ng d

ng d l mt khi nim ton hc c bn, n gin v s cp, n thng

c ging dy trong chng trnh trung hc c s. N cng lm khun kh
pht biu v chng minh mt trong nhng nh l ton hc thc s u tin
m hc sinh c hc, l nh l Fermat nh. i vi c nhn ti, y l
ln u nhn ra ci m ngi ta gi l v p ton hc, mt th rt kh nh
ngha, nhng l ci m bao nhiu ngi vn mit mi, thm lng theo ui.
Mc ch ca bi vit nh ny l thut li s xut hin ca khi nim ng
d t c nn vn minh c i, v nhn mnh mt kha cnh m hnh nh t
ngi n, l tnh xc tc ca n trong s hnh thnh cc cu trc i
s trong ton hc hin i.
1 Euclid v Tn T
Chng 6 v 9 sch C s ca Eudlid nhc n tnh cht chia ht, khi nim s
chn v s l, nhng cha pht biu tng minh khi nim ng d.
Hai s nguyn a
1
, a
2
c coi l ng d mod b nu m a
1
a
2
chia ht cho
b, hay ni cch khc a
1
v s
2
c cng mt phn d Euclid trong php chia cho
b. Ta s k hiu a
1
a
2
mod b.
Khi nim ng d xut hin kh r nt trong nh l phn d Trung hoa.
Ngi Trung hoa gi n l bi ton Hn Tn im binh: Mt nhm khon mt
trm chin binh xp hng by th d ra mt ngi, xp hng nm th d ra ba
ngi, xp hng ba th khng d ra ai. Tng qun gii nhm s tnh ra rng
s chin binh bng ng by mi tm. Da theo tra cu th thy nh l ny
c pht biu ln u trong sch Ton php Tn T (th k t 3-5 sau cng
nguyn), khng lin quan g n Binh php Tn T (th k th 5 trc cng
nguyn). V vy c th t cu hi gn ghp bi ton ng d vi tn ca Hn
Tn c phi l mt nhm ln lch s hay khng.
nh l phn d Trung hoa pht biu vi k hiu hin i nh sau. Nu
n
1
, . . . , n
m
l cc s nguyn i mt nguyn t cng nhau, r
1
, . . . , r
m
l cc s
nguyn tho mn 0 r
i
< n
i
, tn ti duy nht mt s nguyn r tho mn
0 r <

m
i=1
n
i
sao cho r ng d vi r
i
mod n
i
vi mi i {1, . . . , m}, hay l
r r
i
mod n
i
(1)
Gi thit quan trng trong inh l phn d Trung hoa l gi thit nguyn
t cng nhau. Hai s nguyn a v b c coi l nguyn t cng nhau nu nh
c s chung duy nht ca chng l mt. Nu a v b l hai s nguyn dng,
1
ta k hiu (a; b) l c s chung ln nht ca chng. Nh vy, a v b l nguyn
t cng nhau khi v ch khi (a; b) = 1.
Sch C s ca Euclid, chng 6, c kho st kh k khi nim nguyn t
cng nhau. Mnh s 2 trong chng 6 a ra mt thut ton hiu qu cho
vic tm c s chung ln nht v ng thi xc nh xem hai s nguyn cho
trc c nguyn t cng nhau hay khng. Cho a v b l hai s nguyn dng.
Xt (x, y) l mt cp bin nguyn vi ga tr ban u (x, y) = (a, b). Ta thc
hin php chua Euclid x = yq +r. Nu r = 0, c s chng ln nht ca a v b
bng y. Nu r > 0, ta to vng lp vi gi tr mi (x, y) := (b, r) thay cho cp
s (x, y) := (a, b) ban u. Thut ton dng khi m php chia Euclid khng cn
phn d. Thut ton hin nhin phi dng sau mt s hu hn bc v b > r
v bin y khng th gim mi trong tp cc s nguyn dng.
gii thch cho thut ton Euclid, ta cn nhn xt rng (a, b) = (b, r), tc
l c s chung ln nht ca cp s (a, b) ng bng c s chung ln nht ca
cp s (b, r). Tht vy, t quan h a = bq + r, ta rt ra rng mt s nguyn d
l c ca c a v b khi v ch khi n l c ca c b v r. bc cui cng,
khi m phn d bng khng, hin nhin c s chung ln nht ca x v y ng
bng y.
Mt nhn xt rt quan trng l trong tin trnh ca thut ton Euclid vi
cp s bin thin (x, y) = (a, b) bc th nht, ri (x, y) = (b, r) bc th
hai, cc gi tr nhn c ca x v y lun l t hp tuyn tnh nguyn ca a v
b, ni cch khc mi thi im gi tr ca x v y lun c dng ma + bn vi
m, n l nhng s nguyn no . Ta c th rt ra kt lun rng c s chung
ln nht (a; b) bt bun phi c dng ny, tc l tn ti nhng s nguyn m, n
sao cho
(a, b) = ma + nb. (2)
Trong ngn ng i s hin i, ta s ni rng tp cc s dng ma + nb
vi m, n Z l ideal sinh bi a v b. Ideal ny l ideal chnh, n c phn t
sinh l c s chng ln nht (a, b). Tt nhin Euclid khng c khi nim ideal
chnh trong hnh trang l thuyt ca mnh, nhng khi nim ny tim n
trong thut ton m ng ngh ra.
2 Fermat v Euler
Nu p l mt s nguyn t v a l mt s nguyn khng chia ht cho p, khi
ta c phng trnh ng d
a
p1
1 mod p (3)
y l pht biu ca nh l nh ca Fermat, mt trong nhng nh l quan
trng nht trong s hc s cp.
Euler m rng nh l ca Fermat cho trng hp ng d modulo mt s
nguyn khng nht thit nguyn t. Nu n l mt s nguyn dng, ta k hiu
(n) l s cc nguyn a vi 0 a < n sao cho (a, b) = 1. Vi mt s nguyn t,
2
ta c (p) = p 1. S (n) c gi l ch s Euler ca n. nh l Fermat c
Euler m rng ra nh sau
a
(n)
1 mod n (4)
vi mi cp s nguyn (a, n) nguyn t cng nhau.
Fermat pht biu nh l nh trong mt th cho de Bessy vo nm 1640.
ng ni rng khng vit ra chng minh v n hi di. Euler t ra nghi ng v
chng minh m Fermat khng cng b, nhng ng r rng rt thch nh l ny
v cng b t nht hai chng minh khc nhau. Chng minh u tin dng cng
thc nh phn Newton, chng minh th hai dng tc ng ca nhm (Z/n)

