1fat1 g6revindedir; Om. bu elbise,
U sattrlar; o kasaba vb.
giivde (stern) bi>imbilim <;ekim eklerinin eklendigi taban. Bu an-
lamda govde, bir kok ya da turetilmi bi9irn olabilir; orn.
qanta-lar-tn sozcugunde -lar 90gul ekinin eklencligi qanta sozcu-
gu kok, tn iyelik ekinin eklendigi qantalar ise govde'dir.
giivdeleyici diller (incorporating langoages) genet bkz. diller.
01\)iinlii Kuram (GGOK) (Revised Ex-
tended Standard Theory-REST) sozdizim 'Oretici Dilbilgisinde Geni
letilmi Olvunlu Kuramm obek yap1 kurallanmn Aamalt-X
Kuramma uygun ve diinuumlerin a-tatma ile betimlenen
evresi. Bu evrede, arattrmalar kurallar uzerindeki lasttla-
malann niteligine yogunlamt anlambilimsel yorumlamamn
Manttksal Bi9im bileeninde yer aldtftt one surulmutur.
giizlem yeterligi (observational adequacy) genet bkz. yeterlik diizlemleri.
144
grup dill
grup dili (sociolect, group dialect) toptumdilbilim bkz. kiime dill.
gii\)lii (fortis) sesbilgisi 'Onsuzlerin giireceli olarak daha yiiksek
bir kas ve soluk 9abastyla pkanirnasm1 belirten nitelik.
(strong cross-over) sOzdizim bkz.
giic;lii uyum (rich agreement) sOzdizim bkz. uyum.
giiqsUz (weak cross-over) sOzdizim bkz.
giiQSiiZ uyum (weak agreement) sOzdizim bkz. uyum.
giidii (motivation) siizdizim Oretici Dilbilgisinde, yaptsal oluumu
apklayan neden; om. edilgen yapmm yap!sal ozelliklerinin
giidusu evrensel dilbilgisinde var oldugu varsaytlan DURUM,
ROL kuramlan gibi bir dizi iikedir.
giidiilii (motivated) siizdizim 'Oretici Dilbilgisinde, o!Uum apsmdan
bir nedene bagh, bir neden 9er9evesinde apklanabilen; iirn.
edilgen yaptmn yaptsal ozellikleri evrensel dilbilgisinde oldugu
varsayilan bir clizi ilkeler tarafmdan giidillemnektedir.
giindelik dil (colloquial speech) toptumdilbilim Bir dilsel toplulukta
giinluk iletiimde yaygm olarak, tan1dtk, ivtenlikli, resmiyet
d!l bir baglamda giindelik iletiim gereksinimlerini anlatma-
da kullanilan dil ya da konuma bi9imi. Yazm dilinde, bilirn
ve bolge diline kartt olarak kullanilan giindelik dil, 619\inlu
dil konuuculanmn iletiim konumalannda kendili-
ginden ortaya vtkar; iirn. Bir doktora gitmenizi tavsiye ederim yeri-
ne Bir doktora gitseniz . Giinliik dil de denir.
giiriiltii (noise) genet iletiimde kaynak birimin giinderdigi bildiri
ile hedef birimin ald1gt bildiri arasmda ortaya 91kan aynm.
Gurultu kayna@ hem kanalda hem de hedef birimde yer ala-
bllir. Kanalda yer alan fiziksel giirultu yanmda (inaat maki-
nesinin 9ahmasmdan dolayt kartsmdakinin konumasm!
pek iyi duyamama gibi) hedef birimin ahctsmdan kaynak-
lanan norofizyolojik giirultu (iittne kayb1 oldugu i9in ka:rt-
smdakinin konumas1m iyi duyamama gibi) ve hedef birimln
145
giizel adland11ma
merkezinde yer alan psikolojik giiriilruden siiz edilmekte-
dir. Psikolojik giiriilrude hedef birim; inane!, tutumu ya da
o anda iginde bulundugu duygusal durum nedeniyle kareyl-
smdakinin siiyledigini, siiyleyenin anlammdan bambaeyka bir
bigimde yorumlamakta ve farkll anlam 91karabilmektedir. ln-
sanlar arasmdaki iletieyinl aksakllk)annda psikolojik giiriiltu-
nun buyftk bir pa)'l vard1r. Aynca mizahta ve giilduriide bu
tUrd en yanhey an!ama ve yorum[amalardan Slk Slk yararJanil-
maktad!r. Eksiksiz bir iletieyim ortammm higbir zaman tam
olarak saglanamayaca@ duunftldftgunden dilde arbkh@n
(redundancy) gerekli oldugu one sftriilftr. Radyo, TV'da anlaeyll-
ma)'l giigleeytiren her rurlft ek ses, boguk ses, fiziksel engeller
bu kapsamda dueyunulebilir.
giizel adlandllma (euphemism) anlambilim bkz. iirtmece.
146
H
haber bellrticlleri (newsmarks) konu1ma fOZiim/emesi Gunh1k konuey-
mada konueymaClYJ dinleyen kieyiler tarafmdan eyaeykmhklanm
gostermek, aktanlan bilginin yeni bir haber niteliginde oldu-
gunu belirtmek ve sonraki konueyma konusunu yeni haber
ftzerine kurma)'l hedeflemek amac1yla kullanllan belirticiler;
om. Bu gerfekten ilginf! isterseniz konuyu yeniden ele alaltm vb. Ote
yandan haber tarbeymalannm kurumsal niteligi baknmndan
Ya! Sahi mi! Olamaz! ruriinden anlatlmlar kullan1lamaz. Haber
tarbeymalannm kurumsal niteligi bakmnndan bunlar sunu-
cular tarafindan kullanllmaz.
halk dlli (puhlic language) toplumdilbilim B. Bemstein'm ilk yazllann-
da gegen ve klsa, dilbilgisi bakurundan basit, gogunlukla biti-
rilmerniey rumcelerin, etken eylem bigllnlerinin yegiendigi, ye-
tersiz sayllan sozdizinlsel yapllarm bulundugu, gogunlukia alt
katman ve ieygi Slillfi uyelerinin kulland1@ dil. krey. kuralh dll.
halk kiikenblliml (folk etymology) gene/ bkz. kiiken
hareketslz dil iinsiizii (coronal) sesbilgisi, sesbilim Dilin ses olueyturma
6ncesindeki yerini degieytirerek olueyturulan unsftz. Aymc1 ozel-
likler kurammda soyleyiey yeri ile ilgili bir terim; om. [t], [d].
hart (transliteration) metindilbilim Bir yaz1 sisteminde y=l-
ml bir metni baeyka bir yaz1 sisternine aktarma ieylemi; om.
Arap harfleri ile yaz!lrmey bir metnl Latin harfleri ile yazmak.
de denir.
hava ak1m1 diizenej'l (airstream mechanism) sesbilgisi Seslerin c;;Ikan-
h! igin gereken giicu sagiayan fizyolojik dftzenek. Hava akl-
147
hece
m
1
mn niteligine bagll olarak insan dillerinde
u<; ayn dilzenek bulunur: (i) akciger dilzenegi (ii) girtlaksJ.]
dilzenek (iii) artdamaks1l dilzenek. Akciger ve girtlaks1l du-
zeneklerde hava aklm1 ya da i<;e yiinelik o!abilir; art-
damaksll dilzenekte hava aklml i<;eriye y6nelir. y6nelik
akciger dilzenegi ile sesler dunya dillerinin ses
dizgelerinin temelini i<;e yiinelik akciger duzenegi
ile sesler hi<;bir dilin ses dizgesinde bulunma-
maktadrr; bunlar aglarken 91karilan
seslerdir. l<;e ve yonelik g1rtlaksil dilzenek ile olueyturu-
lan sesler baz1 dil ailelerinde bulunur; 6rn. Kaikas dil ailesi.
l<;e yiinelik artdamaksll duzenek baz1 Afrika dillerinde giirul-
mektedir.
hece (syllable) sesbilim bkz. seslem.
hece yitimi (haplology) sesbilim bkz. seslem yitimi.
hece yutumu (haplology) sesbilim bkz. seslem yitimi.
hedef (recipient) anfambilim, sOzdizim bkz. aiiCI.
hedef birim (target unit) genel,siizdizim bildirinin g6n-
derildigi birim. !kl makine arasmdaki ahc1, iki in-
san arasmdakl dinleyici hedefbirimdir. kaynak
birim. 2- Oretici Dilbilgisinde bir birimin yerde-
sonucunda gittigi konum.
148
1-i
1Shkll (sibilant) sesbilgisi yeri ve olan
klmi SIZlCI unsilzlerin niteligi; iim. [s], [zJ.
19 baglam (co-text) metinbilim Dil iigelerinin birbirleriyle
lerinden dunyaya g6nderimde bulunmaks=
baglam, metin i<;i bag!am.
19 ROL (internal theta role) sozdizim I<; iige alan ey!emler tarafindan
bu ogeye yliklenen anlamsal ROL. l<; uyeler, eylemle olan an-
lamsal bagh olarak KONU, HEDEF, YARARLANICI,
ALICI, KAYNAK, YER gibi i<; roller ustlenirler; ern. Ali agact
kesti tumcesinde i<; 6ge agact'mn ustlendigi rol KONU, Ali kitab1
Ay>e'ye verdi tumcesinde Ay,e'ye ALICI ve Ali Ankara'da oturuyar
rumcesinde Ankara'da YER rolu
lq tiireme (epenthesis) sesbilim Bir sozcligun i<;inde fazladan bir
sesin tUremesi. Ozellikle ikl unsilzUn yan yana bulundugu
siizcuklerde unsiizlerin arasmda bir unlunun ortaya <;!kma-
s; orn. iil<;Unlu Tiirk<;e'dekl kontrol, elektrik, nzk, Koln siizcukle-
rinin ag,z tarafmdan konturol, elektirik, nz1k, Koliln
bigiminde i9ti.i.reme sonucu -u-, -i-, -t-, -U sesleri
Aym bi<;imde tren, spar, film sozcuklerinin ti-
ren, sipor, filim olarak i<;tureme siiz konusudur.
lqek (infix) bipmbilim Taban veya k6ke ait par<;alan solda ve sag-
da b1rakacak bi<;imde eklenen ek.
lqekleme (infixation) Taban veya kiike ait par<;alan sol-
dave sagda b1rakacak bi<;imde ek ekleme sureci.
149
iQerik Qiiziimiemesi
IQerikQOziimlemesl (content analysis) metinbilim Bir metnin nesnel ve
duzenli betimlemesini yapmak amactyla uygulanan inceleme
yiintemi. Genellikle stkllk kavramt ve dilsel iigelerin baglam-
sal giiz iinunde bulunduran bu tur <;iizumlemede,
ya da dinleyicinin balo apsmt benimsemez.
IQeriksel siizciik (content word) bi>imbilim, an/ambilim Belirli bir siizcuk
anlarm alan siizcuk tlirii; siizcuk kareyttl. Dildekl i<;e-
riksel siizcuklerin sa}'lst siizcuklerin saJlsmdan faz-
ladtr; iirn. kitap, ev, masa, <;acuk. sozciik.
iQerim (intension) an/ambilim Bir giisterenin kullanllabilirligini be-
lirleyen tannnlaJlCl iigeleri anlatlr; iirn. ayaklar, oturak, arkaltk
sandalyenin i<;erimini tantmlar ve sandalyenin tantmt bu bi-
dayantr: ayaklan ve arkahji1 alan, aturmaya yara-
yan nesne. Felsefe ve mantlktan iidlin<; almarak dilbilimde
de kullanllan bir terimdir.
(embedding) sozdizim bkz.
(embedding) sozdizim ilgi tlimcecikleri, adlamt
tlimceler gibi bir tlimcenin bir tumcenin kurucusu
alma sureci; iirn. Herkes [senin Ankara'ya gidecegin]i duymw; tum-
cesinde senin Ankara'ya gidecegini yantlimcesi
bir tumcedir.
(embedded) sozdizim bkz.
iQindelik durumu (inessive) sOzdizim Bir nesnenin, kapah
bir yerin i<;inde bulundugunu belirten ad durumu. Bu tlir
yer ilieyklsini belirten ad durumu eki Fince gibi durum ekleri
zengin alan dillerde bulunmaktadtr.
iQiem (sense) anlambilim 1- Dil i<;i anlam; bir siizcugun, siiz
iibeginin bir dilin s6zvarhji1ndakl iiteki baji1ntlh siizcuklerle
ilieykisi sanucu ortaya pkan anlam, dilsel anlam. Siizcukler
arasmda eanlamhhk, zttanlamhhk, ustanlamllltk gibi anlam
ilieykilerini giisteren anlam tliril; iirn. siyah siizcugunun simsi-
yah, siyah<;a, kara, kapkara, komiir karaSI vb. siizcuklerle ilieykisi
150
iQiem
sonucu i<;lemi aluur. 2- Bir siizcugun giinderimini belir-
lemeye katlada bulunan dil i<;i, baglamsal ve dil dtl bilgi;
iirn. stadlann fatihi futbalda rakiplerini yenen, baarth taklmt
belirtir. bkz. anlam, gonderimsel anlam.
iQiem (sense relations) anlambilim Bir siizcugun ya da siizcuk
klimesinin dildeki iiteki siizcuklerle baglantllan sonucu olu-
eyan anlam ilikileri. Bu ilieykilerin en <;ak bilinenleri eanlam-
hhk, zttanlamhhk, ustanlamhhk'tlr; iirn. siyah ile kara siizcuk-
leri eanlamh aimalart balonnndan i<;lem ilikileri giisterir.
iQmerkezli (endocentric) sozdizim Kuruculanndan birinin daji1inmy-
la aym iizellige sahip siizdizimsel yapt; iirn. C::ok yorgun hir savw;-
<;<yla tamtlm tlimcesinde <;ok yorgun dizimi yorgun iigesiyle aym
daji1hm i<;inde bulundugu i<;in yorgurta gore i<;merkezlidir.
ifrmerkezli bile,ik (endocentric compound) anfambilim Ba'ln
bir alt turiinu giisteren bileik; iirn. ustge<;it, bir ge<;it turiidur.
IQpatlamall (implosive) sesbilgisi Gtrtlakstl hava aklmt duzeneginin
i<;e yiinelik durumu ile pkanlan patlamalt unsuz. Hint<;e'de
i<;patlamalt sesler bulunur.
iQsef DURUM (inherent CASE) sozdizim Oretici Dilbilgisinde bir ey-
lemin i9 iigesi alan Adiibegine yliklenen -(y}I eki dtmdakl
DURUM. Eylemie iigeleri arasmdaki ROL ilikisi ile bagiantt-
hdtr. Tiirk<;e'de, i<;sel DURUM bi<;imbilimsel olarak nesnele-
rin uzerinde -(y}A, -DAn, -(y}ZA ile ger<;ekleir; iirn. Ali kopek-ten
korkuyor, Ben seqimler-den sonra konuacagtm, Ali Mehmet-e baktt. kr.
yap1saf DURUM.
iQSel (internal argument) sozdizim Oretici Dilbilgisinde eylemin
temel iige yaptsmda, derin yaptda tumleg kanumundaki iige;
iirn. Ogrenciler makaleyi okudu tumcesinde makaleyi derin yaptda
ve ylizey yaptda i<;sel iigedir. Kr. diSal
i95el Ozellikler (inherent features) sOzdizim, anlambilim Dretici Dilbilgi-
sinde siizcukierin iizlinde bulundugu varsaytlan, baglamdan
kaynakianmayan iizellikler; om. [+insan], [+dii], [+sayut].
151
Bu ozellikler soz konusu ogenin ti.imce yap!Sl i.istle-
nebilecegi s6zdizimsel ilevi etkiler; Om. <;ocuk camz ktrd1; cam
<;ocugu ktrd1.
(medial) sesbilim bkz. orta konum.
(syncope) sesbifim Konuma Slrasmda sozci.ik i9in-
deki bir sesi soylememe, onu di.ieyi.irme olay:t. l9ses konumun-
da bulunan hem i.inli.i hem de i.insi.izler soylenmeyip atlana-
bilmekte, diiiiliilebilmektedir; Orn. sOra 'sonra', fiifi 'gift9i',
orda 'orada', dl!jarda sozci.ikierlnde i<;seste bulunan
Jn/, jtj, /a/, /11
ideal ikidillilik (ideal bilingualism) toplumdifbilim bkz. tam ikidillilik.
Siizgeci (i-within-i Filter) sozdizim Dretici Dilbilgisinde
iiznejOZNE tan1mmda sozi.i edilen ilkelerden bi-
ridir; kuram baglamarun A ilkesini y:tklyor gii-
ri.inmesine dilbilgisel alan ti.imceleri a91kiamak i.izere

[*A; ... B; ... ]
Bir gosterimden kurulu bu ilke, oyle sozcukienebilir: Bir B,
buyi.ik<;i.il yans1maswla olamaz. Om. Ali; thinks [rOMo
that [
6
[A
6
a picture of himself) will be on show}} ti.imcesinde himself
c .
donuey!Usuni.in yiinetim ulamm1 belirlemek i.izere, yonetem
olarak of obegini buluruz. UlaJlabilir oznejOZNEsi olmaya
ise, bulundugu ti.imcecigin UYUM'u adayd1r ama bu UYUM,
a picture of himself AdO ile zaten ediziniidir. Bu durumda do-
ni.ieyli.i ile ozne AdO de dolayh olarak eeydizlnli olacaktlr ki bu
i-i9inde-i si.izgecine tl!kllmaktad!r. Oy!eyse bulundugu ti.im-
cecik i9inde doni.ili.i i9in ulaey!labilir ilznejOZNE bulunma-
maktadlr. Bu durumda ulaeyllabilir ozne olarak Ali
AdO'ni gilri.ir ve ana baglan1r.
ikicllik (binarism) gene!, sesbifgisi Ay:tnc1 ilzellikler kurammda dil
birimleri ozellikie sesbirimler arasmdaki bagmtllan iki se9e-
nekli kar1thklara indirgeyen ve iki se9enege gore obeklendi-
ren kural. Buti.in dillerdeki ay:tnc1 ozellikleri [oti.im] ya da
152

[i.iniU.] gibi 12 indirgeyen R. Jakobson'a gore her
ses bu karey1thklardan yalmzca birine sahip olabilir.
(diglossia) toplumdilbilim Bir i.iikede dilin iki farkh
bulunmas1 durumu. Ferguson tarafmdan aym
dilln, kullan1mda birbirinden 90k ayn ozellikler gosteren
farkll iki i9in ve OJ9i.inli.i Almanca-lsvi9re
AJmancas!, FransJZca-Halti Klrma Anadili, Klasik Arap9a-
M1s1r Yunanistan'daki Katharevusa-Dhimotiki list
ve alt i<;in omek Bokmru
ve Nynorsk da i9in omek gosterilmektedir.
TUrkiye'de 16.-20. yi.iZy:tllar arasmda halk yazm1 ile divan ya-
zmmm ikidegieykelilik ortaya koydugu soylenebilir.
lkidillllik (bilingualism) topfumdifbifim,ruhdifbilim Bir bireyin iki dil bilme-
si ya da bir toplumda iki dil kullarulmas1 durumu. Jakobsen
ikldilliligi dilbilimin temel sorunianndan biri olarak gilri.irken
Mackey onun alanlararas1 bir dogas1 oldugunu vurgulamak-
tad!r. Ruhdilbilimciler ikidilliligin zihlnsel si.ire9lerle ilgisini
toplumbilimciler ikidilliligi killti.iri.in bir par9as1
olarak ele almakta, egitimciler ise ikidillilik ile zeka arasm-
daki ve egitim alarundaki etkilerini incelemektedirler.
lk!dilliligin bir dil olgusu degil dili kullanma olgusu oldugunu
belirten Mackey'e gore ikidillilik tarurm 4 sorun i9ermektedir:
di.izey (yeterlilik ile ilgili), (ikidilli bireyin iki dili kullanlffil
s1rasmda ald1ijl roller ile ilgili), iki dil arasm-
da yaptlijl ve (ikidilli bireyin diller arasmda
yaptlijl Bu sorunlara kout olarak ikidillilik ti.ir-
leri belirlenmeyc Di.inya ni.ifusunun yansmm,
beiki de U.9te ikislnin ikidilli oldugu ve her U.ikede ikidilliilk
durumunun bulundugu belirtilmektedir.
ikili dallanma (binary branching) sozdizim Dretici Dilbilgisine gore,
obek yap1smda, bir budaktan yalmzca iki dal 91kabiimesi. Bu
ti.ir dallanma evrensel dilbilgisinde obek yap1smm niteligini
belirleyen bir di.izgiidi.ir (norm).
ikili iinlii (diphthong) sesbifgisi bkz. kayaniinlii.
153
ikili
lkili (diphthongization) sesbilgisi,sesbilim bkz.
ikll/ikillik (duality, dualism) gene/ 1- Kimi dillerde tekil ve 90gul
dtmda, iki nesne g6steren dilbilgisel sayt; om. ebeveyn 'anne
baba', tarafeyn 'iki taraf gibi Arap9a'dan yaptlan odunvleme-
lerde -eyn ile gosterilen ulam. 2- Dil birimleri ile gondergeleri
(varhklar, durumlar vb.) arasmda, dogrudan iki yanh iliki
olmast durumu. Kimi anlam kuramlan bi9im, gonderge, an-
lam arasmda li9 yanh bir ilikiyi savunurlar.
ikileme (reduplication) bi>imbilim Bir tabanm belirli bir par9asm1 ya
da tamamlill yineleyerek, bu tab an dan baka ek ve sozcuk-
ler ruretme sureci; om. Tiirkve stfatlann ilk hecelerini sozcUk
bama eklemek lizere yineleyerek stfatm anlammm pekiti-
rilmesi: sapsan, k!pktztl, bembeyaz vb. Bir diger yaygm gorlinum,
stfatlann, belirte9lerin oldugu gibi ya da sozcuklerin ilk ses-
lerinin degitlrilerek yinelenmesidir: buyiik buyiik evler, hlZlt hlZlt
yUriimek, yavtt5 yava, gUzel gii.zel, para mara. Yineleme de denir.
ikinci dil (second language) toplumdilbilim, uygulamalt dilbilim Kiinin ana-
dili olmayan, iletiirn amactyla ogrenilen dil. Go9menler bu-
lunduklan ulkenin dilini ikinci dil olarak ogrenirler. Kimi
ulkeler, bir dile ikinci dil konumu verirler (Afrika ve Asya'da
lngilizce'nin durumu) ve bu dili kamuda (hukuk, egitim vb.
alanlarda) iletiirn dili olarak kullantrlar.
lklncil dll (embedded language) toplumdilbilim, ruhbilim lkidilli etkileim-
de baskm olan temel dilin belirledigi yaptsal 9er9eve i9inde
kendisinden aktarma yaptlan, ilevsel ogelerinden pek yarar-
lanilmayan dil. Rezervasyonumu cancel ettim ti.imcesinde TUrk9e
temel dil, lngilizce ikincil dildir. Temel dil ve ikincil dil ancak
dilsel baktnnstzhgm sergilendigi ortamlar i9in 6ng6rlilmek-
tedir. Kod degitirimi alanmdaki bazt 9al1malarda ikincil
dilin yalmzca sozeuk duzeyinde katktda bulundugu benim-
senirken, baztlannda yaptsal 6zellikierin de temel dilin belir-
ledigi 9er9eve i9inde yer alabilecegi belirtilmektedir.
ikinci eklemlilik (secondary articulation) gene/, sesbilgisi 1- Dilde 9iz-
giselllk sonucu en kU9Uk ses birimlerinden oluan eklem-
154
ikincil ikidillllik
lillk duzeyi. Bu duzey tek bama anlamt olmayan, yalmzca
g6stergeleri birbirinden aytnct nitelik tatyan birimlerden
olumaktadtr ve dilde birinci eklemlilik dlizeyindeki birimler-
den daha yi\ksek oranda tutumluluk saglamaktadtr; om. Evi
aid tumcesindeki ev'i oluturan I el ve lv I sesbirimlerinin
tek bama anlamt yoktur, ancak sonsuz saytda baka birim
el, et, B$
1
es, en, ek
1
er, vb. ya da av
1
ov,
tiirev, vergi vb. Aym durum oteki ogelerde bulunan sesbirimler
i9in de soz konusudur. Kr. blrlncl eklemlilik. 2- Ses olu-
turmasmda, seslerin oluma noktast ve bi9irni ozelliklerinin
eklemlenmesinin yantstra dudakstllama, damakstllattrma,
artdamakstl!ama gibi SUfe9lerin CZamanh uygu!anmast;
iim. dudaksalheyttrma [tw] ya da [t'], damaksallattrma [1!] ya
da [tYJ, genizsilleeytirme [-J ile belirtilir.
lklncil ikidillillk (secondary bilingualism) toplumdilbilim, uygulamalt dilbilim
lkincil dilin orglin egitim i9inde birineil dile ek olarak ogre-
nildigi ikidillillk durumu. Bu rur ikidillilikte birey her iki di!i
90k iyi bilse de ikincil dili aym rahathkla kullanamaz. kr.
blrincil ikidillilik.
lklseslemli (disyllabic) sesbilgisi, sesbilim lki seslemden oluan birim.
lkiyanh (bilateral opposition) sesbilim, sozdizim bkz. <;iftyonlii

ikiz Unsi.iz (geminate) sesbilgisi Bir sOzcUk iqinde ayn1 Unsuzun
art arda gehnesi sonucu yalm halinden daha uzun soylenen
unsuz; orn. elli sozcugundeki [1:] sesi.
(gemination) sesbilgisi !9 seste iki unlu arasmda bulunan
ve vurguyu uzerinde bulunduran ikinci seslem baeymdaki
unslizun ilk ses!emdeki unlunun etkisi altmda kendi seslem
stn1nn1 yinelenrnesi; Om. vb.
ilerleyici benze,me (progressive assimilation) sesbilgisi, sesbilim SOzcUk
i9inde once olan sesin sonra gelen sesi etkileyerek kendi-
sine e ya da benzer hale getirrnesi; Om. anlamak>annamak
1
kr. gerileylcl
155
lletl
iletl (message) gene/ bkz. blldlrl.
(communication) gene/ Gonderen (konuur, yazar) ile ahct
(dinleyen, okur) arasmda karthkh bilgi ya da ileti aktanrru.
lletiim bir kaynak ve ahc1 ile bir iletiim ortam1 gerektirir;
ileti iki tarafm paylahgi bir dfuenek yoluyla belli bir bag-
lam aracthgtyla gonderilir. Jakobson'a gore bir edirni-
nin alb ogesi vardtr: gonderen, baglam, duzenek, altct,
oluk; bu alb ogeden birinin 6ne pkmas1 bir dil
de denir. bkz.
hlrimi (communication unit) gene/ Birbiriyle bildiri
yapan insan, hayvan ya da maldnenin her biri. lle-
birimleri kaynak birim ve hedef birim olmak uzere ikiye
aynhr. Kaynak birim verici, gibi bildirinin kaynak-
landtgi ve birimdir. Hedef birim ise ahc1, dinleyi-
ci gibi bi!dirinin gonderildigi birimdir. lki insan arasmdald
kaynak, dinleyici ise hedef birim duru-
mundadtr. Kaynak ve hedefbirim!er duragan oimay.tp surek:li
gosterirler. Konuucu, bir sure sonra dinleyici,
dinleyici bir sure sonra olur ya da olabilir.
edinci (communicative competence) genet belli bir
baglam ve amaca uygun dil kullanma yetisi. edinci
kavrarru yaptsal, soy.t.tt dil bilgisi kavrarruna olarak,
dilin uygun bi9imde kullantmtm onemseyen D. Hy.tnes'in
uzerinde durdugu bir kavramdtr. edincinin dort alt
olutugu one suriilur: dilbilgisi edinci, toplum-
dilbilim edinci, sOylem edinci ve yordamlama edinci (strategic
competence). yetisi de denir.
ileti,im etnografyasl (ethnograpy of communication) toplumdifbilim ile-
tiimin amacma nas1! ile ilgili butiin
etkenlerin betimlendigi alan. D. Hy.tnes bu alandald etkenleri
SPEAKING k.tsaltmastm kullanarak avtkiamaktadtr. Bu kt-
saltmada yer alan etkenler 1) Salme ve dekor (sce-
ne and setting). Dekor olay.tn ge9tigi zaman ve yerle ilgilidir ve
ge9tigi fiziksel mekan1 arilahr. Salme ise soyut
156
yetlsl
psikolojik dekoru ve ortamm kiiltiirel tammlamasm1 anlattr.
2) Katthmcilar (participants). gonderici-
altcl bileiminden oluup genelilk:le toplumsal olarak ta-
mmlannu rollerin yerlerini doldururlar. 3) Sonu9lar (ends).
KatJhmctlarm belirli durumlarda ulamak istedikieri kiisel
amavlan ve karthk:l.t etkileimden beklenen ve algilanan so-
nuvlar ile ilgilidir. 4) Eylem dizisi (act sequence). Soylenilenin
ger9ek bi9imini ve i9erigini arilabr. Kesin sozcuk:ler kullam-
hr, eldeki konu hakkmda soylenilenler arasmdald bu
birimin i9ine girer. 5) Kurgu (key). Tonlama, tub.tm, be!irli
bir bildirinin aktanldtgi ruh haliyle, yani ciddi, alayc1, emin
olma gibi durumlarla ilgilidir. 6) Ara9lar (instrumentalities). Ka-
na! se9imi ile i!gilidir. 7) ve yorum nonnlan (norms
of interaction and interpretation). eklenen Ozellikler ve
ozel davrantlar, aynca bunlann ortamm oluumunda etkin
olmayan birisi tarafmdan nastl gozlemlendigiyle ilgilidir. 8)
Ti.ir (genre). Stmrlan 9izilmi sozcelerle. ilgilidir; om.
atasozleri, biimeceler.
ileti,im yetisi (communicative competence) gene/ bkz. ileti,im edinci.
(pre-/postposition) bi;:imbilim Tiimce i9inde dilbilgisel ilevi
bulunan, dillerde az say.tdald kapah sozciik kiimesinin uye-
si olan, dilin sozdizimse! ozelligine bagh olarak tiimlecinin
onunde veya ard.tnda yer alan, tiimleci ile tiimcenin ey!emi
arasmda ilgi kuran, anlamt eylemle olan ilikisi ile belirlenen
bi9imbirim; om. i;:in, gare, dogrn, gibi. Onilge9ler tiimle9lerinin
6nunde, sonilge9!er ise ardmda yer ahr. Diller, eli! tipolojile-
rine gore, onilge9li ya da sonilge9li dil olarak aynhrlar; om.
caddeye dogru yaptsl ile Tiirk9e soni!ge9li, towards the street yapts!
ile de lngilizce iinilge9li dildir.
(ilgO) (pre-/postpositional phrase) siizdizim Ba ogesi iige9
olan buyiik9ill yanstma. llge9lerin rumle9leri adobek:leri ya
da yantumce olabiiir; tiimle9ler baoge olan ilgecin nite!igi-
ne ve kendi ulamlanna baglt olarak fark:l.t durum ekleri altr;
lim. sen-in/ Aye- ifin, bana gore, okula kadar. Tam eve dogru yapl-
smda tam sozcugu ilge9 obeginin gostericisi ya da niteleyenl
157
ilgi adll1
konumundad1r. Tiirk9e'de ad ve ad!llarla tarr!lama bi9iminde
o!Uturulan yap1!ar da ilge9 6begi ilevini ustlenir; Om. adam
tarafmdan, onun sayesinde vb.
ilgi adll1 (relative pronoun) bi>imbilim Baz1 dillerde, bir ad! niteleyen
yantumcede bulunan ve nitelenen ad ile egiindergeli alan,
yanrumceyi ba ada baglayan ad1l; i:im. ingilizce'de the man
who came into the room adiibeginde who ad!l.J. baad olan the man
ile eeygiindergeli ilgi ad1hd1r.
ilgi ti.imcesi {relative clause) sOzdizim bkz. ilgi tiimceciii.
ilgi tiimceciii (relative clause) sOzdizim Bir ad1 niteleyen yan-
tumce; om. [dun okudugum] kitap iibeginde dun okudugum dizimi,
kitap siizcugunu niteleyen ilgi rumcesidir. Tiirk9e'de yantum-
cenin eylerni uzerinde bulunan elder ve yanrumcede iiznenin
bulunup bulunmamasma bagh olarak ilgi rumcecigi yap!la-
nndan baz1lan unlard1r: [mahkemenin verdigi] karar; [mahkeme-
nin verecegi] karar;{karan veren] mahkeme; {karar venni] mahkeme.
llgllendirme (relativization) sozdizim Oretici Dilbilgisinde bir te-
mel rumcecigi, bir adiibeginin niteleyeni yapan sure9; om.
Tiirkye'de Ali'nin ytrtttgt kitap yap!S!llln Ali kitabt ytrttt rumcesin-
den i!gilendirme sonucu ruretilmesi. Kuramm daba sonrakl
bivimlenmelerinde, ilgilendirmenin bir Ne-taey1ma ya da bir
ieyleyici-ta!ma i9erdigi varsay:zhr.
(contact) toplumdilbilim,genel Cografi burunluk ve 9eitli neden-
lerin yo! aytlgi toplumsal yakmhk nedeniyle diller ve agizlann
birbirini etkilemesi durumu. ilikl durumlanmn sonucu dil-
bilimsel olarak 6diin9lemelerde, sesbilimsel ve dilbilgisel de-
gieymelerde, klrma dil ve klrma anadili gibi kanlk bi9irnierde
ve 9eitli rurleriyle ikldillilikte giirulebilir. Kirni yay:znlarda ili-
kl dill (contact language), klrma dile giinderimde bulunur.
dilbilimi (contact linguistics) toplumdilbilim ilieykl sonucu ortaya
91kan dilsel olgulann iizellikle yap1sal ve toplumdilbilimsel
a91dan ele almd1gi ve a91klanmaya 9al1!ldJ.gi dal.
158
dili
dill (contact language) toplumdilbilim bkz. klrma dil.
ili'ki (phatic communion) anlambilim, edimbifim insanbilimci
Malinowskl'nin urettigi ve bilgi aktarrnaktan 90k toplumsal
ilieyki kurmak ya da surdurmek amacwla dil kullan!mrnl an-
latmak iyin kullan!lan bir terim; om. merhaba, ne haber (n'aber)
gibi selamlama, hal hatlr sorma.
ilk konum (initial position) genet Bir dil birimindekl ilk age; om.
/b I sesi, ba, siizcugunde ilk konumdad1r.
ilksel (primary compound) bi>imbilim bkz. kok
imla (spelling) genel bkz. yaz1m.
imleme (notation) genel Ozerinde belirli bir yorumlama 891Srn-
dan anlama bulunan dil-d!l giisterim. Om. [*] dilbilim ya-
z!lannda benimsenemez ve dilbilgisi-d!l dizirnieri giisterir;
siizcuklerin (EKMEK) gibi buyiik harfle yaz1m1 sozlukbirim-
leri belirtir.
ince /I/ (clear /l/) sesbilgisi AklCJ /I/ unsiizunun dilin agiz i9inde
daba on konumda bulunmas1yla oluturulan ses. Tiirk9e'de
on unlulerin yevresinde siiylenen aklc! /1/ unsuziinun de-
gikesi; om. gelin, kOyliJ.. Ol9unlu Tiirk9e'de siizcuk bamda
fa! uniusunden once gelen aklc1 /1/ unsiizU ince /1/'dir;
om. laJ, lakin, laytk. kr. kalm /If.
ince iinlti (front vowel) sesbifim bkz. OnUniU.
incellk (politeness) toplumdilbilim lnsanlann toplumsal ilikileri
kurmalan, surdurmeleri ve desteklemeleri amac1yla kulian-
dklan iletieyim stratejilerinin gene! ad1. Bir klmsenin toplum-
dakl saygmhgi konusundakl klisel imgesine ilikin beklen-
tilerinin ay:zrdmda oldugimu giisterme. incelik kuramlanmn
en tanmmllan Brown ve Levinson, Leech ve Lakoff tarafm-
dan ortaya konmutur.
durumu (dclative) bi>imbilim Bir yerden inme ya da o yerden
uzaklama belirten ad durumu.
159
lnsanbilimsel dilbilim
lnsanbilimsel dilbilim (anthropologicallingoistics) gene/ Dillerin kUltilr
baglammda incelenmesi ile ilgili dilbilim dah. Baey!ICa ilgi alan-
Jan dil ile toplum ve killtilr dizgeleri arasmdald ilieykilerdir.
isim (noun) sOzdizim bkz. ad.
istek kipi (optative) bi,imbilim Oz!em, dilek, istek, belirsizlik, ge-
9icilik anlatan kip. Tiirk9e'de istek kipi anlatan bi9imlerin
9ekimi: geleyim, gelesin, gele, gelelim, gelesiniz, geleler. Dilek-eyart,
gereklik, buyrum kipleri yabanct dillerdeki 'subjunctive' kav-
rammm kareythilJ. olarak da
isteme kipi (subjunctive) bi,imbi/im Eylemin anlattlilJ. iey,
vb.'ni, bildirme kiplerine kartt olarak, tutum belirtir bi9imde
anlatan kip. Tiirk9e'de isteme kipi genellikle diirt bahk al-
tmda incelenir: istek (geleyim, konw;altm vb.), (gelse,
gelsen, gitsek vb), gereklik (gitmeli, yazmalmn vb.) ve buyrum kipi
(gel, yaz, yazmtz vb.).
(transactional language) toplumdilbilim i, meslek, hizmet amag-
h dil kullammmm adt. Etklieeyimsel dil kullammt daba 90k
toplumsal ama9hdtr.
(sign) giistergebilim bkz. gosterge.
dill (sign language) gene/ Seslerin oluturulmas>yla ifade
edilen konuulan dillerin aksine el hareketleri, yftz ifadesi
ve vii.cut hareketleri ile giirsel boyutta ifade edilen ve bir top-
lumdald ieyitme engelliler tarafmdan kullanilan dil. Her dil
toplumunun ieyitme engelli bireyleri tarafmdan kullamlan
kendi ieyaret dili vardtr; om. TUrk leyaret Dili (riD), Amerikan
iaret Dili (ASL), Alman ieyaret Dili (DGS). ieyaret dillerinin dil-
bilgisi, i9inde bulunduklan toplumda kullamlan konueyulan
dillerin dilbilgisinden farkhdtr; iirn. TiD'de Tiirk9e'nin yaptsal
iizelliklerinden farkh olarak durum ekleri ve eylemlerin iize-
rinde kieyi 9ekim eki yoktur.
ilkesi (cooperative principle) edimbilim Grice'm ortaya attl@,
konurna ediminde konuurlann ibirliji;i yapmaya, yardlffi-
160
sesbilgisi
lamaya yatkm olduklan Sa)'lltlsmt iine suren ilke. Konurna
ilkeleri gene! bahilJ. altmda incelenen bu giirueye gore konu-
Urlar dogru, bagmtllz, aqzk bilgi sunarak bu ilkeyi giizettikleri-
ni giisterirler. Dirileyici de, siiz konusu ilkelere
u)'lllakta oldugunu onceden kabul eder. Tersirileme, egreti-
leme gibi dil kullannnlannda bu ilkeler konueyucu tarafmdan
giiz ardt edilse bile, dirileyici ilkelerin surekli olarak yftrurluk-
te oldugunu varsayar ve biiylelikle dile getirilen siizce aracth-
@yla sezdirilen anlam(lar)m anlailabilmesi mumkUn olur.
sesbilgisi (auditory phonetics) sesbilgisi bkz. sesbilgisi.
(productive) gene/ Tiiretme olasthilJ.mn, belirli bir ulamsal
alanda ktsttlanmamt alma iizelligi; iirn. Tiirk9e'de -Uk bi9im-
birimi ilektir; eklenemeyecegi ad kiikU yoktur. kr.
siire9 (algorithm) gene/ Sibernetik, bilgisayar
vb. alanlardan ahnmtey karmatk bir ieylemin, stmrlan kesin
bi9imde belirlenmi daba yahn bir dizi ieylemcikler sureci ola-
rak duzenlenmesini belirten terim.
(function) gene/1- Dilin, siizcenin, bir dil biriminin kulla-
mlma amact; soylem, metin ya da tu.mcede dil birimlerinin
giirevleri ya da giirdukleri i. Dilin ieylevleri deji;iik bivimler-
de stmflandmhr. R. Jakobsen dilin altt temel ieylevinden siiz
eder: gonderim ilevi, duyusal ieylev, eyiirsel ilev, iliki ilevi,
giindergesel ilev ve ustdil ilevi. 2- Dil iigretiminde ilevler
davrant kUmeleri olarak tantmlantr; iirn. dilek, iineri, ya-
kmma, ktnama vb. Yabanct dil iigretiminde yukanda siizii
edilen kiimcler r;en;evesinde dUzenlenen 'ilevsel izlence' son
yillarda daba stk kullantlmaktadtr. 3- Dili kendi i9inde ayn
bir dizge yerine, toplumsal etkileeyimin bir aract olarak ele
alan yaklalill dilbilim olarak adlandtriltr. 4- Birim-
lerin tilmce i9indeki ieylevleri tUmce yaptst i9indeki ilikilerini
belirtir; Orn. yiiklem, Ozne, tUmlec;;, niteleyici, vb.
(functional variety) toplumdi/bilim Bir dilin de-
ilevsel olarak, bir baka deyieyle yere ve duruma
giire kullammt. Konueyurlar toplumsal baglam i9inde statuye,
161
dllbilim
role, yaa, cinsiyete, egitime, meslege vb. gore kullanacaklan
degikeyi ve bi9emi segmektedirler. Ruhsal etkenler de degi-
ke ve bigemin segimini belirlemektedir.
dilbilim (functional linguistics) geneiPrag Dilbilim Okulu'nun
benimsemi ve gelieytirmi oldugu dilbilim kurarm. Bir silzce-
nin kullantlma amac1m, soylem ya da metindeki dil birim-
lerinin gorevlerini ve gilrdiikleri ieyi, bildirieylmdeki ilevlerini
giizoniinde bulundurarak, dilsel betlmlemeyi bu kavramlar
gergevesinde yapmay:t amavlayan yaptsalc! dilbilim yontemi.
sesbllgisi (functional phonetics) sesbilgisi Seslerin ay:tncthk
yoniinii temel alan ve aralanndakl karttlti?;! gozeten sesbil-
gisi dal!.
siizcuk (function word) bi>imbilim Tiimcedeki gorevi bir kav-
ram anlatmaktan gok, tiimcenin ogeleri arasmdakl yaptsal
ilikileri giistermek olan siizciikler. ilgegler, bagiaglar, tamm-
hkiar ilevsel siizciiklerdir; om. Tiirkge'de ile, dogru gibi ilgeg-
!er, Tiirkge'de ve, fakat gibi baglaglar ve lngilizce'de a, an, the
gibi tantmhklar. Yap1sal siizciik de denir. kr. iqeriksel siizciik.
tiimce (functional sentence perspective) gene/ Prag
Okulu dilbilimcilerinin sozceyi igerdigi bilgi apsmdan incele-
me yiintemlerini anlatmakta kullandtklan bir terim. Bu an-
!ay:tta bilinen/ verilen bilgi (theme) ve yeni bilgi (rheme) temel
kavramlan oluturur; iim. Ahmet okula gitti tiimcesinde Ahmet
eski, okula gitti yeni bilgidir. Bilginin odaklanmasma gore bu
birimler yer degitirebilir.
(functionalist) genelleylevsel dilbilim kurarmm savunan.
(functionalism) genet bkz. dilbilim.
(operator) sozdizim, antambilim Dretici Dilbilgisinde, tiim-
cenin tamamtm ya da bir biiliimunii agts1 iginde bulunduran
iige; iim. olumsuzluk ya da ilgi ileyicileri. Tiirkge'de Hiq kimse
geldi tiimcesinin dilbilgise! olmay:tlllln nedeni tiimcede olum-
suzluk giisteren -rnA tak!s1 bulunmadti?;lndan hiq siizciigunun
162
olumsuzlugun agtsma girmemiey olmastdrr. bkz.
(reciprocal) sozdizim Bir eylemin iigelerinin birbirlerini
etkiledigini belirten iliki; iim. f;ocuklar birbirlerini kovaladtlar.
Geleneksel dilbilgisinde, birden fazla oznenin ya da gogul bir
oznenin eylemi yapmast; iirn. Aye miidiir ile yazv;acak, qocuklar
bakt$!yor. kr.
ivedi b1rak1m (abrupt release) sesbilgisi Patlamal! seslerin olUU-
munda, sesin oluum noktasmda eklemleyicilerin birbirle-
rinden seri bir bigimde aynlarak hava ak!mmm dteyanya 9tk-
mas1; ivedi btrak!mda, eklemleyecilerin arkasmda birikmi
olan basmg sonucu bir patlama etklsi yaratJ.hr; om. [p b t d
kg] sesleri ivedi btrak!m ile olueyturulur.
iyelik (iYE) (possessive) sozdizim, bi>imbilim, onlambilim lkl adiibegi ara-
smda, anlambilimsel olarak birinin digerine altligi yiiniinde
yorumlanmas1m saglayan iliki. Bigimbilimsel agtdan, bu
iliki Tiirkge'de oldugu gibi her ikisi iizerinde, lngilizce'de ol-
dugu gibi adlardan yalmzca biri iizerinde, bigimbilimsel bir
etki yapabilir ya da Franstzca'da oldugu gibi ba@ms!Z bir bi-
ghn bu etkiyi saglayabilir; iirn. Tiirkge Ali'nin kitab1, lng. Ali's
Fr. le livre de Jean. Tiirkge'de iyelik ilieykisindeki adiibek-
lerinden alt olunan, TAMLAYAN durumu, ait alan da iyelik
ekleri al!r. lyelik bi9im-siizdizimseldir. bkz. uyum.
lz (trace) sozdizim Dretici Dilbilgisinin Yonetim ve Bag!ama
Kuramt'nda, bir iigenin yer degitirdikten sonra yiizey yaptda
(ve sonrakl diizeylerde) arkasmda btrakttt?;! bo ulam.
izin verme (licensing) sozdizim Dretici Dilbilgisinde, dilbilgisel ya-
ptlarda iige!erin giirunmesi ile sonuglanan olgu; iim. bir ROL
yiikleyiciye izin verilecekse, o diizgiln siizdizimsel yaptda,
ROL'iinii yiikleyecegi iigeler bulunuyor olmaltdtr.
izlem sOzleri (action projection) konufmO c;Oziimlemesi Haber
lannda sunucunun izlemeyi planladt@ yolu ya da ilk dilsel
eylemini tammlamak igin kullandti?;! siiz!er; iirn. $imdi size bir
sorn soracagtm.
163
izleyici sorular
izleyici sorular (pursuing questions) konujma Haber tar-
sunuculann yonelttikleri sorular; bilgi yeter-
sizliginden, sorunun konuya bir a<;tdan
olmast inancmdan, sorunun i<;eriginin ongordugu fikre ka-
tlhmcmm <;llnyor olmasmdan, katthmctlann soruya
yantt vermek istememelerinden ya da ortUk bi<;imde soruya
yarut vermekten ka<;mmalanndan delay> yanttlanamayabilir.
Buna sunucular katlhmCllann yantt vermediklerini
alg>1adtklannt gosterecek konu degitirimi odakll so-
ru1ar sormaya ba1ayabilirler ya da tam tersine teme1 soruy1a
baglanhh konuyu iz1eyici soru1ara yone1ebilirler. Bu yonelme
sunucunun oncekl sorusunu yeniden bi<;imlendirmesiy1e so-
nu<;1anabilir. B6y1elikle sunucu hem kattltmcmm sorusunu
yamt1amadt@m vurgu1amt o1ur hem de katthmcmm ortUk
bi<;hnde sorudan ka<;mmast kartsmda sorunun yanttlmn
i<;ine girer; om. (S): Tamyor musunuz, A. Bey, bu H.B. 'i? (K):
E/endim, ben once Diyarbaktrlt'ytm, Diyarbaktr milletvekiliyim ve H. B.
de Diyarbaktr'lt Lice'li. (S): Evet. Tamyor musunuz kendisini? (K): Bunu
gosteren fotograf da bir Diyarbaktr gecesinde fekilmi alan bir /otograf.
(S): Siz hif tamdmtz mt, A. Bey, H. B. 'i? lzleyici soru bir
omek de sunucunun sorusuna yantt alamamast halinde ka-
ttluncmm ka9amak tavnm saptay>ctjtantm1ay>ct an1at1m1ara
om. (S): Oncelikle soruya yamt vermenizi rica
lir miyim efendim?
164
K
kabuledillrlik (acceptability) silzdizim, an/amblim, edimbifim bkz. ge\)erlik.
ka9amak tavlf saptayrcr anlatlmlar (sanctioning covert refusal to
wer) konuma fOZUmlemesi Haber kahhmctlara yo-
ne1ttlkleri soru1ara yarut alamadtklannda, kat1hmc11ann bu
tavrr1anm a<;tk<;a dile getiren artlat1m1ar.
kakt,ma (cacophony) sesbilim Ses1erln yine1enmesi ve art arda di-
zilmesi sonucu beliren ses uyumsuz1ugu.
kahn /I/ (dark/IJ) sesbilgisi,sesbilim Art un1u1er yevresinde soy1enen
/1/ agzm art bo1umunde bi9i-
mt, om. TUrk<;e de arka unlillerden sonra ge1en /1/ kahndtr
om. okul, kaltn. '
kahp siiz (formula) bifimbilim Ge1enekse1 bir amaca hizmet eden
genellikle degieymez bir stra dtlzeninde kullantlan sozcUk kU:
mesi. mektup
strasmda kaltp soz1er kullanthr.
kallpla,ma (congurationality) sozdizim Gene! anlamda bir 0-
b lirli b' k ' gemn
e rr onumda (veya bi9hnde) bulunmasmm bir ba ka
-- . bul '
ogemn unmasma ya da bellrli bir bi<;hnde ohnasma dayan-
mast. Oretici Dilbilgisinde tUmce kuruculanmn bir a 1
o1Uturmast ile ilgilidir. Bu aytdan diller P_
t' a!)" " b' ,_, go
ra 1on ve e Ic;;:llluenmesiz olarak aynlchk-
lan one sUrUhnuotfu TUrkre'nin de so"zc'" dizili' d
.. ' , = Ia9tsman
ebt9intlenmesiz oldugu (bkz. oynak11k) onesUrUhniitfu ancak
bunun kurucu i<;erip i9ermedigi
165
kahph diller
kalrpll diller (analogicalfconfigurationallanguages) sOzdizim TUmcede
kuruculan belirli konumlarda uretilen dilier.
kahtm (inheritance) siizdizim Dretici Dilbilgisinin son alan
Yetinmeci <;izgi'de rum dilbilgisel ozelliklerin evre
oldugu ve bunun sonucu olarak da Zaman UYUM 6zel-
ligini kahtnn yoluyla TUmleyici'den aldl@ varsaylimaktadlr.
kalma durumu (locative) bi>imbilim Dilbilgisi 9ekim ek-
leriyle gosteren dillerde eylemin belirttigi edimin ger9ekletigi
yeri gosteren ad durumu. TUrk9e'de kalma durumu {-DA} du-
rum eklyle g6sterilir; om. okulda, evde, sepette vb.
kana! (channel) genet bkz. oluk.
kamtlanabilir (evidential) bi>imbilim Sozcede aktanlan bilginin kay-
na@mn niteligini belirten klplik bi9imi; om. TUrk9e'de Ahmet
gelmi rumcesinde, eylemin iizerindekl ekl, rumcedekl
bilginin konUUCU taralindan dogrudan gozlemlenmedigini,
baka bir kli taralmdan aktanld1@m ya da
bir kan1ta dayah olarak belirttigini ifade eder.
kamtlanabilirllk (evidentiality) onlambilim Sozcede aktanlan bilgi-
nin kayna@mn niteligini belirten klplik. bkz. kamtlanabillr.
kapah iiniU (closed vowel, high vowel) sesbilgisi srrasmda
a91k unlulere oranla a@z kanahmn daha kapal1jdar oldugu
l'mlu. TUrk9e'de bu sesler //, /if, juj, fuf sesleridir. Dar
iinlii de denir.
kapah kiime (closed class) bi>imbilim Ogeleri sm1rh ya da degimez
alan sozcuk kilmesi; om. adillar, bagla9lar.
kapah seslem (closed syllable) sesbiilm Sonu unsuz ya da uzun
unlu ile biten seslem; om. al, gel, ver. a91k seslem.
kapanma (closure) sesbilgisi Bir sesin 91kanhl srrasmda ses or-
ganlanmn agtz ya da burundakt hava aktmm1 kapatmasJ.
kapantlh (occlusive, plosive) sesbilgisi Ses yolundakl kapanma so-
166
kaplam
nucunda solugun patlama bi9irninde itilmesiyle olu-
unsiiz; om. [p b t d kg]. Patlamah da denir.
kaplam (extension) anlambilim 1- Bir s6zcllk ya da s6zcenin kap-
sadlgt nesneler kilmesi; om. yiyecek sozcugunun kaplam1
i9inde ekmek, eker, tuz, meyva vb. bulunur. 2- Tarihsel anlam-
bilimde bir sozcugun anlammm zamanla
kapsama (inclusion) anlombilim 1- Altanlamhk gosteren bir
anlambilim terimi; om. Giil bir tur >i>ektir (gill 9i9ek kapsann
i9indedir.) 2- Dilbilgisinde bir yapmm alan oge; om.
Kardeim okula gitti rumcesinde kardeim rumce kapsammdadlr.
(semantic change) anlambflim, tarihsel dilbilim. bkz. anlam

kapsayiCI (generic) anlambilim, bi>imbilim Sozcugun dilbilgisel ve an-
lamsal viiziimlemelerinde bir nesne kilmesini anlatan terim.
KapsaYJCl iinenneler zaman ve ba@msiZdir; om.
Asian kukrer. <;ocuk gelecegimizdir. Kitap kultiirdiir.
(sister) siizdizim Dretici Dilbilgisinde rumce yap!Sl ivinde
ayn1 budaktan dallanan iki ogenin birbirine gore konumlan-
m belirleyen adland1rma.
(amalgam) onlambilim iki ya da daha 90k saYJda anlam-
birirnin birbirinden kesin bir bi9imde ayntJnlamayacak
bi9imde kaynamas1 ile bi9im; lim. Romans dille-
rinden FransiZca'da nous t!tudions tUmcesinde Btudier eyleminin
bildirme kipinin zaman 1. 9ogul kiisi alan etudions
bi9irnindekl -ons hem bildinne kipinin zaman1m hem
de 9ogul 1. belirtmektedir.
karma (blending) bi,imbilim ikl ayn birimden tek birim
cak bi9imde yapilan krsaltma; om. TUrk. kahve+altz>kahvaltz,
cuma+ertesi>cumartesi
1
ing. European television>Eurovision
1
motor+
hotel>motel, breakfast+lunch>brunch. bkz. k1saltma.
karmadil (mixed language) toplumdilbilim bkz. krrma dil.
167

