Bachthaibuoikhangdinhdoanhtainuocviet PDF

KHNG NH DOANH TAI NC VIT 1
KHNG NH DOANH TAI NC VIT 3 2 BACH THAI BI

1p sacH nay |a mt pHn tron b sacH D/0 blNH 00/NH VlL1 N/l
V/ 1HL 0l0l. Va b sacH nay |a ket qua cua du an nH|en cuu man
ten i tm ao Kinh doanh cua Vit Nam va Th gii do cac cHuyen
|a cua l/CL cun mt s tac |a pH| Hcp tHuc H|en.
l/CL |u ban quyen
Copyr|HtZ/ by l/CL
B sa cH da duc c dn ky ba n quye n, mo | tHn t|n x|n vu| |o n u | ve :
l/CL
1oa nHa l/CL
34 Nuyen 1ra|, un
1l. H CH| l|nH, V|et Nam
Lma||: B00b@pace.edu.vn
ln |n tHu nHt ta| 1l.HCl, do NHa xut ban 1re n HanH.
1ac |a tp sacH: L Minh Quc
|mt pHn cua du an va cac chuyn gia cua PACE
0|am dc d|eu pH| du an: Trn Vu Nguyn
NHom b|en tp va d|eu pH| du an: Trn Vu Nguyn
Nguyn Dng Hiu
Nguyn Hng Dung
Nguyn Th Ha
Nguyn Vn Tin Hung
A O KINH DOANH VI T NAM VA TH GI I
Bach ThaI BuoI
KHANG DINH DOANH TAI NUOC VIT
L Minh Quc va cac chuyn gia cua PACE
Chu traeh nhiem suat ban. Ts. uaeh Thu Nuyet
ien taj. him Tuyen
la. Huu ae
Sua ban in. Nuyen Ihuee
hy thuat vi tlnh. Hai hhanh + Thanh Ha
^MA X\A T BA^ TRI
IeI Ly Chlnh Tha n ua n Tha nh jhe He Chl Hinh
DT. 1IeJS1 1IeJII S1e1 S1e1e 1|17
Fas. S1.S.S171| Fmail. nsbtre@ hem.vnn.vn
Yebsite. httj.||www.nsbtre.eem.vn
CMI ^MA^M ^MA X\A T BA^ TRI TAI MA ^OI
J| ne 1I, Nuyen Chl Thanh, uan Den Da Ha Nei
DT k Fas. ||1) 77111
Fmail. vanjhennsbtre@ hn.vnn.vn
Nhom chuyn gia, nhom iu phi, nhom tac gia va nhom bin tp cua
d an nghin cu i tm ao Kinh doanh Vit Nam va Th gii xin
chn thanh cam n cac cng ty, c quan, n v va cac ca nhn a nhit
tnh h tr thng tin, t liu trong vic trin khai d an nghin cu va
thc hin tp sach nay.
Mu c Iu c
Cung ban doc,
IIIM TIIN HAY IHUNC 5U XA HI? 7
LoI noI dau 13
Chng I.
DI TRN DI CHN CUA CHINH MINH 17
ThoI Ioan 18
NI Iong 21
TI da nhin Ihay con duong! 24
Chng II.
MO LI 29
NguoI Phap, ho can gi7 30
Dng vn dau IIen 36
Chng III.
DUNG NHN 41
ThaI baI dau IIen 42
Dung nhan nhu dung mc 48
Chng IV.
DON GIO CANH TN SS
Ian Ihu Inh Ihuc S6
Su hoc 61
Chng V.
TANG NHIT CHO TINH THN DN TC 69
YeI Keu sao de su Ihuyen be cho IhIen ha7 70
PhaI IIen phong! 74
KI M TI N HAY PHU NG SU XA H I7
B sach ma ban doc dang cam Iren Iay Ia keI qua
cua du an nghIen cuu mang Ien I tn Ino InI
donnI cu n Vc t Nnn \n TIc go do T ho p GIa o du c
PACL Ihu c hIe n Irong su I 14 Iha ng vu a qua.
Chung II daI Ien cho b sach nay Ia Ino InI
donnI Vct Nnn \n TIc go voI mong mun duoc
chIa se cu ng ba n do c, da c bIe I Ia ba n do c doanh nhan
va ba n do c quan Iam de n kInh doanh, nhu ng kIe n gIa I
ve hang IoaI cac cau hoI nhu: InI donnI n g?,
IonnI nInn n n?, Inu n dno cun ngIc nI
donnI? va Tn :no nI donnI n no t ngIc cno qu)
\n xu ng dn ng duo c xn Io ton \nI?...
DI ngu chuyen gIa cua PACL cung cac cng su da
nghIen cu u cu c do I va su nghIe p cu a 2S doanh nhan
huye n Ihoa I, de n Iu 2S Ia p doa n kInh doanh da n da u
Irong nhu ng ba ng xe p ha ng doanh nghIe p Iren Ioa n Ihe
gIo I, nha m Iim kIe m ca I da o, ca I IrIe I Iy c I Io I Irong
kInh doanh cu a ho . Mu c dch Ia de Iy gIa I xem vi sao
ho Ia nhung nguoI cn tcn nInnI nInt, cn tcn
nIc u nIn t \n c n tc n c n \u ng nIn t tIc go , do ng
tIo Io n duo c xn Io d c c t nI to ng?
Phan Ich Iung chang duong, Iung mc su nghIep,
Iu ng buo c Ihang Ira m... cu a nhu ng huye n Ihoa I doanh
nhan na y, chu ng II da du c ke I duo c nhu ng ne I chung
ChIen cuc Iren Ihuong Ihuyen 76
NguoI VIeI ung h nguoI VIeI! 81
Chng VI.
HUO NG VA DUO NG 91
Ngon co GIang haI Iuan Ihuyen 92
Danh, IIen va khaI vong... 102
Chng VII.
LAM RA CUA CAI LA MT DAO LY LON! 10S
Nhung chIec Ihuyen mang Ien anh hung dan Ic
106
Khach hang can gi7 112
Su menh Binh Chuan 11S
Chua sng xu Bac Ky 120
Chng VIII.
GIONG BUM RA BIN LON 12S
Su menh cng dng 126
TInh Ihan cng Ie 131
Chng IX.
PHUT CUI O THUONG TRUONG 137
Song gIo IhoI cuc 138
KhaI vong Iram nam: KeI nI nguoI VIeI! 144
Chng kt.
NGUOI BIN TU DUY THANH HIN THUC 149
Nhung nguoI duong IhoI 1S0
BaI hoc cho hau Ihe 1S4
Phu luc
Cu ng ba n o c
nha I, no I chnh xa c hon, Ia nhu ng ye u I khIe n ho Iro
nen v da I, Iro Iha nh nhu ng doanh nhan huye n Ihoa I.
Do Ia su khao kha I, Ia nIe m dam me m I ca ch ma nh
IIeI de sang Iao, de dem den IhaI nhIeu gIa IrI moI
cho cuc sng va cho xa hI. Ho da Ihuc hIen duoc
dIe u do ba ng vIe c c ng hIe n ca cu c do I minh Ia n vIe c
Iruye n da I, da n duo ng cho ha u Ihe .
Trong Io I da u na y cu a b sa ch, chu ng II cu ng mu n
ke IaI voI quy vI mI vaI cau chuyen va mI vaI so
sa nh ma PACL Iun Iu ha o khI Iim Iha y no Irong ha nh
Irinh IIn t \o ng IonnI t cu a minh Irong su I nhu ng
nam vu a qua:
n cIu not tcn tn Ion :uot ngn) Iong \u \
uon nn c nn. NIung :nu nIung ngn) tInng nIn
\n o n t In cI In ng, n cIo t ngI: 5no to Iong n
nguo gn qu)c t \n n dc nIu )c u In n cIo cn xo n?.
Vn no cIu)cn tIn) do. Tu do, nIcu gn dnI cIun
In gn tong Iu Io co tIc nun no t, In go n ton
/nn Iong cnn In nun cn tIung n), not tc ot
ngo t /nn Iong cn n In nun cn go o t ngo t). n co
tIc no cu n u c no :n ng In) nu n dcn, I cI ng co n
no nn o n n In ng nu n dc dn u ng nIu cn u Ic t cInnI
do t xun t Io c nIn Iong co n nuo c n n. Hn) Ion
nu n, no nguo cII xc t no t In uo c cInn n co ngn)
nIu ng \n t In n cn n tIc t nIn t cIo gn dnI. In tIcn
cIu)cn gn cn cun n :o \o cIo \n :cu tI cung
cIng cIcnI ccI n no. A cung donn n ct qun:
cun tcn :uot ngn) nguo n c \no, n tI nn Inng
uon tn) \n cuo no uon nc ng. IIong cII tc n n tIu
duoc tng cno, nn n con co o nIunn on nInt n
:u qu) ncn cun no nguo dnnI cIo not nguo ct
nI donnI nIu n .
Cnu cIu)cn tIu In \c not co :o :nn xunt tu :t.
Nguo tn tIuo ng nun tu cu n co :o nn ) \c dc du ng Io
:o. Mot co :o c xu nt do nI tIuong tI cu co
nnng tong nguo :u ncnI xn Io? Tong not tIo
gnn dn, co :o Iont dong cnn cIung, cIo dcn not
ngn) ong cIu cun no tIn) do cncI ngI: to Iong
nn tu :t nun, nn :c nn gn In uu tu Io :o
\n Io ng. Tu do , ong \n do ng :u tc n In nI ngIcn
cu u dc tn o n nIu ng cn tu :no cIo co tIc cIo ng duo c
no , no t, cIo ng tIn n, ngn tu nn ) tI co Io n cn co
dc du ng Io :o qunn to ng, ngn tu In c tI Iong cn n
Io n dc dc c o n c o \n o... ng cu ng cIu Io d dc n
cn c \n Io ng dc ngIcn cu u nn u :on, tIn) do cI
co , c u dn ng... TIc n :n n In n cu n ong co n tIcn tnI
nng n n dc cIo cn \n Io ng cu n cn c cong t). CII
:nu not tIo gnn ngn, co :o cun ong dn ot xnc \n
In t tc n n t nInnI.
NIu \n), donnI ngIc on In) nIo tu) tIuoc \no
\n n dc xn Io nn Io gn qu)c t duo c. n cIu tn Io n
cun Iu Io no cung 5nn Wnton /ong cIu tn donn
n n c o n nIn t tIc go Wn-Mnt) dc u gn qu)c t \n n
dc nun :n cun xn Io tIong qun \cc no cun Inng
nn c. Ho cII Inc nInu \c Inn \: xn Io cun n
cIu tc n tn Io n n no t Iu Io , co n xn Io cu n 5nn
nnng tn n co tIc go .
Icu xn Io qunn tnn Iong In n donnI ngIc
do c n duo c no nIcu nn n Io dn nnng n g cIo
co ng do ng. CI ng In n, tong I tI Iu NIn t, To)odn
/cIn dc cu n To)otn), \o tnI tIn n n quo c duo c nguo
NInt xcn nIu nnI Iung dnn toc tI tI Iu Ngn,
IIodoo\:) /ong cIu cu n Yuo:), ong tn n n tong
nt dnn Ngn tI cII nguo Ngn no tInu o. 5u Inc
nInu nn) co c do cncI tIuc cn tcn cun Io.
NgIc nI donnI, xun nn) \nn tIuong Icu cII
nIu n ngIc cn tcn. NIung tIuc cInt, Iong Ic
co ngIc cn tcn, o ngIc nno tI cung cn tcn
cn . CI ng In n, un t :u c n tc n ng \c c In nI
ngIc unt, nc : cn tcn ng cncI cIun cnI cuu
nguo ... Vn donnI nInn, nguo In nI ngIc nI donnI,
cu ng c n tc n ng cn cI n nI dn o no t donnI
ngIc \n tIong qun donnI ngIc do dc gn qu)ct
\n n dc In) dn u ng nIu cn u nn o do cu n xn Io .
NIung dcu Inc ct cun ngIc nI donnI n tong
qun tnI InnI ngIc cun nnI donnI nInn Iong
InnI dong not cncI don c nn ct cn tno n cnc
cIuo gn t. Cu tIc Ion, Io nn n) not donnI
ngIc \n tn Io cn nnI nIcu tInnI \cn dc
cu ng co ng Iuo ng n nI n InI tIn nI no t :u c nn nI
to ng u c, tu do tn o n nIc u gn t Ion cIo xn Io . Io
cu ng cInI n ) do nn ngIc nI donnI tIuo ng
c n duo c nIc u tc n Ion :o \o nIu ng ngIc In c \n
\nn duoc cong dong xn Io ung Io.
NgIcn cu u 25 Iu)c n tIon donnI nInn tIc go cIo
tIn), du co qun nIcu :u Inc ct nIung Io dcu co
cIung no t tu tuo ng cIu dn o: InI donnI n Iu ng :u
xn Io . Hn) no no t cn cI dn ) du Ion, InI donnI n
c n tc n ng cn cI Iu ng :u xn Io , ng cn cI du ng
:nn Inn In) dcI \u nIu n Iuong tcn dc gn
qu)c t nIu ng \n n dc cu n xn Io \n n n cIo cuo c :o ng
to ncn to t dc Ion.
Cn dno nI donnI nn) dn duoc Io qunn tct
ngn) tu uo dn u Io ngIc dn ) gnn Io cIo to u c
tInnI cong. Vn :u tInt nn) cung cInI n ) do gu
Io cn tcn nInnI nInt, nIcu nInt, cn nInt, con
n n tInn Io tI duo c xn Io ton \nI, nc to ng, \n o
Io d \n o cI :u nI donnI tIc go nIu nIu ng Iu)c n
tIon , donnI ngIc cu n Io cu ng \ dn \n tuo ng to n.
NIu \n ), \o no t tnn tIc uon Iuo ng \c co ng do ng,
uon In t Ino n n cIo xn Io qunnI nnI /co tIc nIo
gon tong not ngo nng Ioc ong on ng cn not
Ic n t to ) to t dc Ion, cInI Io , nIu ng donnI nInn
/du o n In) nIo , du Tn) In) Tn, du co In) n)
uon duoc xn Io ton \nI Iong In \ :o cun cn
Io ng o Io c n duo c, nn \ nIu ng do ng go \o gn
cu n Io \n o :u do tIn) cu n tIc go nn ).
Song song voI nhung doanh nhan Iay Iung cua Ihe
gIoI, dIeu khac bIeI o b sach nay Ia chung II da
khoI su hanh Irinh Iim kIem nhung huyen IhoaI
doanh nhan VIe I Nam de , nhu m I c ga ng, dInh vI
xem ng cha Ia nga y xua da kho I su kInh doanh nhu
Ihe nao. Va IhaI baI ngo, Irong IIch su VIeI Nam da
Iung co nhung Luong Van Can, Bach ThaI BuoI,
Nguyen Son Ha, TrInh Van B... voI nhung Iu Iuong
kInh doanh co Ihe gay nga c nhIen cho de n Ia n bay gIo .
Nhin Tay se Ihay Dng, soI c ma ngam IoI
kIm, do Ia dIe u ma chu ng II, nhu ng nguo I Ihu c hIe n
b sa ch, mong mu n duo c chIa se . B sa ch na y cu ng
Ia m I cau chuye n, m I pha c Iha o cho bu c Iranh Ioa n
canh sInh dng va day mau sac ve doanh nhan Ihe
gIo I nhu ng doanh nhan Ia m Ihay d I Ihe gIo I, va ve
mI Ihe he doanh nhan IIen bI cua VIeI Nam cach
day gan mI Iram nam IIch su mI Ihe he doanh
nhan ma de n nga y nay chu ng Ia va n co Ihe Iu ha o. Tu
do , nhu ng n Iu c na y se go p pha n hinh Iha nh van ho a
doanh nhan VIe I, m I b pha n quan Iro ng Irong van
ho a VIe I Nam.
IOI NOI AI
Co Ie, Bach ThaI BuoI chua phaI Ia nha Iu san
gIau nhaI Irong IIch su VIeI Nam. Nhung ng IaI
chnh Ia nha bun nI danh nhaI va duoc nhIeu
nguoI knh Irong, nguong m Ian cng kch nhaI.
Nguo I Ia cha ng Iruye n Iu ng nhIe u ve gIa sa n cu a
ng, su sach cung ch ghI chep kha Ian man ve
nhung cng Iy, nha xuong va cng vIec cua ng.
Nhung cho den maI Ian ngay nay, nguoI Ia van
In vInh Ba ch Tha I Buo I vi ng chnh Ia nguo I da u
IIen kha ng dInh vI Ihe cu a doanh nhan VIe I, nguo I
Iam kInh doanh voI khaI vong Io Ion Ia caI Iao xa
hI, ma cu Ihe Ia uoc vong co Ihe xay dung mI
Ha NI Iung IInh hoa Ie nhu ParIs
Khang dInh doanh IaI nuoc VIeI Iu ban Iay
Ira ng, Irong m I Iho I ky den I I cu a da I nuo c. Qua
IhaI, do Ia vIec dang In vInh.
Do Ia mI IhoI ky VIeI Nam sng Irong che d
Ihuc dIa Phap. Do cung Ia mI IhoI ky dac bIeI,
khI canh cua mo ra, nguoI VIeI Ian dau IIen don
nha n nhu ng IrI Ihu c mo I, kInh nghIe m Ia m an mo I
cua Ihe gIoI. MI b phan Ir Ihuc da y Ihuc duoc
nhIem vu IIen phong cua ho Ia phaI Ien ngon co
khaI Ir, keu goI dng bao dI moI de n Iuc dua
Chu ng II xIn duo c gu I Io I IrI an Iran Iro ng nha I de n
nhu ng d ng nghIe p da h Iro IInh Iha n cho chu ng II,
den cac ca nhan va don vI da san Iong h Iro Ihng
IIn, Iu IIe u Irong qua Irinh nghIen cu u. Da c bIe I, chu ng
II mu n gu I Io I ca m on chan Iha nh de n ca c Ia p doa n
hang dau Ihe gIoI do cac doanh nhan huyen IhoaI
sa ng Ia p, ca m on gIa I c ho Luong, gIa I c ho Ba ch,...
ha u due cu a cu Luong Van Can, cu Ba ch Tha I Buo I...
da nhIeI Iam gIup do chung II Irong suI qua Irinh
dI Iim Da o KInh doanh cu a VIe I Nam va The gIo I.
VIec IrIen khaI du an nay Iu khau nghIen cuu den
Ihe hIen Ihanh sach Irong mI IhoI gIan khng daI,
cung nhung kho khan Irong qua Irinh dI Iim Iu IIeu
IIch su ve ca c nhan va I, cha c ha n b sa ch se kho Ira nh
khoI nhung saI soI nhaI dInh. Do vay, chung II raI
mong nha n duo c su Ihng ca m cu ng nhu nhu ng go p
y chIa se cua ban doc gan xa ve b sach de Ian IaI
ba n IIe p Iheo duo c hoa n IhIe n hon.
Chu ng II, PACL va Nha xua I ba n Tre , xIn Iran Iro ng
gIoI IhIeu cung ban doc b sach day Iam huyeI nay.
Va chu ng II cu ng IIn ra ng, qua b sa ch na y, ba n do c
se co tIcn kIe n gIa I ve da o kInh doanh, de Iu do , Iu
minh dua ra m I dnI ngIn cho nghe nI donnI va
Iu minh kha ng dInh ra ng, nI donnI n c n tc n In)
Iung :u xn Io!
Thay ma I Nho m Ia c gIa cu a b sa ch
Gia n T Trung Nguo I Sa ng Ia p PACL
5n Co n, Xunn InI Ho , 27
dan I c pha I IrIe n sa nh ngang vo I ca c cuo ng qu c
phuong Tay.
Do Ia IhoI ky ma nghe bun Ian dau IIen Irong
IIch su duo c xem Iro ng, duo c c su y nhIe I IIe I. M I
phong Irao Ihuc nghIep ram r ca nuoc. Chnh
Irong buI dau phaI IrIen nganh kInh doanh IaI
VIe I Nam da xua I hIe n m I Io p doanh nhan mo I uu
Iu nhu ng doanh nhan kInh doanh Iha nh da I nho
gIaI quyeI II nhung nhu cau xa hI va co mI
IInh Ihan vi cng dng raI cao.
KhI noI IoI Iop doanh nhan uu Iu nay, caI Ien
Bach ThaI BuoI Iun duoc nguoI duong IhoI va ca
hau Ihe nhac den voI nIem knh Irong Ian Iu hao.
Bach ThaI BuoI Ia aI7 Xung quanh nhan vaI nay
co ra I nhIe u huye n Ihoa I. Kho aI co Ihe hinh dung
m I nguo I VIe I Nam Iay Ira ng co Ihe Ia m nen m I
su nghIep Iay Iung duoI IhoI Ihuc dIa.
Tu m I cng chu c Ia m Irong m I ha ng Iha u cng
chanh cua Phap, mI ngay no Bach ThaI BuoI da
quyeI ch mao hIem Iam gIau. Chang IraI ay da
Iung xuaI duong de hoc Iap kInh nghIem, de IIep
can voI IrI Ihuc Ihe gIoI nham co mI nen Iang
vung chac Irong kInh doanh.
Chnh Iu khaI vong Iam gIau va nhung kInh
nghIem Iu sach vo, Bach ThaI BuoI da Ihanh cng
Iren Ihuong Iruong. Ch sau mI IhoI gIan ngan
Bach ThaI cng Iy da vuon ra raI nhIeu Inh vuc,
Iu nghe bun g, Ihau Ihue cho den kInh doanh
Ihuyen be Iren sng nuoc, khaI mo
Duo I Iho I Ihu c dIa, ca c nha bun cu a Ia buo c ra
Ihuong Iruong cung Ia buoc vao mI cuc canh
Iranh voI Iu ban cac nuoc nhu Iu ban Hoa kIeu,
Phap kIeu Bach ThaI BuoI da Ihanh cng khng
ch nho su nhay ben Irong kInh doanh ma chnh
Ia Iu quan nIem cua ng ve vIec kInh Ihuong: kInh
doanh Ia cach de gIaI quyeI nhung nhu cau Irong
xa h I, de kha ng dInh hinh a nh cu a nguo I VIe I Iren
Ihuong Iruo ng.
Nha van Le MInh Quc, Iac gIa cua Iap sach nay
ke voI chung II: MI Irong nhung kho khan can
phaI vuoI qua Ia danh gIa nhu Ihe nao ve con
nguo I Ba ch Tha I Buo I7 Thu c cha I ng Ia nguo I nhu
Ihe na o7 Co Iu IIe u cho ra ng, Irong do I Ihuo ng ng
Ia nguo I keo kIe I, bu n xn, Ia m gIa u ba ng nhIe u Ihu
doan; nguoc IaI co IaI IIeu ghI nhan ng nhu mI
nha cach mang. Ca haI IhaI d danh gIa nhu Ihe
deu co gi do chua xac dang. Khng bIeI dua vao
ngun Iu IIeu nao, co kha nhIeu baI vIeI de cap
den chI IIeI co Ian Ien IIeng benh vuc cho quyen
IoI cua nguoI dan bI IrI, Irong HI nghI kInh Ie Iy
IaI, ng bI Toan quyen RobIn de doa: NoI nao co
RobIn Ihi khng co Bach ThaI BuoI, ng dap IaI:
Nuo c na y co n Ba ch Tha I Buo I Ihi khng co n
RobIn. Do khng Iim duo c, khng Iim Iha y Irong
Iu IIeu gc de cap den chuyen gIaI gan nay nen
II duI khoaI khng su dung. Hon nua Bach ThaI
BuoI qua cac Iu IIeu da Ihu Ihap va chon Ioc Ihi
II ngo rang, khng bao gIo ng buI mIeng noI
Chng 1.
I TRN I CHAN
CIA CHINH MNH
Bo |a| sau |un cuc sn n trn mc trcn cua mt nHn
v|en cao cp tron cH|nH quyen bao H, BacH 1Ha| Buc| un
dun bucc vao cuc k|nH doanH vc| tt ca su dam me cn
v|ec cua mt nuc| tre, vc| tt ca kHat von cn H|en cHo
xa H | va vc | t t ca n|e m t|n va o tucn |a| cu a ne n doanH tHucn
V|et Nam.
nhung cau daI dI nhu vay. Do khng phaI Ia
Inh ca ch cu a m I nguo I Ia o Iuye n, ba n Inh, nhIe u
kInh nghIem Iren Ihuong Iruong... nhu Bach ThaI
Buo I.
Ba n do c dang ca m Iren Iay Ia p sa ch vIe I ve ha nh
Irinh da c bIe I cu a m I con nguo I kInh doanh vi xa
hI, mI hanh Irinh day ap gIan nan, vaI va. ng
da de IaI mI kInh nghIem sng con Irong kInh
doanh, mI baI hoc quy bau cho doI sau Ia cach
xac Iap muc IIeu Iam gIau. Neu ch bo bo Ihu ven
de gIa u nu I n d va ch, Ihu ve n cho rIeng ca nhan
minh nhu bIeI bao nha Iu san khac, Ihi ngay nay
khng ma y aI bu n nha c de n Ien Iu I cu a ng nu a,
bo I ca I gIa u a y ngh cho cu ng cu ng ch Ia gIa u nhu
Thach Sung ma IhI.
Hon mI Iram nam IrI qua, ngI ngam IaI de
Ihay nguoI xua da IhaI su gIong bum ra bIen Ion
mI cach Iu IIn, dang hoang va con nguyen ven
nhung baI hoc ve IhuaI xu Ihe, phep kInh Ihuong
cung nhu mI Iam Iong Ioan ven voI dng bao.
chua can IhIep duoc IhI, chu moI vIec con IaI ho
deu nam Irong Iay. Chang ngam nguI boI Ihuong
cho IIen nhan Ihuo ay, Ihuong cho nen ky nghe
nuoc nha dI voI nguoI ngoaI quc khac nao mI
IroI mI vuc. Suy ngh nhu Ihe nen chang cang
nao nuc mong den ngay khoI hanh. Mong duoc
ma I nhin Iha y, Iay so va o nhu ng hIe n va I IIeu bIe u
cho nen van mInh cua nuoc Phap.
Chang Ihanh nIen nay Ien Bach ThaI BuoI. MI
ca I Ien binh dI nhu bao nguo I VIe I Nam n Ie Ihuo
ay, nhung ve sau Iren Ihuong Iruong, chnh nguoI
Phap va nhung dI Ihu canh Iranh voI ng phaI
nghIeng non ne phuc.
ng Bach ThaI BuoI sInh nam 1874 IaI Iang An
Phu, huyen Thanh Tri, Inh Ha Dng (nay Ihuc
ngoaI Ihanh Ha NI). Day Ia caI nam bI daI Irong
IIch su IrIeu Nguyen. Thuc dan Phap danh chIem
Ha NI Ian Ihu nhaI; khng gIu duoc Ihanh, bI
Iro ng Ihuong, danh Iuo ng Nguye n TrI Phuong
quye I khng de ke Ihu cu u chu a, nhIn an ma che I.
Cac daI quan Nguyen Van Tuong, Le Tuan da ky
vo I IhIe u Iuo ng ha I quan Pha p Dupre m I Ho a uo c
gm 22 dIeu khoan. HIep uoc nay Iuong Iu phaI
su ng khaI Iu chu quye n cu a vua nuo c Nam d I vo I
sau Inh Nam Ky. TIeng oe oe chao doI cua Bach
Tha I Buo I cu ng Ia IIe ng kho c cu a m I con dan ma I
nuoc.
Co IaI IIeu cho rang ng vn ho D, nha ngheo,
me bun ganh ban bung, cha maI som. Luc ay,
THOI IOAN
Ha NI, nam 1897. Tren ph Trang TIen, nang
ban maI mon Iro n Iren nhu ng vo m cay xanh.
Nang II IuoI ma Irong Iong chang bun voI voI.
Cha ng co ca m Iuo ng nghe ca IIe ng Iho da I na o ru I
cua bon phu keo xe Iay dang xoaI buoc cham raI
Iren ph . m vang cu a chuye n dI Pha p du H I cho
Bordeaux van con nguyen ven Irong ky uc. Truoc
nga y dI, Ia I ca ng Ha I Pho ng Irong nhu ng nga y cho
dap Iau sang Phap, chang da Iim doc kha nhIeu
sach vIeI ve noI minh se daI chan den. Co Iuc
chang ngam nguI khI bIeI Iruoc day, Ihang 6 nam
1863, phaI doan Phan Thanh GIan duoc vua Tu
Duc cu sang Phap chuc IaI ba Inh BIen Hoa, GIa
DInh, DInh Tuo ng Ihi ca c cu da choa ng ngo p Iruo c
van mInh nuoc Phap. Choa ng ngo p u7 Co pha I do
Ia Iam Iy Iu II ma c ca m cu a m I dan I c nhuo c IIe u7
Cha ng khng Ihe hIe u n I o kInh d a nh sa ng co
gi ma ng TIe n s da u IIen cu a da I Nam Ky Phan
Thanh GIa n pha I gIa I minh keu Ien:
Tn ngIc Ico co ng to dnt
Iu) \cc :ong cIct dc qu)cn cIo tno Ion
Ghe gom chua7 Ch vIec sInh Iu Ia nguoI Phap
NI IONG
MI dIp may den voI ng Ia nam 189S, HI cho
Bordeaux duoc I chuc IaI Phap. Day cung Ia nam
IaI Ha NI, nguoI Phap baI dau xay dung nha may
dIen, nha may nuoc va nuoc da IaI nhIen ch
nguo I Pha p duo c su du ng, co n dan ba n xu Ihi
chua Ihe. Bay gIo, Thng su Bac Ky mun chon
mI nguoI VIeI Ihng mInh, Ianh IoI, gIoI IIeng
Pha p de gIo I IhIe u sa n pha m cu a gIan ha ng xu Ba c
Ky . Ba ch Tha I Buo I duo c cho n, qua de cu cu a cng
su BonneI.
Sang Pha p, cha ng IraI VIe I mo I 21 Iu I da Iha I su
kInh ngac Iruoc su van mInh, IIen b cua ho. Bay
gIo phaI doan dI su cua quan Phu chnh Nguyen
Tro ng Ho p mo I vu a mo I quay ve nuo c. Sau chuye n
dI nay, vI chanh su Iun dau dau ve van nuoc co
Iam Iap TIo d :u Tn). O Iua IuI da ngoaI 60, cu
nhin Ihay nuoc Phap voI hinh anh: Bn pha xe
c chay Iren cac duong ph, Iung buI Ihanh mI
Ian suong hng. Hang doan du IIch dI IaI baI Ian
khng ngung. Su baI Ian Iam cho bau khng kh
nong Ien va can co may Iam Ianh. May man Ihay
Ia I co ha ng nga n vo I nuo c phun ma nh Ia m cho kh
quyen maI dan. ChIeu Ia ma IIeng xe c con vang
nguoI ho Bach gIau nuI d d vach nhung khng
co con IraI, Ihay ng ngoan ngoan, chIu Ihuong
chIu kho nen nhan Iam con nuI va dI sang ho
Bach. LaI cung co IaI IIeu noI rang, hI ng moI
chap chung vao nghe kInh doanh duong Ihuy, co
hun vn voI ba phan ThaI nen moI daI Ien Ia ThaI
BuoI. Con ho Bach Ia Irang, khng Iay ho cua
rIeng aI.
Tha I ra, du Ba ch Tha I Buo I mang ho gi dI nu a, Ihi
dIe u a y cu ng khng quan Iro ng. Bo I y ngha cu a do I
nguo I Ia o ch Ia Ia m duo c gi cho xa h I, mang Ia I
Io I ch gi cho c ng d ng chu khng pha I Ia mang
ho gi, Ien gi.
Thuo mo I buo c chan va o do I, vo I v n IIe ng IIe ng
Phap da duoc hoc, Bach ThaI BuoI xIn Iam Ihu ky
cho hang bun cua nguoI Phap o ph Trang TIen.
La I co Ia I IIe u cho ra ng ng Ia m ky Iu c cho cng su
BonneI, do do nguo I duong Iho I go I Ia Ky Buo I, chI
IIe I na y co Ie ho p Iy hon. La m vIe c duo c m I nam,
nam 1894, ng chuyen sang Iam Ihu ky o mI
xuong may Ihuc hang Ihau cng chanh. VoI d
Iu I 20 da y ham ho , nhIe I Iinh mu n ho c ho I
nhu ng dIe u mo I Ia , ng da chu Iam Iim hIe u ve su
van hanh may moc, cach I chuc nhan cng va
quan Iy san xuaI Iheo m hinh cua nguoI Phap.
dinh, Iham ch con gaI nu nhI ngoaI Ic cung
khng duoc phep bIeI...
DIeu nay da khIen cho Bach ThaI BuoI suy ngh
raI nhIeu.
Nhu ng nga y na y, Irong Ir o c cu a Ba ch Tha I Buo I
IaI nho den nhung cau Iho cua cu Phan Thanh
GIa n. Co Ie minh cu ng dang mang Iam Ira ng, cu ng
co nI Iong nhu quan Thuong Ihu b LaI IrIeu
Nguyen khI sang Phap chang7
Tu ngn) d :u dcn Tn) nI
TIn) \cc u cInu In gnt nnI
Icu u dong nng nnu tIuc dn)
Hct o nn nI cIng n tn
Ma cha ng aI IIn Ihi cu ng co Ihe Ia m. M I khI con
ech ngI day gIeng Ihi Iam sao co Ihe Ihay duoc
IroI xanh Ing Ing7 Minh phaI Iam Ihe nao day7
Ien. DI nhIen nguoI Ia ngac nhIen nhin Ihay Iu
khng Irung ca c ngI sao roI xu ng. Va ha ng nga n
ngon Iua vua bung sang, ngan chan hau qua cua
bong II. Cac nha cao sau, bay Iang nI IIen nhau
khng duI. DuoI maI daI cung con ngan Ihanh
bung, de cho dan cu hop Ihanh dam dng Iru
ngu. Va de cI gIau cac kho Iang ma cng nghIep
va Ihuong maI san xuaI ra Iren quy m Ion....
Con hon cha Ia nha co phuc. Vay voI Iua IuI
moI ngoaI 20, Bach ThaI BuoI da nhin Ihay gi7
TaI nhIen, cung nhin Ihay canh vaI ky dIeu nhu
Ihe, nhung khng ch nhin Ihay ma Bach ThaI
BuoI con suy ngh Iam Ihe nao de xu so minh nay
maI cu ng IIe n b nhu ParIs hoa Ie . NhIe u dem ng I
Iruoc gIan hang gIoI IhIeu san pham cua xu so
minh, ng Ihoang buI nguI. Cho du nguoI ngoaI
qu c he I Io I ca ngo I sa n pha m cu a nuo c nha ,
nhung IhaI ra nhung hang my nghe ay ch Ia keI
qua cua su kheo Ieo, cua ban Iay IaI hoa va su
nha n na I cu a nguo I Iho Ihu cng. Mu n co m I sa n
pha m pha I ma I qua nhIe u Iho I gIan, Ia m sao co Ihe
sa n xua I duo c s Iuo ng nhIe u Irong Iho I gIan nga n
nhaI7 Neu khng, Ihi Iam sao co Ihe Ihu duoc IoI
nhua n cao7 No I Ia I m I Io I, chu ng Ia chua co duo c
mI day chuyen cng nghe dang san xuaI hang
Ioa I. Da Ihe , do che Ia o ra nhu ng sa n pha m ma su
Iha nh cng phu Ihu c nhIe u va o kInh nghIe m nen
khng I nguo I Iho gIo I da gIa u nghe , khng mu n
Iruyen IaI hoac huong dan cho nguoI ngoaI gIa
Trong nhng ngay Phap, khng nh nhng ngi
kha c da nh th i gian du h y o , ng n l c tm hi u,
ho c ho i cung ca ch bun ba n, ca ch t ch c va qua n
ly sa n xu t, ngh thu t khu ch trng thng nghi p...
Nhi u ng i nga c nhin khi th y ng i u, n ch
nao th cung h hoay ghi chep. Thm ch, trong s
tay cu a ng co n ve la i ca quy trnh v n ha nh cu a ma y
chay bng hi nc; ve lai hnh dang nhng chic
thuy n ang n m trn do ng sng Seine xanh bi c...
Tu y ma y. Bo n phu xe mu a ra Iu ng ba I ma u, ch
kIem nI mI ngay ch vaI xu. y Ia chua ke roI
gan bo cua bon caI quaI xung nhu mua! ThoI
buI nay mun sng cung khng de dang dau!
ng van dIem dam:
Thua, II da y Ihuc minh phaI sng nhu Ihe
na o r I. Che I Ihi de , chu s ng mo I kho . TI khng
so s ng!
|ean khng noI Ihem IoI nao nua, y da bIeI Inh
cach cua Iay Ihu ky nay. II noI, nhung mI Ian noI
IoI nao Ihi nhu coc can. Tnh cach nay Ia cua con
nguoI qua quyeI, dam chIu Irach nhIem voI IoI Ie
va hanh dng cua minh. Ngay Iu khI noI Khng
so s ng Ihi Ba ch Tha I Buo I da cho n cho minh m I
IhaI d sng.
Co Ihe nhIeu nguoI khac cung ngh Bach ThaI
Buo I dIen r . Vo I d ng Iuong dang nha n ha ng
Ihang, chang may chc ng co Ihe vun ven, Ich
Iuy mI s vn khng nho. DoI sng em dem dI
qua. Sang vac dI, II vac ve. MI maI am danh
rIeng cho minh voI vo dep, con ngoan va nhaI Ia
khng pha I canh ca nh Io Iha I nghIe p. Nhung
khng, ng IaI Iham ngh neu minh Ihu phan voI
dng Iuong, du du sng nhung suI doI ch Iam
II Io cho ke khac. ChI bang bo vIec de Iu dan
Ihan vao con duong kInh doanh, Iu minh Iam chu
cuc doI minh Ihi moI co co may de dI doI. Van
su khoI dau nan. TaI nhIen. Minh Iim duong dI
bang dI chan cua chnh minh vay.
TI A NHN THAY CON IONG!
Ngay Ihang qua mau.
Tren chuyen Iau Iro ve nuoc, Bach ThaI BuoI da
manh nha m I quye I dInh Ia o ba o. Quye I dInh na y
maI gan haI nam sau ng moI co Iua chon duI
khoa I. Mu n va y, Irong nhu ng nga y Iro ve noI Ia m
vIe c, ng da Iranh Ihu ho c ho I cng vIe c nhIe u hon
nu a. M I khI da co su cho n Iu a du I khoa I Ihi nguo I
Ia Iro nen manh dan hon. Bach ThaI BuoI cung co
Iam Ihe ay.
Va Ba ch Tha I Buo I da go cu a pho ng cu a ng |ean
chu hang Ihau cng chanh de xIn ngh vIec.
QuyeI dInh cua Bach ThaI BuoI khIen cho Iay
chu hang kInh ngac. Y khng Ihe ngo, IaI sao IaI
co mI nguoI An Nam dam ngh vIec khI hang
Ihang duoc nhan dng Iuong khIen nhIeu nguoI
dang Ihem Ihung. A! No mun Iam reo de doI
Ihem IIen Iuong IhI! Tao con Ia gi bon kh rach
ao m cua caI xu so cheI IIeI nay chu! Ngh Ihe,
|ean dI IhaI d. n In hon.
Ngh vIe c u7 The ma y khng so che I do I a 7 Do I
ma y co n da I, du ng vi m I phu I b c d ng ma Ia m
ho ng vIe c.
Khng doI ng Ira IoI, |ean dung day:
doanh. Nho dung cam nhu Ihe, ve sau Nguyen
Son Ha khng an ca m ma da Iro Iha nh m I Irong
nhu ng doanh nhan co ma u ma I Iren Ihuong
Iruo ng.
Co n Ba ch Tha I Buo I sau khI ngh vIe c, se Ia m gi7
Day cu ng Ia cau ho I ma Iruo c Iu c chIa Iay, |ean da
hoI. ng van Ie phep:
Thua, II da chon duong dI cua II.
|ean ma maI:
Tao chuc may Ihanh cng, Iim duoc duong dI.
Vang, duong dI o duoI chan II, II da nhin
Ihay. TI se dI bang dI chan cua II.
NgoaI san van chap chon bong nang. Dau do co
IIe ng chIm reo Iren vo m Ia . Buo c ra kho I ha ng Iha u
cng cha nh, cha ng ho Ba ch Iha y nhe nguo I, va n de
con IaI Ia con duong nao dang mo ra Iruoc maI
anh day7 Van gIo, nang va chIm reo Iren vom Ia
nho...