ln chnh n. Chng minh th hai ca Euler thc s i trc lch s, bn thn

chng ta s phi tip tc xui dng lch s trc khi quay la bnh lun v chng
minh ca Euler.
3 Disquisitiones ca Gauss
Trong chng 9 sch c s Euclid c t nht 5 mnh v cng v nhn cc
s chn l, v d nh tch ca hai s l lun l s l. Chng u ca quyn
Disquisiotiones ca Gauss cng dnh vo vic chng minh tp Z/n cc lp ng
d modulo n to thnh mt vnh. ng ch rng, ngi ta cha pht biu
mt cch tng qut th no l mt vnh giao hon vo thi ca Gauss, nhng
ng hong ca ton hc bit r th no l mt vnh, v hiu tm quan trng
ca vic Z/n to thnh mt vnh. ng cng chng minh rng vnh Z/n l mt
trng khi v ch khi n l mt s nguyn t.
nh l phn d Trung hoa c th c lm mnh ln nh sau: nu n =

m
i=1
n
i
vi n
1
, . . . , n
m
l cc s nguyn dng i mt nguyn t cng nhau
th nh x
Z/n Z/n
1
Z Z/n
m
Z (5)
l ng cu vnh. nh l phn d Trung hoa sau ny xut hin di nhiu
hnh hi khc nhau trong ton hc hin i, hin nht l trong i s nh trong
chng mt quyn cm nang i s giao hon ca Matsumura, hay n hn trong
khi nim adele ca s hc hin i.
Vi mi vnh giao hon R, ta k hiu R

tp con cc phn t kh nghch

ca R: a R c gi l kh nghch nu tn ti b R sao cho ab = 1. Tp R

l mt nhm giao hon i vi php nhn. S dng (??), ta thy rng lp ng

d ca a l mt phn t kh nghch trong Z/n khi v ch khi a v n nguyn t
cng nhau. Nh vy ch s Euler (n) chnh l s phn t ca nhm (Z/n)

cc
phn t kh nghch ca Z/n. Th hin ch s Euler nh s phn t kh nghch
ca vnh Z/n cho php ta gii thch nhng tnh cht c bn ca ch s Euler.
Nu n =

m
i=1
n
i
vi n
1
, . . . , n
m
i mt nguyn t cng nhau, t (5), ta
suy ra rng nh x
(Z/n)

i=1
(Z/n
i
)

(6)
3
l mt ng cu nhm. ng cu ny ko theo ng thc
(n) =
m

i=1
(n
i
). (7)
ng di gi thit cc s nguyn dng n
1
, . . . , n
m
i mt nguyn t cng
nhau.
nh l Fermat (3) v m rng ca n (4) cng c th suy ra t cu trc
nhm ca (Z/n)

. Tht vy, vi mi nhm hu hn G vi m phn t, vi mi

g G, ta c g
m
= 1. y l mt h qu ca nh l Lagrange khng nh rng
s phn t ca mi nhm con H ca G lun l mt c s ca s phn t ca
G. p dng mnh ny vo trng hp ca nhm con sinh ra bi mt phn
t a (Z/n)