(complex NP) sozdizim Ba adm rumleci ve(ya)
niteleyeni konumunda rumceciklerin bulundugu adobe@;
om. [{Mahkeminin verdigi} karar}A
6
, haklann gen alma-
mayacagl} karan}AIY 1/{Mahkeminin verdigi} [kazamlml haklann geri
almamayacagl}karan}A
6
.
AdObegi K1s1tlamas1 (KAOK) (Complex NP Constraint) siiz-
dizim Dretici Dilbilgisinde bir karmatk AdObegi'nin i<;:inden
tamma olamayacagim soyleyen ada ktsttlamast rurii; om.
lngilizce'de ilgi ve ad hlmleci tumceciginden ne-soru obeginin
tamamamast; 'What, did you see [the man [that bought OJ], 'What,
do you explain [the fact [that Ali bought OJ].
kar,l k-buyurma condition) si:izdizim Oretici
Dilbilgisinde bir ogenin sozdizirnsel olarak bulunmamasmm,
bu ogeye k-buyurulmamasmdan kaynaklandti;tm belirten
koUl. Bu koul, ozellikle, asalak boluklar a<;:tsmdan ele
abnmttlr. Bir asalak boluga, edizinli oldugu ger<;:ek bo-
luk (aagidakl omekte ne-izi) tarafmdan k-buyurulmaz: om.
'a man [TOM
6
whoi [t, looks old I meet e)/ a man [TOM
6
who,
{whenever I meet e) {t, looks old]. ilk rumcede ger<;:ek boluk ne-izi
t,, asalak boluk e,'ye k-buyurmaktadtr ve rumce, aym izin
k-buyurmad1gi iklnci rumceye gore daba benimsenir nitellk-
tedir. Benzer etklnin, aagidakl rumceler arasmdakl benim-
senirlik farktndan <;:tkanlabilecegi gibi, Tiirk<;:e'de de bu, adil
duurme ozelliginden kaynaklantyor olabilir; om. Ali [ADIL e,
tantdtk<;:a] adtl t, seveceginiz] i, biridir f? Ali [adtl t, sevecegi-
niz] i, biridir [ADI! e, tamd1k<;:a].
(counterMexample) gene/ Bir varsaymu c;UrG.ten bir veri
omegi. Gene! arilamda herhangi bir dilbilgisel saptama, sonu9
veya savunuya, ozelde bir kural veya ilkeye uymayan veri. Karl
omekleme, kendisini de i<;:eren bir karl <;:ozfunleme olmadJk<;:a,
karl olunan ilke veya kurah kapsam a<;:tsmdan zayJ.flatrr; iim.
Kimin yazdlgl kitaln okudun? sorusunun Tiirk<;:e'de dilbilgisel ol-
mast, KarmaJ.k Adobe@ Kls1tlamasma kart-iimektir.
(comparison) gene/1- ikl ya da daba 90k dilin ara-
168
smdakl benzerlik ve aynmlan ortaya 91karmak amac!Yla ya-
ptlan inceleme. 2- Bir niteligin <;:eitli derecelerini belirtme;
iirn. Tiirk<;:e'de Slfatlarda kar!latlrma usW.nluk derecesi i<;:in
daha, en usrunluk derecesi i<;:in en kullanllarak giisterilir.
(comparative) gene/ ikl ya da dalta <;:ok dil ve dil bi-
riminin kar!latlnlmasma dayanan durum, 6zellik.
dilbilim (comparative linguistics) gene/ Ortak tarihsel
k6keni oldugu duiinulen diller arasmdaki ilikileri aratlran
dilbilirn. Karilatlrma yoluyla diller arasmdakl akraballkla-
n, benzerlikleri, ilikileri belirlemeyi ve bu yolla dil ailelelerini
saptamayt ama<;:lar. 19. yiizytlda inceleme yiintemi olarak ge-
lien karilatlrmall dilbilim, tarihsel dilbilim ile birlikte ge-
limesini surdurmuhlr; bu alan F. Bopp ve R. Rask'm kat-
ktlan ile daha da gelimi ve <;:ahmalar Hint-Avrupa dilleri
uzerinde yogunlamttlr. Bir yandan <;:eitli dillerin turedigi
ilk dil (ana dil) belirlenmeye <;:alt!Iffit, bir yandan da ses de-
gimelerinin incelenmesine buyiik iinem verilmitir. Aynca
bu yiizyilda dil, canh bir organizma gibi giiriilerek doga bi-
limlerindekl arilayt, dil <;:abmalannda da ge<;:erli sayilm1tlr.
dilbilgisl, filolojl de denir.
filolojl (comparative philology) gene/ Dil tarihi, metin-
lerin 6zellikle yazm metinlerinin incelenmesi ve betimlenmesi
ile ilgili <;:allma alam. bkz. dilbilim.
(mutual intelligibility) gene/ Dil ve leh<;:e ay-
nmmda kullan!lan dilbilimsel ol<;:iit. iki dil degikesi konu-
anlar tarafmdan karthklt olarak anlatlabiliyorsa, bunlarm
aynt dilin lehc;:eleri oldugu soylenir; karthkh anlama yoksa
bu iki degike ikl ayn dil olarak nitelenir. Rasgele se<;:ilmi
tekdilli iki insan giinluk konumalannda hi<;: gii<;:liik <;:ekme-
den anlaabiliyorlarsa onlann konutuklan diller arasmda
kartltkll anla!labilirlik vard1r. Ancak toplumsal ve siyasal
etmenler bu ilkenin ileyiini gii<;:letirir; om. isvec;:<;:e ve Nor-
ve<;:<;:e arasmda karillkh anlatlabilirlik oldugu halde ikl ayn
devlet soz konusu oldugu ic;:in bunlar iki ayn dil kabul edi-
169
sorular
lir. Ote yandan <;;ince'nin bir<;:ak arasmda
anlallabilirlik almad1gi halde bunlar dil degil leh<;:e alarak
kabul edilirler. Bu iil<;:ute giire Tilrk<;:e ile ve Y akut<;:a
arasmda hi<; yakken Tilrk<;:e ile Ka-
zak<;a arasmdaki karilikh anlaJlabilirlik aram% 5-6'd!r. Bu
sanuca giire Tilrk<;:e, <;;uva<;:a, Yakut<;:a ve Kazak<;:a vb. ayn
TUrk dilleri alarak nitelendirilmektedir.
sorular (counters) Haber tartlmalann-
da sunuculann kaWimcllarm gorillerini <;:ilriltecek nitelikte
sardugu sarular. Sunucular kauhmcllann yan1tlanmn yeter-
lik dilzeyini sargulayacak ekilde "tilmce+saruf ekienti saru"
yap1smda temel soruyla baglanuh sarular alnturabilir; om.
(S): Bilgiler i9erisinde A. C.' dan bahsediliyor mu A.c:;. A'yt tamytp tam-
yamadtgtmzdan bahsediliyor mu? (K): Valla ben A. c:;. 'yt da tammam
kimseyi de tammam bir kere bunlar konUjUlacak degil, (S): Sizin
bugiin komisyondaki toplantt esnasmda devlet i9erisinde istihbarat iirgii-
tii i;:erisinde bin c:;. var dediginiz siiyleniyor, iiyle bir ifadeniz oldu mu
efendim komisyonda daha dogrusu biiyle bir bilgi verdiniz mi?
(antonym) anlombilim Anlam baknmndan birbirinin
alma durumu; eanlamhhgin tersi. Kimi dilbilimciler
biiyiik-kii<;iik gibi <;:iftleri, erkek-di:,i gibi karItanlamhlardan
aymrlar. Birinciler aeyamah ve derecelendirilebilirdir; om.
daha kii{'Uk, en ku{'Uk. lkinciler ise aeyamasJZdir ve derecelendiri-
lemezdir; lim. *daha erkek.
(antonymy) onlambilim KareyJtanlamh olma.
(antiphrasis) edimbilim Bir yarg:tmn karIt anlamda kul--
lanllmasl.
(1- opposition, 2--- contrast) gene/1- Belli bir baglamda
bir dilsel birimle anun yerini alabilecek birim/birimler ara-
smdaki bagint1. 2- Birimlerin anlam ve giirevlerini aYJrt et-
meye yarayan iizellik.
dllbilim (contrastive linguistics) gene/ lki dilin dizgelerinin,
lim. sesbilim ve dilbilgisi dizgelerinin,
170
yaluyla aradaki aynmlan, aykmhkian or-
taya 91karmaya <;:ahan dilbilim; iizellikie 1950-60 yillannda
giizde alan bu yiintem yaluyla yabanc1 dil iigretiminde gil<;:lilk
<;:IkarmasJ alas! alanlar artaya <;:Ikanldi ve bunlan artadan
kaldmnak i<;:in etkin yiintemler gelitirilmeye <;:ali!ldJ.
sal dilbilim <;:eviriye de gere<;: saglayan bir uygulamah dilbiliro
alamdir. Ayflmsal dilbilim de denir.
kar!iutsalhk (converseness) anfambilim anlam1n bir tU.rii;
terimlerden birisi iitekini lim. almak-satmak, kan-
koca1 ogretmenNQgrenci Vb.
katma (adjunction) sOzdizim bkz. eklentileme.
katmansal dilbilgisi (stratificational grammar) gene/ S. M. Lamb taralin-
dan line olan, dilin <;:eeyitli yapiSal kairoanlardan alu-
bir dizge aldugu beniroseyen dilbilgisi kurann.
kavram alam (conceptual field) onlambilim Belli bir kavram alanm-
daki siizcukierin anlam butiinluk.
Trier'in urettigi bu terim kavramlardan birinde beliren degi-
eyildigin, anunla bagintJh siizcuk anlamlannda da giirillecegi-
ni One sUrer.
kavrambilim (semasiology) anlambilim, gOstergebilim G6sterenlerden
yola 91karak bunlann belirttigi kavramlan, dil birimlerinin
anlamm1, dilsel birin!ler arasmdaki anlam ilikilerini ve an-
lam giisteren anlambilim alt alan1. Balang:t9ta
anlambiliroin butununu anlairoak i<;:in de
kavramsal adbillm (onomasiology) gene/ Bir dizi kavramm bunlan
anlatan dilsel bi<;:imlerle bagintJsmm incelenmesi ile
adbiliro alan1; gosterenle giisterilen arasmda kurulabilecek
anlam incelenmesi; kavramdan dil birimlerine
yiinelen <;:ahma.
(juncture) sesbilim Bi<;:imbirim, sozcilk ya da tilmce gibi
birirrllerin su:urlanm bildiren susma, tanlama gibi s1mr iizel-
liklerini anlatan terim; lim. otel siizcugunde birinci ve ikinci
171
kayaniinlii
seslem arasmda duraklama bulunmazken o tel' de o ile tel ara-
smda duraklama vard1r. yalmzca yerlerindeki
ses toplam!d!r.
kayaniinlii (diphtong) sesbilgisi, sesbilim Aym seslem i9inde yer alan
ve duyulan sesin yerini b!rak-
mas! yoluyla unlu. Sesbilgisi a91smdan ikiye ay-
nlabilen kayan unlu sesbilim apsmdan tek bir birim
turmaktadir. dillerde [al], [au], [eu] gibi kayan unlUler
vard1r. ikili iinlii de denir.
(diphtongization) sesbilim, tarihsel dilbilim Bir Un1Um1n
zaman i9inde veya farkh leh9elerde kayanunlu haline geimesi.
kaydorma (catachresis) anlambilim Bir adm, kurulan benzerlik ba-
gintis!yla bir olguya olarak kullamlmas1; orn.
masamn ayaklan yap1smda ayaklan sozcugunun bulunmast
kayd1rma sonucunda
kaydorma (dislocation) sozdizim Oretici Dilbilgisinde, bir rumce
kurucusunun 6zgUn yerinden tilmcenin ve sonuna
kaydmlarak, yerine, olacagi bir adilm getirilme-
si; Orn. Armuti, i,fte bunui 90k severim, Sonunda -ittndai karar ktld1lar,
.. Kaydmlan oge ile yerine gelen ad!l arasmdaki e-
gonderir:,lilik, kayd1rmanm, ekiemleme ya da (adil
yoluyla) kopyalama sure9lerinden biri ile
olas!hgim ortaya 91karmaktad1r.
kayma (conversion) sOzdizim, bi<;imbilim, anlambilim bkz. evri!lim.
kaynak birim (sonrce unit) bildirinin kaynakland!gi,
birim. lki makine arasmdaki verici, iki In-
san arasmdaki kaynak birimdir.
de sfue9 yonu surekli dolayiStyla kaynak birim bir
sure sonra hedef birim olabilmektedir. hedef birlm.
kaynak dll (source language) Bir dilden digerine 9evirile-
cek metnin oldug.t dil.
kayna'iima (contraction, fusion) sesbi/im, bi<;imbifim 1- Birbirini izleyen
172
diller
ayn seslemlere alt iki unlunun ya bir tek unlu ya da kayan
UnlU olarak tek seslemde toplanmas1; Om. cuma+ertesi tam-
lamasmda bulunan farkh seslemlerc alt fa/ ve fef unluleri
sonucu bir tek unluye, faf'ya ve soz-
cUk cumartesi bi9imlni 2- Bir siizcukte birbiri ardm-
dan gelen iki birimin, birbirinden a}'lrdedilemeyecek bi9imde
birbirine bkz.
diller (incorporating, polysynthctic languages) gene/ Sozcuk
dlizeyindeki yap! ozelliklerine dayanarak yap1lan dil Slmfla-
masmda dllbilgisel bagint!lan belirten ogelerin kok ogelerle
diller. Bu dilierde sozcukler yap1sal ag1dan dilbil-
gisel bagintilar sergilemekte, tipik olarak birden 90k bigimbi-
rim i9ermektedir; orn. Amerikan yerli dilleri, Eskimo dilieri.
k-buyurma sOzdizim bkz. kurucu buyurma.
kendi kendini se9me t;Oziimlemesi Haber
lanndaki soru-yamt dlizeninde, sunucunun arum soyleyerek
belirlemedigi durumlarda ka1:!hmcmm konueymac1
olarak kendi kendir!l belirlemesi/ se9mesi durumu.
sfueclnde srras1mn kime ge9eceginl saptayan baz1
kurallar vardrr. Buna gore olan bir sonraki
konueymacl}'l adrm anarak ya da soru sorarak se9ebilir,
makta olan sonland!ginda diger
biri kendi kendir!l se9ebilir ya da olan kieyi kendi
kendir!l yen! o!arak se9ebilir /belirleyebi!ir.
kent dill (urban language) toplumdilbilim Qeeyitli cografi bolgelerden
toplumsal katman, 1rk, ya, clnsiyct vb. gruplanmn
kentlerde, ozellikie buyUk kentlerde kulland!klan Bu
konueyma tUrU ol9fu!lu dilden birtakun sapmalar ve ozellikierle
aynimakta ve 90g.I kez ol91insliz olarak nitelendiriimektedir.
kent lehyebilimi (urban dialectology) toplumdilbilim Kentlerde konu-
eyulan dillerin klasik leh9ebilim farkl1 olarak,
dikey boyutta ve toplumsal gore lncelendigi dal;
orn, !stanbul'da Tiirk9e1erin kent leh9ebi!im kap-
samlnda incelenmesi.
173
sOzdizim Dretici Dilbilgisinde bir ad6beginin,
egonderimli oldugu bir baka adobegini atlayacak bi9imde
tatnmast.
keskln (strident) sesbilgisi Yegin bir giirilltu ve ses dalgasmm du-
zensizligi ile oluturulan sesbirimlerinin ozelligi; om. [f] ve [v)
tinsuzleri keskin unsuzlerdir.
kesintili (interrupted) sesbilgisi bkz. engelli.
kesit (register) toplumdilbilim Toplumdilbilim ve bivembilimde degi-
ik toplumsal durumlarda kullan!lan dil degikesine verilen
ad. Dilin kullantctsmdan 90k kullantm alant nedeniyle ortaya
. vlkan bi9imi; om. din, bilim, tlp, muhendislik kesiti.
kiiiCI (agent) anlambifim,sOzdizim bkz. eden.
(aksionsart, manner of action) anlambilim, sOzdizim Eylemin be-
lirttigi oluun baeylama, bitiey, surekiiligi ifade ettigir!l goste-
ren anlamsal ulam.
kJrma dil (pidgin) toplumdilbilim Bir dogal dilin sozvarhg. ve dilbilgi-
si ozelliklerinin azaltllmast, karmaeytk yap!lann ve duzensiz-
liklerin elenerek yalmlaeytmlmast sonucunda ortaya 91kmtey
dil. Anadili olarak kimsenin konueymadtilt kirma diller mut-
laka iklnci bir dil konumundadtr ve dayand1g. mutlaka bir
temel dil vard!r; om. KJ.rma ingilizce'nin temelinde ingilizce,
KJ.rma Almanca'nm temelinde Almanca bulunur. Yontemsiz
dil kazan!lmasmm sonucu olarak yalruzca belli ilieykiler 9er-
9evesinde iletisimde bulunmaya 9altsanlar tarafmdan olus-
turulur. iliki dill de denir.
kJrma anadili (creole) toplumdilbilim Anadili durumuna gelmis alan
kirma dil. K1rma dil, kirma anadili olduktan sonra dogal bir
dilin tUm ozelliklerine ve ieylevlerine sahip olur. KJ.rma ana-
dillerin dogal dillerden farki, allllmamls bi9lmdek:i olusum-
land!r. Frans!Z, ingiliz, Portekiz, ispanyol kirma anadilleri
en 90k bilinenlerdir. Frans!Z KJ.rma Anadili Karaibler, Haiti,
Trinidad, Granada
1
Franstz Guyanast, ABD'de Lousiana'run
174
k11pma
bir bolumu ve Seysel Adalan'nda kullanthr. ingilizce kokenli
klrma anadiller Amerika kitasmm 9esitli bolgelerinde konu-
eyulmaktadtr. Surinam sahillerinde konusulan Sranan ile Ja-
maika KJ.rma Anadili en biliner!lerdendir ve ingilizce ile ara-
lannda karey!l1kll anlastlabilirlik yoktur.
kllpma (clipping) bi>imbilim Anlammda degisikilk olmadan bir
sozcugun belirli bir paryasmm atl!mas! yoluyla yap!lan ki-
saltma; om. Mufide>Muf, ing. mathematics>math, laboratory>lab,
demonstration>demo. Bkz. klsaltma.
k1sa iinlii (short vowel) sesbilgisi, sesbilim Kars!laeytlr!ld!ilt ur!lulere
oranla daha kisa surede ylkanlan unlu .
k1sa seslem (short syllable) sesbilim i9inde uzun unlu bulunmayan
seslem; om. oda, a-ra-ba sozcuklerindeki tUm seslemler kisa
seslemdir. Krey. uzun seslem.
klsaltma (abbreviation) bit;imbilim Bir sozcugu ya da dizimi daha
kisa duruma getirme; orn. Mehmet>Memo, Aliye>Ali,. Degieyik
tUrleri i9in bkz. bahk k1saltma, karma, k11pma.
k1s1k (creaky) sesbilgisi Ses tellerinin 90k yavaey titresmesiyle olu-
san ses niteligi. Soyleyis ve dinleyiey sesbilgisinde ses niteligi-
nin suuflandmlmasmda kullan1lmaktad!r.
kiSitlama (constraint) gene! Bir dilbilgisi,kurahmn uygulanmasm1
s1mrlayan koeyul. Dilbilgisinde herhangi bir kuralm uygula-
ma alanm1 daraltan, yani kurallara girdi o!acak veriyi snur-
layan saptama. bkz. Ne-adas1 K1s1tlamasl, s11ah yap1 k1s1tlamas1,
tiimcesel iizne k1S1tlamas1, Karmalk Adiibegi K1s1tlamas1.
sorusu sOzdizim bkz. sorusu.
kip (mood) onlombi/im, bi>imbilim Belli bir soylem ortarmnda ko-
nueyurun is, olgu, durum karey1smdaki tutumunu belirleyen
dilbilgisi ulamt. Kipler eyleme eklenen 9ekim ekleri yoluyla,
orn. TUrk9e'de, {-(y)Abil}, {-mAll}, eylemlerin aldtilt degisik bi-
vimlerle, orn. Almanca, Frans!Zca ya da ingilizce'de oldugu
gibi kimi kipliklerle, (can, will, would, could, may vb.) belirtilir.
175
kiplik
Tiirk9e kipler arasmda buyrum kipi Gel!, yeterlik kipi 0 rocuk
konw;abiliyor, dilek kipi Geise! ve gerekiik kipi Gelmeli bi9imleri
ile ifade edilir.
kiplik (modality) anlambilim Bir konumacmm karthkit bildiri-
imde bir olay ya da durum kartsmdaki tutumunu anlatma
bi9imi. Tiirk9e'de kiplik, bi9imbirimler {-(y)Abil, -mAll) ve mut-
laka, elbette, belki, ola ki gibi kiplik belirte9leri ile anlatthr.
kipsel (modal) anlambilim, bi>imbilim Kiple ilgili.
(modalizer) anlambilim, bi>imbilim Bir konuUCUnun
ilettigi durum ya da olaym ger9ekiemesinin olasthk derece-
sini belirten age; om. belki, kw;kusuz, ne yaztk ki.
bilgisi (indice-index) an/ambilim Dilbilimde, dil kullamctsmm
konuma ve yazmadaki 6zellikierini anlatmak i9in kullanilan
bir terim. Dil kullammma bakilarak dolayh bi9imde 6zellikie
konUUr fyazann toplumsal kaimant, yat, cinsiyeti, ulusal
kimligi vb. konusunda bilgiler elde edilir.
anlam (interpersonal meaning) edimbilim Toplumsal
kilerin, rollerin, bi9em dfulemi ve kiisel 6zelliklerin anlama
katttgi boyut olarak arilailabilir. Anlambilimde anlam smtf-
lamasmda kullanilan bir terim. Anlat1msal anlam da denir.
(personification) anlombilim insana 6zgil 6zelliklerin do-
gadaki varhkiara aktarlhnastyla ger9ekieen egretileme t:fuii.
Burilar 9ogunlukia kapah egretilemelere 6mek aluturmakta-
dtr; om. kel tepeler diziminde insana 6zgil bir 6zellik alan kel'in
dagaya aktarilarak kullamirnastyla kiiletirme yapilrmhr.
edilgen (impersonal passive) siizdizim Eylemi edilgen bi9imbi-
rimi tatyan ama yfuey-yaptda apk siizluksel 6znesi bulun-
mayan kurulu. Tiirk9e, bu yaprmn giirundugu diller ara-
smda tipik alanlardandtr. Bu tilr yaptlarda eylem genellikle
ge9isizdir, sillnen 6zneye, ge9ili edilgen eylemle kurulan
yapilara gore "tarafmdan" 6begi ile belirlenemeyecek, daha
sayut bir yorumlama ile ulailtr: 6rn. Bu arabaya binilir, Bu ya-
176
kod kopyalama
takta iyi uyunut; Bu duvardan atlanmaz.
k1srth diizenek (restricted code) toplumdilbiilm bkz. dar kod.
kod (code) toplumdilbilim 1- iletiim surecinde bildirilerin aktanl-
masmda ve 96zumlenip yarumlanmasmda kullamlan g6ster-
gelerin ve bunlar arasmdaki ilikileri duzenleyen kurallann
tilmu. Bu arilamda her dil bir kad alarak kabul edilebilir.
Karillkh kanumalarda aym anda degiik tilrden kadlar
kullanilmaktadtr. Kullan1lan dil ya da diller (ikldillilikte aldu-
gu gibi) bu kadlardand1r. Yuz ifadeleri, siiyleyi tarzt, el kal
hareketleri de ayn ayn kadlarla aktanlan bildirilerdir. 2- Bir
dilsel taplulukta kanuucu (verici) ile dinleyicinin (aliCmm)
iletiimde kulland1gi dilsel giistergeler kilmesi. iletiim tekni-
ginden ve bilgi kurammdan 91karak dilbilimde de kullanilan
bu terimin dogal dillerin 6zelligini belirtmede yetersiz kaldt-
gi one surulmektedir. insanlar arasmdaki iletiimin ger9ek-
lemesiyle ilgili kada dayal1 toplumdilbilimsel a9tklamalar,
edimbilim kuramlan a91smdan da yetersiz ve eksik bulun-
maktadtr. Diizenek de denir.
kod yozme (decoding) edimbilim iletiimde kadlanarak gelen bildi-
rinin i9erigine ulamak i9in yap1lan 96zilmleme sureci. Kod
96zme ve yarumlama farklt ilemlerdir. Yorumlama, kad 96z-
me surecinden sanra balar.
kod (code switching) toplumdilbilim Bir siiylem ya da tilm-
ce i9inde ik1 farkh kodun yan yana kullanilmas1 durumu.
iki dil yetisine sahip alan ikldilliler, ttpkt tekdillilerin aym dil
i9inde degike ya da bi9em degitirimi yapmalar1 gibi, iki dil
arasmda degitirim yapmaktad1rlar. Kad degitirimi, kad et-
kileiminin bir tilrudur. Diizenek da denir.
kod kopyalama (code copying) toplumdilbilim Hem birimler hem de
blaklar halindeki dil 6gelerinin B dilinden (9ogunluk dili/
iklnci dil) A diline (azmllk dili/temel dil) kapyalanmast. Kap-
yalama gene! (B diline alt birimler ya da blaklann A diline
butiln alarak aktarilmas1) ya da stmrh (B diline alt ogeler-
den bir ya da daha 90k yap1sal 6zelligin A diline aktarilmas1)
177
kod
o!abilir. L. Johanson tarafmdan onerilen ve rum yonleriyle
betimlenen bu terim yerine pek gok kod
terimini kullanma}'l yeglemektedir. bkz. kod
kod (code mixing) toplumdi/bilim Baskin ve temel bir ko-
dun kullanilmas1 s1rasmda ikinci bir kodu
kullanmas1 durumu. Baz1 kod ile
kod aym amag igin kullan1rken baz1lan ozellik!e
rumceigi kod kod olarak adlandmr-
!ar. bkz. kod
kodlama (coding) toplumdilbilim bildirinin igeriginin bir
ko.da sureci. Bir niyet ya da duygu
kodlarla anlatJ!abilir.
konma noktas1 (landing site) siizdizim Dretici Dilbilgisinde, yer
sonucu uretildigi konumdan aynlan bir ogenin
i!ke!erce uygunluk konum; orn.
yap1da "_" ile gosterilen ozne konumu,
tirmede nesne AdObe@ kitap i<;:in konma noktas1d1r: [ _ {kitap
okun],
0
-dufco
konu (theme, topic) metindilbilim Sozcede soz edilen olgu ya da
nesne. Konu genellik!e yer ahr ve rumce ya-
p!Sl iginde ozne ve ozneden once gelen konumlarda yer alan
ogeler tarafmdan be!irtilir; orn. (ocuk kitap okuyor rumcesinde,
rocuk hem ozne hem de rumcenin konusudur.
konu (topical (agenda) shift) konujmO Haber
tarbeymalannda kahhmcllann, sunuculann sorduklan sam-
lara dogrudan yan1t vermek yerine konuya yeni bir yon ya da
boyut kazand1rma!an edimi; orn. (S): Tarikat gerregini ar<ltlnna-
ya karar verdiniz, bir yandan tarikat gerregini ar<ltmyordu arkad"la-
nntz, bir yandan da siz A.K. 'yla nasd oldu
(K): $imdi e/endim fUnun alum rizerek s/iyluyorum burdaki hadise A.K.
hadisesi degildir, burdaki hadise herhangi bir insanm hadisesi degildir,
burdaki hadise E. H. 'm hadisesi degildir. Burda bir refor.m yap1hyor.
konula,tmm (topicalization) sOzdizim Tiimcede bir Ogeyi, tiimcenin
178
konum
ya da sozcenin konusu yapma. Dillerde
alan yap!lar bu!unmaktad1r; orn. edilgen yapmm en
belirgin derin yap1dak! nesnenin ozne konumuna geti-
rilerek
konum (position) sOzdizim TUmce yap1s1nda, tUmcenin kurucu-
Janrun bulundugu ve genellikle ilevlerini de belirleyen sJra-
lamadak! yer; orn. Tiirkge'nin belirtisiz sozcuk dizimi iginde
ozne ilk, rumleg iklnci, eylem son konumda bulunur; om.
Para mutluluk getinnez.
konum duzenlemesi (status planning) toplumdilbilim <;okdilli toplum-
!arda dillerden birinin, bulun-
dugu dilsel toplulukta belli bir seglmi, otekl dil ve
ilikilerinin irdelenmesi ve se9ilen dilin/ degike-
nin otekiler kar1smda konumunun ylikseltilmesi amacJyla
yap1lan uygulama.
(conversation) genet lki ya da daha gok kii arasmda-
ki sozel Konueymanm yaygrn bir toplumsal soylem
rutii o!mas1 son }'lllarda derinligine incelenmesine yol
br. bkz. Qiizumlemesi.
t;Dzlimlemesi (conversation analysis) edimbilim, toplumdifbilim
konumada ya da gerektiren oteki etk!-
lelm bi9imlerinde insanlann kullandlklan yontemlerin go-
zlimlenmesine verilen ad. Dogal ortamlarda yapilan
llkl bu
surdutiilueyu ve ve gozlimlemeye
yonelen yak!alm. Bu sozei eikileimin, katillrn-
c!lann yap!land1gi, baglamm etkileimin
katklda bulundugu, hi9bir aynntts-
run goz ard1 edilemeyecegi varsa}'lmmdan yola 9tk!lmaktad1r.
Dogal konumalann bant ka}'ltlan yap!ltr ve bunlara daya-
narak konueyma duzeni ince!enir. Bu gergevede
s1rast, yap1s1, konurnada konu degieyiml, biti-
rumce giftleri gibi konular incelenir ve iletilmde evren-
sel dlizenler bulgulanmaya gozlimlemesi
179
dili
yaklatmmm toplumbilimci
Garfinkel, Jefferson, Sacks ve Schlegoffun 6nemli katk!lan
bulunmaktadtr. 9iiziimlemesi.
dili (spoken language) genet GUn!Uk par-
lamento konferanslardan meydar!lardaki ko-
kitle arag!armdaki tiyatro
sa!melerindeki oyuncularm kadar her tiirlu
.s6zlu iletiimde kullan!lan dil. dill, b6lgesel degike-
lere olarak daha gok iilgUnlu dilin iizelliklerini giisterir.
hlZI (tempo) sesbilim bkz. ses h1z1.
konu!Jma ilkeleri (conversational maxims) edimbilim Giindelik
manm etkili ve oimas1 igin uyulmas1 gereken, ya-
zill olmayan gene! ilkeler. Grice bur!lann bir ibirligi ilkesi
temelinde ig6rduklerini ileri surer ve dart ilkeden s6z eder:
nitelik ilkesi (maxim of quality) konuurlann durust olmalanru
(6zellikle yan!ltJCJ olmama!anm), nicelik ilkesi (maxim of quan-
tity) (ne gok ne de az) yeterli bilgi sunmalanm, bagzntz (rel-
evance) ilkesi konu:;:man1n amac1na uygun, olmas1ru
ve tarz (manner) ilkesi, apk, k!sa, belirsizlikten
uzak olmastru gerektirir.
olayJ (speech event) edimbilim, toplumdilbilim Kendi iginde bu-
tiinlugu alan, gogur!lukla birkag sozeylemden oluan glindeilk
konuma, konferans, vb. konuma edimi.
olaYJ degiik toplumlarda kura! ve olgutlere gore bigim-
lenir. HYlileS olaymm bileenleri olarak Unlan sa-
yar: kablar!lar, ileti, bigim ve igerik, tutum, oluk,
amag, yer. olaylanmn incelenmesi bir toplulugun
kU!tiir ve dli.zeni konusunda aglklaYJCI olabilir.
organlarJ (organs of speech) sesbilgisi bkz. ses organlarJ.
toplulugu (speech community) toplumdilbilim Aym dil dizge-
sini paylaanlann oluturdugu bolgesel ya da toplumsa! ni-
telikli insan grubu. bkz. dilsel topluluk.
180

(speaker) gene/ insanlar arasmdaki kaynak
birim durumundaki birey. surecinde verici ile
tir. KonuUCU bir sure sonra dinleyici olabilir ve bu degi-
kenlik surebilir.
KopenhagOkulu (KopenhagenSchool) gene/19301arda L. Hjelmslev'in
onder!iginde kurulan dilbilimciler toplulugu. Buyli.k o!gude
yaptsalct yaklalmlll etkisinde Kopenhag Okulu dil-
bilimde glosematik diye bilinen yakiatmt gelitirmitir. Bu
dil soyut, mantlksal bir dizge olarak ele a!nnr;
glosematik yalmzca dile degil, butiin gosterge dizgelerine uy-
gulanabilecek bir kuram olarak
kopuk (isolated) sesbilim Prag Okulu sesbilim klmi
seslerin seslerle karttllk ilikilerinin
kopukluk (asydeton) sozdizim Ara!annda oldugunu belirten
bir baglama ogesi bulunmayan yalm iliki igindeki ikl age
veya dizim.
(copula) bi>imbilim, sozdizim Dilbilgisi kendi
bama gok az anlamt alan, ast! gorevi ozne ile yli.klemi bagla-
mak alan age; om. Ti.irkge'de {-Dir} koag gorevi yapar;
kullan!lan eylem!er degil ile olumsuzlamr.
(copulative compound) bi>imbilim Her biri aym bigim-
bilimsel konumda alan 6gelerden kurulu Bu tiir bi-
leikte aynmt yap!lmaz; orn. Ural-Altay Dil Ailesi anlatt-
mmda Ural-Altay bu tiir bir Sanskrit bir adlandtr-
ma ile bahuvrihi de denir.
(condition) gene/1- Dilbilimde bir kurann ya da dilbilgi-
sini degerlendirmede gozonune a!mmast gereken ebnenler,
om. genellik, ya!mhk, kapsaYJc!llk. 2- Daha 6zg111 anlamda
belirli bir 90zli.mlemeden once bulunmasl gereken Olgutler.
tiimcecigi (conditional sentence) sozdizim Dilbilglsi betimleme-
lerinde gorevi varsaYJm ya da koul ar!latmak alan tiimcecik-
lere verilen ad. Ti.irkge'de tiimcecigi eger ve {-sA} kulla-
181

nllarak yap1hr; Orn. Ahmet vaktinde gelirse
1
sinemaya gideriz.
(conditioruug) gene/ Gene! anlamda, bir birimin belirli
bir i:izellige bagl1 olarak gi:iri.inmesi. Bi9imbilimde altbi9im-
lenme, bi9imbirimlerin 9eitli sesbilimsel koullanmalanna
baghd1r; om. Tiirk9e'de unsilz ve unlu uyumlan, ge9rnl za-
man bi9imbirimi {-Dl}'mn [-d1, -di, -du, -du; -t1, -ti, -tu, -tii]
bi9imciklerini yaraur. Koullanma, anlambilimsel de olabilir;
om. {-CAglz} eki Tiirk9e'de daha 9ok [+insansal] i:izellikli ad-
lara eklenir: adamcag1z, r;ocukcaf,zz, kizcaf,tz vb. Bir ekin yaln1zca
ad, s1fat vey.a eylem ki:ikiine gelebilmesi de bir dilbilgisel ko-
Ullanma olarak gori.ilur.
(conditioned) gene/ Bir dil biriminin bir ol9lide ya da tu-
muyle iyinde bulundugu baglam tarafmdan belirlenen biyimi;
om. Tiirk9e'de 9ogul bi9imbirimi {-JAr} art unlulerden sonra
[-larj bi9imininde on unlulerden sonra [-ler] bi9iminindedir;
[-Jar f -ler] koullu 9ogul degikenleridir.
(conditiorung) Bir birimin bi9imin bir par9a
ya da bulundugu tUm bagiam tarafmdan belirlenmesi du-
rumu.
kiik (root) biqimbilim Bir si:izciik-bi9imde butiin 9ekimsel ve tiiretim-
sel paryalar pkl:!kian sonra kalan bolum; om. ev, su, al, gel. Bu
anlamda kiik, si:izliikbirimin paryalanamaz, en kiiyllk bi9irnldir.
kiik (root compound) Kok sozcukierden kurulu
bileik; om. karagiiz, onsih, gelgit. kr. eylemcll
kiik iinliisii (ablaut, apophony) sesbilim Bir si:izcugun kok
unlusunun degiimi ile degiik bi9imlerinin oluturulmasJ.
Hint-Avrupa dillerinde eylernlerin degiik zamanlan belirten
bi9imlerinde gi:iri.ilen unlu degiimi; iim. ingilizce'de write ey-
leminin 9ekimli bi9imleri wrote, written olarak ki:ik unlusunun
degiimi ile oluturulur. Arap9a'da ktb kokiine degiik unlu-
ler getirilerek kitap, katip gibi sozcukier tiiretilir.
kiikenbilim (etymology) gene/ Bir dildeki bi9imlerin ve sozcuk
182
kiiken
anlamlannm kokeninin ne zaman ortaya
nereden geldigi gibi) ve tarihinin (hangi gelime evrelerinden
ge9tigi gibi) dal. Bu niteligiyle kokenbilim, tarih-
sel dilbilimin bir dal1 olarak gi:iri.ilebilir.
kiiken (folk etymology) gene/ Anlam1 bilinmeyenjtanm-
mayan bir si:izcugun sesbilgisel-sesbilimsel ve bi9imbilimsel
yi:inden bilinenjtanman iigelerle degitirilmesi; om. istan-
bul sozcugunun islambol kokeninden geldiginl ileri surmek;
buldozere yolduzer, patikare'ye bitikara, gardrob'a gardolap denmesi
gibi. Halk kiikenbilimi de denir.
ayra9 (bracket) sesbilim, siizdizim 1- Sesbilimde bir aymc1
ozelligi ya da ses degikesini belirtmekte kullan!lan ayra9;
om. { +unlu}, {-unlu}, {c), {u:} gibi. 2- Sozdizimde obek yap!lanm
belirtmekte kullantlan ayra9; om. [{Kmmzt apkalt klz} {[sivri
dili kurdu} farketmedi}.
kullamlabilirlik (availability) gene/ Genellikie tum anadili konuu-
culan tarafmdan bilinen, ancak belli bir alana i:izgil oldugu
i9in ancak o alandan soz edilmesi durumunda kullan!lan bi-
rimlerin i:izelligi.
kullamm (usage) gene/ Soyut dil dizgesinin somut dil olgulan ola-
rak ger9ekiemesi; dilbilgisel tiimce kurma yetisi.
(use) gene/ Soyut dil bilgisi kurallartm etkili iletiim
amactyla kullanma yetisi.
kural (rule) gene/ Dilin sesbilimsel, bivimbilimsel, sOzdizimsel ve
anlambilimsel yap!SJ ile ilgili bir genelleme. Dretici Dilbilgi-
sinde, tiimcenin uretimsel ve donlilimsel ozelliklerini belir-
leyerek tumce yap1sm1 varsaYJlan bir dizi ilke; bu
kuram yer9evesinde degiik kural tiirJeri one SUri.iJmektedir;
om. iiretici kurallarjyeniden yazzm kurallan, donii$iimsel ku-
rallar, sozliiksel kurallar.
Durum Belirleme {KDB) (Exceptional Case Marking-ECM) siiz-
dizim Dretici Dilbilgisinde normalde d!andan yonetime engel
183
kuralh dll
olan yansunalann 6znesine, baz1 anat:Umce eylem-
leri tarafindan DURUM yiiklenmesi; orn. Ali {ben-i Sivas'a gitti},o/
samyor tiimcesinde ana eylem san-, biiyill<9ill yansuna}'l aarak
i9eyerlerni tiimcenin oznesine BELIRTME durumu yiikle-
rnitir.
kuralh dil (formal language) toplumdilbilim Bernstein'm ilk yazllarmda
ge9en, kiisel ozellikler ve mant1ksal ilem apsmdan zengin,
dilbilgisi apsmdan t:Umce yapllan, yan t:Umceler
ve bagla9lar ag1smdan zengin olan orta s1mfm kulland1jll dil
tiirii. kr. halk dill.
kuralll yap1 (canonical structure) sOzdizim Bir dilde, olasthldar dizisi
en tiplk olan, en slk rastlanan yap1. Daba sozciik
dizilii a91Smdan kullanllan bu kavram, herhangi bir ama9-
la diizenlenmi olma a91Smdan en belirsiz yap1d1r. Tiirk9e'de
Ozne-Nesne-Eylem dizilii boyle bir yap1 kurar.
kurucu (constituent) siizdizim Daba buyiik bir yaptmn ogesi olan dil
birimi; orn. Ahmet okula gitti t:Umccsinde Ahmet, okula ve gitti soz-
ciikleri kurucularclrr. bkz. kurucu dolaysiZ kurucu.
kurucu buyurma (constitute commanding) sOzdizim "Oretici Dilbilgi-
sinde bir budagin, kendisini dogrudan dalland1ran budagin
dallandtrdtgi diger budaklarla arasmdakl yaptsal ilikl.
kurucu t;Oziimlemesi (constituent analysis) sOzdizim Aamah bir bi-
diizenlenen kurucu dizilerine ayntlrma Belli
bir diizlemdekl en biiyiik birimlere birincil kurucular, ayn-
brma sonucu en kligUk birimlere sonuncul kurucular
denir; orn. r:;al,.kan <;ocuklar okula gitti t:Umcesinde r:;al,.kan <;ocuk-
larve okula gitti birirnieri t:Umcenin birincil kuruculan, qallkan,
<;ocuklar, okula, ve gitti sozciikleri ise sonuncul kuruculardtr.
(construction) si:izdizim S6zcliklerin tiimce iyinde, sOzdi-
zim kurallanmn belirledigi bigimde, anlam ve ilev a91smdan
obeklenmesi sonucu ortaya pkan yapt.
(institutionalization) bifimbilim bir bigimbilim-
184
kuvvetll sezdlrlm
sel siire9 yoluyla tiiretilmi sozcugun toplumda yaygmltk
kazanmas1; orn. {-(y)lcl} ekl, eylem tabanlannda son derece
ilektir ve balact, yazza, verici, alzct vb. sOzciikler, "'UUyiicii,
gelici, 'yiiriiyiicii vb. olas1 t:Uretimlere gore kurumsallarnlttr.
kr.
kuvvetli sezdirim (strong implicature) edimbilim Bir s6zce tara.findan
kuvvetle ve oncelikli olarak sezdirilen anlam; orn.
A: Bir par<;a kek altr mtsmtZ!
B: Hamur i,P. yemiyorum.
konumasmda, B, verdigi yamtla, ve kuvvetli bir bi9im-
de A'mn teklifini geri Kek, hamur i:>idir ve ha-
mur i:;;i yemeyen bir ki$i, kek de yemeyecektir gibi sezdirilen
onciillerden yola 91kan A, B, kek yemeyecektir eklinde ifade
edilebilen bir sezdirilen sonuca -sezdirime- varacakttr. Bu
sonu9, konuucunun but:Un sorumlulugu iizerine ahp birin-
ci dereceden kuvvetle aktarmak istedigi anlam olmaktadtr.
kuyruk takma (pied-piping) siizdizim lngilizce gibi dillerde, bir ilge-
cin tiimleci konumundakl ne-<ibeklerinin tiimce tat-
mrken, ba ilgeci de yanmda getinnesi:
[From where} does this come?
Where does this come from?
The woman {to whom} you were speaking is my sister
The woman you were speaking to is my sister
{To whom} did you tum for help?
Who did you tum to for help?
lklnci orneklerin dilbilgiselliginin de gosterdigi gibi kuyruk-
takma lngilizce'de
iinsuzii (uvular) sesbi/gisi, sesbilim Dil s1rtmm geriye, kii-
dile dogru yiikse!mesi ile 91kanlan iinsiiz. 6!9iinlu
Frans1zca'dakl [r] kii9iikdil unsiiziidiir.
tiimceclk (small clause) siizdizim Qekirnii eylemin bulunma-
dlj!t yantumce; om. {Seni yorgun] samyordum tilmcesinde {Seni yor-
gun] t:Umceciktir.
185
iinlii uyumu
ki.it;Uk iiniU uyumu (labial harmony) sesbilgisi Tiirkve s6zcllklerin ilk
seslernindc bulunan ii.nliim1n sonraki seslemlerde bulunacak
unluleri diiz ve yuvarlak iinlii olarak belirlcmesi yoluyla orta-
ya 9tkan uyum. Buna gore siizciigun ilk scslcminde diiz iinlii
varsa sonraki seslcrnierde de diiz iinlii (iirn. r;a-ltkan, der-gi vb.);
yuvarlak iinlii varsa sonraki seslemlerde ya diiz geni (iirn. so-
gan, 6z-ge vb.) ya da dar yuvarlak iinlii (iirn. ko-nzqmak, iiv-gu vb.)
bulunur. Dudak uyumu, diizliik-yuvarlakhk uyumu da denir.
eki (diminutive suffix) Gene! alarak siizciikle-
re kiigiikliik, sevgi, ac1ina vb. anlam1 katan ek; iirn. kedicik,
anne-cig-im
1
r;ocuk-r;ag-1z gibi.
(diminutive) an/ambilim Kiigiiltme ekl takilml
bigimlerin iizelligi.
kiiltiirel aktar1m (cultural transmission) toplumdilbilim insan1n bir dili
kanuma yeteneginin kuaktan kuaga kahtsal alarak de-
gil, iigrenme yaluyla gegtigini ag!ldayan ilke. Bu ilke gevre
etmenlerini vurgulayan bir yakiaJIDI yansrt!r.
kiime (class) sesbi/im, bkz. Slnif.
kiime dill (sociolcct, dialect) toplumdilbilim Biilgesel ya da yerel kul-
lammlara alarak dilin taplumsal gruplara (toplumsal
katmanlarajsrmfiara, aileye, cinsiyete, yaa, egitime, palitik
gruplara, meslege vb.) iizgii, iizellilde siizvarlrgr ag1smdan
farklr kullan!lan tiirii; iirn. havacJ dili, denizci dili, tip dili,
hukuk dili, terzi dili, kadm dili, erkek dili, aydm dili, iigrenci
dili vb. hirer kiime dilidir. Grup dili de denir.
kiitle ad1 (mass noun, uncountable noun) bi9mbilim Say!labilen, aynlabilen
tek tek birimler yerine siirekliligi alan, dogal srmrlan bulunma-
yan adlan anlatan terim. 6zellilde lngi!izce'de su, r;ay, ekmek, hava,
!}tk vb. adlar kiitle adr alarak suufiandrnlrr. 6te yandan tek tek
ayntmlabilen, ayn birim alarak diiii.nillen adlara say!labilir ad
(countable noun) denir. Bunlar sayr suatlan ile birlikte kullamlabi-
lir. Tiirkge'de bu aynm gok belirgin degildir ancak Batr dillerinde
tanm!ltk ve belirli niteleyicilerin segimi ag1smdan iinemlidir.
186
leh9e (dialect) top/umdilbilim Dilin 6zellilde belli bir alanda yaa-
yan tapluluk tarafmdan kanuulan bigimi. Dilbilimde, dil ile
lehge arasmdaki fark anla!labilirllk ilkesine baglr
olarak tan1mlamr. Farkl1 dil kanuanlar birbirlerini anlamaz-
lar; kulland!ldan diller birbirlerinden ses, dilbilgisi ve siizvar-
lrgr bakimmdan biiyiik aynmlar sergller. Lehge konuanlar
arasmda ise kartlrk!r bulunur. Ancak gene!
kullan1mda dil ile lehge arasmdaki aynm yalmz dilbilimsel
olarak degil aynr zamanda toplumsal-politik nedenlerle de
tammlanmaktad1r. Buna gore <;in'de konuulan Mandarin-
ce, Kantonca ve Peklnce arasmda
bulunmad1ijr halde, bunlar <;ince'nin lehgeleri alarak adlan-
dmlmaktad!r. bkz.
leh9ebilim (dialectology) toplumdilbilim Bir dil ic;:indekllehge ve aijrz-
lara ilikln algulann saptandrgr ve betin!lendigi dal.
atlas! (dialect atlas) toplumdilbilim bkz. ag1z atlas!.
(dialect mixtme) toplumdilbilim <;ok sayrda biilgesel
kullamma sahip alan topluluklarda ve bireylerde kanuma
s1rasmda farklr lehge ve agrzlann segiminden kaynaldanan
durum.
SIRIII (dialect boundary) toplumdilbilim Bir biilgedeki lehge ya
da agz1 baka biilgelerde kullan!lan lehge ya da agrzdan ayr-
ran srmr. 'I'iirkiye'de lehge ve agrz simrlanm belli eden dil
atlas! heniiz artaya kanamamrtlr.
187
lehQe smor Qizgisi
lehQe Slnll Qizgisl (isogloss) toplumdilbilim Harita uzerinde belli bir
dilsel iizelligin (ses, siizciik vb.) kullamm smmm giisteren
9
izgi. Ses stmr 9izgisi (isophone) bir sesin da@hmmt, siizcuk
stmr 9izgisi (isolex) bir siizcugun daji;lhmmt giisterir. Anlam-
birimcik stmr 9izgisi (isoseme) ve sosyo-kU!rurel smtr 9izgisi
(isopleth) ilgili alanlann smtrlannt belirler.
188
M
Mant1ksal BiQim (MB) (Logical Form) sozdizim Oretici Dilbilgisinin,
yaptlann attlam a9tsmdan yorumlamnasrmn yer aldtji;l du-
zey. Derin yaptdan ylizey yaptya dilemede tammayan ne-
iibeklerinin ve niceleyicilerin ylizey yaptdan bu bileene tam-
malan (bkz. nlceleylcl yiikseltme) ve arkada btrakttk:lan izlere
Bo Ulam lkesi'nin uygulamnast gibi vilzlimlemeler sonucun-
da bir sozdizintsel dlizey olarak g6rulmeye balamntttr ..
Mant1ksal (logical form) sozdizim bkz. Mant1ksal biQim.
mastar (infinitive) bi9mbilim Bir eyletnin zaman ve uyum gosterme-
yen, 9ekltnsiz bi9imlerinden biri. Tilrk9e'de eyleme {-tnAK} ekl-
nin eklemni bi9iml; om. diJinmek, gelmek, akumak, yazmak. Oretici
Dilbilgisinde eyletnin mastar bi9iml, denetitn yaptlarmda goru-
lfu; om. Biz [ADIL dilbilim oku-mak] istiyotUZ. Eylemllk de denir.
mastarh 9Ift edllgen (infinitival double passive) sozdizim YUk-
lemcil eylemi edilgen bi9intbiriml tatyan ve {-tnAK} ile kuntl-
mu mastar alan yerlemiey tUmce i9eren, yliklemcil eylemi
yine edilgen alan rumce; om. {Bu bolgede yeni biryapdama plam-
mn halat.Zmast] duiiniiluyor.
mastar tiimceciil (infinitive clause) sOzdizim Dretici Dilbilgisinde,
9eklm budaji;lmn [-ZAMAN, -UYUM] ozellikli oldugu rum-
cecik. Tilrk9e'de bu rur yaptlarda yantumcenin eyleminde
{-mAK} bi9imi bulunur; ozne konumunda ADIL bulunur; om.
Zeynep {ADIL deneyini bitirmek] istiyordu.
metln (text) gene/ Gene! olarak betimleme ve vozlimleme ama9h
dil butuncesi. Son donemlerde metindilbilim ve soylem 90-
zlimlemesi 9ahmalanmn gelimesi ile bu geleneksel tantm
degimieytir. Gunumlizde metin, 'metinselligin yedi illvurunu
189
metindllbilim
i9eren iletiimsel oluum' bi9iminde tannnlanmaktad1r. Bu
yedi ill9iit: bagla1khk, bagdaJkllk, amavhhk, benimsenirlik,
bilgisellik, durumsalhk ve metindeliktir. Metinler silzlu ya
da yazili olabilir. bkz metindilbilim.
metindilbilim (textlinguistics) gene/ Metni oluturan ilgelerin ve me-
tindeki dilsel duzenlerin vilziimlenmesi ile ilgili dilbilhn dah.
Metindilbilim 19601arda tiimceden buyiik metinlerin yap!la-
nm aglkiama amacJYla yap1sal bir 9al1ma olarak balaml,
daha sonra hem sozlu hem yaz1h metinleri ilev ve iletiim
degeri apsmdan ele alan bir yonelime dilniimiitiir. Bu ver-
metindilbilim konulan arasmda Unlar bulunur: a)
metni oluturan ilgelerin yap1sal ve ilevsel diizenleri, b) me-
tin rurleri ve alt tiirler, c) metinlerin ilemlenmesinde disiplin-
leraras! yallmalar, d) bi9embilim ve silzbilim ilikileri.
merkez (center) gene/lletiim surecinde kaynak birimde gilnde-
rilecek bildirilerin i9eriginin (duygu, diiiince, niyet, eylem,
gildu vb.) olutugu ve gilnderilmek uzere hedef bi-
rimde ise al1mp billum. Kaynak ve hedef birimler-
de yilnu surekii degieymekte ve her birim her iJd ilevi
de yerine getirmektedir.
modiil (module) sozdizim Dretici Dilbilgisinin Yilnetim ve Bagla-
ma Kuram1'nda, her biri alt kuram alan, birbirleriyle etkile-
im i9inde ama tumcelerin duzgilniugunu bagims1z olarak
belirleyecek bulunan alt kural dizgelerinden her biri.
bkz. Kuram1, ROL Kuram1, Durum Kuram1, Sml!lama Ku-
raml, YOnetim Kuram1) Baglama Kuram1 ve Denetim Kuram1. Bu
gorunumuyle Yilnetim ve Baglama, bir moduler kuramd1r.
Montague dilbilgisi (Montague grammar) gene/ Amerikal1 mant1k91
Montague'nun 9al1malanndan esinlenen, bi9imsel mant1ga
dayanan yapay dillerin anlambilimine ilikin dil kuram1. Bu
dilbilgisi sozdizimi ve anlambilim bileeninden oluur ve bu
iJd bileenin iki diizlemde bire bir ilrtueymesini igerir. Anlam-
bilim a1;1laYJl dogruluk koullu bir anlam anlaYJma ve man-
ilk temeline dayamr ve kavramsal bir anlaYJtan yola pkar.
190
N
Ne-adasl K1s1tlamasJ Constraint) sOzdizim Oretici Dil-
bilgisinde, bir soru silzcugunun, igeyerlerniey ne-sorulu bir
yapmm dlma tamamayacagim belirten silzdizimsel ada kt-
sltlamas! tiiru; ilm. lngilizce'deki dilbilgisel oimayan *Which
books do you know Ali who bought? ve 'Who did you tell Ali when you
have seen? yap!lan. Bu dilbilgisi-d1ey1 yap!larda, tumce ba-
langlCmdaki ne-Obekieri, ne-sorulu tumcelerin
i9inden tamm1eylard1r. Ne-Obekleri yerinde oldugundan bu
kts1tlamanm lngilizce gibi dillerden fark11 oldugu
belirtilmitir.
nedenll (motivated) sozdizim bkz. giidillil.
nedenlilik {motivation) anfambilim, sOzdizim 1- GOsteren ile gOsteri-
len arasmdaki ilikinin saydam olmas1. Dil gilstergeleri ne-
densizdir ancak yans1ma sozciikier nedenlilik gosterebilir;
ilrn. VIZ denildiginde akia an gelir ya da gilm denildiginde
vurma anlam1 9lkar. 2- Dretici Dilbilgisinde siizdizimsel i-
lemlerin yap1sal bir iizellikten dolaYJ uygulanmas1.
nedensizlik (arbitrariness) gene/ Dil birimleriyle (gilsteren) bu bi-
rimlerin gonderimde bulundugu dl dunyadaki nesneler (giis-
terilen) arasmda dogal, zorunlu bir iliki olmad1gim anlatan
ilzellik; ilm. masa sozcugu ile bu siizciigun anlatug,. nesne
arasmda bire bir, dogal bir iliki yoktur, oyle olsa butun dil-
lerde masa siizcugunun kullarllimast gerekirdi; nedensizlik
insan dilinin ilnemli bir ozelligidir. Ctz, tnz, gum vb. yans1mah
silzcuklerde nedensizlik yerine ktsmi bir nedenlilik oldugu
kabul edilmektedir.
191
ne-izl
ne--izi sOzdizim Dretici Dilbilgisinde, soru sOzcUklU
soru yap1lannda, soru sOzcUgtinUn bulunmas1 beklenen
konumdan bir konumda bulundugu dillerde, ne-
yoluyla ne-Obeginin arkasmda btraktt!i,l
iz turii; om. Who. was Ali. talking to t. yaptsmda, tiimce
bulunan who 0 konuma ilgecinin tiimleci
konumundan ve bu strasmda to tiimleci-
nin konumunda bir iz TUrk9e'de yiizey yap1da
bulunmadl@ndan, ne-izi de yiizey yap! sonras1
Mantlksal goriinur.
nesne denetlmi (object control) sozdizim Oretici Dilbilgisinde, mas-
tarh yapilarda bulunan bo adil ADIL'l denetleyenin nesne
oldugu denetim tiirii; om. Ali, Aye'ye, [ADIL,J, dlanya <;tkma}-yt
yasakladt tiimcesinde oldugu gibi yasaklamak ve esirgemek, ogilt-
lemek vb. eylemler "nesne denetimli" eyleniler olarak adlandi-
nhr. kr. iizne denetimi.
ne..J<im sorusu sOzdizim Ne, naszl, m91n} neden, ne-
reye, kim vb. soru sozcugu ile kurulmuey soru. Kim-ne sorusu
da denir.
sOzdizim Dretici Dilbilgisinde, bir ne-
6beginin i9eren tiiru; 6rn. ingiJizce'de
[
7
0M
6
What, fc
6
did you buy tJ? yap!Smda what s6zcugu derin ya-
p!da buy eyleminin nesnesi konumundayken yiizey yap1da
TUmle9 Obeginin belirleyici konumuna TUrk9e'de
ne-6bekleri y-yap1da yerinde bulunduklanndan
Mantlksal
nice( dilbilim (quantitative linguistics) gene/ SOzcUk verileri gibi dilin
6zelliklerini nicelik a91Smdan inceleyen dilbilim alaru.
SaJlsal tekrilklerle dil birimlerinin slkJJ.k ve da@hmm1 inceler.
Bu 9er9evede kurarusal olarak dil birimlerinin da@hnundakl
ilkelerin ele almmas1 yanmda, uygulama baglammda dil bi-
rimlerinin ilevsel a!i,lrh!i,l, bi9em baktmmdan onemi ve yaza-
nn dil kullan1m 6zelliklerinin belirlenmesi ama9lan1r.
niceleyicl (quantifier) bi<;imbilim 1- Dilbilgisi betimlemelerinde ad-
192
niceleyici yiikseltme
!aria kullan!lan, nicelik (milctar) arilatan sozci.ik ya da soz
obegi; 6rn. Qak, birkaQ, biraz ve butun say!lar. 2- Anlam ya
da mantlk 96zumlemelerinde nicelik baktmmdan
n anlatan bir dizi sOzcUk; Orn. tilmU, kimisi, her biri, hi9biri ... Bu
yeryevede anlambilimde evrensel niceleyici (universal quantifier)
ve varhksal niceleyici (existential quantifier) kavramlan kullantl-
maktadlr.
niceleylci yiikseltme (quantifier raising) sozdizim Dretici Dilbilgisin-
de, niceleyicilerin yiizey yap1 konunilanndan yorunilanmak
iizere Mantlksal Bi9imde tiimcenin bama eklenilenmesi
lemi; om. [Herkes birini seviyorlc
6
l, col tiimcesinin 90k anlamh
olmasmm nedeni niteleyici yi.ikseltlnesi sonucu birini nicele-
yicisinin Mantlksal Bi9imde herkes sozcugunu a91S1 i9ine al-
ffil olmasmdand1r. Bu da niceleyici yiikseltlne ile il91klan1r.
niteleme (attribution) anlambilim Bir birimin 6zelliklerinin baka
bir birim tarafindan belirtilmesi; 6rn. bayiik ev, <;ah,kan ogrenci
ev'in buyiiklugu ve ogrenci'nin bayuk ve raltkan ni-
teleyicileri tarafmdan belirtilmektedir.
niteleyen (modifier) bi<;imbilim, sozdizim 1- Nitelenen ad ya da ad
6beginin niteligini gosteren s1fat ya da adlan anlatan terim;
om. llginr bir kitap aldtm tiimcesinde ilgin<;, kitap s6zcugunun ni-
teleyicisidir. 2- Oretici Dilbilgisinde, tarafmdan se9ilme-
yen age (bkz. i9in kullantlan ust terim (bkz.
(:izelgesi). Ad Obekleri i9in stfat ilevindekl, Eylem Obekleri
i9in belirte9 6geler.
niteleyici (adjective, attributive) bit;imbilim 1- (adjective) Kar!?lla-
ttrrna ve en UstUnlU.k dereceleri bulunan sOzcU.k; Om. eski
ev, saghkh yaam. TUrk9e'de niteleyiciler ve anlam ba-
klmmdan niteleme ve belirtme, yap1 balctmmdan yalm, tiire-
ve s1fat bi9iminde 6beklere aynhr. S1fat da denir.
2- (attributive) Bir adObeginin niteleyen Oge; Orn. ktnn1z1
koltuk'ta 'klrm1Zl'nm niteleyici vard1r. Bu koltuk hr-
mtzt 6rnegindekl yiiklemcil
niteleyici iibegi (NitO) (adjective phrase) sozdizim ogesi niteleyici
193
nitelik
alan buyiil.wiil yans1ma; orn. qok buyiik, oldukqa ilginq, Ay,e'ye
atk. Stfat iibegi de denir.
nitelik (quality) sesbi/gisi sesbilgisi ve sesbilimde bir se-
sin kimligini s1kilk yay1hmmm sanucu olan tJ.ru
ilzellikierini belirtir.
noktalama (punctuation) gene/ diline dayah dizgeyi
diJbilgisel, kimi zaman da burunsel ilzellikieriyle yaz1 diline
aktarabiiniek i<;in kullaniian yaz1 gilstergelerinin butunu.
'!Urk<;e'de kul!aniian noktalama, yaz1m kiiavuzlannda ay-
nntJ.lanyla a<yikianmaktadir. Noktalama imlerinin arasmda
nokta
1
virgUl, soru imi, Unlem irni, noktal1 virgU.l, ayra9,
nak, kJ.sa <;izgi, uzun <;izgi, kesme inii, duzeltme hnl, YJ.ldJ.Z
vb. bulunur.
(alternation) toplumdilbi/im '!Umcei<;i kod
alarak goruldugu tUmcelerarasl kod
iki dilin s1ra ile kullantlmas1 olarak
beninJ.seyen kanu, ortam ve kanu-
gibi belirleyici etkenlerin varhgi silz konusudur.