Dam sng Ia mI Irong nhung Iu duy cua con
nguo I nang d ng. Da m ngh vIe c vo I y Ihu c Ia m chu
cu ng Ia Iu duy cu a con nguo I Iu na m Ia y va n
menh cuc doI minh. NoI nhu Ihe boI sau nay, co
m I doanh nhan cu ng ha nh d ng Iuong Iu Ia
Nguyen Son Ha. CaI nam ng BuoI sang Phap, Ihi
ng Ha mo I kho c oe oe cha o do I o Ha I Pho ng. Lo n
Ien, Nguyen Son Ha xIn vao Iam Ihu ky cho hang
son Sauvage CoIIu. Mu c dch chnh cu a cha ng IraI
Ihanh ph Cang Ia Iim hIeu cng nghe san xuaI
ma nguo I Pha p dang gIu b ma I. Vi va y m I Iu c chu
dI vang, chang Iranh Ihu Iay sach vIeI ve ky IhuaI
son ra doc va ghI chep can Ihan. Sau khI nam
vu ng ca c nguyen Iy co ba n cu a vIe c che Ia o, cha ng
cang quyeI Iam dI vao nghe nay. Den Iuc hang
son d I qua chu kha c, cha ng IIe n n p don xIn
ngh. BIeI chang Ia nguoI Ich cuc Irong cng vIec,
IaI bIeI ky IhuaI nen chu moI Ihuong Iuong Ira
Iuong cao hon gap nhIeu Ian de gIu chan. Tu bac
Iuong mI Ihang 30 dng nay Iang voI Ien 100
d ng, nhung cha ng va n cuong quye I Iu ch I. Tha y
IhaI d ky quac cua con, ba me rau r, Iho ngan
Ihan daI:
Chao I! Khng bIeI ma dua II quy dan duong
Ihe nao day, com khng an may IaI dI an cam!
Nghe vay, nguoI con gIau nghI Iuc, y ch Iam
gIa u ch mm cuo I. Va n cuong quye I xIn ngh vIe c.
Chang ban voI sau nguoI em ban dI IaI san Ion
nhaI Irong nha Ia chIec xe dap de Iay vn kInh
Chng 2.
MO II
bH| ma v|ec |am n vc| nuc| lHap cHn bao |c nm tron
suy nH| cua nHun nHa bun dt Ha 1HanH, tH| BacH 1Ha| Buc|
|a| t|nH mt nucc cc rn Hcn: trc tHanH d| tac cH|nH cun
cp nuyen ||eu cHo du an xy dun ducn st |cn nHt Dn
0ucn |uc by |c. 0am dt cucc n|em t|n va su nH|ep cua
m|nH vao nHun cc H| do |a BacH 1Ha| Buc|.
gu I B Thu c dIa Pha p. Trong do co haI dIe u da ng
chu y:
DIeu Ihu 3: Xay dung IhIeI bI kInh Ie Io Ion
cho Dng Duong, nhu xay dung he Ihng duong
saI, duong b, duong sng dao, ben cang... nhung
Ihu can IhIeI cho vIec khaI Ihac xu so Dng
Duong.
DIeu 4: Day manh san xuaI va Ihuong maI cua
Dng Duong bang cach phaI IrIen cng cuc Ihuc
dan cua nguoI Phap va Iao dng cua nguoI ban
xu.
Ke hoach nay mun Ihanh cng, Ihi Iruoc maI
phaI Iap Irung Ioan b Iuc Iuong quan su dan ap
cac cuc nI day cua bon nI Ioan. Ma o caI xu
so Ia Iung nay, dI phuong khng bao gIo khuaI
phuc. Nay baI Iran, Ihi ngay maI ho IaI xuaI hIen
voI voI kInh nghIem day dan hon... VoI II danh
du kch, chu yeu dua vao dIa hinh dIa vaI Ihi ho
nhu nhung bong ma, IhoaI an IhoaI hIen khIen
nguoI Phap raI moI meI va hao In nhIeu bInh
Iuc. PauI Doumer suy ngh raI nhIeu ve dIeu nay
va khang dInh: PhaI hoan Ihanh cng cuc binh
dInh xu Bac Ky; bao dam an nInh vung bIen gIoI
Bac Ky.
MI Irong nhung ke hoach IIen hanh ngay Ia
Ihuc hIen cac Iuyen duong saI. VoI phuong IIen
va n chuye n na y, nguo I Pha p co Ihe huy d ng bInh
Inh, vu kh voI s Iuong Ion nhaI va hanh quan
nhanh nhaI de binh dInh cac cuc nI day cua
NGIOI IHAI, HO CAN G`
Con duong Bach ThaI BuoI da nhin Ihay, da Iua
cho n Ia du a n kho I cng xay du ng ca u sa I Io n PauI
Doumer vua duoc Ihng IIn ram r Iren bao ch.
Buoc vao nhung nam cuI Ihe ky XIX, Ihuc dan
Phap da Ihau Iom moI quyen Iuc Irong Iay. Ngay
Iu dau chung da chu Irong den vIec khaI Ihac he
Ihng gIao Ihng nham daI haI muc dch: Vua Ia
phuong IIe n binh dInh ca c cu c n I da y cu a nguo I
dan ba n xu , vu a Ia d ng Iu c de Ihu Io I nhua n Irong
kInh Ie. Ke hoach nay co mI anh huong sau sac
den vIec Ihay dI dIen mao cua ca Dng Duong.
Su sach nuoc Ia ghI nhan Ia Cng cuc khaI Ihac
Ihuc dIa Ian Ihu nhaI.
Cha de cua ke hoach nay Ia aI7
PauI Doumer. Ngay 13.2.1897, dang gIu chuc vu
B Iruo ng B Ta I chnh o Pha p, y sang Dng Duong
nhan chuc Toan quyen Ihay cho Ioures. Sau khI
khao saI Iinh hinh Ihuc Ie, voI Iam nhin cua mI
nha chIen Iuoc co nhIeu kInh nghIem Irong cng
vIec binh dInh cac nuoc Ihuc dIa, y da vach ra
mI ke hoach Iau daI. Ke hoach nay duoc y Ihe
hIe n Irong ba n ba o ca o quan Iro ng nga y 22.3.1897,
Nay, khI ke hoach xay dung dang IIen hanh Ihi
PauI Doumer nha n duo c IIn m I Iay anh hu ng ha o
hon cua dan ban xu vua bI baI IaI Yen The. Do Ia
Ky Dng. MI nha cach mang vua du hoc o Phap
ve , Ia y danh ngha khaI Iha c d n dIe n, nhung Ihu c
chaI Ia IIep Ie Iuong Ihuc, vu kh cho De Tham.
DIeu nay da khIen PauI Doumer Io Iang. Y nhan
dInh, Iu c Iuo ng kha ng chIe n cu a De Tha m va n co n
dong quan IaI day. Chua du suc danh baI dI
phuong ra khoI Yen The, Ihang 11.1897 chung
buc Iong phaI Ihuong Iuong. Tu cuc dinh chIen
nay, De Tham ung dung dua ngha quan Iro ve
Nha Nam, dong daI ban doanh IaI Cho G va IIep
Iuc b maI xay dung can cu chIen dau.
Tinh hinh ba I n nhu Ihe khIe n nguo I Pha p ca ng
quyeI Iam phaI Ihuc hIen nhanh chong ke hoach
cua PauI Doumer. HI dng TI cao Dng Duong
da hop IaI SaI Gon Ihng qua chuong Irinh xay
dung Iren quy m Ion. De co ngun IaI chnh Ihuc
hIen cng Irinh nay, chung da vay cua Ngan kh
Phap mI s IIen khng I Ien den 499 IrIeu
Irance. VIec Iam nay cho Ihay PauI Doumer Ia
nguoI Iruoc nhaI da dem vao VIeI Nam mI
phuong Ihuc kInh Ie moI me ma Iruoc do IrIeu
dinh Hue chua bIeI den, do Ia cach huy dng vn
Iu ban. VoI s vn vay nay, hon 420 IrIeu Irance
duoc dau Iu cho duong saI, s con IaI danh cho
vIec Iam cau duong, ben cang va cac cng Irinh
quan su, dan su... Qua s IIeu nay, Ia Ihay vIec
nguo I ba n xu . Hon nu a, khI duo ng sa I de n dau Ihi
dan cu Iu Iap Iam an Iheo doc Iuyen duong ngay
m I nhIe u. Nhu ng noI a y se khng co n Ia ch n kh
ho ga gay, ma dI phuong co Ihe Ien IuI IuI IoI.
Chung se dung Ien nhung dn boI kIen c nham
c Iap, khng che pham vI hoaI dng va day dI
phuong pha I Iu I va o ru ng nu I, va o noI ru ng IhIeng
nuoc dc sau hon nua...
DIe u na y v cu ng quan Iro ng. M I khI nguo I dan
ban xu con nI day, gIanh Iu do va quyen sng
bang bao Iuc Ihi cac Iuyen duong van chuyen va
IIep Ie cho quan dI khng de dang hoan Ihanh.
Truoc day, chung da IIen hanh nhIeu cuc khao
saI nhung ke hoach ay da IhaI baI, boI Iuc Iuong
khang chIen IIen Iuc danh pha. Su chIen dau nay
ben b, ngoan cuong va da gay cho nha cam
quye n nhIe u I n Iha I Io Io n va ke o da I Irong nhIe u
nam. Dang chu y nhaI Ia Iuc Iuong ngha quan De
Tha m. Duo I Ia I ch huy cu a hu m IhIeng Yen The ,
Iuyen duong saI Ha NI Lang Son da bI pha hoaI
nhIe u Ia n. Chu ng chua quen m I Iha I ba I dau do n:
nga y 17.9.1894 ngha quan da Iu ng phu c kch
doan duong SuI Ghenh Bac Le baI sng Ihuong
gIa Chesnay chu nhIem Io bao In\cn du
Tonn va LogIou chu Ihau khoan duong saI Lang
Son. De dI IaI mang sng cua haI nhan vaI nI
IIeng nay, nha cam quyen Phap buc phaI chap
nhan nhIeu Ihua IhIeI Irong Ihuong Iuong voI De
Tham.
Phap qua IhIeI ke cng Irinh Ihap LIIIeI. VoI VIeI
Nam, ngoaI cau PauI Doumer, sau do GusIave
LIIIeI co n IhIe I ke cho ca u Tra ng TIe n o Hue . Theo
phuong a n cu a ng, I ng c ng ca u da I 3.S00m n I
Ha NI voI GIa Lam. Doan cau chnh daI 2.682m
duoc xay dung hoan Ioan bang Ihep, co 19 nhIp
nI IIen voI nhau bang nhung dam saI... Toan b
chI ph 6.200.000 Irance Iay Iu ngun IIen cng
IraI Ihuc dIa Dng Duong.
VoI nguoI dan ban xu, vIec IIep nhan Ihng IIn
na y duo c nhin nha n duo I nhIe u go c d kha c nhau.
Chang han, voI bac IhIen su aI quc Phan BI
Chau Ihi sau nay, cu da xIn Tng dc Dao Tan
gIay Ihng hanh de Iu Trung Ky ra Bac xem hI
khanh Ihanh cau PauI Doumer. LoI dung gIay
Ihng hanh nay, cu da Iim duong Ien Yen The ban
bac ke hoach cuu nuoc voI anh hung De Tham.
RIeng voI Bach ThaI BuoI, vn Ia nguoI co Iu duy
ve kInh Ie, ng ngh day Ia mI co hI II de Iam
gIau, ng IIep nhan mI cach hao hung va co Inh
Ioan. Vi Ihe, ng manh dan ngh vIec o hang Ihau
cng chanh, xIn vao Iam dc cng o cng Irinh
xay dung nay. XIn vIec o day khng phaI vi dng
Iuong cao hon ch Ia m cu , ma ng mu n Iim hIe u
nguoI Phap dang can nhung vaI Iu gi. Neu dc
quyen cung cap vaI Iu do, mI Ihe gIoI khac hon
se mo ra vo I cu c do I!
Va IhoI dIem ay, chang ho Bach dang o phuI
phIeu bng nhaI khI phac hoa neI buI dau IIen
Irong buc Iranh su nghIep cua minh...
Ihuc hIen cac Iuyen duong saI dang Ia muc IIeu
quan Irong nhaI.
Nam Irong du an nay, nam 1898, Ihuc dan Phap
khoI cng xay dung cau saI Ion PauI Doumer (Iuc
cau sng CaI, nay goI Ia cau Long BIen) vuoI qua
sng Hng. Chung quyeI Iam Ihuc hIen cho bang
duo c, bo I Ha N I co vI Ir Ihua n Io I gIu a d ng ba ng
sng Hng va cac dau mI gIao Ihng Ihuy b Ien
cac mIen Irung du va Ihuong du; ben canh do
ma ng Iuo I duo ng b cu ng n I IIe n vo I ca c Inh kha c
cua xu Bac Ky. Cac Iuyen duong xe Iua Iu Ha NI
dI Lang Son, dI HaI Phong, dI Lao CaI, dI Nam
DInh Irong do ba con duong HaI Phong Lang
Son Lao CaI deu phaI qua sng Hng.
Ke hoach xay dung doI hoI nhIeu kInh ph, cng
su c va ky Ihua I, bo I con sng na y ra I uong nga nh,
buong bnh.
KhI hay IIn, nhIeu nguoI h nghI, rang MI con
sng rng nhu eo bIen, sau Iham Iham den 20m
nuo c, mu a mua Iu nuo c co n dang cao hon 8m pha
vo ca de dIeu. Long sng IaI Iun chuyen dI ben
Io ben b I Ihi Ia m sao che ngu n I de ba c duo c cay
cau Iren maI nuoc hung du7. The nhung, PauI
Doumer van bo ngoaI IaI, vi day con Ia dIp nguoI
Pha p khue ch Iruong Ihanh Ihe , de cho dan ba n xu
Iha y ra ng khng vIe c gi ho khng Ia m duo c. Ha ng
Dayde va PIIIe Irung Ihau xay dung cau va Ihuc
hIen Iheo phuong an cua ky su IhIeI ke va xay
du ng GusIave LIIIeI nguo I Ia m vInh du cho nuo c
Trong ba nam IIen, ng Ian II khap nuI rung de
Iim g II. Hau heI g duoc khaI Ihac IaI Thanh
Hoa. TaI sao Bach ThaI BuoI IaI manh dan Iao vao
cng vIec kho nhoc nay khI dng vn cua ng ch
Ia muI bo bIen neu so voI cac daI gIa khac7 BoI
ng da nhin Ihay mI ngun nhan cng dI dao,
co Ihe Ihue voI gIa Ihoa Ihuan, hop Iy.
Nhu Ia bIeI, vao cuI nam 1897 khI nguoI Phap
chnh Ihuc Ihanh Iap Ban KInh Ie Iruc Ihuc phu
Toan quyen Dng Duong de nghIen cuu cac van
de nng nghIe p, Ihuong nghIe p va cng cu c Ihu c
dan hoa Ihi ho raI can nhan cng. Day Ia IhoI
dIem Ihuc dan Phap su dung Iu nhan va Iuyen
phu, nhan cng ban xu. Chnh sach nay da day
ha ng chu c va n nng dan chan Ia m Iay bu n ra kho I
d ng ru ng de de n vo I ca c cng Iruo ng mo I.
Nhung nng dan Iruoc day ch bIeI ban maI cho
daI, ban Iung cho IroI Iren canh dng mI nang
haI suong nay da Iro Iha nh cuII Iu c nhu ng
nguoI Iam phu, Iam muon, Iao dng chan Iay voI
nhIe u vIe c Ia m kho nho c. De co duo c s Iuo ng cu
II dng da o, Ihu c dan Pha p da pha I Ihng qua bo n
caI Iuyen. Day Ia hang bun nguoI moI ngoI
Ien, moI hinh Ihanh Irong IhoI buI gIao IhoI nh
nhang nay. Chung Ian nhan, cay dc mua suc
Iao dng cua nng dan Iuc IhaI baI maI mua, doI
kh, ngheo roI mng IoI bang gIa re maI. De rI
ba n Ia I cho ca c cng Iruo ng, d n dIe n vo I gIa cao
hon gap nhIeu Ian. Thng Ihuong, mI cuII se
NG VN AI TIN
Lam gIau bang cach nao khI ma ky IhuaI xay
dung cau dI voI nguoI VIeI Nam Ihuo ay van con
xa Ia7 Nho Iruoc day da Iung dI Phap, dIp do,
Ba ch Tha I Buo I da Iranh Ihu Iim do c nhIe u Ia I IIe u
khoa hoc ky IhuaI cua Phap. II aI bIeI rang, khI
xung Iau Iro ve nuoc Ihi Irong hanh Iy cua ng,
Ihu dang gIa nhaI van Ia sach. Nho do, ng da
bIeI I nhIeu ve ky IhuaI, vaI dung xay cau va Iu
IIn se co Ihe kIe m duo c m I s IIe n khng nho , ne u
bIeI chop Iay mI co hI quy bau.
Co h I do Ia nha n cung ca p Ia ve I cho cng
Irinh nay.
TaveI Ia gI Iua cua cac Ihanh ray Iuc Ia cac
khuc g ngang de daI duong saI Ien Iren. Ngun
IaI nguyen nay o xu Bac Ky khng IhIeu. Neu bIeI
khaI Ihac va xu Iy IaI ch Ihi gIa Ihanh re hon
chnh quc ma IaI khng phaI In Ihem chI ph
van chuyen.
PhaI bIeI cung cap caI ma nguoI Ia dang IhIeu,
caI ma nguoI Ia dang can. Nhung phaI kIp IhoI.
Bach ThaI BuoI gaI gu khI ngh den dIeu nay. De
co s v n Io n, ng da hu n IIe n vo I m I nguo I Pha p
cung y huong. Ho chuyen khaI Ihac g Iam IaveI
ban cho So Hoa xa Dng Duong.
duoc Iam ung 1 dng IaI dIem xuaI phaI Ha NI,
nhung IaI bI Iru Ihang vao IIen Iuong. Khng
nhung Ihe, s IIen nay con I hon Ihoa Ihuan ban
dau raI nhIeu, vi bon caI Ihau caI xen, Iuoc doaI
bang nhIeu Ihu doan Iham dc!
Vo I Ba ch Tha I Buo I, ng khng a p du ng ca ch Ia m
Ia n nha n na y. ng Ia m u ng IIe n cho cuII da Iuye n
m de ho yen Iam d c su c Ia m vIe c cho minh. No I
cach khac, ng da Ihoa man duoc nhu cau chnh
dang cua cng nhan dang ban suc Iao dng. KhI
ng vay v n de Ira Iuong cho Iu c Iuo ng cuII, nhIe u
nguo I Ihan Ihu c Irong gIa dinh ba y Io su Io Ia ng.
Vi neu khng quan Iy duoc, chang may cuII benh
IaI hoac bo Irn hoac Iam vIec khng daI nang
suaI Ihi se pha san nhu choI. Nhung khng. ng
ngh rang, Iang Iop v san xuaI Ihan Iu dng
rung, ban chaI cua ho Ia cua nhung nguoI Iuong
IhIen. Ho can dng Iuong de sng, ban suc Iao
dng de sng. Neu dem Iong nhan aI dI xu voI
nhau, Ira dng Iuong hop Iy va bIeI cach quan Iy
Ihi ho se Iam duoc raI nhIeu vIec. Den nay, chua
co IaI IIeu nao cung cap cho chung Ia bIeI cach
quan Iy nhan cng cua ng nhu Ihe nao. Nhung
su Iha nh cng cu a ng khIe n Ia co Ihe pho ng doa n,
I ra Irong cach cu xu cua ng voI nguoI Iao dng
khac han cac caI Ihau Iuc bay gIo.
Trong cng vIec, Bach ThaI BuoI Io ra raI khac
nghIeI khI nghIem Ihu san pham. Kch Ihuoc daI,
ngan nhu Ihe nao; chaI Iuong g nhu Ihe nao Ihi
phaI nhaI nhaI nhu Ihe. Khng he co su cham
chuo c. Nga y no , da de n ha n gIao ha ng nhung
kIem Ira Ihanh pham Ihay khng daI chaI Iuong,
ng Io y khng haI Iong va cuong quyeI bo Ioan
b . La m nhu va y ma I Ihem Iho I gIan, se gIao ha ng
khng dung hen, se bI phaI mI s IIen khng
nho. Khng mI chuI nao nung, ng bao:
TIe n ma I dI co n co Ihe Iim Ia I duo c, chu chu In
maI dI Ia hong vIec Ion sau nay.
ThaI d Iam vIec nghIem Iuc nay khIen So Hoa
xa Dng Duong haI Iong voI san pham duoc cung
cap. TIeng Ianh dn xa. Su In nhIem nay chnh Ia
chia khoa de sau nay ng IIep Iuc mo Ihem
nhung canh cua khac Irong kInh doanh.
Sau nhIeu nam rong ra Iao dng, ke Iu ngay
13.9.1898 Ie kho I cng da I vIen da da u IIen Ihi de n
nga y 28.2.1902 ca u PauI Doumer duo c kha nh
Ihanh. Ngay ay IhIen ha khap noI d ve xem cau
nhu dI Iray hI, vua Thanh ThaI cung ra du. KhI
Ian maI nhin chIec Iau Iua hung dung keo coI ren
vang bang qua sng Hng, da co ke s cao hung
Iam baI Iho vInh... dau Ioa xe Iua nham kn dao
am ch nhung Ihan phan, nhung kIep nguoI n Ie
mI cach dau xoI, chua chaI:
To dnu nn cIn) tInt n nnu,
CIo go ng xc, cIo go tnu.
I I tInI nn) qun tInI no,
No cn ton tuoc \o ton :nu.
Nuoc :o tInn nong Iong nn Io,
Chng 3.
DING NHAN
BacH 1Ha| Buc| tHanH cn va tHu Hut ducc nH|eu nuc| ta| ve
cun dun nH|ep vc| m|nH v| Ha| |y do: n |a nuc| rt b|et
cacH d| da| va t|n tucn nHun cn su cua m|nH; quan tron
Hcn, BacH 1Ha| Buc| co mt kHat von kHn d|nH dn cp
cua doanH nHn V|et Nam tron mt xa H| ma nuc| lHap
cm quyen, nuc| Hoa |am |au.
Vc| Ha| sc| dy y, BacH 1Ha| Buc| da pHat H|en va ket n|
ducc nH|eu |a tr| t|cH cuc xun quanH m|nH.
Io \n) duong cong dn tIuoc nu.
Iu to dcu qu)cn tn xc cn,
no g nn nn), ct g dnu!
Con Bach ThaI BuoI, sau khI nam Irong Iay s
v n da Ich Iu y duo c, ng khng de d ng IIe n ngu
yen Irong keI saI. TIen phaI de ra IIen. Do Ia
nguyen Iac ma ng Iun Iu nhac nho minh. ng
raI Iam dac voI cau noI cua ng ba Iung day, phaI
dem IIen ra ra kInh doanh, vi IIen Irong nha IIen
chua, IIen ra khoI cua IIen de. Suy ngh nay cang
duoc cung c do Iruoc day Iuc sang Phap, Iham
quan cac nha may cua chu Iu ban, ng cung Iim
hIeu, Ihu Ihap duoc kInh nghIem dau Iu va su
dung dng vn nhu Ihe nao hIeu qua nhaI.
Tu day, ng ba I da u buo c va o m I Inh vu c kInh
doanh khac.
xuaI cang va Ihang dam Iren Ihuong Iruong.
Nhung Ihan I, caI IhoI doI Ihay IhIen ha an
khoaI, minh cung vac maI dI dao Ia Ie Ihuong
Iinh. Bo I khI Ia nhin ra m I Io I na y Ihi nhIe u nguo I
khac cung Ihe. ThIen ha d x nhau dI bun ng,
vi Ihe gIa Iang Ien dI ngI. DIeu nay khng so,
neu minh Iruong vn hon nguoI Ia. Ngh Ihe, ng
Ia I ca ng d c v n ra nhIe u hon nu a, nhung oa I oam
khng Iuong duoc Iruoc Ia ng maI mua. Khng
Ihe Ihu mua dung s Iuong da ky gIao keo voI
hang bun.
BIeI khng gap IhoI, de gIu uy In, Bach ThaI
Buo I chu d ng de n bu ho p d ng nhu da Iho a
Ihuan, chu khng de xay ra chuyen Ihua kIen II
IhI, maI uy In. Day cung Ia ban Inh hon nguoI
cua Bach ThaI BuoI: mI khI da bIeI khng Ihe
xoay xo duoc nua Ihi ng nhanh chong Iim II
IhoaI phu hop nhaI.
De n bu xong, su I ma y nga y IIe n ng ngao nga n
Iho daI... Chao I! Cau Iho Irong Cung onn ngnn
Iu c sao Ia I va n va o do I minh7 Bu ng con ma I da y
Ihay minh Iay khng. Gan may van bac chaI bop
da dI non ra dI mI cach chong vanh! Bun nao
ruI. Dau don qua! Bay gIo minh Iam gi voI s vn
I oI con IaI7 Dang ban khoan suy ngh nhu Ihe,
bng nghe IIeng ru con Iu hang xom vong sang:
Mot nn n cIo o n
CII tIcu ncn gnn, :t nn ncn n
THAT BAI AI TIN
Sau khI Ich Iuy s vn Ion, Ihng Ihuong nguoI
Ia cho n gIa I pha p an Ioa n de gIu d ng v n nhu Ia u
rung, mua nha... can gi phaI nhoc Iam nang Ir
ma muu Inh vIe c kha c nu a. Nhung Ba ch Tha I Buo I
Ihi khng. ng cung nguoI ban vong nIen Ia Iao
ThInh ban bac huong dau Iu moI. ng raI IIn Iao
ThInh, vi ngay Iu caI Ihuo moI chan uoI chan rao
buo c va o Ihuong Iruo ng, dI khaI Iha c g Ia ve I Ihi
da co Iao saI canh. Chnh Iao Ihay maI ng quan
xuyen nhan cng, nghIem Ihu Ihanh pham. NhIeu
nguo I cu Iuo ng gIu a ng va Ia o ThInh co m I quan
he ruI IhII. Nhung khng phaI. Lao Ien IhaI Ia
Nguyen Van ThInh. Trong mI Ian ve que, gap IaI
nguoI ban caI ruI cua b minh Ihuo nho, dang
s ng Irong ca nh nghe o Iu ng cu ng cu c, ng da cho
vay ca Iram dng bac khng Iay IaI. ChIu on nay,
Iao ThInh xIn duoc Iheo gIup ng de Ira no. Duoc
caI Iao nay chaI phac, chIu Ihuong chIu kho, an
cu c no I ho n, khng m m me p Ie p nha y, khng ne
ha vIec Ion vIec nho.
Sau khI ban bac, ca haI quyeI dInh dc heI vn
dI bun ng, nham cung cap cho mI hang Ihu
mua cua nguoI Phap IaI HaI Phong. Hop dng dI
ben da ky xong. Ba y gIo , co nhIe u nguo I bun ng
sang Inh vuc In dung7 Ro rang, so voI nhIeu
nguoI IhoI bay gIo Irong Iam an con dua vao kInh
nghIe m, Ihi ng co n bIe I IIe p Ihu Ihem m I ngu n
IrI Ihuc Iu sach nua.
Tu su goI y Irong Irang sach ay, Bach ThaI BuoI
quyeI Iam Iao vao mI huong dI moI. Suy ngh ay
da Iam ng khoaI ch va mm cuoI. Nu cuoI chua
Ia I Iren mI, b ng co nguo I d I ng I d I mua buo c
vao. A! Lao ThInh.
Ke cu ng Ia . Da IIn va o aI, Ba ch Tha I Buo I IIn de n
cu ng. Khng bao gIo ng co Iha I d gIa u d I ba n,
sang dI vo. Luc nao cung Iruoc sau nhu mI.
Nho va y, nhu ng aI da duo c ng cho n Ia m ba n, Ia m
nguoI cng su Ihi ho mI bung mI da voI ng.
Nhung de duoc ng chon Iam nguoI Iam phuc,
nguoI do phaI qua Ihu Ihach cua ng, nhIeu Iuc
cung oaI oam. Thuo con khaI Ihac g Iam IaveI,
do khng chIu dung nI gIan kh, phan nho vo
nho con nen Ia o ThInh xIn ngh vIe c. Nghe IIn na y,
ng Ihoang bang hoang vi Iram cng ngan vIec
dang be bn nhu Ihe, khng co Iao ThInh Ihi sao
day7 AI gIu keI, Inh Ioan Ihu chI7
Vao Iuc nua khuya, ng den gap Iao ThInh va
Ira m Inh:
Lau nay II va n xem Ia o nhu nguo I ca I ru I. B
II voI Iao Ia ban Iu Ihuo chan Irau, rI Iuc IhaI
ba I, Ia o cuu mang b II. On a y Ia m sao II Ira n I7
HoI I, b II chang may som ve ve chn suI, nay
nhin Iao Ihi II nhu Ihay hinh anh cua b II.
U nh7 ng ba minh noI co saI dau! Ch Iheu
nen gam, saI maI nen kIm kIa ma. Neu minh
quyeI Iam Ia duoc. Nhung Iam gi bay gIo7
ChIeu nay ng nam khoeo Irong nha, ngoaI san
mua cu I dng Iay bay. Mua nhu ba o da ca I
xuong. Tro I re I bu I. GIo ngoa I sng Ih I I ng I ng.
Vom cay sau dng quan minh Irong gIo Ion. Mua
nhu ray bI. BaI nguoI day, Bach ThaI BuoI vo Iay
ng dIeu Ihuc Iao. MI dom Iua Ioe sang chap
chon. Thuc Iao Vnh Bao ngon phaI bIeI. ng rI
m I hoI da I. Thong Iha nha kho I. Kho I bay Io n vo n
Irong khng gIan Ia nh co ng. R I Ihua n Iay, ng vo
Iay quyen sach CIc:tonntIc Annnntc (Van
Iuyen An Nam) cua Ldmond Nordemann In nam
1898. LaI vaI Irang, va con maI cua ng dung IaI
raI Iau o Irang 286.
A! Ta I sao Ia khng da m da u Iu va o vIe c Ia m mo I
me nay nh7 Lo co IhaI baI7 BaI qua cung Iro IaI
vo I haI ba n Iay Ira ng nhu ca I Iho I mo I va o do I kIe m
s ng Ia cu ng chu gi7 H I do , ch vo I mo kIe n Ihu c,
m I s v n ngoa I ngu co n kIe m duo c d ng ra d ng
va o; chu bay gIo sau Iung co n co vo , ben ca nh co n
co Ia o ThInh Ia n Iu y gIu p do Ihi so gi Iha I ba I7 Ngh
Ihe , ng do c Ia I nhu ng Irang vIe I a y m I Ia n nu a.
Do Ia nhung Irang ma ng gIao hoc Ldmond
Nordemann vIeI ve Tn dung, o tuc \n cIo \n)
n ng n .
Nhung van de nay, khng phaI aI cung hIeu mI
cach ranh re. VoI Bach ThaI BuoI Ia mI su goI y
cho huong Iam an moI. TaI sao minh khng buoc
Nam DInh, Bach ThaI BuoI dnh dac Iham gIa. KeI
qua ng da Ihang Ihau. Do Ia nam 1906.
V dch vu c m ta i Vi t Nam, Sa i Go n la ni th c
hi n tr c nh t. Nga y 10.5.1893, Th ng c Nam
Ky ban hanh ngh nh cho phep m hiu cm .
Theo o , trong ca c cu c u gia , ng i na o tra ti n
cao hn ht cho chnh phu th c quyn ng ra
m tim va phai ong tin quy tr kim.Vi nhiu
ngi y la lnh vc kha mao him, v hu nh ch
co ng i Hoa ho c ng i Pha p ang n m c quy n.
Ng i chu ngoa i v n ti ng Pha p ha nh ngh theo lu t
nh, co n pha i co chuyn mn th m nh u la va ng,
ngo c quy , kim cng, ca ra ... a nh gia ch t l ng
cua n trang ma a tin ra, luc khach n cm.
N u a nh gia khng chnh xa c th sa t nghi p d nh
chi. o la cha k ca c chu kha c co n tung ra nh ng
on him hoc canh tranh, gianh c quyn cho
vay. Nhng Ba ch Tha i B i v n v ng tin kha nng
cua mnh.
Trong hang cam d cua minh, ng chu y ch su
dung nguoI VIeI gIup vIec, ng mun chung mInh
rang, Ia khng Ihua kem aI Iren Ihuong Iruong.
Ngoa I Ia o ThInh nay co n co Ihem nhIe u nguo I
khac nua, ho da nam cac cuong vI quan Iy, gIam
dInh, Ihu quy... NhIeu nguoI nha Irong gIa dinh
ng ke ca vo khng dng Iinh cach ng phan
cng nhu Ihe . Ho cho ra ng, vo I s v n Io n va cng
vIec nhu Ihe, neu gIao IaI Ian IaI cho nguoI ngoaI
ma ho phan Ihi ch co vo no! ng ch cuoI:
Nghe nhung IoI cam dng ay, Iao ThInh ran ran
nuoc maI. ng IaI noI:
Lau nay Iao Iheo gIup II, dng cam cng kh,
vuI bun co nhau nhung chang ro II co Iam gi
phaI Iong7 Hay Iao bo II de Iam ch khac duoc
hon Iuong Ihi Iao cu bao IhaI, II se Ira nhu Ihe ...
... GIo van IhI, canh cua rung Ien ban baI. Da
may hm nay, ba vo cua Bach ThaI BuoI van con
day nghIen vIec ng Io ra qua IIn cay o Iao ThInh.
TaI Ian IaI moI vIec Ion nho, ngay ca s sach Ihu
chI deu mI Iay Iao nay nam gIu. Chng minh IIn
o Iao nay den Ihe Ia cung. AI doI Irong cng vIec
Ia m an, khng IIn o vo ma Ia I gIao quye n cho
nguo I ngoa I. Cu Ihe , gIu a ba vo Ba ch Tha I Buo I vo I
Ia o ThInh cu nhu su ng vo I mo . Tro I khng chIu da I
Ihi da I cha ng chIu Iro I. La nguo I du ng gIu a, ng kh
Iam he I su c. Nhung du co gi dI nu a, Ihi ng va n IIn,
va n gIu Ia o ThInh ben minh, don gIa n ch vi Ia o Ia
nguo I I I, Ia n Iu y vo I cng vIe c. Ma khng rIeng gi
Ia o ThInh, sau na y nhu ng aI da cu ng ho p Ia c Ihi
ng Iun Iim mo I ca ch gIu ho Iau da I. Tnh ca ch na y
da go p pha n khng nho gIu p ng ga I ha I nhu ng
Iha nh cng Iren Ihuong Iruo ng.
Sau khI nghe ng Irinh bay y d, Iao ThInh gaI
gu Ian Ihanh. Vi Ihe, ng cang quyeI ch hon.
Khng phaI cho doI Iau, khI hay IIn chnh phu
bao h mo cuc dau gIa Inh Irung
(1)
nha cam d
. l|nH trun: nHn mt v|ec k|nH doanH cua nHa nucc r| np tHue.
khng co caI hoc nao khac nua, nen pham nguoI
dI hoc Ia hoc dao Nho heI ca. Dao Nho co caI dIa
vI dc In, nen hau nhu Ihanh mI In gIao; ma
Ihu c ra cu ng chnh Ia ca I qu c gIa o cu a nuo c Nam
Iu xua den gIo. Nhung nguoI phung su caI quc
gIao do, Iuc Ia nha nho. Vay Ihi nha nho Ia ke co
hoc hanh, bIeI chu ngha; nha nho Ia bac Ihuc gIa
xa hI Irong nuoc; nha nho Ia In d cua caI In
gIao ho Khng. Ve duong xa hI, ve duong chnh
IrI, ve duo ng IrI Ihu c, IInh Iha n de u co m I ca I dIa
vI dac bIeI, dI voI mI chuc vu dac bIeI. Chuc vu
nay cao quy, co Ihe goI Ia mI IhIen chuc duoc, vi
Ia chu c vu huo ng da o cho qu c dan, Ia m IIeu bIe u
cho ca nuoc. (Pham Quynh Tap ch Nnn IIong
s 172, Ihang S.1932).
Du khng Iap Iuan duoc nhu Ihe, nhung co Ihe
ba ng nha n Ihu c, ba ng kInh nghIe m cu a m I nguo I
IIch Iam Iung IraI, Iham ch bang ca IInh cam,
Bach ThaI BuoI da nhan ra dIeu do. Co nhu Ihe,
ng mo I gIao vIe c dIe u ha nh chung cho nha nho La
Quy Chan. Theo ng, Irong Iam Iy cua nguoI VIeI
dau Ihe ky XX khI IIep xuc voI nhung nguoI xuaI
Ihan Iu cua Khng san Trinh, Iu Iam duong Inh
Iheo dao Thanh hIen deu co IhaI d knh Irong.
BoI do Ia hang nguoI co dao duc, khng Ihe Ia
nguoI Iam an gIan dI, mua mI ban muoI, Iro co
IaI Iong, Ireo dau de ban IhII cho... Qua IhaI nhu
Ihe , su Inh Ioa n cu a ng khng saI. KhI gIao dIch,
ng Chan da Iao ra su IIn Iuong noI khach hang,
KInh doanh Iren Ihuong Iruo ng nguo I Hoa hon
Ia Ia o ch co chu In. Vi chu In, ho san sang hy
sInh IaI ca ch vi IoI ch chung. GIao keo dI ben
na o co gi7 M I ma nh gIa y I n Ia n Iung cu ng
khng! MI chu ky cung khng! The ma ho dam
dua ra may van bac de bun chung. Chang Ie
nguoI VIeI Ia khng Iam duoc nhu Ihe sao7 Ta co
Iha I Io ng IIn nguo I Ihi nguo I mo I IIn Ia.
DING NHAN NHI DING MC
Chnh vi IIn nguoI nen ng moI gIao cho nhIem
vu quan Iy, dIeu hanh cng vIec cho ng La Quy
Chan hun vn Iam an chung. BoI haI Iy do. Thu
nhaI, ng Chan Iruoc day da Iung Iam cng cho
nguoI Hoa nen I nhIeu da Ihng Ihao cng vIec.
Thu haI, quan Iro ng hon, va cu ng Ia ch hon
nguoI cua Bach ThaI BuoI khI nhan ra vaI Iro cua
ng Chan. Theo ng, Irong s nhung nguoI cng
su Ihi ng Chan co kha nang Ihu huI va Iao duoc
su In nhIem cho khach hang nhIeu nhaI. Vi ng
Chan Ia nguoI cua Nho hoc, mI nha nho.
TaI sao7
CaI Ien nha nho khng nhung Ia de ch nguoI
bIe I chu , ho c da o Iha nh hIe n Irong Nho gIa o; Ia I Ia
ch mI gIaI cap Irong xa hI, Iuc Ia hang Ihuong
Iuu Ir Ihuc Irong nuoc. Vi xua kIa ngoaI Nho hoc
TraI, ng DIuIIIence. GIao Iau cua minh cho nguoI
Pha p de ho ca nh Iranh vo I chu Ia u nguo I Pha p! Do
Ia ban Inh dung nguoI cua Bach ThaI BuoI.
Sau khI Ihu xep, b Ir nhan su mI cach hop Iy
IaI hang cam d, Bach ThaI BuoI ngh ra nhung
phuong Ihuc moI de Ihu huI khach hang. ng da
van dung cam nang gi7 MI baI hoc sau sac ng
de Ia I cho ha u Ihe , IhIe I ngh cho de n nay va n co n
nguyen gIa IrI IhoI su Ia danh Ihuc Iong Iu hao
dan Ic, su dum boc Iheo y ngha cua huyen su
d ng ba o, cu a nguo I Irong m I nuo c. De qua do ,
moI nguoI dng Iong ung h vIec Iam cua minh.
KInh nghIem nay ve sau con duoc ng van dung
va IIep Iuc phaI huy hIeu qua cua no.
Neu so voI Hoa kIeu va Phap kIeu Ihi Bach ThaI
Buo I khng co Io I Ihe ve v n IIe ng. S v n cu a ng
nho hon nhIeu Ian. Nhung ng van an nen Iam ra,
vi bIeI cach van dng cac Ihuong nhan nguoI VIeI
ung h minh. NguoI den cam d du van phaI Ira
IaI suaI bang cac noI khac, nhung o day ho duoc
gIa han daI ngay hon. Mau chI cua van de chnh
Ia ch nay. Co ngha dng IIen sau khI nhan Iu
ha ng ca m d cu a ng, no co Iho I gIan Iuu d ng da I
hon ma khng pha I chIu Ihem Ia I sua I na o ca . Vo I
ca ch Ia m na y, da n da n da II cu n duo c su u ng h
cua nhIeu nguoI.