, ta suy ra ng thc a
(n)
= 1 trong vnh Z/n.
Nhn t quan im cu trc i s, nh l nh ca Fermat v m rng ca
Euler n thun l tnh cht n gin nht ca nhm (Z/n)

cc phn t kh
nghch ca vnh Z/n cc lp ng d mod n. Tuy vy cn lu rng Fermat
v Euler dng nh khng nhn thc v iu ny.
Nn lu rng phi ch n Galois, Sylvester th khi nim tru tng mi
hnh thnh. Tra cu chng minh th hai ca Euler, ta thy tuy rng ng cha
c khi nim nhm tru tng, ng ta bit cho nhm (Z/n)

tc ng ln
chnh n v chng minh nh l Fermat nh m rng da vo tc ng ny. Qua
y ta thy rng khi nim nhm tc ng ln mt tp hp xut hin trc
khi nim nhm tru tng rt nhiu.
4 nh l nhm nhn v mt m
Sylvester ch ra rng mi nhm Abel hu hn u c dng
A = Z/d
1
Z/d
2
Z/d
m
(8)
vi d
1
|d
2
| |d
m
l mt dy s nguyn dng, s sau l bi ca s trc. Dy
s d
1
|d
2
| |d
m
, hon ton c xc nh bi A, c gi l kiu ca A. S m
l s ti thiu cc phn t lp thnh mt h sinh ca A. Nhm A c gi l
nhm xch nu m = 1, ni cch khc A c mt phn t sinh.
Ta c th t ra cu hi xc nh kiu ca nhm nhn (Z/n)

. nh l nhm
nhn khng nh rng trong trng hp n = p l mt s nguyn t (Z/p)

l
nhm xch.
Gi s (Z/p)

= Z/d
1
Z/d
2
Z/d
m
vi m > 1. Ga s q l mt s
nguyn t c ca d
1
, d
2
, . . .. Khi c ng q
m
phn t x (Z/p)

tho mn
x
q
= 1. Nhng phn t ny l nghim ca phng trnh x
q
1 = 0 trong trng
F
p
= Z/p. V khng th c qu q nghim ca phng trnh bc q, ta c m = 1.
nh l nhm nhn c nhiu ng dng trong l thuyt s s cp. V d th
nht lin quan n vic tnh ton k hiu Legendre. Cho a v b l hai s nguyn
nguyn t cng nhau, ta t

a
b

1 tn ti x Z sao cho x
2
a mod b
1 khng tn ti x Z sao cho x
2
a mod b
(9)
4
Xt v d n gin nht a = 1 v b = p l mt s nguyn t l. V (Z/p)

ng cu vi Z/(p 1), cho 1 l mt bnh phng, iu kin cn v l

(1)
p1
2
= 1. V vy ta c cng thc

1
p

1 nu p 1 mod 4
1 nu p 1 mod 4
(10)
Tng qut hn, ngi ta dng lut thun nghch bc hai tnh ton k hiu
Legendre. Chng ta s dnh lut thun nghch cho mt bi khc.
ng dng th hai lin quan n l thuyt mt m. Cho n l mt s t
nhin rt ln v ly tp Z/n lm tp cc ch ci. M ho s l mt hm s
: Z/n Z/n. Ta s gi s rng l mt song nh v s gi hm ngc
1
l gii m. Nu n l mt s ln v l mt hon v bt k, vic xc nh
1
c phc tp rt ln, vt ra ngoi kh nng tnh ton ca my tnh. Xt
trng hp c bit (x) = x
a
vi a l mt s nguyn dng ln hn mt. Khi
: Z/n Z/n l mt song nh khi v ch khi n khng c c bnh phng,
tc l n = p
1
. . . p
m
l tch cc s nguyn t khc nhau. Trong trng hp ny
ta c th suy ra t nh l Euler (4) rng vi mi s nguyn r tho mn r 1
mod (n) ta c
x
m
x mod n (11)
Nu b l mt s nguyn dng sao cho ab 1 mod (n) th hm

: Z/n Z/n
cho bi x x
b
l hm ngc ca . Nh vy gii m ta ch cn tm s
nguyn dng b sao cho ab 1 mod (n). Vi gi thit a nguyn t cng nhau
vi (n) tm c b ta c th dng thut tun chia Euclid, ni cch khc
nghch o ta ch cn bit ch s Euler (n). T suy lun ny ta thy rng
m ho ta ch cn bit n v a, trong khi gii m ta cn bit (n) v b.
Bit (n) gn nh tng ng vi vic phn tch n thnh tch cc s nguyn
t. V phn tch mt s nguyn dng ln thnh tch cc s nguyn t c
phc tp tnh ton cao cho nn trn nguyn tc vic gii m l rt kh ngay c
khi vic thng tin v m ho c th hon ton cng khai.
5 Thay li kt
Ni dung bi vit thng xuyn nm trong nhng bi ging u tin ca gio
trnh s hc bc i hc, v vy kh c g mi hay c sc. Ci ngi vit
quan tm nht y l lch s v qu trnh hnh thnh cc khi nim c s ca
ton hc v l thuyt s. Hy vng y s l mt cch tip cn khc cho vic
ph bin ton hc, th v cho ngi vit ln ngi c.
5