194
0
odak (focus) sozdizim, anlambilim Bir tumcede yeni bilgi bi-
rim. '!Umce yap1smda yeni bilgi ta1mas1 baklmmdan iki tllr
aynm yapllmaktad1r: (i) adagi, (ii) adak.
Sunu odagi, tUm tUmcenin yeni bilgi yapllard1r .. ilrn.
Ahmet eve gitti tllmcesinde aktanlan bilgi Ahmet'in eve
olmas1d1r. adak, bilgi i<;erigi baklmm-
dan one pkanlan ilgedir; iirn. MEHMET gazeteyi okudu tl!mce-
sinde gazete akuma eyleminin yer ald1gi varsaYJ.iniakta, yeni
bilginin gazete okuma eylemini
arasmdan bu kiinin MEHMET oldugunu belirtilmektedir.
'!Umcede yeni bilgi odak vurgusu ile belirtilen MEHMETtir
ve gazeteyi a kuma eylemini ger<;ekietire bilecek bir
ilrn. Ahmet oiniadlgim belirtir. Odak geneilikie yeni bilgi
birimin vurgulanmas1 ya da tllmce i<;inde belirli bir
kanuma getirilmesi ile ifade edilir.
odaklama (focusing) sozdizim '!Umcenin aktard1gi bilgi <yer<;eve-
sinde bir ilgeyi taey1d1gi bilgi i<;erigi baklmmdan iine <;lkarma
edimi. Odakianan ilge, adak vurgusu ya da silzcuk dizilieyinde
belli bir konumda bulunmas1 ile belirtilir; ilrn. AHMET kitabt
okudu tumcesinde AHMET, Mehmet GAZETEYi aldt tumcesinde
GAZETEYi odakianrrutJ.r.
okuma (reading) gene/, uygulamalt dilbllim Bir dizi yaz!h simgenin bil-
giye <;ilzlimlemeli, sure<;. Bu du-
yusal sure9te gilrsel-alg:tsal ve silyleyi bileenleri ezamar!h
olarak i giirur.
okuma yitlmi (alexia) ruhdilbilim Silz yithnl olarak adlandmlan ge-
ne! dil kuliamm bozukiugunun bir billumu. Temel ilzelligi
195
okur yazarhk
okuma yeteneginin, harfleri tamma ve seslendinne giicfmun
yitirilmesidlr. Okumada giio;;luk o;;tkaran, sozcukleri ve harfleri
tanrmada zorluklarla yol ao;;an sorun.
okur yazarhk (literacy) gene/ Okuma yazma yetenegine sahip
alma durumu. Salt harflerin seslendirmesinden farkl1 alan
okuryazarhk io;;in (i) (ii) kiiltiirel, (iii) okurya-
zarhk olmak uzere ii<;; ayn diizeyden s6z edilmektedir.
(transitivize) siizdizim, bi>imbilim olmayan
bir o;;atJyt hale getirmek; Tiirko;;e'de bir eyleme
ettirgen ekl getirmekle orn. giil-diir, agla-t.
oldurgan eylem ( transitivized verb) bi>imbilim hale
geo;;issiz eylem; 6rn. gul-diir, agla-t. Ettirgen eylem de denlr.
olgusal (factitive) anlambilim Blr olay ya da olgunun
oldugunu bellrten birim ya da yap1; orn. Tiirk<;:e'de {- DIK/ -(y)
AcAK} ads!.llatlrma eki Biz [Ali-nin dun akam ,ark! siiyledig-i-ni}
duyduk yantiimcesinde oldugu gibi bir olguyu belirtir.
oluk (channel) gene/ Bildirinin konuucudan dinleyiciye alttarli-
masrm sagiayan ortam. sfuecinde kayhak ve hedef
birin!.ler arasmda bildirilerin gitJnesini, alttarlimas1m saglayan
yo!. lnsarliar arasmdald iletiinlde her duyu organma
blr kanaldan soz edilebilir: iitJne kanah, gorse! kanal, dokun-
ma ya da koklama kanah gibi. kanallar blrlikie kulla-
nliabildigi gibi blrblrinden baguns!Z olarak da kullanliabilmek-
tedlr. Yiiz yiize aym anda blrden 90k iletiinl kanah
kullanlitr. kana! saytsl arttlko;;a iletiinlin etkisi de
artar. Ancak orne gin gece karanhk blr ortamda yalmzca iitJne
kanahyla da iletiinl kurulabilir. Kana! da denlr.
olumlu tiimce (affirmative sentence) anlambilim, sOzdizim Olumsuzluk
io;;ermeyen, eylen!.ln anlattJ@. ya da durumun ger<;:ek-
ligini arliatan yargt tiimcesi; orn. Karde,im okula gitti olumlu bir
rumcedir ve Karde,-im a kula gitmedi tiimcesiyle kartthk yaratJr
olumluluk (affirmation) anlambilim, sOzdizim Olumlu tUmcenin
196
olumsuzjolumsuzluk
mu; olumsuzluk
olumsuzjolumsuzluk (negative/negation) anlambilim, sOzdizim TU.mcenin
io;;erdigi anlanun blr bolumum1 ya da butiinunu yadsunay:t an-
latan sfue<;; ya da yap1; orn. Tiirko;;e'de Bugiin erken kalkmayacagtm
tiimcesi olumsuzdur. Tiirko;;e'de tiimce diizeyinde olumsuzluk
belirien uo;; ayn yap1 bulumnalttadrr; (i) yiiklemi eylem alan
tiimcelerde, eyleme {-mA} eki eklemnesi; (ii) yiiklenli adsli o[an
tiimcelerde degil par<;:aci@.mn kullanum, 6rn. 0 adam avukat de-
gil; (ill) yak s6zcugi1niin kullanum; orn. Burada hiq iskemle yak.
olumsuzluk ii!!esi (negative particle) bi>imbilim Sozcuk ya da tiim-
ceye olumsuzluk arliaml katan oge. Tiirk<;:e'de eyleme ilikin
olumsuzluk 6gesi {-mA}'d1r; orn. (:ocuk gel-me-di. Degil sozcugt:;
6zellikle ad tiimceciklerinde olumsuzluk ogesi olarak kulla-
mhr. Sozcuk duzeyinde baz1 elder olumsuzluk ogesi olarak
kullanthr; Om. tat-szz, para-st.z.
olumsuz tlimce (negative sentence) anlambilim, sOzdizim Olumsuzluk
belirten rumce; om. Dun i>e gitmedim. Kapt apk degil.
durumu (translative, essive) bit;imbilim Degiim, olu belirten ad
durumu. Fince'de 'olu durumu' bulunmaktad1r.
olu!Jturma (articulation) sesbifgisi bkz.eklemleme.
biQimi (manner of articulation) sesbilgisi bkz. eklemleme biQimi.
noktas1 (place of articulation) sesbilgisi bkz. eklemleme noktas1.
olu!Jturucu (articulator) sesbilgisi bkz. eklemleyici.
(formative) bi>imbilim Herhangi bir arliamla hire bir
bagJant!Sl OJmayan bi<;;imbiJimseJ oge; Om. Tiirk<;;e'de Otohus bi-
leti birleigmde bilet sozcii@.l iizerindekl -i blr oluturucudur;
anlamsal degil blrleik oluturma gibi yap1sal blr konumu
bulunmaktad1r.
(articulated) sesbilgisi
orantll1 (proportional opposition) gene/ Birden fazla blrinl
197
orta konum
arasmda biriimek iizelligi giisteren karJthk; om. Almanca'da
Buch 'kitap' I Bucher 'kitaplar' ve Tuch 'ortU' I Tucher iirtuler'.
orta konum (medial position) sesbi/im Sesbilhnde bir dil biriminin
seslem i<;:inde ilk ve son konum dJmda bulundugu yer; iirn. dil
siizcugunde Iii orta konumdadrr. kr. ilk konum, son konum.
orta kullamm (mesolect) toplumdilbilim Ktrma anadili alanmda list
ve alt kullamm arasmda yer alan degike ya da kullanlm,
kr. Ost kullamm, alt kullamm.
orta ses (central) sesbilgisi Soyleyi sesbllgisinde agiz bolugunda
dilin orta kesiminde 91kanlan unlu. Tiirk<;:e'deki It I unlusu-
nu kimi dilbilhnciler orta ses sayarlar.
(participle) sOzdizim KOkUne veya gOvdesine ekle-
nen bir ekie bir ad1 niteleyen stfata donuturulmuey eylem;
om. ko,-an yan-m15 yemek, gel-ecek ay, kapan-Jr masa
gibi yaptlarda ko5-an, yan-ml, gel-ecek, apl-Jr kapan-Jr bi<;:hnleri ey-
lemlerin orta<;: bi<;:imleridir.
ortak dil (1- koine dialektos, 2- common language) toplumdifbilim 1-
Leh<;:elerden biri iken iil<;:unlu dil durumuna gelen ve rum
uikede yaygmlaan dil. Eski Yunan'da konuulan Attike,
Arkadya, Dor gibi degiik leh<;:eler i<;:inden sivrilmi ve rum
ulkeye yaytlarak ortak dil ohnutur. Llzellikie Helenistik ve
Roma diinemlerinde dogu Akdeniz'de kullantlan ve Attike
leh<;:esine dayanan, tUm Yunanca konuurlan i<;:in anlatr-
hgim koruyan dile verilen koine adt, dilbilimde 'ortak dil' an-
lammda kullamlrruhr. 2- Bir dilin iil<;:unlu tum de i<;:inde
olmak uzere leh<;:e ve agizlan, grup dillerini ve bi<;:emlerini
birletiren dil dizgesinin ad1.
oynakhk (scrambling) sozdizim Oretici Dllbilgisinde, iizellikle siiz-
cuk dizilii iizgiir dillerde, ylizey yaptdaki yeniden dizllileri
saglayan ilem. Tiirk<;:e oynak dillerdendir, rumcenin ogeleri
degieyik konumlarda olabilir; om. Ali cam1 klrd,, Ali klrd1 cam1,
Cam1 Ali k!rd1, Cam1 k!rd1 Ali, K1rd1 cam1 Ali, K1rd1 Ali cam1. (:alkala
ma da denir. bkz. devrikleme.
198

0
(borrowing) gene/ Bir baeyka dilden oge alma; <;:eitli
siyasal, toplumsal, kUlrurel, ekonomik vb. nedenlere daya-
nan Odi.in<;leme, sesbirim, s6zciik, bi<;imbirim ve sOzdizim
duzeylerinde olmak uzere dilin her dlizeyinde giirulebilir;
Om. Tiirk<;e'de kitap Arap<;a'dan, duvar Farsc;a'dan, restoran
Frans1zca'dan, internet ingilizce'den Odiin<;lenmi sOzciik.ler-
dir; jale siizcugundeki /j/ sesi Fars<;:a'dan iidun<;:lenmieyir; ve
baglact ile kurulan baglama yaptlan da Fars<;:a'dan odun<;:-
lemniey yaptlardir. Kod-kopyalama da denir.
sozciik (loan word, borrowed word) bipmbilim Bir dile baeyka
bir dilden dogrudan, <;:eviri yoluyla ya da kavram uyarlamast
yoluyla aktartlan sozcuk; om. Tiirk<;:e'de radyo, televizyon. Almt1
sozciik, yabancl sozciik de denir.
(loan translation, calque) Her bir birimin
<;:evirildigi dilde tek tek eeydegerli birhnlere diinueyruru!mesi
bi<;:imindeki anlam odun<;:lemesi yontemi; om. ingilizce'deki
young grammarians Tiirk<;:e'ye dilbilgiciler olarak <;:evirihnesi.
(metrics) sesbilim Llzellikie sesbilgisi tekrtiklerini kulla-
narak iirdeki ses, vurgu, ritim dlizenini ortaya gkarmayt
<;:altma alant.
(cline) sozdizim Halliday okulunda SllltrSIZ derecelen-
me olastl.Jkianndaki sfuekiiligi anlatan, aeyamalt bir ilieykiden
farkit olarak belli saytda birimleri i<;:ermektense srmrstz ay-
nmCihgi olast ktlan tek boyutlu dilbilgisel 9izgi; om. Halliday
199
iiiQiinalt
Kuramt 9en;oevesinde dilde ktltct kavramt 6lvumludur, ktltct
ile ktltct altnayanlar arasmdaki aynm diger kuramlarda al-
dugu gibi kesin degildir.
iiiQiinalt (substandard) toplumdilbilim Olvunlu dile ait almayan ses,
bigim, sozcuk ya da yap! kullantmmm betimleyici almayan,
yargtlay:tct dilbilimsel i9inde nitelendirilmesini an-
latan bir terltn.
(standardization) toplumdilbilim Bolgelerustu ve en
levsel olarak kabul edilen kuilantmlann tum dilsel toplulukta
ve kaitct kthmp sureci;
ilk basama@ yeni bir model yarattlmast, ikinci basamagt ise
yarattlan modelin otekiler
iiiQiinlii (standard variety) toplumdilbilim bkz. iiiQiinlii dil.
iiiQiinlii dil (standard language) toplumdilbilim Bir dilsel toplulukta ar-
tak narmlara dayanan, hem yazt hem de dili olarak
ve bolgelerustu arac1 olarak benimse-
nip olan dil. Olglirtlu Ti.\rkge istanbul agzma
dayanmaktadtr.
iiiQiinlii kuram (OK) (Standard Theory) siizdizim Oretici Dilbilgisinin
Chomsky 1965'teki bi9imi. Bu kuram Dilbilgi-
sinden 6zellikie s6zluk9enin bakunmdan
farkitltk taeytr.
iiiQiinsiiz (nonstandard) toplumdilbilim Bir dilsel toplulukta kabul
edilen iilgunlu dil bi9imlere verilen ad; daha 9ak
yoresel ail;tz bi9imlerini ya da az egitim kimselerce
kullarulan, iil9unlu dilden sapmaian yansttan dil bi9imi.
iiiQiit (criterion) gene/ Bir dil <;:6zlimlemesinin belli bir bigimde
yap!lmasma temel alan ilke; amaca gore (sesbilim, slizdizltn
vb.) ya da belli bir sorunla ilgili belli etmertlere gore belirle-
nir. Dilsel ol9utler yanmda ol9litler (manhksai, este-
tik) kullantlabilir.
iilii dil (dead language) toplumdilbilim, tarihsel dilbilim kulla-
200
On
ancak arttk herhangi bir topluluk tarafmdan iletieyim
araCl olarak kullantlmay:tp yaimzca btrakhil;t yazth belgelerle
tanman ya da 9eeyitli nedenlerle arttk hi9
olan dil; om. Hitit9e, Sumerce, Kaikas dillerinden Ub1h9a olu
dillerdendir.
on (anterior) sesbilim Sesbilimdc aymct ozellikler kurammda ag-
zm iin tarafmda seslerde var olan 6zellik.
iinbiQimce (proclitic) bi>imbilim Slizcuge benzeyen ancak bir soz-
cede tek bulumnayan, yaptsal olarak tumce i9inde
bulumnast kendinden sonra gelen slizcugiln niteligine baglt
alan bi9im; lim. Fr. le (le hamme >l'homme) tanunlt@. Krey. biQim
ce,
Onceden dtizeni preallocation)
bilim, toplumdilbilim Kurumsal nitelik kazannuey ortamlarda (has-
tane, toplantt, maitkeme, haber tartteymaian vb.)
soru-yarut iletieyimde kimin, ne sliylemesi gerek-
tigine onceden belli olan duzen. Bu soru-yantt dlize-
ninde dil kendine ozgi1 kurallar 9er9evesinde kullantimakta-
dtr; lim. haber tarheymaianmn en temel lizelligi sunuculann
kattltmctlara soru ylineltmeleri, katthmctlann da bu sorulan
yanttlamaiandtr.
oncegelme (precedence) sozdizim Dizim i9indeki bir birimin baey-
ka bir birimden once gelmesi. Oretici Dilbilgisinde dallanma
yaptst i9inde, yaptdaki aeyama ilieykisinden bail;tmstz olarak
budakiar arasmdaki yatay ilieykiye dayanan glirunum; iim.
giisterimde, ustteki AdObegi EylemObegi'nden, SI-
fat Ad'dan, alttaki AdObegi Eylem'den once geltnektedir:
T

AO EO
/"-... /"-...
S A AO E
I I I I
i;iu ktz kitap akuyar
Oretici Dilbilgisinde oncegelmenin dallandtrmadaki kuram-
201
once ilkesi
sal kanurnu i9in bkz. kbuyurma.
Once ilkesi (elsewhere principle) sesb11im, bic;imbilim 6zgUn ola-
rak sesbilirn ve bi9irnbilirn (iizelde Sozluksel Sesbilirn 'Lexical
Phonology') alamnda gelieytirilen, biri daha dar digeri daha
geniey alan iki gereklilikten her ikisinin birden belirli bir yap!
ya uygulanabilir aldugu, yani 9a.k!eytJ!i;I dururnlarda, her za-
rnan daha dar olan gerekliligin iincelik taeyJyacaii;I ilkesi.
onceleme (foregrounding) siizdizim Bir hlrnce ya da siizcede kirni
iigeleri siizce ya da rurncenin baeyma getirme dururnu; om.
jstanbul'dan arkad"f'm geldi rurncesinde jstanbul'dan oncelenrnieytir.
onciil (antecedent) siizdizim Bir giindergesel ya da ad1lsilm giinde-
rirn kaynaii;I olan age. Bir yap1da giindergesel alarak baii;Intih
alan iki birimden genellikle ilk kullanilan birirne verilen ad.
Onculler genellikle ad ya da adobekleridir; om. Ahmet. {palisin
anu, takip etmesinden] halanmadt tUmcesinde anu ad1hmn 6nculu
Ahmet'tir.
OnciiiMyOnetimi (antecedent-government) sOzdizim Dretici Dilbilgisin-
de bir iigenin, k-buyurdugu ogeyle eeydizinli oldugu yiinetim
rum; om. TDMLE<;: Obegi'ne taeymrruey bir ne-i:ibegi, arkasm
da bJrakti!i;I ne-izi ile eeydizinlidir ve ona iincul-yiinetiminde
bulunuyor demektir.
(fronting) sozdizim Bir 5genin ytizey yap1da rumcenin
baeyma getirilmesi surecini i9eren yerdegieytirme; ingilizce'de
oldugu gibi soru-sozcuklu soru yapilannda soru siizcugunun
yapmm baeyma getirilmesi; om. What did you read? TUrk9e'de
6ne9ekme Aylin'i ben 9ak ozledim gibi oynak yap1larda giirulur.
onekleme (pretixation) bi9mbilim Bir tabamn/kiikUn baeyma ek ekle-
me sureci; om. TUrk9e'de ikileme sureci ile ger9ekleeytirilen mas
mavi, sap-san gibi yapilarda yinelemeli oneklerin ya da bi-haber,
na-mert gibi sozcUklerde 6dun9leme 6neklerin eklenmesi.
onek (prefix) bi>imbilim Bir tabanm baeyma eklenen ek. TUrk9e'de
masmavi, sapsan gibi yinelemeli niteleyicilerde mas ve bihaber
202
Onerme
--------------------------
gibi odun9lernelerde bi oneklerdir.
Onerme (proposition) sOzdizim, anlambilim Felsefedcn altnblanan dil-
bilgisel ve anlarnsal incelemelerin temelini olueyturan, 'y(ik-
lemleme' ilieyklsi uzerine kurulu, 'y(iklem' ile yiiklemin i9er-
digi olgu ya da durumun etklsini belirleyen 'birim 1eri i9eren
an)arn birirni; om. bildirieyirn S!rasmda kanueyucunun dile
getirdigi sozce arac!IJ!i;Iyla ger9ek olarak sundugu bir durum
dinleyicide eksiksiz canlandmm olueyturur:
A: Toplantl ne zaman bitecek?
B: jkide.
konueymasmda B'nin vermiey oldugu yan1t, aslmda Yonetim
Kurulu Toplantisr saat ikide bitecektir anlarnma gelen bir
onerrneyi if a de etrnektedir.
Onerme tavr1 (propositional attitude) edimbilim 1nsanlar bildirif}im Sl-
rasmda dile getirdikleri dueyuncelerle birlikte kayg:tlanm, sev-
gilerini, nefretlerini, tutkulanm, pieymanhklartm vb. iletirler;
om. Dun yagmur yagdt gibi bir onerme ashnda Allahtan dun
ya{Jmur ya{Jd1, Sonunda dun ya{Jmur ya{Jdl, ya da Ne yaztk
ki dun ya{Jmur ya{Jdr eyeklinde dile getirilen bir onerme tav-
n i9inde aktanlmtey olabilir. Ancak 90gu zarnan bir onerme-
nin i9inde yer aldtii;I tavrr sozcede a91k9a dile getirilrnez ve
dinleyiciden bu tavn baglarru goz online alarak sezebilmesi
beklenir; om. uzun zarnanchr kurakli!i;In hukUrn surdugu bir
donemin ardmdan Dun yagmuryagdt diyen bir <;:ift9inin iinerme
tavn ile piknige gitJnek iizere kendisini hazirlam1ey alan bir
9acugun onerme taVJr!an arasmdakl fark ancak 91kanmlar
yoluyla sezilebilir. Egretileme ve tersinleme i<;:eren dil kulla-
mmlanmn esas giicu, sozcede a91k9a dile getiriirneyen bir
onerrne tavnmn dinleyici tarafmdan nasil alg:tlanacag1 nok-
tasmda gizlidir.
Onermesel (axiomatic) sOzdizim Mantlktan ahnrm alan bir terim.
Bir kurarnm baeylang:t9 olarak dagru kabul ettigi bir onerme
dizisiyle ilgili alma niteligini anlatlr. Daha sonrakl iinermeler
(teoremler) bunlardan belli 91kanm kurallanyla elde edilir.
Terim matematiksel dilbilimin temelini olueyturur ve dile uy-
203
ongonderlm
gulanmas1 Chomsky'nin
OngOnderim (cataphora) sOzdizim Bir dil biriminin daha sonraki
bir birime giindermede bulunmast durumu; iim. Saylemek is-
tedigim Udur: ho,goril erdemdir 1iimcesinde Udur daha sonraki
tUmceye iingiinderimde bulunmaktadtr.
iinsaylltl (presupposition) anlambilim Bir siizcede a91k olarak dile
getirilmeyen ancak tarafmdan var oldugu pein
olarak kabul edilen durum ya da durumlara ilikin butUn ar-
kaplan bilgisi; om. Cuzdamm nerede? eklinde duzenlenmi bir
soru, konumacmm bir cuzdana sahip oldugunu, bu cuzda-
nm yerini konuma anmda bilmedigini, kartsmdaki dinle-
yicinin siiz konusu cilzdanm nerede olabilecegine bir
fikrinin olabilecegini dililndugunu vb. 6nsay:tltl olarak ifade
eder. Onvarsay1m da denir.
on sesyolu (supraglottal) sesbi/gisi Ses yolunun g>rtlagm ust tara-
fmda kalan bolumu.
iintiireme (prothesis) sesbilim S6zcuk bir unsilz ya da
ii.nlunun belirmesi durumu. Tllrk9e'nin Ieh9e ve ailtzlann-
da klmi siizcukler yayg>n olarak 6n1iireme ile s6ylenir; om.
limon>ilimon
1
raf>iraf, ayva>hayva vb.
oniinlii (front vowel) sesbilgisi strasmda dilin ailJ.z bO-
. lugunda on konumda bulunmasl ve tlnlamanm iinde ger-
9eklemesi ile unlu. TUrk9e'dekl 1 el, Iii, 16 ve Jii.l
6nunlulerdir. ince iinlil de denir.
OnUniUie,me (umlaut) sesbilim Bir s6zci.igtin arka UnlUsUnUn, so-
nek eklenmesi sonucu OnUnlU olmast; Om. Almanca
1
da Mann
siizcugune 9ogul ekl eklendiginde Miinnerya da Apfel s6zcugu-
nun 9ogul bi9iminin Apfel olmast.
Onvarsayrm {presupposition) anlambifim bkz. Onsay1lb.
iinyineleme (anaphora) siizdizim bkz. artgonderim.
Ornek bit;im (citation form) Konuf}ma strasznda bir sOz-
204
Ornekseme
cugun tek olarak s6ylenen bi9imi; TUrk9e'de eylemlerin 6mek
bi9imi mastar bi9imleridir; om. gelmek, gitmek, okumak.
ornekseme (analogy) gene/ Dil birimleri arasmdaki bailJ.ntldan
yola 91karak dilde var alan 6mege benzer bir birim olutu-
rulmast ilemi ya da sUreci; 6rn. 6rnekseme yoluyla sef{enek,
gOr-enek, tut-anak sOzcUklerinin tU.retilmesi.
iirneksemeciler (analogists) gene/ Dilin ve oluumu konu-
sundaki tartlmalarda, ayklnhkplara (anomalists) kartt ola-
rak, dilde dilzenlilik ve kuralhhk bulundugunu, dilin dizge
6rneklerle a91klanabilecegini one suren dii.ii.nur-
lere verilen ad. bkz. ayk111llk\)dar.
ortmece (euphemism) anlambilim Rahatstz edici, ay:tp, hakaret
say:tlacak bir ey yerine thmh, kulailJ. tlrmalamayan, dolayh
bir sozcuk ya da sozce kullamlmast. Ortmece ozellikle alum,
cinsel ilikller, bedensel ilevler vb. alanlarda yaygmdtr; iim.
tuvalete gitmek yerine el y1kamaya gitmek, olmek yerine hakktn rah-
metine kaVUmak. Giizel adland11ma da denir.
iirtiik iizne (implicit subject) siizdizim Oretici Dilbilgisinde Baglama-
nm B ilkesinln ger9ekte y:tlalmamastm saglamak i9in (Chomsky
1986'da) gelitirilen kavram. $u rur g6runumierle ilgilidir:
Kendileri hakktndaki hikayeleri dinlediler.
They, heard [stories about each other J
They, heard [stories about themJ
ilk tumcede g6ndergenin they ile edizinli olmasma bakarak
bu 1iimcenin tamammm y6netim ulam1 oldugu s6ylenecek-
tir. Bununla birlikte ikinci tumccde, baglamanm B ilkesine
gore them adthmn they ile edizinli olmamas1 gerekmektedir
ama edizinlidir. Bu durumda [stories about them} kU9uk 1iim-
cesinin 6rtii.k bir iizne i9erdigi s6ylenerek, bir yiinetim ulamt
yarat1lmas1 yoluyla tumcenin dilbilgiselligi a91klanmt olur:
They, heard [ADIL, stories about each other J
They, heard [ADIL, stories about them)
ADIL 6zelliklerini i9eren 6rtii.k 6zne ilk 1iimcede g6nderge ile
edizinlidir ama iklnci 1iimcede adtl ile edizinli degildir; yani
205
ortiik oge
B ilkesi yerine brt:Uklugun ROL kurrum a91sm-
dan farkll bir il'in bkz. ortiik oge.
ortiik oge (implicit argument) sozdizim Sesbilimsel olarak
mesi se9imlik alan ve eksik!igi yol a9mayan
Oge; Om. Ayre Onnil tUmcesinde Or- eyleminin tiimce iginde
nesnesi bulunmrunasma eylemin olmasmdan
dolayt bir iirdugu bilinmektedir.
ortiik saygmhk (covert prestige) top/umdilbilim Yerel bi9imlere, iil9un
kuliantmlara nedeniyle iinem verilen dil an-
niteligi. saygmhk.
ortiilii (covert) sozdizim Dilbilgisi incelemelerinde dil birimleri
arasmda yiizey yaptda giizlenemeyen ancak bir dizi rumce
bir arada ele almdt@nda ortaya pkan anlatmak i9in
kullamlan bir terim.
OrtUIU anlam (implicit meaning) anlambilim Bir s6zcenin ic;erdigi ac;1k
anlrun ile bu apk anlrun uzerinden iincul(ler)
aracth@yla sezdirilen anlrun; iirtulu anlam sezdirimler araCl-
h@yla iletilir ve 91kanmlar yoluyla sezilir; iirn. Sinemaya gidelim
mi? sorusunu Yann smamm var diyerek yan1tlayan bir ogrenci,
yalmzca bu siizcenin iinerme i9erigini dile getirmekle kalmaz,
baglrun uyarmca sinema teklifini geri ve gerek9esini
de belirterek Haytr, sinemaya gitmeyelim olabilir.
(1, 2- correspondence, 3- overlapping) tarihsel dilbilim, ruhdilbifim,
sesbilim 1-Akraba dillerde siizciik ya da yapilar arasmdald ben-
zerlikleri anlatmak i9in kullanilan bir terim; om. !ng. six, Fr.
six. 2- Ruhdilbilimde dilbilgisel t:Uretmelerle ruhsal
arasmda bir uyum oldu@mu one sfuen Ancak dilbilim-
deki yeni nedeniyle bu etkinliginl
3- Bir ses bird en fazla ses birime alt olabilirligi.
OtUm (voice) sesbilgisi Seslerin iiretimi S1ras1nda ses tellerinde
meydana gelen durumu. L>rum, seslerin stmflandt-
nlmasmda iirurnlu-iirumsiiz unsiiz aynmtm doguran nitelik-
tir; aym zrunanda unlu-unsuz arasmdald temel aynmlardan
206
otiimlii
biridir; unlUler genellikle 6turnludur, unsiizler iirumlu ve
iirumsuz olabilirler. de denir.
otiimlii (voiced) sesbilgisi Ses tellerinin oluan sesin
niteligi. TUrk9e'de unluler ile jbj, jdj, jgj, jvj, jzj, jjj,
jmj, jnj, j!j, jrj, fyf unsuzleri 6tumludur.
Otiimsiiz (dcvoiccd, unvoiced, voiceless) sesbilgisi Ses telleri titre:}me-
den oluan unsuziin niteligi. Tiirk9e'de fpf, jtj, fkf, jfj,
fs/, /9/, //, /h/ otumsuz unsiizlerdir.
(ergativity) siizdizim Ge9iSiz eylemin iiznesi ile ge-
l'ili eylemin nesnesinin aym durum eki ile belirtildigi, buna
karm gegili eylemin k:thctsmm ge9isiz eylemin 6znesinden
ayn bir bigimbirim ile belirtildigi dilbilgisel yapt. Bir kuru-
cunun, yiikiemcil eylemi ge9ili olan bir rumcede, 6zne ko-
numunda bulunmasma karm anlrunbilimsel olarak nesne
bi9iminde yorumlrunast. Gene! anlrunda, 6zege9ililigin bir
dilde trun anlrun1yla bulundugundan siiz etmek i9in, iizege-
9ili kurucu i9in, iizege9ili olmayan kuruculardan farki1 bir
belirleyicinin bulunmast ve eylemin ve ge9isiz bi9i-
minin 6zde olmas1 gerekir. Kaikas dilleri, Bask dili ve bir
Avustralya dili olan Dyirbal, bu giirunumun belirgin oldugu
tipik 6zege9ili dillerdir. lngilizce'de U eylemler de iizegegili
olarak adlandiltr; The window broke. The door opened.
sezdirim (particularized implicature) edimbilim, anlambilim
Y almzca belirli bir baglrunda sezile bilir olan sezdirim; iim.
A: Cikolatat. pasta nerede?
B: Cok ac<km!fllm.
Bu konUrnada A, B'nin yanthndan B'nin gikolatalz pastayt
yemi$ oldugu sonucunu 91karacakhr. Bu 91kanm, A'nm, s6z
konusu baglrunda, B'nin konumayt diizenleyen ilkelerden
'ba@nh ilkesi'ne uytnakta olduguna varsaytmmdan
kaynaklamr.
Ozellik (!-feature, 2- attribute) sOzdizim,sesbi/im Genel anlrunda bir
dilbilgisi ulruntmn deger(ler). Bu anlrunda bir iizel-
207
ozellik aktarma
lik genellikle ikili, yani ikl olasJhkh deger yap1smda sunulur;
om. [(:OGUL] ozelligi belirli bir yap1da [+] ya da [-] olabilir.
Eger bir ozelligin iklden fazla deger olas!hilJ soz ko-
nusuysa (om. 1., 2. ve 3. i9in bu ozellik "vok-
degerli" dir (multivalued).
iizCIIik aktarma (feature percolation) sOzdizim Oretici Dilbilgisinde
bir bulunan bir ozelligin hemen altmdakl aktanl-
masJ; om. Yetinmeci (:izgi'de buti'm yap1sal ozelliklerin evre
bulundugu ve Tiimleyici uzerinde bulunan ve
say:t ozelliklerinin bir altulam alan Zaman'a aktanld!ilJ var-
saytlmaktadJr.
ozenli dil (formal language) toplumdilbilim Resmi ortamlarda ya da
daha buyiik ya da toplumsal degerlere
gore daha yiiksek konumda bulunan yap1lan ko-
kullan!lan dil. Bu dilsel davram samimi ve ra-
hat ortamlarda sergilenenin aksine sozdizimselfkullanJmsal
dogruluk ve ciddiyet i9ermektedir. bkz ozenli
iizenli (formal speech) top/umdi/bilim Olviinlu dil kullan!l-
masJ gereken durumlarda ve daha 90k resmi ortamlarda,
ol<;:unlu dilin ozelliklerine uygun, dilbilgisel ve kullan1msal
dogruluga ve se9imlere onem verilerek yap!lan konuma.
iizensiz (informal speech) toplumdilbilim Dilbilgisel ve kul-
lanJmsal dogruluk onemsenmeden, daha 90k resmi olmayan
ya da samimi ortamlardakl konuma.
Ozerk (autonomous) genet Dilbilimde birimlerin, kavramlann ken-
di i9lerinde, baka birimlerden, alanlardan bailJms!Z olarak
tari:.!JlmasmJ dile getiren terim; om. ozerk sozdiziminde bir
tiimcenin dilbilgiselligini belirleyen etmenlerin anlambilim-
den bailJms!Z olarak tartJJlabilecegi, sozdiziminin ozerk bir
alan oldugu saVJ bu turden bir yaklaJmdJr.
sesbilimi (autosegmental phonology) sesbilim Sesbilirndeki
par9a kuramlanyla 9elien bir yaklaJma dayanan sesbilim
alanmm adJ. Bu yaklaJma gore sesbilim, her biri par9ala-
208
Ozerk sesbirim
nn yatay diizenlemelerinden oluan birka.;: bag!ay:tcJdan (tiers)
olumaktadJr. Bunlar da birbirlerine nas!l soyleneceklerini
belirten .;:agnJm baghdrr. Balang:t9ta yaln!Zca ton
olaylanm ele ahrken sonradan bir daha geni alan1
olan unlu ve iinsiiz uyumunu da konulan i9ine almJUr.
Ozerk sesbirim (autonomous phoneme) sesbilim Sesbilimde dilbilgisi
yap!SJyla alan ilikJSi goz onunde bulunduruJmadan ele all-
nan sesbirim.
OzgUr ortaQ tlimceciii (free relative clause) sOzdizim Niteledigi
sesbilimsel olarak goriinmedigi ilgi rumcecigi; om. [Ali'nin oku-
dugu} 0. Ozgiir rumceciklerinde, bam uzerinde olmas1
gereken ekleri, orta9 tiimceciginin eyleminin iizerinde
om. [Ali'nin okuduk-0-lannt] yap1smda, orta9 tiim-
ceciginin eylemi alan oku-duk'a iyelik ve durum ekleri
gelrnitir.
(purism, purification) toplumdilbilim 1- Bir dildekl kimi
6geleri an, oteklleri yabancJ olarak niteleyen yaklaJm. 2-
(:eitli d1 etkenler sonucu dile girmi alan yabanc1 ogelerin
yerine dilin kendi sozcuklerinin kullan!lmasmJ 6ngoren dil
diizenlemesi goriinumlerinden biri.
ozne (subject) siizdizim Dilbilgisel ilev rumce
ya da tiimcecigin ikl temel ogesinden birisi. Tiimcenin temel
6gelerinden eylen!ler, ozne ile uyum gosterir; om.
okula gitti tiimcesinde oznedir ve ile gitti ara-
smda siizdizimsel bir uyum siiz konusudur. Geleneksel dil-
bilgisinde ise Ozne, eyJemin gosterdigi i-OlUU
6gedir. (:agda dilbilimde sozdizimsel ozne ile mantJksal ozne
arasmda bir aynm gozetilir; om. Kapt filingir tarafmdan apldt
tiimcesinde kapt dilbilgisel ozne, filingir ise mantJksal ozne-
dir. Ote yandan edimbilimde ozne bilineni (theme), yiiklem ise
yeni bilgiyi (rheme) simgeler.
ozne denetimi (subject control) sozdizim Oretici Dilbilgisinde denet-
leyenin ozne oldugu denetim tiirii; om. Ali. pik-
nige gotiirmek] istiyor tiimcesinde eyled.i alan gotiir-
209
iiznelik
eyleminin oznesi ADIL anatumcenin 6znesi konumundaki Ali
o!arak alg!lantr. TUrk9e'de iste-, kararver-, falt-, gayret et- vb. ey-
lemler "Ozne denetimli" eylemlerdir. nesne denetimi.
iiznelik (theme) siizdizim Prag Okulu tumce
da (functional sentence perspective) .(rhemc) olarak
kullarulan terim. Oznelik 90gu zaman bilinen, daha
sonra s6zti edilen ya da varsaYJlan bilgi olarak 90k az artlk
bilgi i9erir. Oznelik kimi zaman di!bilgisel 6zneyle
malda birlikte, vurgu ve s6zcuk 9ogu zaman oznelik
ve y(iklemligin etkiler. The man is camingve his talk
J can't stand 6rneklerinde the man ve his talk 6zneliktir.
210
p
par9a (segment) sesbilim, bifimbilim, siizdizim Dilin dUzlemlerin-
de saptanabilen birimlerin her biri. Sesbilgisinde, ses'e denk
ve algtlanabilen en kU9uk birim. Sesbilimde par9a ve
par9austU ularnlar ana bo!Umlemeyi Par9a sesbi-
limi (segmental phnology), anlam aYJrt edici birimleri (par9a ses-
birimleri) viizlimlerken parvaustil sesbilimi (segmental phnology)
ezgi, vurgu gibi tek par9adan daha fazla birimi i!gilendiren
6zellikleri v6zlimlemektedir.
par9a aymc1 (segmentator) sesbilgisi Deneysel sesbilgisinde kay-
alan bir kU9Uk zaman arahklanyla geri
altp yeniden dinlemek suretiyle par9alarm daha iyi incelen-
mesine olanak saglayan aygtt.
parqa iizellik 9erqevesl (segmental tier) sesbilim DnlU ve unsilzleri
belirleyen parva iizeiliklerini iveren verveve.
parqa sesblrlm (segmental phoneme) sesbilim Tek bir par9aya ya da
sese bagh, dueyey birbirinin yerine ge9ebilen sesbi-
rim. Dnluler, unsuzler, kayanunluler par9a sesbirimlerdir.
parqac1k (particle) bifimbilim, siizdizim Bi9im a9tsmdan
' ugramayan, buyiik iil9ude dilbilgisel anlarm alan siizciik;
iirn. unlemler, ilgevler.
(segmentation) sesbifim, bir;imbilim, siizdizim Bir sOzce ya da
dizimsel butUnu birim ya da par9alanna aYJrma
parqaiistii (suprasegmental) sesbilgisi Soz zincirinde tek bir par9aya
211
parq:aUstU sesbirim
indirgenemeyen ya da birden 90k parvaytorten, bi.iriinsel ni-
telik ta>yan sesletim ozelligi. Vurgu, ezgi, ton vb. par9ai.istii
dil ozellikleridir. Biiriinsel de denir.
parQaiistU sesbirim (suprasegmental phoneme) sesbilim SOz zincirinde
bir par9aya indirgenemeyen ya da birden 90k par9ayt orten
sesletim birimi. Vurgu, ton, ezgi vb. par9ai.istii sesbirimlerdir;
om. Tiirk9e'de aym par9a sesbirirnleri alan Agn i!e agn soz-
ci.ikleri birbirlerinden vurgu farkbhklan ile aynhrlar. Biiriin
de denmektedir.
patlamah (plosive, stop) sesbilgisi OluUm noktasmda eklemleyici-
lerin birbirlerinden seri bir bi9imde aynlarak hava aknnmm
dJanya aniden ve baslll9 altmda vlkmaswla oluturulan i.in-
si.izler; [p t k ] otiimsi.iz, [b d g] otiimli.i patlamahlardJr.
patlamah-s1zmtll1 (affricate) sesbilgisi bkz. yar1 kapantJh.
patlamah-siirtiinmeli (affricate) sesbi/gisi bkz. yar1 kapant1h.
bi>imbilim, anlambilim Niteleyici, belirte9 ve eylemle-
rin 9eitli yollarla anlamlanmn artmlmasJ ilemi. Bu ilem
Tiirkve'de niteleyici ve belirte9lerin lik seslerine [m,p,r,s] ses-
lerinden birisi getirlierek yapilir; om. ktpkmmzt, masma-
vi, tertemiz. Eylemler ikllenerek ve aralanna dAve m.Ibi9irncele-
ri yerletirlierek pekitirilebilir; om. okudu da okudu, altr mt altr.
(intensive) bi9mbilim Eklerle anlarru gii9lendirilml, kok-
te bellrtilen niteligi artJnlnu niteleyici, belirte9 ve eylemler.
(intensifier) bir;imbilim Niteleyici, belirtey ve eylemlerin an-
larrum pekltirmek, gii9lendirmek amaCJyla kullamlan sozci.ik-
ler; om. <;ok, pek <;ok, daha, en, biitiiniiyle, kesinlikle, son derece vb.
pes (grave) sesbilim Jakobson ve Halle'nin aytnc1 ozellikler kura-
mmda, tiz'e karJt olarak, eklemleme yerindekl degikenlikle-
ri gosteren ses ozelliklerinden biri. Pes sesler di.ii.ik s1khkta
akustik eneijiyle 91kanhr; art i.inli.iler ile dudaksil ve artda-
maksil unsi.izler [+pes], on i.inli.iler ile disiller, damaksillar
ve dieti i.insi.izleri [-pes] ozelligi tarrlar. kr. tiz.
212
Port Royal
Port Royal genet Descartes'm di.ii.incelerini izleyen bir grup 17.
yi.izytl bilginine verilen ad. Bu bilginler dilbilgisi yap! ve kii-
melerinin evrensel di.iiincenin manb.ksal di.izeniyle bajn-
t!lanabilecegini ileri si.inni.ilerdir. Bu di.ii.inceler ozellikle
19601arda Chomsky'nin Language and Mind adh kitabmda
9agda goriieylerin onci.illeri olarak vurgulanmtb.r.
Prag Okulu (Prague School) gene/ Prag Dilbilim ve bu
vevrenin 9allmalanndan etkilenen dilbilimciler toplulugu.
Prag Dilbilim 1926'da V. Mathesius tarafmdan ku-
rulmu, R. Jakobson ve N. Trubetzkoy gibi dilbilimciler de
bu 9evreye katJ.lm!lardtr. Prag Okulu dilbilimcileri temelde
Saussure'i.in goriieylerini benimsemi, bir dizge olarak kabul
ettikleri dill ilevsel a91dan 96zi.imlemeye valJmllardJr. Prag
Okulu 1950'den bu yana, ingilizce'nin ve Slav kokenli dillerin
sozdizirni, anlambilimi ve bi9embilimi ile ilgilenmekte, Josef
Vachek, Jan Firbas vb. tarafmdan temsil edilmektedir. Bu
baglamda ozeJlikle i$levse/ tiimce yakla$Zmz'na (functional sen-
tence perspective) dayal1 bi9imselletirme yap!lmaktad1r ki bu
yaldaJm tiimceyi ilevsel apdan karJtsal kuruculann bir
bi.itiini.i olarak gonnektedir.
213
R
rastlant1sal (accidental gap) bi>imbilim Bir dilde, seslerin
dagilirm apsmdan dilin ses yap1sma uygun olmasma kar-
lll dilde bulunmayan olasl sozciik; om. Tilrk<;e'de bil, biz, bit
sozciikleri olmasma karm bik, bis gibi sozciiklerin olmamas1
rastlant1sal boluktur ve yeni bir sozciik iiret1nede kullarula-
bilmesi beklenir.
resmi dil (official language) toplumdilbilim Bir toplumda tiim devlet
ve egitim kurumlannda yaz1h ve sozlii olarak kullarulan dil.
Resmi dil; 1) devlet gorevlilerinin resmi ilerde kulland1gi ko-
numa dili, 2) devletin kurumlan arasmda iletiiml saglaya-
cak yaz!l1 dil, 3) devlete ait kay:ttlann tutuldugu dil ve 4) vergi
formlan gibi <;ok <;eitli formlarm kaleme almd1gi dildir.
(officialization) toplumdilbilim Bir dilin resmi dil duru-
muna getlrilmesi.
rltlm (rhythm) sesbilgisi, sesbilim Qeitli sesbilgisel ve sesbilimsel
ozeiliklerin soz zincirinde diizer!li bi9imde ve belli arahklarla
yinelenmesi. Diizenlilikler ve yinelemeler vurgulu-vurgusuz,
uzun-lo.sa seslemler, yiiksek-al<;ak ton vb. ile a<;Ildarur. Dizem
de denir.
R-konumu (q-position) siizdizim Oretici Dilbilgisinde bir adobe-
gir!ln bal olan birimin eylem tarafmdan verilen ar!lamsal
ROL'ii yiikleyebildigi konum. Ozne, nesne ve O'niin tiimleci
konumlan, bu tiir konumlard1r.
R'-konumu (q'position) sozdizim Oretici Dilbilgisinde bir adobe-
ginin bal olan birimin eylem tarafmdan verilen ar!lamsal
214
ROL'ii yiiklemedigi konumlar. T0Mleyici'nin GOSteren'i bir
R'-konumudur ve EylemObegi-dJl eklemler, R'-konumlu
ogelerdir.
(rhotacism) sesbilim Bir sesin [r] sesine d6nUme?i;
Tfuk<;e'de gi!r- gi!z bi<;imlerir!ln bulunmasml apklayan sure<;.
bOige (rhotic area) sesbi/im tngilizce'de UnlUden sonra 'r'nin
seslendirildigi billge i<;in kullamlan bir terim ( ol<;iir!lii dilde
olagan durumlarda 'r' belirgin bir bi<;imde sesletilmez).
ROL (theta role) siizdizim bkz. rol.
rol (R) (theta role) siizdizim Oretici Dilbilgisinde eylem tarafmdan
adobeklerine yiiklenen ve bam anlamsal i<;erigiyle belirle-
nen anlambilimsel ozellik. bkz. rol dokiimii.
rol dOkUmii (inventory of thematic roles) sOzdizim Dretici Dilbilgisin-
de eylemler tarafmdan adobeklerine yiiklenen ve bam an-
lamsal i<;erigiyle belirlenen anlambilimsel ozelliklerin tiimii.
Ne tiir rollerin bulundugu, bunlann nas1l adland1rilacagi
ve hangi tabar!larda farklllatlgi aratlrma konusudur; om.
EDEN (AGENT) .dJi agact ktrdt; ETK!LENEN (PATIENT) Ali agact
kesti; KONU (THEME) Ali evi sattt; DENEYiMCi (EXPERIENCER)
LJ..li bu 4e t;ok iiziiliiyor; YER (LOCATION) Ali .!Jnknm'da oturuyor;
HEDEF (GOAL) Ali kitabt verdi; YARARLANICI (BENE
FACTIVE) Ali Llm'ye yardtm ediyor; KAYNAK (SOURCE) Ali kJipgk:
ten korkar.
ROL kuram1 (Theta Theory) siizdizim Oretici Dilbilgisinin, ROL 1eri,
hangi siizliiksel balann, hangi konumdakl adiibeklerine
yiiklenecegini diizenleyen alt kuram1. Merkezi diizenlemesi
ROL Ol<;iitii'diir.
ROL (Theta Criterion) sozdizim Oretici Dilbilgisinde her iiye-
nin yalmzca bir ROL yiiklenebilecegini ve her ROL'iin de yal-
mzca bir iiyeye yiiklenebilecegini belirleyen iil<;iit.
ruhdilbilim (psycholinguistics) genel Dil davranll ile bu davranllll
temelinde bulunan ruhbilimsel siire<;leri inceleyen dilbilim
215
R-yiinetlmi
dah. Gimeilikle ruhbilimsel bileenlerin dil kuilammnu nas!l
etkiledigi temel inceleme dogrultusunu Bu 9er9e-
vede planlanmasmda, uretilmesinde, algilama
ve etkili alan zihinsel sure9ler 6nemli ince-
leme konulan Aynca yocuklann dil edinlmi, dil
ilikisi, ikidillilik, dilsel karmalkhk gibi konular da
ruhdilbilimin son y!llardaki aratlrma konulan arasmdad1r.
R-yiinetiml (8-government) sozdizim Oretici Dilbilgisinde ROL'i.inu
bir Oye-konumunda alan AdObekleri i9in soz konusu alan
y6netim rum; orn. .dli bizi f1& yalladt rumcesinde alh 9izili
AdObekleri Oye-konumundad1r ve roilerini bu konumlarda
aldiklanndan dolay:t R-y6netimlidirler. kr. R'.yiinetlml.
R'-yiinetimi (0'-government) siizdizim Oretici Dilbilgisinde bir ba
tarafmdan ROL yi.iklenmeyen, yani R-yonetimli olmayan
obekler i9in soz konusu alan yonetim rum. Dolgular ve ek-
lemler R'-yonethnlidirler.
216
s
saga dallanma (right branching) sozdizim Bir obek iqindeki nitele-
yenlerin, bam sa@.nda bulundugu bileen yap1s1; lngilizce
saga-dallanmah bir dildir; orn. [the man {who saw [the dog [that
bit the cat]}]]
sapma saptamas1 (sanctioning of departures) konutma fOziimlemesi
Haber tarhmalannda katthmmlann, tarhmalann kurum-
sal nlteliginin chma 9lkan davran!larda bulunduklannda
sunuculann katthmc!lann davranJlanm adland1rarak yap-
tlklan saptama; Om. Bir 5ey rica edecegim sizden
1
daha sakin bir
rica edecegim.
saydam (transparent) onlambilim Anlam1 kendisini oluturan par-
qaciklann anlammdan 91kanlabilen sozcuk ya da sozce;
Orn. ev-siz (evi a/mayan) para-SlZ {parast a/mayan} Vb. SOZCUk!erin
anlamlan paryac1klannm anlamlanndan anlaJlabilir. kr.
ge9irimslz.
se9enek (alternative) gene/ Bir dil biriminin degiik biqimleri ya
da degikeleri arasmdaki ilikileri anlatan terim; 6rn. sesbi-
rimcikler (altsesler) arasmdaki iliki bir se9enek iliklsidir.
[-ler, -lar] Tii.rkqe'de qogul bi9imbiriminin seqenekleridir;
imi ile gosterilir; -ler- -lar.
se9imllk denetlm (optional control) sozdizim Oretici Dilbilgisinin
Yiinetim ve Bagiama Kurammda sessiz ulamlardan alan ve
mastar yap!lannm ozne konumunda bulunan ADIL'm, bir
adobegi ile denetlenmesinin yam s1ra soyut yorumlanma
olas1h@.nm da bulundugu denetim rum; iirn. Ali, [ADIL"
1
ders
>al,.,na]-nm guzel bir duygu oldugunu sayluyor. Tii.mcesinde ADIL,
217
Ali tarafmdan denetlenebilecegi gibi soyut olarak da yorum-
Janabilir. kr. zorunlu denetim.
(selection) siizdizim Oretici Dilbilgisinde sozluksel balann,
ne gibi anlambilimsel ozellikleri, ne rur sozdizimsel ulamla-
nn tatyacagim belirlcmesi. Buna gore iki rure aynhr:
ve
a-se9me: Eylem!er, rumcesel olgusal rru devi-
pimsel ml olacagim anlambilimsel tabanlarda belirler:
adtl {Ali'nin eve gelecegi]-ni samyon.tml'istiyon.tm OLGUSAL
adtl {Ali'nin eve gelmesi]-ni 'samyornm/istiyornm DEviNIMSEL
Aym ozelligi adlar ve stfatlar de soz konusudur:
[Ali'nin eve gelecegi] beklentisi/*sorunu
[Ali'nin eve gelmesij *beklentisi/ sorunu
[Ali'nin eve gelecegi] bellij*kotu
[Ali'nin eve gelmesi] *bellijkoru
Bir baka omek, eylemlerin, ozne konumunda her za-
man devinimsel ozellikli tumcecik gerektirmesidir:
'{Ali'nin eve gelecegi]I{Ali'nin eve gelmesi] bizi sevindirir
u-se9me: Eylemlerin u-ses:ii, onlann ges:ili, ges:isiz ve s:ift-
gcs:ili diye bilinen struf!amalanyla etkilcim is:indedir. Ge-
vili eylemler bir A6, 9ift-ge9ili eylemler iki A6 se9erken,
ge9isiz eylemler herhangi bir A6 se9mezler:
geyililik : (Ali) ai{aet kes(-ti)
ge9isiz : (Ali) U,U(-yor}
9ift-ge9ililik: (Ali) agaCl depoya koy(-du)
serpik (discontinuous morpheme) bi{:imbilim Bir biitiin
oluturan ancak baka bir oge tarafmdan bu ardttkltgt, bu-
runlugu bozulan bi9imbirim; om. Arap9a kokbi9imlerde un-
suzlerin unlulerle aynlmasJ. bkz. ayrlk ek.
sert damak iinliisii (hard palatal vowel) sesbilgisi Dilin kenarlan sert
damaga yaklaarak havanm ge9iini saglarken 91kanlan
unlu. 6n dil unluleri alan jej, jij, I of, ve /11/ aym zamanda
sert damak unluleridir.
218
ses
ses (sound, phone) sesbilgisi 1- Akcigerlerden gelen havanm etkl-
siyle ses organlannda oluan ve kulakla algtlanan titreim.
2- Soyut alan sesbirimin somut ve fiziksel anlamda ger9ek-
letirilmesi. Ses, ses degikesi gibi koeli ayra9 i9inde goste-
rilir; om. [b], [s].
ses abecesi (phonetic alphabet) sesbilgisi Sesleri asllna en uygun bi-
9imde yaztya ge9irmek amactyla oluturulan 9evriyazt dizgesi.
Bu abecede her ses ya da ses degikesi i9in tek bir bi9im var-
drr ve her biyim de tek bir sesi ya da ses degikesini gosterir.
IPA (International Phonetic Alphabet) 9evriyaz1 dizgesi burun
dillerin seslerini gosteren ayrmbh bir 9izelge sunmaktadtr.
ses aktanm (metathesis) sesbilim SOzcUk ir;inde seslerin
1
genellik-
le unslizlerin yer degitinnesi; om. kibrit>kirbit, yanlt,>yalnl.
de denir.
ses anlam simgecilii:i (synaesthesia} anfambilim, bifimbilim Dolays1z
ses-anlam c;aklmasina verilen ad; Orn. mini mini
1
q1.tt p1tt ses
ve anlam uyumuna ornek olabi!ir. bkz. yans1ma.
ses degi,imi (phonetic change) tarihsef dilbifim Tarihsel sUrevte seslerin
ge9irdigi degiim; om. edgii, kudurng, taln,gan, adag, teniz vb. soz-
cUkler Tilrkye'nin surecinde iyi, kuyruk, tav,an, ayak, deniz
olarak degimltlr. Ses degiimi uzun sfuede ger9ekleir.
ses dizgesi (sound system) sesbilim Bir dilin sesbilimini oluturan
ve sesbilgisel olarak ger9ekleen seslerin dizge.
ses ekleme (intrusion) Sozcuk ya da seslemlerde bulunmadt-
gl halde konumada araya eklenen scs. Tiirkc;e'de tren>tiren
1
spor>stpor vb. iki unsuz ile balayan yabanc! k6kenli sozcuk-
lerde konUffia S!rasmda yOgunJukJa balangtytakJ unsuz
kUmesine /i/ ya da /t/ sesi eklenmektedir.
ses h1z1 (rate) sesbilgisi Seslerin birim zamandakl soyleni htzt.
h1z1 da denir.
ses organlarl (vocal organs) sesbifgisi Konuma sirasinda seslerin
uretilmesini saglayan akcigerler, diyafram, gtrtlak, yutak,
219
ses simgecil;gl
ag>.z gibi organlann ortak ad1.
ses simgeciliii (sound sym..bolism) anlambilim Bi<;im ve anlam arasm-
da dogrudan ilieyki bulunmasJ durumu; dildeki sesler d1ey diin-
yadaki sesleri yans1thgJnda olueyur; om. ctz, VIZ, gum, ,nl ftnl gibi
yansrma sozciikier ses sirngeciligi ifade eder. Bkz. yans1ma.
ses teller! (vocal cords) sesbi/gisi GJrtlagJn ortasmda kalan kik!rda-
gin (adem elmas') i9iyle halka kJk!rdagin ic;: kenarlan arasmda
yer alan ve sesin olueyumunda birinci derecede rol oynayan
esnek ikl kas.
ses yang1 (glottis) sesbitgtsi Ses telleri arasmda kalan ve nefes
al!p vermeyle 91kanlan ses durumuna giire eyekil degieytiren
boeyluk.
ses yolu (vocal tract) sesbltgisi Ses aygthmn grrtlagm i.ist kisrnmda
kalan boliimii. Ag>.z ve geniz yolu (boeylugu) olarak iklye aynhr.
sesbilgisl (phonetics) genet lnsan dilinin seslerini, ieylevlerini ve
iletieyim 3\;!Smdan taeyJdJkian iizellikleri giiz iim1nde bulundur-
maksJzm salt fi.ziksel yiinieriyle inceleyen dal. Sesleri betim-
ler, s1mfiar ve y6ntemleri gelieytirir. 19. yi.izyJl sonun-
da ortaya 91kan alanm dallan eyunlard1r: Soyleyi$ sesbilgisi,
konueyma organlannda ses]erin iiretilieyini, 91kiey yerlerini ve
9J.kJ.ey bi9imlerini inceler, sesleri s1mflandmr. Dinleyi$
gisi, kulak, sinirler ve beyin tarafmdan seslerin algtlanJey! ve
bunlarla ilgili olgular iizerinde durur. Akustik sesbilgisi, agiz
ve kulak arasmda havanm titreeyimiyle aktanlan
seslerinin fizikscl 6zelliklerini Araqlz sesbilgisi hava
ak!mmm 6l<;iirnii ve ses dalgalannm <;6ziimlenmesini arac;:lar
yoluyla Sesbilgisinde akustik, fizyoloji ve anatoml
gibi alanlann terimleri de kullan1hr; iirn. iinsiizler,
s1rasmdaki yerlerine giire dieysil, damaks!l vb.
bic;:iminde adlandmhr. Genel sesbilgisi insan seslerinin tiimii
ic;:in gec;:erli alan c;:iiziim!emeler ile ilgilidir. Deneysel sesbilgisi
seslerin <;:Jkanhey1, ve algtlanmaswla ilgili olarak salt
gozlemle araeytmlamayan konulan c;:eeyitli arac;:lar kullanarak
ele al1r. Sesbilgisi araeyt!rmalan (1) ve akustik ya da
220
sesbilgisel Qiiziimleme
konumanm alg!lanmaswla ilgili gene! araeyt1rmalar ve (2)
belli dillerin sesbilgisi iizellikleriyle ilgili araeyt!rmalar olarak
ikiye aynhr. Bu da sesbilgisinin ba@ms!Z bir alan ya da dilbi-
limin bir dah olup oirnad1@ sorununa yo! ac;:ar, c;:iinkii (1)'de
belirtilen araeyt1rmalann dilbilimsel c;:oziimleme amac;:lan ile
c;:ok az ilintisi bulunmasma kareym (2)'de belirtilen tiirdeki
araeyt!rmalar dilbilimsel niteliklidir.
sesbilgisel Qiiziimleme (phonetic analysis) sesbitgisi Sesbilgisinde dil
seslerinin kulakla ya da makineyle tek tek niteliklerinin sap-
tanarak ortaya konmas1 ieylemi. Biiylece seslerin yerleri
ve bic;:imleri, degieyik tiirleri ve akustik 6zellikleri belirlenir.
sesbilim (phonology) genet Dillerin ses dizgelerini araeyt!ran dil-
bilim dal1. Sesler, bir dizge ic;:inde, kullan!lan kurama giire
'sesbirim' denilen karey1thklara, 'sesbilimsel birimler' gibi
ay:tncJ iizellikiere giire diizenlenir. Sesbilimin amac1, bir dU-
de bulunan seslerin birbirinden ay:trt edici alan yap!lanru
gostermek, diinya dillerindeki ses dizgesinin dogasm1 orta-
ya koymak, dillerdeki seslerin ieylevini incelemektedir. Parqa
sesbilimi, konueymarun 'sesbirim' gibi tek tek parc;:alanru, par-
qailstii sesbilim ise ezgi, vurgu gibi tek parc;:adan daha fazla-
sma uzayan 6zellikleri c;:oziimler. Artzamanlz sesbilim, dilin
tarihi ic;:indeki ses araeyt!nr. E$zamanlz sesbilim
tanhsel giizard1 eder, dilin belli bir donemlndeki
ses dizgesinin niteligini Uretici sesbilim, dogal ses-
bilim, metrik sesbilim alanlannda da kuramsal yakiaeyJmlar
dogrultusunda sesbilim c;:oziimlemeleri yap1hr.
sesbilimsel siizciik (phonological word) bi>imbilim Genellikie yaz!m-
sal s6zciikie karey1thk kurmak iizere kullan1lan bir terim. Ses-
bilimsel sozciik, siizciik alma 6zelligi iinlii uyumlan, vurgu
gibi sesbilirnsel iilc;:iitlere dayanan sozciiktiir. Bu iilc;:iitlerin
Tiirkc;:e'de bir sergiledigi soylenebilir; om. dA baglac1
iinlii uyumuna girmesi bak!mmdan bir sozciik degil, bic;:irnce
olarak g6ri.iliir. Vurguyu fuerine almamasJ bak!mmdan ise,
ayn bir siizciik 6zelligi giisterir. krey. yazJmsal sozciik.
221
sesbirimbilim
sesbirimbilim (phonemics, phonematics) gene/ bkz. sesbilim.
sesbirim (phoneme) sesbilim Bir dilin ses dizgesinin en kiiyUk
rirni, anlam ayrrt edici soyut birim. Sesbirimlerin gervekle-
mesine ses ya da sesbirimcik denir.
sesbirimcik (allophone, ceneme) sesbilirri 1- (allophone) bkz. altses.
2- (ceneme) Glosematik'te bir dilin sesbilim dizgesinde bulu-
nan en kU9uk birim.
sesQil biQim (SB) (phonetic form) sozdizim Oretici Dilbilgisinde soz-
dizim bileeni 91khlanmn doendigi ikl yorumlama bileenin-
den sesbilimsel olam (digeri i9in bkz. Manbksal BiQim).
ses(:izer (sonograph) sesbilgisi Ses c;Oziirnlemesi s1ras1nda
1
dOnen
bir silindir fuerindekl ka@da seslerin sure, stkltk ve yeginli-
gini 9izen aygtt.
sesqizim (sonogram) sesbilgisi Ses9izerden elde edilen ve sozcuk-
lerin soylenii strasmda hangi seslerin hangi niteliklerle 91-
kanldt@m, 91kanlmayan seslerin olup olmadt@m belirlemeyi
olanakh kllan 91kh.
sesdizim (phonotactics) sesbilim Bir dilin sesbirimlerinin sozctik ivin-
de dizililerlni ve srralamna kurallarm1 inceleyen sesbilim dalt.
seslem (syllable) sesbilim Tek bir sesleme eylemlyle 9tkanlan ses
ya da sesler obegi. Seslem, bir soyleyi birimidir; orn. dil-bi-
lim siizcugunde U9 seslem vardtr. Seslem, ses diziliinin te-
mel yaplSllli oluturur. Onlu ile biten avlk, unsuz ile biten ise
kapalt seslem oluturur. Hece de denir.
seslem yitimi (haplology) sesbilim Eit ya da benzer seslerden
olumU ikl seslemden birinin s6ylenmemesi, yitirilmesi du-
rurnunda ortaya 91kan ses olayt; Om. Pazar+ertesi>pazartesi
oluumunda birbirine benzer seslerden oluan seslemlerden
ikincisinin yok olmast. Hece yitimi, hece yutumu da denir.
sesleme (phonation) sesbilgisi Dil seslerini pkarma, oluturma.
222
sevimli
sevimli (hypochoristic) an/ambilim Sevecen bir anlat1m i9in kullant-
lan bi9imlerin niteligi; orn. kedicik.
sezdirim (implicature) anlambilim, edimbilim Bir sOzcenin bic;iminden
vtkanlan ancak 0 sozcenin dogruluk koullanm belirlemeyen
her turlu anlam. Konuma sezdirimi konuma s1rasmda ibir-
ligi ilkelerinin kullamm1 sonucu ortaya 9tkar; orn. Saatimi evde
diyen birisinin buyilk bir olastltkla saati ogrenmek
istedigi ibirligi ilkeleri 9er9evesinde anla!labilir. Aym bi9irn-
de Umut elmalann bir kwmm yedi eklindeki bir sozce, pek 90k
baglamda Umut elmalann hepsini yemedi ifadesini sezdirecektir.
sezgisel dil bilgisi (intuitive knowledge of langoage) gene/ Do gal konu-
UCUlarda bulunan, dilsel veri hakklndakl benimsenirlik yar-
g!lanyla sonuvlanan, dogutan gelen bir yetenekle ulaIlan,
bilinv-dlt edinilmi bilgi.
sezgiye aykm (counter-intuitive) gene/ Dilbilimcinin ya da dil kul-
lan!clslmn sezgisine butunuyle aykln duen 9ozilmleme i9in
kullanllan bir terirn; orn. duz tumcelerin soru tumcelerinden
vlktl@m one suren bir yaklatm sezgiye ayklndtr.
s1fat (adjective) bi;:imbilim bkz. niteleyici.
Slfat iibegi (adjectival phrase) sozdizim bkz, niteleyici iibegi.
Slflr biqimbirimcik (zero morpheme) bi;:imbilim Sesbilimsel olarak
gerveklemeyen bivimbirim; orn. TUrkve'de yaltn ad durumu
ve eylem 9ekimlnde 3. kii-tekil (buyrum kipi) dimda her
zaman, belirtme durumu ad gonderimsiz oldugunda, tam-
layan durumu iqin ilgecinin tumleci adtl olmad1@nda, stftr
bi9imbirimi ile sunulur.
s1f1r tiiretim (zero derivation) sOzdizim Bir sOzcUgU.n
1
herhangi bir
a9tk bivirnbilimsel belirleyici olmadan birden 90k sozcuk tu-
runu yanS1tmas1; Om. guze/ sozdizimsel baglamlarda hem Sl-
fat (guzel kzz) hem de belirte9 (giizel konUmak), dogru hem ad
(hu i:;in dogrusu), hem stfat (dogru soz) hem de ilge9 (eve dogru)
olabilir. bkz.
223
Slkhk
s1khk (frequency) genel,sesbi/gisi 1- Bir dilde bir birimin ya da ya-
pmm kullarum sa)'lsl; 6rn. bir dilde kimi s6zciikierin diger-
lerine oranla daha gok ya da seyrek kullamlmas1 durumu.
2- Sesin bir saniyedeki yalm sa)'lsl. Hertz ile
6!9iiliir. Sll<hi?;ln azal!p gogalmas1, kulakta ses tonunun alga-
hp yiiksehnesi izlenimini verir.
s1mf (class) sesbilim,bic;imbilim Bir kimi bigirn ve an-
lam 6zelliklerini bir dizi birimin oluturdugu toplu-
luk; om. iinlii, iinsiiz smrli; ad, eylem smrlL Kiime de denlr.
s1mrlama budag1 (bounding node) siizdizim Oretici Dilbilgisinde bir
tiimce iginde 6ge!erin yer degitirmesine yo! agan taJma i-
lemini s1mrlayan ve bir 6genin ne kadar uzaga tamacag1m
belirleyen budak. Kuramm daha sonraki evre!erinde engel
kavrarm ile alan sl!llTlama budakiannm nite!igi
dile bagh tarafmdan belirlenir. !ngilizce igin bunlar
Tiimce=yekim 6begi ve Ad 6bekieridir. bkz.
srntrlamas1z sOzdizim Bir niteleme yap1s1nda nitele-
yen ile nitelenen arasmdaki anlam ile ilgili bir ozellik.
s1mrlar1 belirsiz (fuzzy) anlambilim Anlam baktmmdan be!irli sJmr-
larJ olmayan dil birirnleri ile ilgili ozellik; om. epeyce, alduk<;a
belirtec;:leri; akarsu, mnak, nehir s1n1rlan belirsiz sOzcUklerdir.
sm1rh dil (restricted language) toplumdilbilim, edimbilim Genellikie belli
amacma hizmet etmek iizere ya da belli baglamda
kullarulan dil.
Slra (turn) konUffiQ vOzUmlemesinde konu-
diizenlerini anlatan gevrim. ko-
s1ra diizenini belirleyen kurallar vard1r. ilk kez ki-
min ikinci konumacwa ne zaman soz verilecegi
vb. Bu kurallar genellikie toplumdan topluma
(coordination) siizdizim Sozdizimsel olarak edeger ko-
numda alan birinllerin (tiimcecik, ad obegi vb.) baglanma-
sJ; om. Ahmet ik. Mehmet dun gittiler. Okula kadar yuriidii dondil.
224