Nho bIeI su dung nguoI, dam IIn nguoI va ngh
ra phuong Ihuc moI nen hang cam d cua ng
ngay mI Iam an phaI daI. AI aI cung dc Iong,
bo I du gi cu ng Ia nguo I am hIe u Tu Ihu Ngu kInh...
Duo c su IIn ca y cu a Ba ch Tha I Buo I va kha ch ha ng,
ng Chan da Iam II phan su cua minh.
Cach dung nguoI cua Bach ThaI BuoI Ia ca mI
su Ihng mInh, IInh hoaI. Ve sau, Iuy Iruong hop
cu Ihe ng co n IIe p Iu c pha I huy m I ca ch co hIe u
qua . Cha ng ha n, nam 1914 khI mo chI nha nh
dIeu hanh Iau Ihuy o Ben Thuy (Nghe An) ng da
gIao cho Babou qua n Iy . VIe c su du ng ng Tay ma I
xanh muI Io dam nhIem cng vIec ben canh cng
nhan nguoI VIeI khng phaI aI cung dng Iinh.
Nhung ng IaI ngh khac.
Thuo han vI khI moI chan uoI chan rao sang
Phap, ng da co duyen Iam quen voI chang sInh
vIen Babou, huong dan cho ng kha nhIeu Irong
nhung ngay nay nham IIep can van mInh xu
nguo I. On ngha a y, ng khng quen. Nay su du ng
Babou Iam vIec vIec cho minh, vua duoc IIeng
khen gIau khng dI ban, sang khng dI vo,
vu a su du ng duo c nguo I co chuyen mn. Ca I
chuyen mn ma ng mun nhan vIen nguoI VIeI
ho c Ia p Ia phong ca ch Ia m vIe c chuyen nghIe p cu a
Babou v n duo c da o Ia o ba I ba n o Iruo ng da I ho c.
RI sau nay, nam 1919, Irong Iay co ba Ihuyen
Ion nhaI, chay Iren Iuyen duong daI nhaI HaI
Phong SaI Gon, ng deu gIao cho nhan vIen cu
cu a cng Iy duo ng Ihu y Deschwanden, MarIy
DAbbadIe. Thuyen Iruong Iau Binh Chuan, ng
MaraIhInI; Ia u VIe I Dang, ng CIIsII; va Ia u Nguye n
Tuy nhIen, su canh Iranh o Bach ThaI BuoI
khng phaI Iu nhIen ma co, nhu mI ban nang
sInh In. Neu ch nhu Ihe, ng khng Ihe du suc
dI heI mI chang duong daI. Lam sao co Ihe ben
Iong neu canh Iranh ay Ia bI phaI nhaI IhoI7 Ch
khI Iu y Ihuc, Ihi cng cuc canh Iranh de In IaI
mo I hinh Iha nh m I chIe n Iuo c Iau da I, co ba I ba n.
Ba ch Tha I Buo I co duo c y Ihu c na y do nhIe u Iy do,
nhung Ion nhaI van Ia do Iac dng cua IhoI cuc.
No I ca ch kha c, chnh bIe n d ng Iho I cu c da Irang
bI cho ng mI vu kh moI Iu Irong nhan Ihuc.
Do Ia su IIep Ihu Tan Ihu.
d c su c vi cng vIe c chung. Ta I nhIen, khI Iha y su
Iha nh cng cu a m I nguo I VIe I mo I mon men buo c
va o nghe na y, ca c chu Hoa kIe u, Pha p kIe u Iau nay
dang Ihng Inh IhI Iruong Iro nen Iuc II. Ho da
Iung ra nhIeu don phep nham danh guc dI
phuong. Tren Iap ch Nnn IIong s 29 (1919)
nha bao Thuong ChI (Iuc Pham Quynh) ghI nhan:
VIec Inh Irung nha cam d nay cung IaI Ia mI
cuc quyeI chIen voI bon Khach (Iuc nguoI Hoa),
hinh nhu ca I s ng he Ia m vIe c gi cu ng pha I Iranh
nhau voI Khach, IhaI Ia ng Iay chay nguoI Khach
Iu caI khI phong Irao Iay chay chua nhom Ien, Iu
khI ca I IIe ng Ia y chay chua aI bIe I va y. Ngh cho ky ,
do cha ng qua cu ng Ia m I Ie Iu nhIen; ng Ia Ia nh
Iu bo n nha bun An Nam, ma pha n nhIe u ca c m I
Ihuong Ihuyen nguoI minh Ia vao Iay bon Khach
heI, vay IhoI nhaI cu nhaI dng cua minh ve
duo ng bun ba n Ia Ihe Ia I pha I xung d I vo I nguo I
Kha ch, khng kho I duo c. VIe c ca m d o Nam DInh
Iong IIen van hau coI nhu mI caI chuyen quyen
cua bon Khach. Ngay ca chnh phu cung yen Ir
rang nguoI Nam khng Ihe nao kInh Iy duoc mI
vIec kho khan phIen phuc nhu vIec vay cam d.
Ne u Iu c mo I da u ng ra Inh Irung aI cu ng Ia y Ia m
kInh ngac va khng aI co bung IIn. Khng nhung
bon Khach, ma chnh quan so IaI cung c y ngan
Iro cho ng khng Ia m duo c. Nhung du aI muu m
gi mac Iong, ng van dung vung, ma cng vIec
Irong Iay ng IaI IhInh vuong hon Iruoc nhIeu.
Chng 4.
ON GIO CANH TAN
BacH 1Ha| Buc| d| nH|eu, suy nH| nH|eu va Hoc ducc rt nH|eu
tu kHo tan tr| tHuc cua nHn |oa|. V| tHe, k|en tHuc cua n
quan da| Hcn nH|eu nuc| ducn tHc| cH| b|et don kHun tron
nHun nHn tHuc Hu |u. Va n cun cH|nH |a mt tron nHun
nuc| cHu dn kHc| don cHo |an |o mc| nay tH| manH vao
V|et Nam.
TAN THI TINH THIC
Van ho a m I khI da va o sau da I chu ng cu ng Ia c
d ng nhu m I su c ma nh va I cha I. Ba ch Tha I Buo I
va nhIeu nha Iu san dan Ic VIeI Nam dau Ihe ky
XX y Ihuc raI sau sac dIeu nay, boI ban Ihan cua
ho cung Iruong Ihanh Iu can ban cua mI nen
van hoa moI. Do Ia su anh huong cua Tan Ihu do
cac nha nho cap IIen Iruyen vao VIeI Nam Irong
Iho I dIe m na y.
Tan Ihu Ien goI chung cac sach bao xuaI hIen
o NhaI, Trung Quc va VIeI Nam Iu nhung Ihap
ky cuI Ihe ky XIX sang dau Ihe ky XX, co nI
dung gIoI IhIeu cac Iu Iuong moI cua u My duoc
ph bIen Irong nuoc. KhI Ia goI Tan Ihu Ia nham
phan bIeI cac sach bao cu (C Ihu) co nI dung
van ho a gIa o du c Iruye n Ih ng. Ba y gIo , Ira o Iuu
Iu Iuo ng mo I cu a ca c nuo c chau u da Iham nha p
vao NhaI Ban nhaI Ia duoI IhoI MInh TrI ThIen
Hoang (1868) va Trung Quc dung dau Ia cac
nha Iu Iuo ng Khang Hu u VI, Luong Kha I SIeu, Tn
Trung Son... Iu do no dI vao VIeI Nam Ihng
qua con duong sach bao ma cac nha nho goI Ia
Tan Ihu. Truoc caI hoa maI nuoc vi he Iu Iuong
phong kIen Irong nuoc da II IhoI, vi khoa hoc ky
IhuaI IIen b cua cac Ihe Iuc xam Iuoc phuong
Tay, cac s phu yeu nuoc cua Ia nhanh chong IIep
Ihu Tan Ihu nham Irang bI Iu Iuong moI de cuu
nuoc. Tu day, nhung Iu Iuong moI cua IrIeI hoc
Anh sang Ihe ky XVIII cua nuoc Phap voI Lu
Thoa (|.|. Rousseau), Ma nh Du c Thu Cuu
(MonIesquIeu)... va cac Iu Iuong cua cac nha IrIeI
hoc u My dan dan duoc cac nha nho IIep Ihu
d nhIen Ia qua ban chu Han. Tan Ihu duoc du
nhap vao nuoc Ia bang nhIeu con duong. Chang
han, do nguoI VIeI Nam dI nuoc ngoaI dem ve
nhu Iruo ng ho p Nguye n Truo ng T ; hoa c qua
duo ng bun cu a nhu ng Hoa kIe u Ia I Ha I Pho ng, Sa I
Gon, Da Nang...
La nhan chu ng cu a m I Iho I dIe m da y bIe n d ng,
ve sau ch s Huynh Thuc Khang co cho bIeI: DIa
nguc may Iang, ngon IrIeu u Iran v o bn maI,
dng nI mII mu, dem daI dang dac, bng dau ga
hang xom gay Ien mI IIeng, gIac mng quan
chung IhoaI Inh day: sau cuc TrungNhaI chIen
Iranh (1894), Canh Ty IIen bInh (1900), nguoI
Trung Hoa da dIch ca c ho c Ihuye I Dng Tay; sa ch
bao cua cac danh nhan nhu Khang Huu VI, Luong
KhaI SIeu; Iap ch cua phaI cach mang Tn DaI
TIen Ia n Ia n Io I va o nuo c Ia. Trong ho c gIo I co ba n
da san Iu Iuong quc gIa cung Iong dau don voI
gIng noI, duoc doc IoaI sach bao noI Iren, nhu
Irong bung II, bng choI Ihay IIa anh sang IoI
vao, nhung hoc IhuyeI moI canh Iranh sInh In,
Ihu c, Iha y cu ng, nghe Iho , nghe bun, duo c nguo I
Ia nuI minh Ia bac Ihu ba.
Ro rang, Irong maI ho Ihi nghe bun duoc xep
vao hang Ihap nhaI!
Nghe bun khng dang Irong. NhaI nng, vI
ban hoac Irong nng, uc Ihuong van Ia quan
nIem baI dI baI dIch. Tham ch, co cau xa hI van
con duy Iri su sap xep Ihu Iu s, nng, cng,
Ihuong. Quan nIem nay da In IaI Irong cau Iruc
xa h I, Irong Iu duy cu a qu c dan ha ng nga n nam,
chnh vi Ihe IraI qua bao Ihang Iram cua IIch su,
nuoc nha co raI nhIeu ke s dau co gIoI ve nhIeu
maI nhung... khng gIoI ve kInh doanh!
MI khI da nhan Ihuc quan nIem cu ky Iren Ia
m I Irong nhu ng Iu c ca n Iro buo c IIe n cu a xa h I,
cac nha nho cap IIen, cac nha Tay hoc da khoI
xuo ng phong Ira o Duy Ian ra m r Iu Nam ch
Bac. Cac chIen s IIen phong cua phong Irao da
phaI dng dI moI IrIeI de ve moI maI. Khng ch
hoa dan (mo mang dan Ir), chung suc Iam cho
cuong quc (Iam cho nuoc manh) ma con keu
go I nguo I VIe I Nam du ng ha ng VIe I Nam,
khuyen khch moI nguoI buoc vao cng Ihuong
nghIe p, du ng ca m kInh doanh, da u Iu cho sa n
xuaI de canh Iranh voI ngoaI bang...
Su d I mo I Iu quan nIe m Irong ca ch suy ngh de n
Ihu c IIe n cu a cng cu c kInh doanh da dIe n ra, co
Ihe ghI nha n Ia m I cu c ca ch ma ng v da I da u Ihe
ky XX o nuoc Ia.
nhan quyen Iu do gan chIem ca caI chu dch
mn ho c khoa cu nga y Iruo c, ma m I IIe ng se I n
dung, co suc kch Ihch manh nhaI, Iham vao Iam
nguoI VIeI Nam Ia Ia Iran chIen Iranh 1904 NhaI
Ban Ihang Nga.
M I Irong nhu ng Ihay d I ghe go m nha I, ma ca c
nha nho sau khI IIe p Ihu Tan Ihu da Ia c d ng Ich
cuc den quc dan Ia Ihay dI quan nIem ve nghe
bun! Trong gIao Irinh uo c dnn do c n n cu a
Iruong Dng KInh Ngha Thuc da manh dan phe
phan: Pham nhung ke bIeI dI chuI Iu chuong Ia
da venh vang Iu cho minh Ia s, khng Ihe m du ng
cung hang voI nng, cng, Ihuong, ho cho Ia hen
ha, goI Ia dan bun, dan Iho, dan cung, ngu dI,
Iham ch co ke khng Ihem noI den vaI voc, Ihoc
gao nua!
Do quan nIem phaI IIen Ihan bang con duong
dc Ihu voI khoa cu nen Iruoc day ke s nuoc Ia
khng danh gIa cao vIec doanh Ihuong, dau van
bIeI phI Ihuong baI phu. Trong maI ho, dau aI
ru ng sau Irau na I, du n Iu a kho IIe n, cu ng ba I qua
Ihu IaI chI I, ch Ia Ihang moI gIu cua ma IhI
/Hnn nIo Iong \ Iu Nguyen Cng Tru)! Nha
nho dau den Hoang gIap Ia Tran Danh An Irong
Ihu guI cho con co khuyen: NguoI Ia nuI duoc
Ihan Ihe, nuI duoc vo con khng den nI doI reI
kh so Ia phaI co phuong phap: doc sach, IhI d,
yen huo ng I c Iro I Ia ba c nha I; ca y ca y ma an, ca n
kIem de Iap co nghIep Ia bac Ihu haI; Iam Ihay
khach san o My Tho, Iap Nam Ky MInh Ian Cng
nghe Iheo phuong Ihuc c dng...
Du vay, nhung cI cach cua nguoI Iung duI maI
kInh su o cua Khng san Trinh van Ia mI Iro
ngaI. Chang han, nha nho D Chan ThIeI va
Phuong Son muo n Ihuye n ve Ha I Duong, Tha I Binh
mua gao cho Ien Ha NI ban. Du dI bun nhung
haI cu van gIu ve quan cach dnh dac, van ao
xuye n, khan Iuo I chnh Ie , Ihnh Ihoa ng co n ngam
nga dI cau Iho vInh Irang, hoa, IuyeI, nguyeI!
Thuyen dau o ben CI Dng H (Ha NI), co may
o xInh dep xung hoI mua. Nhung khI nhin Ihay
Irong khoang Ihuyen nao Ia Irap kham, sach vo
may pho, Ireo vaI cau dI do voI neI chu phuong
mua rng bay nen Iuong cac nha nho dua, may o
IIen u Ie chay. HaI cu goI heI hoI nhung cung
chang aI IIn!
SI HOC
So voI cac nha nho, su IIep Ihu va van dung
Tan Ihu cua Bach ThaI BuoI co phan Ihuan IoI
hon, vi ng Ia nguoI Tay hoc, nguoI Iung co nhIeu
kInh nghIem da Ich Iuy Iren Ihuong Iruong, da
Iung co xaI Iam an, bun ban Irong Ihuc Ie... Nho
nhu ng ye u I na y, nam Iha ng da chu ng mInh Ba ch
Tha I Buo I da Iro Iha nh m I ma u doanh nhan dIe n
hinh nhaI IhoI bay gIo.
KhI danh Ihuc IInh Ihan quc dan ve IoI ch cua
vIec bun ban noI chung, cac nha nho Phan Chau
TrInh, Luong Van Can, Ng Du c Ke , Nguye n
Thuo ng HIe n, Phan Thu c Duye n, Huy nh Thu c
Khang, Tran Cao Van, Le Ba TrInh, Truong GIa
M, H Ta Bang, Nguyen Trong LoI... da daI nen
mo ng Iruo c nha I. De Ia m guong cho qu c dan, ca c
cu vuI bo cac hoc vI IIen s, pho bang... Iham ch
Iu quan de mo Iruo ng da y ho c Iheo I I mo I, ngha
Ia day hoc Iro y Ihuc phaI cham hoc de sau nay
Iam nhung vIec ch nuoc IoI dan, chu khng phaI
de da I de n mu c IIeu cu I cu ng cu a do I nguo I Ia ra
Ia m quan; ca c cu co n mo cu a ha ng bun ba n
(Ihuong cuc), Iap cng Iy (hop Ihuong) v.v...
Ram r Iu Nam ch Bac, cac cu da dng IoaI
gIong Irng Duy Ian, gIuong co Thuc nghIep.
Chang han IaI Nghe An, cu Ng Duc Ke, Dang
Nguyen Ca n Ia p TrIeu Duong Ihuong qua n... Ngoa I
Bac, cu D Chan ThIeI, Phuong Son bun gao Iu
ThaI Binh, HaI Duong ve Ha NI, mo hIeu bun
Dng LoI Te (ngha Ia hI hop nhau cung sInh IoI)
IaI ph Ma May chuyen ban d nI hoa; cu Hoang
Tang B, Nguyen Quyen mo cng Iy Dng Thanh
Xuong (Iha nh Dng IhInh vuo ng) ba n ha ng Ia p ho a
o ph Hang GaI; cu Tung Huong Ien Phuc Yen mo
hIeu bun Phuc LoI Te; cu Nguyen Trac mo hIeu
bun Son Tho o VIeI Tri v.v... Trong Nam, cu
Nguyen An Khuong mo khach san ChIeu Nam Iau
o SaI Gon; cu Tran Chanh ChIeu Iap MInh Tan
hau heI cac hoaI dng kInh doanh cua ng khng
nhung khng dI chech khoI muc IIeu nhu Iruong
Iruo ng Dng KInh Ngha Thu c da gIa o du c ma co n
a p du ng IrIe I de :
Mo tnn go, xon) ngIc tnn Ioc
Ion tnn tno, dung cuoc tnn dnn
Tnn tIu, tnn no, tnn \n...
...
Vcc tnn Ioc dcn dung nuoc
Ho donnI Ionn cun nuoc cung nInu
Vcc uon tn n) nn dnu
Mo ngIc cung \o dn cnu not \n
ThoI dIem nay, so voI Bac Ky Ihi suy ngh cua
nguoI dan o Nam Ky ve van de bun ban co phan
Ihoang daI hon. Du vay, IaI SaI Gon mI nha nho
cap IIen nhu cu Nguyen An Khuong khI mo hIeu
com IaI s 49 duong KInh Lap (BouIevard) cung
pha I vIe I ba I ba o phan Ira n ve vIe c na y, don
gIan vi Thuo nay, Irong ban dng bao Ia nhung
Iay co IIen hay cho nghe ban com Ia nghe ngheo
he n cho nen khng m I aI mo IIe m ca nh Iranh vo I
Hoa kIe u... /Iu c tInI tnn \n s 8, ra nga y
2.1.1908). Vo I Ba ch Tha I Buo I Ihi ng de n vo I
nghe nay co phan nhe nhang hon. Sau khI hang
cam d o Nam DInh da Iam an phaI daI, Irong
Iay san co dng IIen ng nhanh chong ve Thanh
Ho a mo hIe u com Tay, mo da I Iy ruo u o Tha I Binh
ba I cha p Io I ong IIe ng ve cu a aI do cho Ia ca I nghe
nghe o he n!
DIen hinh nhaI, vi Iu day ng da suy ngh ve su
hoc, su Iam gIau duoI mI goc d khac han. Hoc,
khng phaI de IhI dau ra Iam quan ma nham mo
mang IrI Ihuc, co IrI Ihuc Ihi moI cuu duoc nuoc;
Ia m gIa u khng pha I ch bo bo cho rIeng minh ma
phaI vi IoI ch Iau daI cua cng dng...
II aI bIe I ra ng, du da nay Irong Iay ha ng chu c va n
ba c, dang Ia I ba I vo I cng vIe c o hIe u ca m d Ia I
Nam DInh, nhung Bach ThaI BuoI van quan Iam
de n Iho I cu c, ng khng du ng ngoa I hoa I d ng:
Tuong NgIn TIuc dung dnu dn) do
II n nuo :nu Io Hn TInnI
Cn tn no nuoc Ioc InnI
Cn tn nn) o, Ioc :nI nn) ngnn
uo dcn tIu)ct nguo dong nIu Io
I) nI \n IncI dcn nIu nun
Truo ng na y duo c Iha nh Ia p pha I ke de n cng ra I
Ion cua cu Phan Chau TrInh. Sau khI Iu Binh
Thuan Iro ve, nam 1906, cu Phan ra Bac IIen he
vo I nhu ng ba c Ir Ihu c yeu nuo c nhu ca c cu Luong
Van Can, Da o Nguyen Ph , Vo Hoa nh, Le Da I,
Nguyen Quyen, Ng Duc Ke, Nguyen Van Vnh,
Nguyen Ba Hoc, Duong Ba Trac, Hoang Tang B...
de ban bac Ihuc hIen nhung muc IIeu cua phong
Irao Duy Ian da khoI xuong Iruoc do IaI Quang
Nam. Nhung baI gIang, nhung buI IhuyeI Irinh,
binh van IaI Iruong da Iao ra mI anh huong ghe
go m Irong cng chu ng Irong s do co Ba ch Tha I
BuoI. Sau nay, Ia Ihay khng phaI ngau nhIen ma
Khng nhu ng Ihe ng co n du ng ra kInh doanh o
nhIeu Inh vuc ma chua may aI Ihay duoc mI IoI
Io Ion. Neu nha nho Huynh Thuc Khang IhI dau
den IIen s con dam dI bun nuoc mam, Ihi vIec
Iam cua nguoI Tay hoc nhu Bach ThaI BuoI cung
dung cam khng kem. ng dung ra... Ihau Ihue
cho ! Lau nay Irong quan nIe m cu , cho bu a Ia ch n
cua dan ba chan Iam Iay bun, cua nhung nguoI
bun ganh ban bung, bun Ihung ban meI,
bun nguoc ban xuI bun dau cho, ban cuI
cho, Ia noI chua hop, ke cap da den... Ve vang
gi noI ay! Vi suy ngh nhu Ihe, cac nha nho Ia du
Ihuc Iau Iau vaI van Irang kInh su, nhung IaI Io
mo duo ng de n cho , chu du ng no I bun vo I ba n noI
do !
VoI Bach ThaI BuoI Ihi khac han.
ng Ihau Iom ngun IoI Ihue cho Nam DInh Iu
nam 1906 de n 1909; Inh Thanh Ho a Iu nam 1907
den nam 1909; VInh Ben Thuy Iu nam 1906 den
nam 1912. Cng vIec nay ch cham duI sau ngay
2.8.1912. Do Ia ngay Toan quyen Dng Duong ra
nghI dInh danh Ihue mn baI dI voI cac doanh
nhan nguoI VIeI o Bac Ky. NghI dInh nay da duoc
ap dung Iruoc do o Trung Ky vao ngay
14.11.1901.
Do nhan Ihuc moI ve cng vIec kInh doanh nen
Bach ThaI BuoI nam duoc IhoI co va da dI mI
buoc Iruoc nguoI khac. Nho do, ng Iro nen gIau
co. Su gIau co cua ng hoan Ioan khng phaI do
an may, ma co co so Iu mI su Inh Ioan, Iu Iu
duy cua mI nguoI nam baI duoc su Ihay dI cua
IhoI cuc. NoI cach khac, ng da bIeI an Iheo
Ihuo, o Iheo IhoI, chu khng cau ne vao cac gIa
IrI cu da I I Iho I.
ThIe I Iuo ng cu ng khng Ihu a, khI Ia nha c Ia I m I
chI IIe I co IIen quan de n Ba ch Tha I Buo I. Ra ng sau
khI ngung Ihau Ihue cho nhu Ia da bIeI, ng Ia
nguoI VIeI Nam dau IIen o mIen Bac Ihua IIen de
sam... xe hoI vao nam 1913!
Ta i li u trn ba o ba o Phu n Tn vn s 207 (ra nga y
6.7.1933) cho bi t: Xe hi la m quen v i v a lu a ng
Dng tr c nh t la hi u Cle ment r i m i t i ca c ha ng:
Peugeot, Comtal, Griffon, Cottereau, Bolide, Panhard,
Aleyon, Darracq, Die rich, Richard, De Dion, Berliet,
Foullaren, Saving, Zidel... Nh ba n o c a bi t, k t
nm 1907 Sai Gon co xe hi trc tin. Trung Ky
co xe hi nm 1913. Ngi sm xe trc nht la
ng Nguy n Vn ng Thanh Ho a. B c Ky co xe
hi cu ng va o nm 1913, ma ng i s m xe tr c nh t
la ng Bach Thai Bi Ha Ni. Chi tit nho nay
cho thy Bach Thai Bi luc y a la ngi giau su.
V i phng ti n hi n a i nh t th i y, ng a co th
di chuyn nhanh chong t Nam nh - Thanh Hoa -
Ha i Pho ng - Ha N i... i u ha nh cng vi c chung.
Ne u cho ra ng, Ba ch Tha I Buo I ch cham ba m Ia m
gIau cho rIeng minh Ihi chua dung. VIec Iam gIau
na y Ihoa I da u du co ngh de n hay khng, Ihi chnh
hIeu qua cng vIe c da dem Ia I Io I nhua n ngoa I du
nhin khac ve doanh nhan mI caI nhin vn
khng ma y IhIe n ca m da I n Ia I Iu ha ng Iram nam
Iruo c.
Trong Iham Iam cu a Ba ch Tha I Buo I cho de n Iu c
cheI, ng van Ihch nhaI mI baI hoc Irong gIao
Irinh uo c dnn do c n n do Iruo ng Dng KInh
Ngha Thuc bIen soan. Do Ia baI noI ve su canh
Iranh va IIn vao menh IroI Ia saI. ng da doc dI
doc IaI den Ihuc Iong va ghI IaI nan noI Irong s
Iay:
Ngay nay, ch rIeng caI IhuyeI menh IroI cung
du Iam cho dan Ia bI Iro ngaI. Menh Ia caI khng
den ma IaI den. NguoI quan Iu IrI menh Ia bIeI
khng Ihe Iranh duoc dIeu haI, khng Ihe huong
duo c dIe u Io I, nhung ca I da ng Ia m Ihi cu Ia m. Cho
nen IrI menh Ia de khuyen Iap ch, dau bIeI rang
nguo I khng co ch Ihi khI ga p vIe c Ia ca u kha n Iro I
gIup cho, hong vIec IaI d cho IroI Iam haI! Cho
nen, nuo c ye u Ihi khng quy Ira ch nhIe m cho
chnh su I I Ie , qu c dan ba I Ia I, ma Ia I no I va n s
khng phaI do con nguoI quyeI dInh. LuI II, han
han Ihi khng Irach cu Ia khng co ke hoach IIeu
nuoc kIp IhoI, khng phong ngua doI kem, ma IaI
noI IhIen IaI khng phaI do nguoI gay nen. DIch
be nh Ian Ira n Ihi Ia I no I con nguo I s ng che I Ia do
s menh, de phong cung v ch. Cung Iam mI
nghe, ke Ihanh, nguoI baI, cung IaI noI ho gap
may, Ia ga p ru I. Than I! Sao Ia I co nhu ng ca ch no I
Iu haI minh den Ihe7 Suc nguoI khng Iam duoc
kIe n cu a ng. Bo I, ng Ia m gIa u khng ngh de n cho
rIeng minh ma con vi cng dng nua. Day moI
chnh Ia ca ch Ia m gIa u chnh da ng va Iau be n. M I
ba ng chu ng hu ng h n Ia ng da da nh nhIe u Iho I
gIan de suy ngh de n nhu ng vIe c khng Ihu c Ira ch
nhIem cua ng, boI vIec nay cua nha nuoc, cua
nguo I dang ca m quye n. Cha ng ha n, vIe c pha I chnh
Irang Ia I d IhI, pha I ca I Ia o Ia I b ma I d IhI de no
Iro nen sa ch de p hon, van mInh hon, hIe n da I hon!
Nhu ng vIe c Ia m na y, du xua I pha I Iu m I Io I cu a
ng nhung qua do, su Ihua huong va IoI ch Iau
daI van Ihuc ve cng dng. ng da danh nhIeu
Iho I gIan suy ngh de co huo ng gIa I quye I Ich cu c
nhaI. Chnh phu Phap cung baI ngo khI ng dua
ra de an daI cng IhoaI nuoc ban, daI may nuoc
cng c ng, da I de n dIe n... cho Inh Nam DInh.
NgoaI ra, ng con co Ien ke hoach xay dung mI
nha may xay gao o Nam DInh. VoI s vn dang
na m Irong Iay, ng Inh Ioa n Irch ra m I pha n de
guI mua may moc o Hambourg (Duc). TIec Ia sau
do, chIen Iranh The gIoI Ian Ihu NhaI xay ra nen
cng vIec phaI bo do. Neu co duoc nha may Iheo
phuong Ihuc hIen daI, ngoaI IoI nhuan cua ng
Iang voI Ihi ba con nng dan Ia cung duoc huong
Ihanh qua Iu mI sang che moI.
Ro rang, nhung sang kIen nay phaI xuaI phaI Iu
suy ngh cua mI nguoI Iun Iha IhIeI voI IoI ch
chung cua Ioan xa hI. Chnh dIeu do da gop
pha n khng nho de qua n chu ng duong Iho I co ca I
Chng 5.
TNG NHIT
CHO TINH THAN
DAN TC
bHn cH| sn va cn H|en Het m|nH cHo que Hucn bn
mt |on yeu nucc su sc, BacH 1Ha| Buc| cun da |an truyen
non |ua yeu nucc, t|nH tHn dn tc cHo tt ca nHun nuc|
quanH m|nH. V|ec k|nH doanH cua n vuct qua ducc nH|eu ccn
kHun Hoan cH|nH |a v| kHat von kHn d|nH y cH| va ta| nn
cun nHu su doan ket cua nuc| V|et.
ma d II cho IroI, IroI co nhan II cho dau. ThoI
buI nay Ia IhoI buI daI canh Iranh. Canh Iranh
ve hoc IhuaI, canh Iranh ve cng nghIep, khng
maI nao Ia khng canh Iranh, dau phaI ch canh
Iranh ve da I daI, Ia nh Ih ma IhI7 Ca nh Iranh vo I
m I nuo c, ca nh Iranh cu ng nhIe u nuo c, ca nh Iranh
voI nguoI cung Ia canh Iranh voI IroI. Uu gIa
Ihang, IIeI gIa baI (manh duoc, yeu Ihua), IuI IaI
mI nuoc Ia cheI, khng con daI daI chan nua.
Nguy haI Ihay! NguoI co ch, khng Ihang duoc
nguo I Ihi Ia y Ia m s nhu c, Iu c cu ng Ia khng Iha ng
duo c Iro I Ihi Ia y Ia m s nhu c. BIe I gIu ve sInh, Iu I
Iho Iruoc kIa Ihap, ngay nay se cao. Co ke hoach
phong doI kem Ihi ngay Iruoc IuI II, han han
nhIeu, ngay nay I. Dau phaI IaI IroI, va khng Ihe
Iha ng duo c Iro I.
Tu Iuong chu dao nay se con duoc Bach ThaI
BuoI van dung suI mI doI. De rI ngay ng ve
chn suI, nguoI Ia baI ngo khI bIeI ch vaI gIay
Iruoc do ng dang doc IaI doan van nay.
Do Ia m I Irong nhu ng ba I ho c da u IIen da y ng
ve y Ihuc kInh doanh va yeu nuoc mI cach Iu
gIac, bo qua gIaI doan Iu phaI ban dau.
Iuong nI ung phI hop voI ngha quan Ia anh em
b I be p, bInh Inh nguo I VIe I Ihu c Irung d I cng
nhan phao Ihu Ha NI. Ho da b maI dung g bII
cac hong sung daI bac, d Ihuc dc vao Ihuc an
cua bInh Inh Phap. TIec rang, do su dung ca dc
duo c nen khng du su c da u d c chu ng, ne u
khng, na o aI bIe I Iha nh Ha N I co Ihe Io I va o Iay
ngha quan hay khng7 TaI ca nhung nguoI Iham
gIa vu nay deu bI an chem va beu dau. Ngay ca
cach Ira Ian cung cuc ky da man, chung bo nan
nhan vao Irong Ihung xI mang co cam dInh Iua
Iu a, r I Ian Iren san! Ca c mu I dInh nho n hoa I dam
naI da Ioac IhII, mau chay rong rong den ron
nguoI...
Tu haI vu kInh IhIen dng dIa nay, mI IoaI Ir
Ihuc cap IIen du khng Iruc IIep Iham gIa, nhung
cu ng bI gIa c Pha p da n a p va ba I da y Cn Da o, Lao
Bao.
HaI su kIen chnh IrI quan Irong nay, khng Ihe
khng Iac dng den Iam Iu va suy ngh cua Bach
ThaI BuoI.
ThoI gIan nay, ng dang an nen Iam ra voI cac
dIch vu Ihu Ihue cho , ca m d Ia I Nam DInh, Thanh
Hoa... Du mun du khng, ban Ihan cua ng cung
khng Ihe dung ngoaI anh huong cua IhoI cuc.
Nhung Bach ThaI BuoI quan Iam den van nuoc
Iheo cach cua ng, cach cua mI nha kInh doanh
xng xao Iren Ihuong Iruong ma gIao Irinh cua
Iruong Dng KInh Ngha Thuc, cua cac nha nho
YT KI SAO SI THIYN BL
CHO THIN HA`
Gom cho caI nam 1908.
Nam 1908. Do Ia caI nam ca Dng Duong rung
dng Iruoc cuc bIeu Iinh v daI chng suu cao
Ihue na ng, n ra Iu huye n Da I L c (Qua ng Nam) r I
Ian r ng ca c Inh mIe n Trung, mIe n Nam Trung Ky .
Ba I cha p ba o Iu c cu a Ihu c dan, nhu ng Ir Ihu c yeu
nuoc khap noI da nng nhIeI dung ra c vu cho
phong Irao. Hoang so Iruoc cao Irao cach mang
cua quan chung, Ihuc dan Phap da Ihang Iay dan
a p. Ta I Ha Tnh, chu ng da che m da u ch s Nguye n
Hang ChI va TrInh Khac Lap; IaI Quang Nam, ch
s ng Ich Duong bI gIac chem dau o cho Tuy
Loan. Tuong Iu, IaI Inh Khanh Hoa, ch s Tran
Quy Cap nhan duoc Ihu nha bao IIn nay da sung
suong Iay buI phe vao sau Ihu bay chu: Ng dan
Ihu cu khoa I, khoa I, khoa I (Dan Ia Ia m Ihe suo ng,
suo ng, suo ng). Ch ba y chu sa ng khoa I Ia Iu ng nhu
reo nhu ha I ma cu bI ke I a n che m ngang Iung! M I
ban an Ian khc!
Nam 1918. Do Ia caI nam nha cam quyen Phap
IhaI su hoang hI voI vu Ha Thanh dau dc do
anh hu ng De Tha m chu Iruong. Theo ke hoa ch, Iu c
de no I dam cau va y IhI sao7 Du phan van, nhung
van khng dam hoI, Iao ThInh nguoc maI nhin ra
pha cua s dang mo rng. Nhung vi sao da moc
chI chI Iren ne n Iro I den Iham Iha m... Ca I d ng h
du ng o go c Iuo ng Ihong Iha bung Iu ng IIe ng m I.
ThoI gIan Iang Ie IrI qua. Bng Iao ThInh gIaI
minh:
Nay Iao! TI mun bun Iau ban be mI phen!
Bun Iau ban be7
Bach ThaI BuoI cuoI xoa:
Sao Ia o Ia I kInh nga c de n Ihe 7 La o xem nhe ! Tu
nga n xua de n nay, Ia ch mo I co nhu ng phuo ng do
doc do ngang; Ihuyen manh, Ihuyen van mI Iuc
dua kha ch qua sng Ihi cho duo c bao nhIeu nguo I7
Dam chuc nguoI Ia cung chu gi7 Nay, II mun co
nhung chIec Ihuyen Ion van chuyen mI Ian hang
Iram nguo I kIa! Co nhu Ihe mo I go I va n Ia I Io n, Ia o
Ihay Ihe nao7
Lao ThInh ngan ngu Irong gIay IaI rI dap:
NgaI da quyeI Ihi II mI Iong Iheo ngaI den
cung!
Cau noI qua quyeI nhu dao chem da cua Iao
khIen Bach ThaI BuoI cam dng Iam. Co cng su
Iun mI Iong mI da vi minh Ia dIeu quy Iam. Vi
IIn Ia o nen ng mo I no I ra dIe u ma Iau nay da Ira n
Iro c suy ngh nhIe u dem IIe n.
yeu nuoc da goI mo huong dI cho ng. Chnh vi
Ihe, du Iinh hinh chnh IrI dang co nhung xao
Ir n, cng vIe c Ia m an cu a nguo I dan ba n xu dang
gap nhIeu kho khan Iu su o ep cua chnh quyen
nhung ng va n kIen Iri ba m sa I mu c IIeu va khng
Iuc nao bo qua nhung co hI II nhaI.
Nam 1908 cung Ia nam chnh phu Phap Ihanh
Iap Cng Iy Thuong maI va Van chuyen duong
Ihuy VIen Dng (CompangnIe de Commerce eI de
NavIgaIIon dLxIremeOrIenI) Iru so daI IaI SaI
Go n, da y ma nh hon nu a vIe c kha I Iha c kInh Ie Iren
duong Ihuy. Bach ThaI BuoI cung quyeI Ihu suc
minh m I phen.
Dem nay, sau khI khep IaI nhung Irang s sach
Iheo do I cng vIe c Irong nga y, Ba ch Tha I Buo I cho
goI Iao ThInh den. ng baI dau Ihao Iuan ve
chuyen IaI sng nuoc cua nguoI VIeI. Cau chuyen
mI IaI IaI dan den chuyen IIch su, chuyen Tran
Hung Dao chng gIac... Bach ThaI BuoI hang haI:
Do gIa nh Ihe chu d ng nen ng cha Ia da ke I Ihu c
Ihang IoI cac Iran danh bang nhung don quyeI
dInh. Nay Iao, Ihuo nho, con maI dung quan o
Iruo ng Ia ng, Iu c ho c su , II ra I Ihch hinh a nh ca u
be Ye I KIeu Ia n xu ng sng du c Ihuye n gIa c! Ha nh
dng ay ngoan cuong va IaI Ir Iam phaI khng7.
Trong Iuc Iao ThInh nham nhI chen Ira Ihi Bach
ThaI BuoI dI ngI quay Iung vao ban Iam vIec.
Nhung s sach da khep IaI Ihi nay IaI IaI ra. QuaI
Ia! Sao Ihe nh7 Chang Ie, ng Bach goI Ia Ien ch
xuong dong Iau IaI Ha NI; hang Deschwanden o
HaI Phong co sau chIec Iau va mI s hang cua
Hoa kIe u.
Y dInh kInh doanh Iren sng nuoc duoc Bach
ThaI BuoI cho IIen hanh ngay. ng khng Ihe bo
qua mI co hI de Ihu Ihach su gan goc, IIeu Inh
cua minh. Nam 1909 hang MarIy DAbbadIe vua
he I ha n ky ho p d ng vo I nha nuo c, ng Ihue ngay
ba chIec Iau Iren va dI IaI Ihanh Ien VIeI: PhI
Phuo ng (Phe nIx), PhI Long (Dragon) va Ba I Tu Long
(IaI TsI Long). Tu day, Ba ch Tha I Buo I cho Ia u cu a
minh cha y Iuye n Nam DInh Ha N I va Nam DInh
Be n Thu y. ng cha p nha n d I da u vo I ca c Ihuong
Ihuyen Hoa kIeu dang gIu vI Ir dc quyen khaI
Ihac haI Iuyen duong Ihuy nay.
VIe c Ia m cu a Ba ch Tha I Buo I qua IIe u Inh. Bo I su
banh Iruong cua nguoI Hoa Iren Ihuong Iruong
ngay ca nguo I Pha p co n pha I khIe p so nu a Ia ! Theo
nha su ho c Tra n Huy LIe u: KhI Ihu c dan Pha p mo I
sang, bon Iu ban Phap phaI duong dau voI hang
bn nam Iram nha bun Hoa kIeu o Ha NI, HaI
Phong da Iam cho bon chung phaI Iun baI khIen
cho m I Ien Ihu c dan pha I keu Ien: Khng Ihe na o
ca nh Iranh n I vo I ho : nhu ng d ng ba o cu a chu ng
II hau heI phaI dong cua hIeu. Bon nha bun
Phap da phaI yeu cau chnh quyen Ihuc dan duI
Hoa kIeu ra khoI Dng Duong, nhung bon cam
quyen Ihi khng IhI hanh vi chung con can den
nhung nha bun Ion Hoa kIeu, do do ch IhI hanh
IHAI TIN IHONG!
La nguoI dI nhIeu va Ihng Ihao dIa hinh sng
nuo c, ng nha n Iha y ra ng, Iuye n duo ng Ihu y Nam
DInh Ha NI, Nam DInh Ben Thuy (Nghe An)
Iun dng kha ch. Do Ia m I m I Io I Io n ne u nguo I
nuoc Nam Ia bIeI khaI Ihac. Nhung kh nI, den
nay ch co nguo I Hoa, nguo I Pha p d c quye n Ih ng
Inh, chang Ie minh Iep ve dung nhin sao7 Nhung
doanh nghIep nuoc ngoaI nay khng nhung sanh
nghe ma con rng vn, IIeu Ia co du suc duong
da u ca nh Iranh khng7 Suy ngh a y khIe n ng
chan chu. Sau khI nghe Iao ThInh bay Io quyeI
Iam nhu Ihe , ng ca ng vu ng da va quye I Ihu c hIe n
cho bang duoc khaI vong ay.
KhaI vong nay da dua Bach ThaI BuoI Iro Ihanh
nguoI VIeI Nam dau IIen manh dan kInh doanh o
Inh vu c mo I me ma nguo I VIe I Nam chua ngh Io I:
nganh van IaI duong sng.
Su vIec nay danh dau baI dau Iu nam 1909.
Ba y gIo , haI ha ng MessagerIe va Chageurs Re unIs
dc quyen nganh van IaI duong bIen o VIeI Nam.
Con ve van IaI duong sng Ihi o Bac Ky, co hang
MarIy DAbbadIe voI ba chIec Iau chuyen cho
hanh khach, cng van Ihu Iu cua nha nuoc va mI
Ihuyen ho khng nhung II hon ma gIa con re
hon. Trong khI do Ia u cu a Ia cu ky , gIa Ia I ma c hon
Ihi aI con dI nua chu7
Khng con cach nao khac. PhaI ha gIa Iheo ho
IhI. Nhung ha gIa nhu Ihe nao7 Cuc Iranh Iuan
van chua nga ngu. Danh rang ha gIa bang ho
cung da Ia mI IhaI Ihe, nhung Bach ThaI BuoI IaI
co mI quyeI dInh khac han suy ngh moI nguoI.
Sau khI ho p m I ngu m Ira va rI m I hoI Ihu c Ia o
sang khoaI, ng dung day noI ranh roI:
KInh doanh Iren Ihuong Iruo ng nguo I Hoa hon
Ia Ia o ch co chu In. Vi chu In, ho san sang hy
sInh IaI ca cho IoI ch chung. Nay vi IoI ch chung
ho da dng Iam hIep Iuc ha gIa de c Iap Ia. ng
ba Ia noI Tram danh mI khng chI cung que!
Nay da quyeI Iam nhu Ihe Ihi ho se Ihuc hIen
dng IoaI, Ihuc hIen den cung. Bao gIo Ia chIu
Ihua, ho moI IhI. PhaI suy ngh nhu Ihe, Ia moI
cach dI pho. DI pho bang cach nao7 Ho ha gIa
ch con 4 hao Ihi Ia ha xung Ihap hon nua!
Mo I nguo I chung hu ng. Cu Iuo ng dang nghe
nham. Khng kh cua cuc hop dang Im Iang nhu
Io bng n ao nhu ong vo I! Cuc Iranh Iuan IaI
sI nI han Ien. Bach ThaI BuoI van dIem Inh:
Ta ha xu ng ch co n 3 ha o! Thua ca c nga I,
khng vIe c gi pha I Io Ia ng ca . Ho co muu ma chuo c
quy Ihi Ia co bua L Ban. VIec gi ma phaI so. Hon
nhau o ch Ia aI da m deo du I mu c IIeu de n cu ng.
Trong Iham Iam ng ngh, ha gIa Ihap hon Ia
chnh sa ch quan Ihue ba o ve uu Ihe cho ha ng ho a
Phap.
Vay ma Bach ThaI BuoI dam duong dau!
Nhin Ihay mI Iay mo dang mon men buoc
chan va o Ia nh dIa cu a minh, ca c Ihuong nhan Hoa
kIe u ch cuo I kha y, khng IIn m I nguo I VIe I Nam
na o Iruo ng v n ba ng ho , kInh nghIe m ba ng ho . De
IoaI bo dI Ihu ra khoI cuc choI, ho da ngam
IIen ke I Ihu c hIe n m I am muu Iham d c.
CHIN CIC TRN THIONG THIYN
Bong nang Ihap Ihung Iran vao Irong phong. Da
qua ngo . Trong pho ng Ia m vIe c cu a Ba ch Tha I Buo I
va n na o nhIe I, n a o. Mo I nguo I Iranh Iua n nhu m
bo . Khng aI chIu y kIe n aI. Thuo ng nhu ng Iu c nhu
Ihe nay, ng van gIu IhaI d Im Iang, ch cam cuI
ghI ghI chep Iren cun s Ion. Khng vI dua ra
chnh kIen cua minh. Hm nay, van de moI nguoI
dang Ihao Iuan Ia Iam Ihe nao de gIaI quyeI Iruoc
don canh Iranh ma dI Ihu da Iung ra7
Bach ThaI BuoI va cac c dng cua ng hoan
Ioa n ba I ngo khI hay IIn Iuye n Ha N I Nam DInh
da ha gIa ve. Tu gIa S hao, cac chu Iau nguoI Hoa
IIen ke I vo I nhau ha xu ng ch co n 4 ha o! Ho r ng
v n nen Ihu c hIe n ke hoa ch na y m I ca ch de da ng,
con dI voI ng dang Ia mI baI Ioan kho. Tau
khI hay IIn Bach ThaI BuoI IaI chap nhan caI gIa 4
xu! Quye I khng Ihua ho da Iung ra ca I gIa re nhu
beo, khng aI co Ihe Iuong Iuong nI ch con... 3
xu! ThIeu dIeu IraI chIeu, bo IIen ra moI khach dI
Iau ma IhI!
DI dau voI caI gIa nay Ihi khng Ihe! Neu s
Iuong khach khng du cho mI chuyen Ihi chang
may chc Bach ThaI BuoI se saI nghIep nhu choI!
Ma Iha I Ihe , ba chIe c Ia u m I Iha ng pha I Ihue de n
2.000 dng, ma chay mI chuyen ch duoc Iu 1S
den 20 dng Ihi nguy co vo no dang chap chon
Iruo c ma I.
Nhung van chua bIeI meo nao can mu nao. Du
gIu gIa 4 xu, nhung bu IaI Bach ThaI BuoI co sang
kIe n nha m Ihu hu I kha ch ha ng ve pha minh. ng
da khn khe o da ngh ra ca ch khuye n ma I Ia bIe u
cho mI hanh khach dI Iau mI goI Ira nho hoac
mo I u ng Ira ngon. Co Iu c, ng co n ha o pho ng da I
Ihem ca banh ngoI. Tham ch gIa cuoc d hang,
cung ha nI!
Cuc chIen dng can dng suc.
QuyeI danh dI Ihu nga guc, Hoa Ihuong IaI bay
ra mI Iro qua quaI ma xua nay chua aI ngh den.
Chung bo IIen Ihue nguoI Iang cua ben Iau Bach
ThaI BuoI phong ue bua baI! AI doI! Lam caI vIec
do ma duoc Ira IIen Ihi qua xua nay hIem! Ngay
IaI ngay, ben Iau cua ng do ban khung khIep.
Hanh khach vang dI han.
Vo quyI day Ihi co mong Iay nhon. LuaI choI Ia
buc cac chu Iau Hoa kIeu phaI ngh dI phuong
dang Iruong vn, dang Ihu mI s vn khng I
chu khng pha I du a. Do Ia cu ng ca ch ma ng
canh cao ho. Cho du co ha gIa nhu Ihe, hoac Ihap
hon nu a Ihi cu ng khng a p da o duo c IInh Iha n cu a
ng. Chao I! CaI Iro rung cay nhaI kh qua dI
Iam Ihuong. Nhu choI mI canh bac, khI ben kIa
nem xung con chn mI cach ha he Ihi ben nay
da vI de Ien bang con muoI. Nao aI bIeI nhung
con baI con IaI Iren Iay cua aI nhu Ihe nao7 Hon
nhau Ia ch do. Cho Ihay song ca ma nga Iay
che o. ng ga I gu khI nho de n Io I da y cu a ng ba .
Sau khI phan Ich IhIeI hon, cac cng su cua
Bach ThaI BuoI danh chap nhan phuong an ma
ng da dua ra.
Nhan duoc IIn nay, cac chu Iau Ihuyen nguoI
Hoa choang vang. Ho gIay nay Ien nhu da phaI
vI! Khng ngo dI phuong cung gIa don. Da Ihe
Ihi Ia phaI Ian IuoI ngay. QuyeI khng de cho
nguoI VIeI qua maI, ho IaI ha gIa! RI IIep Iuc ha
gIa Ihap hon nua.
Lao da phong.
Lung cop da Ieo.
Khng Ihe bo cu c nu a chu ng. Bo cu c nu a
chung Ia Ihua. La khng con co co hI ngoc dau
Ien Ian nua. Bach ThaI BuoI van kIen quyeI bam
Iheo cuc canh Iranh nay. BIeI gap phaI mI dI
Ihu khng phaI Iay vua, ho IaI ha gIa xung ch
con S xu. Nhung cung nhu Ian Iruoc, ho be bang
Cau hoI nay da khIen Bach ThaI BuoI Iran Iroc
nhIe u dem IIe n.
NGIOI VIT ING H NGIOI VIT!
Sang nay, Bach ThaI BuoI day IhaI som. Suong
co n do ng gIo I Ira ng no n Iren Ia u Ia chu I. Buo c ra
san, gIo Ih I Ihoa ng qua, khe ru ng minh, ng vuon
Iay Iam mI vaI dng Iac Ihe duc Iheo IhoI quen.
Chu ga Irng Iren chung cung vua v canh gay
Ie Ie. Ma I Iro I Io da ng o huo ng dng. A nh h ng dIu
da ng pha chan Iro I. Tho pha o m I ca ch nhe nho m
va sang khoaI, ng mm cuoI mI minh.
BaI Ioan kho Iran Iro nhIeu dem IIen, ng da Iim
ra cach gIaI quyeI. Truoc heI, suy ra Iu bung
minh, ng ngh rang Ian gIo Duy Ian khuay dng
Iu Nam ch Bac da co anh huong sau sac Irong
quc dan. DI dau den dau cung nghe nguoI dan
Ihi Ihao ve cac van de chnh IrI, ve su khaI hoa
da man cua nguoI Phap... Tham ch, cuc chIen
Ihang cua ngha quan De Tham IaI NuI Sa ng va o
Ihang 10.1909, du Ihuc dan bung bI Ihng IIn
nhung nguo I dan cu ng duo c bIe I va ho Ie n hu I ba n
Ia n, Iu ha o. Khng Iu ha o sao duo c khI chnh IhIe u
Ia BonIIacy can quan voI su h Iro dac Iuc cua
Kham saI Le Hoan da bI ngha quan phuc kch,
da nh Ian Ia c! Su quan Iam na y, co n bIe u hIe n o ch
Ihe ! Ba ch Tha I Buo I Ia I bo IIe n ra Ihue chnh nguo I
Iang ay don va dung ra gIu ben cho ng. AI Ireo
chung Ihi ke do pha I go chung. y Ia m I ca ch
gIaI quyeI khn kheo, ch co nguoI Irong Iang bao
ban nhau, khuyen nhu nhau Ihi moI duoc vIec.
Neu cay den so Cam hoac dem nguoI Iang khac
den Ihi hong, co khI vIec Ihem nhung nhang, rac
rI! Hon aI heI, ng hIeu ro cau phep vua con
Ihua Ie Iang kIa ma... Khn kheo nhu Ihe nen ke
hoach ban Ihu cua dI phuong pha san!
Su ca nh Iranh kh c IIe I na y da da n de n ch Ireu
Iuc nhau, rI sInh ra Ihu han nhau. Tau nao cung
mun chay ve dch Iruoc. Co Ian Iau cua nguoI
Hoa vua xuaI ben chay, Iau Bach ThaI BuoI cung
quyeI duI Iheo kIp. Song, chang may Iau ng vi
ma y mo c Iu c a y Ihe na o do , ma khng sao vuo I Ien
duoc. Hanh khach Iren Iau nguoI Hoa moI v Iay
de che nhao. The Ia anh baIoong Iau Bach ThaI
BuoI IaI Iau minh saI Iau kIa ma mang. HaI ben
chuI nhau kIch IIeI.
LIeu hn, ng cho dam cheI bay gIo!
Hanh khach so qua, moI can dI ben! Cu Ihe,
ben nao cung Iim phan Ihang ve pha minh.
Cuc chIen dang vao hI baI phan Ihang baI.
Su d I da u m I ma I m I co n khIe n Iinh Ira ng Ia I
cha nh cu a Ba ch Tha I Buo I dang du ng cheo Ieo Iren
bo vuc pha san! Khng du vn de IIep Iuc duy Iri
cach ha gIa nhu Ihe nay nua, phaI Iam Ihe nao
day7
khuyen nhu, keu goI dng bao Ihi may ra con co
co may sng con. MI khI co Iuc Iuong doan Ihe
ung h sau Iung, Ihi cuc Iranh Ihuong cua Ia se
khng don dc, bI day vao Ihe b!
ng Chan dIem Inh:
Danh rang Ia vay. Nhung Ia keu goI quc dan
nhu Ihe nao7 Khng kheo nha nuoc ghep vao II
h hao, kch dng quan chung7
Su Io ngaI nhu Ihe Ia dung. BoI sau vu bIeu Iinh
IaI Quang Nam, sau vu Ha Thanh dau dc Ihi nha
cam quyen dan ap du dI moI bIeu hIen nao ma
ho cho rang co nguy haI den nen an nInh. Ngay
ca vIec hoI Ioc ngan, mac u phuc cung bI ghep
vao II phIen Ioan, phaI gIam 18 Ihang Iu nua Ia!
Sau khI Irao dI voI nhau, moI nguoI raI hoan
nghenh, Ian Ihanh y kIen cua Bach ThaI BuoI.
Theo ng ca ch Iuyen Iruye n, keu go I d ng ba o hay
nha I va n Ia du ng Iho ca, ho ve , ha I xa m... vi no de
nho, de Ihuc va nhanh chong dI vao Iong nguoI.
Cu Iay chuyen Iinh yeu nam nu, Ing vao do nI
dung aI quc, keu goI IInh Ihan Iuong Ihan Iuong
Iro Ia duoc, chang aI co Ihe baI be. Nhung aI Ia
nguoI co kha nang sang Iac c dng Iheo dung
IInh Iha n Iren7
Khng hen ma gap. Ca ba nguoI cung ngh den
cha ng IraI dang Ie u cho ng IhI Huong o Nam DInh.
Do Ia nho sInh Nguyen Khac HIeu vua Iron 22
xuan xanh Ihua Bach ThaI BuoI hon mI con
gIa p. Mo I vIe c Iro nen Ihua n Io I vi ng Ia ba n Ihan
nga y ca ng co nhIe u h I kn yeu nuo c hoa I d ng b
ma I; nhIe u h I bun cu a ca c nha Iu sa n dan I c
dang da n Ihan Iren Ihuong Iruo ng.
DIeu nay cho Ihay quc dan ngay cang y Ihuc
hon ve Ihan phan cua kIep n Ie. Cac s phu da
keu goI nguoI dan phaI bIeI nhuc Iruoc caI nhuc
maI nuoc, phaI Iu cuu Iay minh. Y Ihuc chnh IrI
nay co duoc cung Iu cac cuc dIen IhuyeI, h hao
ram r cua cac nha nho cap IIen, cua cac nha Tay
ho c va cu a ca c Iruo ng ho c Ihu c hIe n Iheo m hinh
Dng KInh Ngha Thuc. Ho da day Ien phong Irao
chan hung Ihuong Iruong, c dng Ihuc nghIep
cho gIo I doanh nghIe p nuo c nha , khaI sa ng Iu
Iuo ng nguo I dan pha I bIe I kInh doanh Ia m gIa u va
khuye n khch mo I nguo I Iro ng nghe bun v.v... De
Ia m duo c nhu va y, m I Irong nhu ng dIe u kIe n da u
IIen Ia nguoI dng bang phaI gIup do, ung h Ian
nhau. Vay IaI sao Irong cuc canh Iranh voI Hoa
Ihuong, Ia khng khng keu goI, danh Ihuc IInh
Ihan Iuong Ihan Iuong Iro, ung h cua dng bao
minh7
Chnh gIaI phap Ich cuc nay da cuu su nghIep
Ba ch Tha I Buo I Iu c dang du ng chenh venh ben vu c
Iham.
Sau khI dIe m Iam qua Ioa, ng cho go I Ia o ThInh
va ng Chan den gap minh. ng bao:
Ta Ia nguo I VIe I, kInh doanh Iren da I VIe I Ihi Ie
nao nguoI VIeI khng ung h nguoI VIeI7 Trong
Iinh Ihe nga I nghe o na y, ne u Ia bIe I Iuyen Iruye n,
IhIe I vo I nha Iho Ira o phu ng Nguye n ThIe n Ke . Ma
ng nay IaI Ia anh re cua chang nho sInh. Nho
vay, khI Bach ThaI BuoI danh IIeng nho cay Ihi
chang dng y ngay. Ch Irong mI dem gap nhau
han huyen, chua an gIap mIeng Irau, chang da
phong buI Iam xong mI IoaI baI van van dung y
dInh Iren.
Cung xIn noI Ihem, chnh Iu mI quan he nay
ma ve sau, Nguyen Khac HIeu Iro Ihanh ch Ihan
Ihuc voI Bach ThaI BuoI.
Sau khI Iruo I IhI Huong m n I bu n quay ve Ha
NI, Nguyen Khac HIeu gap hinh anh Iuong nhu
ch co Irong nhung Irang IIeu IhuyeI dIem Ie Ia
nguoI yeu Ien xe song ma ve nha chng, Irong
IIe ng pha o n nhu mu n xe na I con IIm, cha ng Ihi
dau don nhu dIen daI! Quay ve Nam DInh, rI
chang Ien sng o chua Huong nhu mun xa Ianh
coI Iran. Thay nguoI em dIen Ioan vi IhaI Iinh,
Nguyen ThIen Ke moI d ngon d ngoI rI dua
chang ve sng Irong nha Bach ThaI BuoI. O day,
chang duoc doc Tan Ihu, duoc anh re va ng Irao
d I nhIe u va n de , nho va y cha ng da co su Ihay d I
ve Iu Iuong va nhan Ihuc. Co Ihe noI khng ngoa,
ban Inh cua chang sau nay, raI nI IIeng voI buI
danh Tan Da, Ia I nhIeu duoc hinh Ihanh Iu
nhung ngay Ihang nay...
Tu do, hanh khach dI Iau cua Bach ThaI BuoI
Ihuong gap nhung nguoI haI xam caI IIeng ca:
NIcu dcu Iu n) gn guong
Nguo tong not nuoc In tIuong nInu cung
Co n nn do Iong Iong
Muon n Hn No n) cIong nn qunn
Iuong d Icn to gnn nnn
Tnu ncI TIn uo don dnng uoc dnu
Iu cIo nuoc u :ong :nu
A \c Nnn InI u nInu cung \c...
TIeng v Iay vang Ien rao rao. GIong haI dIeu
Iuyen va chaI chua nhIeu cam xuc nhaI van Ia Iao
NhI, nguo I Iu Ihuo nho da Iang Ihang kIe m s ng o
cho Nam DInh. Du mu , nhung Ia o co Irong Iay m I
dam de Iu kIem sng Iheo nghe nay. Bach ThaI
BuoI da chIeu du bang nhom cua Iao ve, Ira
cng cho Iu ng nguo I m I Iha ng va I ha o. Ne u kha ch
Ihuong Iinh ne m cho va I xu Irong chIe c no n IoI Ihi
ho duoc gIu rIeng. Cach cu xu nay khIen ho cam
d ng va dem he I su c minh de ca I Ien IIe ng ha I nhu
ru Io ng nguo I. TIe ng Ia nh nga y m I d n xa. AI ma
khng Iha y ngay nga I khI nghe Io I ca IIe ng ha I hue
Iinh, ngoI ngao:
CIung ung not cIu)cn tIu)cn tnI
5ong no nIcu nuoc tn tIuong nnI n) nIcu
CIung nnI dn) dung nu cIu :no
5ong ngnng go tnt, nnI c \no cnng nnu
IIu)cn cn dung tnI tuoc o :nu
Con ung con \on, tn ncn gnu co Icn
IIu)cn cn dung tu Inn Ion du)cn
Co tn, co :c tn cn tcn co nn
nguoI. Tren chuyen Iau Ha NI Nam DInh hm
ay co cu gIa dau bung, meI Ia nam song xoaI duoI
san. Khng mI IoI hoI han, chu Iau Iuong cu bI
benh dIch nen Iuc den ben Tan De da saI nguoI
khenh cu quang Ien bo! VIec Iam baI nhan nay da
bI hanh khach phan ung kIch IIeI. Nhan chuyen
nay, nha van Nguyen Cng Hoan co vIeI Iruyen
ngan CIu)cn tnu Nnn phe phan IhaI d do. VoI
Ba ch Tha I Buo I, day Ia co h I I I de ng da y ma nh
Iuyen Iruyen, Iay chay Iau cua Hoa.
Nhung IoI khuyen khch, phan Ich IhIeI hon,
khoI go I IInh Iha n yeu nuo c khIe n nhIe u nguo I ca m
dng, dng Iinh. Ho ru nhau dI Iau cua ng ngay
m I nhIe u hon. Tha ng Io I cu a ng Ia da da nh Ihu c
duo c Io ng Iu Iinh dan I c, ngha d ng ba o. Vi Ihe ,
nguoI Hoa du co xung gIa Ihap hon, bay Iro
khuyen maI nhIeu hon Ihi cung khng Ihe canh
Iranh nI voI ng.
Hon aI heI, Bach ThaI BuoI bIeI rang, mI khI
nguoI dan da co y Ihuc ve IInh Ihan Iuong Ihan
Iuong Iro, bau oI Ihuong Iay b cung Ihi ho nao
co Inh Ioan gi dam xu ba hao! Nhung voI gIa ve
ha Iha p nhu va y ve Iau da I cu ng khng Ihe ca m cu
n I, ng be n ngh ra ca ch mo cu c Ia c quyen. Tren
ba chIec Iau cua ng deu daI mI caI ng, moI
hanh khach II bung, Iuy Iam, aI mun gIup I
nhIeu Ihi bo IIen vao Irong ng do cho chu Iau
duoc phan nao hay phan ay... Cuc Iac quyen nay
xem ra cung huu hIeu. Co Ian khI b ng ra, Bach
Io n xc un nn) qunn
In) onn dn) Iuong, tn qun) qunn n) nInu...
Co nhu ng ba I ho c Ihu c Io ng Irong gIa o Irinh cu a
Iruong Dng KInh Ngha Thuc, ng cung kheo Ieo
chon nhung doan co Ihe ph bIen cng khaI de
gIao bon haI xam. NhIeu khach dI Iau da rung
rung, buI nguI khI nghe gIong ca keu goI kn dao
ma khng kem phan da dIeI:
In :nI cung not gong no
Cung tong dnt nuoc n nguo dong tInn
IIn co uot tIt cIo gnn
IIn tIuong, In xot qun) qunn n) nInu
IIuc cung Iuong, Ion cung dnu
Mot gnn, not dn gI :nu cIu dong
Mn) n to cung cIu ong
Ic do dc gong Inc Hong nn) cIo
Co tIu Iu It :ong Io
5u xnnI con do, dn do con dn)
Mn) cnu nuon ut gn n)
Xn nguo tong non nuoc nn) cung ngIc...
Khng du ng Ia I do , Ba ch Tha I Buo I co n cho nguo I
IoI ben Iau, xung Ian cac Iau de dIen IhuyeI c
vu cho IInh Ihan dng bang, IInh Ihan con Lac
chau Hng, keu goI nguoI minh nen gIup do Ian
nhau Ihi moI co Ihe canh Iranh duoc voI nguoI
Hoa. Ta kInh doanh Ia vi IoI ch cua dan Ia, chu
khng ch Ihua n vi d ng IIe n kIe m duo c. Vo I nguo I
Hoa Ihi ho dau co ngh Ihe . La n no chIe c Ia u Long
Mn cua nguoI Hoa da pham mI saI Iam cheI
Neu mI nguoI khng co ch IIen Ihu, se bang
Iong voI nhung gi da daI duoc, Bach ThaI BuoI Ihi
khng. KhI nhIeu Iau cua nguoI Hoa ngay cang e
a m, Iha m ch co nguo I bo cu c Ihi ng quye I dInh
day cuc Iranh Ihuong Ien mI muc cao hon nua.
Bo I ng bIe I ra ng, Irong ca nh Iranh Ia m an Iu c na o
Ia cu ng o Iu Ihe nhu con Ihuye n nguo c Iha c,
khng IIe n a I Iu I.
Ban Inh kInh doanh cua Bach ThaI BuoI ngay
cang ro neI.
Tha I Buo I da rung rung nuo c ma I. AI na y de u nga c
nhIen, ng bao:
Nhin nhung Io gIay bac nhau naI nhu Ihe nay,
Ia bIeI no dam bao nhIeu m hI, bao nhIeu cuc
nhoc cua cuc muu sInh quan quaI... KIem duoc
dng IIen Iam Iuc phaI d m hI, sI nuoc maI
nhung dng bao van chaI chIu danh dum, ung h
cho Ia. On nay nang Iam aI oI!
NoI xong, ham rang ng nghIen chaI, khng cho
phep minh bo cuc khI su canh Iranh ngay mI
quyeI IIeI. Nhung dng IIen Irong ng Iac quyen
nga y m I nhIe u, Ia m Iu c co n co ca gIa y nam d ng,
haI muoI dng... Doanh Ihu cua ng dan dan Iang
Ien.
VoI IInh Ihan nguoI Nam ung h vIec Iam cua
nguoI Nam, Irong maI quc dan Ihuo ay, ng Ia
m I Irong nhu ng nguo I duo c IIn ca y, xu ng da ng
cho n ma I gu I va ng.
Co Ie Bach ThaI BuoI Ia nha doanh nghIep VIeI
Nam Iruo c nha I o da u Ihe ky XX, da co y Ihu c va n
du ng IInh Iha n yeu nuo c, khaI Iha c IInh Iha n Iu In
dan I c nhu m I vu kh sa c be n de chIe n Iha ng ve
vang d I Ihu ca nh Iranh cu a minh. No I ca ch kha c,
Irong Iu c cu c Iranh Ihuong kh c IIe I da da y ng
va o bo ng dem mu mII Iuo ng chu ng khng I I Ihoa I,
Ihi ng da bIe I Iim Ia y a nh sa ng Iu Iu c Iuo ng qua n
chu ng co y Ihu c dan I c. Y Ihu c a y co duo c Ia do
ng chu d ng Iim mo I ca ch de khoI da y va keu go I
Iu c Iuo ng a y u ng h vIe c Ia m cu a minh.
Chng 6.
HIONG VA IONG
NHun b| quyet k|nH doanH cua BacH 1Ha| Buc| tHt kHn xa
|a | vc| cHun ta nay nay. NHun cacH tHuc ap dun, cn
vc| mt n|em t|n tuyet d| vao kHat von pHuc vu cn dn,
|am pHat tr|en dt nucc cua m|nH |a cH|nH nH|a, do mc| |a
tHu |uu ten n vao ||cH su k|nH doanH cua dn tc.
Su vIec nay dIen ra vao nam 1912 khIen nhIeu
nguoI kInh ngac.
Tuyen HaI Phong xua nay Ia duong Ihuy Irong
yeu cua cac Iau Hoa kIeu, nhung ng van ngang
nhIen IIeu minh nhu chang co, van dong dac
buoc vao gIanh quyen chIa IhI phan. Vi Ihe, mI
Ia n nu a ca c Ia u Hoa kIe u ca ng cam Iu c, hIe p Iu c Ia I
c pha cho bang duoc. Than I! BaI cu Ihu doan
nao cung khng danh guc duoc y ch saI da cua
ng. BaI hoc van dung IInh Ihan Iu hao dan Ic,
m I Ia n nu a da gIu p ng chIe n Iha ng ve vang. Ta u
cu a ng nga y Ihem dng kha ch. Ta u cu a d I
phuong dan dan Ihua khach. Ve sau khng I chu
nguoI Hoa kIeu bo cuc.
Du khng hIeu Ihang, nhung Bach ThaI BuoI IaI
co nIem kIeu hanh Ia mua IaI cac Iau Iung Ia cuu
dIch cua minh. ng Iun Ira gIa cao hon nguoI
khac de so huu cho bang duoc. Co mI dIeu dac
bIe I Ia Irong pho ng Ia m vIe c cu a ng, Irang Ir cu ng
kha c nguo I. Ne u Iho I do IhIen ha va n chu ng ca ch
Ireo ca c cau d I do , Iranh Ihu y ma c, ca c bu c hoa nh
phI son son Ihep vang... con ng Ihi khng. ng
ch Ireo nhung bang hIeu cua cac Iau nguoI Hoa,
nguoI Phap ma ng da mua duoc! ng bao, cac
chu Ia u cu Irng va o cam Iu c bao nhIeu, ng ca ng
Ihch Ihu bay nhIeu. Co Ian mua duoc Iau KIm
Hang, chu cu c Iay IaI cho bang duoc caI bang
hIeu bang dng duc haI chu daI Iu raI hoanh
Ira ng, quye I khng de ca I bIe u Irung danh du cu a
NGON CO GIANG HAI IIAN THIYN
Trong nhung Iuc Ira du Iuu hau, Iao ThInh
Ihuo ng ha o hu ng ke cau chuye n ve Ba ch Tha I Buo I
Ihuo au IhoI ma Iao chung kIen. Ngay no, ch moI
Ien bay, Ien muoI cau bI b danh don. B bao do
co m I I I na o do , co n ca u khang khang Ia khng!
Nhung b cu danh. Ban dau cau con phan bua,
nhung sau cu dung Im IhIn IhI nhu IhII nau
dng. B cang gIa don, cau cang Iran nguoI ra
chIu dung chu khng khoc. MaI den khI b meI
qua, vua dung Iay roI Ihi cau IaI Ian xa vao b ma
bao: B danh con nua dI. Con da noI con khng
co II ma b cu danh, vay b danh cheI con dI!.
ng b Iha y Ia . Sau nghIe m Ia I mo I Iha y con minh
no I du ng, no khng co I I Iha I!
Tnh cach cua Bach ThaI BuoI Ia vay. MI khI da
xac dInh vIec Iam cua minh Ia dung, ng kIen Iri
deo duI, bao ve den cung.
Nay, vIec Iam cua minh da duoc quc dan ung
h Ihi ng hao hung nuI y dInh mua Ihem Iau,
mo r ng IhI Iruo ng. Sau khI da nh ba I d I Ihu ca nh
Iranh Iren Iuyen duong Nam DInh Ha NI, Nam
DInh Ben Thuy (Nghe An), Bach ThaI BuoI baI
dau cho Iau chay Ihem Iuyen duong HaI Phong.
Tha I Buo I. DIe m cu a ca c be n xe p Iheo Ihu Iu Ia be n
Iau Tay DIec (Iuc chu hang Sauvage, IaI bI dIec),
be n Ia u Ba ch Tha I Buo I, be n Ia u cu a Hoa kIe u nhu
GIang Mn, Long Mn...
Nam 191S, mI Ian nua Ien IuI Bach ThaI BuoI
ca ng vang d I Iren Ihuong Iruo ng. Do Ia nam cng
Iy MarIy DAbbadIe pha san. NgoaI vIec mua duI
ba chIec Iau Ihue Iau nay, ng con mua Iun may
chIec khac nua ke ca chIec Ihuyen dI be Ihe
nhaI cua cng Iy nay.
NgoaI ra, ng cung nuI y dInh Iim chon Ihem
mI vI Ir moI de daI Iru so chnh. VI Ir moI Iheo
ng ch co Ihe Ia HaI Phong, boI noI day co vI Ir
chIen Iuoc raI quan Irong cua mI Ihanh ph cua
bIen. Khng ch co haI cang Ion, khu cng nghIep
Iap Irung ma no con Ia mI vung nng nghIep
rng Ion. Tu nam 1876, nguoI Phap da xay dung
haI cang HaI Phong. No Iro Ihanh dau mI gIao
Ihng Ihua n Io I vo I ca c duo ng I , ca c cu a sng Io n
va hang Iram hon dao Ion nho. Hon nua, voI dIa
danh HaI Phong bao gIo cung vong Ien Irong Iam
Ihuc cua ng nIem Iu hao cua ng cha Iung d
mau xuong gIu nuoc, Ia hinh anh oaI hung cua nu
Iuong Le Chan, cua cac bac hIeI kIeI anh hung
nhu Ng Quyen, Le Hoan, Tran Hung Dao... Iung
da nh du I ke Ihu phuong Ba c Iren do ng sng Ba ch
Dang IIch su.
Tu Ihang 4.1916, Bach ThaI BuoI chnh Ihuc Iap
nghIep o HaI Phong. Co ngoI d s cua ng nam
minh IoI vao Iay ng. Khng chIu Ihua, ng Ihue
IuaI su, chIu maI Ihem IIen doI IaI cho bang duoc
de Ireo choI!
Tu Ihe nay khIen Ia nho den hinh anh vI Iuong
soaI Iren chIen Iruong, sau khI keI Ihuc cuc gIao
Iranh khc IIeI Ihi quyeI phaI caI dau cua ke Ihu!
Ch sau haI nam mo Ihem Iuye n duo ng Ha I
Phong, Bach ThaI BuoI khuech Iruong Ihem nhIeu
chI nhanh de co Ihe quan Iy cng vIec Ihuan IoI
nha I. Ngoa I Iru so chnh Ia I Nam DInh m I
vung daI van vaI nI IIeng voI haI dac san Ia
Doc Iho Xuong, an chuI ngu van gIao cho
ng La Quy Cha n caI qua n Ihi nga y 1.6.1914,
ng mo Ihem chI nha nh Be n Thu y (Nghe An), gIao
cho Babou quan Iy.
Ke den, ngay 1.8.1914, ng IaI mo chI nhanh o
Ha N I va gIao cho ng OIIhause qua n Iy . Ve I Ich
Iru so do, nay con Iuu IaI o Iruoc CI Dng H
duong Bo Sng (QuaI GuIIIemoIo nay ph Tran
Quang KhaI). Do Ia ngI nha ba Iang, chan Iuong
ha m xay da xanh (sau Ia m I b pha n cu a So
Thuong chnh). Go I khu vu c na y Ia C I D ng H vi
Ihuo do , chnh quye n Ihu c dan Ha N I da cho
Irng mI cI saI cao, Iren gan mI caI dng h
vung vuc bn maI de nguoI dan xem gIo Ien
xung Iau Ihuy.
Tu day, Irong IIch ca c Ia u Ihu y cha y Iuye n duo ng
Ha NI HaI Phong, Ha NI Nam DInh, Ha NI
Tuyen Quang, Ha NI Cho Bo... co Iau cua Bach
Iren bo sng Tam Bac. Vi ph ben sng Tam Bac
nen daI Ien Ia ph Tam Bac. Luc moI hinh Ihanh,
ph nay co Ien Ia QuaI MarechaI Ioch. Sau Cach
mang Ihang Tam dI Ien goI Ia ben Bach ThaI
BuoI va duy Iri den ngay nay. KhI ng den Iap
nghIe p, con duo ng na y va ng ve , I nguo I qua Ia I Ihi
nay dan dan Iro Ihanh chn sam uaI, nao nhIeI
ngay dem, Ihuyen be Iap nap...
Chon vI Ir moI, Bach ThaI BuoI con Ihua huong
m I Iha nh qua ma nguo I Pha p da Ihu c hIe n. Truo c
day, Iau bIen ra vao cang HaI Phong van qua cua
Ca m, nhung Iu ng Ia u na y Iun bI sa b I, gay kho
khan cho Ia u mo n nuo c Io n qua Ia I. Vi Ihe Iu nam
1911, nguoI Phap da cho dao kenh Dinh Vu nI
Iung Bach Dang voI dong sng Cam hinh Ihanh
Iung Iau vao cang Iu cua Nam TrIeu, Ihay cho
Iung Iau cu o cua Cam. Du nguoI Phap dao kenh
Dinh Vu nI sng Cam voI cua Bach Dang, nhung
ho va n gIu Ia I cu a Ca m de Ihoa I phu sa ra bIe n. Su
kIen nay danh dau mc quan Irong Irong IIch su
phaI IrIen cang bIen HaI Phong.
Ve day, cng vIec cua ng ngay mI IaI baI hon.
Tu pha ngoa I cu a nhin va o, dem dem IhIen ha va n
Iha y ngo n de n Io a sa ng Iren ba n Ia m vIe c. Co m I
baI Ioan kho ma ng dang dau dau, chua Ihe gIaI
quyeI duoc. Truoc day khI canh Iranh voI Hoa
kIeu, Ia da keu goI su ung h cua dng bao,
nhung vIec Iam nay Ihi khng Ihe. Vay phaI Iam
Ihe nao day7 ng suy ngh nhIeu nhung van chua
Iim ra cach gIaI quyeI hop Iy.
Lau nay, mI Iuc Iau hu hong Ihi phaI Ihue cac
nha may o HaI Phong sua chua. Nhung dau phaI
co IIen Ia duoc. Do su xuI gIuc cua cac dI Ihu
canh Iranh nen khng I Ia n ng Iam va o ca nh do
kho c do cuo I, Ia m n I nhIeu khe. Khng nhu ng bI
ba I b, Ia y IIe n cao hon ma cha I Iuo ng su a chu a
cu ng khng ra gi! Va y ma va n cu cha u chu c, nga m
b ho n Ia m ngo I! Nay co ngoI nga y m I pha I IrIe n
Ihi khng Ihe IIe p Iu c bI d ng nhu Ihe . ng dang
ngh de n vIe c xay du ng m I nha ma y su a chu a Ia u!
Uoc mo nay vuoI ngoaI Iam Iay cua Bach ThaI
BuoI. ng khng du IIen va IhoI gIan dI ra nuoc
ngoaI mua sam duoc Ioan b may moc de hinh
Ihanh mI nha may Iheo dung ngha cua no. KhI
cng Iy MarIy DAbbadIe pha sa n, du da mua du I
ba chIec Iau dang Ihue va mua Ihem may chIec
khac, ng con mun mua Iun ca nha may nua.
The nhung, vIe c Ihuong Iuo ng ga p pha I nhIe u kho
khan, vi cung co nhIeu cng Iy cua nguoI Phap,
nguoI Hoa Iam Iam nhay vao pha bnh. Ho khng
mua ma IaI Ihue. Thue khng phaI nham phuc vu
cho cng vIec sua chua Iau, ch nham Iao ap Iuc,
gay kho khan, ngan ca n khng cho ng pha I IrIe n.
MI cng Iy cua nguoI Phap c Ihue va da Ihue
duoc nha may do, nhung IaI de khng! Trong khI
minh can de su dung, no IaI de cho co moc! OaI
oam Iha I.
Dang bun gi7
Lao ThInh van nhe nhang:
Chung Ia Ia nguoI sng vi nghe, cheI cung vi
nghe. Vi yeu nghe ma ngaI da ban IaI Iau be cho
chung II. Khng ch vi duoc ngaI ban voI gIa hop
Iy ma chung II con cam dng vi ngaI da IIn cay
Irao IaI IaI san. Su IIn cay nen nay co duoc Ia do
ngaI danh gIa chung II ch Ihu Iam an. TI ngo
rang, neu co ke bo dng IIen ra mua Iau be cua
cng Iy ngaI rI vuI vao xo xnh Ihi ngaI raI dI
dau Iong!
Duoc IoI nhu coI Iam Iong. Lao MarIy xuc dng,
sao co nguoI IaI hIeu minh den Ihe7 Lao den voI
sng nuoc ch vi yeu nghe. Thanh Iap cng Iy ch
vi yeu nghe. Nhung rI su bIen dng cua cuc
ChIe n Iranh The gIo I Ia n Ihu Nha I, Ia I ma u qu c
cung co nhIeu xao Irn. DIeu nay da Iam anh
huong den cng vIec Iam an cua cng Iy Iao. VIec
chuyen cho hang hoa cho chnh quyen va quan
dI Phap IaI Bac Ky ngay mI Ihua dan, khI ma
nha nuoc Iap Irung Iuc Iuong phuc vu cho cng
cuc chIen Iranh IaI chnh quc. CuI cung, cng
Iy pha san. Du ban IaI IaI san, Iong dau nhu caI,
nhung Iao MarIy Iu an uI da ban cho nguoI cung
yeu nghe Ia Bach ThaI BuoI. Tu ngay do, Iao dam
ra ung ruou cang Ion va Iam Ir Iro nen bac
nhuoc.