Tiimcelerin Slralamas1 sonucu oluan yapllara s1rah tU.mce-
cik (coordinate clause) denir; Om. Ders sana erdi ve herkes sim/tan
pktt. Tiirkge'de ile, ve, fakat, ya da s1ralama baglavlandJr.
(conjoining) siizdizim Oretimsel dilbilgisinde bir yapmm
otekisiyle Ve, fakat gibi S!ralama baglaglan ile yan yana Slra-
JanmasJ.
s1rah ikidillilik (coordinate bilingualism) top/umbilim Bireyin dilleri
farki1 gevrelerde 6grenmesinden kaynakianan ve her iki dilin
s6zciikierlnin kendi anlamlarwla ayr1 ayn korundugu ikidil-
Jilik durumu. Ornegin lik dili olup daha sonra okulda
lngilizce 6grenmeye 9ahan birinin ikidilliligi bu tiirdendir,
her iki dil farkh baglanllan Her iki
dil igin farki1 igerik dizgelerinin gelitirilip siirdiiriildiigune
inaruhnaktad1r. lkidillilik, alt s1rah ikldillillk.
srrah yap1 kJSJtlamasJ (Coordinate Structure Constraint) sOzdizim Dretici
Dilbilgisinde s1rah yap1da her iki (veya daha fazla) yapmm,
tek bir kuraldan etkilenemeyecegini soyleyen ada lasJtlamasJ
tUtU.; Om. Ali Aye'yi ve Fatma'yt seviyor tt:imcesine *Ali
kimi ve Fatma'yt seviyor? s1rah yaptsinda tllmcelerin birinde bu-
lunan ne-sorusu, yapmm tamamrm sorulu yapamamaktad.Jr.
SIZICI (spirant) sesbilgisi Ses yolunun gok az aghnas1yla belirlendik-
leri i9in daraltJh ya da siirtiimnelilere verilen bir ad.
slime (deletion) sOzdizim, sesbilim, bic;imbilim Dretici Dilbilgisinde, Y6-
netim ve Baglama Kurarm 6ncesinde, doniiumsel
91kt1lanna uygulanan ve bir "kestirilebilirlik (recove-
rability condition)" albnda belli yapllardan bazl ogele-
ri atma if;}lemi. En bilinen silme tihii, ne-silmesidir; Orn. the
book (which) I read, the man (who) I met gibi yapllarda ilgi ad!llan
lngilizce'de segimlik olarak silinebilir ogelerdir. Yonetim ve
Baglama Kuram1'nda, silme arac1, baka ol-
lasJtlanmieytlr; 6rn. I want myself to win yap1sma
I want to win yap1smda myself ad!lmm d6niiliiliik silmesi ile
silinmesi yerine, d-yap1da ilzne konumunda
ulamlann tiiretildigi g6riiii ile agJkianmJtlr. S1ral1 yap1larda
225
sola dallanma
gotiinen eit obeklerin silinmesi ise boaltma olarak bilinir.
sola dallanma (left branching) sozdizim Bir obek i<;inde niteleyenle-
rin bam so lunda bulundugu bileke yap1s1; orn. Tiirk<;e sola-
dallanmah bir dildir; orn. [[[/kediyi 1Stran] kopegi} goren] adam}.
soldahk (leftncss condition) siizdizim Dretici Dilbilgisinde Yo-
netim ve Baglama Kuram1 oncesi gelitirilen kesime tiirleri-
ni, baglama kurammda birletirmek uzere onerilen bu kOUl,
bir ne-izinin, solundakl bir achl ile edizinli olamayacaj:\lru or-
taya koyar; ern. Who. does he. think t. left? sorusunda who he ad!ll
' ' '
ile egondergeli olamamas1 bu koul ile a<;:tklan1r.
soluklama (aspiration) sesbilgisi Patlama\1 iinslizler gibi belli baz1
seslerin soyleniine elik eden duyulabilir soluk ilemi.
soluklu (1- aspirated, 2- breathy) sesbilgisi 1- Geveme evresinde
vc bir unliiden once soluk sesi duyuran unsuz. 2- Ses yanj:\:1
hafif apk durumda iken bmllulan havanm meydana getirdigi
ses etkisinin ozelligi.
soluksuz (unaspirated) sesbilgisi Otumlu unsuzler gibi belli baz1
seslerin soylenieyinde duyulabilir solugun olmay>L
son konum (final position) si:izdizim, bi9mbilim, sesbilim Bir birimin son
ogesinin bulundugu yer; orn. ba, sozcugunde I I son ko-
numdadtr.
son tinlti (apocope) sesbilim Bir sozcugun tarihsel sure<;
i<;inde son unlusuniin dumesi durumu; orn. ingilizce'deki
neck 'boyun' sozciigu Eski lngilizce'deki hnecka sozcuguniin
son unliisiinun dumesi sonucu bugilnkii bi<;irnini almltlr.
sonekleme (suffixation) bi>imbilim Bir tabanm saj:\lna ek ekleme
sUreci; Orn. gOz-le-mci
1
yap-t-sal-ct-ltk.
sonek (suffix) bi>imbilim Birtabanmsaj:\lna eklenen ek. Tiirkge'deki
ekler genellikle sonektir; orn. bag-la-n-tt-lt, kur-ul-t<,1.
sonuq:lamall (resulting) sOzdizim, anlambilim bkz. sonuqlay1c1.
226
sonuc;laytcl
sonuttlay&cl (resulting) sOzdizim, anlambilim Anlam1 bir sonw;: ya da 9l-
kanm anlatan hlmcecik ya da hlmcecik ogesi; om. Tiirk<;e'de
-mek i>in, ijyle ki, o kadar ki vb. birimlerden sonra sonu<;:lamah
tumcecikler kullamhr. Sonuc;lamah da denir.
soyut denetim (arbitrary control) sozdizim Dretici Dilbilgisinin Yo-
netim ve Baglama Kurammda sessel i<;:erigi olmayan ADIL
i<;:in, yer ald1j:\1 hlmcede a91k bir denetleyenin bulunmad1gt,
yorumlamamn tumce dlmdan belirgin olmadan ger<;:ekleeyti-
gi denetirn hltii; orn. [ADIL Sabahlan jimnastik yapmak] saghga ya-
rarhdtr, [ADIL Dalgalt denizde yiizmesi] tehlikelidir, [ADIL Ba,an i>in
hergiin diizenli olarak >al .. malt] hlmcelerinde ADIL, 'herkes' i<;:in
ge<;erli olacak bir yorumlama tatr. bkz. ADIL.
soyut DURUM (abstract CASE) sozdizim Dretlci Dilbilgisinde, yiizey
yaptda bi<;:im-sesbilimsel olarak ger<;eklemeyen DURUM
orn. Ali !i1l baktyor, hlmcesinde oldugu gibi Tiirk<;:e'de eylemle:
rin belirtisiz hlmle<;lerinin BELlRTME eki bi<;:im-sesbilimsel
olarak ger<;:eklememektedir. Aym bi<;imde uatan i>in ilge<;:
yaptsmda ad ulamma alt vatan hlmlecinde TAMLAYAN eki
bi<;:irn-sesbilimsel olarak ger<;:eklememekte, soyut DURUM
aldtj:\:1 varsay!lmaktadtr. kr. blc;imbilimsel DURUM.
soylem (discourse) metindilbilim Yaptsal yaklauna gore tiimce ote-
si, buyiik dil birimi; dilin toplumsal boy>1tu vurgu-
landtgmda tse dilsel biiyiiklugune balnlmaks!Zm (tek sozciik
hlmce, paragraf vb.) ilevsel, iletiim degerli birim olarak ta:
mmlanabilecek sozce. Soylem salt sozlu birim, metln yaz!lt
birim olarak ele almd1j:\1 gibi hem sozlii hem de yazth soylem
olarak da kabul edilir.
soylem 90Ztimlemesl (discourse analysis) gene/ Yazth ve sozlu dilde
hl':'celerin, sozcelerin ya da ieylevsel birinllerin daha buyiik
bmmler olueyturmalanmn, klsacas1 dil kullantmmm ince-
lenmesi Soylem <;:ozlimlemesinin bahca ilgi alanlan
eyunlardtr: a) konueyma <;ozumlemesi (konueymada stra du-
zeni, konueymac!lann rolleri, konu, konu degitirme vb.), b)
baglaJ.khk, bagdaIkllk (om. ad-ad!l ilikileri, kavramlar
227
siiyleyim
arasmdaki ilieykiler), c) ilkeleri (konueyanlar arasmda
uzakilk yakmltk, el yiiz devinimleri vb.) d) dilsel
lerin ger<;ekieeymesi apkiama, oztir dileme vb.).
soyleyim (diction) gene/ Dilin sesbilgisel, sesbilimsel, yaptsal ve
anlamsal ozellikierine uygun olarak, duruma gore buri.insel
a<;tdan duygu ve heyecan odakianm da one pkararak sesleri,
s6zciikleri, tUmceleri, metni sesletme, onlan sOyleme biyimi.
sOyleyi' (pronunciation) genet Sesleme edimi s1ras1nda sesleri ve
buri.insel ogeleri soyleme,
sesbllgisi (articulatory phonetics) sesbilgisi Konumanm ger-
<;eklemesi, soyleyi strasmda seslerin pia yerleri
ve bi<;imleri, dil seslerinin obeklendirilmesi gibi konular
i'lzerinde sesbilgisi dalt.
soz (Fr. parole) gene/ Saussure'e gore, dil'e kareytt olarak, dil yeti-
sinin bireysel nitelikli bolumu. Soz, bireylerin soylediklerinin
toplamtdrr ve bagh bireysel ve bu
ger<;eklemesi i<;in zorunlu sesleme eylemle-
rini kapsar. dil.
sozbllim (rhetoric) gene/ Etkili ve yazma yollarmm, ko-
numayt, yazmayt planlama yontemlerinin incelenmesiyle
dil alant. Geleneksel sozbilim <;altrnalan ozellikle
halk onunde etkili konuma teknikleriyle ilgili bir etkinlik
iken dalta sonralan bu alanda yazma a@.rltklt yo-
Onlu konumact Cicero sozbilimi 'soylemln ama-
cma uyarlanma' sanatt ya da yetenegi olarak tammlamttl.
sOzce (utterance) gene/, sOy/em r;i:iziimlemesi Bir konUurun iki
durak(lama) arasmda urettigi soz birimi. Sozce tek bir soz-
cukten ya da birka<; ti'lmceden Dil yetisi kapsa-
mmda alan soyut tumce kavramma karthk sozce, somut dil
kullammma ilikin bir kavramdrr.
siizciik (word) bi>imbilim Kendisinden once ve sonra bir
bulunabilen, anlam taeytyan birim; bir sozce i<;inde tek bir bi-
228
sOzciik alam
<;imbirimden gibi, ti'lmce i<;inde gerekli ekleri de
almt alan diger birimlerden ba@.mstz olarak soylenebilen hi-
rim. Sozlukbirim, sozli'lksel birim, sozcuk-bi<;im i<;in kullam-
Ian ve kuramsal sezdirimi olmayan, geleneksel adlandrrma.
Bazt dilbilimsel a<;tklamalarda sozci'lge kuramsal bir konum
kazandm!dt@. goru!Ur; om. Mark Aronoffun ti'lretim a<;tkla-
mast boyle bir varsaytma dayan1r.
sOzcUk alam (lexical field/semantic field) anfambilim Bir dilin s6zvarh-
@.nda anlam a<;tsmdan birbiriyle bagmtth sozcuklerin ki'lme-
ler i<;inde yer aldtklan varsaytlan alan. Anlam
alanlan i<;inde renk, akraba!tk, yiyecek vb. sozci'lk ki'lmeleri
en <;ok incelenen sozcuk alanlandtr. Bir sozcuk alanmdaki
sozci'lklerin anlamlar1 birbirleriyle sonucu ortaya
9
,_
kar. Anlam alam da denir.
sozcuk-bi9im (word-form) bi>imbilim Bir sozlukbirimin, <;ekimsel
baglamlardaki bi<;hnlerinden her biri; om. evi, evim, evde, evimi-
zinki vb. EV sozli'lkbiriminin sozcuk-bi<;imleridir.
siizciik dagarctgl (vocabulary) gene/ bkz. sozvarhgl.
sozcuk (word order) sozdizim Sozcuklerin ti'lmce i9indeki
<;izgisel Bu ktst!t oldugu dillerde, bir
temel sozcuk bulundugu varsaythr. Boyle bir Jas
1
tla-
ma gozlemlenmeyen dillerde sozcuk dizilii ozgi'lrdur, yani
ti'lmce iigeleri tumce i<;inde konumlarda bulunabilir.
siizciik sayrlama (lexicostatistics) tarihse/ dilbilim Dil tarihlendirmesin-
de sozli'lksel birimlerdeki degieyme oranlart arasmda niceliksel
yapmak amactyla kullamlan teknik. Bu teknik
dillerin akraballk derecelerini ve tek tek dillerin ortak bir ana-
dilden (kok dilden) aynlma tarihini olarak belirlemek
amactyla karbon 14 yonteminden esinlenerek M. Swadesh ta-
rafmdan onerihnitir ve varsaytmsal olarak birbirleriyle
dillerin temel bir siizvarhg,.ru diller birbirlerin-
den aynldlktan sonra zaman i<;inde bunlardan bir bolumu-
nun eksildigine dayanmaktadtr. bkz. dil tarlhlendirmesl.
229
sOzci:ikttirU
siizciik tiirii (part of speech) Bir si\zcugun ait oldugu dil-
bilgisel ulam; i\rn. ad, eylem, niteleyici, belirteg, vb.
sOzciik yayllmasl (lexical diffusion) tarihsel dilbifim Bir sOzcUglln belli
bir bi\lgede belirli bir di\nemde kullammmm artmas1. Bu, dil-
deki birdenbire degil zaman i9inde
vurgular.
siizciikbilim (lexicology) gene/ Bir dilin si\zvarhgim, si\zcukierin ve
i\teki siizvarhgi iigelerinin yaptlanm, ve
lerini alan. Silzvarhgindaki toplumsal
ile agiz i\gelerinin yeni bir i\genin
gereksinimini uygun olup olmamas1 ile ilgili ne-
denier ve Baz1 araeyunctlar si\zcukbilimi,
si\zlUkcU!uk i<;inde gi\rurler.
siizdizim (syntax) gene/ Tiimce yap1srm dilbilim dah,
'IUmce igindeki si\zclik ve yap1sal diger birimler birbirleri ile
aym dlizeyde iginde degildir; bu yap1sal birimler birbirleri
ile daba yakmdan iginde oldukian i\bekler Si\z-
dizim, tiimce yap1smdaki bu altulamlamanm niteligini, i\bek
yap1smdaki si\zcUk ve birimlerin arasmdaki ve burtlarm
srralanmas1 ile ilgili kurallan igeren dilbilgisi
(kinesics) gostergebilim Beden hareketlerinin, yUz
an]at1mlannm dizgeli bir bigimde anlam iletmesini belirtmek
i9in kullantlan bir terim; i\rn. klzgm bir yiiz ifadesi tumcenin
yorumunu Kimi dilbilimciler igin
de sesbirimjsesbirimcik benzeri alt birimler 6nerirler, ancak
s1mrlan gizilemedigi igin bu aynmlar apk degildir.
siizel dagar (verbal repertoire) gene/ sabip oldugu
ve degieyik roller ve amaglar igin kulland1gi degieyke ve bi<;em-
lerin rumu.
siizeylem (speech act) edimbilim Si\zcenin bir eylem ile
mesi. J. A. Austin'in ortaya atugi bu kavrama gore klmi du-
rumlarda dilsel etkirtlik eeyzamanh olarak bir eylem demektir.
Klsacas1 tsOylemek yapma.kttr'; Om. yann gelecegime sOz veriyo
230
siizliikbirim
rum dendiginde hem bir Tiirkce sozcejrumce uretilmiey olur
hem de soz vermek eylemi kullamlarak 's6z verme' olgusu ger-
<;ekietirilmiey olur. Austin'e gore bir si\zeylem ug bileenden
olw;mr: dUzsOz (locutionary act), edimsOz (illocutionary act) ve etki
sOz (perlocutionary act) J. Searle ise Onerme (proposition) ve edim-
sOz (illocution) aras1nda aynm yapman1n Onemine deginir.
siizliikblrim (lexemc) Bir dilin anlam dizgesindeki en
kUguk aymc1 birim; bir si\zcugun degieyik bicirnlerinin -iirn.
gel, geliniz, geldi vb.- ortak paydas1 olarak: kabul edilen ve siiz-
lukte madde baey1 olarak: gi\sterilen soyut birim.
siizliikqe (lexicon) sozdizim Crretici Dilbilgisinin Olgftrtlft Kurarmn-
dan bu yana temel diizertlenieyi degieymeyen, dilbilgisinin, si\z-
!Uksel birimleri si\zlUksel kUtUkleri ile birlikte sunan depolama
bileeyeni. Si\z!Ukge'nin si\z!Uksel birimler igin kodladtgi bilgiler
Yans1t1na !ikesi yoluyla diger si\zdizimsel diizlemlerde de koru-
nur. Bkz. siizliiksel birim, siizliiksel kiitiik, siizliiksel
siizliikqiiliik (lexicography) gene/ Si\zlftk haz1rlama ve yazma ku-
rallanm iginde bulunduran alan. Si\zluksel kodlama yiinte-
mi, sOzlUk yazma sUreci, sOzvarhgt Ogeleri, dizimsel ve dizisel
kodlama ile ilgili gabmalan si\zcftkbilim alamndaki bilgiler
1ey1ginda yiirurur.
siizliiksel belirleme (5-belirleme) (lexical marking) sozdizim Crretici
Dilbilgisinde si\zluksel ulamlarm tlimleglerine yi\nelik dil-
bilgisel belirlemeyi, si\zluksel olmayanlannkinden ayJrmak
lizere gelieytirilen belirleme rum. Bir si\zluksel ularmn Rol-
yi\netiminde alan age, bu ulam tarafmdan aym zamanda
S-belirlenir demektir; iim. Eylem, bir si\zluksel ulam ola-
rak Adi\bekleri ve Tiimce Obeklerine Rol-yi\netiminde bulu-
nur, baka bir deyieyle ortlan S-belirler. TDM, bir siizlftksel
ulam olmad1gindan, rum!eci konumundaki <;:ekim Obegini
S-belirlemez.
siizliiksel birim (lexical item) sozdizim Crretici Dilbilgisinde, belirli
bir kuramsal konumu sezdirmek uzere si\zcuk yerine kul-
lanllan terim. Si\zluksel birimler si\zliik<;ede listelenir ve so-
231
j
sozliiksel kiitiik
yut olarak sunulur. Soyutlugu, siizh'iksel kiitiikte aynca bir
sesbilimsel kahpla sunulmasmdan ve bivimsesbillmsel tiizii
ses9il bi9imde belirleneeek olmasmdan kaynak:lan1r. Soyut
olma avlsmdan siizliiksel birim kavraml, bivlmbilimdeki siiz-
liikbirim kavramwla paralellik giisterir.
sOzliiksel kilttik (lexical entry) sOzdizim Bir sOzlUksel birimin ses-
billmsel, anlambilimsel iizellikleriyle ulamsal ve altulamsal
iizellikieri, eger varsa kendine iizgiiliikierini de kodlayan siiz-
lilkve biilumleri.
(lexicalization) Klslr bir bivimbillmsel su-
rev yoluyla siizcuk tiiretme; iim. yana- eylemi, yalmzea bu
eylemde giirilnen bir ekie yan tabanmdan Birle-
olmayan siizeuk birliktelikieri de ola-
rak giirillilr: kam1yank, imambaylld1,hammeli, devetabam, dilballg1
vb.
sozliiksel ulam (lexical category) siizdizim Siizlilkvede
siizluksel birlmlerin sergiledigi ulam. Bunlar, (:ekim ve TOM-
leyici gibi ulamlarla Tilrkve'de
ana siizluksel ulamlar ad, niteleyici, eylem, ilge9 ve bagla9-
lard1r. Gene! kullan1mda sozciik tiiru de denir.
sOzliiksel yap1 (lexical structure) sOzdizim S5zlUksel kO.tUk alanl-
nm daha kii9iik bir biililmunu giistermek iizere kullan1lan
bir terim. Siizluksel yap1dan, 9ogunlukia, siizliiksel birimin
uye ve rol yap!Sl Sozliiksel yapmm giisterimlerinde
siizluksel birimin ulaml, kav ilye gerektirdigi ve bu uyelerin
yilklenecegi roller
om. ver-, Eyl, 1 2 3
EDEN HEDEF KONU
sOzltiksel (lexical insertion) sOzdizim S6zllik9eden s6zlU.k-
sel birimleri derin yapwa yerletirme
sOzsi.iz (non-verbal communication) gene/ Beden hareketleri,
bedenin yilz ifadeleri vb. yollarla saglanan iletiim.
Dille yap1lan siizsuz kullanilan
232
sozvarhg1
gostergclcr olduk9a s1mrh ve yap1sal balumdan diizensizdir.
Aynca kiiltiirlerin dil i9in kulland1klar1
giistergelcr
sozvarhgt (vocabulary) gene/ Bir dilin siizluksel birimlerinin ve
siizlilkvesinin tiimii; siizlilksel birimlerin oluturdugu a91k
dizge. gereksinimlerine olarak dilin siizvarhg.
silrckii Sozcuk dagarc1g1 da dcnir. bkz. etken sozvarl@,
edilgen sozvarl@.
spektograf (spcctograph) sesbilgisi Bir konumada ge9en sesleri
olueyturan akustik iizellikierin giirilntulu karey1hkianm veren
aygJ.t. bkz.
spektogram (spectogram) sesbilgisi bkz. seSQizim.
sunui odag:l (presentational focus) sOzdizim, anlambilim bkz. odak.
siire (duration) sesbilgisi Bir sesin s1rasmda kaplad1i'l! za-
man dilimi. Sure baz1 dillerde anlam aymc1 olabilmektedir.
slirebirim (chorone/chroncme) sesbifgisi Sesbilimde ses uzunluklan-
nm farki1hi'l!m a91kiamakta kullamlan soyut birim.
surekli (continuant) sesbilgisi Ses yolunda ve akustik yon-
den eksiksiz bir kapanmayla 91kanlan ses; iirn. [s] sesi sii-
rekii bir sestir.
slireksiz (discontinuous) sesbilgisi Patlaytcl UnsUzlerde oldugu gibi
ses yolunun tamamen kapat!lmasiyla 91kanlan ses.
siirtiinme (friction) sesbilgisi Ses yolunda bir sesin daralma ve Sl-
ile 91karilmas1.
siirtunmesiz (frictionless) sesbilgisi Ses yolunda siiyleyi ve akustik
yiinden eksik veya az bir kapanmayla vlkanlan ses.
surtunmeslz surekli (approximant) sesbilgisi Sesleri bivlmi-
ne gore sm1flamakta kullan!lan ve lw I, Iii, lr I, 111 gibi ses-
leri niteleyen iizellik.
233
sUrtUni.icU
sUrtUnticii (fricative) sesbilgisi SUrtUnme izlenimi vererek c;:Ikanlan
unsliz. Tiirkve'deki daralma unsuzlerinden /f/, fvf, fyf ve
/h/ surt:Unucu unsuzlerdir.
siizge\) (filter) siizdizim Oretici Dilbilgisinde herhangi bir dilbilgi-
sel kurahn uygulanmaswla veya bir kurahn uygulama alaru
dtmda kalmastyla ortaya pkabilecek ~ m uretimi engelle-
yen, bu iizelligiyle ylizey-yapt sonrasmda ileyen ara9. Ilk
grup i9in bkz. ii\)lnde-1 Siizgecl, lkinci grup i9in bkz. Durum
Siizgeci.
234
s
,aklama (click) sesbilgisi Siiyleyi bi9imine gore, artdamaks!l hava
alamt tarafmdan balattlan 11nslizlerin bir tUm, k119ukdil
biilgesinde vlkar!ltr.
,aklamah diller (click languages) gene/ l;laklama sesinin ses birim
degeri tatdt@ diller; iirn. Zulu, Hottentot.
~ l v e (accent) topiumdilbilim Bir dilin bir biilge halkma, yabanct bir
ulusa ya da etnlk gruba 6zg11 siiyleyi bivimiyle kullanunt;
iirn. Tiirk9e}>i Karadeniz ivesi, Rum ivesi ya da Amerikan
ivesiyle konumak.
235
T
taban (kokj (base) sozdizim 1- Bic;:irnbilimde kiik ya da
giivdeye verilen ad; sozcugun ilern uygulanabilen bolurnu;
om. ogretmen sozcugunun tabant ogret'tir. Kirni dilbilirnciler
tabaru salt kok karIlt@ kullarurken, kirnileri govde ic;:in de
kullarur. 2- Daba soyut bir d11zlernde taban bit;imi degiik
bic;:irnlerin bir ortak paydast olarak ele ahrur; om. sozdizi-
rninde olurnlu etken bic;:irn, olurnsuz etken ve edilgen bic;:irn-
leri ic;:in taban oluturur. 3- Dretirnsel dilbilgisinin ol<;unlu
rnodelinde (Chomsky 1965) kullanllan taban bile$eni terirni,
sozdizirninin iki ana bileeninden birisidir ve ularnsal ( catego
rial) bilCCll ile SOZCUk (lexicon) biJeeninden O!UUr.
tabu (taboo) toplumdilbilim Polinez kokerui, ternelde yasak eyleri
atilatrnak ic;:in kullarnlan bir terirn. Sonralan daba kapsarn-
11 bir atilarn kazarum kutsal, tehlikeli, a)'lp, kirli eyleri de
atilatan bir terirn ohnutur. Dil konusundaki tabular korku,
incelik ve uygunluk bahklan altrnda incelenebilir. Genellikle
korkulan eylere giizel adlar (bkz. iirtmece) verilir; om. kirni dil-
lerde Tann ic;:in efendimiz, $eytan ic;:in Oteki kullarulrr. Bunun
gibi hastaltk yerine rahatstZltk ya da tuvalete gitmek yerine el
!Jlkamaya gitmek ortmece sonucu ortaya c;:lkan sozcukierdir.
tak1 (affix) bi9mbilim bkz. ek.
tam lkidilllllk (full bilingualism) toplumdilbilim lki dilin birbirine ka-
ntmlrnadan kullanlldt@, dillerden biri kullanthrken hi<;bir
ekilde otekinin izi bulunrnayan ikidillilik dururnu. Bazt
aratlrmacllar yalruzca bu ikidil!iligi gerc;:ek ikidillilik olarak
kabul ederler. ideallkldlllllik, dengelllkldlllllik de denir.
236
tam yiinetim
tam yOnetim (proper government) sOzdizim Dretici Dilbilgisinde tal-
rna ilerni sonucunda yerdegitirrni alan bir ogenin arkasm-
da btraktl@ iz'in hangi dururn!arda dilbilgisel o!acagmt be!ir-
leyen yonetirn ilikisi; om. Biz frOMD i bu kitaln okumak} samltyor}
gibi durnyornz. tUmcesinde ularn i, biz'in OncUl-yOnetimi-
altlnda degildir, <;11nkU buy11kc;:iil yanstma alan TDMO ta-
rafmdan engellenmektedir ve sam/ eylemi tarafmdan ROL
yuk:ienmemektedir. Bunun sonucu olarak i tarn yonetileme-
mektedir, dola)'lsty!a tilmce dilbilgisidttdrr. Kuramda tarn
yonetim oyle ifade edilir:
tam yonetim
a b'ya R-yonetiminde veya oncul-yonetiminde bulunuyorsa
a b 'yi tam olarak yonetir.
Bkz. iinciilyiinetimi, R-yonetimi.
tamamlamah (completive aspect) an/ambilim c;eitli dilbilgi-
sel ya da sozcuksel birirnler aracthgtyla olay ya da durumun
tarnarnlanmw olmastmn vurgulandt@ gorilnu tilril; om. Kar
yollan tamamen kapladt.
tamlama (compound) bi<;imbilim Geleneksel dilbilgisinde iki ya da
daba c;:ok sozcugun dilin kurallan dogrultusunda bir araya
gelmesi ile oluan yaptlan belirleyen terim. Tamlarna terimi
altmda liOcugun ,apkast gibi iyelik yap1s1 belirtili tamlarna, liO
cuk ,apkast gibi birleik yap! be!irtisiz tarnlama, demir kapt, so
guk sava, gibi yaptlar taktstz tamlama olarak adlandtri1tr. Bu
yaklatmda, ,ocugun ,apkaSl yaptsmda liOcugun, liocuk ,apkast ya-
ptsmda liOcuk ve demir kaptlsoguk sava, yaptlannda demirlsoguk
tamlayandtr.
tammhk (article) bi<;imbilim Kimi dillerde adlarla birlikte kullant-
lan, adlar arasmdakl aynmlan (tekil, c;:ogul, belirli, belirsiz
vb.) belirleyen dilbilgisi ogesi; om. Fr. le, Ia, lng. the, a, an. Ta-
mmhk lngilizce ve Franstzca'da oldugu gibi adlardan once, ya
da lsvec;: dilinde oldugu gibi adlardan sonra kullarnlabilir.
tarz (key) soy/em anlamdilbilim Bir sozeylemin gerc;:ek-
lemesinde kullant!an bic;:em, ton ya da tutum; om. alayct,
237
tarama
ger9ek9i, ciddi, olgun vb. Terim degiik bi9em dfulemlerini
anlatmak i9in de kullanthr.
tarama (scan) tarihsel difbifim Dllin eski donemlerinde ya da eski
lch9elerinde ancak pek 90gu sonradan unutul-
mu alan ogelerinin var alan yapttlara dayantlarak ortaya
konmast ilemi. Dil dfuenlemesi surecinde, bu iigelerin bir
bolumu canlandmlarak yeniden kullantma sunulabilir.
tarihsel dilbilim (historical linguistics) genel Dilsel birimleri ve soz-
cukieri birlikte oldugu ogelerle bagmtJlanru giiz online al-
makstzm, ugradtklan degiimier a9Ismdan dilsel birimleri ve
siizcukieri ele alan dilbilim. Evrimsel dilbilim ile aralannda
buylik bir fark bulunmayan tarihsel dilbilim alamnda artza-
manh baktey a9tst egemendir.
hedefi (target of movement) sozdizim Oretici Dilbilgisinde bir
tatma ileminde, tamacak iige. Tatma hedefi, ta1ma tllr-
lerini de belirler. bkz. kr. konma noktaso.
tekanlamh (monosomic) anfambilim Bir dil biriminin (siizcuk, bi-
9imbirim vb.) bir tek anlarm olmast durumu; tekanlamhhk
glindelik dilden 90k bilim dilinde ve yapma dillerde giirulur.
tekqil biqimcik (unique morph) Tek bir iirnekte giirunen
bivimcik; Orn. TUrkve'de erkek, yana, yutkun, yagmur sOzciikleri
9iizlimlenebilirdir, -kek, -a,-, -kun- ve -mur bivimcikleri ise tek-
9ildir.
tek dilli (monoglot,monolingual) topfumdilbilim Tek bir dil bilen, baka
dil bilmeycn kii.
tekdillilik (monolingualism) topfumdilbilim lletiim i9in tek dil kullan-
ma durumu. Tekdillilik, kiiler ve toplumlar i9in kullamhr.
kr. QOkdillilik.
tekil (singular) Tekligi, tek olmayt anlatan sayt ularm;
Offi. 90cuk, kitap.
tekiinlii (monophthong) scsbilim Sesbilgisinde bir seslem i9inde fark
238
temel blqim
edilebilir bir degiim gostermeyen unlu; om. Tfuk9e'deki gel,
silt, ot siizcuklerindeki I e u o I unluleri gibi. kr. kayaniinlii.
temel biqim (canonical form) genel Bir dilde, olasthkiar dizisi i9in-
de en tipik alan, en stk rastlanan bi9im ya da yap1; dilbilimde
iiteki bi9imlerle kartlabrma yapmak i9in 6l9Ut olarak kul-
lan!lan bi9im ya da yapt; iirn. sesbilimde temel seslem bi9imi
Onsuz-Onlu-Onsuz'dur. TUrk9e tllmce yap1smm temel bi9imi
(ocuk topu attt tllmcesinde oldugu gibi iizne-nesne-yliklemdir,
ancak Topu 9ocuk attt, Cocuk attt topu, Topu attt Attt 9ocuk topu
gibi yap!lar da bulunmaktadtr.
temel dil (base/matrix language) toplumdilbilim ikidilli iletiimde daha
baskm alan, kendisine aktarma yaptlan, yap1sal ger9eveyi
belirleyen ve ilevsel iigelerin saglandtgt dil. Temel dilin belir-
lenmesi kod degitirimi alanmdald degiik yaldaImlara gore
az 90k farkl!ltk giistermektedir. En bilinen modellerden biri
Myers-Scotten tarafmdan gelitirilen temel dil 9ergeve mo-
delidir (Matrix Language Frame Model, kisaca MLF modeli).
kr. ikincil dil.
temel iiye (argument) sozdizim MantJktald yftklem yap!Sl gergeve-
sinde, bir tllmcenin ylikleminin almasl zorunlu oldugu uye-
lerin herbiri; iirn. Ali kazayt gordii tumcesinde Ali ve kaza, gordii
eyleminin, (ocuk agladt tumcesinde 9ocuk, agladt eyleminin ve
Anne 90cuklanna hediye verdi tiimcesinde anne, fOcuklan, hediye,
verdi eyleminin temel uyeleridir.
temel tiye yap1s1 (argument structure) siizdizim Mantl.ktaki yilklem
yaplSl 9Cf9CVCSinde, bir tlimcenin yiikleminin almaSl zorunlu
oldugu uyeleri belirten yap!; almalan zorunlu alan uyelerin
saytsma bagh olarak eylemler, 1-konumlu, 2-konumlu, 3-ko-
numlu olarak 1i9 s1mfa aynhr; iirn. 1-konumlu, oku 2-ko-
numlu, ver 3-konumlu eylemdir. Oyelerin anlambilimsel ve
sozdizimsel konumlan, dilbilgisinin diger ilke ve dizgeleri ile
belirlenir,. bkz. iQsel iige, iige.
temel sokhk (fundamental frequency) sesbilgisi Akustik sesbilgisinde
karmatk bir ses dalgasmm en s1khktald ogesi.
239
temel iinlii
temel iiniU (cardinal vowel) sesbifgisi bkz. asal iinlti.
that-iz siizgecl (that-trace Filter) sozdizim Dretici Dilbilgisi Kura-
mmda avlk bir rumleyiciden hemen sonra bir izin bulundu-
gu yaptlan yapan suzge9. Bu slizge9 lngilizce'de,
(i) 'Who; do you know [1'1JMO that [
06
t; has broke the window]]?, (ii) 'Who;
would you prefer frOMO for [
06
t; to win]J? gibi yapilann dilbilgisidtl
olmasmt a91klar. (i) ve (ii)'de rumcenin rumleyici ko-
numunda that ve for tumleyicileri bulunmaktadtr. Yerlemi
rumcelerin iizne konumunda bu!unan soru sozcuklerinin bu
konumlanndan ana rumcenin tumleyicisinin belir!eyicisi ko-
numuna tammast, that-iz slizgeci tarafmdan dilbilgisidtt
olarak be!irlenir.
terim (term) gene/ Belli bir konu alamnda ozel bir anlarru alan
sozcuk; ozellikle uzmanlar arasmda anlam bulanlkhguu iinler,
kavramlarm ve tekanlamltlt@ saglar. Uzman-
hk alarundaki konularm dlizerilenmesinde bilgiriln bivirrilendi-
rihnesinde ve ona ulailmasmda terimlerin iinemi buyiikti.ir.
terimbilim (terminology) gene/ Terimlerle ilgili sorun!an ele alan
ve inceleyen, terim oluturrna ilkelerini belirleyen, terimle-
rin yarattlmasma, olvunletirihnesine ve yaygmlahrilmast-
na katktda bulunan dal. alarundaki 9ahmalar ve
terimleri olvunletirme 9abalan ulusal ve uluslararast kuru-
lular tarafmdan yliruhilmektedir. Teknik alandaki terimler,
Uluslararast Olt;iinle:;;tirme Orgata (International Organization
for Standardization=ISO). tarafmdan uluslararast dlizeyde
olvunletirilmeye valttlmaktadtr. UNESCO'nun destegiyle
Avusturya Olvtmletirme Enstitusu'ne baglt olarak kurulan
ve INFOTERM (Information Center for Terminology) ktsaltma-
styla amlan Uluslararast Terim Bilgi Merkezi de, dunyarun
her yerinden terimlerle ilgili yaymlan (ozel!ikle olvunleri, il-
keleri ve uzmanhk alant sozluklerini) toplaJ'lp incelemekte,
uzmanllk sozluklerinin kaynak9asmt haztrlamakta, ozellikle
gelimekte alan ulkelerde terim projeleri alan kurululara
onerilerde bulunmakta ve boylece terimsel bilgi zincirinin
olumasma katktda bulunmayt amavlamaktadtr.
240
tlkama
ttkama (blocking) bi9imbilim Olast turetimin 9Citli etmerilerle
engellenmesi; om. TUrk9e'de -lei ekl ile nobett;i diye bekleme
iini yapan bir ad tUretilmi oldugundan, bu adm yerine bek-
lemek eyleminden benzer bir tUretim 'bekleyici gorulmez,
9
un-
kU dilde zaten bulunan nobet<;i, bu ruretimi engellemektedir.
TtkaJ'lC! ogenin dilde zaten bulunan bir sozcuk olmast tek
degi!dir, bazt edimsel etmenJer de ttkaJ'lCl olabilir; om.
TUrk9e'de iiiiyiicii diye bir sozcuk olast olmasma karm bu-
lunmaz; vlinkU boyle bir araca, gerece ya da kavrama gerek-
sinim duYlllmamteytlr.
ulam (blocking category) siizdizim Dretici Dilbi!gisinde,
S-behrlenmeyen buylikyul yanstma. Buna gore TDMLE<;:, <;:e-
khn Obekleri'ne, Eylem de eklem iibeklerine Rol-yiinetiminde
bulunmadt@ndan, <;:ekim Obegi ve eklem 6bekleri ttkaJ'lC!
ulamdtr. TtkaJ'lC! ulamm iizel!ikle kaltt!m ve engel tammla-
malannda ozel konumu bulunmaktadtr.
tmt (timbre) sesbilgisi Yukseklik, yeginlik ve sureden ba@mstz
olarak bir sesi baka seslerden aJ'lrrnaYl saglayan ozellik. In-
san sesiyle muzik aygttlan, degilk tmtlan nedeniyle ko!ay-
hkla aYirt edilebilir.
tmlama (resonance) sesbilgisi Akustik sesbilgisinde ses yan@ndan
Yl!kanda Yl!tak, a@z ve burun boluklarmda oluan ortak
titreim.
tmlaytel (resonant) sesbilgisi Ses yan@nda geni bir kanahn oluey-
masiyla duyulabilir bir surtunme olmadan siiylenen un!U,
geniz unstizU, aktctjyan unsuz gibi seslerin niteligi.
ticaret dill (trade language) toplumdilbilim Farkh diller konueyan insan-
larm ya da topluluklann tecimsel amavlarla olueyturduklan dil.
Kmna diller, Ilk anlamlan bakonmdan birer ticaret dilldir.
(sonorant) sesbilgisi Olduk9a serbest bir hava aktmt ile ve
ses tellerinin kendiliginden titreeyimiyle 91kanlan unlu, aktct
geniz Unsii.zO. gibi seslerin niteligi.
241
tiz
tiz (acute) sesbilgisi Jakobson ve Halle'nin aymct oze!likler ku-
rarmnda pes'e kartt olarak eklemleme yerindekl degieykenli-
gi anlatan ses ozelliklerinden biri. Tiz sesler yliksek stkltkta
akustik eneljiyle 9tkanltr; on unli\ler lie dieysil, diyuvastl, ve
darnakstl i\nsi\zler [+tiz] ozelligi taeytrlar. kr. pes.
ton (tone) sesbilgisi Ses olueyumunda titreeyim saytsmm az ya da
90k olueyu. Titreeyim saytst artttk9a ton ylikselir. Ton, sesin yi\k-
sekligi ya da di\eyilldi\gu, tizligi ya da pesligidir. Ti\rk9e'de di\z
rumeeler alyalan tonla soylenir. Titrem, perde de denir.
ton diller! (tone languages) gene/ Aym sesbirimleri i9eren seslemle-
rin i\zerindekl perde degiikliklerinin sozci\kler arasmda an-
lam aynmma yo! a9ttgt diller; om. <;ince. krey. ezgi dilleri.
tonbillm (tonemics) sesbilim Ton rurlerini ve ieylevlerini inceleyen
sesbilim dalt.
tonbirim (toncme) sesbilim Birbirleriyle karttltk i9inde bulunan
tonlar. Tonbirim, klmi dillerde, sesbirim gibi anlarnlt birimle-
ri birbirinden aytnr.
topluluk ad1 (collective noun) bi>imbilim Birlik, bi\runluk olueyturan
bir klimeye, topluluga verilen ad; om. ordu, kurul, hukilmet vb.
toplumdilbilim (sociolinguistics) gene/ Dil ve toplum arasmdald
ilikilerin rum gorunumleriyle ve 9eitli kurarn, yaldaeytm ve
modellere dayantlarak arahnldtgt dal. Bu dalda ele alman
konulardan baztlan Unlardtr: Toplumsal gruplarm dil kul-
lammlan, dilsel tutumlar, dilin ol9U.nlu ve ol9i\nlu olmayan
bi9imleri, dil degieykeleri ve kesitler, ilieyki dili, ktrma dil ve ktr-
ma anadill, ikidillilik/9okdillilik, dil di\zenlemesi/planlarnast
vb. Bazt araeytmctlar toplumdilbilim yerine dil toplumbilimi
terimini kullantrlar. Ancak top!umdilbilimde dilbilim agtrltklt
9altrnalar yaptltrken dil toplumbiliminde toplumbilim agtr-
ltklt 9altmalar yapthr. Dil ve toplum arasmdald ilikilerin
araeyttrtldtgt alan i9in kullamlan bir baeyka terim de toplumsal
dilbilim'dir ki bu alanda da dil, toplumbilim kurammm bir
bolumu o!arak gorulur.
242
toplumdilbilimsel kod
toplumdilbilimsel kod (sociolinguistic code) toplumdilbilim B. Bernstein '1n
onci\Jugunde geJiCn eksikJik kurarnt yer9evesinde rum diJ
dizgesinden toplumsal koeyullu se9me olarak ortaya 91kan
sozel duzenleme, konuma di\zenlemesi. Toplumdilbilimsel
kodlar, dar ve geni kod olmak uzere ildye aynlmaktadrr. bkz.
dar kod, kod.
toplumsal ag (social network) toplumdilbilim Bir dilsel toplulukta/
konueyma toplulugtmda yaayan bireyin llieykilerinin rumu.
Toplumsal ag 96zlimlemesi yoluyla bireyin toplumsal ilieykile-
rinin kendisinin dil se9imini nastl etkiledigi; degieyik durum-
larda, degieyik insanlarla, degiik konumlarda vb. kullandtgt
dil g6zlenerek ortaya konabilmektedir. Toplumsal ag kuramt
L. Milroy tarafmdan ortaya konmutur.
toplumsal baglam (social context) toplumdilbilim Durum, konum, ko-
nueyucu ve dinleyicinin i9inde oldugu toplumsal, klilturel ve
9evresel 6zelliklerin rumu.
toplumsal lkldillilik (societal bilingualism) toplumdilbilim Bir toplumda
iki dilin 9ogunluk dili ve baskm dil olarak kullantlmast du-
rumu. Toplumdilbilim alanmda toplumsal ikidillilik i\zerine
yaptlan 9altmalar, konuulan iki dilin birbiriyle etkileimi,
diller arasmdald degitirim uzerinde yogunlamakta, ayrtca
toplumdald siyasal, ekonomik, klilrurel ve egitsel etkenlerin
bu iki dilln kullantmt i\zerindeki etkileri incelenmektedir.
kr. bireysel ikidillillk.
toplumsal kullamm (sociolect) toplumdilbilim bkz. ktime dill.
(socialization) toplumdifbilim Dogumla balayan ve
yaam boyu suren, toplumsal yaptmn yaeyanarak ogrenil-
mesini, davrantey ve dil yaptlanmn kazantlmastm kapsayan,
boylece bireyin toplumsal dizgenin uyesi olmastm saglayan
sure9. Toplumsallaeyma surecinin ilk evresi ana baba evinde
yaanmaktadtr. Eksiklik kurarnt 9er9evesinde yaptlan a9tk-
larnalarda 90cugun rum davranteyJarJa birlikte diJsel davrant-
1 da anababa evinde yaeyarken ogrendigi, bu ilk evrenin daha
sonraki evrelerde kartlaeytlan rum davramlarla birlikte dil-
243
tutumluluk ilkesi
sel da etkiledigi varsay!lmaktad1r.
tutumluluk ilkesi (language economy) gene/ gereksiz dil
kullammmdan uzak durmay! i9eren ilke; i9in salt
gerekli aynmlan giizetmeyi, arl!k ogeleri en aza indirmeyi
ama<ylar, dildekl dlizenliligi alabildigince az kurala indirger.
tiim (total assimilation) sesbilim Siizci.ik i<;:inde iizel-
likler tawan seslerin her yonden birbirine iim.
onlar>onnar, eczane>ezzane, yanll>yannl, yazsm>yassm Omeklerinde
iizellikler -nl-, -cz-, -nl-, -zs- seslerinin
-nn-, -zz-, -nn-, -ss- alarak rumuyle birbirine diinlimesi.
tiimce On bile!lenleri (statement turn components)
bzellikle haber tarl:!malannda, saru sarmadan once saruya
zemin aluturacak ek bilgi aktanp sorunun 9er<yevesini be-
lirlemek amacwla sunucunun kulland1@ 9eitli tumcelerden
aluan bileen; iirn. A. K. 'nin biitiin kirli qama>trlan ortaya dokiildii
ve herkesin kafasma taktlan soru U: acaba onun etrafmdaki bu insanlar
bu goriintiileri izledikten, bu kirli ortaya dokiildiikten sonra
ne hissediyorlar?
tiimceclk (clause) siizdizim Bir yi'tklem ve anun temel iigeleri ve
belirte<;:lerinden aluan siizdizimsel birim; rumcenin iinerme-
sini i9eren rumcecik ana rumcecik, i9eyerletirilmi rumce-
cikler yanrumceciklerdir; ad, s1fat, zarf tumcecigi gibi.
tiimcedl!jl kod deii!?tirimi (extrascntential code switching) toplumdilbilim
Paplack tarafmdan yap!lan Simfiamada rumce i<;:inde herhan-
gi bir naktada yer alabilen ve sozcenin geri kalan bolumuyle
dolayh alarak iliklde alan unlemler, a!mt:Jlar, klmi bagla<;:lar
ve deyimsel anlatimlar gibi eklentileri i<;:eren kad degitiriml
rum. kr. tiimcei\'i kod tiimcelerarasl kod
(clausemate) sozdizim Oretici Dilbilgisinde bir rumcenin
iigeleri arasmdakl ilikl tfulerinden birisi. Tiimce ogeleri aym
rumce kaynag:tndan geliyarlarsa bunlar rumceelilerdir.
ti.imcei9i kod deii!?tirimi (intrasentcntial code switching) topfumdi/bilim
244
tiimcelerarast kod
Paplack tarafmdan yap1lan stmfiamada aynt rumce i<;:inde
dil i<;:ine ikinci dil ogelerinin yerletirilmesi bi9iminde
ger9ekleen ve klmi kad alarak da
adland1rdt@ kad tum. kr. kod
ml, tiimcelerarast kod
tiimcelerarasl kod deii!?tirimi (intersentential code switching)
bilim Paplack tarafmdan yap!lan smlfiamada rumeefrumcecik
smtnnda artaya 91kan, her iki dilin kurallart korunarak bir
tiimceninfrumcecigin bir dilde, otekinin ikinci dilde uretil-
mesi sanucu artaya 91kan kod rum. tiimcei\'1
kod kod
tiimcesel (sentential) sOzdizim Bir ana rumce ic;;inde, bir yiiklem
ve anun temel iigeleri ve belirte<;:lerinden siizdizimsel
bir birim ile daldurulan, herhangi bir kurucu konumu; "tiim-
cesel6zne", jjtUmcesel nesne", "tiimcesel vb. yapllar,
basit yap!11 bir adiibeginin bulunabilecegi rum kanumlarda
bulunur; iirn. [Karda yiiriimek] zevklidir rumcesel ozne, {Biz [ba-
kanlann topland!fitnl] duyduk rumcesel nesnedir.
tiimcesel Ozne kiSitlamasl (sentential subject constraint) sOzdizim Ore-
tid Dilbilgisinde ozne kanumundakl rumcecigin i<;:inden
na taImanm alamayacag:tm siiyleyen ada kisitlamasi turu;
om. [Stad1 tamir etmek} pahal!ya mal oldu tiimcesinde stad ado-
beg\, iizne konumundan bir usttekl rumcecigi aarak
91kamaz ve yap! dilbilgisel degildir: '{Tamir etmek] pahal!ya mal
olan}} stad. Bu kis1tlama, Tiirk9e'de 6zne belirtili aldugunda
om. [Enfbyonun bu y.Zm sonunda du,ecegi} yalan-1 I [[
0, bu ydm sonunda yalan olan} enflasyonJ. Bu kisitlama,
lngilizce'de Ab1eri aldugu kadar ne-Obeklerini de baglar: iirn.
{for me to know OJ is hard/ 'What, does [that Ali said OJworri-
ed us. (iiia)'da eylemin nesnesi alan kanula-
tlrma etklsiyle rumce gidememektedir. (iiib)'de
ne-<ibegi, rumcesel iizne i<;:indeki nesne kanumundan 91kip
rumce balangtcma ancak yap1 dilbilgisel degildir.
(pan!cctal) toplumdilbilim TUm bireysel ve
245
tiimel
kullarumlan dikkate alan, boylece edilgen dil
yetisi madelini artaya kayma)'l ama<;layan dilbilgisi madeli.