Lao ThInh dI ngI caI suy ngh cua MarIy:
Thua ngaI, chung II cung dau Iong nhu ngaI
VoI Bach ThaI BuoI day Ia su Ireu nguoI, Ia mI
don canh Iranh kIeu moI. Le nao Ia bo Iay7
T I nay, sau khI nghe d c cng Nguye n Van
Phuc bao cao IaI Iinh hinh cua nha may nay, ng
ca ng nn no ng. Ha u he I ma y mo c o do co n I I, ne u
Ihuc ve Iay minh Ihi khac nao Ihuyen Ia ra khoI
gap gIo! Ngam ngh mI IaI, ng bao IaI xe Iay xe
hoI dua minh va Iao ThInh den nha Iao MarIy
gIam dc cng Iy MarIy DAbbadIe.
Sau vaI IoI chao hoI, ng dI Ihang vao van de:
Thua ngaI, Iruoc day II da nhIeu Ian hau
chuyen mun mua IaI nha may cua ngaI, nhung
nga I cu cha n chu ma I r I cho nguo I kha c Ihue. TI
IhaI su khng hIeu nguyen do nhu Ihe nao7 Neu
khng bI danh gIa Ia ke Io mo, II mong moI xIn
ngaI noI dI IoI de II hIeu Ihem, khoI ngay dem
am uc.
Lao MarIy van gIu IhaI d Im Iang. Thay vay Iao
ThInh cu ng Iu a Io I no I Ihem:
KhI ca c nga I mo cng Iy, xay du ng nha ma y Ihi
mong mun cng vIec an nen Iam ra, nay chang
may IhaI baI Ihi cung bun IhaI. Chuyen nay
khng aI mu n ca . Nhung Iheo II chuye n na y
khng dang bun, vi Iau be cua ng da duoc
chu ng II mua Ia I va su du ng du ng cng nang nhu
Iruoc. Ngay ngay ngaI van Ihay Iau cua ngaI hoaI
dng nguoc xuI Iren ben baI.
Ngap ngung mI IaI, Iao ThInh nhe nhang:
Ch co dIeu dang bun Ia...
Lao MarIy chung nguoI phan van, chua ro Bach
ThaI BuoI mun noI gi7 Khng phaI doI Iau, ng
ranh roI:
Bao gIo dI ben da ky van Iu Ihi xIn ng moI
IIe I I Ihng IIn na y ra ngoa I.
Tuong gi, Iao baI cuoI sang khoaI.
Sau vaI Ian gap go nua, Iuc an II IaI nha rIeng
cua Iao, khI du ngoan IaI D Son... cng vIec
Ihuong Ihuye I khe o Ie o, khn khe o Ia m n. Do dI
ben cung gIu b maI nen khI van Iu ban nha may
da ky xong, aI aI cung bIeI Ihi Iay nguoI Phap
dang Ihue Iro Iay khng kIp. Dung IhoI han gIao
nha, neu chan chu Ihi ng se bao so Cam can
IhIep ngay chu khng mI, haI gi ca!
Tu day, Bach ThaI BuoI da nam Irong Iay mI
nha may Ion nhaI nhi o HaI Phong. Nhung con
m I Iha ng Io I cu ng quan Iro ng khng ke m Ia vI Ir
cua no, dIa Ihe khng dau bang. No nam saI bo
sng Cua Cam, Ihuan IIen cho Iau be dI IaI. Theo
quy dInh cua nha nuoc, khng mI aI duoc phep
xay dung nha may ngay Iren bo sng, nhung day
Ia daI Iu Ih. VIec mua ban daI cu Iruyen heI doI
chu na y de n chu kha c, nha nuo c khng cuo ng
doaI duoc. Nho vay, Bach ThaI BuoI con duoc
huong Iu daI bo sng cho den maI nuoc menh
mng Iruo c ma I. DIe n Ich da I na y hon 30 ha, r ng
Ihenh Ihang baI ngaI, nhu cach noI dan gIan Ihi
co bay moI canh, cho chay cong duI. Trong do,
co den 6.S48m
2
da dung nha cua. NgoaI ra con co
khI bIeI nha may cua ngaI, nay nguoI Ia Ihue IaI
nhung ch de khng! Nhu Ihe Ia m I su ph pha m.
Hon ca Ihe , ha nh d ng do co n xu c pha m de n cng
su c da u Iu khI nga I mo cng Iy nha m phu c vu cho
cng cuc khaI hoa cua nha nuoc.
Nc Ihem mI chen ruou cua c nhan Iinh Iu
ParIs vu a gu I sang Ia ng, cau chuye n cu a Ia o MarIy
da n da n Iro nen Ihan Iinh. Qua do , Ba ch Tha I Buo I
hIeu duoc b maI Irong vIec chIa chac IIen nong
cua cac c dng sau khI cng Iy nay pha san, ho
dang co su bang maI ma khng bang Iong. La
nguo I do ng go p s IIe n cao nha I nen IIe ng no I cu a
Ia o MarIy co Iro ng Iuo ng nha I dInh, Ba ch Tha I Buo I
Iim mo I ca ch khaI Iha c Io I Ihe na y.
Sau vaI chen ruou Ihu Iac, Bach ThaI BuoI moI
noI ro y dInh cua minh. Neu dng y ban IaI nha
may cho ng Ihi Iao MarIy se co haI dIeu IoI. Thu
nhaI, ngoaI s IIen Ihoa Ihuan voI cac c dng Ihi
Ia o se co n duo c Io I Iay rIeng m I khoa n IIe n nu a;
Ihu haI, sau khI Ing khu Iao Tay dang Ihue nha
ma y Ihi Ia o cu ng nha n s IIe n Iuong Iu . D ng IIe n
dI Iruoc Ia dng IIen khn. Vua duI IoI, ng dua
ngay Iruoc cho Iao mI I, khng can baI cu mI
dong gIao keo ky nhan gi ca va bao:
Thua ngaI, xIn ngaI yen Iam. Chung II Ia
nhung nguoI Iam an Ion va Irong chu In. Du co
cheI Ihi cung khng bao gIo danh maI chu In.
Chung II xIn hua gIu b maI chuyen nay. Nguoc
IaI, xIn ngaI cung gIu cho chung II mI b maI.
khng Ia m h so de nha n7 Ve vang Ihay! Danh gIa
Ihay! Nghe nhu ng Io I ba n ra Ia n va o a y ch ra c IaI.
ng bo ngoa I IaI, khng Ihe m de y de n. Co Iu c ca u
qua, ng noI Ioac mong heo:
ThI, II van, II xIn cac ngaI. Cac ngaI hay de
yen cho II Ia m vIe c. Tram cng nghin vIe c co n be
be ra Iruoc maI kIa kia! CaI danh du hao ay, II
nhan de Iam gi7 Duoc nguoI Ia Ihua Ihua bam
bam Ia suong Iam a7 TI cha IhIeI. CaI hu danh
ng han cu ba co khIen ngan hang xuaI ra cho
vaI chuc van khng7 Chac khng Ihe. TI ch bIeI
mI chu ky cua II IrI gIa den bac mun bac van
Ia duoc!
VoI hu danh ay, ng Ihua suc Iam duoc, boI ng
dang Ia HI pho HI KhaI Tr TIen Duc, Iru so IaI
nga ba ph Le ThaI T va Hang Trng do chanh
Ihanh Ira chnh IrI L. MarIy Iruc IIep ch dao. Du
co nhIe u da nh gIa kha c nhau, nhung do ng go p Io n
cua HI nay dI voI van hoa VIeI Nam Ia da cho
bIen soan va xuaI ban quyen Tu dcn tcng Vct.
ng Iham gIa HI Ia gap go nhung Ir Ihuc nhu
Pha m Quy nh, Tra n Tro ng, Bu I Ky ... ba n ba c nhu ng
cng vIec co IIen quan den van hoa, chnh IrI chu
khng pha I nha m khoe me .
MI dac dIem de dang nhan ra o Bach ThaI BuoI
Ia khng bao gIo ng nguI y dInh Ia m gIa u.
Nguyen Ia c cu a ng, IIe n pha I de ra IIe n. TIe n pha I
dau Iu de sInh IoI. Du da nam Irong Iay den ca
mI caI be daI S0m, au Iau rng 12Sm co Ihe
dung can duoc chIec Iau Irong Iuong co 300 Ian
de su a chu a ngoa I vo va m I khu da I da I ca I cu co
Ihe dong Iau moI co ngan Ian! May moc Ion nho
Irong nha may nay khng IhIeu mI Ihu gi. Co ca
bua may, may caI saI, may bao, may IIen... LaI co
ca haI Io duc Ion, duc duoc nhung va gang nang
co nam Ian... No hoan Ioan du kha nang Iam Iau
moI va sua chua Iau.
DIp nay, Bach ThaI BuoI chnh Ihuc Iuyen b
Ihanh Iap GIang haI Iuan Ihuyen Bach ThaI cng
Iy. TaI cac Iru so cua ng, Iren vI Ir cao nhaI
nguo I Ia ba I da u Iha y pha I pho I ngo n co hIe u ma u
vang, co hinh mo neo va ba ngI sao do. Trng Iu
xa, Ia Ihay Ia co nhu muI chIec Iau hIen ngang re
song ma xng pha Irung duong song gIo...
DANH, TIN VA KHAT VONG...
Thay ng an nen Iam ra, nhIeu nguoI moI den
bao ng rang bun Iau ban be nhu Ihe, gIau co
nhu Ihe , Ihe Iu c nhu Ihe sao khng ca u ca nh, cha y
choI xIn caI danh hIeu ba h, han Iam, me
day, kIm kha nh co pha I Ia khn ngoan, vInh du
hon khng7 Tham ch, Iuc nay nha nuoc dang co
chu Iruong Ihuo ng Chuong my b I IInh cho
nhung aI co cng ve Ihuc nghIep, vay IaI sao ng
Chng 7.
IAM RA CIA CAI IA
MT AO IY ION!
3|nH ra vao tHc| |oan |ac, |a| p nHun nuc| anH Hun dan
nay dem dy nH|a, mt nHa bun nHu BacH 1Ha| Buc| da tu
nHn tren va| m|nH mt anH |an san con nn Hcn ca cc
nH|ep cua n: lam cHo ran rc oa| danH cua nuc| V|et
tron ||nH vuc k|nH doanH.
0n da kHn d|nH: CHun nao t| con sn, tH| nuc| lHap
dun nH| den v|ec bt cHet cHuyen d| |a| cua dn V|et.
chu c chIe c Ia u, nhung ng co n co y dInh mua
Ihem nua. ng bao:
Nhu Ihe nay van chua Ia gi ca. Cac cng Iy cua
Hoa kIeu, Phap kIeu con Io hon Ia, Ion hon Ia. Ta
phaI Iam caI Iuc, Iam nhIeu hon de ho Ihay nguoI
Nam Ia khng phaI khng bIeI kInh doanh Iren
duong sng, duong bIen.
Nam 1917, uoc nguyen cua ng I nhIeu da daI
duo c.
nhung neu duoc gIac ng ho san sang quay hong
sung, dung ve pha chnh ngha.
Cuc khoI ngha o ThaI Nguyen dau IhaI baI, bI
Ihuc dan dim Irong mau nhung da Iao ra mI
IIeng vang raI Ion Irong du Iuan, gay chan dng
Ioa n Dng Duong. Ngay ca cu Huy nh Thu c
Khang, bay gIo dang bI gIam o nha Iao Cn Dao
cung hay IIn va co baI Iho khoaI Ira Ia Ihuong:
Cun dnt ng ngIc tnn :ct cn
Tcng guon nguc to do nn cn!
CaI cheI oanh IIeI cua nhung ngha quan nay da
anh huong sau sac den nhan Ihuc cua nhIeu Ihe
he . SInh Iho I, Nguye n Tha I Ho c Ihuo ng Iam su vo I
ba n be : Tu nam Iao Ien muo I Iu I! H I a y Iao co n
ho c chu Nho o nha que. Xong bu I ho c Ia I dI chan
Irau, va nhIeu hm chan sang den dng Iang ben
canh. Lang ay Ia que ng DI Can. ng Can cheI
dI, con de IaI me gIa. Ba cu Ihuong con qua, hoa
nhu ke do nguo I. He ga p chu ng Iao Ia ba cu Ia I m
choang Iay, vua khoc vua noI: Cac cau! Cac cau!
Lam Ihe nao bao duoc Ihu cho con II!. Tao con
be, mI khI gap ba cu Ia Iong IaI bI hI! RI ngh,
ch co da p d che d Ihu c dan mo I Ira h duo c Ihu
cho con ba cu! y, Iu Iuong cach mang nay ra
Irong o c Iao Iu da y!. Lo n Ien, Nguye n Tha I Ho c da
sang Iap ra VIeI Nam Quc dan dang, Ianh dao
cuc khoI ngha Yen BaI, du khng Ihanh cng
cung Ihanh nhan.
NHING CHIC THIYN
MANG TN ANH HING DAN TC
Nam 1917. Day Ia nam n ra cuc khoI ngha
cu a bInh Inh nguo I VIe I Irong quan d I Pha p do ng
o ThaI Nguyen. Chu soaI ch huy Ia DI Can, duoI
su Iham muu cua Iu chnh IrI Luong Ngoc Quyen.
Lan dau IIen co mI Inh Iy da bI quan khoI ngha
chIem gIu, Iam chu Irong vong 6 ngay, Ireo co
Nam bInh phuc quc, gIaI phong Ioan b Iu
nhan dang bI gIam gIu... Day Ia cuc khoI ngha
vu Irang Ion nhaI, keo daI nhaI va co IIeng vang
Io n nha I o nuo c Ia Irong Iho I ky Da I chIe n The gIo I
Ian Ihu NhaI.
Co Ihe ghI nha n day Ia cu c bInh bIe n Io n nha I
ke Iu nam 1884, caI nam danh dau chnh sach
du ng nguo I VIe I da nh nguo I VIe I Ia n da u IIen duo c
Ihuc hIen o Bac Ky. Theo de nghI cua Irung Iuong
MIIIoI chu IIch HI dng caI quan Bac Ky ngay
12.S.1884 Ihuc dan Phap ky sac Ienh chnh Ihuc
Ihanh Iap haI Irung doan Inh nguy dau IIen.
Chung Ihuc hIen cng khaI, co quy m va buc
Ia ng xa pha I cung ca p du s nguo I cho m I do I ba I
Inh. Du bI ep buc cam sung IIep Iay ke Ihu dan
a p ca c cu c kho I ngha cu a nguo I Irong m I nuo c,
b Ia I sa n cu a m I cng Iy Iu ng Ia m mua Ia m gIo
Iren duong Ihuy xu Bac Ky da Iam nhIeu nguoI
VIeI maI Iong ha da.
Khng nhung Ihe, y Ihuc chnh IrI cua ng cung
Ihe hIe n ro ne I khI Ia y Ien cu a ca c anh hu ng Irong
su sach nuoc nha daI Ien cho Iau cua minh nhu
Lac Long, Hng Bang, Trung Trac, Trung NhI,
DInh TIen Hoang, Le LoI, Ham NghI...
ThaI ra, khI mua IaI nhung Iau dng naI cua
cng Iy Deschwanden, Bach ThaI BuoI con ngam
Inh den mI yeu I khac ma khng may aI nhin
ra. Tuo ng Ia da I, nhung Iha I ra Ia re . Ne u Ia khng
nhanh Iay Ihi chu no cu a cng Iy na y se mua
ngay. Nhu Ihe , Ia pha I IIe p Iu c d I da u vo I m I d I
Ihu canh Iranh moI. Hon nua, nay co nha may
Irong Iay Ihi Ia cho su a chu a Ia I, chu co pha I ne m
IIen xung gIeng dau!
Den nam 1919, cng Iy Bach ThaI con mo Ihem
chI nhanh o nhIeu dIa phuong khac. Tng s Iau
Io n nho cu a ng Ien de n 30 chIe c, chua ke de n ca c
Ihuyen phu; 20 sa Ian bang g bang saI; 13 chIec
cau Iau dung, 16 chIec cau Iau nI v.v... NgoaI Iau
mang Ien cac anh hung dan Ic, ng con co cac
Iau PhI Thuong, PhI Long, PhI H, BaI Tu Long,
Kham SaI, KInh Luoc, Tng Dc, Yen BaI, Ph Lu,
Cho Bo...
Cac Iau nay chay Iren 17 Iuyen duong Ihuy: Ha
NI Nam DInh, HaI Phong Ben Thuy, HaI Phong
Nam DInh, Nam DInh Nho Quan, Nam DInh
VoI Bach ThaI BuoI, chua bIeI maI anh hung DI
Can, nhung Luong Ngoc Quyen Ihi ng co nghe
Ien khI den du nhung buI binh van IaI Iruong
Dng KInh Ngha Thuc, vi ng Quyen Ia con IraI
cu a Thu c Iruo ng Luong Van Can. Ha nh d ng oanh
IIeI nay khIen Bach ThaI BuoI raI kham phuc, va
suy ngh raI nhIeu. Theo ng, mI nguoI co mI
ca ch de ba y Io Ia m Io ng son d I vo I nuo c non. Ne u
cac bac dan anh dam dem Ihan minh ra chng
cho I vo I ho n Ien mu I da n, Ihi Ia I sao Ia khng da m
Ihe hIen mI ban Inh ngoan cuong Iuong Iu nhu
Ihe 7
Chnh vi Ihe, khI hay IIn cng Iy chuyen cho
duo ng bIe n Deschwanden pha sa n, ng quye I dInh
mua nI sau chIec Ihuyen va mI s sa Ian cua
cng Iy raI nI IIeng nay.
Su vIec nay, xeI Iren binh dIen cua IhoI cuc
dang dIen ra, raI co y ngha ve chnh IrI.
Nhu ng chIe c Ia u cu a Deschwanden da u Ia nhu ng
Iau cu va naI Iam, nhung ng van bo ra mI s
IIe n Io n de Iranh mua, khng de Io I va o Iay nguo I
Hoa, nguo I Pha p. NhIe u nguo I can ngan vi su mua
ba n na y khng co Io I ve kInh Ie , do Ia dIe u ma m I
doanh nhan day dan kInh nghIem nhu ng phaI
Iranh, nhung ng van chap nhan. ng co Iy cua
ng, ne u do ve su ng da n Ihi nguo I VIe I Ia chua Ihe
bang ngoaI bang, nhung ve kInh Ihuong Ihi chua
han ho da ho IroI chan, buc Iay duoc Ia. ThaI d
va hanh dng cua Bach ThaI BuoI khI mua IaI Ioan
chung voI nhung van Iho nm na, de nho. Chang
han, baI quang cao cho Iau Iray hI chua Huong
co doan:
CIun Huong TcI n tIn) cnnI \nt
CIu Nnn TIcn dc nInt don xn...
...
unn qunn, IncI IncI xn gnn
Hon tIu)cn :n do dun cInn d \c
5ong IIu I) gnn c cnnI cn
TIu)cn Ion xn \un dcn tIo d
CIco Inn to nco Iuc IIc
In tu cn Iuc dun \c Hn Nnn...
Va khng I nguoI dan Iuc bay gIo da mang on
Bach ThaI BuoI, vi da Iam cho cuc sng cua ho
Ihoa I ma I hon ra I nhIe u khI da p u ng nguye n vo ng
dI vIeng chua cau Ic nhung ngay dau xuan.
Mun bit cht lng tau cua ng a c cai tin
nh th nao, ta th ly tau Bai T Long thi ng
mi chn t chn rao bc vao ngh sng nc
so sa nh. Ta u Ba i T Long m t chn vt, n a s t n a
g, dai 40m, ngang 6,5m, dung tch 150 tn, ch
c 160 ngi. Nay ng a co nhiu tau vt tri
hn hn. Chng han, tau Phi Phng hai chn vt,
b ng s t, da i 40,25m, ngang 9,2m, dung tch 300
t n, ch c 1.200 ng i...
Ta co Ihe hinh dung Ioan b co so vaI chaI qua
cac s IIeu duoc Ihng ke nam 1919. Dung Ich
cac Iau: 3.600 Ian, Irong IaI: 2.000 Ian, suc manh
KIm Son, Nam DInh Ben Thuy, HaI Phong Ha
NI, HaI Phong Hon GaI, Nam DInh Ng Dng,
Nam DInh Lac Quan, HaI Phong Mong CaI, HaI
Phong HaI Duong, HaI Phong KIen An, Ha NI
Cho Bo, Nam DInh ThaI Binh, Ha NI Tuyen
Quang...; ke ca vung Ihuong du Bac Ky.
NoI den xa nhaI Ia Ben Thuy do haI Iau PhI H
va Ba I Tu Long da m nhIe m. Tuye n kho dI nha I Ien
vu ng Ihuo ng du Ba c Ky , do Ia u Cho Bo da m
nhIem. Trong s cac Iau, Iau Lac Long chay Iuyen
HaI Phong HaI Duong Ia Iau cho I hanh khach
nha I, ch SS nguo I; Ia u cho nhIe u ha nh kha ch nha I
Ia Iau PhI Phung chay Iuyen Ha NI Nam DInh
cho den 1.200 nguoI.
VoI phuong IIen phong phu nay, Bach ThaI BuoI
nhanh cho ng chIe m Inh duo c IhI Iruo ng, ng na m
baI raI nhanh nhu cau cua hanh khach. NgoaI
nhung Iuyen c dInh, ng con mo Ihem nhung
Iuyen van IaI Iheo mua. DIeu nay, Ihay ng raI
nang dng Irong kInh doanh, Iun nhanh nhay
dap ung duoc nhu cau cua IhI Iruong. Chang han,
de n mu a Ira y h I chu a Huong, ng mo Ihem Iuye n
Phu Ly Ben Duc, hoac Ihang Tam am IIch co hI
den KIep Bac, ng mo Ihem Iuyen Dap Cau KIep
Bac (4 chuyen,ngay), HaI Duong KIep Bac (1
chuyen,ngay), Pha LaI KIep Bac (1S chuyen,
ngay).
Truo c Iu c mo Iuye n duo ng mo I, bao gIo ng cu ng
cho quang cao Iren phuong IIen Iruyen Ihng daI
Ngha Ia Irong kInh doanh, ng Iun ngh de n
Ihuong de de co cach phuc vu II nhaI. ng
quan nIe m, kha ch cu a minh da pha n Ia nhu ng
nng dan nhu chI Da u, anh Pha, ThI No , ThI MIch,
Ia o Ha c, Ch Phe o, Iha ng Mo ; Ia nhu ng IhI dan nhu
Ke p Tu Be n, ba Pho Doan, Xuan To c Do ... chu
khng phaI nhung bac Ihuong Iuu Ir Ihuc,
nhung nha Iu san, nhung ng Tay maI xanh
muI Io... Ihi nI IhaI cua Iau phaI phu hop voI
cac dI Iuong Iren. Vi Ihe cac Iau cua nguoI Hoa,
nguoI Phap sau khI mua IaI, ng deu cho Ihay dI
IaI Ioan b. Su Ihay dI nay khIen nguoI dan que
bun ganh ban bung, bun Ihung ban meI khng
e ngaI dI Iau qua sang vi so chac Ia ve mac
day.
Nhu vay cung chua du.
No I gi Ihi no I, du co Ihay d I hinh Ihu c gi Ihi gIa
ve van Ia yeu I quyeI dInh. Bach ThaI BuoI Iun
Iim ca ch xem xe I gIa m gIa m I ca ch ho p Iy . Ha gIa
ve chuI xu nhung bu IaI, khach dI Iau Iang gap
bI. Nhung nam dau Ihe ky XX, gIa ve HaI Phong
Nam DInh Ia 1,S0 dng, Iuong duong voI mI
ganh Ihoc. Ch co nha gIau co NghI Que, Ba KIen
mo I da m Ia m dI chuye n, chu chI Da u, ThI No na o
dam ben mang den7 VoI suy ngh do, nam 1919,
Bach ThaI BuoI daI gIa ve cho nguoI VIeI, van
Iuyen noI Iren, nhu sau: cabIn (hang nhaI): 1,00
dng; hang haI: 0,30 dng, boong (hang ba): 0,20
dng... ng phan ra nhIeu IoaI gIa ve khac nhau,
cac may uoc chung: 3.000 ma Iuc, Ic d Irung
binh: 8 haI Iy, Ing s hanh khach cac Iau co Ihe
cho duoc: 6.643 nguoI.
KHACH HANG CAN G`
Tha I khng ngoa khI Ia da nh gIa Ba ch Tha I Buo I
Ia vI Iuong cam quan IaI ba. S Iuong cng nhan
Iam vIec cho ng Ien den hang ngan, nhung ho
khng bIeu Iinh, dinh cng nhu hau heI cac cng
Iy Iu c ba y gIo . Ta I Ha I Pho ng ngo I m I nga n nguo I,
chIa Iam haI hang, hang Iam vIec van phong va o
ca c Ia u: 271 nguo I, ha ng Ia m Iho Irong xuo ng
ma y: 692 nguo I; o Nam DInh: 199 nguo I; o Ha
NI: 108 nguoI; o Tuyen Quang: 69 nguoI; o Ben
Thu y: S9 nguo I; o VIe I Tri: 17 nguo I... Ngoa I ra co n
co nhung nguoI Iam daI Iy, dc cng Irong nha
may, Ihu ky van phong... Thu Inh s Iuong, Ia
Ihay s IIen Ien den vaI van bac chu khng phaI
Ia I.
Sau khI co nha ma y Irong Iay, Ba ch Tha I cng Iy
baI dau IIen hanh Iu sua, Ian Irang cac Iau. Danh
rang Iam vIec nay vi chaI Iuong Iau phaI II moI
co kha nang canh Iranh voI Iau cua nguoI Hoa,
nguoI Phap, nhung nhu Ihe van chua du.
Tam nhin cua Bach ThaI BuoI hon nguoI o ch,
ng na m du ng Iam Iy cu a ha nh kha ch dI Ia u.
de phuc vu cho nhIeu dI Iuong, Iuy Iheo IuI IIen
cua ho. Day Ia cach Iam Ihng mInh, khng phaI
chu Iau nao cung ngh ra. Nho vay hanh khach
Ien xung Iau ng du hang nguoI, dng vuI nhu
Iray hI, du moI Ihanh phan.
Mun duoc nhu Ihe, Ihi phaI caI IIen IaI Iau.
Sau khI Ihau Iom Ioan b co ngoI cua haI cng
Iy Iung danh Deschwanden, MarIy DAbbadIe,
Bach ThaI BuoI con nhan ca nhan cng cua ho
Ia m vIe c cho minh ma ng IIn ho se he I Io ng phu c
vu. Dang dung Iruoc nguy co IhaI nghIep, duoc
ng nha n va o Ia m, ho kha c na o che I du I vo duo c
phao7 Nhu Ihe , Ie na o ho khng Ia m vIe c cho Iu Ie 7
ng da Ihay duoc caI IoI Iau daI va Iruoc maI, Ia
duoc su dung nhung nguoI Iho Ianh nghe. Khng
nhung khng maI IhoI gIan dao Iao ma Iham ch,
ho co n go p pha n da o Ia o Iay nghe cho Iho cu a Ia.
Nhung khng ch co Ihe.
VIec dao Iao, Ihu huI nhung Iay Iho Ianh nghe
Iun canh canh Irong Iong cua Bach ThaI BuoI.
ng da co y dInh mo Iruong ky nghe ngay Irong
nha may. Truong nay Ihau nhan cac em Ihay Iho
dang Iam vIec cho ng, cac Ihanh IhIeu nIen yeu
Ihch nghe may moc, co dau oc Ihuc nghIep. Day
se Ia ngun can b, cng nhan Ihay Ihe vI Ir cua
nhung nguoI dI Iruoc Iuc ho den IuI ngh vIec.
Ta m nhin cu a ng sau xa va co su Inh Ioa n chIe n
Iuoc, chu khng phaI cua mI nguoI ch bIeI an
xI o Ihi. Tnh cach nay hIem Ihay o nguoI kInh
doanh VIeI Nam Ihuo ay, do nhIeu Iy do, ke ca Iy
do bap benh ve doI sng chnh IrI khIen nhIeu
nguo I khng da m da u Iu Iau da I. Nhung Ba ch
ThaI BuoI IaI ngh khac.
Ngun Iho dI dao nay se cung cng nhan cu
cua Bach ThaI cng Iy se Iam nen nhIeu ky Ich
dang ne khac.
SI MNH BNH CHIAN
Co Ie cho den Iuc cuI doI, khng ch Iuc Iuong
cng nhan ma ngay ca ng BuoI, Iao ThInh, ng
Cha n..., Iha m ch ca c ky su nguo I Pha p cu ng khng
Ihe Iy gIaI IaI sao nuoc Nam Ia IaI co nguoI Ihng
mInh, IaI Ir den Ihe. Do Ia Iruong hop quan dc
Nguye n Van Phu c. ng Phu c chua Iu ng ho c
chuyen mn o Iruo ng na o ca , ch Ia chan d c cng
ma Ien, nhung mo I vIe c Irong nha ma y ch m I Iay
ng ch huy.
Truoc day, nam 1913, khI khach hang ung h
Bach ThaI BuoI ngay cang nhIeu, nhung Iau cu ky
khng du suc van chuyen heI Ihi ng da co sang
kIe n Ian Irang, Iu n I da I Ihem nhu ng chIe c Ihuye n
cu vua mua duoc. ng ch huy nI daI Iau BaI Tu
Long, bang cach caI dI Iau rI nI vao khuc gIua
m I khu c da I 7,8m. Sau Iha nh cng na y, nam
1917, ng IaI cho nI daI Iau Yen BaI Ihem 7m;
hIe n duo c khng7 DIe u na y cho Iha y ba n Ihan ng
Ba ch, du Ia m I nha doanh nghIe p nhung cu ng co
IhIen huo ng ve cng vIe c co Inh cha I sa ng Ia o cu a
khoa hoc ky IhuaI.
Truoc Iuc baI Iay vao cng vIec, ng Phuc da
Iruc IIep Irinh bay ke hoach voI ban quan IrI cua
Bach ThaI cng Iy. Ve kInh ph, IhoI gIan Ihuc
hIe n, nhan cng duo c mo I nguo I Ihng qua nhanh,
vi day Ia ke hoa ch duo c su Ih ng nha I Irong mo I
Iha nh vIen, nay ch do I a n dInh nga y IIe n ha nh. Ca I
kho nha I Ia da I Ien chIe c Ia u na y nhu Ihe na o7 Da
de n khuya, nhung mo I y kIe n va n chua nga ngu .
Cu I cu ng Ba ch Tha I Buo I ba o ha y de ng suy ngh
Ihem, va se co cau Ira Io I va o nga y so m nha I.
Sau cu c ho p, su I dem hm do ng Ia I Ira n Iro c.
MaI den Iuc ga gay canh ba moI chop maI. Nhung
Irang su nuoc nha van Ian quaI Irong gIac ngu
chap chon. Nhung ngay sau, ng van chua Iim
duoc caI Ien ung y. Lay Ien cua danh nhan de daI
Ihi minh da Ia m r I, hon nu a, no cu ng chua co su c
khaI quaI cho y nguyen cua ng. Lay Ien mI dIa
danh cu Ihe 7 Ta u cu a minh se xng pha kha p nam
chau bn bIen kIa ma. Chang Ie Iay Ien minh7 L
bIch! Cu I cu ng, ng quye I dInh cho n ca I Ien Binh
Chua n.
TaI sao7
KhI nhac den Binh Chuan, Iap Iuc nhung nguoI
yeu su nho den mI nhan vaI kIeI xuaI co Iu
Iuong dI moI IrIeI de duoI IrIeu Tu Duc Ia Dang
nam 1919 IIep Iuc nI daI Iau Ph Lu Ihem 7,2m
nu a. GIu a ca c ve I n I na y, ca c Iay Iho da Ia m khe o
den nI khng aI co Ihe phaI hIen duoc. Co hanh
khach ngo nguoI khI buoc xung Iau quen Ihuc,
cu Iuong xung nham.
Nay, ng Phuc con Iam Ihem nhung chIec Iau
moI, Iu Iay ng ve kIeu. NhIeu mau ma khI dua
cho ky su nguo I Pha p xem, ho de u cho Ia mo I qua ,
bao qua nhung khI Ihuc hIen deu Ihanh cng my
man. ng da cho Iam moI Iau DInh TIen Hoang,
Ia Iau banh xe bang saI, Irong IaI 100 Ian, suc
manh 200 ma Iuc; Iau GIa Long cung Ia Iau banh
xe bang saI, cung ma Iuc nhu vay nhung Irong IaI
Iang gap dI. Su Inh Ioan chI Iy ve ky IhuaI dong
Iau, ve van hanh may moc khng Ihua baI cu ky
su chuyen mn nao. ng Ihuong bao:
Ngay xua, cu Cao Thang ch xem qua cac kIeu
sung cua Phap ma che Iao ra cac khau sung moI.
Luc ay, cu cung cac ngha quan cua Iuong quan
Phan Dinh Phung sng Irong rung sau nuI Iham,
IhIeu Ihn Iram be nhung cu cung Iam duoc.
Chang Ie nay Ia co Irong Iay day du may moc,
nhung IaI khng Iam duoc nhu cu a7
Cng Irinh dang ke nhaI cua ng Phuc van Ia
che Ia o chIe c Ia u mang Ien Binh Chua n, Ia m I su
kIen gay IIeng vang raI Ion Iuc duong IhoI.
TaI Ir nhu ng Phuc, y Iuong Iao bao cua ng
Phu c ne u khng duo c su u ng h , Ia n Iha nh va da u
Iu kInh ph cua Bach ThaI BuoI Ihi IIeu co Ihuc
Iuu hang hoa gIua mIen xuI va mIen nguoc; khaI
Ihac mo o ThaI Nguyen; dng vIen s phu mo dn
dIen vua san xuaI nng nghIep vua Iuyen quan;
san xuaI IhIec ra nuoc ngoaI...
La Ihe he sInh sau de mu n, Ba ch Tha I Buo I chIa
se voI su ra doI cua Ty Binh Chuan Ia vi muc dch
Io cho dan, cho nuo c va ng cu ng ra I Iam da c cau
no I ba I hu cu a nguo I co sa ng kIe n Iha nh Ia p: La m
ra cua caI Ia mI dao Iy Ion, khng Ihe coI
Ihuong. Chao I! TIen nhan sng cach Ia hang
ma y muoI nam Iruo c co n co suy ngh nhu Ihe , Iha I
da ng knh phu c bIe I chu ng na o! Va chIe c Ia u Ihu y
chay bIen xuyen VIeI dau IIen cua Bach ThaI BuoI
da mang Irong minh no mI su menh Ion voI caI
Ien Binh Chuan!
Huy Tru . ng Ia nguo I co cng dua nghe nhIe p a nh
va o Irong nuo c va cu ng Ia nguo I da u IIen mo hIe u
anh IaI VIeI Nam. Sau khI IhI dau ra Iam quan,
ng duoc nha vua IIn cay gIao nhIeu Irong Irach.
Chnh ng duoc IrIeu dinh nha Nguyen gIao
nhIem vu caI Irang Ihanh nguoI Thanh dI Huong
Ca ng do Iha m Ihu c Iu c cu a nguo I phuong Tay. Ta I
day, ng da Ihu Ihap IaI IIeu de vIeI ky IhuaI van
ha nh cu a ma y hoI nuo c. Ve nuo c, ng ch huy
do ng Ma n Iho a kh co da I d ng Ihuye n Ia chIe c
Ia u cha y ba ng ma y hoI nuo c da u IIen duo I IrIe u Tu
Duc. DI voI mI nguoI Iheo Nho hoc ma co duoc
IInh Ihan nhay cam voI caI moI nhu Ihe IhaI dang
quy, dang Iran Irong bIeI chung nao. Sau nhung
chuye n cng ca n, ng da dang Ien vua Tu Du c ba n
Cng cuc Iu cuong Iu IrI o nuoc ngoaI ma ng
da nhoc cng Iim hIeu, nhan xeI va ghI chep IaI.
Neu vua II Irong IrIeu nghIem Iuc doc va ruI ra
nhung kInh nghIem can IhIeI de ap dung Ihi hay
bIe I bao nhIeu. Ra I IIe c, do c xong van ba n na y, Tu
Duc ch phe may chu Chuyen nI cac Iuu gIu(!).
Nam 1866, khI duoc cu Iam BIen Iy b H, Dang
Huy Tru da co sa ng kIe n xIn nha vua Iha nh Ia p Ty
Binh Chua n Ia I Ha N I. Co Ihe ghI nha n day Ia m I
bIen phap Ich cuc duoI IrIeu Nguyen nham chan
chnh cng Ihuong nghIep nuoc nha. Ty nay co
nhIem vu kInh doanh bun ban, gay dung IaI
chnh cho quc gIa; mo nhIeu hIeu bun (nhu Lac
Thanh, Lac SInh, Lac Duc DIem...) o Ha NI; gIao
va dang Iren cac bao o Quang Dng nhu NInn
qu)cn no, Tong tIuong Io no, In cong no...
Nha bao Thuong ChI da dIch IaI va cho In Iren
Nnn IIong tn cI s 32 (1920):
... Nga y 18, Ia cu ng vo I ba n Ia xu ng Ha I Pho ng,
nhan co hI ay Ia co dI xem cac kIeu mau Iau cua
cng Iy Bach ThaI, nen Ia moI dInh ch dI den Ian
noI de xem xeI Ihu caI su nghIep ca cng Iy ay ra
Iam sao.
NguoI ban dua Ia den nha may cng Iy Bach
ThaI; Irong cng Iy ay van co nhIeu nguoI Trung
Hoa Ia Iam cng. Luc vao den noI Ihi Iay mI
nguoI Irong bon Hoa cng Iam Ihng ngn, chu
kha ch mu ng ma I nhau r I, Ia mo I ba y Io IaI y , chu
nhan Ia nh y r I cho nguo I nha dua Ia dI xem cng
xuo ng, Iu c de n noI Ihi Iha y co m I nguo I gIa m d c
du ng sa n do n Ia o cu a, cha c ha n chu da du ng dIe n
IhoaI ma Ihng bao Iruoc.
Ke xung gIa m d c xuo ng a y cu ng Ia I Ia nguo I An
Nam Ien Ia Nguyen Van Phuc, khng he dI du hoc
nuo c ngoa I, ma cu ng khng co ba ng ca p I I nghIe p
o Iruo ng cng nghe na o ca , ma Irong Iay IInh nghe
Iho, Iam gIam dc duoc mI xuong may.
Nguyen quan dua Ia dI xem khap Irong xuong,
khI ba y gIo du ng 9 gIo ruo I, nhan cng duong Ia m
Iung, Iho Ihuyen uoc duoc S00 nguoI, may moc
uoc duoc ba bn chuc b, may bao, may IIen, Io
na u, khng IhIe u Ihu c gi, Irong xuo ng xe p da I Iha I
Ia chnh dn.
CHIA SNG XI BC KY
Cng Iy Bach ThaI da huy dng gan 800 cng
nhan Iam Iau Binh Chuan. Luc baI Iay vao Iam
cu ng Ia Iu c cu c ChIe n Iranh The gIo I Ia n Ihu Nha I
sa p ke I Ihu c. Nuo c Pha p dang IhoI Iho p Irong cu c
chIen, vi Ihe hang hoa sang Dng Duong Iro nen
khan hIem. NhIeu maI hang khng du cung cap
cho IhI Iruong. Trong ky IhuaI dong Iau raI can
dInh Ian rIve, buIoong... nhung nay mua khng
co . ChIe n Iranh dang n ra, ha ng ho a Iu Pha p de n
Dng Duong bI a ch Ia c. Nguyen IIe u IhIe u be IhIe u
beI. Nhung Irong caI kho IaI Io caI khn. May mo
Irong sa ch ky Ihua I, ng Phu c cu ng ca c Iay Iho gIo I
nghe che Iao ra may san xuaI hang IoaI! Hau heI
ca c va I du ng de va n ha nh Ia u de u duo c che Ia o Ia I
day. Ho du c Iun ca n I hoI, khung ma y v.v... Theo
Inh Ioa n cu a ng Phu c, Ia u Binh Chua n duo c IhIe I
ke Ioan bang saI Ihep, daI 46m, rng 7,2m, sau
3,6m, haI cI Iruc, mI cI nang 10 Ian, Irong IaI
600 Ian, dng co hoI nuoc 400 ma Iuc, van Ic 8
haI Iy,gIo. Va ho da Iam dung nhu Ihe.