tiimel (universal) gene/ bkz. evrensel.
tiimle9 (complement) siizdizim 1- Dilbilgisel <;6ziimlemele-
rinde rumce ya da tUmcecigin belli kurucu ogelerinden
birisi; geleneksel alarak eylemin gosterdigi vb.1erini
tamamlama nedeniyle bOyle 6m. Vazoyu
kzrd1. Biz tarlada toplad1k. tUmcelerinde vazo ve tumle<;-
tir. TUm sozcuk S!ruf!an sozdizirnsel yap1da tiimle\,0 alabilirler.
Kendilerini y6neten niteligine bagl! alarak, tumle<;ler
eylem tumle<;leri, ilge9 rumle<;leri, ad hlmle<;leri alarak
yaparlar. VBr, bildir gibi eylemler <;ift tiimle<;lidir; om. Kitab1
okulda arkada!;1ma verdim tumcesinde kitahl adobe@ ver eylemi-
nin dl'iz tumleci, arkadtllma ad6begi dalayh tUm!ecidir. 2-
Dretici Dilbilgisinde tarafmdan se<;ilen (bkz. se9me) ve
Kurammda ve bir <;a,
cugu kanumundaki kurucular i<;in kullan1lan ust terim (bkz.
l,:izelgesi). Dye-kanumlu Ad6bekleri Eylem ve l!ge<;-
lerin tUmleci, Eylem6begi Qeklm'in rumleci, Qek!m6begi de
TDMleyici'nin tiimlecidir. Tiirk<;e'de AdObegi-tUmleci olarak
YALJN ve TAMLAYAN durumlu, tamlayan g6revindekl A01er
Nesne de denir.
tiimleh9esel (pandialectal) toplumdilbilim Kiml taplumdilbilimciler
tarafmdan kullarulan, leh<;ebilim ve toplumdilbilimde bir di-
lin buhln leh<;eleri i<;in ge<;erli bir 6zelligi anlatan terim.
tiimleyicl iibegi (TUMO) (complementizer phrase) siizdizim Dretici
Dilbilgisinde, ogesi TDM!eyici
0
alan buyiik<;ul yans1ma.
Tiirk<;e 'de -rnA eki ile kurulan yantUmcelerdeki TDMleyici 'nin
d-yap1da yalruzca TDMLEQ kanumu (QO ile) doludur.
246
TOM (TOMO)
GOSTEC)()M'

TDMLEQ TOM
I

I
0 Ali'nin eve gclmemesi 0
tOretme
tUretme (derivation) sOzdizim 1- Bir kOke ya da kOkene
tUretim ekleri (6nek, i<;ek ya da sonek) getirilerek yeni s6z-
!uksel birimler sureci. Tiirk<;e'de turetme sanek-
lerle yap1.hr; Om. sef, kim, sOz, yapt, dog, fag sOzcUklerine tiiretim
eklerinin getirilmesi ile kimlik, sozfiik, doi!J;l,
vb. s6zcukleri turetilmitir. 2- Dretici Dilbilgisinde,
sozdizimde derin yapmm yl'izey yap1ya evresi.
tliretimsel (derivative) TU.retim sUrccine ait olan nitele-
me. Ad olarak, bir turetim sureci sanunda artaya pkan s6z-
cUk.
247
u
dill (jargon, technicallangnage) toptumdilbilim Gunluk dile ve ol-
gunlu dile olarak belli meslek alanlannda kullan!lan,
ama iilgunlu dil ve g(inluk dilden dilbilgisi yonunden fark-
lillk giistermeyip yalmzca kendine iizg(i siizvarhg:t nedeniy-
le onlardan aynlan dil; bir meslek grubuna ya da baeyka bir
toplumsal gruba iizg(i, iginde anla!hnas! her zaman kolay
ohnayan kullanm!lar bulunan dil; iirn. spor dili, hp dill, hu-
kuk dili, ekonomi dili, denizci dili, havac1 dili vb.
ulam (category) genet Dil iigelerinin belirli dilbilgisi, aniam ya
da ilev iilgurune gore oluturdugu kiime. Ad, s1fat, eylem
vb. siizcuksel; kip, zaman vb. gekim, iizne, nesne vb.
u!amiard1r.
ulama (liaison) sesbifim Bir s6zciiglin son sesi ile kendisini iz-
leyen sozcugun ilk sesi arasmdaki ge<;:i baglanhs1; iirn.
Frans!Zca'da c'est'deki /t/'nin kendisini izleyen ve ilk sesi unlu
ya da soluksuz /h/ olan bir siizcuge ulanarak sesletilmesi.
ozne/OZNE (accessible subject/SUBJECT) sozdizim Dretici
Dilbilgisinin Yiinetim ve Baglama Kurammda, aamah yap!
iginde bulunan A ve B bogumian arasmdaki eeydizinleme
olas1l!gtnl belirleyen yap1sal iliki; baglama ilieykisinin be-
lirlenecegl alanm tan1mlanmasmdaki koullardan biri olan
ozne'nin niteliglnin tan1mlanmas!. UYUM 'un ozne iizellikle-
ri taeyu:l!g:t ve buyiik OZNE olarak nitelendirilebilecegl saV!
ger<;:evesinde, herhangi bir dilbilgisi kurahmn <;:ignenmedigl
durumlarda, baglanacak iigenin ilk ulaabilecegl iiznenin
248
ulusal dil
belirledigi alanda baglanacag:tm belirtir; om. Ali, thinks [that
himself; is the best student] tumcesinde, himself diinueylu ad1hmn
iizne konumunda bulundugu yantumcenin UYUM'u, himself
i<;:in ula!labilir iiznedir ve bundan dolaYl himself'in yantumce
i<;:inde baglanmast beklenir; ancak, himself'i baglayan Ali, bu
yantumce iginde olmadtgtndan, Baglama Kuram1'nm A ilkesi
y:!kJJmttlr ve tumce dilbilgisidl!dtr. bkz. buyuk OZNE, iiQindei
Suzgeci.
ulusal dil (nationallanguagc) topfumcJjtbilim Devlet olueyturmuey bir
ulusun kullandtgt dil. Ulusal dil gogu kez resmi dil ya da
dillerden biri konumundadtr, dolaJlstyla devlet ieyleri, egitim,
hukuk, kitle iletieyimi gibi resmi dilin kuJlamld1gt alanlarda
kullan!l1r. Birgok ulkede ulusal dil ile resmi dil aym dildir,
ancak klmi gok dilli toplumlarda resmi dilin belirlenmesi
<;:Ogu zaman tartleymaJara yo! agar. Kimi ulkelerde birden <;:Ok
resmi dil bulunur.
(nationalization) toplumdifbilim iletiimsizligi ortadan
kald1rmak ve siyasal stmrlar i<;:inde bulunan rum toplulukla-
nn aym dili konuarak anlarnalanm saglamak amactyla bir
dilin ulke gapmda butun konueyurlar tarafmdan benimsen-
miey bir dil durumuna getirilmesi. Ulusallattnna dil belirle-
mesiyle ilgili bir konudur.
(internationalization) toplumdilbilim Oil dilzenle-
mesi surecinde egitim, hukuk, ticaret alaniannda uluslara-
ras! boy:ut kazanrn! ve geni bir iletiim alanma sahip olan,
ancak yerli olmayan bir dilin resmi dil olarak
kabul edilmesi; iirn. Singapur, Hindistan, Filipinler ve Papua
Yeni Gine'dekl !ngilizce'nin durumu.
USQUiuk (rationalism) genet Ozellikle Descartes ve Leibniz'in fel-
sefesine dayanan, usu insan bilgisinin tek kaynag:t olarak
benimseyen felsefe akinu. Deneyci ve davramQl yakiatrna
kartt olarak eyu giiriileri benimser: a) dogutanct duun-
celer varsaJlml (<;:ocugun insan diline ilikin hig degilse klmi
evrensel yaptsal ilkeleri birllkte getirdigi, dili iigrenmege yat-
249
uygulamah dilbilim
km olarak dogduguna ilikin varsaytm), b) dilin yarat1c1 yam
(dilin salt iitilenlerle s1mrh almad1g1), c) dl ve i9 bivim/yii-
zey ve derin yap1 aynm1.
uygulamah dilbilim (applied linguistics) gene/ Dilbilim kuram, yon-
tern ve bulgulanmn yeitli alanlardaki dil sarunlannm yOzU-
miinde kulianllmasm1 kanu alan dilbilim dah. Dil yaam ve
taplumun butii.n alanlarm1 kapsayan bir konu aldugundan,
uygulamal1 dilbilimin ilgi alam da alduk9a genitir; dil ogreti-
mi, 9eviri, dil bazukluklan, dil planlamasi, ikldillilik sarunla-
n, dil vallmalannda bilgisayardan yararlanma vb. inceleme
kanulan arasmdad1r. Bu nedenle ilgi alanlanndan en onem-
lisi dil ogretimi almakia birlikte uygulamal1 dilbilim salt dil
6gretimiyle sm1rlanmaz.
uygun noktaSI (transition relevance point) toplumdilbilim Konu:;:-
ma sUrecinde konu:;:ma s1ras1n1n bir konu:;:mactdan digerine
geyebilecegi nakta. ses tanundaki
durakiamalar, bir tii.mcecik ya da tumce so-
n una naktalarma omek aluturmaktad1r.
uygunluk (felicity conditions) edimbilim Bir sozeylemin ge-
yerli almas1 i9in gerekli orn. Sizi kan koca ilan ediyontm
sozcesinin sozeylem degeri alabilmesi i9in a) taplumda evlen-
me geleneginin bulunmas1 b) s6zcenin uygun kii (evlenme
memuru) tarafmdan s6ylenmesi c) uygun yerde ve tam ala-
rak siiylenmesi gerekir.
uyum (agreement) sOzdizim 1- Genel anlamda, bir ogenin belirli
bir s6zdizimsel kanumda g6runmesinin, bu 6genin i9erdigi
sayt, cinsiyet, durum gibi dilbilgisel ulam 6zelliginin,
yap1daki bir age ya da 6geleri bivimbilimsel alarak et-
kilemesi; tiimce i9inde bir birimin belli bir biviminin,
bir birimin bununla uyumlu bir bi9imini gerektirmesi; om.
6zne kanumunda ozellikli bir adobeginin bulun-
masl, eylemin de uyumlu bivimbilimi Biz okula git-
tik. 2- Oretici Dilbilgisinin Y6netim ve Bag!ama Kurammda
UYUM s6zluksel almayan QEKIM'in bir
250
uyum
dir. Tiirk9e'de Uyum ve sayt ulamiarm1 i9erir.
uyum (harmony) sesbilim bkz. iinlii uyumu.
(congruence) bi>imbilim, sozdizim Dilbilimde bir duzeydeki
belirlemelerin duzeydekilerle anlatmak
i9in kullarulan bir terim; om. s6zcuk kavram1, za-
ytf bir kavramd1r; ses, sozdizim, anlam bakimmdan
6lviitlere gore tarumlanabilir.
uzak benze,me (discontiguous assimilation) sesbifgisi Birbirine kom-
almayan, birbirinden uzak alan seslerin etkisiyle artaya
91kan turn; 6rn. (Anadalu ag,zlann-
da), enstitil>enstiitii (konuma s1rasmda).
uzak (long movement) sozdizim Oretici Dilbilgisinde, bir
6begin, bulundugu TDMleyiciObegi'nden tek bir
lemi ile tamd1ii1 tarma tii.ru; 6rn. lngilizce
soruda derin yap1da alt tii.mcenin nesnesi konumunda alan
what saru s6zciigu, tek bir talma ilemi ile yiizey yap1da bu-
lundugu konuma gelmitir: [Which books], do you think [TOM that
[Ali bought t)? Uzak taImarun uygulanmasm1 belirleyen ko-
Ullar bulunmaktad1r; bunlardan biri Alttallk Kural1d1r. kr.
yakm
(localism) anlambilim Uzam (yer) ilikilerinin dilbilimsel
ve anlamsal alarak uzam dll ilikilerden daba temel aldugu-
nu one sfuen yakiaIm. Ruhbilimcilerin insan biliinde uza-
mm daba 6nemli aldugu saylltlsmdan yala 91kan bu anlayt
kimi uzam terimlerinin zaman i9in de kullan!ldildanm one
sUrer; Orn.

orada-sonra anlarmna gelebilir.
uzamdllbilim (geolinguisties) toplumdilbi/im Dil olgularmm uzamdaki
daiilllImn, yaythm alanlannm incelendigi, bir dilin sm1rlan
i9ine giren yeeyitli b6lgelerdeki dilsel bivimleri haritalara ieyle-
yerek dil atlaslanmn aluturulmasml iing6ren dal. Yerleme
ve kUltii.r tarihi hakkmda 6nemli ipuylar!mn saglanmasma
yard1mc1 alan uzamdilbilim, taplumsal nitelikli dil inceleme-
lerine de katkllarda bulunur. Oil da denir.
251
(conventional) geneJ GOsteren ile gOsterilen arasmda.ki
nedensizlik ile ilgili ozellik. Bu ozellik yans1mal! sozdiklerdeki
dogal aksine ortill< bir taplumsal dayan1r ve
yansJtmalar kalan gostergeler ozellik
sezdirim (conventional implicature) edimbilim Dil kullani-
mmJ duzenleyen ilkeler aracJhij;Jyla alan deil;il, bir
sozcugun ya da ifadenin herkes tarafmdan uzerinde
alan anlann; om. iki sozceyi ama baglac1 ile bir
bu sozceler arasmda aldugunu
sezdirim yaluyla olur.
uzun seslem (long syllable) sesbilgisi l9inde uzun unlu ya da
ortamlarda alan unlu bulunduran seslem turn; mali
milat dizimindeki mali sozcugunde her iki seslem (rna: ve li:),
milat sozcugunde bir seslem (mi:) uzundur. TUrk9e'de g,
ortamlarda uzayan seslemleri belli eder; Om. ogrenci, agn sOz-
cuklerinde, g kendinden once gelen unlunun uzun aldugunu
belirtir: /o:rencil, la:nl. k1sa seslem.
uzun UniU (long vowel) sesbilgisi, sesbifim sUresi bir UnliinU.n
suresinden daha uzun alan urilu.
252

u
iinlii (vowel) sesbilgisi, sesbilim Akcigerlerden gelen havanm ses yo-
lunda herhangi bir engelle akJJ ve ses telle-
rinin titrernesi sonucu oluan ses: om. faj, jej, joj, juj.
kr. iinsiiz.
iinlii (vowel reduction) sesbilim c;:eitli sesbilgisel etker!ler
neder!lyle sozcuklerin 9ogur!lukla i9, daha az aranda da on ve
sonseslerinde bulunan ur!lillerin kullan!lmamasJ durumu;
om. ogul+u>oglu, ag!z+!>agzl sozcuklerinde i9seste bulunan
unluler dlirnlillir. Onlii lndirgemesl de denir.
iinlii lndlrgemesl (ablaut) sesbilim bkz. iinlii
tiniU uyumu (vowel harmony) sesbifim Bir sOzcUgtin UnlUlerinin Ozel-
likleri yonunden birbirlerine benzer olmas1; om. TUrk9C'deki
buyiik iinlu uyumunda ilk seslemdeki unluler on-art (ince-
kalm) kll9lik ur!lu uyumunda ise hem on-art hem
de diizluk-yuvarlakhk bakJmmdan kendilerinden sonra ge-
len seslemlerdeki unluleri etkileyip onlann benzer ozellikler
gostermesini saglar.
iinliilerarast (intervocalic) sesbilim lki ur!lu arasmda bulunan un-
sliz; om. Ege sozci.igundeki I g/, iinlilleraras1 bir unsuzdur.
(vocalization) sesbilim Bir iinsi.izUn, yanmdaki Ur!lulerin
etkisiyle i.inli.i r!lteliglni almasl; om. damak iinsiizleri ile yan-
ur!lu niteligi unsiizlerin bu niteligl almalan soz kanu-
sudur: degil>deyil>diyil>di:l, geldigini>geldiyini>geldi:ni gibi.
253
iinsiiz
iinsiiz (consonant) sesbilgisi, sesbilim 1- Akcigerlerden gelen hava-
nm ses yolunda bir daralma, kapanma ya da engelleme lie
sonucu 91kanlan ses. Dnsuzler engelln turune
ya da yerine gore sm!flandmhrlar, bir bOlumu bir
bolumu de 2- Sesbilimdeki 'consonant' kav-
rammm sesbilgisindeki 'contoid' olarak K. Pike tara-
fmdan onerilen terim.
iinsiiz kiimesi (consonant cluster) sesbilim Birden vok UnsUzUn sOz-
cuk ya da seslen!fn i9inde ya da sonunda bir arada
bulunmas1; Om. tren sOzcUgtinUn batnda bulunan tr sesleri
unsuz kUmesi olueyturur.
iiretici (generative) gene/ Dilbilgisinln bir dildeki dilbilgisine uy-
gun tiimce!eri uretme giicu ozelligi.
Oretici Dilbilgisi (generative grammar) gene/ 1957'de N. Chomsky
tarafmdan ortaya atllan dilbilgisi kuram1. Dretici Dilbilgisi,
dilin butiinunu sa)'lslZ tiimce dizilerinin, bir dizi
sm1rl! bi9imsel kuraldan olueytugunu varsayar.
Oretici Anlambilim (generative semantics) anlambifim Lakoff, McCaw-
ley, Postal, Ross'un ak1m1. Chomsky'nin
aykm olarak bu anlam temel
allr ve sozdizimi bundan y!kt!@m savunur.
bir anlat!mla, sozdizimi kurallan salt yorumsaldlr.
iiretken ikidillllik (generative bilingualism) ruhdi/bi/im, top/umdi/bi/im En
yorumuyla bireylerin her iki dili konueyup aniayabil-
dikieri (ve okuyup yazabildikieri) ikidillilik durumu. Dretken
ikidilliler her iki dili de aym diizeyde yaz1p konueyamayabi-
lirler. Kimi ikidilliler ikinci dilde 90k iyi konueytukian halde
yazmada gii9liik 9ekebilmektedirler. krey. edilgen ikidlllllik.
iist (higher) siizdizim Dretici Dilbilgisinde tiimce yap1s1
i9inde bir tiimceye gore, ana hukmeden bir tumce
ya da o tiimcenin kuruculanndan her birinin niteligi; 6rn.
{[[Berna-nm gel-dig-i}-ni gor-en} kardeleri] sevindi tumcesinde gar
eylemi, yerleeymiey gel eylemine gore usteylemdir. Sarma! yer-
254
iist
!eeymede niteleme, ustteki, daha usttcki, bir iistteki, iki ust-
teki vb. olabilir.
iist (high variety) toplumdi/bi/im lkidegieykeliligin bulundugu
toplumlarda/ topluluklarda alt degieykeye karey1t olarak tOren-
lerde, okul ve Universitede, parlamentoda, bas1nda, radyo
ve te!evizyon haberlerinde, eyiirde, klsaca resmi dil ve iizenli
kullamm gerektiren durun!farda kullantlan degieyke. krey. alt

iist kullamm (acrolect) toplumdi/bi/im Klrma anadilin kullan!ldt@
toplumlarda bireylerin 6l9unlu dile en yakln kullamrm. krey.
alt kullamm, orta kullamm.
iistanlamhk (superordinate) an/ambi/im lki ya da daha 90k ba@nt!l.!
sozciikten en gene! kavramt anlatan sozcuge verilen ad; orn.
kedi, kopek, at, eek vb. s6zcukier iyin 'hayvan' sozcugu ustan-
lamllk olarak kullanthr. bkz. altanlamhk.
iistdamaksll (retroflexion) sesbi/gisi Dil ucunun geriye klvnlarak
sert damaga de@nesiyle 91kanlan ses; orn. jrj, jtj, fd/ gibi
unsiizlerln dillerde ve a@zlarda [cJ, /t/, N./ ustda-
maks!l degieykeleri bulunmaktadtr.
iistdil (metalanguage) gene/ Bir dili 96ziin!femekte, betin!femekte
kullan!lan dil; iirn. bir 4, olu ve durumu anlatan sozciiklere eylem
denir tiimcesi bir ustdildir. Dilbilim, mantlk vb. alanlann te-
rimleri bir ustdil olueyturur. A9tmlamalar ve dilbilgisi tantm-
lan ustdil kullanun iirnekleridir.
iistdil (metalinguistic function) gene/ Dogal dilin bir konu ala-
mnm betimlenmesinde kullanllmas1. Dilbilim terimleri ustdil
yerine getiren s6zcUklerdir; Om. Sesbilim
1
sesleri ses diz-
gesindeki ilevleri a<;lSmdan inceleyen bir bilim daltdtr.
iistek (suprafix, simulfix, superfix) Bir tabandan par-
9alariistii iizellikieri degieytirme yoluyla yeni tabanlar tiiretlne
ieylnde yer aldt@ varsay!lan ek; iirn. '!Urk9e'de genellikle son
seslemde bulunan vurgu 6zel adlarda ilk seslemdedir; orn.
255
iistkatman
ordu > Ordu, bebek > Bebek sozcfrklerinin arasmdakl aynm vur-
gu alan seslemin niteligi ile belirtilir. Par9aiistii de denir.
Ustkatman (superstratum) tarihsel difbilim, toplumdilbilim Bir dil alaru
i9inde politik, ekonomik ya da kiiltiirel egemenlik sanucu
etkili alan dil ya da degike. ingilizce, Frans1zca ve Arap9a
frstkatman etklsiyle tarihsel diinemlerde geeyitli diller frzerin-
de etkili almu ve o dillerde iidfrnglemelerin say:tsm1 arbr-
mltlr. Osmanh egemenligi altma girmi frikelerin dillerine de
frstkatman etklsiyle '!Urk9e iigeler girmitir. kr. altkatman,
yankatman.
Ustsesbirim (archiphoneme) sesbilim Yans1zlama sorununun r;O-
zfrmlenmesinde ikl sesbirimin artak ay:tncl iizelliklerinin tii-
mfrne verilen ad; iirn. {ler, -lar} ekindeki lelve Ia/ sesbirimleri
I A/ frstsesbirimi ile giisterilir. Amerikan ingilizcesi'nde latter
ile ladder siizcfrklerinin siiyleniinde It/ ve ld/ sesbirimleri
arasmdak16tfrmsiiz-iitiimlfr kar1thgi ortadan kaikar, bu du-
rumu giistermek i9in 90gu zaman bir frstsesbirim simgesi,
iirn. /Dj kullamhr.
iistiiniUk ko,ulu (superiority condition) sOzdizim Uretici Dilbilgisin-
de, birden fazla ne-Obeginin ay:tu tiimceden vlkanllllli las!t-
layan koul; koul, bir ne-iibegini kendisine frstiinlfrk sagla-
yan baka bir ne-iibeginin frzerinden ta!may:t engeller; iirn.
ingilizce'de i9inde birden fazla ne-iibegi bulunan What did you
hear who read it? gibi yap!lann dilbilgisid!l olmalanru a9!klar.
Ostfrnlfrk Koulu iiyle tammlanmaktad1r:
Ostiin/Qk
A'ya hfrlaneden her bfryiik9iil yans1ma B'ye de hiilanediyor-
sa ve bunun tersi ge9erli degi!se, A B'ye gore frstfrndiir.
iiye (0) (argument) sozdizim bkz. temel iiye.
0-baglama (A-binding) sozdizim Oretici Dilbilgisinde bir ad!l/ dii-
nfrlfrnun ozne, nesne gibi Oye konumundaki bir iige tara-
fmdan ger9ekleen baglanmas1; 6rn. Ahmet, {herkes-in ondan,
bahset-tig-i]ni duydu tumcesinde iincfrl Ahmet Oye konumludur
ve yantiimcenin tiimleci alan onu ad!lm1 baglamaktadrr. Bu
256
0'-baglama
bigimde baglanan iigeler Oye-bagh'chr (A-bound).
(A'-binding) sozdizim Oretici Dilbi!gisinde bir achl/ dii-
nulunun temel frye kanumunda olmayan bir iige tarafm-
dan ger9ekleen baglanmas1. Bu tfrr bir bag-lama a" -
. . , meg1n
ne-!Zm': uygulanir; ne-Obegi, 0'-kanumu alan
ta!ndigmda, arkasmda b!raktigi izi 0'-bag-lar. Bu d
baglan .... I "0' y m e
an age er -bagh"d1r (A?-bound).
(A-position) sozdizim Oretici Dilbilgisinde tiimcenin iiz-
nes!, eylemm nesnesi ve iin(/ san)durumun tiimleci .. .
deki .. b
1
gareVIn-
uyerun u undugu kanum. kr. 0'-konumu.
(A'-position) sozdizim Oretici Dilbilgisinde frye almayan

konumu. TOMleyici ve TOMleyici'nin Belirleyici'si

konumland!r. Eklemler, 0'-konumludurlar.
Uye yaprsJ {argument structure) sOzdizim bkz. temel iiye yaprs1.
257
v
(enrichment) edimbilim bkz.
iyelik (alienable possession) an/ambilim Sahip alan ile
sahip alunan arasmda ge9ici ya datemel almayan iyelik ili-
kisi; iim. >ocugun kalemi, bizim evimiz. Tiirk9e'de vazge9ilebilir
iyelik yaptlannda iyelik eki diiiiriilebilir; iim. bizim ev, senin
>anta. kr. lyellk.
lyellk (inalienable possession) anlambilim Sahip alan ile
sahip alunan arasmda zarunlu ya da siirekli iyelik ilikisi;
om. ,acugun eli, babam. Tiirkye'de aktanlamaz iyelik yaptlann-
da iyelik ekl diiiiriilemez; iim. 'benim baba, '>ocugun el.
vericl (transmitter) gene/ iletiim siirecinde bir i9erigi siizlii ya
da yazth sinyallere diiniitiirerek kanala btrakan iige; verici,
insanlar arasmdakl iletiimde kanuan ile iizdelemektedir.
kr. ahc1.
vurgu (stress) sesbi/gisi, sesbi/im Bir siizciikteki ya da iibekteki bir
seslemi, iiteki seslemlerden daha belirgin, daha baskth bir
bi9imde soyleme; biiylece kimi zaman yeni bir anlam artaya
kayma. Vurgu, paryaiistii iizelliklerden birisidir.
vurgulu seslem (stressed syllable) sesbilim Siizciik i9inde vurguyu
iizerinde bulunduran seslem; om. giinLERce, ANkara, kerTEN
kele, beNiMki siizciiklerinde biiyiik harfierle yaz!lnn alan ses-
lemler vurgulu seslemdir.
258
vurgusuz seslem
vurgusuz seslem (atonic/unstressed syllable) sesbilim SOzcUk ic;;:inde
vurguyu iizerinde bulundurmayan seslem; iim. giinLERce,
ANkara, kerTENkele, beNiMki s6zciiklerinde kii9iik harfierle ya-
Zllml alan seslemler vurgusuz seslemdir.
259
y
yabancl sozciik (loan word) bi>imbilim bkz. iidiin\) sozciik.
(alienation) genet Yazm eletirisinde yabanc!labr-
mayt c;agnbran sozcuklerle, anlatJma bir dl bakJ. saglaya-
rak okur ile yazm arasmda bir yaratma. Tiyat-
roda seyirciyi eyleme uzak tutarak garip, yabanc1'
goriinmesine yard1mc olmak, bir bakJ.ma yeni bir
soluk kazand1rmak. bilim dallanna gore yabanclla-
ma konulan da degiir; ruhbilimde klinin kendisine
yabancllamas1, toplumbilinlde topluma karl
mast vb.
yakm benzetme (juxtapositional assimilation, reciprocal assimilation)
sesbilim Yanyana bulunan seslerin birbirine ben-
zeme tiirii; om. Tiirkc;e'de konuma dilinde kullarulan bi-
c;;imiyle onnar 'onlar', yannt , dinle->dinne-, eczane>ezzane
sozcuklerinin yan yana bulunan sesler birbirine
doniimektedir. kr. uzak
yakm (short movement) siizdizim Oretici Dilbilgisinde, bir
ogenin bulundugu tiimcenin ic;inde kalacak bic;imde tamdlgJ
talma tiirii; om. Kitabt t;ocuk okudu tiimcesinde kitabt sozcugu-
nun ozneden once bir konuma tammasl. uzak
yakmhk bllglsl (proxemics) anlambilim lletiimde bulunan
arasmdakl yakJ.nltk, uzakhk, dokunma vb. olgulara
260
yakml1k durumu
ilikin bilgi. Bu ilikller (uzakhk-yakJ.nltk) killtiire, cinsiyete,
yakmhk derecesine ve toplumsal rollere gore degiiklik
gosterir; om. dokunma davraruJ degiik killtiirlere gore sevgi,
cinsellik, dikkat c;ekme, kutlama vb. anlamda kullanllabilir.
yakmhk durumu (adessive) bi>imbilim Adlann eylemlerle alan an-
lamsal ilikllerini durum ekleri ile belirten dillerde 'Ustunde'
olma iliklsini belirten bic;imbirimsel durum. Fince gibi dil-
lerde nesnenin yerini anlatan bic;imbirimsel durum. Sahiplik
ya da arac;hk kullanJmJ bildiren durum.
yahnlayan diller (isolating langoages) bi>imbilim Yap1 ozellikleri-
ne dayanarak yap1lan dil smlflamasmda c;eklmin olmadtgJ,
sozcuklerin ek almadtgJ ve bukiime ugramad1g., dolaytswla
degimeden kaldtgJ, buna karthk c;eitli dilbilgisel ilevleri
vurgu ve tonla, sozciiklerin tiimce ic;indekl yerleriyle ve
ka sozcuklerle yan yana gelerek belirledigi diller. Qince ve Vi-
etnamca yalmlayan dillerdendir. diller de denir. kr.
baglanttll diller, biikiimlii diller.
yanak iinsiizii (buccal) sesbilgisi Soyleyi sesbilgisinde ozellikle ya-
nak bolugunda c;tkanlan unsiiz.
yananlam (connotation) onlambilim Anlambilimde anlam smtftan-
dirmasmda bir dil biriminin butiin duygusal c;agntmlanm
anlatan bolumu; om. Agustas sozcugunun yananlamlan ara-
smda am s1cak, meyvesi bol donem, tatil sonu vb. anlamlar
bulunabilir. Yananlam dilbilimde etklsel anlam veya duyusal
anlam olarak nitelendirilir. Kr. diizanlam.
(adjacency) siizdizim bkz.
ilkesl (adjacency principle) siizdizim Oretici Dilbilgisinde,
DURUM yiiklenecek tiimlec; ile bam arasma baka bir oge-
nin girmemesi gerekliligini saglayan ilke. Bu ilke, belirli dil-
!erde gec;erliyken baka dillerde ilemeyebilir ve bu ac;1dan
bir Yandahk Degitirgeni'nden (Adjacency Parameter) soz edi-
lir. Tiirkc;e'de yandahk, baz1 soyut DURUM goriinumlerinde
gozlenir: om. (i) a. Ali dun {bir kitap al},
6
-dt; b. 'Ali bir kitap dun
261
yamtsama
aldt; (ii) a. Ali hep {vatan i<;in]
16
b. 'Ali vatan hep i<;in <;alllr.
Tiirk9e'de soyut DURUM, i9in mutlak degildir; iirn.
Ali bir kitap diin aldt, bir kitap bngiin.
yamtsama (back chancel) toplumdilbilim din-
leyenin konuur i9in saglad1ijl geri iletim tepkisi. Yanltsama-
mn amac1 konuura dinlendigini giistermek ve konumaYl
surdiirebilecegini duyumsatmaktrr. Yamtsama siizle olabil-
digi gibi, balm sallamak, giizle onaylamak vb. bi9imlerde
siizdll yollarla da olabilir.
yankatman (adstratum) tarihse/ dilbilim, toplumdilbi/im Yan yana bu!u-
nan biilgelerdeki dilden, ya da aym biilgede konUUlan farkc
h dillerden etkilenen dil ya da degike. Y ankatman etkisiyle
lstanbul'da farkh dillerden istanbul agzma, dola-
YISIY!a iil9iinlii Tiirk9e'ye, baz1 siizciikier ge9mitir. kr. iist-
katman, altkatman.
yanoge (adjunct) siizdizim Siizdizimsel blr yap1da, ba iige ta-
rafmdan gerekli olarak belirlenmeyen, se9ilmeyen iige; iirn.
zaman, yer ve hal giisteren iigeler, eylemin yaniigeleridlr. t;:a-
cuk her giin akula yiirilyerek gider tiimcesinde her giin ve yiirilyerek
yaniigelerdlr.
yans1ma (onomatopoeia) genet Doga ve hayvan seslerine benzer
seslerle yap!lan, giiriintiileri iitimsel blr izlenim yans1tacak
bi9imde aktaran, blr ger9egi ses iiykiinmesi yoluyla belirten
dilsel Oge; Om. miyavlamak, ttktrtt, taktrtt, tnldamak, tak tak,
mek, v!Zlldamak, mt!itl mt!itl vb.
yanstma soru (echo question) siizdizim Soru iizelligini herhangi bir
ne-siizciigu veya soru iigesi ile degil, dogrudan sesbilimsel
(par9alariistii) diizenlemelerle kazamm soru; iirn. Ali eve gitti?
yansttma (projection) siizdizim Oretici Dilbilgisinde blr iibek i9in-
de, ba ogenin iiye yap1s1 ve Ro! ilikileri gibi dilbilgise! iizel-
!ik!erinin (bkz. ozellik) kapn!lmaz olarak aktar!lmasL
yansttma llkesl (projection principle) siizdizim Oretici Dilbilgisinde
262
yans1z
siizliiksel bilginin, biitiin siizdizimsel diizlem!erde korunma-
Sl gerekiiligini belirleyen ilke. Oyenin d-yap1da yokiugu bo
ulama, y-yap1da ise d-yap1dan baka bir konumda bulunma-
Sl, yap1da ileminin uyguland1ijlru giisterir. kr.
Yansttma ilkesi.
yanstz (neutral) bi<;imbilim,sesbilgisi 1- Cins aynmm1 dilbilgiselleti-
ren kimi dillerde eril ya da diil cinsten sayilmayan dilbilgisel
cins; Om. Almanca'da der Mann 'adam' eril, Die Frau 1-<adm'
diil, das Miidchen 'klz' yanstzdlr. kr. eril. 2- Seslerin
91kanhmda dilin ve dudaijln giiriiniiii ile ilgili blr terim.
Dudaklann gevek, 9enenin normal bir apkhkta ve dilin tam
ortada bellrtir.
(neutralization) bifimbilim, sesbi/im Belirli bir r;evrede iki
sesbirim arasmdakl farki1hijln ortadan kalkmasL Ortak a}'ln-
Cl iizellikler i9eren k!mi sesbirimler 9eitli baglamlarda aymc1
niteliklerini yitirirler. Bu durumda sesbirtmlerden yalntz biri
gerveklelr. Diizlenme de denir.
yantUmce (subordinate clause) sOzdizim tiimcelerde temel
tiimceye bagh alan, dola}'lSiyla iizerk!igi bulunmayan tiim-
ce. Tiirk9e'de temel tiimce ile yantiimce arasmda yantiimce
eylemine {-mA,-mAK,-(y)l, -DIK, -(y)AcAK} adlatlrma ekleri
takllarak, ilge9lerle ki, mi, degil, de gibi iigelerle bagiant1 ku-
rulur; iirn. [Ogrencilerin bu makaleyi okudugunu] biliyornm tiimce-
sinde [Ogrencilerin bu makaleyi okudugunu]; Sanki ev degil, qopliiktii
tiimcesinde, sanki ev degil; Eve geldi mi yiizii giiler tiimcesinde ise
eve geldi mi yantiimcedir.
yaniinsiiz (lateral) sesbilgisi Dilucunun dilere ya da damaga do-
kunuU s1rasmda solugun aijlz kanahm kapatan dilin iki ya-
nmdan 91kanlmaswla oluan unsiiz; flf yaniinsiizdiir.
yapay dil (artificial language) gene/ Dogal konUUfU oimayan, farkh
diller bireyler arasmda ar!lama saglamak amacwla
oluturulmu dil. Bu tiir diller giinluk konumalarda kulla-
nilan s6zvarhijlnm smrrh olmas1 giiz iiniinde bulundurula-
rak ve Latince, lngilizce, Franstzca, Almanca gibi 90k bilinen
263
yapayzeka
dillerden sozcukler almarak Bir<;:ak yapay
dil Bunlar arasmda en unlusu Esperanto'dur.
Otekiler arasmda Universal, Ido, Oksidantal vb. bulunmak-
tarur. Interlingua, dilbilimciler tarafmdan alan
bir yapay dildir. Mehmet Muhittin tarafmdan artaya konmu
alan Bdlfbilen adh yapma dil de hi9 degilse Ortadagu ulus!a-
nnm saglamak amac1yla Aynca
bilgisayar pragramlan i<;:in kullanilan Basic, Fortran vb. de
yapay dil omekleri arasmda sa}'llmaktarur.
yapay zeka (artificial intelligence) gene/ Klsaca 'yap1m1nda insan
zekas1 gerektirecek yapabilecek makinalan yapma
bilirnl' o!arak tan1mlanan yapay zeka zihinsel
madellerinin ve ilgile-
nir. Gorse! algilama, sarun 96zme, ayun vb. alanlan ile dil-
sel uretim ve algrlama en temel kanuland1r. Dil
i!e ilgili alarak sanuncul ama<;:lanndan biri, insanla
kanuma yapabilecek bir bilgisayar iiretmektir.
yap1 (structure) gene/ Gene! alarak dilin ve dil i<;:indekl ogelerin
diizen; bir biitiinu oluturan billiirnlerin
hkh yans1tan ilikiler ailJ.. Daha dar an!amda, bu
butiin i<;:inde daha kU<;:iik birimlerin oluturdugu diizen; om.
dilbilgisinde 'tiimce yap1s1', 'klplik' yap1s1 ya da sesbilimde
'vurgu' yap!Sl. Dil oge!erinln yap! ya da dizge apsmdan betim-
!enmesi yaptsal betimleme alarak adlandtnhr. Bu tiir betimle-
mede anlamdan <;:ak bi<;:im ill<;:iitii oncelik Yap1sal yakla-
Irm benimseyen incelemeciler yaprsalct alarak nltelendirilir.
yaplbozuculuk (deconstructionism) metindilbilim Dill bir dizge olarak
goren ve an!am1 o dizgeyle yap!salciliga
alarak haz1r bir anlam bulunmadigmi, kal!cl ve surekli bir
anlamdan soz etmenin a!anaks1z oldugunu, ancak bunun
metin yorumlanamaz anlamma da gelmedigini benimseyen
akim; temel amaCJ bir metnin 'yap1s1m bozmak, varsa}'lrnla-
nm sargulamak, artadan kaldmnakbr.' Bu aki-
mm ilk ve en onemli temsilcisi Jacques Derrida'd1r. Derrida
1966'daki bir toplanbya sundugu bildiride ve daha sanrald
264
yap1m eki
yil!arda ya}'lmlanan yap1tlannda yap!salcil!ilJ. ve yap!-
salCihilJ.n oncusu Saussure'un yerleik
bir<;:ak kuram1 ve bu arada ozellikle 'anlam' kavram1m derin-
den sarsm!br. Bu baglamda bir metni yarumlamak, derin
diizlemdekl nesnel anlam1 ortaya 91karmak degil,
olanlan sm1rsrz a!as1hklan ortaya pkarmak, an-
lamm 'serbest dalaImma' alanak sag!amakt1r. Yap!bazucu-
luk akim1 Fransa'dan sanra Amerika'ya, aradan datum dun-
yaya ya}'llm!br.
yap1m eki (derivational affix) bifimbi/im Eklendigi kok ve g6vdelerin
yeni bir anlam kazanmasmr sag!ayan, klmi zaman eklendi-
gi govdelerde s6zcuk turii bakimmdan degiiklik yaratabilen
ek. Yeni age iiretmede de kullanilan yap1m ekleri addan ad
(gi!z-liik), addan eylem (gi!z-le-), eylemden ad (gi!z-le-m), eylem-
den eylem (gi!z-le-t-) tiiretebilmektedir. Aynca s1fat ve be!irte<;:
tiireten yap1m ekleri de vard1r. Tiirk<;:e'de bir koke pek 9ak
yap1m ekl eklenebilmektedir.
yap1sal DURUM (structural CASE) sozdizim Dretici Dilbi!gisinde yiik-
lenmesi sozdizimsel yani k-buyurma albnda
DURUM; ozne ve nesne kanurnlan Ad0bek1erine
yap1sal DURUM yiiklenen konurnlard1r. Yap1sal DURUM,
yiizey-yap1da yiiklenir. kr. IQsel DURUM.
yapsal sozc(ik (function word) bifimbilim bkz. sozcuk.
yap1salc1hk (structuralism) gene/ Temelde F. de Saussure'iin or-
taya koydugu gilriileri benimseyen, dala}'lsiyla dili bir yap!
(dizge) alarak goren, bir yap! ya da yap1lar taplarm alarak ele
alan, bireysel nitelikli s6z yerine taplumsal nitelikli dil'i ince-
leyen, evrimsel algular yerine, dilde aym anda bir arada bu-
lunan algulann a<;:Iklanmasi geregini benimseyen
dilbilim ortak ad1. Saussure'un 'dili kendi
i<;:inde kendisi i<;:in' tan1m!ama ilkesini benimser ve dilin dizge
oluunun Onemini vurgular, dildeki ses, sOzciik ve tiimcele-
rin degerlerinln bu dizgedekl sanucu olutugunu one
surer. Yap1sal s1mflandmna, dailJ.hm ve par<;:alama
265
yapma dll
yoluyla ortaya <;:lkanltr. Yap!salclltk dilin bir agJ, (diz-
geler dizgesi) oldugimu ve asil onemli olamn bi<;:imsel, yapl-
sal diizenlenme oldugimu one bu nederile anlam1
bir ol<;:iide ikinci plana atnuey, ve dil-toplum, dil-diinya bilgisi
ilieykilerini g6zard1 ettigi i<;:in eleeytiriye ugram1eyt1r. Dil ince-
lemelerine nesnel, kesinlemeci yakiaeynn ozellikie
sesbilim ve bi<;:imbilimde onemli sonu<;:lar ortaya <;:lkarm!eyhr.
Yap1sal dilbilim anlaJ!eyml benimseyen okullar vard1r.
bkz. Prag Okulu, Kopenhag Okulu, Da{jlhmcthk, Amerikan Ya-
pzsalctlz{jl.
yapma dil (artificial language) gene/ bkz. yapay dil.
yararlanan (benefactive) siizdizim,anlambilim Bir tiimcede eylemin be-
lirttigi hareket ya da olgudan dogrudan ya da dolaylt olaralt
pkar saglayan kieyi/kieyileri belirten age; om. Anne
yemek pi.!;irdi tiimcesinde i>in yararlanan 6 begi,
ise yararlanand1r. Kimi dilbilgisi incelemelerinde 'yaranna,
lehine, <;:lkanna' anlam1 ekiemek i<;:in kullamld1gi belirtilir.
yaratiCIIIk (creativity) gene/ 1- Dil kullamc!lannm daha once
ieyitmedikieri ya da kullanmad1kian sonsuz saJ!da tiimceyi
iiretme ve arilama yetenekieri. 2- Dilin sm!rlt SaJ!da ogeyle
sm1rs1Z saJ!da tiimce iirehne giicii; dilin a91k u<;:lu ve iiretken
bir niteligi o!mas1.
yardlffiCI ikidilllllk (sub-coordinate bilingualism) toplumdilbilim, dil edinimi
bkz. alt s1rall ikidillllik.
yardtmCI {sOzciik) (auxiliary) sOzdizim Dilbilgisinde ey-
lem obegi tanlmlamalannda eylemin arilamma ozellikie kip,
<;:ah, goriiniiey vb. balt!mlanndan katkls1 olan dil birimi; om.
Tiirk<;:e'de etmek, olmak, eylemek; lngilizce'de do, be, have.
yargllayiCI dilbilim (presciptive linguistics) gene/ Dildeki bi<;:im ve ku-
rallann kullan!ml ve uygulanmasm1, degerlendiren kii tara-
fmdan 'iyi, dogru', bu kullamm ve uygulamalann d1eymdaki
bi<;:imleri 'kotii, yanh' olaralt nitelendiren an!atan
terim. Bu yakiaey1rn i<;:inde kullamlan ol<;:iitler genellikie deger-
266
yaro
lendirmeci tarafmdan saptan1r, ozneldir, dilin betimlemesini
yans1tmaz; om. Devrik tiimce giizel degildir gibi bir tiimce
yargilaJ!Cl bir sergiler. KuraiCI dilblllm de denir.
yan (partial assimilation) sesbi/im SOzcUk ivinde degi-
ozellikier ta!yan seslerin kimi ozellikier balt!mmdan
birbirine doniimesi; om. tarihsel siire<;:te siinbiil>silmbiil,
kanbur>kambur bir <;:iftdudalt iinsiizii olan
Jb/'nin, bir sesi olan Jn/'yi etkileyerek onu yine bir
giftdudalt sesi olan Jmj'ye doniitiirmesi. Boliimsel
de denir. Tiim benzemeye gore ornegi daha azd!r.
yar1 kapantlll (affricate) sesbilgisi Bir kapanhh ile bir siirtiiniicii-
niin birleeyiminden oluan iinsiiz. Yan kapanhl!lar ses yolun-
daki kapantmm ardmdan havanm yavayava
swla 91kanhr. Hava, ilk olaralt b!rakllmasmdaki patlamanm
ardmdan siirtiinmeyle 91kar. sozciigundeki [1f], ve can
sozciigundeki [d!J yan kapant1hd1r. Patlamall-siirtiinmell veya
patlamall-s1zmtd1 da denir.
yar1dilllllk (semilingualism) toplumdilbilim Bireyin dillerden hi<;:biri-
ni etkin olaralt kullanamad!gJ ikidillilik durumu. Yandillilik
go<;:menlerin ve kendi iiikesi d!mda <;:al!an i<;:ilerin <;:ocuk-
lannda ruhbilimsel ve toplumsal apdan sorurilara yo!
a<;:malttad1r. kr. tam ikidillilik.
yani!;Jek bi{imbifim Genel bir bi9imsel
siirecin sozkonusu oldugu ulamm biitiin iiyelerinde goriin-
memesi ile ilgili ozellik. Bu niteleme, daha gok, tiiretimin
aym tiir tabarilann hepsinde degil baz1lannda olanakil oldu-
gu siire<;:!er i<;:in kullamhr; om. -(I}k bi<;:imbirimi, baz1 eylem
tabanlanndan s1fat yapar: ktr-tk, kes-ik, ytrt-tk vb. Ama biitiin
ey!em tabanlanna gelmez: 'gid-ik, 'gel-ik, 'gor-iik vb.
yar1m (heteronomy) anlombilim Anlamlan ayn,
benzer, ancalt baz! durumlarda soylenileri ayn olan sozciik-
ler; Orn. dahi 'olaganUstU yetenegi, yaratlc1 gUcU alan kimse",
dahi 'de/ da'.
267
ya11iinlii
yantinlii (semi-vowel) sesbilgisi DnsUz olarak gOren, ancak
unsuzlerin kapanma ya da surtiinme gibi do gal ses bilgisel
ozelliklerini ve siiresi unlulerden <;:ok
daha az olan ses. /y/ [jj bir yanunludur.
dili (peer language) top/umdilbilim Aym kullan-
dtgt, ozellikler gosteren dil
yazatr (transliteration) metindilbilim bkz. harf trevirisi.
yaz1 dili (written language) gene/ Mektuptan dilek<;:eye, yazth smav-
dan rapora ve bilimsel romandan oykiiye ve
vb. her tiirlu yazili anlatlmda kullantlan dil. Yaz1 dill
sal yolla ortaya olan ortak normlara ve yazma bi<;:i-
mine gore kullanilir. Roman, oykii, deneme gibi anlattlarda
ve kullantlan yaz1 dill yazm (edebiyat) dili olarak ad-
landmlrr. Geleneksel dilbilim daha <;:ok yaz1 dilinden alman
verilerden yararlamrken dilbillm sozlu dilin onceligini
vurgular. Yazt dilinde tiimceler yaptsal baklmdan sozlu dil-
den bazt aynmlar sergiler; tiimcelerde yantiimce bagla<;:lan
(iken, -Dlgl halde, eger vb.), manttksal bag!aytctlar ancak, bnnunla
birlikte, olsa da vb. daha stk kullantlrr; daha uzun tamlamalar,
yoilJ.m bilgi yti\tlmalan, edilgen yapt, gene! sozcukler yerine
ozel nitelikli sozcukler kullammt yazt dilinde daha yaygmdtr.
(graphization) gene/, top/umdilbilim Dil diizenlemesi su-
recinde dilin yonelik olarak bir yaz1 dizgesinin
benlmsenmesi, yazunm ve yaztmsal
nm saglanmas1 sureci. Tiirklye'de dil duzenlemesi surecinde
1980 oncesi ve 1980 sonras1 apsmdan birtaklm
onemli aynmlar ortaya koytnaktadJr.
yazlbilim (graphology, graphemics) gene/ Bir dilin yaz1 dizgesinin
incelendigi dal; yaz1bilim terlmi sesbillme orneksenerek ya-
Yaztbilim <;:oziimlemesinde, sesbilimde kullantlan
tekniklere benzer teknikler kullanllarak, gorse! dilin
yaratan en kii<;:iik birin!lerinden kurulu duzeni <;:oziimlenme-
ye Y aztbilim bu anlamda, halk arasmda stk s1k kul-
lanJ!dtgt gibi, elyaz1sma dayanarak ruhsal ozelliginin
268
yazlblrim
<;:6ziim!enmesi degildir.
yaz1birim (grapheme) gene/ Bir dilin yaz1 dizgesinde yara-
tan en kii<;:uk birim; orn. >a< yaztbirimi birbiriyle butunleyi-
ci dagl11m i<;:inde goriilebilecek olan (orn. tumce bir
iizel adda vb.) ya da bailJ.msiZ (orn. klmi elyaztsJ
bi<;:imlerinde) i<;:inde bulunan A, o, a gibi pek <;:ok yaztbirimcik
(allograf) ile Yaz1birimcilderin
bildiri ile, yaz1birimler ise dizgeyle ilgilidir. Bir deyile,
sesbirlm ve sesbirimcik terimlerinde oldugu gibi, yaztbirim-
cilder ger<;:ek, yaz1birimler ise soyuttur. Yaztbirim <;:iiziimle-
mesi, yazibilimin ana ugraJdJr.
yaz1birimsel siizciik (graphematic word) gene/ Yaz1da ild ucuna bo-
luk verilerek yaztlan siizcuk; iirn. c;ocuklar sabahtan beri evin
oniinde top oynuyor tiimcesinde yedi yaztbirlmsel siizcuk bulu-
nur. Y azJbirlmsel sozcuk adlandtrmasJ, siizcugun sesbilim-
sel oluumundan bailJ.msiZ olarak, siizcuk saptamas1 yapma
amactyla kurulur. Bu anlamda Ali tiimcesinde ild ya-
ztbirimsel siizcuk bulunur ama aym tiiz ii<;: yaztbirlmsel soz-
cuk ile de giisterilebilir: Ali gelmi idi. Yaz1msal siizciik de denir.
yaz1m (orthography) gene/ Bir dili yaztlatlrma sonucunda orta-
ya konan kurallara uygun olarak yazma; siizcuklerin yazt-
birimsel sunululannda ve iizerinde
sagianmt yazma bi<;:imi. Yaztm iil<;:iirllu dil ile bagtntlh olup
genellikle bu tiiriin yaztya ge<;:irilmesini anlatmaktadtr. imla
da denir.
yaz1msal sOzciik (graphematic word) gene/ bkz. yaz1mbirimsel sOzcfik.
yazm dill (literary language) gene/ Gundelik dile karJt olarak ya-
zmsal ilevi ailJ.rltkh olan, yazm yapttlannda kullantlan dil.
Yazm dilinin iizellikleri konusunda bir yoktur; bu
iizellilder ancak olagan dil kullanumyla an-
Yaz1n dilinin iizellilderi arasmda say!labilir:
a) iizellikli iigelerin yiiksek oranda kullamlmast, b) klplik bo-
yutunda <;:eeyitlilik, degieyik yaz1n tiirlerine ozgii dil kullammt,
c) a<;:tk tutum belirticilerinin stkltkla kullantlmast, yazann
269
j
yej,llnllk
ao;:tsmm yanstmast, o;:) dil kullantmlannm gorul-
me olastltgt, dil kullantmmda sapmalar, bio;:emsel
ozellikler. Edebiyat dili de denir.
yej,\inlik (intensity) sesbilgisi Sesin o;:tkartlmast srrasmda algilanabi-
len ve (genliginden) kaynaklanan ozellik.
yeni bilgi (new information) soy/em Bir sozcenin io;:erdigi bilgi tfule-
rinden birisi. Yertl bilgi fyazar tarafmdan dirtleyen-
ce f okurca bilinmedigi varsaytlan bilgid.ir; orn. Kardeim oku-
mayt t;ok sever tfuncesinde kardeim eskl bilgi, okumayt <;ok sever
yertl bilgi io;:erir. bkz. odaklama, iiznelik, yiiklemlik.
yeni iij,\e (neologism) bit;imbilim Dildekl tilretme kurallanna uygun
olarak yarattlmt olan yeni birimlerin ad1. Yertl olma, ya dilde
o giine degin bulunmayan bir gostergenin ortaya o;:tktmt (di-
zimsel ycni age) ya da eski bir gosterertle yeni anlam1 (anlam-
sal yeni oge) birletirmeyi io;:erir; om. t;evreci, vergi iadesi, kamu
ortakltg1 Tiirko;:e'de 1980 sonrasmda kuliantlmaya balanan
yeni ogelerdendir.
yeniden (reformulation) konujma Bir ko-
numa ya da tarttma ortammda kaWtmctlardan birinin
soruyufkonuyu ya da bunlarm bir bolumunu yeniden ele
almast ya da ao;:tmlamast yonelimi. Haber tartlmalarmda
kaWtmctlar sunuculann yonelttikleri sorulan hemen yantt-
lamayabilir, yantt oncesinde sorulan ao;:tmlamaya ya da yeni-
den bio;:imlendirmeye yonele bilirler; orn.
(S): Bu konuda size gerekli bilgilerin verildigi siiyltmiyor. Aym za-
manda deneyimli bir avukatsm1z. Bu davadaki delilleri nastl deger-
lendiriyorsunuz?
(K): Bilgilendirildigimi siiyliiyorsunuz ama samgt heniiz dinlemedi-
gimi belirtmeliyim.
Yeniden bio;:imlend.irme, katJhmcmm o;:ok yonlu bir soruyn
nasi! o;:oziimledigini belirlerken aynt zamanda soruya kesin
yan1t vermekten kao;:mmasmt da sagiayabilir.
yenlden (rclcxification) toplumdilbilim ilikl dillerinin
kokenlerini ve aralanndakl bagtntJlan ao;:tklayan ve kuram
270
yenlden yazma
olarak da adlandmlan bir terim. <;:eitli sorunlar io;:eren bu
kurama gore Avrupa dilieri temeline dayanan ktrma dil ve
ktrma anadilieri tek bir kaynaktan tilremitir. Bu kaynak
ortao;:agda Akdeniz 'de kullantlan ve Sabir diye adlandml,..r:
bir geo;:er dildir. 15. ve 16. yUzytllarda Portekizce, bu dile daya-
narak yeniden ve Portekizce temeline dayanan
ktrma dil yaytlarak ticaret dili olarak Daha
b':' ktrma dil de yeniden Franstzca, lngi-
lizce ve Ispanyolca'ya dayal1 ktrma dil haline
yeniden yazma (rewriting) sozdizim Oretici Dilbilgisinde, obek ya-
ptstm iireten kurallann bio;:imsel (X->Y). Bu bio;:irnde,
"Soldaki ulam1 sagdaki gibi yaz" artlatJmi bulunrnaktad!r- bir
yaptsal ogeyi, bir ya da daha fazla oge ile
dayamr.
ZO _, AO EO
AO _, SA
EO _, E
vb.
Yeniden yazmanm d.iger ilbek yap! tekniklerinden
(bkz. ve dallanma) ayrtlan yam, yalmzca gilsterirnsel
olrnamaSJ, ilbek yapmm iiretirnse) yetenegini de bio;:im-

yenidilbilgiciler (neogrammarians) gene/ 18701erde Leipzig Oniver-
sitesi o;:evresinde toplanan ve daha o;:ok filoloji
alanmda dilbilimcilere verilen ad; en onemli ilkeleri
'ses kurallan'mn kesin oldugu ve omeklere izin ver-
medigi Ses kurallanmn ao;:Jklaytcl olrnadtgt du-
rurnlar 'ornekserne' ile apklanrnaktadtr; bir artlatJmla,
omekler diizenli ilrneklerin yeni bir uyarlarnasm-
dan bir degildir. Yenidilbilgiciler tarafmdan ilnem
verilen bir konu da tarihselliktir; dilsel incelemenin
ternel arnact bir dilin taribsel betirnlenrnesidir.
Yenidilbilgicilerin yonlerinden biri, dilsel inceleme
k?nusun_:>n dil dizgesi olmaytp, bireyde odaklanan dil (birey-
dil) oldugunu one surmeleridir; bu gruptaki dilciler dizgeci
degil, atomcu bir dil inceleme yonteml Ye-
271
yerad1 bilimi
nidilbilgiciler arasmda Brugmann, Leskien, Osthoff, Sievers,
Delbriick, Vemer bulunur.
yerad1 bilimi (toponymy} gene/ Adbilimin, yer adlannm geliimi,
kayna@, da@.hmt ile ilgili alt dah. Suadt bilimi (hydronymy) ve
dagadt bilimi (horonymy) gibi alt dallan bulunmaktarur.
yerel (local variety) toplumdilbilim Bkz. ag1z.
yerellik (locality) siizdizim Dretici Dilbilgisinde hcrhangi bir ilke-
nin, belirli bir sozdizimsel alant gozetmesi. Bir ilemin oge-
lerinin ait oldugu t:Umce i9inde yer aldt@m belirtir; iim. Alt-
tahk Koulu, AdObegi, TUmleyici gibi stmrlama budakianm
tan1m1 i9ine alrr, yiinetim, k-buyurma alanma dayamr.
yerinde (in-situ) siizdizim Bir tumcede bir ogenin derin yaptda
bulundugu konumda bulunmas1 niteligi; iim. TUrk9e'de ne-
iibekieri, !ngilizce'nin tersine, yiizey-yaptda yer degitirmez-
ler, aym ilevde alan adiibekierinin bulundugu konumdadtr-
lar; iim. Telefonda kiminle konw;uyorsun?
(established) siizcilkbilim !ster kurumsalla-
ma ister siizlukselleme yoluyla olsun, bir dilin s6zvarll@na
girmi age. Bu anlamda olUIDU siizcuk, anhk oluumlarla
karIilik kurar.
(insertion) toplumdilbilim TUmcei9i kod degitiriminin
a\;lkianmasmda dillerden birinde sozdlzimsel 9er9eve beJir-
Jendikten sonra bu 9er9evenin her iki dilin bagimh ve ba-
@mstz bi9imbirimleri tarafmdan dolduruldugu varsaytmma
dayanan yakialffi. kr.
yerli dil (vernacular) toplumdilbilim Bir ulkede ya da biilgede \;Ok
yaygm olarak konuulan Ol9iinletirllmemi anadili.
(vernacularization) toplumdilbilim Dil dlizenlemesini yOn-
lendiren llkelerden biri olarak toplumda yaygm olarak konu-
Ulan bir yerli dilin gelitirillne ve resmi dil olarak benimsen-
me sureci; om. Tanzanya'da ba@msiZh@n kazamlmasmdan
sonra geni halk kitlelerinin bildigi yerli bir dil ollnas1 nedeniy-
272
yeterlik diizlemleri
le !ngilizce yerine Suahili resmi dil olarak benimsenerek yer-
liletlrme ger9ekietirilmitir. Biiylece bir ticaret dill
ollnasmdan, bir bakastmn da yazm gelenegi taunasmdan
kaynakianan hangisinin ulusal dil olaca@ ile ilgili sorunlar
Suahili'nin duzenlenip gelieytirillnesiyle ortadan kaldmllntbr.
yeterlik diizlemleri (levels of adequacy) gene/ Ozellikie Dretici Dil-
bilgisi kuramCilannca kullantlan, dilbilgisinin ulaabilecegi
baan diizeyini giisteren bir terim. Bu ii9 yeterlik
duzeyinden soz edilir: (i) gozlem yeterligi, bir dilbilgisinin be-
lirli bir veri iimegini butilnuyle uretebilmesi; (ii) betimleme
yeterligi verilerin iitesine konuurlann sezgilerini de
betimleyebilmesi; (iii) a9tklamayeterligi ise betimleme yeterligi
alan dilbilgisel olgulan olarak tammlanabillr.
yeti (competence) siizdizim Dretici doniiiimlu dilbilgisi anlaytm-
da kiinin dil dizgesine ilikin bilgisi. Bu bilgi kiisel etmen-
lerden ve baglamdan ba@msiZ, soyut bir dilsel bilgidir. Edin9
de denir. krey. edim, edinci.
Yetinmeci (Minimalist Program) siizdizim Dretici Dilbilgisi
Kurammm 1993'ten sonra geliitirillni alan evresi; bir iince-
ki evre alan Yiinetim ve Baglama Kurammdan farkll olarak
tilmuyle yap1sal ilikiler iizerine kurulmu alan yiinetim kav-
ramt yerine evrensel dilbilgisinin dilde tutumlulugu saglayan
bir dizi evrensel llkeler ve degerleri diller taraftndan belirle-
nen degitirgenler dizgesinden olutugunu iine surer.
yetkinlik diizlemleri (levels of adequacy) bkz. yeterlik diizlemleri.
ytldtz(ll) bi9im (asterisked) gene/1- Ezamanll dilbilimde dilbilgisi
kurallanna aykm alan ya da kabuledillrligi bulunmayan bi-
9im; iim. 'geliyorduz. 2-Tarihsel dilbilimde yazili kamta dayan-
mayan, varsaytmsal alan ya da yenlden oluturulan bi9im.
yineleme (reduplication) bi>imbilim bkz. ikileme.
yinelemeli (recursive) siizdizim Dretici Dilbilgisi'nde iibek yap1s1
kurallanna gore bir iibek yap1smm ayn1 tilrde bir iibek ya-
273
yinelemeli dongiisel
p!Slffi liretmesini sagiayan ozelJik; Om. Biitiin gazetefer (herke-
sin {okullann yann kapalt olacagtm] bildigini] yaztyor] rumcesinde
[Biitiin gazeteler ............ yaztyor] ana tlimcesi {herkesin ............ .
bildigini] yanttimcesini ve o da [okullann yann kapalt olacagmt}
yanrumcesini bir bir list tlimce yeni
rumce
yinelemeli dOngiisel (successive cyclic movement) sOzdizim Ore-
tid Dilbilgisinde birden fazla dongtisel alan! kullanan
om. TUrkge'de Mastarh (:ift Edilgen yap!lan bu tfu
igerir: Om. [Diinyamn birqok yerinde insanfar; ( t2; {t; katJedif}E6 me}
0
J
TOM
6
-ye ba,landt] ttimcesinde insanlar adobegl, nesne
konumundan, once ozne konumuna, oradan
da bo ana ozne konumuna yinelemeli olarak
yogun (compact) sesbilgisi Ay!TIC! ozellikler kurammda seslerin 91-
kanld!gJ. yerlerde meydana gelen ag1klayan 6zel-
liklerden biri.
yorumlama (interpretation) edimbilim kod gozme ile ula-
bildiri igerigine o andaki rum ve baka
gergevesinde yeniden anlam veriimesi sfueci. Kimi dururniarda
kod gozme ile aniarnla yarurnlama sonucu ulaJ.!an
aniam arasmda herhangi bir aynm ortaya glkmamakta, kimi
zaman ise ikisi arasmdaki aynm gok bliytik alabilmektedir.
yoneten (governor) sozdizim Oretici Dilbilgisinde, yonetim tanlml-
na gore yonetilene k-buyuran age. bkz. yonetim.
ytinetilen (governec) sOzdizim Dretici Dilbilgisinde, y6netim tanl-
mma gore yonetenin k-buyurdugu 6ge. Bkz. yonetim.
yOnetim {government) sOzdizim Dretici Dilbilgisi Kuram1n1n YOne-
tim ve Baglama Kurammda bir baeym yans1mas1 iginde alan
diger ogelerle ilieykisi; baey alan yoneten, digeri yonetilendir.
Yonetim, yoneten bam yonetilende durum eki gibi olmas1
gereken dilbilgisel ozelligin belirmesini saglar. Yonetim yapl-
sal ilikiler alan k-buyunna ya da b-buyurma iginde
uygulamr. k-buyunna en ktiglik yonetim ilieykisini tammlar.
274
yonetim ulamo (YU)
Bu altkurama gore yonetim eyoyle tammlanmaktad1r: E{jer a
b'ya b-buyuruyorsa ve a'yz dt$anda btrakacak biqimde b iqin
engel olacak bir g yoksa, a b'yz y!Jnetir. Yonetim kurarmna
gore, nesnelerin -(y) I durum eki almas1 k-buyunna iliki-
si lizerine kurulu yonetim ile aglkian1r. B-buyurma i!ieykisi
tizerine kurulu yonetim ise oznelerin yalm halde almasm1
aglkiar. Yonetim tan1m1 6zellikle baey ularniar ag1smdan ay-
nmlaeyml ve ttirlere aynimltlr. bkz. tam yonetim, R-yonetimi,
onciil-yonetimi.
yonetim ulamo (YU) (governing category) sozdizim Dretici Dilbilgisi-
nin Yonetim ve Baglama Kuram1 gergevesinde, adobeklerinin
gonderimsel ozelliklerini dtizenleyen baglama ilkelerinin ta-
rudzgJ. sozdizimsel alan, yerellik. Bir adobeginin yonetim ula-
rm, kendisi ile birlikte yoneteni ve ulaey!labilir ozne/OZNE'sini
igeren en ktiguk s6zdizimsel aland1r.
YOnetim ve Baglama Kuram1 (VB) (Government and Binding Theory)
sozdizim Dretici Dilbilgisi Kurammm dilbilgisini ilkeler ve de-
gieytirgenlerden kurulu bir list dizge alarak goren bigimi. like
bir evrenseldir ve degitirgen, ilkenin dillere gore degerini be-
lirler. Dilbilgisi, her biri ayn bir !rural dizgesi alan bir dizi mo-
dul ve bu modlillerin etkileeyimde bulundugu bileeyenlerden
alueyur. Aslmda, dilbilgisinin b6lumlerinden ikisine kuramsal
almayan tabanlarda "ayncal1k" tanwan bir adland1nnad1r.
YB ve Chomskyci Dilbigisi'nin 1993'ten bu yana gelieytirilmek-
te alan bigimi Yetinmecl l(izgi, ilkeler ve Kuramo
alarak da adlandmhr.
yonlenme durumu (allative) bi>imbilim Bir yere dagru gitme hareke-
tini belirten durum eki; dilin durum ulam1 iginde ginne du-
rumu, gzkma durumu gibi yer ve zamana ilieykin yerel durum
eklerinden biri. Fince'de bulunur.
iinsiiz sesbilgisi 1- (Ienis) Goreceli alarak daha az bir
kas ve saluk gabas1yla 91kanlan linstiz. 2- (soft consonant)
AgJ.zdaki kaslarm geveyek durumunda ve agJ.z yalundan gegen
havadaki basmcm azalmaswla gergekleen linstiz. Rusga'da
275
yutak
sert unsiizlere karlt olarak yumuak unsiizler de vard1r ve
bunlar damaks!llalp yumuamllard!r.
yutak (pharynx) sesbilgisi Ses yolunda en list ucu burun, ortas
1
a!jlz, alb da ag1lan boluk.
yutaks1l (pharyngeal) sesbilgisi (:lk! yeri dilin kiikiiyle bogaz ge-
peri arasmda, art damag.n gerisinde olan unsuz. Arapga'da
yutaks1l sesler vard1r.
(pharyngealization) sesbilim Baka bir yerde g!ka-
nld!g. halde aym anda yutakta da bir daralma ile pkanlan
seslerin durumu; gevriyaz1da sesbirimi ortalayan [-] imi ile
giisterilir.
(rounding) sesbilim Diiz futlunun, yamndaki dudaksil
unsiizUn etkisiyle yuvarlak unluye di\niimesi; iirn. Tfukge'de
tarihsel sfueg iginde kamr->kavur-, qalnk>qabuk o!UU.
yuvarlak iinlii (rounded vowel) sesbilgisi Dudakiar yuvarlak durum-
da iken <;:!kanlan unlu. '!Urkge'deki Jo/, ji\j, fuf,
Jii/ yuvarlak unlulerdir. kr. diiz iinlii.
yiiklem (predicate) sozdizim Tilmcede iizne d!mda kalan i\gelerin
oluturdugu temel iige. Yukiem gogu zaman bir eylem, ya da
eylem iibeginden oluUr. (:ocuk okula gitti tiimcesinde okula gitti
yiikiemdir. Yukiem gene! dilde gogu zaman yanh olarak salt
eylem igin kullan!lmaktadrr.
yiiklemcil (predicative) sozdizim Eylem6begi'nin ba! konumun-
daki i\ge. Bu iige [+Eylem, -Ad] iizellikli ise eylemcil yuklem,
[-Eylem, +Ad] iizellikli ise ads1! y(jkiemdir; iirn. Ali
MkJJlL.
yiiklemlik (comment) sozdizim, onlombilim Dilbilgisi ve anlambilime
gore, tiimcenin bilgi yap1s1 gergevesinde, tiimcenin yeni bilgi
sunan biilumu. Geleneksel i\zne-y(jkiem aynmma segenek
olarak sunulan ikili diizenleme, Yukiemlik tiimcenin yoru-
mu (topic) hakkmda bilgi verir; iirn. Ben dun gordiim
tiimcesinde 'ben' kiisini anlatan bi\lum d!mda kalan bi\lum
276
yiiklemcll bi9imsel dizge
y(jkiemliktir.
yuklemcll bi9imsel dlzge (predicate calculus) anlambilim Man11ktan
odlln<;: ahnan, tiimce anlammm <;:iiziimlenmesinde kullan!lan
bir terim. Bu yakiarma giire 'tiimcer!ln anlarm bir i\nerme-
dir.' 6nermeler y(jklem ve adhklardanjtemel iige (argument)
oluur. Tilmce yap!Sl iginde genellikle eylemler yiikiem ile-
vini ustlenir ve bag.nusal terimlerdir. Adhklar ise <;:ogunluk:la
ad niteliklidir ve bag.nt!lanan terimlerdir; i\rn. (:ocuk okula gitti
tiimcesi (git) qocuk, okul bigiminde simgelenebilir.
yiiksek (high) sesbilgisi Dilin olagandan daha yukandaki konu-
munda <;:Ikanlan ses; iirn. kapal! ur!luler ve damak unsuzleri
y(jksek seslerdir.
yiikseklik (pitch) sesbilgisi Akustik sesbilgisindeki stkilk kavram!-
na kar!llk gelen dir!leyi sesbilgisinin bir iizelligi olup, ses tel-
lerindeki rum titreimin say:tsmi giisterir ve hertz ile iilgulur.
yiiksek seslilik (loudness) sesbilgisi Hava baskls1 sonucu ses telle-
rindeki titreimin buy(jklugune bagi1 olarak ses yeginliginin
y(jksek iilgulerde 91kl!.
yUkselen ton (rising tone) sesbilgisi, sesbilim stras1nda ses-
lerin titreeyimindeki yUkselme dolay:ts!yla seslemin tiz si\yle-
nieyi. (:ince gibi dillerde si\zcuk duzeyindeki ton degieyikligi
siizcukler arasmda anlam farklm, lngilizce gibi dillerde ise
y(jkselen ve algalan tonlar si\zdizimsel yap!lann ezgi dizgeleri
arasmdaki ilevsel farkl yans1tmaktadJr.
yiikseltme (raising) sozdizim Dretici Dilbilgisinde, bir alt tiimce-
nin Ogesinin, birUsttekiyaptyaytkmast; Om. Onlarbeni{Sivas'a
gitti] samyor, Sen [smavt kazandt] gibi duruyorsun. tiimcelerinde,
tUmcenin Ozneleri list tiimcede, srrastyla nesne ve
iizne konumlanna y(jkseltiimieytir. Bu giiriinumler, sJraswta
ozneden nesneye yilkseltme ve ozneden ozneye yilkseltme,
bu tur yap!lara izin veren ana eylemler de yilkseltme eylem-
leri olarak bilinir.
277
yiiz
yiiz (face) toplumdilbilim Dil taklmlan tu tum. Brown
ve Levinson yiizu "her bireyin edinmek istedigi toplumsal oz
imge" olarak Ashnda bu terim, top-
lumsal 6riintiisu i<;inden vurdugu bir 6z im-
gedir, degerler butiinudiir. ne iil<;iide kendi
(6z) benligini ctwan vurmak isteyecegi ya da ne 6l<;ude top-
lumsal bir kimlilt benimseme egiliminde oldugu toplumun
kendi i<;:inde 'bireysellilt' kavramma getirdigi tan1mla orantili
olarak ve toplumlara gore farkhhk g6sterir. Brown ve Levin-
son taVIr kavrammda olumlu yiiz ve olumsuz yiiz olmak uzere
iki oldugunu Olumlu yiiz toplumsa]
degerlere y6neliktir, tarafmdan kabul gar-
me, begenilme ve takdir edilme arzusunu g6sterir, toplumsa]
aidiyeti Olumsuz yiiz ise kendi alanmda,
kendisine istekleri ve rahatstz edilmeme konulannda
6zgiir b1rakllma arzusunu g6sterir. Olumlu yiiz
puriizsiiz saglar, olumsuz yiiz ise birta-
klm hkanikllklara yo! a<;:ar.
yiiz sakm1m1 (face saving) edimbilim, anlambilim Genellikle
cmm zor ya da utandmc1 bir duruma iinlemek
amac1yla dolayh s6zeylem yoluna om. Bir ktz
sinemaya g6tiirmek isteyen bir erkek <;ocugun
reddedilme korkusuyla dogrudan Sinemaya gidelim mi? demek
yerine C:oktand1r sinemaya gitmedik ya da Bugiin iigleden sonra 4in
var mt? bi9iminde konurnast.
yiize yonelik tehdit (face threat) toplumdilbilim bulu-
nan 6zdeger ya da toplumsal deger gereksinimlerini
tehdit etme y6nelimi. Brown ve Levinson yiize y6nelik tehdit
stratejilerini
yiizey yapo (surface structure) siizdizim Oretici Dilbilgisinin ilk d6-
nemlerinde (bkz. Dilbilgisl, OIQiinlii Kuram) d6nu-
kurallannm uygulanmasmdan sonra elde edilen ve
yalntzca sesbilimsel kurallara girdi alan yap1. Sonralan (bkz.
OIQiinlii Kuram, OIQiin
Iii Kuram) bu yap1mn anlambilimsel kurallara da girdi
278
yiizey-yapo (y-yapo)
turdugu Yonetim ve Bagiama Kuram1'nda,
bu adland1rmanm yerini yiizey-yap1
yiizey-yapo (y-yapo) (s-structure) siizdizim Oretici Dilbilgisi Kuraml-
nm ilk d6nemlerinde Sesbilimsel Bi<;im ve Manhksal Bi<;ime
girdi alan, silme ve siizge<; gibi uygulanmasmdan
once adzl ve izleri i<;eren yap1d1r. Yonetim ve
Baglama 6ncesindeki yiizey yap1 teriminin yerine
sesbilimsel olarak yaplYJ i<;ermez.
279
z
zaman (ZAM) (tense) siizdizim Eylemin giisterdigi i, olu ve duru-
mun gergekleme diinemini dilbilgisel o!arak belirleyen ulam.
Evrensel zaman ile dilbilgisel zamaru aYJrmak i9in ikinciye ey-
lem zaman1 denir. Geleneksel olarak imdi, gegmi ve gelecek
olarak uge aynlan zaman biilumlemesi kimi diller igin gegerli
o!mayabilir. Bu nedenle burun eylem zamanlanm kapsamak
uzere ge9mi-ge9mi dll, gelecek-gelecek dll turunden Sl-
mflamalar da vardtr. Eylem zamanlan ile giirunu ve kip de
kimi zaman birbiriyle iirtuur; iim. TUrkge'de kip belirtegleri
k:ullarnlmas1 zaman ile kip aynnu yapmaYJ kimi zaman giig-
letirtr: Yann mutlaka gelirim rnmcesinde yann belirteci gelirim
eylemine ge!ecek zaman degeri vertrken mutlaka zorunluluk
kipi degeri katmaktadrr. Geleneksel dilbilgilerinde TUrkge'de
eylem zamanlan gene! olarak yalm ve bileik zamanlar ola-
rak ikiye aynlrr. Yalm zamanlar imdi, ge9mi, gelecek ve ge-
ni zaman, bileik zamanlar ise hikaye, rivayet, koul bileik
zamanlan olarak belirtilir. Ancak dilbilimdeki yeni giiruler
llgmda bun! ann kip ve giirun U ile ilikilerinln niteligi ara-
tmlmakta ve yeni bir smfland1rmaya gidilmektedir.
zamanh tiimce(clk) (tensed clause) siizdizim <;:ekim,'i [+ZAM] iizellik-
li rumce(cik). TUrk9e'de, yalmzca geleneksel kip belirleyicile-
rini i9eren ve -rnA, -mAk, -I'> mastar belirleyicileri ile giirunen
tumce(cik)ler dlmda kalan rnmceler zamanlldtr. kr. zaman-
SIZ tiimce(cik).
zamans1z tiimce(clk) (untensedclause) siizdizim <;:ekim,'i [-ZAM] iizel-
280
zaylf sezdirim
!lkli rumce(cik). TUrkve'qe, yalmzca geleneksel kip belirleyici-
!eri i9eren ve -rnA, -mAk, -l'> mastar belir!eyicileri i!e giirunen
rumce(cik)ler, zamans12drr. kr. zamanh tiimce(cik).
zay1f sezdirim (weak implicature) anlambilim, edimbilim Bir sOzce tara-
fmdan kuvvetle sezdirilen anlam1 izleyen ve konuucunun
daha az sorumluluk alabi!ecegi ve daha gok dinleyicinin iiz-
nel vlkanmlanna dayanan sezdirimler; iim.
A: Bir parqa kek altr mtStmz?
B: Hamur ii yemiyornm.
konumasmda, B, verdigi yan1tla, ag1k ve kuvvetli bir bivim-
de kek teklifini geri 9evinnekte ve Hayzr demektedir. A, bu
yan1b bulurken B'den destek almaktad1r. Oysa bildiriim
A'n1n Hayzr yan1tlna u l a ~ m a s He sana ermez; Om. konul}ma
s1rasmda masada biirek, manb ve baklava da bulunmakta-
dtr. Bu durumda, B'nin bOrek, manti ve baklava da yemem
demi oldugu duunulebilir. Buna ek olarak, yine B'nin Sag-
l!{jJma 6zen g6steriyorum, Kiloma dikkat ediyorum, Y az mev-
simi yakla'ilYOr ve plajdaki g6riintiimii dii$iinmek zorunda-
ylm, Bir part;a meyvaya hayzr demezdim gibi sezdirimleri de
ilettigi siiylenebilir. lte giderek za}'lflayan ve konuucunun
dogrudan sorumluluk almayabilecegi, ama daha 90k dinleyi-
cinin sevecegi iincullere dayanan bu rnr yorumlamalara zaYJf
sezdirim denir. ZaYJf sezdirim kavram1, iir dilinde yarablan
anlam zenginligini av1klayabilmek i9in bavurulan iinemli
bir kavramdtr ve yananlam olgusunu avlklamakta kullanl-
llr. DolaysiZ, a91k ve kuvvetle sezdirilen anlam!ardan 90k, za-
Yif bigimde sezdirilen anlam katman!annm devrede oldugu
imgeye dayah iirsel siiylemde, sorumlulugun 9ogu okurun
uzerindedir.
zenginle,tirme (enrichment) edimbilim Bildiriim s1ras1nda Ure-
tilen siizcelerin eksiksiz iinenneleri ifade edebilir duruma
gelebi!me!eri i9in, dinleyiciler tarafmdan oluturulacak bag-
lam uyannca bu iinermelere 9Ikanmsal ilem uygulanma-
Sl sfueci. Bildiriim s1rasmda siizcelerin 9Ikanmlar yoluyla
zenginletirilmeleri gerekmektedir. Paspasm altmda, Yann, (:ok
281
zincir
Bunu ona ver, Umut'u giirdUm gibi sOzceler ancak yet
. . . . ennce'
sonra, Dt$ kapmm anahtan paspasm altmd
DUnya. Kupast finali yann oynanacak, Olmek i9in genf"(i
1
Bu
karde$1-ne ver, DUn gece Umut'u rUyamda giirda.m gibi Onennele
..
latabilU: duruma gelebilirler. Geleneksel edimbilim
lannm ilgi alaruna g>rmeyen bu tilr <;Ikanmsal bili _
sel <;er<;evede ylirutillen edimbilim onem!i :
tutmaktad!r. S!rasmda uretilen sazcelerin
anermeleri ifade edebilir duruma gelmeleri i<;in dinleyiciler
baglam uyannca bu anermelere
91
_
uygulanmas1 sureci.
zincir (chain) sozdizim Dretici Dilbilgisinde age ile arka-
smda b1raktJ@ iz(ler) arasmdaki baglantJ; ilk age "zincirin
bal'', son oge de ('zincirin kOkii"dUr. Bu ara9,
konuma agenin, nasi! hala i<;sel rol gibi
garunumleri apklar. BaglantJ, genellikle alta dik
<;izgilerle veya <kltap,. t,> bi<;iminde gilsterilir; arn. Kitap. [t.
okunj-du ' '
zorunlu denetim (obligatory control) sozdizim Dretici Dilbilgisinde
ADIL'm soyut yorumlanma olas!l.J@mn bulunmad!@ denetim
tilru. Bu tilr denetimde, denetleyen ADIL'a k-buyurma!
1
d
1
r;
arn. Ali, [ADIL.;, ders qal!mak} istemiyortilmcedesinde Ali denet-
leyendirve tilmceye, do!ay:tsJYla onun aznesine, yani
ADIL'a k-buyurur. Ali'nin, babast, da [ADIL.;. ders qal!mak} istemi-
yortiimcesinde ise Ali, ana Oznenin konumunda-
d!r ve benzer konumdaki tilmcecige k-buyunnamaktad1r; de-
netleyen Ali'nin babast, ktsaca babad1r. seQimlik denetim.
zorunluluk (obligation) anfambilim,bifimbiJim,sOzdizim Zorunluluk belir-
ten klplik bi<;imi; arn.TUrk<;e'de Bu ak,am ders qal!!fmal!ytm tum-
cesinin eyleminde bulunan {-mAll} eki zorunluluk belirtir.
282
DiLBiLiMCiLER
A{lakay, Mehmet Ali (1893-1965) Istanbul T1p FakU!tcsi'ni bitir-
di (1917). yarelerdc heklmlik yapt1. 1937-46 y:tllan ara-
smda Gaziantep milletvek!li olarak TBMM'ye girdi. Turk Dil
Kurumu'nda garevler ustlendi, s5zluk kolu
yapt1 (1941-62). Kelime Yapma Yollan (1943),
TUrk9e S6zlilk (1945).
Aksan, Dogan N. (1929-2010) Ankara Dniversitesi Dil ve Tarih-
Cografya FakUltesi TUrk Dili ve Edebiyau Balumu'nu bitirdi.
1958 yilinda doktor (Ankara Dniversitesi), 1964 y:thnda do<;:ent,
1972 y!lmda profesar oldu. Bonn Dniversitesi'nde
yapl!, Frankfurt Dniversitesi'nde konuk agretirn uyesi olarak
bulundu. 1982'de Dil ve Tarih-Cografya Fakilltesi'nde dilbili-
min anabilirn dal.! (sonra balum) olmasma katktda bulundu.
Bahca yap1tlan Anlambilim ve TUrk Anlambilimi
(1971}, Tartl$!lan Sozcilkler ve Ozle$tirme Sorunu (1976), Her
Yonilyle Dil. Ana 9izgileriyle Dilbilimi (1977) II (1980}, ill (1982),
Tilrk9enin Gilcil (1987), $iir Dili ve Tilrk $iir Dili (1993}, Tilrk-
renin Sozvarlt{jt 1996), Halk $iirimizin Gilcil (1999), Tilrkiye
Tilrk9esinin Diinil Bugilnil Yanm (2000), Eski Tilrk9enin izle-
rinde (2000), Cumlw.riyet Doneminden Bugilne Omeklerle $iir
<;ozilmlemeleri (2003), Tilrk9enin Ba{j!ms!Zltk Sava;;n (2007),
Tilrk9eye Yans1yan Tilrk Killtilrll (2008}.
Aksoy, Orner As1m (1898-1993) Istanbul Hukuk FakU!tesi'ni bitir-
di, savc1hk, avukatl!k, iigretJnenlik, halkevi uzun
y!llar TUrk Dil Kururnu gene! yazmanhg1 yaptJ, Gaziantep
milletvekili olarak 1945-50 aras1 TBMM'de garev ald1. 1941'de
TUrk Dil Kurumu Derleme ve Tarama Kolu geti-
rildi ve arkadalanyla birlikte TUrk<;e'nin en anemli kaynak-
lan say!lan Derleme Sozlil{Jii. (12 cilt) ve Tarama Sozlil{Jii.'nun
haz1rlanmasmda emeg:i ge<;tl. Dil Yanlt$lan
birka<; bask! yaptJ ve bu dogrultudaki iltekl an-
culuk etti. Sonraki y:tllarda birlikte Ana Yaztm
Ktlavuzu (1987) adh ortaya <;:IkmasmJ saglad1. Oz-
283
Dilbilimciler
leeytirme anlayteylmn ve giirueylerinin gelecege aktanlmas
1
igin
1994 ytlmda ailesi tarafmdan (Dil Demegi ile ieybirligi yaplla-
rak) her ytl verilmek uzere adma bir iidul kondu. Baeyhca ya-
pltlan eyunlard1r: Gaziantep AgZl (3 cilt, 1945-1946), Atasiizleri
ve Deyimler Siiz!Ugu I (1971), II (1976), m (1976), Dil Yanhlan
(1980), Dil Gen;;egi (1982).
Banguoi\llu, H. Tahsin 1904-1989) Istanbul Dniversitesi Edebiyat
Fakiiltesi'ni bitirdi (1930). Ilk giirevi Gazi Egitim Enstitiisu
edebiyat iigretmenligidir. Almanya'da Berlin ve Breslau'da
eski Osmanhca iizerine doktora yaptl (1932-36); diinueyte Dil
ve Tarih-Cografya Fakiiltesi'ne TUrk Dili dogenti olarak atan-
dl, ayru zamanda Devlet Konservatuan'nda sesbilgisi dersleri
verdi. Ankara ve Istanbul universitelerinde profesiir olarak
giirev yaptl. Milletvekilligi, senatiirluk, parti baeykanhgi, 1948-
50 ytllar1 arasmda da Milli Egitim Bakanhgi yaptl. Politika-
dan aynhnca 1955-59 ytllannda Londra Dniversitesi School
of Oriental and African Studies'de kareyilaeyt!rmal! TUrk dilleri
dersleri verdi. 1960-63'te TUrk Dil Kurumu baeykanhgi, 1963-
66 arasmda Halkevleri gene! baeykanhgi yaptl. Baeyhca yaplt-
lan eyunlard1r: Anahatlanyla Tilrk Grameri (1940), Dil Bahisle-
ri (1941-42), TilrkQenin Grameri I: Sesbilgisi (1959), TilrkQenin
Grameri (1974).
a ~ k a n Ozcan (1929-1997) Istanbul Dniversitesi Edebiyat Fa-
kiiltesi lngiliz Filolojisi'nden mezun oldu. 1953'te aym biilum-
de asistan olarak gaheymaya baeylad1. 1953-55 ytllan arasm-
da Michigan Dniversitesi'nde doktora Qaheymalanm yliruttii.
1955'te TUrkiye'ye diindukten sonra doktorasm1 bitirdi ve
universitede, Harp Akademileri'nde ve Robert Kolej'de ders
verdi. 1959'da dogent, 1968'de profesiir oldu. 1961'de Lond-
ra Dniversitesi'nde 9al1eymalanm surdurdu. 1972'de Istanbul
Drilversitesi Yabanc1 Diller Yuksek Okulu'na kurucu mudur
olarak atand1. 1984'te Marmara Dniversitesi Fen-Edebiyat
Fakiiltesi lngiliz Dili ve Edebiyatl Biilumu, daha sonra Ata-
tiirk Egitim Fakiiltesi lngiliz Dili Egitimi Biilumu'nde iigretim
uyeligi yaptl ve biilum baeykanhginda bulundu. Baeyhca ya-
p!tlan eyunlard1r: Fonemik Tahlilde Kzstaslar Meselesi (1955),
284
Dilbilimciler
Lengilistik Metodu (1967), Yabancz Dil Ogretimi. ilkeler 9iizilm-
Zer (1969), Bildiriim. jnsan Dili ve Otesi (1988), jngilizce Siiz-
cilkleri Sesletim Kzlavuzu (1994).
Benveniste, Emile (1902-1976) Hint-Avrupa dilbilimi ve gene!
dilbilim konusunda kuramsal Qaheymalanyla tanm1r. Siizvar-
hgindan yola Qlkllarak Hint-Avrupa toplumunun niteligini
araeytlran gaheymas1 (1969), klhc1 ve eylem adlan konusundald
9
aheymalan ve iizellikie Iran dilleri konusundald gaheymalan
aml:maya deger. Genel Dilbilim Sorunlan (Probleme de lingu-
istique g{merale) bahkh iki cilttik yap1tl gene! dilbilim kura-
roma iinemli bir katkl olarak degerlendirihnitir. Bu kitapta
ele alman konular arasmda iletieyim ve siizcenin niteligi ve
ozellikie 'konueyamn temel oldugu' dueyuncesi dilbilim d!mda
da yankl uyandlrmleytlr.
Bloomfield, Leonard (1887-1949) Amerikan yap1salciligimn ku-
rucusu. Bloomfield'm iizellikie Language adh kitabmda dile
getirdigi giiruler Amerikan yap1salcihgimn temelini olueytu-
rur. Bloomfield dil birimlerinin betimlenmesinde bulgulama
i:;\lemleri (discovery procedures) Uzerinde Ozellikle durur. Dilbili-
min fen bilimleri anlammda nesnel bir bilim olmas1 yolunda
9aba giistermesi Bloomfield'! biqimi vurgulamaya yiineltlniey-
tir. Dil incelemelerini, iizellikie de dil iigrenimini davrameyg1
ruhbilim terimleriyle bir uyaran-tepki ilieykisi 9er9evesinde
a9lkiamaya Qalieymi, bu nedenle anlamm o giinlerdeki bilgi
9er9evesinde a91kiamanm giiglukierine deginerek daha 90k
bi9imbilim ve sesbilim gaheymalanna agirhk vermieytir. Ame-
rika Dilbilim Demegi'nin yaytn orgam Language dergisinin
kurucusu alan L. Bloomfield 6zellikie aeym bi9imci g6rueyleri
ve anlam1 arkaplana atmas1 nedeniyle eleeytiriye ugramltlr;
uretici dilbilim bir baklma Bloomfield'in giirueylerine tepki
olarak ortaya 91klmeytlr. Baeyhca yap1tlan arasmda Language,
Outline Guide for Language Teaching, An Introduction to the
Study of Language saytlabilir.
Boas, Franz (1858-1942) Sapir ile bir9ok dilbilimci ve insanbi-
limciriln iigretmeni alan Boas, Amerikada dil konusundaki
285
Dilbilimciler
kurucusudur. En 6nemli yapttl The Handbook
of American Indian Languages'dir (1911). Bu yaptt dillerin Ya-
ptsal vurgular ve dil betimlemelerinin olabildigin.
ce Avrupa dil geleneginden bagimstz kavramlarla yaptlmast
geregi i.izerinde durur.
Breal, Michel (1832-1915) dilbilim ve anlambi-
lim tarumr. Anlambilim (semantique) terimi ilk
kez Breal tarafmdan ve onun saye-
sinde anlam dizgeli bir bi9irnde incelenroe ola-
nagina Essai de semantique (1897) adh yap
1
1:J,
s6zci.ik anlambilimi yanmda dilbilgisi kurarn1 a91smdan da
ilgin9 sunrnaktadJr.
Brugmann, F. Karl (1849-1919) Yenidilbilgiciler (neogrammarians)
aktmmm kuruculanndan ve Hint-Avrupa dilbilirninin 6nde
gelen kuramc!lanndadtr. En 6nernli yapttl Grundriss der verg-
leichenden Grammatik der indogermanischen Sprachen'dir
(1886-1893-ilk bastrot 5 cilt).
Biihler, Karl (1879-1963) Viyana Dniversitesi ruhbiliro profe-
s6ri.i alan Bi.ihler'in Trubetzkoy ve Prag Dilbiliro
Okulu'nun 6teki i.iyeleri i.izerinde etkili Sprachthe-
orie adh yapttmda dilin one 9lkaran bir g6sterge
kuramr iinerdi. Bu kuramda sazceyi simgesel alan (symbolic fi.
eld) ve g6sterimsel alan (deictic field) kavramlan a9Jsmdan ince-
leyerek bu kavramlann anlamma katktda bulundu.
Caferoglu, Ahmet (1899-1975). Azerbaycan'da dogdu. BakU
Oniversitesi Ti.irkoloji B6li.irnu'nde 6grenimini is-
tanbul Oniversitesi Edebiyat Faki.iltesi'nde tamamladt (1924).
Berlin ve Breslau i.iniversitelerinde okuduktan sonra 1929'da
doktor (Breslau Oniversitesi) oldu. istanbul Dniversitesi'nde
TUrk Dili Tarihi do9enti olarak g6rev yaptt ve aym i.iniversi-
tede 1938'de profes6r oldu. Anadolu'nun y6relerinden
yaptlgi dil derlernelerini 9 cilt olarak yaytmladt. Ti.irkoloji el
kitabt alan Philologiae Turcicae Fundamenta'da "Anadolu ve
Rurneli Agizlan", "Azerbaycan Dili" (G. Doerfer ile birlikte) ve
286
Dilbilimciler
"Azerbaycan Edebiyatt" biili.irnlerini yazdt. yapttla-
n Anadolu Dialektolojisi Ozerine Malzeme (2 cilt,
1940-1941), Anadolu Agtzlanndan Toplamalar (1944), Giiney-
dogu illerimiz A{j!Zlanndan Toplamalar (1945), Kuzeydogu ille-
rimlz A{j!Zlanndan Toplamalar (1946), Orta Anadolu A{j!Zlann-
dan Derlemeler ( 1948), Anadolu illeri Agtzlanndan Derlemeler
(1951), 1llrk Dili Tarihi (2 cilt, 1958, 1964), Eski Uygur 1llrk9esi
Sozliigu (1968).
Catford, John C. (lan) (1917-2009). Sesbilgici, Kafkas dilleri
uzmant. isko9ya'nm Edinburgh dogmuey alan J.C.
Catford, Royal Lisesi'ni bitirdikten sonra Edinburgh Oniver-
sitesi ve Paris Instltut de Phonetique'e devam Ses-
bilgisi derslerini Daniel Jones, Pierre Fouche ve Marguerite
Durand'dan 19501erde Edinburgh Oniversitesi'nde
Uygulamah Dilbiliro B6li.irni.i'ni.i kurrnuey, isko9ya'mn Dilbi-
limsel Tarama Projesini ve billgenin agiz haritasmt
91karrnteytlr. Llzelliklerinden biri kullandtklan
ses o isko9ya'nm hangi billgelerin-
de oldugunu belirleyebiime ve bir ti.irnceyi soudan
silyleyebilroe yetenegine sahip olroastdtr. 1964'te Uni-
versity of Michingan'a davet edilen Catford, burada once Ya-
banct Diller Yi.iksek Okulu rni.idi.irli.igu daha sonra
Sesbilgisi Laboratuvan adm1 alacak o!an Bilimleri
Laboratuvan'mn idarecisi Bu laboratuvarda Kaf-
kas dilleri ve 6zellilde Kafkas dil ailesinin ses bilgisi i.izerine
Sesbilim alanmda Fundamental Problems in Pho-
netics ve A Practical Introduction to Phonetics kitap-
lannm yantstra 9eviri alanmda da olan Catford bu
alanda uygulama sorunlanna kuramsal bir iiner-
digi A Linguistic Theory of Translation bir kitap ya-
Kendisi Bogazi9i Oniversitesi'nde rnisafir ogre-
tim uyesi olarak ders verdigi sure i9inde Kafkas dillerinden
Ub1h9a'nm son konueyanl ile ftrsattm e!de ettnieytir.
Chomsky, Noam (1928- ) Dilbilim 91gir a9an
Oretici Dilbilgisi Kuramrm ortaya Kuram 6zellilde
siizdizirn incelernelerine yeni bir getirrnieytir. Dil-
287
Dilbilimciler
bilgisinin uretici bilisel bir diizenek oldugunu varsayan
ve her bireyin evrensel dilbilgisi yap!lanrn belirleyen ilke ve
kurallarla dogdugunu savunan Chomsky'ye gore dil, insana
ozgii, onu diger tum tiirlerden aYJran bir yetidir. Chomsky,
dil edinim siirecini tetikleyen kritik bir ya evresi oldugunu
ileri siirmiitiir. Kritik ya savma gore bu evreden sonra dil
edinimini saglayan bilisel diizenek etkinligini kaybetmekte-
dir. lnsan haldan ve politika alarllannda da gok saYJda ya-
YJnlan alan Chomsky'nin dilbilim alaninda bahca yap1tlan
Unlarchr: Syntactic Structures (1957), Aspects of the Theory of
Syntax (1965), Cartesian Linguistics: A Chapter in the History
of Rationalist Thought (1966), Language and Mind (1968), The
Sound Patterns of English (Morris Halle ile) (1968), Studies on
Semantics in Generative Grammar (1972), Topics in the Theory
of Generative Grammar(1972), The Logical Structure of Lingu-
istic Theory (1975), Reflections on Language (1975), Essays on
Form and Interpretation (1977), Language and Responsibility
(1979), Rules and Representations (1980), Lectures on Govern-
ment and Binding: The Pisa Lectures {1982), Some Concepts
and Consequences of the Theory of Government and Binding
(1982), Barriers (1986), Knowledge of Language: Its Nature,
Origin, and Use (1986), Language and Thought (1994), The Mi-
nimalist Program (1995), The Architecture of Language (2000).
Coseriu, Eugenio (1921-2002) Alrnanya'da siir-
diiren Rumen dilbilimcidir. 19501erde yaYJmlanan ilk
masmda dil dizgesi ve dil kavramlanna yap1sal
ag1dan aglkhk getirdi. Dil, dizge ve norm kavramlarm1 degiik
diizlemlerdeki soyutlamalar olarak ele ald1; soyutlamanm en
alt diizlemindeki normun kolayca ondan sonrald
dizgenin ise daha direngli oldugunu ama onun da
zamanla savundu.
Demlrcan, Orner (1935- ) Gazi Egitim Enstitiisii lngiliz-
ce Boliimii'nii bitirdi. 1962-1963 ve 1966-1968 YJ!lannda
lngiltere'de ogrenim gordii. 1978'de lngiliz Dili ve Edebiyah
dalmda doktor (Istanbul Dniversitesi), 1993'te sanat-
lan dahnda dogent, 1999'da egitim bilimleri dalmda profesor
288
Dilbilimciler
oldu. yer!erde ingilizce ogretmeni olarak lzmir
Egitim Enstitiisii ve Y1ld1Z Teknik Dniversitesi'nde lngilizce
Ogretmenligi Boliimii'niin gorev ald1. Uzun
YJllar Istanbul Dniversitesi'de, daha sonra da Yild1z Teknik
Dniversitesi'nde gorev yaph. 20042009 YJllan arasmda Okan
Oniversitesi Qeviribilim Boliimii'nde gorev yaptl.
yap1tlan Unlard1r: Tarkiye Tark<;esinde Kiik-Ek Bilemeleri
(1979), Tilrkiye Tark<;esinin Ses Dilzeni {1980), Yabanadil O{J-
retimi A<;1szndan ingilizcenin Vurgulama Dilzeni (1988), DUn-
den Bugilne Tarkiyede Yabana Dil {1990), Yabana Dil Ogre-
tim Yiintemleri (1996), Tark<;enin Sesdizimi (2000), iletiim ve
Dil Devrimi (2001), Tark<;enin Ezgisi {2003), TUrk Dilinde <;:att
(2003), Devrik Tamce ve Odaklama (2009), Tark<;ede Dil'}ilm ve
izleme (2010).
Deny, Jean {1879-1963) Hukuk ve Dogu dilleri 6grenimi gordii.
Arapga, Farsga, Tiirkge ve Rusga ogrendi. Fransa'dald gii-
revleri M1s1r'da Tiirk arivlerinin smlflandmlmasm1
yaph ve 1938-48 ylllan arasmda Dogu Dilleri Okulu miidiir-
liigunde bulundu. Buradan emekli olunca 1951 yllma kadar
Washington Goergetown Dniversitesi Tiirk Dili profesiirii ola-
rak galltl. 1909 YJhndan balayarak Tiirk Dili ve Edebiyah
konusunda yaz1lar YaYJmladl. Tark<;enin Grameri adh
masl Tiirkgenin en yetkln dilbilgisi olarak kabul edilmekte-
dir. Bunun yanmda Anadolu Tiirkliigu, edebiyah, ajllZlan,
arkeolojisi iizerine makaleler yaYJmladl. islam Ansiklopedisi
ve Philologiae Turcicae Fundamenta'da Tiirk dili ve kiiltiirii
ile ilgili yaz!lar yazd1. yap1tlan Grammai-
re de la langues turque-dialect Osmanl! (1921), Sommaire des
archives Turques du Cairo (1938), Principes des grammaire
turque (1955).
Dila<;ar, Agop {1895-1979) Robert Koleji bitirdi ve daha son-
ra bu okulda iigretmer!lik ve yoneticilik yapt!. 1932'de Ata-
tiirk tarafmdan 1. Tiirk Dil Kun!ltaYJ'na gagr!lch; Tiirk Dil
Kurumu atand1 ve 1935'te Atatiirk tarafm-
dan kendisine Dila<;ar soyad1 verildi. Dil ve Tarih-Cografya
Fakiiltesi'nde dilbilim tarihi ve gene! dilbilim dersleri okuttu.
289
Dilbaimciler
Tilrk Ansiklopedisi'nin teknik ve yayJm sorumlu-
su olarak gi:irev yapt1. yapttlan Wilhelm
Thomsen ve Orhon Y=tlanmn t;:ozillilil (1963), Tilrk Diline
Genel Bir Baki (1964), Dil, Diller ve Dilcilik (1968), Kutadgu
Bilik jncelemesi (1972).
Dilemre, Saim Ali (1880-1954) Almanya'da tlp i:igrenimi gilrdu;
tlptaki g6revleri yamnda i:igretim g6revlerinde bu-
lundu ve dil konulanyla yakmdan ilgilendi. Tip terirnlerinin
ve gene! olarak TUrk dil devrimi konusun-
da yaptl ve dil konularma ilgisi nedeniyle Ataturk
tarafmdan kendisine Dilemre soyadt verildi. 1935-40 ylilan
arasmda Oil ve Tarih-Cografya Fakiiltesi'nde gene! dilbilgisi
dersleri okuttu. TUrk Oil Kurumu'nda y6netim kurulu iiyeli-
gi, dilbilim kolu yapt1. yapttlan
Dil Cografyast (1937), Genel Dilbilgisi (1942), Hekimlik Dili Te-
rimleri (1945), Dil Devrimi jq;n (1949).
Dionysius, Thrax iO 170-90) ilk Yunan dilbilgisini ya-
zan, Alexandria geleneginde dil bilgini. Bir<;:ok dil-
bilgisi kavrammt, bu arada si:izcuk turlerini ilk kez inceleyen
dilbilgisi uzmant olarak Batldaki dil gelenegi lizerinde uzun
yJilar etkili
Ergin, Muharrem (1925-1995) 1947 yJhnda istanbul Oniversite-
si Edebiyat Fakiiltesi TUrk Oili ve Edebiyatl Bolumu'nu bi-
tirdi. Bir sure i:igretmen olarak sonra 1951 yJhn-
da mezun oldugu istanbul Dniversitesi Edebiyat Fakiiltesi
TUrk Oili ve Edebiyatl B61Umu 'ne asistan olarak geri d6ndu.
1954'te doktor, 1963'te do<;:ent, 1971'de profesor alan Ergin'in,
TUrk<;:e ve TUrk dilleri uzerine <;:ok sayJda bulun-
maktadtr. yapttlan Dede Korkut Kitabt (in-
celeme, 1958), Dede Korkut Kitabt (Metin-Sozluk, 1964), Or-
hun Abideleri (1973), Osmanltca Dersleri (1958), Tilrk Dil Bilgisi
(1958), Azeri TilrkQesi (1971).
Firth, John R. (1890-1960) ilk gene! dilbilimci samm alan lngi-
liz dilbilimci. Firth 'lin, insanbilimci Malinowski'nin etkisiyle,
290
DUbilimCT.1er
uzerinde durdugu en i:inemli konu dilin toplumsal bir surey
olarak ve bir baglam i9inde incelenmesidir. Bu 9er9evede 'du-
rum baglaml' (context of situation) kavram1n1 ve dilin
ilevsel boyutunu vurgulad1. Firth 'iin ikinci en 6nemli kat-
last da 'burunsel sesbilim' (prosodic phonology) alamndadtr. Bu
kapsamda <;:ok dizgelilik ilkesini i:inemsedi ve dilin anlam ve
ilev boyutuna ilgisi nedeniyle sesbilim bag-
lamm i:inem.ini vurguladt, dilin ve niteliglni daha iyi
anlamak 19m ediminin incelenmesini i:inerdi. Bu
nedeniyle dilbilimin ayn bir bilim dalt olarak ge-
i:inemli katlalarda bulundu. En iinemli yapttlan
Speech (1930), Tongues of Men (1937).
Gillleron, Jules (1854-1926) Oil atlast<;:ahmalanmn i:incusu. is-
viyreli dilbilimci. E. Edmont ile birlikte 9allmalan sonunda
Fransa dil atlastm (1902-10) yayJmlamttlr. Atlastaki bulgu-
lar 'ses deglimlerinde' yeni dilbilgicilerin duzenlilik ilkesi-
ni 9iiriitecek bi9imde yorumlantmsa da, kimi dilbilimciler
Gillieron 'un kokenbilim 9allmalannm s6zkonusu ilkelere
aylan dlimedigini ileri
Goktiirk, (1934-1988) 1960 y!hnda istanbul Dniversitesi
lngiliz Oili ve Edebiyab B6111mu'nu bitirdi. 1961'de aym Fa-
kiiltede gi:irevlisi olarak 1965'te dok-
tor, do9ent, 1978'de profesi:ir oldu. lngiltere'de Not-
tmgham Dniversitesi'nde(1964-65), Almanya'da Konstanz
Dniversitesi'nde (1970,1974-76) ogretim uyesi
olarak 9al1tl. 1958'den sonra Varltk, Yeni Dergi, Tilrk Dili
t;:agdw; Eletiri dergilerinde ilzellikle yazm konulannda
ztlar yazd1. Ozellikle 9eviri konusunda kavramlann
Tiirk9eye kazandmlmast i9in 9aba harcad1. 1969'da Robinson
Crusoe 9evirisi ile TUrk Oil Kurumu 9eviri i:idulunu kazand
1
,
yapttlar Edebiyatta Ada (1973), Okuma Ug-
raz (1979), t;:eviri Dillerin Dili (1986).
Grice, H. Paul (1913-1989) Anlam kurammt ile-
tiim ama9lan a91smdan irdeleyen Amerikalt felsefeci. Bu
konuda en 6nemli katlast 'Mantlk ve (Lo-
291
Dilbilimciler
gic and conversation) altmda topladt@ bir dizi
Daha sonralan eleeytiriye ugrasa da bu 9aheymalarda gelieytir-
digi sezdirirn ve konueyrna ilkeleri (maxims of conversation?
ramlan dil felsefesi, edimbillm ve siiylem yozflmlemest kap-
sammda onemli yalteymalara kaynakl!k etmieytir.
Halliday, Michael A.K. (1925-) lngiliz dilbilimcisi. Firtb'iin iig-
rencisi ve izleyicisi olarak dil anlam, ilev ve
baglarm iinemsedi ve dill toplumsal-kiiltiirel illkiler
ve tiimceiitesi illkiler 9er9evesinde ele aldt. Chomsky nm
tersine dilin ozerk, salt zihinle ba@n1:!h olmadt@m, kiiltiir ve
toplumla i9 i9e oldugunu savundu; dilde 9izgisel ilikilerden
vok dizisel (paradigmatic relations) onemini vurguladt.
(systemic functional grammar) .anlaytey
dili bir anlam dizgesi olarak ele ahr ve her aamada dtl kulla-
mctsmm sozdizimsel ve anlamsal sevimler yapmak zonmda
oldugunu belirtir. Halliday 9ocuk dilinde aynnbstyla giirulen
yedi dilsel daha sonra etkilermsel ve me-
tinsel ieylevler olarak tantmlar ve bunlann tiimcenin aldt@
biyimi yOnlendiren Uy amayla (clause as
and message) ba@nbh oldugunu belirtir. Halltday m
ozellikle metindilbilime en onemli katkllanndan bmst R.
Hasan 1a birlikte yazdt@ Cohesion in English (1976) adh yaptt-
1:!r. Bu vahma lngilizce'de tiimceler arast ilikilerin avtklan-
masmda ve metinlerin yozflmlenmesindeki vahmalara temel
L>teki yapttlanndan kimileri Explo-
rations in the Functions of Language (1973), Leammg How to
Mean (1975) Language as a Social Semiotic (1978), Language,
Context and Text (1985).
Harris Zellig S. (1909-1992) Amerikada Bloomfield sonrasm-
daki ;aptsalcth@n onde gelen kuramctst. 1951'de y":"d:@ Met-
hods in Structural Linguistics adh kitabmda btr dtzt
ilem kullantlarak, anlamdan ba@mstz bir dil betimlemest
yaptlabilecegini one siirmiieytiir. Harris'e gore dtl
lerinde onemli olan birimlerinln da@hmlannm behrlenmest-
dir ve bu ilem i9in biiliimleme ve smtflandtrma en uygun
yiintemlerdir. 0 giinlerde betimlemenin bilimselligini kamt-
292
Dilbilimciler
layan tek yontem olarak diiiiniilen bu Harris daha
sonra kendisi de yetersiz ve ogrencisi Chomsky ile
iiretimsel dilbilgisinin temelini
malara yonelmitir. Harris 1952 ythnda Language dergisinde
'siiylem yoziimlemesi' bahklt ilk yaztyt yaytmlayarak, yaptsal
bir avtdan da olsa, bu konunun bilim diinyasmm
alanma girmesine iinciiliik ebnieytir. Baeyhca yapttlan
dtr: Methods in Structural Linguistics (1960). String Analysis of
Sentence Structure (1962).
Hatiboglu, Vecihe (1916-1996) Ankara Oniversitesi Dil ve Tarih-
Cografya Fakiiltesi Tiirk Dill ve Edebiya1:! Boliimii'nii bitirdi
(1940). Bir siire edebiyat ogrebneni olarak yaheyhktan sonra
ayn1 fakiiltede 1953'te do9ent, 1962'de profesiir oldu. 6gretim
iiyeligi yanmda uzun ytllar Tiirk Dil Kurumu'nda dilbilgisi
kolu olarak gorev yap1:!. Bahca yapttlan unlardtr:
Tilrk Kelimelerinin 6nsesleri (1961), Dilbilgisi Terimleri Sozlilgu
(1969}, Tilrk Dilinde lldleme (1971), Tilrk9enin Sozdizimi (1972),
Pekitirme ve Kurallan (1973), Tilrk9enin Ekleri (1974).
Hjelmslev, Louis (1899-1965) Kopenhag Dilbilim <;:evresi'nde
yaptsalct glosematik kurammm kurucusu. Hjehnslev'in
kuramt son derece biyimsel ve soyuttur; bir baktma dilin
mantlksal aytdan aytklamast olarak nitelenebilir. Hjelmslev,
Saussure'iin 'dili kendi i9inde kendisi iyin inceleme' anlayt-
llll titizlikle izler, dilde i9erik (content) ve anla1:!m (expression)
diizlemleri bulundugunu ve her diizlemde birimlerin dizisel
ve dizimsel ilikiler i9inde oldugunu one surer. Hjehnslev
dil dizgeleri ile dildtl dizgeler arasmdaki ele aldt-
@nda yeni bir giistergebilim anlayteytm da ortaya koyar. Giis-
tergebilimin 9er9evesini bir diizeni i9inde ele altr ve
bu diizanlam/yananlam/ giistergebilim/iistgos-
tergebilim ve iistgostergebilgisi diizeyleri oldugunu belirtir.
Hjelmslev'in dil gozetilmesini istedigi ii9 temel
ilke tutarhhk, kapsaytcthk ve yalmhkttr. Bilinen tek yap11:!
Udur: Prolegomena to a Theory of Language (1953).
Humboldt, Wilhelm von (1767-1835) Prusyah devlet adamt ve
293
Dilbilimdler
bilgin. 1836'da olumunden sonra Kawi dili uzerine
yay:unland
1
gmda bu kitap Bloomfield tarafmdan dilbi-
lim konusunda en onemli kitap olarak Hum-
boldt bir yandan insan dilinin butUnlugunu, ote yandan her
toplumun dunyas1m tek