De co Ihe hinh dung ra khng kh Ia m vIe c Irong
nha may cua Bach ThaI BuoI, Ia hay doc IaI baI ky
su cua ng Quan Duc Nhan nguoI Hoa. BaI nay
duoc vIeI sau khI khI Iau Binh Chuan da ha Ihuy
moI nguoI, ngay Irong nha xuong, Ia Ihay co ghI
mI cau noI Iru danh cua Bach ThaI BuoI: Truoc
kIa Ia canh Iranh voI cac Hoa Ihuong Iren maI
sng, Iu nay Iro dI Ia Ia I ca nh Iranh vo I ca c Ia u be
Iren ma I bIe n. ng Quan Du c Nhan nha n xe I: I!
LoI ay chang hoa ra Ia IoI khoa Iruong Iam u.
Nhung ma ca I ch IIe n Ihu cu a nguo I An Nam cu ng
dang khen vay.
Sau gan haI nam Iao Iam nhoc Ir, nhung nguoI
Iho IaI hoa VIeI Nam da hoan Ihanh Iau Binh
Chuan mI cach xuaI sac. VIec Iam cua cng Iy
Ba ch Tha I da khIe n ba o ch duong Iho I khng ngo I
IoI khen ngoI. Chang han, bao Ic\c Icononquc
dc I IndocInc (1919) co doa n vIe I: Dang Iho I ky
khung hoang ma mI hang Iu nhan ban xu dong
duoc nhung con Iau Iam co nhu vay, Irong khI
moI Ihu deu IhIeu Ihn, saI Ihep daI kInh khung
va ch bang vn Iu co, khng mIen gIam Ihue,
khng du a va o nha nuo c, cha ng ca u ca nh aI, cu ng
cha ng co m I chu I hoI huo ng Ia I Iro na o, ha ng na y
Iu xoay xo Iheo cach cua minh voI mun van n
Iuc, da chung Io, hon moI IoI Ie, suc sng va su
IhInh vuong cua no.
Cang HaI Phong duoc vInh du Ia noI chung kIen
ngay ha Ihuy cua Iau Binh Chuan. Do Ia ngay
7.9.1919 danh dau mI su kIen Irong daI cua
nganh cng nghIep duong Ihuy VIeI Nam, Ia hinh
anh Iuong Irung cho IIong tn o cIn n Iung
tIuong tuo ng, co do ng tIu c ngIc cua gIoI
Ta dI xem khap cac b phan o Irong xuong rI
Ihi Nguyen quan IaI dua Ia ra o dang Iruoc xuong
xem cac Iau va xem cac cu dong Iau voI caI da
chua Iau.
Nam nay Irong xuong ay moI dong duoc mI
chIec Iau Ioan bang saI de chay be, daI Ien nI
CIunn, da Iam Ie ha Ihuy rI, ma nI b hay con
che Iao Irong xuong va duong Iruc haI chIec Iau
Ien Iren da de chua IaI: ChIec Hung An Ia Iau be
ma mua o Hng Kng dem ve dung, chIec InI
Tcn Hon ng Ia Ia u cu a cng Iy, de cha y Irong sng.
Cng nghIep nhu Ihe ke cung da Io IaI Iam ma
dc mI Iay nguoI An Nam kInh Iy nI, va IaI ch
dung nguoI ban xu dung gIam dc duoc vIec che
Iao, IhoI du bIeI caI Irinh d cua nguoI An Nam
ngay nay da Ien cao may buc rI.
Ta con nghe noI cng Iy Bach ThaI moI mua
Ihem mI chIec Iau 3.000 Ian o ben My nua de ve
chay sang u, My, NhaI va cac nuoc khac, xem
bay nhIeu cung du bIeI caI Ihuong nghIep cua ho
cung da co caI canh Iuong IIen hoa han rI.
Nhung Ihng IIn nay Ia chnh xac, Iuy nhIen,
cung can b sung Ihem mI chI IIeI nua. NgoaI
vIec da mua Ihem chIec Iau nang 3.000 Ian, Ihi
Bach ThaI BuoI con co du dInh mua Ihem chIec
Ia u cu a cng Iy Roque, nhung cng Iy na y do
chnh phu Pha p Iro ca p nen vIe c Ihuong Iuo ng ga p
nhIeu kho khan.
Ngay ay, de dng vIen IInh Ihan Iam vIec cua
Chng 8.
GIONG BIM
RA BIN ION
1ron Thng hoc phng chm, s| pHu lucn Vn Can da
nHc den v|ec toan cu d| |a| nHu mt nHa, keu o| dn ta
cHu tron noa| tHucn, nen Hoc Ho| de tn cucn |ao |uu
bun ban vc| quc te. NHun tucn do |a d|eu kHo kHn mun
trun kH| dn V|et dan mt c Ha| tron, tH| BacH 1Ha| Buc|
cH|nH |a nuc| kHn d|nH |am ducc bn nHun HanH dn
tHuc t|en cua m|nH.
doanh nghIe p Iu sa n dan I c nuo c nuo c Nam
Irong nhung nam dau Ihe ky XX. Ngay do, hang
ngan nguoI hIeu ky da den du. Lao ThInh da Ihay
maI Bach ThaI BuoI phaI bIeu dI IoI, sau do Dc
Iy MeIaIreau dap Iu.
Day Ia IhoI dIem IhIen ha In vInh Bach ThaI
BuoI Ia chua sng Bac Ky.
SI MNH CNG NG
Khng rIeng gi Bach ThaI BuoI dang Iam mua
Iam gIo Iren Ihuong Iruong ma cac nha Iu san
khac cung dang phaI IrIen nhanh. TaI Ha NI,
cng Iy Quang Hung Long bun hang nI, ngoaI
ho a nam 1907 s v n ch 3.000 d ng ma de n
nam 1920 da Iang voI Ien 200.000 dng; cng Iy
Vu Van An ngoaI vIec mo Ihem x nghIep nhum,
Iay hap Ien da... cung du vn mo Ihem nha may
bIa; x nghIep deI Luu Khanh Van, x nghIep Iheu
Truong Dinh Long cung mo rng san xuaI, Iang
Ihem cng nhan; Iuong Iu, nha may ep dau cua
cng Iy DInh Xuan MaI, nha may Iam vo hp Ich
Phong, hang nuoc mam Van Van, xuong cua Yen
My cua Nguyen Dinh Pham, hang xe cao su cua
Hung Ky, hang che TIen Long, Dng Luong... cung
co nhung buoc IIen b dang ke. Khng rIeng gi
Bac Ky ma IaI Nam Ky, Trung Ky cac nha Iu san
VIeI Nam cung dang quyeI IIeI nhoI Ien.
Trong bao cao cuI nam 1919 cua Phu Toan
quye n Dng Duong co doa n: Trong ca c gIo I nguo I
ban xu, dau dau cung Ihay caI y mun buoc Iheo
nen cng nghIep cua nguoI Phap va I chuc Iheo
Ie II hIen daI. Tren bao Ic\c Icononquc dc I
IndocInc (1921) ghI nhan: Nhung nguoI Phap xa
Bac Ky sau, bay nam nay quay Iro IaI se Ihay mI
su Ihay d I Io n. Ho da co nhu ng cu a ha ng I ng Ia y
o nhung ph sang Irong. MI Irong nhung nha In
kha nhaI o Ha NI Ia cua nguoI VIeI Nam.
Truoc su phaI IrIen nay, Bach ThaI BuoI Ia mI
Irong nha Iu san da phaI dng mI cuc canh
Iranh moI, du dI, quyeI IIeI dI voI cac chu Hoa
kIe u.
Theo nha su hoc Tran Huy LIeu: VoI su phaI
IrIe n ve kInh Ie , y Ihu c gIaI ca p cu ng na y no ma nh
me. MI Irong nhung bIeu hIen ro reI nhaI cua y
Ihuc Iu san dan Ic da Iruong Ihanh IhoI ky nay
Ia Iha I d cu a Iu sa n Ha N I d I vo I su che n e p cu a
Iu san Hoa kIeu va nguoI Phap. Trong phong Irao
va n d ng Ia y chay Hoa kIe u (chu ye u Ia Iu sa n Hoa
kIeu) o Ha NI nam 1919, ve khach quan cung co
ban Iay cua IuI Iu san Phap xuI gIuc, mI maI de
canh Iranh voI Iu san Hoa kIeu, mI maI de gay
chIa re chnh IrI gIua VIeI Nam va Trung Quc,
nhung can ban no van xuaI phaI Iu mau Ihuan ve
quye n Io I kInh Ie .
Nha su hoc Tran Van GIau khoI dau cho phong
Irao nay Ia Iu Nam Ky, do: Bao Icn dnn nn xu
(Ia TrIbune IndIgene) cua nhom Lap HIen BuI
Quang ChIeu, Nguyen Phu KhaI co dang mI buc
Ihu (cha c Ia gIa ma o) cu a m I Ien Ly ThIen na o do ;
Ihu nay Ia mI baI noI rang nguoI Hoa kIeu Ihoa
ma nguoI VIeI Nam. TIep Iheo buc Ihu do, duoI
maI goI Ia Irung Iap cua bon Phap, mI phong
Irao Iay chay cac chu n Ien ram r o SaI Gon,
r I day ra nhu m I Ia n Ihu c pha o de n Ha I Pho ng,
Ha NI va nhIeu Inh Iy khac nhu Nam DInh, Phu
Ly, ThaI Binh. Truyen don va bIeu Iinh raI Iu do
Irong m I xu chua he co Iu do ra I Iruye n don, hay
Iu do bIeu Iinh ngoaI ph. NguoI An Nam khng
chIu ga nh va ng dI d sng Ng nu a, Ha y Ia p cu a
hang, cua hIeu cua nguoI An Nam, do Ia nhung
khau hIeu duong IhoI, ro rang nhung khau hIeu
dac seI nI dung Iu san ma khng co I muI vI
pha n de , pha n phong... Ho c sInh, sInh vIen va con
cha u ca c nha Iu sa n Ha N I m I chIe u de n Ia p ho p
Ihanh nhom dng dao bIeu Iinh o ph Hang
Bum. Lam cuc xung dI nho xay ra. KhI Phap
Inh daI xong muc dch chIa re va so sInh ra maI
IraI Iu IrI an, chung baI dau baI may nguoI, xu an
may vu, Ihi phong Irao Iay chay IaI maI va may
cua IIem an vua moc, phan Ion cung Ian Iheo.
Trong bao cao chnh IrI cua Phu Toan quyen cuI
nam 1919, co nhung cau dang chu y:
Phong Irao Iay chay xay ra o SaI Gon nay, Iuy
no qua Iron no cung co y ngha rang Iu Iuong da
dI moI; moI day I nam Ihi nguoI Nam Ky chang
nhung khng Ihch ma con IaI so caI vIec bun
ban; bay gIo ho Ihay Ihuong maI Ia quan Irong
cho ho va ho can phaI c gang Iren caI huong
nay.
LaI co cau:
Nhung nguoI chu chI Irong vu Iay chay nay (o
Bac) noI chung Ia Ihuc vao hang Ihuong gIa gIau
co, hang Ihau khoan Ion, dac bIeI Ia cac ng
Nguyen Huu Vnh, Bach ThaI BuoI va ng Sen.
Do Ia Ian dau IIen cua Iu san VIeI Nam; khng
chng Phap ma chng Hoa kIeu!.
Qua Ihng IIn dang IIn cay nay, Ia Ihay du co
nhung han che, nhung qua phong Irao Iay chay,
gIaI cap Iu san VIeI Nam da baI dau y Ihuc duoc
vaI Iro cua minh Irong cng cuc chan hung nen
Ihuc nghIep nuoc nha. RIeng ca nhan Bach ThaI
BuoI da Iao ra haI su kIen. Thu nhaI, ng IIen
phong xuong Ien phong Irao Iay chay IaI Bac Ky,
keu goI nguoI VIeI Nam ung h nguoI VIeI Nam;
Ihu haI, ng da dong duoc Iau Binh Chuan ma y
ngha cua no Ihi Ia da bIeI.
VIec Iam nay khng ch nguoI VIeI, ma ngay ca
ca c da I gIa Iu ba n Hoa kIe u, Pha p kIe u cu ng pha I
nga non knh phuc, kIeng de...
Tu Iu c kho I nghIe p ch quanh qua n Iuye n duo ng
Ihuy Nam DInh Ha NI, Nam DInh Ben Thuy,
nay Iau be Bach ThaI BuoI da vuon den SaI Gon.
Ngay 29.8.1920 Ia chuyen xuaI phaI dau IIen cua
Iau Binh Chuan Iren Iuyen HaI Phong SaI Gon,
khI du ng Ia I Ia I Da Na ng duo c vua Ba o Da I kInh Iy
xu ng Iham va khen ngo I. Ta u Binh Chua n co n co
vInh du Ia chIec Iau do nguoI VIeI Nam san xuaI,
Ian dau IIen chay Iu HaI Phong vao SaI Gon. No
cap cang ngay 17.9.1920. Su kIen nay Iam nao
nu c IInh Iha n cu a gIo I kInh doanh Nam Ky , ho cho
duc bang dng Iang Iau Binh Chuan voI dong chu
cho I Io I Ia m ky nIe m: Ta ng Ia u Binh Chua n, chIe c
Iau VIeI Nam dau IIen IaI Cang SaI Gon.
MI Ihang, Iau Binh Chuan co haI chuyen dI Da
Nang, SaI Gon. GIa ve hanh khach HaI Phong Da
Nang, nguoI Tay phaI Ira 20 dng; nguoI VIeI re
hon, ng I Irong pho ng Ihoa ng ma I 1S d ng,nguo I,
nhung du ng Iren boong ch 6 d ng,nguo I. De n Sa I
Gon, gIa ve nguoI Tay 60 dng; nguoI VIeI ch
phan nua va dung Iren boong Ihi 20 dng,nguoI.
So voI cac Iau cua chu nguoI Phap Ihi gIa ve cua
Ia u na y re hon phan nu a. Ngoa I ra, ng Ia I IIe p Iu c
mo Ihem nhIe u Iuye n duo ng o Ba c Ky va ca c Iuye n
va n Ia I duo ng bIe n va Ia I nhIen khng ch du ng Ia I
o do .
Den Iuc nay moI nguoI da Ihay Bach ThaI BuoI
Ia nguoI co IaI quan Iy, du suc quan xuyen, dIeu
hanh cng vIec mI cach khoa hoc. KhI Iham
quan Iru so cua ng, nha bao Thuong ChI nhan
xeI: XeI caI cach ng xep vIec va dung nguoI IhoI
IhaI Ia chnh dn dau vao day. (Tru) so ng
nghIem nhIen nhu mI so nha nuoc khng khac
gi; s sach gIay ma Iam Iheo II Tay ca, ma Irong
ca ch du ng nguo I ca I vIe c Iho I co cham chuo c Iheo
II Tau. DI dao qua mI IuoI cac phong Irong so
cua ng o HaI Phong, coI IhaI co phong Ihe Iam;
bung ng chu, bung Ihu ky, phong gIu s kIem
IIen, phong phaI ve Iau, ch nay danh may chu,
ch kIa ban Inh, nguoI Iam chaI nch, khach IoI
Iap nap, khng Ioa Cng su Inh nao bang.
TINH THAN CNG I
Do bIeI cach I chuc hop Iy, khoa hoc nen du
ba n Iram cng nga n vIe c, ng va n du su c mo r ng
sang nhIe u Inh vu c kInh doanh. M I vIe c Ia m IIeu
bIeu nhaI cho su nhanh nhay va Ihuc IhoI nhaI
cua ng Ia dau Iu vao Inh vuc In an, bao ch va
Iham gIa va o ca c co quan quye n Iu c cu a nha nuo c.
Day chnh Ia neI moI Ihe hIen ban Inh chnh IrI,
va su hIeu bIeI cua Iu san VIeI Nam Irong cng
cu c da u Iranh. Ho ca n co IIe ng no I chnh Ihu c Ia I
nghI Iruo ng, Ia I h I d ng Ihu c dIa, vIe n dan bIe u
cung nhu Irong hI dng Ihanh ph; can co co
quan ngn Iuan h Iro, bao ve quyen IoI cho cng
cuc kInh doanh cua chnh minh va gIoI cua
minh. Bach ThaI BuoI da buoc chan vao Iang bao
Irong Iho I dIe m na y.
Tao mI buoc chuan bI cho cng vIec moI me
nay, Iruoc heI ng mo nha In. Ban dau ng bo ra
s IIen khng I Ia 30.000 dng de xay dung nha
In Dng KInh an quan (ImprImerIe TonkInoIse).
Sau, nha n Iha y su da u Iu a y va n chua du su c
canh Iranh voI nha In IIeng Iam khac nhu VIen
Dng (IDLO), Nordemann... nen ng ma nh da n
xuaI Ihem 20.000 dng nua Irang bI Ihem may
moc. VoI co ngoI d s nay, ng gIao nguoI em re
Ia Le Van Phuc quan Iy. Dng KInh an quan Iro
Ihanh mI Irong nhung nha In Ion va ra doI som
nhaI IaI Ha NI. Su ra doI cua mI IoaI nha In Iuc
ba y gIo da hinh Iha nh m I Io p cng nhan mo I ma
Irong dan gIan co cau dua:
Tong xn cu tuong n ong Inn
Icn gnn tI n tonn tIo n!
KhI co nha In Irong Iay, ng baI dau buoc sang
Inh vuc Ihng Ian bao ch. VoI mong mun gop
phan Irong vIec nang cao dan Ir, c dng cho
phong Irao Ihuc nghIep va bao ve quyen IoI cho
nen cng Ihuong VIeI Nam, ng xIn phep chnh
phu ra Io IIn Ion nInt no. To bao nay s 1
phaI hanh vao ngay 1S.7.1921, Ioa soan va IrI su
o 82 ph Hang GaI (Ha NI), phaI hanh duoc
1.7S1 s, dinh ban vao ngay 31.8.1927. Cung voI
TIuc ngIc dnn no, Hn TInnI ngo no, Iong
IIn, Nong-cong-tIuong no Ihi Iuc do IIn Ion
nInt no cua ng Ia mI Irong nam Io bao phaI
hanh hang ngay.
KhI khao saI Io bao nay Ia Ihay no khng co su
ba o Iro ve Ia I chnh cu a chnh quye n; nhu ng nhan
vaI co khuynh huong Ich cuc nhu Hoang Tch
Chu, D Than... da nhan Irach nhIem chu buI, Iro
bu I de dIe u ha nh. Ba ch Tha I Buo I khng nga n nga I
noI ro In ch, muc dch Io bao nay: MI Ia gIup
dng bao Ia Iu khaI hoa, day bao Ian nhau... mo
mang con duo ng Ihu c nghIe p. HaI Ia gIa I ba y cu ng
Chnh phu ba o h nhu ng yeu ca u IhIe I Ihu c, chnh
dang cua quc dan. Ba Ia dIen gIaI nhung y kIen,
nhu ng Io I ch, Ia c ha I cu a ca c cng vIe c Chnh phu
dang Iam....
Ky Ia Ihay cho ban Inh cua Bach ThaI BuoI. DoI
nguoI ch Iam duoc nhung vIec nhu Iren, ke ra da
Ia mI su phI Ihuong. Nhung khng haI Iong voI
nhung gi da co, ng con Ihe hIen y ch IIen Ihu
Iha I khu ng khIe p. Vo I Ia m nhin cu a m I nguo I da y
dan kInh nghIem Iren Ihuong Iruong, ng da y
Ihuc mo rng nhIeu Inh vuc kInh doanh. Khng
ch Iam bao, Iap nha In ma ng con Iham gIa khaI
Ihac mo Ihan. Tru so Cng Iy Ihan cua Bach ThaI
Buo I o Ha I Pho ng na m Iren da I I mang Ien d d c
AmIraI de BeaumonI (nay Ia ph DInh TIen
Hoang).
Tu nam 1921, ng da dau Iu khaI Ihac haI mo
AngIoan va Cadp, voI mI Iuyen duong saI cho
Ihan daI 3km, san Iuong hang nam Ien den 3.000
Ian. Nam 192S, ng con mua Ihem haI mo B Cho
va Yen Tho , I ng c ng 1.924 ha va Ia m Ihem Iuye n
duo ng sa I da I S,Skm. Ngoa I ra, ng co n chung v n
voI nha Iu san Le ThI Toan khaI Ihac 4S0 ha o
Quang Yen, hang nam san xuaI duoc 9.S00 Ian...
Cung voI nhung cng vIec Iren, cng vIec kInh
doanh Ia u Ihu y cu a ng cu ng dang an nen Ia m ra.
M I dIp may de n vo I Ba ch Tha I Buo I Ia Iu c Iru ng
Ihau chIec Iau mang Ien Ioan quyen AIberI
SarrauI, do xuong Ba Son (SaI Gon) dong. Tau nay
daI 8S Ihuoc, rng 12 Ihuoc, suc cho 3.300 Ian,
Irong Iuong 6.000 Ian, van Ic 12 haI Iy,gIo, cng
suc 12O ma Iuc, co bn kho cho hang, nam Iruc
bc do hang.
Ta I sao chIe c Ia u hIe n da I Iho I do duo c mang Ien
na y7
Tu nam 1887, Tng Ihng Phap chnh Ihuc ky
sac Ienh quy dInh quyen Iuc Toan quyen Dng
Duong, Inh den nam 194S keI Ihuc vaI Iro cua
chnh phu Phap IaI Dng Duong co IaI ca 33
chuc sac Ihuc dan gIu chuc vu Toan quyen hoac
Quyen Toan quyen. AIberI SarrauI co haI Ian gIu
chuc vu quan Irong nay vao nam 19111914 va
nam 1916 1919. Y Ia mI Irong nhung muc IIeu
a m sa I cu a ca c da ng ca ch ma ng VIe I Nam. T chu c
VIeI Nam Quang phuc hI cua cu Phan BI Chau
nam 1912 Iung phaI Nguyen HaI Than ve nuoc
ne m bom gIe I y, Iu c y du Ie xuo ng danh Ia I Iruo ng
IhI Nam DInh, nhung do chan chu, IhIeu quyeI
doan nen Nguyen HaI Than da khng hoan Ihanh
nhIem vu.
Qua Io IIn Ion nInt no, Ia bIeI khI co chIec
Iau AIberI SarrauI, Bach ThaI BuoI Inh Ioan ke
hoach: Lay SaI Gon Iam Iru so cho Iau IaI gao va
ha ng ho a dI PhI Lua I Tan, Io I PhI Lua I Tan do ga o,
rI IaI xep cac Ihu hang Iap hoa cua Hoa Ky IaI
ban xu dI bun ban IaI Huong Cang va Thuong
HaI... O Thuong HaI va Huong Cang xep cac Ihu
hang hoa haI noI do ve HaI Phong, Iu HaI Phong
ve Nam Ky... dI qua coI VIen Dng ma khng ch
nao den nI phaI cho Iau chay khng ca (s bao
ra ngay 18.2.1921). Tu ngay 1.6.1922, Iau AIberI
SarrauI da khoI hanh chuyen dau dI Trung Quc
va NhaI Ban. Cac Iau cua ng Ian IuoI co maI IaI
ben cac noI nhu Thuong HaI, Huong Cang, ThIen
Tan, Han Khau, n D, PhI LuaI Tan, Tan GIa Ba...
Du sng voI khaI vong vuoI daI duong, nhung y
Ihuc phuc vu cng dng van Iun am Irong Iam
Ihuc cua ng.
Truoc day, nguoI Phap da Iam duong xe Iua Iu
Cam GIang ve den Phu NInh GIang va Ke SaI,
khng dem IaI IoI nhuan bao nhIeu. Nhung Bach
ThaI BuoI IaI co caI nhin khac. La nguoI xng xao
va bam saI Ihuc dIa, ng cho rang neu mo mI
duo ng xe Iu a Iu Nam DInh ra Ha I Pho ng, qua Tha I
Binh Ihi se Ihanh cng hon vi Nam DInh ThaI
Binh Ia vung daI Iru phu, dan cu dng duc. Hon
nu a, ng ngh ra ng co Ihem nhIe u Iuye n duo ng Ihi
vIe c dI Ia I cu a nguo I dan se Ihua n IIe n hon. Vi Ihe ,
Irong IhoI gIan nay, du dang Iung hoanh ngang
doc Iren duong Ihuy, nhung ng van dau Iu Iam
Ihem duo ng xe Iu a. VIe c Ia m na y se khIe n s Iuo ng
khach dI Iau Ihuy cua ng I dI, nhung ng khng
Ioan Inh su IhIeI hon ay.
Nhan chung duong IhoI Ia nha bao Thuong ChI
da danh gIa dung: Dau Bach ThaI BuoI Inh rIeng
vIec cua ng ma Ihuc Ia muu vIec cng ch vay.
Nhung nha doanh nghIep Ion ma gIup duoc cho
nuoc minh phu cuong cung Ia nhu Ihe ca. NguoI
Ia pham muu vIec gi Io Ion, bIeI Irng rng Inh
xa, Ihi bao gIo su Io I ch cu ng ph ca p duo c nhIe u
nguoI, khng ch IoI rIeng mI minh minh; co Ihe
Iay caI cng Ie rang pham vIec gi co IoI cho nhIeu
nguoI moI IhaI Ia IoI cho minh, neu khng IoI cho
nguoI khac, hoac In haI cho nguoI Ia, Ihi dau
minh co Io I Ihi ca I Io I do cu ng khng be n. Xua nay
nhu ng nguo I bun ba n Io nhu ng Ba ch Tha I Buo I,
deu Ia nhung nguoI hIeu caI cng Ie ay va bIeI
Irng rng Inh xa ca.
Chng 9.
IHIT CII
O THIONG TRIONG
ua nH|eu b|en dn ||cH su, dc b|et |a nHun cH|nH sacH cHen
ep k|nH Hoan cua tHuc dn nHm bop cHet nHun nHa k|nH
doanH |cn cua V|et Nam da dy BacH 1Ha| Buc| vao mt Hem
cut vc| dy ry H|em nuy. NHun HanH dn v| nH|a cua n
d| vc| pHon trao dn tc, nHun dn tHa| kHuyen kH|cH v|ec
Hoc Ho| nHm nn cao dn tr| cua n |a| can |am bn |on
cH|nH quyen bao H.
SONG GIO THOI CIC
Dem da khuya. Tren ne n Iro I xanh Iha m mo c Ien
nhung vi sao chI chI. GIo Iu sng Cam IhI vao
nhu mang Iheo ca muI muI man. Cay Ia xao xac
ngoaI san. Bach ThaI BuoI van nghIeng dau xung
Irang gIay. Cay buI Iren Iay ng chay daI nhung
dong chu Ihang Ihan, duI khoaI. ng Iap Irung
suy ngh, dang Inh Ioan nhung s IIeu can IhIeI
Irong vIec kInh doanh. Bng co IIeng goI Ihang
Ih I:
ng I! Thang Tu cheI rI!
ng gIaI minh va Ihay Ianh ca xuong sng!
Tuong nhu nuI sap Iruoc maI. Bao nhIeu ky vong
vao cau con IraI da Ian Iheo may khoI. Nhung rI
ng dIem Inh IaI ngay. Quay IaI Ihay vo dang suI
suI khoc va dua cho ng buc dIen In. ng IIec
maI doc. Xong, khng noI khng rang gi ca, ng
mo hc Iu nem buc dIen In vao do rI cam cuI
Ia m IIe p cng vIe c.
Vay Ia xong!
ng Iac IuoI nhu khng co chuyen gi. Truoc IIn
caI cheI cua cau con IraI, nhung ng khng may
may xuc dng7
TaI sao7
Chuye n ra ng, m I Irong nhu ng ba c Iu c nho Iu ng
Iay nhaI cua phong Irao Dng du Ia cu Nguyen
Thuong HIen. Sau khI phong Irao bI dan ap, cu
Ir n sang Nha I Ba n, Trung Qu c... hoa I d ng Irong
I chu c VIe I Nam Quang Phu c h I cu a cu Phan B I
Chau. Cam phuc y ch va IInh Ihan qua cam cua
mI ch s dang bn ba vi vIec nuoc, Bach ThaI
BuoI da dem con IraI Ihu haI cua cu Ia Nguyen
Thuong Khoa dem ve nuI, cho an hoc.
KhI co dIeu kIen Ihuan IoI, ng da cho con IraI
minh Bach ThaI Tu va Khoa du hoc o Phap.
Truoc ngay xung Iau vIen duong dI xa, ng bao
ca haI vao Irong phong Iam vIec, dua Io gIay va
bao ghI ra nhung uoc nguyen sau khI hoc Ihanh
IaI. Ca haI cung vIeI va cung hua voI ng bao
nhIeu dIe u I I de p, bao nhIeu du Inh Irong Iuong
IaI. Nhung rI khI sang Phap, Tu khng gIu duoc
IoI, khng cham Io hoc Iap, ch choI boI Ieu Ing.
ng vIeI Ihu khuyen ran maI cung khng duoc.
Chnh vi Ihe, du Iuc chua nhan duoc IIn nay Ihi
ng cu ng xem nhu Tu da che I. S ng nhu Ihe ,
khng co y ch vuon Ien de hoan IhIen ban Ihan
minh Ihi cheI dI van hon. ng Iac IuoI...
Luc nay, cng vIec kInh doanh dang de nang
Iren vaI ng.
Tha I ra, Irong nhu ng Iha ng nam na y, khng
rIeng gi Ba ch Tha I Buo I ma ca gIo I Iu sa n VIe I Nam
dang pha I d I pho vo I su che n e p cu a chnh quye n
Ihuc dan. Chung quyeI khng de cho nguoI VIeI
Ihanh cng, Ian IuoI Iren Ihuong Iruong. Su gIau
co cu a nguo I ba n xu ch dem Ia I ba I n cho ne n an
nInh Ia I Dng Duong. Cu nhin ca c phong Ira o yeu
nuoc dang nI Ien Ihi ro. Chang han, Irong phong
Irao Dng du do cu Phan BI Chau khoI xuong,
khng rIeng gi Nam Ky, Trung Ky ma ngay ca Bac
Ky cung vay. Lop Ihanh nIen Irn ra nuoc ngoaI
hau heI deu duoc su IaI Iro, gIup do cua cac dIa
chu gIau co, cua cac Iay Iu san co IInh Ihan aI
quc dang Iam an phaI daI. Khng nhung Ihe ho
con b maI, Ien IuI ung h kInh ph cho cac hI
kn dang hoaI dng Irong va ngoaI nuoc.
Su pha I IrIe n ve kInh Ie da da n de n su y Ihu c ve
chnh IrI, day Ia mI dac dIem cua xa hI duong
IhoI ma chnh quyen Ihuc dan Phap da nhin Ihay.
NhIe u hoa I d ng chnh IrI sI n I dang dIe n ra, de
cuI cung se Ia su Ihanh Iap chnh dang cua cac
gIaI cap. Cho du Inh chaI gIaI cap co khac nhau,
Ihi ho cung co muc IIeu Ihng nhaI Iruoc maI Ia
danh d gIaI cap Ihng IrI ra khoI daI nuoc ho.
Nam 1926, sau khI Iu Phap ve nuoc duoc I Iau,
cu Phan Chau TrInh maI IaI SaI Gon. Du Ihuc dan
n Iuc, Iim moI cach ngan chan nhung dam Iang
cu a cu va n Iro Iha nh qu c Iang, nha m bIe u duong
IInh Ihan dan Ic, Iinh cam dI voI non sng daI
nuo c. H so Iheo do I cu a ma I Iha m Pha p cho bIe I,
Irong da m cng nhan, Iho Ihuye n cu a cng Iy
Bach ThaI da co nguoI Iham gIa. Cu Ihe, Ihay maI
nhung nguoI Iho cua hang Iau Bach ThaI BuoI o
Nam DInh, anh Tran Quang Tang (Iuc Khng) da
vIeng cu Phan cau dI:
Tu) dcu Tn) Ho nInt
Honn tnI quoc dnn Ion
(Ngay Iruy dIeu Tay H
Thuc Inh hn quc dan)
Vi Ihe ngoaI vIec dan ap, baI bo nhung nguoI
Iham gIa chnh IrI Ihi pha I IrIe I IIeu su Io n da y cu a
Iu san VIeI Nam.
Cng Iy Bach ThaI dang bI Ihuc dan Iim moI
ca ch che n e p. Nam cu Phan ma I cu ng Ia nam cng
Iy Bach ThaI gap nhIeu kho khan.
Chua ro vi Iy do gi, chIec Iau An Nam cho 1S0
Ian xI mang bI chim, gay IhIeI haI uoc Inh Ien
den 60 nghin dng. Da Ihe, Ihuc dan Phap con
nghI ngo cng Iy cua ng co dnh dang den I
chuc cua VIeI Nam Quc dan dang, du chung cu
raI mong manh.
Ngay sau khI Ihanh Iap vao dem 2S.12.1927, de
Ia o IIe ng vang Irong qu c dan, VIe I Nam Qu c dan
dang quyeI dInh am saI Ien BazIn mI Ien Ihuc
dan cao gIa, kheI IIeng Ian ac chuyen m phu dI
Tan The GIoI. No phaI den II. ChIeu 30 TeI nam
Mau Thin (1929), khI chIec hoI bong In hIeu
HoIchkIss son ma u bIeu royaI vu a ve de n Iruo c nha
rIeng IaI s 110 cho Hm (nay ph Hue Ha NI),
BazIn chua kIp roI khoI xe Ihi co haI Ihanh nIen
buoc den. Ho mac u phuc, dau dI mu n sang
Irong co dang dap cua nguoI Ir Ihuc. MI nguoI
IIch su cuI vao Irong xe va noI bang IIeng Phap:
Thua ng, co Ia Ihu cu a m I nguo I quen gu I cho
ng.
Han nhu may ngac nhIen nhung van cam Ia
Ihu. Han vua IIec nhin ch Ien guI Ia Hang bun
Bach ThaI BuoI va mo Ihu ra doc Ihuc chaI day
Ia ban cao Irang danh cho han Iap Iuc mI
Ihanh nIen da ruI sung ra ban ngay vao dau!
CaI cheI cua BazIn, Ihuc dan hoang hI, kInh so
bao nhIeu Ihi quc dan vuI suong, ha he bay
nhIeu. Ten bun nguo I da de n I I dch da ng. Ch
voI bia Ihu cua cng Iy Bach ThaI con de IaI hIen
Iruong, nen du bon maI Iham du khng Ihe ghep
II ng, nhung cung gay nhIeu kho de.
Con duong Iam an cua cng Iy Bach ThaI cang
kho khan hon.
Su kho khan na y co n do a nh huo ng Ia n kh c cu a
cuc khung hoang kInh Ie Ihe gIoI. Tu nam 1929,
cuc khung hoang nay baI dau Iu nuoc My, rI
nhanh chong Iran ra khap Ihe gIoI Iu ban. TaI
nhIen nen kInh Ie Dng Duong cung khng Ihe
dung ngoaI. BI Iham hon nua, noI nhu nha su hoc
Tran Van GIau: Dng Duong IaI phaI ganh mI
phan ganh nang IaI haI khung hoang kInh Ie cua
Phap. Dng Duong Ia xu nng nghIep, dc canh
nen IaI hoa khung hoang IaI cang ghe gom. Ghe
gom hon nua Ia vi o day, muc sng cua nhan dan
da qua Ihap Iu Iau, nay IaI xung den cung d, va
qua n chu ng Ihi hoa n Ioa n khng co m I chu I Iu do
dan chu nao de doan keI, de dau Iranh gIam boI
su Ihng kh cua minh.
M I Ioa I nha Iu sa n VIe I Nam chIu Ia c d ng ma nh
me cu a khu ng hoa ng kInh Ie Ihe gIo I Irong nhu ng
nam 19291933; va su chen ep bang nhIeu Ihu
doan cua Ihuc dan Phap da dan den pha san. Nha
su hoc Tran Van GIau cung cho bIeI: Bach ThaI
BuoI bI Phap canh Iranh va pha hoaI den nI Iau
bI dam, baI Ihan bI baI nghIep. Cng Iy san xuaI
dIen Le PhaI An, Phan Tung Long cuI cung da bI
sap nhap vao cng Iy Phap Le Sud IndochInoIs
IndusIrIeI; cac cng so co Iuc bI cam khng duoc
du ng son cu a Nguye n Son Ha ; VIe I Nam ngan
hang ruI cuc bI Ihu huI vao Ngan hang Dng
Duong....
Thuc dan quyeI danh guc su IrI day cua mI
Ia ng Io p Iu sa n dan I c VIe I Nam vu a mo I ngoI Ien
ch Irong vong muoI nam Iro IaI day.
Khng con cach dung vung Iruoc su canh Iranh
da nhum mau sac chnh IrI, cng Iy Bach ThaI
Iuyen b pha san. Do Ia ngay 4.S.1929. Day mI
cach ruI IuI kIp IhoI khoI san choI, khng Ihe
cha n chu duo c nu a. Su cha n chu Irong Iruo ng ho p
nay khng Ihe cuu van duoc Iinh Ihe, Iham ch
con sa Iay Ie haI hon.
Toa n b Ia I sa n Ia m an, cha I chIu da nh du m cu a
ng Irong vong haI muoI nam da phaI ban IaI cho
dI Ihu Ia Cng Iy van IaI sng bIen Dng Duong
do I.Sauvage Iam chu voI gIa 630.000 dng.
Du vay, mI Ian nua, Ia IaI Ihay va kham phuc
nghI Iuc phI Ihuong cua Bach ThaI BuoI khI ng
dung cam dI IaI nhung buoc dau. Khng nan ch.
Khng bo cuc nua chung.
KHAT VONG TRM NM:
KT NI NGIOI VIT!
VoI Ioan b s vn dang nam Irong Iay, Bach
ThaI BuoI nhanh chong Iim huong dI moI. ng
chuyen huong Iap Irung dau Iu khaI Ihac mo ma
ng da Iham gIa Iu nam 1921.
Trong nhung ngay nay, IhoI gIan dI voI ng Ia
vang bac. ng khng cho phep minh duoc ngh
ngoI. Trong Iho I kho a bIe u cu a ng khng co nga y
chu nhaI, ngay ngh Ie, ngay TeI. Du dang mang
Irong nguoI can benh bI Ie nua nguoI, nhung suc
Iam vIec cua ng van gIu phong d nhu IhoI IraI
Irang. LIch Iam vIec cua ng sI sao, khng mI
IhoI gIan nao ranh rI. Mac dau bI benh IIm nang,
bac s khuyen ng nen danh nhIeu IhoI gIan IInh
duong, nhung ng khng nghe IoI. Tham ch, Iuc
nha Iu san Nguyen Huu Thu Ihng gIa voI ng
qua doI, vi qua say me voI cng vIec, ng dan
Ihu ky Ia Iu c na o sa p de n gIo Ihi ba o cho ng bIe I.
Tu Iuc Ihu ky bao xong, ng moI dung day quan
ao chnh Ie va khI den noI Ihi xe Iang da dI mI
quang xa...
Quye I vu c da y su s ng co n cu a cng Iy khaI Iha c
mo, ng Ihuc hIen chnh sach san dau nguoI
nham Ihu huI nhan IaI. Ve chuyen vIen ky IhuaI,
ng cho nguoI sang Phap ky hop dng voI sInh
vIen I I nghIe p Ioa I gIo I ve chuyen nga nh ha m mo ;
ky hop dng voI chuyen vIen nuoc ngoaI vao Iam
sep mo... The hIen nhIeu su nang dng, Ioan Iam
Ioan y Iren Inh vuc moI nen ng gaI haI duoc
Iha nh cng da ng ke . Sa n pha m Ihan cu a ng
khng nhung IIeu Ihu manh o Irong nuoc ma con
xuaI khau sang ca IhI Iruong Phap, NhaI... Vo I
kInh nghIem Iung IraI, IIch Iam Iren Ihuong
Iruong, ng bIeI cng Iy minh con phaI n Iuc
nhIeu hon nua. Neu khng, ve Iau daI kho canh
Iranh nI voI Cng Iy Than mo Bac Ky SICT
(SocIe Ie IrancaIse des Charboneges du TonKIn) cu a
Phap co quy m khaI Ihac Ihan Ion nhaI Dng
Duong.