konu ve dil felsefesmm on?ulugunu yap-

Humboldt'un ozellikle ikl kend1smden sonra-
kiler uzerinde etkili Bunlardan birincisi dilin bir
nesne, urun (ergon) degil, dili kullananlann
surekil yenilenen bir etkinlik (energia) oldugu ote-
kisi de her bir dilin dilbilgisi ve siizvarhii;tm bi9imlendiren bir
ivbivimi (inner form) oldugu Biiyle:e di!in :oplu-
mun bi9imiyle s!la baglan bulundugu ve g:tderek
ve dunya bi9imlendirdigi yolundaki
oncUluk
Jespersen, Otto (1860-1943) Danimarkah dilbilimci. En onem-
li

dilbilgisi kuram1 (The Philosophy of Grammar-

1924) ve ingilizce dilbilgisi konusundad1r. En kapsa:"h ?a-
ise 7 ciltlik Modem English Grammar on Hzstoncal
Principles (1909-49) adh yap1tld1r. Bu gerek
gerekse one surulen tutarh baknmndan
konusundaki en onemli kaynakianndan bms!d!r.
Jespersen Progress in Language (1894) ve (1920)
adh kitaplannda dilierin evrimi konusundaki de
ilgi Bu Schleicher'in aksine, Hint-
Avrupa dillerinde eski donemden gilnumuz: dogru o.l.U: de-
bir bozulma degil, oldugunu 1ler.1
Jespersen dilbilimin uygulanmastyla da yakmdan
yabanc! dil ogretlminde yeni yontemlerin ve
uluslararas
1
bir yardtmct dil (esperanto)
onemli bir rol
Jones, Daniel (1881-1967) ingiliz dilbillmcisi. Sesbilgisi alamn-
da etkili uluslararas! Sesbilgisi Demegi'nin
lannda etkin rol Jones asal unluler (cardinal
dizgesini ve Outline of Phonetics (1914) adh kitabt
ingilizcenin olvunlu kesiti konusundaki temel
294.
Dilbilimdler
Johns'un sesbirim (phoneme) kuramma kat-
lalan da onemlidir.
Labov, William (1927-) Amerikalt toplumdilbilimci. Prag
Okulu'nun dilin
toplumsal ortamlara uygun bir dizi bi9em sundugunu one
surer. Bu esinlenen Labov New York'ta smzf temelli
dilsel inceledi ve dilde toplumsal boyutlu
malara kuramsal dfzzlemde ve yontemi a9tsmdan
katlnlarda bulundu. New York'ta unlu sonras1 /r/ kullanzrm
fzzerine yapt!gi dil tarihsel etmen-
ler yanmda toplumsal etlnenlerin de onemli oldugunu kantt-
ladl. Labov, toplumdilbilimdeki bulgulann dil degiirnlerinin
incelenmesinde kullarulmasmltsrarla savundu ve bu vurgu-
lama kimi dilbillmcilere gore (Sampson 1980) ve
artzamanh betimleme tekniklerinin giderek birbirine yakia-
konusunda yorumlara yol a9t1.
Lees, Robert (1922-1996) Amerikah dilbillmci. Dretici Dibilgisi
Kuram1'm ilk benlmseyen ve bu dogrultusunda va-
1960'da yaytmladtii;t The Grammar of English
Nominalizations adh yap1t1, bu kuramsal anlaytla
onemli biridir. Dretici sesbilim kuraml yCfyC-
vesinde oldugu The Phonology of Turkish adh kitab1
1'iirk9e'nin ilk ay!klaytC! sesbillm
Lyons, John (1932-) Klasik edebiyat egitimi gordukten sonra
dilbilime yoneldi ve ozellikle dilbilim kuram1 ve anlambilim
konusunda yapt1. Structural Semantics {1963)
Plato'nun sozvarhii;t uzerine bir Introduction to
Theoretical Linguistics (1968, 1'iirk9e'ye 1982'de 9evrildi) ve ikl
ciltlik Semantics (1977) adh kitaplan dilbillmciler uzerinde et-
kili oldu. ozellikle kavramlann avlklanmasl
fzzerinde durur ve terimler konusunda buyiik titizlik gi\ste-
rir. i9lern (sense relations) Slmfiamasl ozgiln bir katla
olarak degerlendirilmektedir. Klmi oteki yap!tlan
Language and Linguistics (1981). Language, Meaning and
Context (1981), Essays in Linguistic Theory (1987), Principles of
295
Dilbilimciler
Linguistic Semantics (1988).
Martinet, Andre (1908-1999) Franstz dilbilimci. Yap1sal ve
levsel dilbilimin onde gelen isimlerindendir. oncesi
Prag Oku!u'nun kuramlanndan daba sonra New
York'ta yaptlg, Prag Okulu sesbiliminin
tirilmesine katlada Ses yap1sa!
balamdan a9J.kiarken, sesbilim dizgesi i9indeki i9 baskllan
temel ve bu Avrupa'ya donueyunde ya)'lrn-
Janan Economie des changement phonetique (1955) adh yapl-
tlnda aynntiland1rimeytlr. 1977'den bu yana ya)'lrnlanan La
Linguistique adh derginin kurucusu ve Uluslararas1 ieylevsel
Dilbilim Kurumu'nun onursal baeykan1d1r. 1960'ta ya)'lrnla-
nan Elements de linguistique generale adh yap1t1, yap1sal ve
ieylevsd dilbilimin temel kavramlan a91smdan Fransa'da ve
oteki ulkelerde son derece etkili olmueytur.
Meillet, Antoine (1866-1936) Franstz dilbilimcisi. 20. ylizyilm
ilk yansmda Franstz dilbiliminin belirleyicileri arasmdad1r.
Hint-Avrupa dilleri (Ermenice ve oteki dallan), gene! dilbilim
ve anlam konusunda tanmmak-
tad!r. Daba sonra oteki dilbilimcilerce 't:Umce' ve
kavramlanm tan1mlayan ilk dilbilimciler-
dendir. yap1tlan Introduction a Ia etude
comparative des langues indo-europeennes (1912), Charac-
teres generaux des langues germaniques (1913) Linguistique
historique et linguistique generale (1921).
Ozdem, Rag1p Hulusi (1893 - 1943) AtatUrk doneminde 'I'iirk
Dili Tetkik Cemiyeti (TUrk Dil Kurumu) Derleme Kolu
kanhgma getirilen dilbilimci. Selfmik idadisi'ni bitirdlkten
sonra 1920'de Dil.rillf(inun Hukuk Bolurnu'nden rnezun oldu.
Bu arada Franstzca ve Alrnanca'Yl 90k iyi derecede ogrendi.
1923'te Paris'e gonderildi. Darulfunun Edebiyat Bolumu'nde
TUrk dili tarihi rnuderris rnuavinligi ve Robert Kolej'de ogret-
rnenlik yaptl. 1932'de kurulan 'I'iirk Dili Tetklk Cemiyeti'nin
('I'iirk Dil Kururnu) Derlerne Kolu oldu. 1934'te istan-
bul Dniversitesi Edebiyat FakUltesi Gene! Dilbilirn (Umumi
296
Dilbilimciler
Lisaniyat) Kursusu profesorlugune getirildi. Ozellikle veviri-
leri ile dlkkati vekti. c;evirileri yap!tlan
lardlr: Tarihi Baktmdan 6z Tiirk9e ve Yabancz S!Jzlerin Fone-
tik Ayra9lan (1939), Tanzimat'tan Beri Dilimiz (1940}, Dilimizin
Islaht Ozerine Muhttra (1941), DilTiireyU,i Teorilerine Toplu Bir
Bakt (1944).
Panlni iO 500) Hint dilbilirninin kurucusu. Sans-
krit9e ustune Bi9irnbilgisi ve ses-
bivirnbilgisi (morphophonology) konusundakl 19.
yUZ)'llda Hint-Avrupa dillerinin incelernele-
rinde Batlh dilbilimcilere yo! 'S1ral! kurallar' ve
age' kavrarnlan ise 20 yliZ)'llda Bloomfield ve daba sonra
uretken dilbilgisi ve sesbilgisi konusunda uzerinde
derin etkileri
Passy, Paul (1859-1940) Franstz sesbilgisi uzmam. Uluslarara-
S! Sesbilgisi Demegi'nin kurucusudur.
Paul, Hermann (1846-1921) Alman dilbilimci; yenidilbilgicillk
a!ammm 6nde gelen bilginlerindendir. Prinzipien der Sprach-
geschichte (Dil tarihinin ilkeleri) adh yapitl1880-1920 arasm-
da 5 bask! ve tarihsel ve gene! dilbilim alanmda son
derece etkili Bu kitapta dil tarihsel-killtUrel bir
olgu olarak ele ahmr. Paul'e gore temelde tarih-
seldir; hem fiziksel hem de ruhbilimsel etlnen-
ler etkili olur. Ruhbilimsel bir etmen alan 'omekseme' vocuk-
larm sozcuk ogrenmelerinde bivimsel avlklayabi-
lir; sozdizimde ise aym yolla daba once hi9 ve
tUmceler iiretilebilir. yap1tlan
Prinzipien der Sprachgeschichte (1880), Deutches grammatik
(1916-20).
Peirce, Charles Sander (1839-1914) Amerikal1 felsefeci ve gos-
tergebilimci. Gostergebilimi mantlksal bir etkinlik olarak du-
ve gosterge ile nesne arasmdakl gore u9lu
bir gosterge duzeni GoruntUsel gostergelerde
gosteren ile gosterilen arasmda fizlksel bir benzerllk vard1r
297
Dilbilimciler
(iirn. yans!mal! siizcukler, harita, tablo <;:izirnler vb.). Gos-
teren nesneyle dogrudan baglant!h ise (iirn. 'duman' ya da
'burada' siizcugu gibi) giisterge 'giisterimsel' (indexical) olarak
adlandmhr. nedensiz ise bu tur giistergelere 'simge-
sel' (symbolic) denir. (Dil ya da trafik gibi) Peirce'in
siizdizim-anlambilim-giistergebilim aynm1 da iinemlidir ve
kendisi, Saussure1e birlikte giistergebilimin kumcusu saY!l-
maktad!r.
Pike, Kenneth (1912-2000) Amerikal! dilbilimci. l!k
sesbilgisi ve sesbi!im konusundad1r ve Orta Amerika dillerini
ele al1r. 1967'de yaYJrnlanan Language in Relation to a Unified-
Theory of the Structure of Human Behaviour adh yap1t!nda dili
birbirine U<;: diizlemde (sesbilgisi/dilbilgisi ve siizliik<;:e)
bir diizenek olarak ele al1r. Pike her yap1sal biri-
min ii<;: bi<;:imi (mode) oldugunu iine iizellik bi<;:in!l
(feature mode) iiteki birirnlerle giirunme bi<;:imi (ma-
nifestation mode) dilde bi<;:imi (distribu-
tion mode) ise daha buyiik birimlerdeki rolleriyle tan1mlarur.
Pike uzun sure Summer Institute of Linguistics'in yiineticiligi-
ni ve Longacre ve iitekl dilbilimcilerle birlikte
siizdiziminin ilk iirneklerinden olan dilbilgisi <;:iiziimlemesini
(tagmemic analysis) Pike'in en ilgin<;: iizelliklerin-
den biri diizenledigi ild saatlik sahne giisterileri s1rasmda bi<;:
bilmedigi bir dilin ile sonucunda
o dilin dilbilgisinin temel hatlanm 91karmas1 ve dili iigrenip
ile kurmas1 idi.
Rask, Rasmus (1787- 1832) Danimarkal! dilbilimci. Hint-Avrupa
dillerinin sesbilgisi ve bi<;:imbilgisi
bu alandaki iinculerindendir.
Daha sonra 'Grimm Yasas1' adm1 alan yasanm ilk duzenleyi-
cilerindendir.
Sapir, Edward (1884-1939) Amerikal1 dilbilimci ve insanbilim-
ci. 6zellikle Kuzey Amerika (yerli) dillerini inceledi ve dilin
niteligini, yer-zaman boyutunda dilin kiilrur,
ve sanatla 1921'de yaYJmlanan
298
Dilbilimciler
Language adh kitab1, siizii edilen konular yanmda yap1sal
dilbilimle ilgili bir<;:ok kavranu i<;:erir. Amerikan
bagiammda Bloomfield'e olarak, us<;:U gelenegi siroge-
leyen Sapir, daha sonrald sesbirim kavramt-
nm iinernli katk:tlarda bulunmutur. insanbi-
lime ilgisi nedeniyle Sapir dili toplum baglammda ele alan
ilk dilbilirocilerden saYJhr; bu daha sonra Wharf
tarafmdan gelitirilen Sapir-Whorf kurammm temelini
tumr. Bu kuramm dilsel giirecelik (linguistic relativism) denilen
bi<;:imine giire ger<;:ekligi/ dunyaYl ancak diliroizin izin
verdigi iil<;:iide algilayabiliriz. A<;:lk<;:ast dil salt ve
dunya ileiroekle kalmaz, onlan belirler;
bir anlat!mla, 'dunyaYJ ancak dilimizin penceresinden giire-
biliriz.' Diller arasmdald benzerlilderden <;:ok aynmlan iine
pkaran bu daha sonralan Bu
anlaYJa bagh kaltmrsa dilleri
malan ve dillerarast <;:eviri nerdeyse olanaks!Zd!r. Bu nederile
konuyla ilgili thmh daha <;:ok ve dilin
ve dunya etkileyebilecegi, ama insan dil-
lerinin ortak yanlannm daha iinernli oldugu
Dergilerdeki yazilar1 en iinernli yapttl yukanda antlan
Language'dir.
Saussure, Ferdinand de (1857-1913) <;:agda dilbilimin kum-
cusu saYJlan isvi<;:reli dilbilimci. 1916'da, iilumunden son-
ra, iigrencileri tarafmdan yaYJmlanan Cours de Linguistique
Generale (Genel Dilbilim Dersleri) adh yapttl dilbilimin
temel kavramlanm i<;:erir. Saussure'iin en iinemli katkllar1
arasmda dil incelemelerinin aynlmaSI
gerektigi, dilin belli bir diinemini inceleyen incele-
merin iincelildi olmas1 zomnlugu gelir. Bu
artsiiremli incelemelere iincelik tanwan 19. yUZYJl dilbilim an-
rumiiyle (Saussure bu aynmt anlairoak i<;:in
iinlii tavla oyunu benzeiroesini kullantr). 6te yandan dilin
toplumsal bir olgu ve bir iirunii oldugunu iine
siiren Saussure'iin dil (langue)-siiz (parole) ikiligi de dilbilim
9al1malannda iinemli bir boyutu vurgular. Saussure'un bu
299
Dilbilimciler
kavrarnlan Chomsky tarafmdan edinQ ve edim olarak adlan-
Toplumsal nitelikli dil, zihinsel bir duzleme indir-
generek Chomsky tarafmdan edinQ, buna olarak somut
dil kullantmmml anlatan bireysel nitelikli siiz de edim olarak
Bu ikili adlandmna, dilbilimde dilde .
bilgi ve kullan1m kartth@m anlatmak i9in kulla-
mlmaktadtr. Saussure'un bir iinemli katlas1 dili dizisel
ve dizimsel ilikllerden oluan bir dizge olarak tan!mlamas
1
ve dil birimlerinin degerlerinin bu ag, iQinde tantmla-
dt@m one surmesidir. Bu Saussure'i.i yaptsalciltgin
dilbilimde en onemli kuramctst ve oncusu Bunun
yanmda Saussure dili daha geni bir gostergeler duzeninin
bir omek alam sayarak giistergebilimin kuruculan arasm-
da yer almtt1r. Saussure dilsel gostergenin bir gosteren ile
giisterilenden gosteren ile giisterilen arasmdak:l
nedensizligini Saussure'un goriileri
giinumiizde de degerini korumaktadtr.
Schleicher, August (1821-1868) Alman dilbilimci. Yenidilbilgi-
cilerden once yonteme a91khk getirerek Hint-
Avrupa dilleri uzerinde Qal!tl. Seslerin yenidenkurum (recons-
truction) ilemini ses yasalanna ve anadillerle akraba dilleri-
nin dil agac1 ilikllerine dayandtrarak model Dilbi-
limde doga bilimlerinin yontemlerini kullandt ve dilin canh
bir varhk oldugimu one surdu. Schleicher'e gore diller canh
organizmalar gibi dogar, buyiir ve olurler ve 9ekimli diller
dillerin varaca@ en son gosterir. Ancak dilin dogal
bir varhktan 90k toplumsal bir olgu oldugu ortaya planca
Schleicher'in gozden diltu. En iinemli yap1tl Com-
pendium der vergleichenden Grammatik der indogermanisc-
hen Sprachen'dir (1861).
Sebiiktekin, Hikmet (1927). Dilbilimde lisans ve lisansusru
derecelerini Georgetown Oniversitesi'nde tamamlad1ktan
sonra Berkeley Oniversitesi'nde aym dalda doktora dere-
cesini alru. Michigan Oniversitesi, Robert Kolej ve BogaziQi
Oniversitesi'nde ogretim uyeligi yapt1. Princeton Oniversite-
si, Harvard Oniversitesi ve Georgetown Oniversitesi, Bogazic;;i
300
Dilbilimciler
Oniversitesi gibi bir9ok kurumda yabanc1 dil olarak TUrk9e
iizerine yaz programlan duzenledi. BogaziQi Oniversitesi Fen-
Edebiyat FakUltesi Dekanh@ ve Yabanc1 Diller Yuksek Okulu
Mudurlugu'nde bulundu. 1983'te Bogazi9i Oniversitesi Egitim
FakUltesi kurucu dekan1 olarak atandt. Bahca yay:tnlan
lardtr: Turkish-English Contrastive Analysis (1971), Yiiksek
Ogretim KurumlanmiZda YabanCJ Dil jzlenceleri, YabanCJlar
kin Tiirkge I-ll.
Selen, Nevin (1925-2005) Ankara Oniversitesi Dil ve Tarih Cog-
rafya FakU!tesi Alman Dili ve Edebiyatt Bolumu'nu bitirdi.
1958 y:tirnda doktor (Ankara Oniversitesi), 1967'de do9ent,
1975'te profesor oldu. A!manya'da Bonn, TUbingen, Koin ve
Hamburg universitelerinde laboratuvar ortammda TUrk9e'nin
par9a ve par9ailsru ses birimlerine yiinelik yapt1.
Ankara Oniversitesi'nde 9ahrrken Sel9uk Oniversitesi Al-
man Dili ve Edebiyat1 Bolumu'nun kuruluunda gorev alru.
Daha sonra Anadolu Oniversitesi Egitim FakUltesi Alman Dili
Egitimi Bolumu'nde gorev yapt1. Bahca yapttlan
Entonasyon Analizleri (1973), Alman Dilinin Fonolojisi (1975),
Soyleyit; Sesbilimi, Akustik Sesbilim ve Tiirkiye Tiirkgesi (1979),
Alman Dilinin Fonetik ve Entonasyon Kurallan (1985).
Sweet, Henry (1845-1912) ingiliz sesbilgisi ve dilbilgisi uzman1.
Sweet sesbilgisini temeli olarak goruyordu;
ozellilde unlulerin betimlenmesinde ve Ramen abecesine da-
yall bir ses9il yaz1m duzeninin etklli oldu.
Aynntil1 (narrow) ve aynntls!Z (broad) 9evriyaz1 dizgesi bivimin-
de iki ses9il yaz1m duzeni gelieytirdi.
Tekin, Talat (1927-) istanbul Oniversitesi TUrk Dili ve Edebi-
yat1 Bolumu'nu bitirdi. 1965'te doktor (Indiana Oniversitesi),
1970'te do9ent, 1976'da profesor oldu. kentlerde edebi-
yat ogretmeni olarak 9ahtlktan sonra ABD'ye gitti. 1961'den
itibaren Kaliforniya ve Indiana universitelerinde ders verdi,
1965-1972 y:tllan arasmda Berkeley'de TUrk Dili ve Edebi-
yatl profesoru olarak giirev yapt1. 1972'den sonra Hacettepe
Oniversitesi'nde giirevini surdurdu. Emekli olduktan sonra
301
Dilbilimciler
Yeditepe Oniversitesi'nde gorev yapt1. TUrk dilbillmi ve TUrk
dill alanlannda ozg(in sabip olan Talat Tekin'in
yap1tlan A grammar of Orkhon Turkic
(1968), Ana Tii.rk9e'de Asli Uzun Onlii.ler (1975), Japanese and
Turkish: Is Japanese Related to Turkish (1985), Tuna Bulgar-
ian ve Dilleri (1987), Orhun Yazttlan (1988), Volga Bulgar Kita-
beleri ve Volga Bulgarcasz (1988), XI. Yii.z!J!l Tilrk $i.iri (1989),
Hunlann Dili (1993), Japonca ve Altay Dilleri (1993), Tunyukuk
Yaztti (1993-1994).
Trubetzkoy, Nikolay (1890-1938) Rus dilbilimci. Yap1sal sesbillm
ve sesbivimbilgisinin onculerinden ve Jakobsen ile birlikte
Prag Okulu'nun onde gelen adlanndand1r. 1939'da illumiin-
den sonra yaynnlanan Grilndziige der Phonologie yap1sal bir
sesbilim kuramm1, sesbilim dizgelerini, aYJr!Cl ozellikieri ve
gene! olarak sesbilim ilkelerini a91klayan en temel yapltlar-
dandlr. 1922'den oliimiine degin Viyana'da Slav dilleri profe-
sonl olarak
UQok, Necip (1911-1953) Almanya'da Berlin ve Heilderberg iini-
versitelerinde Germanistik, Frans1zca ve lndogermen dilleri
konulannda egitim gordii. 1938 )'lhnda doktor (Heidelberg
Oniversitesi) 1942 )'lhnda dovent ve 1950 )'lhnda profesor
oldu. 1938-1939 yillannda Istanbul Dnlversitesi Romanoloji
Enstitiisu'nde asistan, 1941 yilmdan itibaren Ankara Oniver-
sitesi Dil ve Tarih-CograJYa Fakiiltesi'nde Alman Dili ve Ede-
biyatl Enstitiisu'nde ilmi yard1mc1 olarak Daba sonra
aym fakiiltede oliimune degin gene! dilbilim dersleri verdi.
yap1tlan Genel Dilbilim (Lengii.istik) (1947),
Genel Fonetik (Ana <;izgileri) (1951).
Vardar, Berke (1934-1989) Istanbul Oniversitesi Edebiyat Fa-
kiiltesi FranslZ Dili ve EdebiyatJ Boliimu'nu bitirdi (1958).
Aym biiliimde 1964'te doktor, 1970'de do9ent, 1977'de profesor
oldu. Yabanc1 Diller Yiiksek Okul Mudiirlugu yaptJ, Meydan
Larousse Ansiklopedisi sozluk boliimunun sorumlulugunu
yiinlttii. Dilbilim alanmda A. Martinet, P. Guiraud ve J. V.
Vendryes'in onemli TUrk9e'ye 9evirdi.
302
Dilbilimciler
yap1tlan Etude Lexicologique D'un Champ Notion-
nel (1969), FranslZ Edebiyan (3 cilt, 1965-1972), Dilbilim So-
run/an (1967), Dil Devrimi Ostilne (1977), Dilbilim ve Dilbilgisi
Terimleri Sozlii.{j(l (1980, Dilbilimin Temel Kavram
ve ilkeleri (1982), XX. Yii.zyzl Dilbilimi (1983,
Whorl, Benjamin Lee (1897-1941) Sapir'in yolunu izleyerek kii-
keni Humboldt'a degin uzanan dil-dunya gonli.\
ve her dilin dunya)'l kendi penceresinden gordu-
gunu savundu. Ozellikle Amerikan yerli dillerinden Hopi dili
i.\zerindeki gozlemlerine dayanan bu am bulunarak
eletirildi ve dilin dunya gonlunu belirlemek yerine onu et-
kileyebilecegini daba yerinde olacaijl savunul-
du. En temel yap1t1 Language, Thought and Reality'dir(1956).
Wittgenstein, ludwig (1889-1951) (:allmalanm buyiik olvude
lngiltere'de surduren Avusturyah dil felsefecisi. Philosop-
hical Investigations (1953) adh yap1tJnda geleneksel anlam
kuramlan yerine sozci.\kierin kullanlmlanna dayanan bir
anlam kuram1 Anlam alam kurammm
bir avlmlamasl olan bu gore sozcukierin anlamlan
ancak birbirlerine gore tan1mlanabilir. Onemli bir yap1tJ da
Tractatus'tur (1921).
Yiicel, Tahsin (1938- ) 1953'te Galatasaray Lisesi'ni bitirdi, Is-
tanbul Oniversitesi Edebiyat Fakiiltesi FranslZ Dill ve Ede-
biyab Bolumu'nde okudu. 1969'da aym bolumde doktora
tamamladl. 1972'de dovent, 1978'de de profesor
oldu. Oykii ve roman yazar1, denemeci, eletirmen, 9evirmen
ve dilbilimci olarak tanmd1. <;ok sayJda odulii olan ve Fran-
SlZ hUkumetinin Palmes Academique ve Commandeur
derecesine sallip olan Tabsin Yucel'in yurt i9i ve yurt
ses getiren yazmsal incelemeleri ve vevirileri bulunmaktadlr.
TUrkiye'de yap1sal dilbilimin ve gostergebilimin en onde ge-
len isimlerindendir. Dilbilim ve alanmdaki yapltlann-
dan bazilan Unlard1r: Anlan Yerlemleri (1982), Dil Devrimi ve
Sonu9lan (1982), Yap!Salctl!k (1982), Eletirinin Abecesi (1991},
Eletiri Kuramlan (2007).
303
DiZiN
YJldJz (*) imi bulunan terimfer tan1mlanm1$ degildir.
A- .......................................... 0-
-blnding ........................... 0-baglama
-movement. ......................
-position ........................... 0-konumu
A'- ........................... 0'-
-binding ............................ 0' -baglama
-movement.. ..................... 0'-tarma
-position ....................... 0'-konumu
A-over-A Constraint ....................... A-iisti.i.nde-A ilkesi
abbreviation ............................... ktsaltma
*abessive .................................. -siZ dununu, yokluk durumu
ablative .................................... 9lktna durumu
ablaut ...................................... kOk ii.nliisU
abrupt release ............................. ivedi brrakun
*absolute .................................. yahn
*-adjective .......................
*-case .............................
*-construction ....................
*-form ............................. -bic;:im
abstract CASE ............................. soyut DURUM
*abstraction ............................... soyutla.tn.a
accent ......................................
*accentuation ............................. vurgula.tn.a
*accessibility .............................. eriilirlik
acceptable ................................. gec;:erli
acceptability ............................... gec;:erlik, benimsenirlik, kabuledilirlik
accessible sub], SUBJ ..................... ulaIlabilir Ozne, OZNE
accidental gap ........................... rastlantlsal bo-$luk
accidence .................................. bUkUm
action ...................................... devin.im
actional .................................... devinimsel
accusative ................................. belirtme durumu
acoustic .................................... al<llstik
-cue ................................ akustik Ozellik
-feature ............................ akustik Ozellik
-phonetics ......................... akustik sesbilgisi
acquisition ................................. edinim
acrolect .................................... Ust kullanrm
acronym .................................... bahk klsaltma
305
Dizin Dizin
*actant .................................... eyleyen affricate .................................... patlamah-slZlntth, yan kapantth
action projection .......................... izlem sOzleri agent ....................................... laltct, eden
active verb ................................. etken eylem agentive .................................. lallc1, eden, lalgm
active vocabulary .......................... etken sOzvarhW. -noun ............................... lahct adl, eden adt
active voice ................................ etken c;atl -case ............................... eden durumu
*actor ...................................... eyleyen *-passive .......................... lalgm edilgen (yapt)
actor-action-goa! .......................... *agglomerating languages .............. kUmeleyici diller
actualization ............................... gerc;ekle11me agglutination .............................. baglantl
acute ....................................... ti.z agglutinative ............................... baglantJ.lJ., bitiimli, eklemeli
adequacy .... -.............................. yeterlik -languages ........................ ...-diller
descriptive- ........................ betimleme yeterligi agrammatlcality ........................... dilbilgisine ayk:mJJ.k
*external- ......................... dleysal yeterlik agreement ................................. uyu:rn
*explanatory- .................... ac;1klarna yeterligi airstream mechanism .................. hava alarm dU.zenegi
*internal ............................. ic; yeterlik aktlonsart ................................ klhnt
-observational. .................... -gOzlem yeterligi a! ethic modality ........................... dogruluk koeyullu kiplik
*additive adjunct .......................... ekleyici belirtecimsi alexia ...... , ................................ okuma yitimi
*additive clause ......................... eklemeli tU.mcecik algorithm ................................... ilemleyici, ieylemsel sU.rec;
addressor .................................. gOnderen alienation .................................. yabancUaeyma
adessive .................................... yalonbk durumu alienable possession ..................... vazgec;ilebilir iyelik
adjacency .................................. yandaeyhk *alienism .................................. aktanlabilirlik
-Principle .......................... allatlve ..................................... yOnlenme durumu
adjacent pair .............................. bitieyik sOzce *alliteration ............................... ses yinelemesi
adjective ................................... niteleyici, stfat allo- ........................................ altbirim(cik)
adjectival phrase .......................... niteleyici, s1fat Obegi *allochorone .............................. uzat:unhk
adjunct ..................................... eklenti, belirtecimsi, yanoge *allogram .................................. harfc;ik
adjunct clause ............................. eklenti tiimcecigi. allomorph .................................. bic;imbirimcik, altbi9im
adjunction ................................. eklentileme, katma allophone .................................. sesbirimcik, altses
adnominal .. ; .............................. achms1 *allophonic range ................... sesbirimcik yayilimt, altses yayilimt
adposition ................................. ilgec; *alloseme ................................. anlarnbirimcik
addressee .................................. g6nderilen *allotone ................................... ton degieykesi
adstratum ................................ yankatman alphamovement .......................... alfa tauna
adultlanguage ............................ dill
alphabet ................................... abece, alfabe
adverb .... , ................................ , belirtec; alternation .................................
*adverbial ................................. belirtecimsi alternative ................................. se9enek
*-clause ........................... belirtec; tfuncecigi. alveolar ..................... , .............. dieyyuvast1
"'-expression .... belirtey Obegi alveopa!atal .............. damalcstl
*-modifier ......................... belirtec; niteleyeni amalgam ................................... kantm
*-phrase ........................... belirtec; Obegi ambiguity .................................. bularukbk
*adversative conjunction ................. baglac; ambiguous ................................. belirsiz, bulamk
affective meaning ......................... etkisel anlam ambisyllabicity ............................ c;ift seslemleme
affirmation ................................. olumluluk amelioration ............................... anlarn iyileeymesi
affirmative sentence ..................... olumlu tfunce anacoluthon ............................... caymaca
afftx ......................................... ek, ba@.mh bic;imbirim, tala *analogical ................................ Omeksemeli
*affixhopping ............................. ek aktannu *-creation ............................. yap1m
*affixation ................................. ekleeytinne *-change .......................... -degieyim
*affixing language ........................ ekleyen dil *-leveling,,, ....................... -dUzenleme
306 307
Dizin Dizin
analogical languages ..................... kahph diller
articulation ................................ eklemleme, bogumlanma
analogists .................................. Orneksemeciler
analogy ..................................... Ornekseme
analysis .................................... c;OzUmleme
analytic ..................................... <;Oziimlemeli
analyzabllity ............................... c;OzO.mlenebilirlik
analyze ..................................... c;OzO.mlemek
anaphor .................................... artgOnderge
anaphora .................................. artgOnderim, Onyineleme
*anaphoric reference ..................... artgOnderim
articulator .................................. eklemleyici,
articulatory phonetics .................... sesbilgisi
artificial intelligence ...................... yapay zeka
artlffciallanguage ......................... yap rna, yapay dil
aspect ...................................... gOrO.nU
Aspects model, theory .................... gOrii.nii Ornekc;esi kuram1
aspirated ................................... soluklu
aspiration .................................. soluldama
assimilation ............................... benzeme
animate .................................... canh
anomallsts ................................. aytl.hkc;Ilar
anomalous ................................. aylon
association ................................ r;agnun
associative meaning ...................... vagrteyunsal anlam
*assumption .............................. varsaytm
antecedent ................................. Oneill
-government ....................... -yOnetimi
asterisked .................................. yJ.ldiZ(h) bi9im
asymmetry ................................. balaeyrmsiZllk
anterior ..................................... On
anthropological linguistics ............... insanbilimsel dilbilirn
anti-c-command condition ............... karl}t k-buyunna kol}ulu
*antigrammatical ......................... dilbilgisidteythk
"'antimentaflsm ........................... karl} I anhk91hk
antiphrasis ................................. kari}Itlama
*antonomasia ............................. adsayma
antonym .................................... anlamh
antonymy .................................. kareyttanlainlilik
aorist ....................................... zrunan
apex ........................................ dilucu
asyndeton .................................. kopukluk
atelic ....................................... ayili: uc;lu, bithnsiz
*athematic ................................ konudtey1
atonic ...................................... syllable vurgusuz seslem
*attested .................................. dogiulanmt
attributive .................................. niteleyici
*audible ...................................
"'audio-visual .............................. duysal-gOrsel
auditory phonetics ........................ dinleyi sesbilgisi
augmentative suffix ....................... biiyllltme ek:i
autonomous ............................... Ozerk
*aphasia ................................... sOz yitimi
apical ...................................... dilucU 'O.nsUzO.
apocope .................................... son Unlii
apophony .................................. kOk Unlllsii degil}imi
applied linguistics ......................... uygulamah dilbilim
apposition .................................
*a priori .................................... Onsel
autonomous phoneme .................... Ozerk sesbirim
autosegmental phonology ................ Ozerkparc;a sesbilimi
aux .......................................... yard
auxmary .................................... yarduncl (sOzcUk:)
availability ................................. kullarulabilirlik
Avoid Pronoun Principle .................. Adtl D1eylama ilkesi
axiomatic .................................. Onennesel
approximant ............................... siirtUnmesiz, siirekli
axis., ....................................... eksen
arbitrariness ............................... nedensizlik
arbitrary control ........................... soyut denetim
*archisememe ............................ iistanlambirimcik
archaism ................................... eskicil bim
archlphoneme ............................. fist sesbirim
area ........................................ alan
*babbling .................................. bablldama, agulama
*area linguistics ........................... yercil dilbilim
argument .................................. U.ye, temel Uye
argument structure ........................ iiye yaptsl, temel iiye yap1s1
arrangement ............................... diizenleme
article ...................................... taru.mlJ.k
baby-talk ................................... bebek dili
back channel .............................. yanttsama
back sounds ............................... arka sesler
backvowel ................................. art Unlii
backfonnation ............................. geriolueyum
articulated ................................. eklemli, bogumlu
*background .............................. artalan
-knowledge ........................ -bilgisi
308
309
Dizin.
Dizin.
backgrounding .......................... arkalama
backloop!ng ............................... geri baglanma
balanced bilinguallsm .................... dengeli ikidillilik
barrier ...................................... engel
canonical structure ........ , .. , ............ kuralll yap1
capacity .................................... erk
cardinal vowel ............................. asal i.i.nlU, temcl UnlO.
Cartesian linguistics ...................... Dekartc;1 dilbilim
case ........................................ durum
base ........................................ tabru1, kOk
base language ............................. temel dil
basllect .................................... alt kullan1m
benefactive ................................ yararlanru1 gOrU.nUeyU
big SUBJECT ............................... Myilk OZNE
bilabial ..................................... c;iftdudakstl
bilateral opposition ....................... c;iftyOnlU karey1thk
bilingualism ......................... ikidillilik
-absorption ........................
-assigner ........................... -yilldeyici,
-assignment ....................... -yilkleme, -belirlemc
-filter ............................... -sU.zgeci
-marking ........................... -yllkleme, -bclirleme
::;:;.:::::::::::::::::::::::::::::
*casuai .................................... Ozensiz
blnarism ................................... ikicilik
binary branching .......................... ikili dallanma
binding ..................................... bagJ.ama
binding conditions ........................ baglama ilkeleri
BindingTheory ............................. Baglama Kurarm
biollnguist!cs .............................. dirimdilbilim
biuniqueness .............................. birebir karilikhhk
blade ....................................... dilOnO.
catachresls ................................ kaychrma
cataphora .................................. OngOnderim
category .................................... ularn
catenatlve .................................. ckleyici eylcm
*causality .................................. ettirgenlik
causative ................................... ettirgen

blending ................................... karma
center ...................................... merkez
blocking .................................... bkama
central. ..................................... orta ses
blocking category ......................... t.IkaYJ.Cl ulam
chain ....................................... zincir
bodylanguage ............................. beden dUi
borrowed word OdUnc; sOzcUk, almtJ. sOzcUk, yabanc1
sOzcUk
borrowing .................................. OdUnc;leme
bottom up processing ..................... ilemleme
bound ............................. bagh
channel .................................... oluk, kanal
chest pulse ................................ gOglls kas1lmas1
*chiasmus ................................. ters yineleme
child language ............................. c;ocuk dili
Chomskian Grammar ..................... Chomsky Dilbilgisi
chrone ...................................... sUrebirirn
bound morpheme ......................... ba@.mh bic;imbirim
bounding node ............................ stl:urlama bud
bracket ..................................... ayrac
bracketing ................................. ayrac;lama
branching .................................. dallanma
breathy ..................................... soluklu
broad transcription ...................... aynnttsiZ c;evriyaz1
buccal ...................................... yanak UnsiizU
bundle ......... : ............................ demet
chroneme .................................. sU.rebirim
circum fiX ................................... ayrtkek
citation fonn ............................... Omek bic;im
class ........................................ smif, kfime
classroom discourse ..................... derslik sOylcmi
*classify...... . ... k:Umele:;?tirmek
clause ...................................... tumcecik
clausemate ................................
clear/1/ .................................... ince /1/
cleftsentence ............................. aynk tiimce
*cliche ..................................... basmakahp
@ click ........................................
c-command!ng ............................ k-buyurma
cacophonie ................................ kaktma
calque ...................................... Odii.nc;lemeli c;eviri
cllklanguages ............................. diller
cline ........................................ olyurnlu
clinical linguistics ..................... dUzeltmeci dilbilim
clipping .................................... klrpma
canonical form ............................ temel bic;im
311
310
Dizin Dizin
clitic ........................................ complementarity .......................... bU.tilnleyicilik
*closed .................................... kapah complementary distribution, ............ hO.tilnleyici
.... class ..............................
.... syllable ............................ -seslem
complementlserphrase ................... tUmleyici Obegi
completion ................................. tamamlarna
-vowel .............................. -UnlO.
closure ..................................... kapanma
completlveaspect ......................... tarnamlamah gOriinU
Complex NP Constraint ................. Karmaeytk AO KJ.sitlamas1
coalescence ............................... complex NP ................................ karmaeytk AO
code ........................................ kod, dD.zenek component. ................................ bileeyen
........................... - kopyalama componential analysis .................... bileeyen vOZO.mlemesi
-mixing ............................. compound ................................. bileik sOzcU.k, birleeyik, tamlama
-switching ......................... -degitirimi compound bilingualism ................ bileeyik ikidillilik
coding ...................................... kodlama compound sentence ...................... bileeyik tO.mce
cognate .................................... compounding .............................. bileeyme
-languages ........................ akraba diller compounding .............................. bilceytirme
*cognitiVe .................................. computational linguistics ................ bilgisayar dilbilirni
-environment ...................... -vevre conative function .......................... 9agn ieylevi
*-function ......................... concatenation ............................. ardtlkhk:
-meaning .............................. anlam
coherence ..................................
conceptual field ........................... kavram alant
*concessive ... .' ........................... OdUnleyici
cohesion ................................... concordance ............................... baglamh dizin
co indexation ............................... condition ................................... koeyul
*coindexing ................................ conditional sentence ...................... tO.mcecigi
coreference ................................ eeygOnderim conditioned ................................ koullU
coreferentlal ............................... egOnderimli
co-text ...................................... i9 baglam, dilsel bagJ.am
conditioning ............................... koeyullanma, koeyulluluk
configurationality ......................... kahplaeyma, ebiyimlenme
collective noun ............................ topluluk ad1 configurational languages ............... kahph diller
collocation ................................. birliktelik, eeydizimlilik congruence ................................ uyueyum
colloquial speech ......................... gUndelik dil conjoining .................................. s1ralantey
combination ............................... birleeyim *conjugate ................................. yelanek (eylem i9in)
comftatlve .................................. birliktelik durumu conjunct. ................................... baglak
command .................................. buyrum conjunction , ............................... baglay
comment ................................... yilldemlik connected discourse ................... bagmW1 sOylem
common language ........................ ortak dil connected speech ......................... baglantJ.h konueyma
communication ............................ bildirieyim, iletieyim connective, connector ........... , , ..... baglaytct
*communicative .......................... iletieyimsel connotation ..................... , .......... yananlam
-competence ...................... iletieyim edinci . . . ardll
communication unit ....................... iletieyim birimi consonant. ........ , ........................ Unsi.iz
commutation .............................. degieytirim consonant cluster ......................... UnsUz kU.mesi
compact ........................... yogun conspiracy ................................. birlenme
comparative ............................... constant ................................... duragan
-linguistics ......................... -dilbilim constituent. ............... ,.,,.,., .... , .... kurucu
-philology ......................... -filoloji -analysis ...........................
comparison ................................ kareyllaeyurma -commanding ..................... "'buyurma
competence ............................... edin9, yeti constraint .................................. k:ts1tlama
compiling .................................. derleme constriction ................................ dar alma
complement ............................... tUmle9 construction ........................... , . , . kuruluey
312
313
Dizin
Dizin
contact ..................................... ilil}ki
-language .......................... -dill
-linguistics ......................... -dilbilimi
................................... iyerik
-analysis ........................... -yOzO.mlemesi
-word ............................... if;eriksel sOzcllk
context ..................................... baglam
-free ................................ -dan
-free rule ........................... -dan bagun.slZ kural
-restrictive ......................... -smtrlamah
-sensitive .......................... -duyarll
contextuallzatlon .......................... baglamlama
continuant ................................. sUrekli, slirerlik
continuers ......... , ....................... devam belirticileri
continuous ................................. sUrer{li), sUrerlik
contraction ................................ kaynama, derilme
contradictory .............................. y.eliik
contrast .................................... karlthk
............................... karttsal
-linguistics ......................... -dilbilim
control ..................................... denetim
-theory ................................. kurarm
conventional ............................... uzlarmsal
-Implicature ....................... -sezdirim
conversation ....... , ....................... konuma
-analysis ........................... -yOzO.mlemesi
corpus .................... ,, ................ bUtO.nce
.... planning .......................... --dUzenlemesi
correctness ................................ dogruluk
correspondence ........................... Ortilme
counterintuitive ........................... sezgiye aykm
counter-example .......................... karey1-6rnek
counters .................................... kartt sorular
covariance .................................
covert ...................................... Ort\1111
covert prestige ............................. OrtO.k saygmhk
complementizerphrase ................... tumleyici Obegi
creaky ...................................... k.tslk
creativity ................................... yarabcilik
creole ...................................... lorma anadili
criterion .................................... Olylit
cross-over ..................................
cross over constraint ...................... yaprazlama smrrlamast
cultural transmission ..................... killtUrel aktanm
cumulation ................................. biriktne
*cuneifonn ................................ yivi yaz1s1
*cybernetics ............................... gildUmbilim
cycle ........................................ dOngU
*cyrillic ..................................... kiril
cyclical ..................................... dOngUsel
cycliclty ..................................... dOngUsellik
conversational maxims ................... konueyma ilkeleri
conversational Implicature ............... bildiriimscl sezdirim
converse .................................... evriik
converse ness .............................. karey1tsalhk
conversion ................................. evriim d-structure ................................. d-yap1
cooperative principle ..................... ieybirligi ilkesi dark/If .................................... kahn f!f
coordinate ................................. ebagtrnh *dative ..................................... yOnelme durumu
-sentence .............................. tO.mce *defactononn ............................ uzlarmsal norm
-structure .......................... -yap I dead language ............................ OlU dil
-bilingualism .. s1rah ikidillilik *declarative ............................. bildirme
Coordinate Structure Constraint ......... Srrah Yap1 Kls1tlamas1 -sentence ............................. tUmcesi
coordination ............................... s1ralama, ebagtmhllk declension ................................. ad yekimi
copula ........... , .......................... koacy decodlng ................................... kod
copulative compound ..................... koeyayh blleik deconstructionism ........................ yap1bozuculuk
copying ..................................... benzer yaprm *deduction ................................ tilmdengelim
*core ....................................... yekirdek *deep ...................................... derin
coreference ................................ -structure .......................... -yapt
coreferent .................................. egOnderimli defective ................................... eksildi
coreferentlality ............................ egOnderimlilik deficient ................................... eksikli
coronal ..................................... hareketsiz dil UnsUZ11 ................................... eksiklik
-hypothesis ........................... varsayiml
314
315
Dizin
Dizin
-theory ............................
delctic ...................................... gOsterimsel
delxls ....................................... gOsterim
disambiguation ............................ ac;tklatlrma
*discontinuous ............................ serpik
-morpheme ........................ -bigimbirim
discontinuous , ............................ sUreksiz
delabia!ization .............................
delative .................................... durumu
deletion .................................... silme
"'demonstrative ........................... gOsterme
-adjective .............................. stfatl
adverb ...................................... gOstenne belirteci
-pronoun ...........................
denominative .............................. ad dan tfireme
denotation ................................. dU.zanlarn
dental ......................................
"'dependence .............................. bagtmhhk
dependent ................................. bagtmll
derivation .................................. tCtretme
derivational affix ........................... yaprm eki
derivatiVe ................................... tUretimsel
descriptive ................................. betimlemeli
-adequacy ......................... betirnleme yeterligi
-grammar ............................ dilbilgisi
developmental linguistics ............... dilbilim
*deverbal .................................. eylemden tiireme
deverbatlve ................................ eylemden tiireme
discontinuous assimilation ............ uzak benzeme
discourse .................................. sOylem
-analysis ........................... -c;Oziimlemesi
disjolntreference .......................... bakasma gOnderim
disjunction ................ , ...... , ......... aytrma
dislocation ................................. kayd.J.rma
distributed ................................. dagllunh
"'dissimilar ............................. benze!}mez
dissimilation ............................... benzemezlik
distinctive feature .................... ,,, .. Ozellik
distribution ................................ dagrhm
*distributive ...............................
disyllabic ................................... ikiseslemli
*divergence ...............................
*diversity ..................................
dominance ................................. baathk
*dominant ................................. baslon
-language ............................. dil
*double .................................... t;ift
-articulation ....................... -eldemlilik
-relativization ...................... -ilgilendirme
*deviation .................................. sapma
devoiced ................................... OtfimsUz
diachronic linguistics ................... artzamanh dilbilim
diachrony .................................. artzanlanhhk
diacritic .................................... aytncl im
dlalect ...................................... lehve/ ag,z
doublet ..................................... eey;il
Doubly Filled COMP Filter ................ <;ift Dolueylu TOM Siizgeci
*dual ....................................... ikil
duality/dualism ........................... ikil/ikillik
dummy ..................................... dolgu birim
duration ................................... sUre
-atlas ............................... "'atlas1
-boundary ............................ s1n1n
-mixture ............................ - kaney1rru
dialectalisation ............................
dialectology .... lehc;ebilim
dlaphram .................................. diyafrarn
diction ...................................... sOyleyim
difference theory .......................... aynllk ku.ranu
diglossia ................................... ikidegieykelilik
diminutive .................................. kiic;Ultmeli
-affiX ............................... kU<;illtme eki
diphthong ..................... , ............ kayanUnh:.i./ikiz Unlii/ ikiliUnlii
diphtltongization .......................... kayaniinliileeyme/ ikizO.nliileeyme
"'direct ..................................... dolaystz
-speech ............................
directive .................................... buyrumluk
*ear training ......................... , ..... kulak egitimi
echo question , .......... , ....... , , , . , , ..... yans1ma soru
"'eclectic ................................... sec;meli
*ecology of language ..................... dilt;evrebilimi
educational linguistics .................... egitimsel dilbilim
egressive ... , ............................. d1ey glklh
elaborated code ........................... geni kod/ diizenek
"'elative .................................... <;llo durumu
electrokymograph ....................... elektrokimograf
electropalatograph .... , .... , .............. elektropalatograf
*elicitation ................................ <;:Ikartun/ sOyletim
317
316
Dizin
Dizin
*elision ............. , .................... sonses *ethnography of speaking .. , ............. konueyma k:ullamm bilgisi
ellipsis ................................... eksilti ethno!lngulstlcs ........................... budundilbilim
e!llptical .................................... eksiltili etymology .................................. kOkenbilim
elsewhere principle ....................... Once kUyUklcr ilkesi ethnomethodology ................... budunsal yOntembilim
embedded ..... , .......................... *etymon ................................... kOken
embedded language ...................... ikincil dil euphemism ................................ Ortrnece/ giizel adlandirma
embedding ................................. ive evidential ...... , , ...... , ................... kamtlanabilir
emotive meaning .......................... duyusal anlam evldentlallty .......................... karutlanabilirlik
emotive function .......................... *evocative ................................. yagneyunci
*emphasis ................................. vurgu evolutive linguistics .................... evrimsel dilbilim
*emphatic ................................. vurgulu Exceptional Case Marking ......... Kural-d1ey1 Durum Belirleme
empiricism ................................. deneycilik exchange ................................... etkileeyim On1ntilsil
*empty ..................................... boey *exclamation .............................. Unlem
-category .............................. u1a:rn *exhaustiveness .......................... kapsamhhk
-Category Principle .............. ilkesi *exhortative ............................... 6zendirme kipi
-operator ......................... -ieyleyici *existential ................................ varolueysal
enclitic ..................................... artbivimce -sentence ..........................
*encode ................................... kodlama *exocentric ............................... , d1eymerkezli
endocentric ................................ ivmerkezli -compound ............................
-compound ........................... bileeyik *-construction .................... '""yapl
enrichment. .............................. *exollngulstics ............................ Ustdilbilim
entailment ................................. gerekti.riro *exophora ................................ dxey g6nderim
*enunciation .............................. sOzceleme experiencer ................................ algilayan/ deneyimci
environment ............................... vevre experimental phonetics ................... deneysel sesbilgisi
epenthesis ................................. iy tUreme *explanatory adequacy ................... agtkla:rna yeterligi.
*ephemeral word ......................... geyici sOzcUk expletive ................................... dolgu
*episemem ................................ birim anlam *explicit.. .................................. aylk
*episodic memory ........................ benlik bellegi. explicitmeaning ........................... ay1k anla:rn
*eplstemlc ................................. bilgisel expressive .................................. anlatlmsal
*epistemology ............................. bilgi kurruru expressive function ....................... anlatunsal ieylev
*epithet .................................... nitero *extended ................................. genieyletilrniey
*equational sentence ................... elemeli/ el}itlemeli tiimce -Projection Principle .... , ............ Y ansttma ilkesi
equative .................................... eleyici -Standard Theory .................... Qlyiinlil Kuram
equative case .............................. eitlik durumu *-interpretation ................... -yo rum
*equl NP deletion ......................... eeyad silinmesi extension .............. ,., .................. kapla:rn
'"equipollent .................... eeydegerli *extension of meaning... . ... anlam
... opposition ........................... karl}tthk external argument. ........................ dtsal Uye
equivalence ................................ eeydegerlik external theta role ......................... dlSal rol
-constraint., ....................... - k1sttlamas1 *extinct language ......................... 61'11 dil
*ergative ....... , ........................... Ozegeyieyli extralinguistic ............................. dildlt
ergativlty ..................... ,.,,, ......... Ozegeyieylilik *extraposition ............................. kaydmna kurah
*error analysis ............................. yanhey yOziimlemesi extrasentential code switching ......... kod
*ESP ....................................... Ozel amayh ingilizce *extrinsic ordering ........................ dtey stralama
essive ............... , , ..................... olu durumu
established ................................ I olueymuey
ethnograpy of communication .......... iletil}im etnografyas1
318 319
Dizin
Dizin
fortis ........................................ gO.ylU
*fossilized form ........................... kemikleeymiey bic;im
*frame ..................................... yerc;.eve
face ......................................... yilz *free ........................................ bagtms12
-saving ............................. -discourse .........................
-threat ............................. yO.ze yi:inelik tehdit -morpheme ........................ -biyimbirim
factive ...................................... olgusal -morpheme constraint ............ -biyimbirim losttlamasl
*facultative variant ....................... seymeli -relative clause .................... OzgUr ilgi tumcecigi
fallingtone ................................. alc;.alan ton -variation .........................
*family terms .............................. akrabahk terimleri frequency ............. ,. .................... s1khk
"'familiarform ............................. iytenlikli bic;.im *-analysis ... : .....................
family language ........................... aile dili "'-aspect ........................... -gi:iriinUeyU
feature ..................................... Ozellik *-of occurrence ................... kullantm s1khW,
*intralinguistic- ................... fricative .................................... sUrtUnUcU
distinctive ............................ a)'lnCl- friction ..................................... sUrtUnme
-percolatlon ....................... -aktarma frictionless ................................. siirtUnmesiz
feedback ................................... geri iletim
*feeding rule order ........................ destekleyici kural srralamas1
frontvowel ................................. i:iniinlU/ince UnlU
fronting ..................................... i:ine{;ekme
felicity conditions ......................... uygunluk *frozen speech ............................ donuk konueyma
feminine ................................... dieyil full bilingualism ........................... tam ikidillilik
field ........................................ alan function .................................... ilev
*field of discourse ........................ si:iylem alam cognitive- .......................... bilisel-
figurative................................... degimeceli directive- ........................... yOnlendirici-
figure ....................................... instrumenta! ......................... ara<;hk ieylevi
*figure ofspeech .......................... si:iz sanatl meta!inguistic- .................... Ustdil ieylevi
filter ........................................ slizgey phatlc- ............................. ilieyki ilevi
final posltlon ............................... son konum -word ............................... ieylevscl si:izcUkjyap1sal sOzcUk
*finite ...................................... yekirnli *functional ................................ ilevsel
*-verb .............................. -eylem -phonetics ......................... -sesbilgisi
first articulation ........................... birinci eklemlilik -variety ............................ -degike
flap ......................................... 9arpmah functional linguistics ...................... ilevsel ilbilim
flat ........................ bemolleeymiey functional sentence perspective (FSP) . il}levsel tUmce yaklaey1m1
flectlonal ................................... bukUmlii functionalism .............................. ieylevselcilik
*fluency .................................... alocxhk functionalist ............................... ieylevselci
focus ....................................... oda.H: fundamental frequency .................. temel s1kllk
focusing .................................... odaklama
folk etymology ............................ balk k6kenbilimifki:iken yakJ.eytlrma
fusion. .. .................... kaynaeyma
fusional .................................... bUkiimlU
foot ......................................... ayaH: future ....................................... gelecek
foregroundlng ............................. Onceleme fuzzy ........................................ sm1rlan belirsiz
*foreign language ......................... yabanct dil
forrn ........................................ biyim
*form class ................................ eeybiyim k:O.mesi
fonnal ...................................... kuralll/ Ozenli
-language ............................... dil
formal speech ............................. Ozenli konuma
fonnative ................................... olueyturucu
formula ..................................... kahp si:iz
g.marking .................................. belirleme
gammamarking ........................... belirleme
gap .........................................
320
321
Dizin
Dizin
gap ......................................... gedik
gapping .................................... boaltma
geminate ................................... ikiz UnsO.z
gemination .................................
gender ...................................... cins
gendetlect ................................. cinsiyet dili
*genealogical ............................. kahtunsal
generallinguistics ......................... genet dilbilim
general phonetics ......................... genet sesbilgisi
generalization ............................. genelleme
generalized implicature ................... sezdirim
generate ................................... Uretme
generative .................................. Uretici
generative bilingualism ................... Uretken ikidillilik
generic ..................................... kapsaYJ.cl
Geneva School ofllnguistics ............. Cenevre Okulu
*genitive ................................... tamlayan durumu
geollngulstlcs .............................. uzamdilbilim
*gerund .................................... ulac;
gerundive ................................. ulac;:stl
given . eski bilgi
*glide ...................................... yanUnlU
*grammatical ..... , ....................... dilbilgisel
-analysis ....................... , ... -c;:OzUmleme
"'-category ......................... -ulam
*-dependency ..................... -bagtmhb.k
*-item .............................. -oge
-meaning ......................... -an.J.am
-role ................................ -rol
*-subject .......................... -Ozne
*-unit .............................. - birim
-word ............................... "'SOzcUk
grammaticality ............................ dilbilgiseilik
graphematlcword ......................... yaztbirimsel sOzcfik
graphlzation ...............................
garphology ................................. yaztbilim
grapheme .................................. yaztbirim
graphemics ................................ yaztbilim
grave ....................................... pes
*Great English vowel Shift ................ ingilizce BU.yfik OnlO. Kaymas1
*Grimm's Law ............................. Grimm yasas1
group language ............................ kiime dill, grup dill
guttural ................................... bogazsll
"'gloss ...................................... ac;:1mlama
*glossary .................................. sOzlUkc;:e
glossematics .............................. glosematik m
glosseme ................................... dilbirim
glossolalia ................................. bUyU dili *habitual ..................................
glotalisation ............................... haplology .................................. seslem yitimi/hece yitimijhece yutumu
glottal stop ................................ grrtlaksll patlamah/ gutlak 9arpmas1 hard palatal vowel .................... , .... sert damak UnlU.sU
glottallc .................................... gtrtlak sesi harmony .................................... uyum
glottis ...................................... ses yangt head ........................................ ba
glottochronology .......................... dil tarihlendirmesi -parameter ........................
goal. ........................................ erek --to-head movement. ............. tarma
*govern .................................... yOnetrnek heavy NP ................................... artrmh AO
governee ................................... yOnetilen -shift ............................... -aktanrm
govemer .................................... yOneten *heterography. . .......... ayn yaz1m
governing category ........................ yOnetim ulanu heteronomy ................................ yanm Cadhhk
government ................................ yOnetim *hiatus ..................................... sessizlik
-and Binding Theory .............. -ve Baglama Kuram1 *hierarchical structure .................... aamah yapt
*gradabi!ity ................................ derecelenirlik *hieroglyph ................................ resirnyazJ.
*gradation ................................. derecelendirme high ......................................... yiiksek
grammar ................................... dilbilgisi high vowel .................................. kapal1 UnlU
comparative- ...................... high variety ................................. fist
descriptive- ........................ betimlemeli- higher ...................................... iist
formal- ............................. bic;:imsel .... historical linguistics ....................... tarihsel dilbilim
theoretical- ........................ kuramsal- *holiphrase ................................ to.mce sOz
"'homogeneity ............................. tUrdelik
322
323
Dizin
Dizin
hemogram ............................... e:'iyaz1m
homography ............................... eyaz1mhhk
homonymy ................................. eadhhk
homophony ................................ eseslilik
homorganic ................................ ec;Iklll
*honorific form ............................ sayg1h bic;im
"'hybridword ............................... melez sOzcU.k
hypercorrection ................... am dii.zeltmecilik
*hypochoristlc form ....................... k:Uyilltme bic:;imi
hypochoristlc .............................. sevimli
hyponymy .................................. altanlamhk
hypotaxis ................ altasrrallhk
inanimate .................................. cans1z
Inclusion ................................... kapsama
incompatibility ............................ bagdamazllk
Incorporating languages., ................ gOvdeleyici diller
incorporation .............................. gec;iim
indefinite ............ , .. , ................... belgisiz
independentsentencejclause ......... bagunslZ tiimcejtUmcecik
indexical features/indices ............. , .. bireysel dil Ozellikleri
index ....................................... kii bilgisi
indirect speech ............................ dolayll anlabm
Indirect speech act ........................ dolayh sOzeylem
indefinite adjective ....................... belgisiz slfatj niteleyici
indefinite pronoun ........................ belgisiz adtl
indicative mood ........................... bildirme kipi
indice ....................................... bilgisi
individual bilingualism .................... bireysel ik:idillilik
i-withini Filter ............................. i-ic:;inde-i Silzgeci
icon ......................................... gOn1ntUsel gOsterge
individual linguistic repertoire ........... bireysel dil varltgt
*Indo-European lingulstics ............... Hint-Avrupa dilbilimi
*induction ................................. tQ.mevanm
iconiclty .................................... gOrilntU.sellik
Ideal bilingualism ......................... ideal ikidillilik
ideational .................................. dUUnsel
"'idiogram .................................. dG.Unyazt
idiolect ..................................... birey dil
idiom ....................................... deyim
ldlophone .................................. birey ses
illative ...................................... girl durumu
'lllfonned ................................. bozuk yapih
11\ocutlon ................................... eclimsOz
illocutionary act ........................... edimsOz edimi
immediate constituent. ................... dolays12 kurucu
*Imperative ................................
-mood .............................. -klpt
-sentence .......................... -tU.mcCsi
"'impersonal ............................... kh;:isiz
-passive... .. .... -edilgen
-verb .............................. -eylem
"'Implication ............................... sezdiri
implicature .................................
*implicit ................................... orti.ik
-argument ......................... -oge
inessive .................................... ic;indelik durumu
Infant speech .............................. c;ocuk dill
infelicity .................................. gec;mezlik
*Inference ................................. 91kanm
*Inferential aspect ........................ gOn1nUU
infinitive .................................... mas tar I eylemlik
-clause ............................. -teuncecigi
Infix ......................................... ic;ek
Infixation ................................... ic;ekleme
inflection ......................... , ......... bU.k:Um/ c:;ekim
inflectional ................................. c:;ekimsel
inflectional languages .................. ,. bU.k:UmlU/ c;ekimli diller
inflectional suffix .......................... ek:i
Inflectional phrase ........................ c;ekim Obegi
Inflexional suffix ........................... eki
lnfonnal speech ........................... Ozensiz kol;).Uma
infonnant . . denekjbilgilendidci
infonnation structure ..................... bilgisel yap1lanma
*infonnatlvlty .............................. bilgisellik
inherent CASE ............................. DURUM
inherent features .......................... ic;sel 6zellikler
inheritance ............................. , ... kahhm
-meaning .......................... Orti.ilU anlam
initial .......... , ............................ ilk konum
-subject ............................ -Ozne
implosive ................................... ic:;patlamah
*lnipulse ................................... dG.rtO.
*lnactivevolce ............................. edilgen yap1
Inalienable possession ............... vazgec;ilemez iyelik
infinitival double passive ............... mastarh edilgen
*innateness hypothesis .................. dogutanClllk varsayuru
*innatism .................................. dogutanhk
*inorganic feature ........................ Ozellik
324
325
Dizin
Input ........................................ girdi
Insertion .................................. yerleeytirim
*Insertion .................................. aralaytci
-sequence ......................... -sOzcefdizi
In situ ...................... , ................ yeri.r,lde
Institutionalisation ........................ kurumsallaeyma
instrument .................................
instrumental case ......................... ara9 durumu
Instrumental phonetics ................... arac;h sesbilgisi
*Intelligibility .............................. anlatlabilirlik
Intensifier .................................. pek.ieytirici
Intension ................................... iyerim
*intentional meaning .......... anlam
*Intentionality .............................
*lnterchangeblllty ...................... degieytirilebilirlik
............................... Unlem
Intensive ................................... pekitinneli
Intensity .................................... yeginlik
Intention ...................................
Interactive sociolinguistics ........... etkileeyimsel toplumdilbilim
Interdental ................................. dieyleraras1
interference ................................ girieyim
interlanguage .............................. arad.il
Jnterllngulstlc interference ............... dilleraras1 gi.rieyim
intermediate trace ........................ ara iz
*Internal ...................................
-argument ......................... -oge
-theta role ......................... -ROL
*International PhonetlcAiphabet. ...... {IPA) Uluslararas1 Ses Abecesi
Internationalization .................. uluslararasllaeytrrma
*interpersonal ................ kieyileraras1
-meaning .......................... -anlarn
lnterpretatlon ...................... yorumlama
*interrogative ............................. soru
Interrupted ................................. engelli I kesintili
lntersententla! code switching ........... tiimceleraras1 kod degitirimi
*intertexuality, ........... ,,. metinleraras1hk
Intervocalic ................................ UnlUleraras1
*Intimate speech .......................... yakm konuma
intonation .................................. ezgi
-a! languages ...................... -dilleri
*lntrallngulstlc ............................ diliyi
*-features ......................... -Ozellikler
-Interference ...................... "'girieyim
Intransitive ................................. geyisiz
lntrasentential code switching ........... tumceic;i kod degitirimi
326
Dizin
*intrinsic ordering ......................... do gal s1ralanma
Intrusion ................................... ses ekleme
*intuition .................................. sezgi
intuitive knowledge of language , , ....... sezgisel dil bilgisi
*inventory ................................. dOkO.m
-of thematic roles ................. -ROL dOkO.mU
inversion ................................... devrikleme
*irregular verb ............................. dU.zensiz eylem
Island ....................................... ada
island constraint .......................... ada las1tlamasl
*isochronism .............................. esOylemli
isogloss ................................... smrr yizgisi
*isograph .......... ''.'' .......... '' ....... edillilik cizgisi
isolated .................................... kopuk
isolating languages ....................... yalmlayanf ayneykan diller
isomorphic ................................. ebi9imli
Isomorphism ............................... ebic;imlilik
*isophone ................................. esOyleyi 9izgisi
*isopleth ................................... esOylemli
*isosyUablsm .............................. eeyseslemlilik
Item ........................................ Oge
*item and arrangement ................. age dUzenleme
*Iterative ................................... yinelemeli
*jamming .................................. UnsU.z atum
jargon ...................................... ugt"a dili
*journalese ................................ gazete dill
juxtaposed sentence ...................... bagimstz srrah tUmce
juxtapositional assimilation .............. yalan benzeme
*juxtaposing languages ............... SlralaYICl diller
juncture .................................... kavak
kernel ...................................... 9ekirdek
key .......................................... ta.rz
*kineme ................................... sOzchI bic;im
*kinemics .................................. sOzdil iletiim bilgisi
kinesics .................................... sOzd.tl iletiim/ el yUz bilgisi
*kinship tenns ............................ akraballk terimleri
kolne dialektos ............................ ortak dil
Kopenhagen School ...................... Kopenhag Okulu
327
Di.zin
Dizin
lax .......................................... gevek
.+:leamabi!ity ............................... ogrenilebilirlik
L-marklng .................................. S-belirleme least effort principle ...................... en az yaba ilkesi
*labelled bracketing ...................... ayray left branching .............................. sola dallanma
lablal ....................................... dudaksll leftness condition ......................... soldallk
labial harmony ............................. kiit;Uk Unlil uyumu *lengthening .............................. uzatma
labialization ............................... lenis ........................................ yumus;ak Unsftz
*labialized ................................. dudaksillaeymt *letter ...................................... harflyazav
labiodental ................................ dieysil dudakstl level ........................................ dUzey 1 di.izlem
labiovelar .................................. dudaksll artdamaksll levels of adequacy ........................ yeterlik dUzlemleri
landing site ................................ konma noktast *level ordering ............................ dUzey srralama
tan gage (Fr.) ............................... dil yetisi *level skipping ............................ dUzey atlarna
language ................................... dil lexeme ..................................... sOzlUkbirim
-acquisition ........................ -edinimi lexical ...................................... sOzlO.ksel
-acquisition device (LAD) ......... diizenegi -category .......................... -ulatn
-atlas ............................... -diffusion .......................... sOzcU.k yaYJ.lmasl
-attrition ........................... -entry .............................. -kiltuk
""barrier ............................. -engeli -field ............................... sOzciik alam
-change ............................ dilde -item ............................... -birim
-choice ............................. "'sec;imi -marking ........................... --belirleme
-contact ............................ dilleraras1 ctkileim *-phonology ....................... sOzciiksel sesbilim
-death .............................. -OlilrnU -structure .......................... -yapl
-development ..................... -geliimi !exicalisatlon .............................. sOzlO.kselleeyme
-determination .................... -belirlemesi lexicography ............................... sOzlUkyillUk
-economy .......................... dilde tutumluluk lexicology .................................. sOzcilkbilim
-famlly ............... , ............. "'ailesi lexicon ..................................... sOzlUkc;e
-generation ........................ -Uretimi
-loss ................................ -yitimi
lexicostatistics ............................ sOzcU.k saytlarna
liaison .................... .' ................. ularna
-maintenance ..................... "'SUrdilrilmU licensing ................................... izin verme
-planning .......................... -planlamastldiizenlemesi llnearity .................................... yizgisellik.
-shift ............................... -kayznast lingua franca ............................... gec;er dil
-switching ......................... -degieytirimi *linguistic .................................. dilbilimsel
language ................................... dilsel -anthropology ..................... --insanbilim
-attitude ........................... -tutum -geography ........................ uzamdilbiliml dil cografYasl
-awareness... .. ....... -bilinylilik -philosophy ........................ dil felsefesi
-community ........................ -topluluk -repertoire. . ... s6z;el dagar I dil dagan
-disorder ........................... -dUzensizlik -semantic .......................... -anlambilim
-dominance ....................... -baskmhk -variety ............................. dil tun1
-linearity ........................... -c;izgisellik linguistic ................................... dilsel
-loyally ............................. -baghhk -community ........................ -topluluk
.... minority ........................... -contect ............................ baglarn
langue (Fr.) ................................. dil/ dil dizgesi -relativity ........................... -gOrecelik
laryngeal ................................... grrtlaksll -relativity principle ................ -gOrecelik ilkesi
laryngea!isation ........................... grrtlaksillaeyma -variant ............................ -degieyki
larynx ....................................... grrtlak *linguist ................................... dilbilimci
lateral ...................................... yanUnsUz linguistics .................................. dilbilim
328
329
Dizin
Dizin
!inking .................................... birleeytinne -language .......................... baeyat dil
liquid ....................................... alact *maximal ..................................
listener ..................................... dinleyici -projection ........................ -yansrma
literacy ..................................... okur yazarhk maximal projection movement ....... , .. biiyiikc;;:Ul yanstma
literary language ......................... , yazm dill/ edebiyat dill maxims of conversation ................... bildirit?im ilkeleri
loan translation ............................ OdUnvlemeli meaning .................................... anlam
loan word .................................. sOzcUk -change ................................ degiimi
local variety ................................ yerel degieyke -restriction ......................... -daralmas1
localism .................................... uzrunclhk -shift ............................... -kaymasl
locality ..................................... yerellik mechanical translation ................... bilgisayar <;evirisi
localize ................................... yerelletinnek medial. ..................................... ic;;:ses
locatiVe ..................................... kalma durumu medial position ............................ orta konum
locution .................................... diizsOz *meliorative ............................... anlam iyilemesi
locutionary act ............................. diizsOz eylemi mellow ..................................... boguk
logical Fonn .......................... Manb.ksal bileeyen mentalism ................................. alolc1hk
togography ............................... resim yaz1 mesolect ................................... orta kullantm
long movement ............................ uzak tarma message .................................. bildiri
long syllable ............................... uzun seslem metalanguage ............................. Ustdil
long vowel. ................................. uzun UnlO. metalinguistics .......................... Ustdilbilim
loopback ................................... geri baglanma metaphor .................................. egretileme/ deyim aktarmast
Joss ....................................... yitim metaphorical code switching ............ egretilemeli kod degitirimi
loudness ................................... yiiksek seslilik metaphrase .............................. aktarma
low variety .................................. alt degike metathesis ................................. ses aktanmt/ gOc;;:iime
low voweL .................................. alt;ak: Un1U metonymy .................................. dii.zdegimece/ ad aktannu
lower ....................................... alt mebics ..................................... Olc;;:Ubilim
microlinguistics ........................... dar oylumlu dilbilim/ duzdilbilim
*mldvowel. ................................ orta UnlU
minimal pair ............................... en c;;:ift
Minimalist Program ....................... Yetinmeci Qizgi
m-command ............................... b-buyurma
machlnetranslatlon ....................... bilgisayar c;;:evirisi
macrollnguistlcs ..................... geniey oylumlu dilbilim
macro structure ........................... biiyUk Olc;;:ekli yapt
main ........................................ ana
majority language ......................... c;;:ogtlnluk dili
malapropism ............................. bozuk kullan1m
manner of action .......................... lnhru
manner of articulation ................... eldernleme bic;;:imi
mapping ................................... dOeme/c;;:alneytrrma
marked ..................................... belirtili
marker ..................................... belirticijbelirleyici
masculine .................................. eril
mass noun ................................. ko.tle adJ
mathematicalllngulst!cs ............. matematiksel dilbilim
matriX ...................................... ana
-clause ............................. ana fii.mce
mlnimallty condition .................... en yakmhk
*minimum free form ...................... en kil<;Uk bagutlstz bic;;:im
minority language ......................... azmhk dill
mixed language ........................... karma dil
modal ...................................... ldpsel
modality .................................... kiplik
modaliser . . . . . . . . . . . . . . . . . . ........ kipselletirici
modernization ............................. c;;:agcllla(tlr}ma
modifier .................................... niteleyen
*Modistea ................................. dilcileri
module ..................................... mod ill
*moneme .................................. anlarnbirim
monoglot. .................................. tekdilli
monolingual ............................... tekdilli
monolingualism ........................... tekdillilik
*monomorphemic ........................
monophthong ............................. tekiinlll
330 331
Dizin Dizin
monopthongisation ....................... tek
monosemic ................................ tekanlamh
*monosyllabic ............................. tekseslemli
*monosystemlc ........................... tek dizgcli
*monotonic ................................ teksesli
*needs analysis .............. , ............ gereksinim <;Ozt1mlcmesi
negation ................................... olumsuzluk
negative .................... , ............... olumsuz
-particle., ...... , .................. "'Olumsuzluk Ogesi
.... sentence ..........................
Montague grammar ....................... Montague dilbilgisi
negotiation of meaning ................... anlam gOrCLmesi
mood ....................................... kip
morph ...................................... biyimcik
morpheme ........................ ; ........ biyimbirim
"'morphological ........................... biyimbilimsel
neogrammarians .......................... yenidilbilgiciler
neologism .................................. yeni oge
neurolinguistics ........................... beyindilbilim
neutral ..................................... ya:nstz
-CASE .............................. -DURUM
neutralisation .............................. yanstzlama/ dUzlenmc
-category ..........................
newsmarks ................................. haber belirticileri
-property ...........................
noise ....................................... gllti.lltil
morphology ................................ biyimbilim
*nomenclature ............................ terimbilgisi
morphophoneme .......................... bil;imsel sesbirimfbaey biyimbirim
*nominal. .................................. adsll
morphophonology ......................... biyimsel scsbilim
morphophonemics ........................ biyimsel sesbilim
nominal agreement ....................... adsll uyum
nominal root ............................... ad kOkU
morphosyntactlc word .................... bi<;imsOzdizimsel sOzcUk
nominal sentence ......................... ad tiimcesi
*morphotactics ........................... biyim dizgesi
nominal stem .............................. ad gOvdesi
mother tongue ............................. anadili
motivated .................................. nedenli/giidillii
nominalization ............................. adlatlrma
*nonfactive ................................ olgucht
motivation ................................. gU.dilfnedenlilik
*nonfinite .................................. c;ckimsiz
mouth cavity ............................... agtz boeylugu
"'move ...................................... taey1mak
non perfective ..............................
non-restrictive ............................. smtrlamastz
multilateral opposition ................... vokyOnlii.
nonstandard .............. ,.,,, ............ Olc;Unsilz
multilingualism ............................ yokdillilik
mutual JntelligibUity .......................
*non-syllabic ..... ,, .... , .................. seslemdtl
non-verbal communication ............... sOzsilz iletiim
non-verbal interaction .................... sOzsii.z
nonce formation ........................... an1Ik oluum
*normative linguistics .................... kuralc1 dilbilim
notation .................................... imleme
*name ..................................... ad
*notional .................................. kavramsal
"'narrative .................................. anlatJ.
*-grammar ........................
narrow scope .............................. dar a<;1h
narrowvowel. .............................. dar Unh1
*-syllabus ......................... -izlence
noun ........................................ ad/isim
narrow transcription ...................... aynntl11 <;evriyaz1
nasal ....................................... genizsil
nasalisatlon ............................... genizsilleme
national language ......................... ulusal dil
nationalization ............................ ulusallatmna
native speaker ............................. anadili
*nativistic theory .......................... dogtltanct kuram
natural class ............................... do gal sm1f
noun complement clause... .. ......... ad tUmleci tUmcccigi
noun phrase ............................... ad Obegi
NP-movement ............................. AO-taeytma
NP-trace ................................... AO-izi
*NP-types.' ................................. AO-tUrleri
nucleus ..................................... c;ekirdek
Null Subject Parameter .... , ... ,,.,., ..... Bo Ozne Degitirgeni
*nursery language ........................ bebek dili
natural language .......................... do gal dil
*naturalism ................................ dogalclhk
necessltative .............................. gereklik
332
333
Dizin
Dizin
@
overlapping, ............................. ,. OrtUeyme
*oxytone ................................... son dan vurgulu
object control .............................. nesne denetimi
*object deletion ........................... nesne silme
*object language .......................... konudil
obligation .................................. zorunluluk
obligatory control ......................... zorunlu denetim
*obligatory transformation ........... ,, .. zorunlu d5m1r;rUm
oblique ..................................... egik
oblique case ............................... egik dunun
observational adequacy .................. gOzlem yeterligi
obstruent ................................... engelli
occlusive ................................... kapantlh
off glide ....................................
on glide .................................... gerilme
off on-glide ................................
official language .......................... resmi dil
officlallzatlon ..............................
onomasiology .............................. adkavrambilim/kavramsal adbilim
onomastics ................................ adbilim
palatal ..................................... damaksll
palatal fricative ............................ damaksll h1eyrrt1h
palatal hannony ........................... bUyO.k UnlU uyumu
palatalization ..............................
*palatalize .................................
palate ...................................... damak
*pandialectal .............................. tiimlehc;;:esel
pan! ectal ...................................
paradigm .................................. dizil
*paradigmatic ............................. dizisel
paradigmatic relation ..................... dizisel bagmn
parameter .................................
paraphrase ................................ ac;;:tmlaxna
parasitic gap ............................... asalak boeyluk
onomatopoeia ............................. yans1ma
*onset. ..................................... seslem
*ontogeny ................................. bireydil ta.rihc;;:esi
op ...........................................
opaque ..................................... gec;;:irimsiz
open class ................................. ac;;:I.k kl1mej s1ruf
open juncture ............................ ac;;:I.k kavak
open syllable .............................. ac;;:1k seslem
openvowel ................................. ac;;:lk UnlU
openness .................................. ac;;:lkhk
operator .................................... ileyici
opposition ................................. karey1thk
optative .................................... istek k:ipi
optional C<lntro! ........................... sec;;:imlik denetim
*optional rule ............................. sec;;:imlik kural
oral .........................................
organs of speech .......................... konueyma organlan
*origin of language ....................... dil k:Okeni
orthographic word ......................... yaz1msal sOzciik
orthography ................................ yazun
*ostensive definition ...................... gOsterimsel tanrm
output ...................................... c;;:lktl
overt complementiser ..................... a<;lk tiim.leyici
overt NP .............. a<;lk adobegi
overt prestige .............................. ac;;:1k saygmhk
*overgenerallsation ....................... aeym genelleme
parataxis ................................... art arda srrahhk
*paralanguage ............................ Ote dil
parentheticclause ....................... ara tUmce
parole (Fr.} ................................. sOz
*paromasis ................................ scs benzcl}imi
paronomasia ............................. k:Oktceyleme
*paronym .................................. benzer j eJilk:OklU
paronymy .................................. benzerlik
*parsing ................................... c;;:OzO.mlcme
partial assimilation ....................... yan benzeeyme jbOlUmsel benzceyme
participle ................................... ortac;;: bic;;:imi
particle ..................................... part;ac;;:lk
particularized implicature ................ sezdirim
*partitive .................................. parc;;:acll
*parts of speech .......................... sOzcUk tUrO.
passive... . ............................ edilgen
-blllngualism ......................
-voice .............................. -c;;:atl
-verb ...............................
passivizatlon ............................... edilgenleeytirme
pasttense .................................. gec;:mi zaman
patient .............. , ... , .................. etk:ilenen
*pattern .................................... Ort1ntUjyap1
pause ...................................... durak
*pedagogical grammar ................... egitim amac;;:h dilbilgisi
peer language ............................. yatt dili
334
335
Dizin
pejoration ........................... , ...... anlam kOtUlenmesi
*penultimate .............................. sondan bir Once(ki)
perception ................................. algJJ.ama
percolation ................................ yans1tma
perfect .....................................
perfective ...... , , .. , ....................... bitmieylik
perfonnance ............................... edim
performative ............................... cdimsel
periphrasis .................... " ........... dolaylama
per1ocution ................................. etkis6z
pcrlocutionary act ......................... etkisOz edimi
*person .................................... kieyi
personal ending ......................... kh;i eki
personal pronoun ........................ achh
personification ............................
*phantom word ........................... yamlttc1 bi9im
pharyngeal ............................... yutaksll
pharyngealisation .........................
pharynx .............................. yutak
phatic communion ........................ ilcvi
*phenomenon ............................. g6ri.ingi1
philology ................................... filoloji
*philosophical grammar ................. kavramsal dilbilgisi
*philosophy of language ................. dil felscfesi
philosophical linguistics ................. felsefesel dilbilim
phonation .................................. seslcme
phone ...................................... ses
phonematics ............................... sesbirimbilim
phoneme ................................... sesbirim
phonemics ................................. sesbirimbilim
*phonetic .................................. sesbilgiscl
-alphabet .......................... ses abccesi
-analysts ........................... -96ziimlcme
-change ............................ ses degiimi
... form ... ,.,,,,, ..................... SCS9il bi9im
phonetics . .. .. . .. . . . .. .. .. .. .. .. . . ses bilgisi
*phonogram ............................... sesyaztm birimi
phonological word ....................... sesbilimsel sOzcUk
phonology .......... , ...................... sesbilim
*phonometries ............................ sesbilimsel 96zUmleme
phonotactics ............................... sesdizim
*phrase .................................... Obek
*phrase structure ......................... Obek yap1s1
physiological phonetics .................. fizyolojik scsbilgisi
pictographic writing ...................... g6rU.nti1sel yaz1
pidgin .................................. kuma dil
336
Dizin
*pidginize .................................. kmnalamak
pied-piping ................................ kuyruk takma
pitch ........................................ yUkseklik
place ofarticulatlon .. , ................ eklemleme noktas1
*pleonasm ................................. sOz uzatlrm
plereme .................................... dolu birim
plosive ..................................... patlamah
plural ....................................... ,oguJ
plurillngualism ............................ 90kdillilik
*p!urisegmental. .......................... 9okpar9al1
*plus juncture ............................. sOzcO.k ayrrma arah!11
*poetic function ........................... yazmsal ilev
*poetics ............................. yaz1nbilim
point of articulation .................... bogurnlama noktas1
*polite form ............................... incelik bi9imi
politeness .................................. incelik
polyglot .................................... vokdilli
poiylectal .................................. 90k
polylingualism ............................. 90kdilllilik
polysemy ................................... 9okanlamhhk
polysyllabic ................. , .............. 9okseslemli
*polysyndeton ............................. 90k bagla9hhk
polysynthetic languages ............. gOvdeleyici diller
polysynthetic word ........................ sOzcUk
*popular etymology ....................... halk k:Okenlemesi
portmanteau morpheme ................. bi9imbirim
Port Royal .................................. Port Royal
position .................................... konum
*positivism ................................ olguculuk
possessive ................................. iyelik
*postalveolar .............................. diyuvas1 arkas1
postdental. ............................... diarkas1
postposition ............................... ilge9
pragmatics ................................. edimbilim
PragSchool ................................ Prag Okulu
*precede... . . . . . . . . . . . .. .. . . ... .. .. Oncegelmek
precedence ................................ Oncegelme
*predeterminer .......................... On belirleyici
*preceding ................................ Oncegelen
predicate .................................. yiiklem
predicatecalculus ....................... yilldemcil biyimsel dizge
predlcative ................................. yillclemcil
-verb ............................... ekeylem
pre foe ....................................... Onek
prefixation ................................. Onekleme
*prefixing language ....................... Onekli dil
337
Dizin Dizin
*premodification .......................... On niteleme proportional opposition .................. orantlh kaqtthk
preposition ................................. -
-phrase ............................ -obegt
proposition ................................ Onenne
propositional attitude ..................... Onerme tavn
*prescriptive ............................... yargllaYJ.Cl / kuralc1 prosodeme ................................. bUtiinbirim
prescriptive linguistics .................... yargilaJlcl dilbilim, kuralc1 dilbilim prosodic features ........................ ,. bUtiinsel Ozellikler
*prescrlptivlsm ............................ kuralclltk prosodic phonology ...................... , biirO.nsel sesbilirn
*present ................................... prosody .................................... bUrilnfbUrilnbilim
*-perfect .......................... prothesis ................................... Ontiireme
*""tense ............................ -zaman proto-language ............................ anadil/kOkdil
presentational focus ...................... sunu provincialism .............................. tara agz1
presupposition ............................ Onsayllh proxemics .................................. yakmllk bilgisi
*preterite .................................. gec;mi::} zrunan psycholingulstics .......................... ruhdilbilim
*primary ................................... birincil public language ........................... halk dill
*primary accent ........................... birincil vurgu punctuation ................................ noktalama
primary bilingualism ...................... birincil ikidillilik purification ................................ anlahnna
primary compound ........................ ilksel bile:!}ik purism ...................................... anla::}tlrma
principle of relevance ..................... ilkesi pursulngquestions ........................ izleyici sorular
Principles of Binding ...................... Baglama ilkeleri putative .................................... varsayunsal
privative opposition ....................... eksik Ogeli kareytthk
*privilege of coccurrence ................. birlikte bulunma ayncalt@
PRO......................................... ADIL
PROTheorem .............................. ADIL Teoremi
Pro ............................................ ad!l
procrastinate .............................. erteleme
pro-drop ................................... adtl-dUeyiinne
Pro-drop Parameter ....................... Adll dUeyiirme Degil}tirgeni
*probabilistic modeL. .................... olasthk modeli
probing questions ......................... arahnct sorular
proclltlc .................................... Onbic;imce
productive ................................. ieylek
*productivity ............................... Uretkenlik
*profonn ................................... Onbic;im
progressive ............ , ................... siirerlik
progressive assimilation .................. ilerleyici benze:!}me
projection .................................. yansttma
*projection rules .... yanstma/izdUUm kurallan
Projection Principle ....................... Y ansttma ilkesi
*promodifler.. ............................. On niteleyen
pronominal ................................ adilstl
*pronominalization ....................... adllstllatrrmak
q-position .................................. R-konumu
q
1
-posltion ................................. R'-konumu
q-govemment .............................. R-yOnetimi
*quadrisy!labic ............................ dOrt seslemli
qualification ............................... nitelik
qualifier, ........................... ,, ...... niteleyici
quality ...................................... nitelik
*qualitative ................................ nitel
quantifier .................................. niceleyici
-raising ............................. -yiikseltme
*quantitative . , ............................ nicel
quantitative linguistics .................... nicel dilbilim
*quantity. . .... nicelik
*question .................................. soru
*questionnaire ............................ sormaca/ anket
*qulnquessyllable ......................... be seslemli sOzcUk
quotation .................................. alJ.ntl
pronoun .................................... adll
pronoun-dropping ......................... adll-diil1rme
pronunciation ..............................
*proparoxytone ........................... sondan Uc;UncU seslem vurgulu
proper government ........................ tam yOnetim R-expre'1on ............................... G-anlatlm
*proper noun .............................. Ozel ad raising ...................................... yiikseltme
rate ......................................... ses htzl
338 339
Dizin Dizin
rationalism ................................. usc;:uluk retroflexion ................................ Ustdamak:stl
"'readibility ................................. okunurluk Revised Extended Standard Theory ...... Geniletilmi OlVUnlU
reading ..................................... oktlma Kuram
"'ready made utterances .................. hazrr sOzceler revival ...................................... canland1rma
realization .................................. rewriting .................................... yeniden yazma
"'received pronunciation .................. Oh;Unlii "'rheme ..................................... anlam odagt
receiver ..................................... ab.Cl rhetoric ..................................... sOzbilim
recipient ................................... ahc1jhedef rhotacism .................................. 'r'leeyme
reciprocal assimilation ................... yakm rhotlc area ................................. 'r'li bOlge
reciprocal .................................. rhythm ...................................... ritim
"'recurrence ................................ yineleme rich agreement ............................ gU<;lU uyum
recursive ................................... yinelemeli right branching ............................ saga dallanma
redundancy ................................ arttkllk rlm .......................................... dil kenan
reduplication .............................. ik:ilemejyineleme "'rise ........................................ yiikselme
reference ................................... gOnderim rislngtone .................................. yQ.kselen ton
referent. .................................... gOnderge *ritual utterance .......................... tOrensel sOzce
referential .................................. gOnderimsel role ......................................... rol
-expression ........................ -aclatnn root. ........................................ kOk
-feature ............................ -Ozellik -compound ........................ -bileik
-feature matrix .................... -Ozellik kahb1 "'round ..................................... yuvarlak
-function ........................... -ieylev rounded vowel ............................. yuvarlak Unlil
-lndexflndlces .................... rounding ................................... yuvarlaldaeyma
-meaning .......................... "'anlaxn rule ......................................... kural
reflexive .................................... dOnUlii
reflexiveness ............................... dOm'.'l.lU.lO.k
reformulation .............................. yeniden bicimlendirme
register ..................................... kesit
regressive asslmillation ................ : .. gerileyici
relative ..................................... gOrece
relative clause ............................. ilgi tu.mcecigi
relativepronoun ........................... ilgi adJ.h
relativization ............................... ilgi.lend.inne
release ..................................... b1rala.m
relevant .................................... bai9.ntth
relexlflcatlon ............. , ................. yeniden sOzcllkleme
repair ....................................... dO.zeltme
repertoire .................................. dagar
"'reported speech ......................... dolayh anlatlm
resonance .................................. b.nlarna
resonant ................................... tlnlaYJ.Cl
"'respiration ................................ solunum
"'respiratory system .......... , ............ sol unum aygJ.tt
restricted code ............................ dar kodfklsith di.izenek
restricted language ....................... smrrh dil
"'restriction ofmeanlng ................... aclam daralmas1
resulting ....... _ ............................. sonw;Iaytci/ sonuclamal1
8-stnmture ................................. Y-yap1
sample ..................................... Orneklem
sanctioning of departures ................ sap rna saptamas1
sanctioning covert refusal to answer ..... ka<;amak taVlr saptay:tct anlabmlar
*sandhi .................................... ses degieyimi/birleimli bi<;imjsandi
Sapir-Whorf hypothesis ................... Sapir-Whorf Varsaynm
"'scale and category grammar ........... dizgeci dilbilgisi
scan . . ............ tarama
"'scientific language ...................... bilim dili
scope ....................................... avt/etki alaxu
scope ....................................... konu kapsanu
scrambling ................................. oynakhk
second language .......................... ikinci dil
secondary articulation .................... ikincil eklemlilik
secondary bilingualism ................... ikincil ikidillilik:
segment. ................................... par<;a
segmental phoneme ...................... par9a sesbirim
segmental tier ............................. par9a Ozellik: ver9evesi
segmentation .............................. par<;alama
340 341
Dizin Dizin
segmentator ....................... , .... , .. r ~ ayrnc1 *silence .............................. , ..... sessizlik
selection .......... , , , , ..................... e ~ m e simile ....................................... benzetme
*selectlonalrules ......................... e ~ m e kurallan slmplepasttense ......................... belirli get;miey zaman
self-select .................................. kendi kendini ser;me *simplification ............................ yalmlaeytmna
semantic ................................... anlam *simulation ................................ benzeeyim
--change ............................ -degil}mesi simulfix ..................................... iistek
-component ....................... -bileeni "'simultaneity .............................. ezamanhk
-differential. ....................... anlamsal ayntmm *single bar Junction ....................... duraklama arahg1
--extension ......................... "'genilemesi singular .................................... tekil
-feature ............................ anlamsal Ozellik *situation of utterance ........... , ....... sOzce konumu
-field ................................... alaru situational code switching ................ durumsal kod degitirimi
-field theory ........................... aJaru kuranu "'situational meaning ..................... durumsal anlam
-restriction ......................... -daralmast *ski!! getting activities .................... beceri kazandmc1 etkinlikler
-transfer ............................... kaymas1 slang ............................ .......... argo
-triangle ................................ Ur;geni slip of tongue .............................. dil siin:;mesi
*semantic feature analysis (SFA) ........ anlam Ozelligi c;OzUmlemesi small clause ............................... kiic;Uk tilmcecik
semantics .................................. anlambilim *social ..................................... toplumsal
semaslology ............................... kavrambilim .... bilingualism .......................... ikidillilik
seme ....................................... anlambirimcik -context ................................ baglam
sememe .................................... anlambirimcik demeti -network .......................... , .... ag
*sememlcs ................................ anlambirim bilgisi socialization ............................... toplumsallama
semiosis ................................... gOstergesel ilev sociolect ................................... grup dili/ toplumsal kullanrm
semi-productivity .......................... yanil}leklik sociolinguistic code ....................... toplumdilbilimsel kod
semi-vowel ................................. yanUnlO. sociolinguistics ............................ toplumdilbilim
semilingualism ............................ yandillilik sociology of linguistics .................... dil toplumbilimi
semiology .................................. gOstergebilim soft consonant ............................ yumuak UnsUz
semiotics ................................... gOstergebilim sonogram .................................. sesvizim
sense ....................................... anlam/ic;lem sonograph ....... .......................... sesvizer
sense relations ............................ ic;lem ilikileri sonorant ................................... titrel}imli
*sentence ................................. tO.mce "'sonority .. , ................................ titreimlilik
*sentence connector ..................... tumce baglac1 sound ...................................... ses
*sentence stress .......................... tamce vurgusu *-pattern .............................. dizgesi
*sentence word ........................... tO.mce degerli sOzcUk *-production ...................... sesleme
sentential .................................. tiimcesel -symbolism ........................ -simgeciligi
Sentential Subject Constraint ............ TO.mcesel Ozne Kisttlamasi -system ............................ :-dizgesi
sharp/strident.. . ............... keskin source language.... . .. kaynak dil
short movement ........................... yakm tal}Ima sourceunit. ................................ kaynak birim
short syllable .............................. lasa seslem speaker .................................... konuucu
short vowel. ................................ lasa UnlU specifier .................................... belirleyici/ gOsterici
sibilant ..................................... 1shkh spectogram ................................ spektogram
sign ......................................... gOsterge spectograph ............................... spektograf
sign language .............................. iaret dili "'speculative grammar .................... dU.l}Unsel dilbilgisi
*signal ..................................... belirtke "'speech .................................... konuma
signification ............................... anlamlama -act ................................. sOzeylem
sign!fledjslgnlficatum .................... gOsterilen -code ............................. -kodu
signifier/significant ....................... gOsteren -community ............................ toplulugu
342 343
Dizin Dizin
*-disorder ......................... -bozuklugu -control ............................ -denetimi
-divergence ........................ dilsel subjunctive ................................ isteme kipi
-event .............................. -olaYJ. *subordinate .............................. yan
*-pathology ....................... -bozuklugu bilgisi -clause ............................. -tUmce
-therapy .......................... -sagalbnu *subordinating conjunction .............. yan to.mce bagl.ac1
spelling ..................................... yazl.m/imla subordinator ............................. yan tUmce baglaCl
spoken language .......................... konul}ma dill subordination ...... , ....................... yan to.mceleme
spirant ..................................... SlZlCI substandard ............................... Olc;Unaltl
*split ....................................... bOlO.nmUl} substantive ................................ adst.l
-antecedent ....................... -OncUl substitution ................................ degil}tirim
-ergative .......................... "'Ozege9ili substrate ................................... altkatman
*spread .................................... yayllmtl} successiVe cyclic movement .............. yinelemeli dOngi'l.sel tal}tma
*standard .................................. Ol(,(iinlU suffix ....................................... sonek
-language .......................... -dil suffixation .................................. sonekleme
-variety ............................. -degil}ke *suffixing languages ...................... soneklemeli diller
Standardlbeory ........................... Ol9UnlU Kuram *superessive .............................. listUndelik durumu
standardization ............................ Olc;:iinle(tir) me superfiX ......................... , ........... Ustek
statement tum component ............... tiimce Onbilel}enleri superiority condition ...................... Dstanlilk Koulu
static linguistics ........................... durgun dilbilim superlative degree ........................ enU.stilnlU:k derecesi
*stative .................................... durumsal superordinate ............................. listanlamhk
stative verb ................................ durum eylemi superstratum .............................. Ustkatman
status planning ............................ konum dU.zenlemesi supplementary questions ................ bagl.anbh sorular
stem ........................................ gOvde suppletlon .................................
*stimulus response ....................... uyan tepki suppletive ................................ bakalamah
stop ........................................ patla:rnah suprafix .................................... Ustek
*stratification ............................. katmanlal}ma supraglottal.. .............................. On sesyolu
stratlficational grammar .................. katmansal dilbilgisi suprasegmental ........................... pan;ailstO.
stress ....................................... vurgu suprasegmental phoneme ................ pan;aUstii sesbirim
stressed syllable ........................... vurgulu seslem surface structure .......................... yG.zey yap1
strong implicature ......................... kuvvetli sezdirim *syllabary ..................... ,, .. , ........ seslemyaz1s1
*strong stress ............................. g(.ic;:h1 vurgu syllabic ................................... seslemsel
strong .......................... g0.(,(111 kesime *syllabification ........................... , scslemlemejheceleme
structural CASE............................ yaptsal DURUM syllable ............. , ... , ................... seslemjhece
*structural description ................... yaptsal betimleme *symmetry ................................. balal}Ikhk
*structurallingulstics ..................... yap1salct dilbilim synaesthesia ............................... ses anlam simgeciligi
structuralism ... yaptsalcthk syncope... .. ...... ic; ses UnlU dUmesi
structure ................................... yapt syncretism ................................. ayrulaeyma
style ........................................ bi9em/ *synchronic ................................
stylistic features ........................... bi9em Ozellikleri synchrony .................................. el}zamanlllik/ el}silrernlilik
stytistics .................................... bic;:embilim synchronic linguistics ..................... ezamanlt dilbilim/ e:;;silremli dilbilim
"'stylostatistlcs ............................ saYJ.sal bic;:embilim *syndesis .................................. c;ok bagla9hhk
sub-coordinate bilingualism ............. alt strahjyard1mct ikidillilik *syndeton ................................. baglac;:h yapt
*subcategorizatlon ....................... altula:rnlama *synecdoche .............................. kapsamlayJ.l}
subdialect .................................. aiJ,zf altagtz *synonym .................................. el}anlamh
Subjacency Condition ..................... Alttal}hk synonymy ..................................
. subject ..................................... Ozne *syntactic ................................. , sOzdizimsel
344 345
I
'
Dizin
Dizin
syntagm .................................... dizim
*theoretlcallinguistics ................... kuramsal dilbilim
syntagmatic relation ...................... dizimsel
*thesaurus ................................. kavrarnlar dizini
syntax ...................................... sOzdizim
Theta Criterion ............................. ROL Cnvutu.
*synthetic .................................. <;ekimli
Theta Theory ............................... ROL Kuranu
synthetic verbal compound ............... eylemcil bilel}ik
theta role .................................. rol
system ..................................... dizge 9'-govemment ............................ R'-yOnetimi
systematic phonetics ..................... dizgesel sesbilgisi 9'-posltlon ................................. R' -konumu
*systemic grammar ....................... dizgeci dilbilgisi
9-govemment ............................. R-yOnetimi
9-positlon .................................. R-konumu
*threshold level ........................... dllzeyi
timbre ...................................... t1n1
tone ........................................ ton
taboo ....................................... tabu
-languages ........................ -dilleri
*tacit knowledge .......................... OrtUk bilgi
*tag question .............................. eklenti soru
tag switching .............................. eklenti degieytirimi
*tagmemlc analysis ....................... dilbirim <;OzUmlemesi
tap .......................................... dok:unma
target ....................................... hedef birim
target language ........................... erek dil
target of movement ....................... taey1ma hedefi
tautology ......... : ......................... el}sOz
taxonomic linguistics ..................... stmfiamac1 dilbilim
taxonomy .................................. s1mflarna
*technical language ...................... alan dili
tellc ......................................... bitimlifson u<;lu
tempo ...................................... konueyma h1z1
*temporal ................................. zamansll
tense ....................................... gergin
tense ....................................... zaman
toneme ..................................... tonbirim
tonemlcs ................................... tonbilim
top down processing ...................... dik:ey
topic ........................................ konu
*topic comment ........................... Oznelik: yO.klemlik
topical {agenda} shift ..................... konu degieytinne
topicalization .............................. konulaeytmm
toponymy .................................. yeracb bilimi
trace ........................................ iz
trade language ............................ ticaret dili
traditional rhetoric ........................ geleneksel sOzbilim
transactional language ................... iey dili
transcription ............................... 9evriyaz1
*transfer ................................... aktarma
transfix ................................ , .... girieyikek
transfonnation ............................ dOnUeyU.m
transfonnatlonal gra111mar ............... dilbilgisi
tensed clause .............................. zamanl.J. tfunce{cik:)
tension ..................................... gerilme
term ........................................ terim
transition relevant point .................. uygun geyiey noktas1
transitional sound ......................... geyiey sesi
tra1_1slatlon ................................. 9eviri
*tenn!nal .................................. son
tenninal juncture .......................... son kaveyak
terminology ........... terimbilgisi
"'tertiary stress ............................ U9UncUl vurgu
text ......................................... metin
translative ................................. oluey durumu
transliteration ............................. harf vevirisijyazav vevirisi
transitive ................................... geyili
*transitivity ................................
transitivize ................................. oldurganlaeyttrma
*-type .............................. tUrU
* -sbucturejworfd sbucture theory evren yap1s1 kuranu
textlingulstics .............................. metindilbilim
*textual .................................... me tinsel
transitivized verb .......................... oldurgan eylem
transparent ................................ say dam
*tree diagram ............................. dizim agac1
trigger ...................................... baeylat1c1
TG.......................................... DD
*trill ........................................ titrek
that-trace Filter ............................ that-iz SU.zgeci
theme ...................................... etkilenen (anlamsal rol)
theme ...................................... konu {metindilbilim)
*triphtong ................................. UylU UnlU
*trisyllabic ................................. 1.19 seslemli
trop ......................................... degieymece
346
347
Dizin
Dizin
truth condition ............................. dogruluk koulu uvular ....................................... kUyUkdil UnsUzii
tum ......................................... s1ra
type preallocatlon ................... Onceden soru-yarut dllzeni
"'truth conditional semantics ........... dogruluk koullu anlambilim
*truth value ................................ dogruluk degeri
*typology .................................. tiplendirme
vacuous movement.., .. , ..................
vague ................................ ,,., ... belirsiz
valid ........................................
value ....................................... deger
variable ....................................
*ultimate constituents .................. sonuncul variant. ..................................... degil}ki
umlaut ..................................... OnUnlfil.eme variation ............................. , ...... degikenlik
*unacceptable ............................ kabul edilemez variety ...................................... degike
*unaccusative ............................. aynk variety analysis ........................ , . , . degike
* ... verb .............................. tUmleyli gec;:ieysiz eylem velar ....................................... , artdamaksll
"'Unaccusative Hypothesis .............. Aynk Geyieysizlik. Varsayum *velum ..................................... artdamak
*unaccusativity ............................ aynk geyieysizlik velarisation , , , , . , ................. , ........ artdamaksillama
unaspirated ................................ soluksuz verb ......................................... eylem
unchecked ................................. engelsiz
uncountable noun ......................... ldltle ad1
-conjugation .......................
-phrase ............................ ""Obegi
*underlying structure ..................... derin yap1 *verbal ..................................... eylemcil
unergatlve ................................ Ozneli -agreement. ....................... -uyum
"'unergativity ............................... Ozneli gec;isizlik
*ungrammatical. .......................... dilbilgisidlt
-repertoire ............. , ........... sOzel
-root , .............................. eylem kokii
*unilingual ................................ tek dilli -sentence .......................... eylem tiimcesi
unique morph .............................. tekyil biyimcik -stem .............................. eylem gOvdesi
universal ................................... evrenseljtiimel/ genelce verbalization .......... , .. , ................. sOzelleme
unmarked ................................. , belirtisiz
"'unit .............................. : ......... birim
vernacular ........ ,.,,, .. , .................. yerli dill
vemacularization , . , . , ..................... yerliletirme
*universe of discourse ................... sOylem evreni *vibrate .................................... titremek
"'unordered ................................ di.izensizjdizimsiz *violate , ......... , .. , ...................... kural yignemek
*unproductive ............................. ilek olmayan
unrounding ................................
visibility requirement .................. gOrUnUrlUk gereksinimi
vocabulary ................................. sOzvarbgtjsOzcllk dagarc1@
unround vowel ..................... , ....... dtiz tinlti *vocal ...................................... ses
unstressed ................................. vurgusuz -cords.................... . ..... -telleri
untenscd clause ........................... zamanslZ t:Umce(cik) ..... organs ............................ -organlan
unvoiced ....................... , ........... Ottimstiz -tract ............................... -yolu
*upper ..................................... t'lst vocalisation ................................
*-jaw,,,,,,,,,,,,, .................. "'9CUC *vocative ............... ,,., ................ seslenmelik/ seslenme dununu
-lip ................................ -dudak voice ........................................ Otiim
"'-teeth .. , ... ,, .. ,., ................ voiced ...................................... Ot:ilmlU
urban dialectology ........................ kent lehyebilirni voiceless ................................... Otiimsii.z
urban language ............................ kent dill *voicing .................................... Otiiml11leeyme
usage ....................................... kullarum *volutlonal .............. , .................. istenili
use ......................................... kullantey vowel ....................................... UnlU
utterance ................... ,,,,, . , ........ sOzce *-cluster .......................... -kt'lmesi
348 349
Dizin
Dizin
-hamwny .............................. uyumu *zero modification ........................ nitclemesiz
-mutation .............................. degieyimi *zeromorph ............................... bo bic;:imbirim
-reduction ............................. dU.eymesi zero morpheme ............................ stflr bic;:imcik
*Zipf Jaw .................................. Zipfyasastjdilde tutumluluk yasas1
wave theory ................................ dalga kuramt
weak agreement. .......................... gUc;:sftz uyum
weak cross-over ........................... gUc;:sUz
weak Implicature .......................... zayll sezd.irim
*well-formed .............................. dogru
* wh-absorption ........................... ne-ergimesi
*whisper ................................... fxstlti
Wh-lsland Constraint .................. Ne--adas1 Klsttlamast
wh-movement .............................
wh-questlon ............................... ne-kim sorusuj kim-ne sorusu
whtrace .................................... ne-izi
wldescope ................................. geni ac;:lh
wide vowel ................................. UnlU
word ........................................ sOzcUk
-form ............................... sOzciik-bic;:im
-order .............................. sOzcU.k dizilieyi
*- and paradigm .................. sOzcUk c;:ekimi yaklaeyuru
*world knowledge ......................... dUnya bilgisi
*writing .................................... yazt
written language .......................... yazt dili
*Xbar ......................................
-Schema ........................... -Cizelgesi
-Theory ............................. - Kuramt
yes-no question ........................... evet-hapr sorusu
*Young Grammarians .................... Gene Dilbilgiciler
zero derivation ............................. s1f1r tU.retim
350 351