Cng vIe c dang IIe n ha nh m I ca ch kha n Iruong
Ihi ngay 22.7.1932 Bach ThaI BuoI Ien con dau
IIm du d I. LInh Inh ba o Iruo c co m I dIe u khng
hay dang dan dan den. Du dang ngheI Iho nhung
ng con kIp mo maI nhin qua cac bang hIeu cua
Iau cua nguoI Hoa, nguoI Phap dang Ireo Irong
phong. Chao I! Chung Ich cua mI IhoI Iung Iay
van con uy nghI va dem IaI cho ng mI nIem IIn,
mI suc manh Ia Ihuong. ng mm cuoI. MI nu
cuo I ma n nguye n. Nhu nu cuo I cu a nguo I Ihu y Ihu
Iro ve ben bo binh yen sau nhung ngay xng pha
song gIo Irung duong. Lay heI suc binh sInh, ng
da n do ca c con va nhu ng nguo I Iam phu c Iu ng ga n
bo:
Ta co n pha I pha n da u de cho ngo n co cu a cng
Iy nguo I VIe I Nam Ia pha I pho I Iren nam chau b n
bIen, de ca Ihe gIoI bIeI den IaI Ir cua con nguoI
VIeI Nam.
Tran IrI xong dIeu Iam huyeI nhaI, Bach ThaI
BuoI xuI Iay nham maI. Con nguoI IIen phong
Iren con duo ng cha n hung Ihuong Iruo ng, c
dng Ihuc nghIep, IIeu bIeu cho cua gIoI doanh
nghIe p Iu sa n dan I c nuo c Nam Irong nhu ng
nam dau Ihe ky XX da ve coI IhIen Ihu, Iho S8
xuan. Ngay 28.7.1932 ng duoc an Iang IaI so mo
Ihan B Cho (Quang Yen), gan nuI Yen Tu cach
HaI Phong chung nam chuc cay s.
Thuong IIec Bach ThaI BuoI, nhIeu Ir Ihuc,
doanh nhan ba y gIo da ba y Io nIe m ca m phu c sau
sac. ng HI Iruong HI khaI Tr TIen Duc da doc
dIeu van: ng Ia mI nha Ihuc nghIep nhung raI
nhIeI Ihanh ve cac cng vIec xa hI. Pham cng
cuc gi Io ra caI ngha doan Ihe, caI ch hop quan
cua nguoI minh, ng cung sI sang ma Ian Ihanh.
ng mun cho nguoI Nam Ia cung bIeI hI hop
nhau de muu Inh nhung vIec cng ch nhu nguoI
cac nuoc, khoI mang IIeng Ia mI dan Ic roI rac,
khng bIeI Iuong Ihan Iuong aI voI nhau. BoI Ihe
nen khI may anh em dng ch ban mun Iap mI
caI doan Ihe Ion de IIeu bIeu cho quc dan, ng
vuI ve nhan IoI ngay, va IIen xuaI IaI xuaI Iuc, c
dng cho Ihanh...
Nuoc Nam Ia van mang IIeng Ia mI nuoc van
nhuo c, khng du Iu ca ch ra ca nh Iranh vo I ca I do I
Ihuc nghIep nay. ng dem caI IaI doanh nghIep,
caI ch kIen gan ma Io cho IhIen ha bIeI rang An
Nam cung co nguoI co Ir khn, co nghI Iuc, kInh
Iy duo c nhu ng su nghIe p Io n ve cng Ihuong,
cha ng ke m gi nguo I ngoa I. Ma ng Ia m duo c Iha nh
cng, khIen cho IhIen ha phaI phuc.
CaI su nghIep kInh doanh cua ng, caI nhan
ca ch gan go c ma nh ba o cu a ng, ca I du c Inh kIen
nhan can cu cua ng Ihuc dang Iam guong cho
quc dan noI Iheo.
Nhung dang phuc hon Ia caI ch kh cua ng, vi
ng khng pha I Ia nha doanh nghIe p Ihuo ng. ng
Ihu y chung va n mang na ng m I Ia m Io ng vi nuo c,
vi noI, aI bIeI ng cung phaI cng nhan nhu vay.
Cho nen hau Ihe binh Inh ma xeI IaI cng
nghIep cua ng, IaI khng ngan ngaI ma phe mI
cau rang: Ho Bach IhaI Ia mI bac v nhan o daI
Bac, mI bac Iruong phu Irong Ihuong Iruong.
Than I!
Mn) no cun Cnn
Co nnI ngnn Ycn
ng Ba ch nay da Iheo may Iheo gIo ma dI ve noI
mo cu ben xua....
Chng kt.
NGIOI BIN TI DIY
THANH HIN THIC
lHon trao d| mc| xut pHat tu cac tr| tHuc cp t|en nHun
nm du tHe ky // da dat den d|nH cao kH| BacH 1Ha| Buc|
cn kHa| b|en tt ca nHun tu tucn, |y |un va sacH vc cua
Ho tHanH H|en tHuc. 0n da op pHn tH| |un |o |a vao xa
H| tHun nn, vao t|nH tHn nHucc t|eu, vao t|en keu trm
ut cua mt dn tc... lt kHat von d| tHay, cucn manH
kHn tHua kem bt cu mt |n no| nao kHac...
NHING NGIOI IONG THOI
ThoI do, phuong ngu Nam Ky co cau NInt 5,
nI IIuong, tnn Xuong, tu InI.
NhaI S Iuc Le PhaI DaI, Ihuo nho duoc mI
IInh mu c gu I sang Pe nang ho c IIe ng LaIInh, nhung
do Irung Ien voI Ihay nen dI Ien S. Co hI Iam
gIa u Ia sau Ira n ba o nam GIa p Thin (1904) Ia I Nam
Ky nng dan xIeu Ian, rung daI bo hoang, khng
nguo I ca y ca y nen chnh quye n Ihu c dan Pha p
phaI maI rung daI v Ihua nhan voI gIa re, ve
sau mua chu c ha m nen duo c go I Huye n S. Co dIe u
Ihu vI, con gaI uI Huyen S Ia Le ThI Binh Iay mI
hao phu o Go Cng Ia Nguyen Huu Hao, sInh ra
Nguyen Huu ThI Lan. Ve sau c Lan duoc Bao DaI
cho n Ia m vo va Iro Iha nh Nam Phuong hoa ng ha u.
Nhi Phuong Iuc Tng dc Phuong, Ien IhaI D
Huu Phuong (18401914). Do cng Iac voI Ihuc
dan Phap nen duoc Ihang TrI huyen, Dc phu su
rI Ihang ham Tng dc, Iung duoc Ihuong Tam
da ng b I IInh, an su ng I I bu c. Sau khI duo c Pha p
cho kha n Irung 222,3 ma u ru ng da I, Phuong
pha I Ien ra I nhanh va Iro nen gIa u co , nha p Ia ng
Tay. Phuong bIeI I nhIeu chu Han, bap be duoc
dI chu I IIe ng Tay va Ia I Ihch... Ia m Iho! Trong nha
cua Phuong co Ireo buc hoanh va Ihach aI Iam ve
dI IaI hoan chnh nhaI Ihi duoc Ihuong IIen:
Int CIo Ion co nIn Io Io. Io not nIn
ngu Iuc tnn dn
Dung y cua Phuong Ia khoe me nam con IraI
Chon, Tr, ThInh, VI, Chan va ba gaI Sanh, Nhan,
Da n de u Iha nh da I. Trong s nhu ng nguo I con cu a
Phuong, co Ie den nay VI daI uy phI cng Phap,
van con nguoI nho Ien, vi mI IhoI Iruong Co kh
chau A IaI SaI Gon (nay Ia Iruong Ky IhuaI Cao
Thang TP.H Ch MInh) mang Ien D Huu VI (!7).
Cam gheI ke ra hop Iac voI Ian Irao dan ap
phong Irao khang chIen, nay gIau co hom minh,
Iuong Iruyen Iruoc cau dI Iren danh s Nam Ky
cu Phan Van TrI da Iam IaI ve dI:
Cu no Iong co u tIng Iun. IIun not
u cuu tung nt nIn.
Phun Irung am voI phung Iheo cach phaI
am cua nguoI Nam B. Dem nha ho D ma dI
vo I Iu Iha ng phung (Ia Iu cu I, hu I m I can be nh
nan y Iho I do , aI na y de u Ira nh xa) Ihi qua d c dIa.
Tam Xuong Iuc Ly Tuong Quan, Ien Iuc Ia
Xuo ng, Ihuo ng duo c go I Bang Xuo ng hoa c H
Xuong. Hoc xong Iruong Ihng ngn, Xuong cng
Iac voI Phap nhung IaI xIn ve huu non Iuc moI
ngoaI 30. Dua vao Ihe Iuc cua Phap, Xuong buoc
va o IhI Iruo ng mua ba n da I va na m d c quye n Iu a
ga o va ca c ngu n Io I kha c Iu d ng ba ng sng Cu u
Long dua ve SaI Gon nen nhanh chong gIau su!
Lu c nha m ma I ve noI chn su I, Xuo ng duo c vo xay
m Io n ba ng da xanh hao ph hon ba c mun. Ta I
sa n de Ia I nhIe u nhung do con ca I Iranh gIa nh, ca u
xe, chIa chac chang bao Iau cua IhIen Ira dIa!
Tu DInh Iuc ba h Tran Huu DInh Iam gIau
bang cach mo IIem cam d, kInh doanh daI daI,
xuaI khau vaI soI nho gap IhoI nen gIau Io. NgI
bIeI Ihu cua DInh xua nam o ch cho KIm BIen
Binh Tay hIen nay. Truoc khI ve suI vang, ba h
DInh de Ia I nhIe u IIe n cu a, nhung con cha u khng
bIe I gIu , ng I ma I an ba I va ng, cha ng bao Iau Ia I
san cung sach sanh sanh!
Ngoa I cau Iren, Irong dan gIan o da I Sa I Go n xua
cung co cau Iuong Iu NInt Hon, nI Inn, tnn
Xuong, tu IcI; hoac I tnu cIu H), o Io cIu
Hon.
NhaI Hoa Iuc Hoang Trong SInh (184S1901),
gc nguoI Phuc KIen (Trung Hoa), khI gIau co gIa
nhap Iang Tay mang Ien |ean HuI Bon Hoa. Luc
mo I kho I nghIe p, chu Ho a hu n ha p vo I nguo I Pha p
chuyen khue ch Iruong ca c IIe m ca m d nen pha I
nhanh chong! TIen IaI de ra IIen, chu Hoa kInh
doanh ba I d ng sa n va ca I nha cho Ihue, mo Cng
Iy HuI Bon Hoa. HIen nay, khu Iu gIac Pho Duc
Chnh Nguyen ThaI Binh Le ThI Hng Gam
CaImeIIe nguyen Ia daI cua chu Hoa; hoac nha
Ihuong Tu Du duoc xay nam 1938 1939 Ia phan
daI hIen cua chu Hoa...
Nhi Dam Iuc Quach Dam (18631937), dau
Ich con de IaI cho den ngay nay Ia cho Binh Tay
do ng bo IIen ra xay caI va day nha quanh cho.
Truoc do, nhung nguoI Hoa dI cu sang VIeI Nam
da Iap ra mI caI cho (IaI dIa dIem Buu dIen Cho
Lo n nga y nay) Io n nha I Iho I do nen dan chu ng go I
Ia Cho Lon, cho nay hinh Ihanh vao khoang nam
1679 den 1731. Nam duoc nhu cau buc xuc cua
IIeu Ihuong, nam 1928, Quach Dam bo IIen ra
mua mI khu daI rng 26.3S7 meI vung o Ihn
Binh Tay de xay dung mI cho moI. Cho khaI
Iruong ngay 14.3.1930, Ia quen goI Ia cho Binh
Tay hoac Cho Lon moI. Trong cho nay, Iruoc nam
197S, co du ng Iuo ng d ng Qua ch Da m, nay khng
con nua. Luc gIau co, ngoaI vIec Iap hang Thng
HIep kInh doanh Iau cho khach duong bIen, Dam
co n du ng ra ba o Ia nh cho con no ngan ha ng de an
hoa hng...
Chu Hy cung Ia nguoI gIau su, co Iau chay
khap Nam Ky Iuc Inh, cng cuc kInh doanh ch
nham daI muc dch Iam gIau, Ihu ven cho rIeng
minh nen khng aI bun nho den Ien IhaI Ia gi!
NI goI nhung daI gIa Iren, IaI SaI Gon Irong
nhung nam 19S4197S, Ia Ihay con nhung doanh
nghIep khac cung gIau co khng kem voI nhIeu
nga nh nghe kInh doanh kha c nhau nhu Hoa ng
KIm Quy (kem gaI), Ma Hy (Iua gao), La Thanh
Nghe (duoc pham), Ly Long Than (saI phe IhaI),
Tran Thanh (bI ngoI), Truong V NhIen (xuaI
nhap phIm), Lam Hue H, Nguyen Tan DoI (In
dung, ngan hang), Vuong Dao Ngha (kem danh
rang), Truong Van KhI (xa phong bI), Nguyen
Cng Kha (hoa chaI) v.v...
Duong IhoI voI Bach ThaI BuoI Ia Ihay nI Ien
nhIeu nha Iu san nhu Truong Van Ben, Nguyen
Huu Thu, Ng Tu Ha, H Ta Bang, Le PhaI An,
Nguyen Van Cua, Nguyen Son Ha... Nhung ch rI
dam ba nguoI duoc hau Ihe nguong m nho den,
Irong do nI baI nhaI co Bach ThaI BuoI.
BAI HOC CHO HAI TH
Vay dau Ia baI hoc Ihuong Iruong Iu su nghIep
kInh doanh cua Bach ThaI BuoI7
Ta co Ihe nhan ra, ban Inh cua ng da Ihe hIen
o chn baI hoc: dam dI bang dI chan cua minh,
da m Ia n du ng Iho I co, da m IIn nguo I, da m IIe p Ihu
Tan Ihu, dam van dung IInh Ihan yeu nuoc, dam
ca nh Iranh de n cu ng, da m sa ng Ia o, da m mo r ng
IhI Iruong kInh doanh va dam dI IaI Iu dau.
Nhung baI hoc nay den nay van chua II IhoI.
Trong su nghIep cua ng, dang Iuu y va ghI
nhan Ia o ch, bang IaI nang, kInh nghIem Iren
Ihuong Iruong Bach ThaI BuoI da gop phan Ich
cuc Ihay dI caI nhin khng IhIen cam ve doanh
nhan Irong nhung nam dau Ihe ky XX. Neu cac
nha nho cap IIen, cac nha Tay hoc co cng c vu,
h hao, Iuyen Iruyen cho mI Iu Iuong moI Ihi o
Bach ThaI BuoI cung nhIeu nha Iu san dan Ic IaI
co cng bIe n no Iha nh hIe n Ihu c, Iha nh nhu ng vIe c
Iam cu Ihe.
Khi xe t m t nhn v t khng th ta ch ra ngoa i khng
kh chnh tr va bi canh xa hi ng thi. thy
c vai tro to l n cu a ho , ta ha y o c ba i vi t Ngh
bun di mt ngi Vit cua nha nghin cu ao
Hung: Np ngh coi re ngh bun, co le a tn tai
t lu trong tm th c ng i Vi t. y co hai ly do:
m t la do nh ng tha nh ki n ngh nghi p cu a chu ng
ta; hai la do chnh ba n thn ngh bun gy nn, ng i
i bun khng coi o la m t ngh cao quy . Gi la i b
su tp truyn c tng i hoan chnh Kho tang
truyn c tch Vit Nam cua Nguyn ng Chi ta
thy trong s mt trm sau chuc truyn ch co hai
truyn noi n nhn vt lai bun. o la truyn Mu
Lng va ng ti n Va n Lch, ma ca hai truy n u
noi n cai xu xa cua nhng ngi i bun. Trong
khi o, nu so sanh vi b truyn c Nghn le mt
m cu a vn ho c A R p, th ta th y nhn v t la i bun
co mt khp ni, ma ho la nhng ngi ang knh,
ai din cho c tnh: trung thc, dung cam, khn
ngoan, co ho c.
M I nha nghIen cu u van ho c VIe I Nam o My , ga n
day co Iam mI bang phan IoaI cac Iruyen Nm
khuyeI danh Ihe ky XVII, can cu Iheo de IaI cua
Iruyen da xep ra cac IoaI sau: Iruyen co xu huong
chnh IrI, Iruyen phong Iuc, Iruyen ve khaI vong
cua phu nu, Iruyen Iinh chung Ihuy, Iruyen anh
hu ng, Iruye n co xu huo ng Pha I gIa o, Iruye n Iam Iy ,
Iruye n ha I, Iruye n dI Ihuo ng, Iruye n IIch su . Nguo I
Ia ch Ihay Irong nhung Iruyen nay cac nhan vaI
nho s, quan IaI, cung nu, chInh phu, nha nng va
IIeu phu, IuyeI nhIen khng co maI nha bun. Co
Ie Ien IaI bun duy nhaI co maI Irong Iruyen Iho
Ia Ihang ban Io Irong Tu)cn Icu, IaI Ia mI ke
gay IaI hoa cho dan Ianh.
Cun Vu tung tu ) u t cua Pham Dinh H Ia Iap
bu I ky hIe m hoI Irong kho sa ch van ho c VIe I Nam
no I de n sInh hoa I d IhI o Thang Long cu I Ihe ky
XVIII. Trong Iap nay, ng de cap den hoaI dng
bun ban o kInh Ihanh nhu Ia nhung chuyen Iua
dao va an cap. Ban Ihan Iac gIa, Iuy Iheo cha me
Ien kInh Ihanh Iu nho, nhung khng bao gIo Iu
nhan minh Ia nguoI IhI Ihanh. ng cu Iun nhac
den caI Iang que xa xI noI ng ra doI voI day nI
Iuyen IIec. ng khng he Iu hao duoc Iam nguoI
dan chn kInh d. CaI Iam Iy coI khInh Ihanh IhI,
coI re nghe bun cua Iang Iop nho s, IaI anh
huong Ion den da s dan chung.
Can noI Ihem rang vi khng co Iang Iop Ihuong
nhan Io n, co m I ne p s ng rIeng, m I Iam Iy rIeng,
Iac dng den doI sng chung cua xa hI, nen d
IhI VIeI Nam xua van gIu Iruyen Ihng sInh hoaI
cua Iang xa, voI hI he dinh dam quen Ihuc voI
nguo I nng dan. Ne p s ng d IhI, ma c da u da
hinh Ihanh o Trung Quc Iu doI Tng, van khng
co anh huong den nuoc Ia. Cho den cuI Ihe ky
XIX, chung Ia van chua co nhung IoaI hinh sInh
hoa I da c Ihu cu a d IhI nhu san kha u chuyen
nghIep, IIeu IhuyeI, hI hoa... Va neu nhu IoaI
Iruye n phIeu Iuu va du ky Ia sa n pha m cu a nhu ng
nha Iha m hIe m ma Iruo c he I Ia nhu ng nha bun
duoc phaI IrIen som o nhung dan Ic bun ban
gIoI nhu nguoI Trung Hoa, nguoI Anh, nguoI Ha
Lan, nguo I A ra p... Ihi o nuo c Ia, de n Ia n nga y nay,
hinh nhu van con vang bong.
CaI Iam Iy coI re nghe bun do da khIen chung
Ia khng xay du ng duo c cho minh m I Iruye n
Ih ng I I de p Irong vIe c bun ba n. Chu ng Ia IhIe u
m I co so da o Iy cu a nghe bun, ma Iha m ch co n
coI nghe bun Ia d ng nha I vo I su Iu a Io c. Do cu ng
Ia mI bIeu hIen cua Iam Iy IIeu Ihuong, ch ngh
den vIec kIem IoI bang manh khoe Ihu doan,
khng co mI Iam nhin xa Irong kInh doanh...
(Xun & nn) s 4(0S) Ihang 7.199S).
Trong bI canh nhu Ihe, Bach ThaI BuoI sau khI
IIep Ihu Tan Ihu, ng da manh dan dung ra kInh
doanh Ihanh cng Irong nhIeu Inh vuc. KhI quc
dan Ihay dI cach danh gIa, nhin nhan vaI Iro cua
doanh nhan Irong nuoc Ihi dau Ia dong gop Ion
nhaI cua ng7
DIe u c I Io I na y, Ia co Ihe Iha y qua ba I ho c da m
van dung IInh Ihan yeu nuoc ma ng da khoI
xuong Iruoc nhaI. Neu khng IhIen cam voI nghe
bun, khng Ihay d I quan nIe m ve nghe bun Ihi
IIeu quc dan co ung h ng mI cach manh me,
dng Iong nhu Ihe khng7 Danh rang, Irong su
u ng h na y co n co IInh Iha n Iuong Iha n Iuong Iro ,
ngha dng bao, nguoI Irong mI nuoc... Nhung
ne u Iu ca ch kInh doanh, da o du c kInh doanh... cu a
ng dI nguoc IaI nhung dIeu da noI Ihi IIeu co
IhuyeI phuc duoc Iong IIn cua dng bao7
Them mI kInh nghIem sng con, mI baI hoc
quy bau cua Bach ThaI BuoI de IaI cho doI sau
chnh Ia suy ngh cua ng ve muc IIeu Iam gIau.
Ne u ch bo bo Ihu ve n de gIa u nu I d d va ch, Ihu
ven cho rIeng ca nhan minh nhu bIeI bao nha Iu
san khac, Ihi ngay nay khng may aI bun nhac
de n Ien Iu I cu a ng nu a, bo I ca I gIa u a y ngh cho
cung cung ch Ia gIau nhu Thach Sung ma IhI.
Su nghIe p Ia m gIa u cu a ng be n vu ng, nga y ca ng
pha I da I vi ng bIe I da I mu c IIeu kInh doanh Irong
nhu cau va IoI ch chung cua cng dng. Qua do,
ng mu n chu ng mInh cho nguo I nuo c ngoa I Iha y
rang, nguoI nuoc Nam Ia khng Ihua kem aI Iren
Ihuong Iruong. NguoI nuoc Nam co Ihe sanh vaI
voI cac nuoc nam chau Iren nhIeu Inh vuc. KhI
Bach ThaI BuoI daI muc IIeu cao ca ay Irong Inh
vuc kInh doanh, xng pha Iren Ihuong Iruong Ihi
khng ch duong IhoI, ma hau Ihe cung phaI
nguo ng m va kham phu c ba n Inh, y ch cu a ng.
Ba I ho c na y ra I co y ngha Iho I su cho gIo I doanh
nhan VIeI Nam Irong bI canh Ioan cau hoa nhu
hIen nay.
IHI IIC
DOANH NHAN, DOANH NGHII
TRONG TAM THIC NGIOI VIT
1. Thu daI cau hoI, aI Ia Ihuong nhan dau IIen
cua nuoc VIeI va Irong Iam Ihuc cua nguoI VIeI aI
Ia vI Ihan IInh bao h nghe bun ban7
Xua nay Irong Iam Ihuc dan gIan VIeI Nam, co
bn vI Ihan IInh duoc In vInh Iu baI Iu bIeu
Iuong cho su Iruong In, baI dIeI cua dan Ic Ia:
Du c Tha nh Ta n (Son TInh), Chu Da o T (Chu D ng
Tu ), Du c Tha nh GIo ng (Phu D ng ThIen Vuong) va
Duc Thanh Mau LIeu Hanh.
Ve vI Ihan IInh Chu Dng Tu, Irong cac Ihu IIch
sa ch c cu a nuo c Ia de u co ghI che p ro ra ng. Trong
InI Nnn cIcI qun ct tu)cn co Iruyen NInt
Tn cI In (Iheo ban dIch cua VIen NghIen cuu
Ha n Nm To ng tn tc u tIu)c t cIu Hn n Vc t Nnn
NXB The GIo I 1997) nhu sau: Hu ng Vuong
Iruyen den doI vua Ihu ba Ihi sInh duoc mI gaI
Ien Ia My nuong TIen Dung, muoI Iam IuI, dang
nguoI xInh dep, khng mun Iay chng, ch ham
dao choI, Ihch Iuan du Irong IhIen ha, vua yeu
chIeu nen cho nang Iuy y. MI nam vao khoang
Ihang haI Ihang ba, sam sua Ihuyen be Ienh denh
choI noI haI ngoaI, dI Iuc maI vuI quen ca ve.
Bay gIo o huong Chu Xa co Chu VI Van sInh ra
Dng Tu, haI cha con Inh vn Iu, hIeu. Nha gap
hoa hoan cua caI sach sanh, ch con IaI mI chIec
kh vaI, haI cha con ra vao Ihay nhau ma mac.
Den Iuc cha gIa, Iam benh, bao Dng Tu rang:
Cha cheI Ihi cu de Irung ma chn, gIu kh IaI
cho con, may khoI xau h.
Nhung de n khI cha ma I, D ng Tu cu Ia y kh IIe m
chn, con minh Ihi Ihan Ihe Iran Irung, doI reI
kh so. DI den ben sng cam can cau ca, mI khI
Ihay co Ihuyen bun Ihi xung duoI nuoc dung
xIn an.
Khng ngo Ihuye n TIen Dung d I nhIen Io I. Nghe
IIeng chIeng Irng sao ken, Ihay day nhung nghI
Iruong co quaI, Chu Dng Tu kInh so, khng bIeI
chay nup vao dau. Tren baI caI co mI chom Iau
Io Iho ba b n g c, be n va o a n Ira nh Irong do , moI
ca I Iha nh h de gIa u Ihan, Ia I Ia y ca I phu Ien Iren.
Trong khoa nh kha c, Ihuye n cu a TIen Dung x c Io I,
ben dau o day de Ien baI dao choI, rI ra Ienh
quay ma n chung quanh cho m Iau Ia m noI Ia m g I.
TIen Dung va o Irong ma n co I a o Ia m ru a, d I nuo c
Iam cho caI daI dI, I ra Ihan hinh Dng Tu. TIen
Dung kInh nga c, nhin m I Iu c Iau bIe I do Ia nguo I
con IraI, TIen Dung noI:
Ta vn khng mun Iay chng. Nay gap nguoI
nay o Iran Irung chung mI h, ay Ia IroI khIen
nhu Ihe. Chang nen mau day Iam rua dI.
Ban cho a o qua n, r I ba o xu ng chung m I
Ihuyen, an ung IIec Iung vuI ve. NguoI Irong
Ihuyen aI nay deu cho Ia cuc gap go II dep xua
nay chua he co. Dng Tu noI heI Iy do vi sao den
day. TIen Dung bu I ngu I Ihan Iho , ba o cha ng cu ng
keI duyen vo chng. Dng Tu Iu chI. TIen Dung
no I:
Su vIec gap nhau xuI ra nhu Ihe, dung c chI
Iu nua!
Nhung ke Iheo hau vI ve Iau voI Hung Vuong.
Vua gIan noI:
TIen Dung khng IIe c danh IIe I, khng IIe c cu a
caI cua Ia, rong choI ngoaI duong, ha minh Iay
nguo I nghe o, co n ma I mu I na o Iha y Ia nu a. Tu nay
mac may mun Iam gi Ihi Iam, khng duoc Iro ve
nu a.
TIen Dung nghe so, khng dam ve, ben cung
Dng Tu mo quan cho, Iap ph xa, mua ban voI
dan, IIen Ihanh caI cho Ion (cho Tham).
Thuong nhan nuoc ngoaI IoI IuI bun ban, knh
Iho TIen Dung D ng Tu Ia m chu a. Co m I kha ch
bun Ion den bao TIen Dung rang:
Quy nhan hay bo ra mI daI vang, nam nay
cung Ihuong nhan nuoc ngoaI mua vaI quy, sang
nam duoc IaI muoI daI.
TIen Dung nghe ngong, bao Chu Dng Tu rang:
Vo chng Ia Ia boI IroI ma nen, caI an caI mac
Ia do nguoI Iam Iay. Nay nen mang mI daI vang
cung Ihuong nhan ra nuoc ngoaI mua vaI quy de
bun ban sInh sng.
Dng Tu ben cung Ihuong nhan dI bun ban,
Ienh denh kha p nuo c ngoa I. Co nu I Quy nh VI, Iren
nuI co am co. Thuong nhan ghe Ihuyen vao muc
nuo c, D ng Tu Ien am da o choI. Trong am co m I
IIeu Iang Ien PhaI Quang Iruyen phep cho Dng
Tu . D ng Tu be n Iuu Ia I da y de ho c phe p, dua IIe n
cho Ihuong nhan mua ha ng. Tho I gIan sau,
Ihuong nhan quay Iro IaI, IoI am de cho Dng Tu
ve. TIeu Iang Iang cho Dng Tu mI cay gay mI
chIec non Ia va bao:
Cac phep IInh dI Ihan Ihng da o day ca rI!
D ng Tu ve , dem da o Pha I no I he I vo I TIen Dung.
TIen Dung gIac ng, ben bo ca quan cho, nghe
bun de cung Dng Tu Iim Ihay hoc dao. Co mI
hm dI xa, IroI II chua kIp den nha, Iam ngh IaI
doc duong, dung gay up non de Iu che Ihan. Dem
den canh ba, hIen ra du cac Ihu Ihanh quach, Iau
chau dIen ngoc, daI cac Iang vu, phu kh mIeu xa
vang bac chau ngoc, gIuong chIeu Iruong man,
kIm d ng ngo c nu , Iuo ng s IhI ve Ia IIe I Iruo c ma I.
Sang hm sau, aI Irng Ihay cung kInh ngac, IIen
dem cac Ihu huong hoa ngoc Ihuc den dang, xIn
Iam be II. Tu do co Iram quan van vo, chIa quan
Iuc ve, rIeng Ihanh mI nuoc.
Hung Vuong nghe IIn, cho Ia con gaI Iam Ioan,
be n dem quan dI da nh. KhI quan Hu ng Vuong sa p
IoI noI, quan Ihan xIn duoc Ienh dem bInh chng
gIu. TIen Dung cuoI noI:
Khng phaI do Ia Iam, chnh Ia IroI khIen vay.
Sng cheI IaI IroI, con dau dam chng IaI cha. Cu
IIn Iheo Ie du ng, ma c cho che m gIe I.
Ba y gIo nhu ng dan cu mo I Io I de u so cha y Iu Ia n,
ch co dan cu o Ia I cu ng TIen Dung. KhI quan
Hu ng Vuong de n, do ng doanh Ira I o chau Tu
NhIen, co n ca ch m I con sng Io n, Ihi ga p Iro I I I,
chua kIp IIe n quan. De n nu a dem, b ng n I gIo Io,
nh cay Iung ca I, quan Hu ng Vuong h n Ioa n. TIen
Dung, Chu D ng Tu cu ng qua n Iha n, b ha , Iha nh
quach phuI chc bay Ien IroI. Ch daI cu suI
xung Ihanh caI cham Ion. Ngay hm sau nhan
dan nhin khng Ihay nua, cho Ia IInh dI, IIen Iap
mIe u Iho , Ihuo ng xuyen cu ng Ie . Da I Ien ca I cha m
ay Ia NhaI Da Trach, baI caI ay Ia Tu NhIen
Chau hay Ma n Tru Chau, ca I cho a y Ia Ha ThI
(Ir.166 168).
Trong Iruyen c Ich, neu Iuoc dI yeu I huyen
Ihoa I Ihi Ia se Iha y duo c ca I Io I cu a IIch su , cu a su
Iha I. Chuye n Iinh TIen Dung D ng Tu Iheo II, Ia
cau chuyen Iinh hay nhaI Irong Ihu IIch c nuoc
nha, vi no mang duoc nhung neI raI IIen b. Ch
mI cau KIeu Xn xn ng o \uon Iu)n not
nnI ra do I sau do ha ng nga n nam va n co n
khIen khng I nguoI dao duc nhan maI, kho
chIu Ihi o day, nang TIen Dung da chu dng Iim
den nguoI minh yeu, du IIn do Ia co duyen do
IroI khIen. Nang dung cam daI van de Iruoc,
khng phaI bI rang buc boI quan nIem Irau Iim
c I, do I na o c I Iim Irau. Tinh yeu dI Iu a Ia m I
su Iu nguye n, chu khng pha I Iheo Ie gIa o cha me
daI dau con ngI day va TIen Dung cung khng
ca n mn dang h d I! RIeng chI IIe I, TIen Dung
vao Irong man coI ao Iam rua, dI nuoc Iam cho
ca I da I dI, I ra Ihan hinh D ng Tu , Ia m I chI IIe I
goI cam raI hIen daI, va raI daI gIa cua... nghe
IhuaI Ihu bay!
MI Ihu vI nua, Irong Iruyen con cho bIeI vo
chng nang da an nen Iam ra, Ihuan vo Ihuan
chng IaI bIen dng cung can va nhaI Ia bIeI bo
vn ra de... dI bun! Nhung chI IIeI nay cung voI
vIe c ho c da o da o TIen, cu a vo ch ng na ng, chu ng
Io Iruyen nay ra doI Iu Ihuo binh mInh cua nguoI
VIeI c, Iuc ay dao PhaI va dao Khng chua du
nhap vao nuoc Ia.
Do bun ban gIoI nen vo chng TIen Dung Iro
nen gIa u co . DIe u da ng no I Ia ho khng bo bo Ia m
gIau cho rIeng minh, ma con bIeI Iam cho ca mI
vung daI Iro nen Iru phu, IhInh vuong, Ihu huI
dan chu ng Iim de n Ia p nghIe p sInh s ng... La m an
phaI daI, Chu Dng Tu con dem vn IIeng vuoI
bIe n dI bun! Chu ng Io nguo I VIe I c so Iruo ng ve
sng nuoc, khng ch phaI huy de danh gIac gIu
nuoc ma con Ian dung so Iruong ay de Iam gIau.
Hinh anh Chu Dng Tu phong ba noI song Io, gIo
Io n Iim de n nhu ng vu ng da I xa Ia kha c hoa c nhu ng
Ihuye n Ihuong nhan noI xa Iim de n cho Tha m
bun ba n, Irao d I ha ng ho a cho Iha y su gIao
Ihuong Ihuo a y da hinh Iha nh va ne n Ihuong
nghIep cua nguoI VIeI c da phaI IrIen.
LIen Iuo ng de n Iruye n MaI An TIem, nguo I o noI
hoang dao da dem dua hau do chnh Iay minh
Irng dI Iay Iua gao, vaI dung voI cac Ihuong
nhan nuo c ngoa I da go p pha n chu ng mInh su
nha n dInh Iren Ia co co so . Ch de n khI da o Kh ng
du nha p va o nuo c Ia, vo I quan nIe m tuo c Iu u ngu
: cu ) ct, dnn Iuu tu : \ cI tcn Ihi nghe
bun moI bI re rung. Quan nIem Iech Iac nay In
IaI hang ngan nam va no ch Ihay dI khI ma Ian
gIo Duy Ian dau Ihe ky XX do cac nha nho cap
IIen khuay dng ram r Iu Nam ch Bac.
Neu MaI An TIem duoc nhan dan In Ia B caI
dua Tay Ihi Chu D ng Tu khng ch duo c In ng
T cu a da o TIen (Chu Da o T ), ma co n duo c In Ia
anh hu ng khaI pha (chInh phu c da m Ia y, mo
mang nghe nng, pha I IrIe n bun ba n... nha m
phaI IrIen su IhInh vuong cua cng dng). Ta co
Ihe khang dInh Chu Dng Tu Ia Ihuong nhan dau
IIen cua nuoc VIeI va Irong Iam Ihuc cua nguoI
VIeI ng con Ia vI Ihan IInh bao h nghe bun
ban. Cung Iu xa xua, IaI ben Da Hoa noI nhin
sang baI Tu NhIen ben kIa sng Hng, dan chaI
IuoI Iap mI hanh daI Iho Chu Dng Tu TIen
Dung. Cac nha bun mI Ian qua day de Ien Ke
Cho hoac xung Ph HIen caI hang, ban hang deu
dung Ihuyen Ien den Iho vong nay Ihap huong
khan cau vo chng ngaI phu h. Va cac quan co
nam khng va o duo c De n Ho a, I chu c dang
huong ngay IaI hanh daI nay. NgI den nho, cheo
Ieo Iren bo sng d c du ng nhung nga y dem ru c ro
huong dang, Iap nap khac Ihap phuong Ie baI
(Theo CIu Iong Tu -Tcn Iung \ung dnt \n con
nguo Le Van Ba NXB Van Hoa 1994).
Tuong nho on duc cua Chu Dao T, nhan dan
Iap den Iho ngaI o nhIeu noI, nhung quan Ihe van
hoa Ihuc Iang Da Hoa, huyen Chau GIang (Hung
Yen), cach Ha NI hon 20 km van Ia noI nI IIeng
de p va Irang nghIem nha I: De n Chnh (Iu c de n Da
Hoa vi nam Iren dIa phan Iang nay); den Hoa (Iuc
den Den Da Trach) Ihuc xa Da Trach, Iuong
Iruyen day Ia noI ngaI cung vo bay ve IroI; BaI caI
Tu NhIen (Ihu c xa H ng Chau), khI dIe n ra Ie h I
nhan dan che Ian vang Iong Ia ruoc kIeu Iho ra
day dim xu ng nuo c, Iuo ng nhu xua kIa cng
chu a TIen Dung vay ma n Ia m noI na y; De n va Iang
Thanh Phu, Thanh Mau (xa Van Duc, Ihn Chu Xa)
Ia noI Iho ng ba Ihan sInh Chu Dng Tu.
HI Iang Da Hoa dIen ra Iu hang nam dIen ra
Irong 3 nga y Iu nga y 10 de n nga y 1S Iha ng Ba am
IIch; Ia I Ia ng Da Tra ch dIe n ra Iu nga y 10 de n nga y
12 Ihang HaI am IIch voI nhIeu nghI Ihuc Irang
nghIem nha m Iuo ng nho on du c cu a vo ch ng Chu
D ng Tu . Nhan dan Ia I day co n kIeng go I Ien hoa c
go I che ch m I s vI Iha nh Iha n nhu: Iu Ia I; dung
dong; IIen Ion; man mun; Iuong Iang...
Khng ro Chu Dao T sInh va hoa vao ngay
Ihang nao, ch bIeI hIen nay IaI den Da Trach
chon ngay sInh Chu Dng Tu (12.8 am IIch); ngay
hoa bay ve IroI 17.11 am IIch.
2. Qua nhung IaI IIeu dang IIn cay nay, ro rang
Iu ngan xua nguoI VIeI Ia da co vI Ihan IInh bao
h cho nghe bun ba n no I chung. The nhung,
khng hIe u sao na y nay ca c doanh nhan Ia Ia I
khng nho den Chu Dng Tu. TaI sao7 Cau Ira IoI
nay xIn danh cho cac nha nghIen cuu.
HIen nay, Irong Iu gIa hoac co so Iam an ca Ihe
Ia Ihay ph bIen nhaI Ia Iho ng Ihan TaI, nhung
Iuo ng Iha n Ta I duo c nguo I VIe I Iho Iu bao gIo 7 Ca c
nha nghIen cuu Nguyen DaI Phuc Huynh Ngoc
Trang da danh nhIeu cng suc Iim hIeu van de
nay, Irong Iap TIn n Tn tn nguo ng \n tnnI
tuong (NXB Van Hoa 1997) da cho bIeI:
Tha I kho xa c dInh duo c Iho I dIe m chnh xa c cu a
vIe c Iha n Ta I duo c Iho Iu o xu Ia, nha I Ia khI Iha n
Ta I duo c h I nha p va o he Ih ng Iha n ba o gIa Iu c
cac Ihan IInh bao h cho gIa dinh. Tuy nhIen, o
cac gIaI IhoaI dau Ihe ky XX, chung Ia Ihay Ihan
TaI da duoc Iho Irong gIa dinh va da Iro nen gan
guI den muc bI nguoI doI dem ra dua coI va chuI
bo I. Nguye n An Cu (chu cu a Nguye n An NInh) m I
Iuong y n I IIe ng o vu ng Ho c Mn, da vIe I dI IIe n
da n o ch Iho chung Th DIa, Iha n Ta I va ng Ta o
rang:
It gn) Ic Io tIo not cIo,
Cu to gnu co o n ong.
(Theo Huynh MInh: Cn InI xun \n nn), Ir 168)
ng D Sau MoI /o Iang ng Van, huyen Cho
Gao nay Ihuc Inh TIen GIang) Ia mI nguoI
nhIeI Iam dong gop IIen bac cho phong Irao Duy
Ian o Nam Ky h I da u Ihe ky na y. ng sa ng Ia c ba I
Iho VInh Ihan TaI nham phe phan nhung ke gIau
co ma khng xua I IIe n do ng go p cho vIe c ngha Iu c
bay gIo. O do Ihan TaI da bI ng D cho xaI IIen
chan:
I. I. tInn Tn tIct qun ngu,
Nguo :no nIoc tu, c ton u.
Vng Ioc uot ngun, n qunn tu.
In) n) uong xc, no tInt Iu.
NIn n co tIcn \nng \o nc,
Nuoc ngIco Iong gu dcu cung xu.
Hcn cI tot c on ton gIc,
IIong o dnu n \o dn cnu.
(Theo Huynh MInh: InI Tuong xun \n nn))
Qua cac gIaI IhoaI nay, chung Ia Ihay Ihan TaI
da Iho chung voI Th DIa khng phaI Ia Iruong
ho p ca bIe I cu a Nguye n An Cu ma ca vIe c duo c Iho
duo I da I cu ng vo I Th DIa nhu Iruo ng ho p ng D
Sa u Mo I mIeu Ia :uo t c o n ton gIc ; va duo ng
nhu cng nang cua vI gIa Ihan chu ve IIen IaI nay
van chua IhaI su Iach khoI In Iy phn Ihuc cua
Th DIa (ng DIa) m I gIa Iha n v n co cng nang
pho Iro cho gIa chu duoc mua, gIau co.
CuI Ihe ky XIX, su phan bIeI gIua Than DaI
/TIo TInn) va Tn TInn van chua Ihuc su ro reI.
Trong In Nnn quo c nn tu \ (xua I ba n 189S), Ia c
gIa Huynh TInh Cua caI ngha TIo TInn va Tn
TIn n de u Ia TIn n dn t, tIn n gu tc n n c (Tom II,
Ir 336). Su nhap nhang xem ra v Iy nay IaI duoc
Ihu c Ie cng nha n: nguo I Ia Ihuo ng Iho chung ng
DIa va Ihan TaI cung mI ch va cu nhu Ia haI vI
Ihan nay Ia mI cap dI khng Ihe nao Iach roI
duo c! HIe n Iuo ng ph bIe n na y co ngu n g c Iu In
Iy c xua ve Ihan DaI goI Ia ong In, TIo tInn,
TIo dn... VI Ihan nay co haI cng nang: mI Ia
Iha n ba o h cho m I dIe n Ich da I daI na o do (ne n
nha, vung vuon, xom ap...); va haI Ia In Iy sInh
sa n (hoa ma u, nng sa n...) cu a da I Iheo In nguo ng
phn Ihuc. NoI cach khac Th dIa cung Iam cho
chu nha phaI daI, gIau co (duoc mua, bI Ihu...).
Do Ia In Iy cu a Iho I nng nghIe p co n Ia hoa I d ng
san xuaI chnh yeu, nhung ve sau, kInh Ie hang
hoa phaI IrIen, Ihuong nghIep cang Iuc cang co vI
Ir quan Iro ng Irong hoa I d ng kInh Ie Ihi IIe n ba c,
vang Ia dau hIeu cua su gIau co chu khng phaI
Iu a IhIen, ru ng ma u Ihi con nguo I ca n m I hinh
Iuo ng mo I chuyen Ira ch cho vIe c pha I Ia I: ng Iha n
TaI. NoI IaI mI IoI: ng DIa, Ihan TaI Ia haI maI
cua mI van de. ng DIa Ia ), Ihan TaI Ia :u; va
haI ng Iho chung voI nhau Ia ) :u \cn dung
cua IhoI daI ma nng Ihuong con dong vaI Iro
quan Irong Irong co cau kInh Ie quc dan.
NoI Iom IaI, dua Iren IaI IIeu Ihu IIch I oI neu
Iren, chung Ia Ihay rang Ihan TaI duoc Iho Iu Iu
cuI Ihe ky XIX va den dau Ihe ky XX da Iro nen
mI gIa Ihan ph bIen va gan guI voI cac In d
cua minh. DIeu nay xem ra co phan phu hop voI
nhung bIen dI ve kInh Ie xa hI cuI Ihe ky XIX
dau Ihe ky XX, gIaI doan IIch su ma nen kInh Ie
hang hoa phaI IrIen va phong Irao Iranh Ihuong
da duoc day Ien boI Iang Iop dIen chu Iu san VIeI
Nam, Iheo do nghe nghIe p doanh Ihuong da khng
co n bI da nh gIa Iha p nhu Iho I phong kIe n Iruo c do
(Ir. 1113).
Nhu Ia da bIeI, Iruoc do, ng Ihan TaI nay duoc
Iho bang Iranh ve va dan ph bIen nhaI Ia Iho
ba ng Iuo ng. Co m I dIe u Ihu vI Ia Iuo ng na y duo c
Iam bang nhIeu mau ma, chaI IIeu khac nhau,
khng Ih ng nha I, ma u sa c sa c so Irng de p ma I...
Ihuong duoc daI o chnh phong, maI huong ra
ngo. Tuong ng Ihan TaI ph bIen den nI, ngay
ca Iu ba n Ihu c Ia ben Ie duo ng, Iren Iu knh nguo I
Ia cu ng chung m I ng. Va ng Iha n Ta I na y cu ng
de Inh, vuI ve vi Ia Ihay chu nhan dI Iuc con
m I cho m I dIe u Ia da u Io c ca m va o Iay!
3. Ma mun Iam an, bun ban Ihi phaI co vn,
co IIe n. Tu khI nuo c Ia du c IIe n Ihi d ng IIe n cu ng
dan dan dI vao ca dao, Iuc ngu. Neu khao saI Ihi
Ia se Iim ra nhu ng dIe u ra I Ihu vI. Nay ch xIn Iuo I
qua. Co mI IoaI IIen khng he co IhaI, ch xuaI
hIen Irong Iruyen c Ich nhung da dI vao ca dao
Ia d ng IIe n Va n LIch. Chuye n ra ng: Nga y xua co
mI nguoI IaI bun gIau co Ien Van LIch, Inh hay
ghen, vo Ia MaI IhI. Nga y kIa, m I nguo I da nh gIa m
den IaI ben Ihuyen, xIn IhI mI mIeng Irau. Dang
ngu, gIaI minh Inh gIac Ihay vo dua Irau nguoI
khac, ngo Ia dI ben co Iinh y nen y nI ghen
dung dung rI Ihang Iay duI vo dI. Sau, MaI IhI
ke I duyen vo I nguo I da nh gIa m na y. Nga y no , Iha y
dan ga den m Ihoc, nguoI danh gIam Iay nhung
Iho I va ng Irong Ihu ng khau cu a vo ne m ga , nhung
nem manh qua nen vang vang Iun xung sng!
MaI IhI chi chIe I:
Sao anh ngc Ihe! Co bIeI vua nem maI caI gi
khng7
Anh Ia IhaI Iha:
Cha bIeI!
MaI IhI ca ng dIen IIe I:
Vang day!
Anh Ia cuoI :
Bau gi! KhI baI ca o vung kIa II Ihay Ihu nay
nhIeu Iam, nhung khng bIeI Iam gi nen vuI bo
IaI...
Nghe noI, MaI IhI hI ha bao chng dua den noI.
Qua Iha I Ia va ng, Iren co kha c hIe u Va n LIch. ThI
khng ngo day Ia s vang cua nguoI chng cu, do
mI chuyen dI bun gap bao, dam Ihuyen... Tu
do , ho Iro nen gIa u co va duo c nha vua phong cho
chuc quan Ihue vu. Ngay no, Van LIch den np
Ihue, khng ngo nguoI ngI Iruoc an Ia vo cu cua
minh! Y xau h quay ve, Iam gIay ke khaI IaI san
bIeu cho MaI IhI noI Ia chuc II Iam ngay xua rI
dam c Iu Iu . Truo c ca I che I na y, MaI IhI cu ng h I
han, Iau vua xIn Iay Ioan b IaI san cua Van LIch
duc mI IoaI IIen goI Ia IIen Van LIch rI dem
phan phaI cho dan ngheo.
Qua cau chuye n na y co m I chI IIe I cho Ia bIe I
day Ia nhu ng d ng IIe n duo c du c ba ng va ng. Ma
Iha I Ia , ra y vo vi hIe u Ia m, sau khI hIe u ra su vIe c
pha I Iu Iu Ihi nga y nay qua ... chuye n hIe m co ! Ne u
can cu va o ba y co Iha I xua I de ra y vo cu a Iho I
xua: khng con; dam daI, IuoI nhac; khng hIeu
knh, cham so c cha me ch ng; ngoa ngoa I Ia m dIe u;
Ir m ca p; ghen Iung; co a c Ia I Ihi ro ra ng MaI IhI
bI oan nen Van LIch moI co quyeI dInh nhu Ihe
chang7 Trong dan gIan de n nay va n co n Iuu Iruye n:
Iong tcn Vnn IcI tIcI on cIu \nng
AnI tcc cong nnI gn o \o co nnng n) nu
n) go co n) cIong dnu?
Ic nnI gu do tn cnu ngIn \nng
Nn tn nnI dot cIo nnng
Con nn tn nun gn onn o tIc
Xun n no no tIc tIc
n) go c Ion tno cIn cIo n?
n) go nnng dn ngIc n
C nnI gIc non, cInn \n cIng cIno!
Trong Io I an IIe ng no I cu a dan gIan co nhIe u cau
IIen quan den dng IIen. Ve suc manh cua dng
IIe n Ia Iha y co nhu ng cau Iha I a n Iuo ng nhu tc n
d tuoc, nuc tIuoc d :nu, tcn dcn dnu nnu
dcn dn), ncn nc dnn tonc to gn), dong tcn
Iong Inn, Iong Io; dong tcn Ico dcn Ico
to n t nguo , do ng tc n nIu nc ng tIt cIn, o
d gnu, o d tcn; ong tong Iong tcn, ong tong
tc nI, co tc n nun tcn cu ng duo c, cI ng g
tuo tot ng \nng, cIng g cI :u no nnng ng
tcn, co tcn cInn \nn nguo Inu, co nc co dnu
cInn \nn c Icu... Tham ch:
Vn dco tu nc c c
No In no qun) nguo ngIc nn nn
nhung:
Tong ung cIng co not dong
Io no nIu ong cIung cIng tIcn ngIc
Luc co tcn Ion nIu n, Iong tcn dn nIu
\cI, co tcn Ion nIu nn nn, Iong tcn dn
nIu dong dong, Ion nIu tcn, Iong tcn cung
dn; dn nIu cIo co o /un) cung Ion... Van bIeI
dong tcn cn Iuc uot, nhung kIem IIen bang
cach nao moI Ia dIeu dang noI. ng ba Ia cho
rang: tcn uon tcn nn tI dc tong nIn; tcn co
tc n n c dc n ngon duo ng, y mu n no I IIe n kIe m
duoc Iu saI phaI do den khng phaI Ia dng IIen
chnh dang, khng chong Ihi chay no cung dI
no n ra dI, khng gIu Ia I duo c. TI Iu ng nghe nhIe u
chu de Iuyen b ra ng, nhu ng d ng IIe n do Iru ng
de ma co, ch dem ve xay m ma ng ba may ra
con gIu duoc, chu Iruoc sau cung IoI IaI vao Iay
chu de! Nghe ma nI da ga!
VoI nhung nguoI co nhIeu IIen, Ia nghe v von
tcn du, tIoc nuc, tcn dn) gnc, nc dn) nong,
tcn Io, nc dong, tcn ngIn nc \nn, tcn
o, tIoc dong, tcn tn, nc cIuc, tcn ong,
nc cIn)... Con nhung nguoI phaI gIaI gau va
vaI kIe m Iu ng xu, Iu ng ca c nguo I Ia no I IIe n ha ng
xao... Nhung nguoI dI vay IIen, Ihng Ihuong co
Iam Iy tc n ng n, n t dn , Io Ia ng khng Ira duo c
no vi tcn nn, n cIn), n nc dc n con! VoI
nguoI ngheo tcn \no nIn Io nIu go \no nIn
tong nao Ia:
Iong n, dong gu cIo cIong
Iong tI nI tnng no dong no gIc
Tong nnI cIng tIn) nnI \c
unn dn, qunn ngn gu d dnn dnn
Trong khI do tcn \no nIn qunn nIu tInn \no
o hoac Io n nc, Inc n tcn!
Co IIe n Ihi pha I bIe I ca ch su du ng IIe n, nen dem
ra kInh doanh vi tc n tong nIn tc n cIu n, tc n n
Io cun tcn dc... Cam dng IIen dI mua hang
pha I bIe I Iu a cho n va I du ng xu ng vo I d ng IIe n bo
ra, chu dung nhu aI kIa:
Tcn tnI nun \o nun \nng
Mun In cn tIo, nun nnng ngnn ngo
va khen:
Tcn cI nun duoc cn tuo
Mun nu no In, nun nguo no nnng
Trong mua ban phaI song phang tcn co dong,
cn co con, tcn tno cIno nuc, tcn tno n, gn
t n), tcn tn nn nIo, dung quen c tcn
n t, d t tc n cIu... ng ba Ia cu ng khuyen do ng
tcn d tuoc dong tcn Ion, dong tcn d :nu dong
tcn dn...; che baI nhung ke ncn tcn qun cun
:o, ncn tcn xuong no Iong duoc xcn tn...;
che cuoI nhung aI tcn uoc dn )cn o o; tno
cIo tIn) o dnn o \no nnI, tcn Iong not
dong, nuon n Iong Iong Iot, tcn co t tIt
nuon nIcu, tcu tcn nIu nuoc... Van bIeI IIen
Ia quy, nhung tcn n gncI, ngn n \nng, dung
bao gIo tInn \nng o ngn, tcn tn, nInn ngn
tn n, tc n tn In nInn ngIn, tc n cu n nIu nuo c
tIu) tcu...
Tcn tn nn) do nn do
NgIn nInn gn gu ton do \o nInu
Nhu ng Io I khuyen na y khng bao gIo Ihu a.
Trong Iinh yeu dI Iua khng I nguoI Iam vao
canh tnI ngIn do tn cII tIc tIo cung ch vi:
Iong tcn cIcc dun Inn )
TIc d duong tIc, cInng d duong cInng
Trong quan he Iinh cam khI da co dng IIen IoI
vao, kho ma ben vung:
CI cn Icn tInt n Icn
Inn dcn dong tcn nnt cn cI cn
Neu aI cung quan nIem tcn tn nIu Inn tIo,
nInn ngIn to tIcn n, IIen bac nhu daI buI,
nhan ngha Iua nghin vang Ihi dau den nI...
LuoI qua dI neI ve vaI Iro cua dng IIen Irong
ca dao, Iu c ngu Ia Iha y d ng IIe n da do ng m I vaI
Iro heI suc quan Irong. Du can IIen, bIeI IIen Ia
quy nhung ng cha Ia cung co IhaI d ro rang:
Irong nguoI co ngha hon Ia Irong nguoI co nhIeu
IIen! Do cung Ia ban Inh va IhaI d cua ke s
duong Iho I nen Irong Iho van IhI phu Ia Iha y I co
baI vIeI ve dng IIen, neu co chang cung Ia caI
nhin khInh mIeI. Chang han Irong VnI dong tcn,
nha nho IaI hoa Nguyen Cng Tru ha buI:
Iuong on :on, cIo gnt :nn nn
NgIc xoc xncI, n go Ion nun tIunn!
Ic tn o dn \no Iuong \nn dnt
IIong nguo, cung nnt \o co cn)!
Nghe chua chaI, don dau cho nhan Iinh Ihe IhaI
khI dng IIen da chen vao quan he cua dI ben.
Chnh vi cam ghe I d ng IIe n, Irong cau d cu a dan
gIan Io I Ie Iha I quay qua I. M I cau do c Ien cu nghe
nhu dang day nghIen, chi chIeI:
Cn g tIong nn tIong dot
Iot nn dot dc
Ic nn dc Iong
Hong nn Iong \uong
Vuong nn \uong InI ton
Ton nn ton dct?
VIeI ve dng IIen ch co dam cau, khng nhung
mIeu Ia duoc hinh dang ma con bay Io duoc IhaI
d mIeI IhI nhu Ihe qua IaI Iinh!
HIen nay, dng IIen da bIen hoa duoI nhIeu
hinh Ihuc khac nhau, vi Irong qua Irinh dong vaI
Iro Irung gIan Irao dI Ihi no con gIup cho nguoI
Ia Ihu c hIe n m I hoa I d ng da u Iu, In du ng... Qua
do nhu ng va I Ihe kha c cu ng do ng vaI Iro Iuong Iu
nhu IIe n Ie cu ng da xua I hIe n Ia chI phIe u, Ihuong
phIeu, hoa phIeu, Ihe In dung v.v...
4. Nhu da noI, mun Iao ra Ihuong Iruong Ihi
phaI co vn. Co ot no got ncn Io, cn \on on
n; mun kIem IaI nhIeu Ihi uon tnn goc, nn
tn n ngo n chu khng qua Irung gIan. Thng
Ihuong nhung nguoI bun ban nho, vn I Ihi ho
uon gn nI n n ung, uon tIu ng n n
nct,uon nguoc nn xuo Iham ch uon dnu
cIo, nn cuo cIo, Ian Iao uon 5o nn Tnn,
nn ngn) nn dcn hoac:
Nun dcn nn n cung cIong
Nun dcn \c :nng gnnI gong n d.
Chua ke gap Iuc cIo cIun Io, c c dn dcn;
bun ban dau phaI Iuc nao cung xuo cIco nn
nn, nun nn) nn dt ma IhaI Ihuong Iuy Iuc
nhu uon tnu g nng, uon dnng g nun
hoac:
It Inng nIung n cung nnI
I Inng g nIung tIong nnnI qunng gn.
KIem duoc dng IIen qua cung chay mau con
maI. Chang Iha nhu vay, con hon nhung ke nn
non nuo ncng,n nIu ong cuon, uong nIu
ong co, nn nIu nco nun, khoac Iac mI IaI
de n Iro I n n to Iong no TIcn o, n n n ng
cIo to , n n :n n cIo TIcn o, huenh hoang
uon nn) nn go nhung Ihuc ra cha Iam nen
Iro Irng gi! Dan gIan cung che cuoI nhung ke
uon Iuong nn Inn, nn ton nuo ncng,
nn Inn uon :on, nn tIt uon nguo...
Ta I nhIen, khI bun ba n Ihi aI cu ng mu n co v n
Io de bun Ion, nhung tIu)cn on tI :ong on,
phaI Inh Ioan, Iao Iam kh Iu nhIeu hon:
ng cn n n tcn :n \n ng, cn n cn
nc, n cnng cn o
ng c nn tong xo to, t n, t nc,
t o, t nn.
Co phaI vi Iam Iy nay ma nguoI VIeI xua I co
nhung cua hIeu Ion, nhung nguoI bun dng ban
Iay uon \nn nn ngIn chang7 Ma khI bun
ba n Ihi khng nen ba n rIeng Ie , pha I uon co Io ,
nn co tIu)cn va Ihuc Ie da cho Ihay nguoI IIeu
dung cung mun den nhung noI bay ban nhIeu
maI hang, de chon Iua; hoac nen chon nhung dIa
dIem bun ban Ihuan IoI nhu nInt cnn tI, nI
cnn gnng. Bun ban noI cho, dng duc nguoI qua
ke Ia I; ga n sng, noI Ia p na p nguo I Ien ke xu ng Ihi
moI co Ihe uon g cInu, cnu g cIo, uon
not nn nuo...
Nhung nguoI bun ban khn ngoan, chang bao
gIo nun tnu, n n cIn , nun \n , n n n o
ngha Ia dau Iu Ion nhung IaI Ihu ve nho gIoI,
khng Iuong xu ng vo I mo n IIe n Io n da bo ra; hoa c
bun ban ma khng bIeI dIeu nghIen IhI Iruong,
Iim hIe u so Ihch cu a nguo I IIeu du ng Ihi na o kha c
gi nn qunt nun dong, uon Iong nun Ic... Co
nhung maI hang ma IraI qua nam Ihang, nguoI
bun ba n co kInh nghIe m nhu n n gn cng ngn )
go, nn cIo cng ngn) nun vi IhoI IIeI ay ban
khng duo c gIa ... Bun ba n Ihi pha I ngh de n d ng
Ia I, nhung n n tu ) cIo n, n n \o n tu ) no,
tong \on tI nn, ngon \on tI uong...
Mu n gi Ihi mu n, Irong vIe c bun ba n pha I bIe I
Inh Ioan, on con tonn nn con tnu, ut :n gn
cIct; khng nen nn o tnu cnI uong, nn o
nun dc \c cn), nun qunn tnn, nn qunn tu,
nn cn nu tIu)cn! Va dIeu quan Irong Ia phaI
bIe I IIe I kIe m, chu co do ng nn o xn o do ng n ), o c
ngn cn dn Ihi co Iuc cung... sap IIem, co Iuc
nn \o do con! ng ba Ia Ihuong dan do uon
tnu, nn c Iong ng n dc In tcn, In tcn
no gn u, co cn u no co , nng nI t cI t ... Va
khI da co IIen Ihi phaI dung IIen nhan rI dau Iu
Ihem cho cng vIe c kInh doanh, vi tc n tong nIn
tcn cIun, tcn n cun tcn dc, neu cu bo bo gIu
Ia y Ihi khng khe o cu ng ch Ia tc n du tIo c nu c.
LaI co cau ma ng ba Ia canh gIac uon cIung
\o Iuc ong, tnu \o cIung \o Iuc ong. Trong
Tuc ngu uoc gn cua Le Van Hoe co gIaI Ihch:
Duc ng Ia IIeng nm In xung cac ng Hoang
(Iuc anh em ba con voI nha vua) IhoI xua, Ihe Iuc
d nhIen Ia Io IaI Iam, nhan dan aI cung knh so.
Bo vn bun chung voI Duc ng Ihi duoc IIeng Ia
gIao IhIe p dI Ia I vo I nguo I quye n quy , nhung cha ng
duoc IoI Ic gi, ch bI IhIeI IhoI, vi bao gIo cung
phaI nhuong Duc ng phan hon, minh chIu phan
Iep. Cau nay, daI y khuyen nguoI Ia ve vIec gIao
IhIe p bun ba n ca n pha I suy Inh Io I ha I IhIe I Ihu c,
khng nen chung caI danh gIa hao.
Ngay nay Ia Ihuong noI IncI Inng n tIuong
dc, \u ong IncI dcn, \un ong IncI d Ihi
Irong dan gIan cung duc keI Ihanh kInh nghIem
quy bau: nn Inng cIcu IncI, nn no cIno
IncI phaI bIeI hoa nha, kheo Ieo o no qunn
tc n, tIu ng tIo c, o no nIu nc n cInu, gco
\n ng, chu noI voI khach nhu nu duc cInn
nn cn), n cIun ncn do, no cIun ncn o...
Ihi bun voI ban Iam sao Ihanh cng duoc! Cung
dung quen nn cIu nnt no Inng, II nhaI
tcn tn nn nIo, tcn tno cIno nuc... Khng
nen nn Inng no tIncI, nn IncI tn c ma
ch nen tIun n nun \u n n n. Co nhu va y mo I gIu
duo c kha ch ma qucn n t d t In ng... Trong
Ihuong Iruong, dI khI nguoI bun ban phaI bIeI
chap nhan nhung Iinh hung ngoaI y mun nn
c con Ion dc n, nn tong nn tnng, nn :n
nn ngun, nn do nn tIno, cIng duoc n
cung n duoc \on, tIn nn o con Ion xncI o
\c Iong... Ia cu ng khng ngoa I mu c dch Ihu h I
dng vn nhanh, con hon Ia maI Irang.
Khng ch Iruyen IaI nhung kInh nghIep Irong
bun ban, ma ng ba Ia con nhan manh den dao
duc Irong kInh doanh. Van bIeI rang, vn IIeng
cua minh co bao nhIeu Ihi minh bun bay nhIeu,
nhung ngaI Iuc Iung Ihi dau co vay nhau cung Ia
Ie Ihuong Iinh. Ma dIeu quan Irong nhaI Irong
kInh doanh van Ia chu In:
Mnt tnu tI n tnu tnu
NIung qunn cuo no co gnu Ion n
Mun Iam an Iau daI voI nhau Ihi dung quen
co \n) co tn no tIon ong nInu. ChI em bun
ba n vo I nhau pha I Iu y Ihu c su Iuong quan qua Ia I
cua cac nganh hang, co Inng to no to Inng
n, \cc to Iong ng nc; nnI duc, co nc
nc cIng ng to, chu dung Inng tIt ngu)t
Inng cn va cung dung Inng ton Inng cn voI
nhau... Da o du c Irong kInh doanh Ihi nhIe u, khng
Ihe chap nhan aI do tco dnu dc, nn tIt cIo,
nn nuo dng gn nn nu, nn nnt cun gn
nn cnn...
Co nguo I ba n Ihi co nguo I mua, cu n gu n cIo n
tIcI tI nun. Ma bIeI mua hang ngh cho cung
do cu ng Ia m I... nghe Ihua I, cu ng nhu nghe Ihua I
ba n ha ng va y! chu khng khe o tc n cInI nun cn
tIo. Ch co nhung ke daI dI moI:
Vnng nuo cIc dt Iong nun
Mun n) \nng n) tIct tIun tn duong
Hoac nun nco tong , Io gn tnu :nu u
nn... IoI dan do nay chang bao gIo Ihua ca. Cac
maI hang ph bIen IhoI xua deu duoc nguoI IIeu
dung Iruyen daI kInh nghIem nhu:
Mun tIt tI cIon ncng nong
In) cIong tI cIon con tong nIn no
...
Mun cn tI In xcn nnng
Mun nu xcn cuong no tonn Iong nInn
...
Hoac nun tnu xcn \o, n) \o xcn no,nun
tnu xcn :ung, nun cIo xcn cInn, nun cun
xcn cnng, nun cn xcn nnng. Thng Ihuong,
nun nInn, nn Iong nInn nen nguoI mua
khn ngoan Ihuong phaI ki keo, mac ca hoac doI
Ihem Iha I de co Io I cho minh nun tI tIcn, cIcn
tI cIt Ia vay. Mun mua hang II Ihi phaI dau
buI cho cun ngon n dc cIo tun. KhI mua Ihi
Ira IIen ngay, dung mua chIu, vi c tcn nt, dt
tcn cIu...
Tu c ngu Ia Iu I khn cu a ng cha Ia, duo c du c ke I
IaI Iu ngan nam qua, chu yeu bang phuong Ihuc
Iruye n mIe ng. RIeng Irong Ia nh vu c kInh doanh, co
nhung cau phan anh Iam Iy, kInh nghIem bun
ban v.v... nhung raI IIec cho den nay van chua co
aI bo cng ra suu Iap, nghIen cuu nham IIep Ihu
co chon Ioc nhung kInh nghIem quy bau ay du
ra do I Irong m I xa h I nng nghIe p, de va n du ng
Irong doI sng hm nay.
5. HIen nay, Iren daI nuoc Ia ben canh nhung Ie
h I c Iruye n duo c I chu c Iu ha ng nga n nam nay,
co n co nhu ng nga y Iruye n Ih ng kha c ch ra do I Iu
sau ngay 2.9.194S, Iuc nuoc nha gIanh duoc Dc
Ia p. Ra do I ga n day nha I Ia Nga y Iho VIe I Nam. Tu
cam hung baI Iho Nguyen IIeu (Ram Ihang gIeng)
cua nha Iho H Ch MInh:
In dn ngu)cn tcu ngu)ct cInI \cn
Xunn gnng, xunn tIu) tc xunn tIcn
Ycn n tInn xu dnn qunn :u
In nn qu) n ngu)ct nnn tIu)cn
dIch ngha:
In xunn ong ong tng :o
5ong xunn nuoc nn nnu to tIcn xunn
Cun dong nn nc \cc qunn
IIu)n \c nt ngnt tng ngnn dn) tIu)cn
(Ban dIch cua Xuan Thuy)
Nam 2003, Ian dau IIen HI nha van VIeI Nam
chon ngay ram Ihang GIeng hang nam Iam Ngay
Iho VIeI Nam va da duoc Nha nuoc chap Ihuan.
Vo I mu c dch In vInh nhu ng doanh nhan,
doanh nghIep bIeI Iam an vi muc IIeu Dan gIau
Nuoc manh, bao IonnI nInn 5n Con s 38 (ra
ngay 1420.4.2004), do ba Nguyen MInh HIen Iam
Tng bIen Iap, da chnh Ihuc khoI xuong Ngay
doanh nhan VIeI. Trong baI bao co doan vIeI
Ih ng IhIe I:
Sau khI Iuyen b dc Iap, ngay 13.10.194S,
Chu IIch H Ch MInh dua ra IoI keu goI: Trong
Iu c ca c gIo I kha c Irong qu c dan ra su c hoa I d ng
de gIa nh Ia y ne n hoa n Ioa n d c Ia p cu a nuo c nha ,
Ihi gIoI cng Ihuong phaI hoaI dng de xay dung
mI nen kInh Ie IaI chnh vung vang va IhInh
vuo ng. Chnh phu nhan dan va II se Ia n Iam gIu p
gIoI cng Ihuong Irong cng cuc kIen IhIeI nay.
Nhung nhu ng dIe n IIe n IIch su sau do da da I gIo I
cng Ihuong Iha nh m I Ioa I cng dan ha ng haI, co
khI co n bI dua ra kho I gu ng quay xa h I nhu Irong
nhu ng nga y ca I Ia o cng Ihuong nghIe p 1978... va
Iu doanh nhan khng co Irong Iu dIe n IIe ng VIe I;
khng dau Iren Ihe gIo I nguo I doanh nhan Ia I nga I
cng khaI Ia I sa n nhu vIe I Nam. Ta I sao7
MI Iram nam sau ngay ra doI cua phong Irao
Duy Ian, mI quc gIa Iung danh Ihang nhung
cuong quc sung so nhu VIeI Nam van nam Irong
dang cap nhung nuoc ngheo kem. Theo du IIeu
GDP 2002 cua WorId Bank, 80 IrIeu nguoI VIeI
Nam (dung Ihu 13 Ihe gIoI ve dan s) ch Iam ra
mI Iuong IaI san IrI gIa hon 3S Iy USD. Khng
dam so sanh voI nuoc cung dan s nhu Duc (gan
2.000 Iy USD), Ihi ngay Irong khu vuc co PhIIIp
pInes voI dan s Iuong duong cung Iam ra duoc
gap dI IaI san do. NhaI Ban ch maI 23 nam de
Iu hoang Ian d naI cua mI nuoc baI Iran chnh
Ihuc dung vao hang ngu sIeu cuong (1968), con
VIeI Nam 30 nam hoa binh dang IuI hau. La mI
nuoc duoc IhIen nhIen uu daI, co dau mo, dan s
dng, nhan Iuc Ire, chnh IrI n dInh, cau hoI IaI
sao VIe I Nam nghe o Iy ra pha I Ia Ta I sao VIe I Nam
khng gIau7. Uoc mo sanh vaI cung cac cuong
quc nam chau da duoc ba Ihe he nam Iong Iu
IIeu hoc ma uoc mo van ch Ia mo uoc, Iham ch
vIec sanh vaI ngang hang voI Iang gIeng con chua
Ihu c hIe n duo c. Mo I du a Ire VIe I Nam de u co quye n
duoc huong nhung dIeu kIen sng, hoc Iap, cham
so c su c kho e va co h I Iha nh nhan Iuong Iu
nhung dIeu kIen ma mI dua Ire cac nuoc phaI
IrIen co duoc. Nhung aI se Ihuc hIen dIeu ay neu
khng Ia doanh gIoI, nhung nguoI khI Iam gIau
cho Iu I IIe n cu a minh, cu a cng Iy x nghIe p minh
mI IrIeu dng Ihi cung co ngha IaI san cua ca
quc gIa duoc cng Ihem con s mI IrIeu7 Va
khng gi quang ba cho dan Ic re ma hIeu qua
bang mI chIec ao so mI ban o My hay chaI nuoc
mam xuaI sang NhaI Ban mang nhan made In
VIeInam.
The nhung, Inh den heI nam 2003, ca VIeI
Nam moI ch co 120.000 doanh nghIep, Iuc phaI
800 nguo I mo I co I doanh nghIe p. Ty Ie na y o
SIngapore Ia 4 nguo I,DN, U c Ia 21 nguo I,DN,
Trung Quc Ia 200 nguoI,DN. C gang Iam, den
nam 2010 cang moI co S00.000 doanh nghIep, IaI
nhIen khI ay dan s da khac nen Iy Ie cung se
kha c. Chu ng Ia Ihuo ng mm cuo I khI nhin Ia I pha
sau minh chu cuoI sao nI khI nhin sang haI ben,
bo I Ihe gIo I ben ngoa I va n IIe p Iu c chuye n d ng ve
pha Iruoc voI Ic d ngay cang nhanh, va nhung
buoc chap chung cua chung Ia Irong kInh Ie IhI
Iruong chang Ia gi so voI Ic d nuoc ruI cua
hang xom. Nhung de co Ihe chay duoc va chay
mI Iuc mI nhanh hon, khng ch can mI dI
gIay II, khng ch can xuaI phaI dung Iuc, chon
chnh xa c duo ng cha y, ma co n ca n ca nhu ng Io I ho
reo c vu.
Mang su nghIep gan bo cung van menh dan
Ic, doanh nhan VIeI van chua nhan duoc nhung
gi ho dang ra phaI co o vI Ir dau song ngon gIo
cua Ihuong Iruong quc Ie. Thu Iuong Phan Van
KhaI Iung goI doanh nhan Ia chIen s cua IhoI
binh, ma da Ia chIen s Ihi raI co Ihe phaI hy
sInh: vo no, Ian gIa baI san, Iu II... Se con nhIeu
vIec phaI Iam: caI cach hanh chnh, caI IhIen mI
Iruo ng da u Iu, ca I IIe n he Ih ng pha p Iua I... nhung
Iruo c he I, pha I xo a bo cho duo c dInh kIe n ba I cng
ve mI Iop nguoI dang chIen dau vi Iuong IaI phu
cuo ng cu a dan I c, ma m I Irong nhu ng ca ch Ia m,
Iheo ba o IonnI nInn 5n Co n Ia cho n ra m I nga y
Irong nam de In vInh ho, nhu chung Ia In vInh
Ihay Ihuc, nha bao, nha gIao... bang cac ngay
27.2, 21.6, 20.11... do Ia mI ngay co Ihe Iay Ien
Ngay Doanh nhan VIeI Nam.
Cung voI sang kIen Iim ngay In vInh doanh
nhan VIeI, bao IonnI nInn 5n Con da de nghI
cho n nga y S.3 nga y Iha nh Ia p Cng Iy LIen
Tha nh vo I 4 Iy do: 1. La cng Iy da u IIen cu a nguo I
VIe I Nam; 2. Day Ia bIe u Iuo ng cu a su chuye n bIe n
nhan Ihuc Irong chnh Iang Iop cao nhaI cua xa
hI (s) ve chuc nang kInh Ihuong; 3. LIen Thanh
Ia I chu c kInh doanh ra do I Iu y ch Iu cuo ng cu a
dan Ic, raI can duoc IIep nI Irong Ihe he doanh
gIa hIen daI; 4. LIen Thanh co cng raI Ion Irong
vIe c gIu p Nguye n Ta I Tha nh xua I duong Iro Iha nh
nha cach mang H Ch MInh chung Io su gop
maI Iu dau voI vaI Iro khng Ihe IhIeu cua doanh
Ihuong VIe I Nam Irong IIe n Irinh IIch su hIe n da I.
NgoaI ra cung co nhIeu y kIen khac nhau dong
gop ve vIec chon ngay Doanh nhan vIeI Nam.
Nhan noI ve Cng Iy nuoc mam LIen Thanh, moI
cac ban doc IaI may van Iho mc mac cua nhung
nha nho cap IIen dau Ihe ky XX ma chung II vua
suu Ia m duo c. Khng ch qua ng ca o cho sa n pha m
phuc vu cho nguoI IIeu dung mI cach kheo Ieo,
ma qua do con guI gam khaI vong Ion Iao hon:
NgIcn cuu cIo cung Ic \c :nI,
NIut tIo nuoc nn Ho Icn TInnI.
Muo to Nnn no nnI tu tInn,
Cn cn Iong n nt o tnI.
Iuo I Ion nc cn tInI ngo,
TInn \no cot tu) to \n nnI.
c Nnn In ngn xun n tIc,
Tu co Cong t) no nn tnI.
Nhu chung Ia da bIeI ngay 20.9.2004 IaI Ha NI,
Thu Iuong Phan Van KhaI da ky quyeI dInh s
990,QD TTg: DIeu 1: Hang nam Iay ngay 13
Ihang 10 Iam Ngay Doanh nhan VIeI Nam. DIeu
2: VIec I chuc ngay Doanh nhan VIeI Nam hang
nam pha I IhIe I Ihu c, IIe I kIe m, hIe u qua , Ira nh hinh
Ihuc, bao dam cac yeu cau sau: GIao duc Iruyen
Ihng yeu nuoc, Iu cuong, chu dng cua dI ngu
doanh nhan, dng vIen phong Irao IhI dua san
xuaI, kInh doanh, nang cao ky IuaI, dao duc, van
ho a kInh doanh cu a ca c doanh nghIe p, doanh
nhan; BIe u duong khen Ihuo ng ba ng ca c hinh
Ihuc Ihch hop dI voI cac doanh nghIep, doanh
nhan kInh doanh gIoI, Ihuc hIen II chu Iruong,
duong II, chnh sach cua Dang, phap IuaI cua
Nha nuoc va cac I chuc, ca nhan co Ihanh Ich
Irong vIec xay dung va phaI IrIen doanh nghIep.
DIeu 3: QuyeI dInh nay co hIeu Iuc IhI hanh ke Iu
ngay ky. DIeu 4: Chu IIch Phong Thuong maI va
Cng nghIe p VIe I Nam can cu ca c quye I dInh hIe n
hanh huong dan I chuc Ihuc hIen QuyeI dInh
nay. DIeu S: Chu IIch Phong Thuong maI va Cng
nghIep VIeI Nam, cac B Iruong, Thu Iruong co
quan ngang B, Thu Iruong co quan Ihuc Chnh
phu va Chu IIch Uy ban nhan dan cac Inh, Ihanh
ph Iruc Ihuc Trung uong chIu Irach nhIem IhI
hanh QuyeI dInh nay.
Ngay Doanh nhan VIeI Nam ra doI Ia mI su
kIe n da ng ghI nha n, nha m pha I huy vaI Iro , Iruye n
Ihng cua dI ngu doanh nhan VIeI Nam, dng
vIen cac Iang Iop xa hI Irong vIec gop phan xay
dung va phaI IrIen doanh nghIep, dI ngu doanh
nhan nga y ca ng Io n ma nh, da p u ng su nghIe p
cng nghIe p ho a, hIe n da I ho a da I nuo c. Day cu ng
chnh Ia uoc mo cua Bac H. Ngay khI nuoc nha
vua gIanh duoc dc Iap, sau ngoI mI Iram nam
n Ie, du dang phaI Iao Iam kh Ir dI pho voI
Ihu Irong gIac ngoaI, nhung ngay 13.10.194S Chu
IIch H Ch MInh van gIanh IhoI gIan quy bau de
vIeI IoI keu goI gIoI doanh Ihuong cung dem vn
Iam nhung cng cuc ch quc IoI dan.
Thuc Ie da chung mInh Irong cng cuc cuu
quc va kIen quc nhIeu Ihap ky qua, gIoI cng
Ihuong nuo c nha da co nhIe u do ng go p ra I Io Io n.
Trch Irong Iap IOANH NCHIII VIIT NAM
NXB Tre 2004 cua Le MInh Quc
TAI III THAM KHAO
* SACH
Vct Nnn nIung :u cn cI :u /15-11)
Duong KInh Quc VIen Su hoc, NXB GIao Duc
1999.
Vct Nnn nIung :u cn cI :u /11-145)
Duong Trung Quc VIen Su hoc, NXB GIao duc
2000.
Cn cn cong nInn Vct Nnn nIung nn tuoc
I tInnI n Inng Ng Van Hoa, Duong KInh
Quc NXB Khoa hoc Xa hI 1978.
Iong InI NgIn TIuc \n Iong tno cn cncI
\n Ion dnu tIc ) XX Chuong Thau NXB Van
hoa Thng IIn 1997.
Cn cn cong nInn Vct Nnn - :u InI tInnI \n
:u Int tcn cun no tu gn cn Tu nnI dcn
gn cn CIo nnI- Tra n Van GIa u NXB Su Tha I
19S8.
5o tIno no cI Hn No /15-2) HI Nha
bao Ha NI NXB Chnh IrI Quc gIa 2004.
IcI :u TIu do Hn No Tran Huy LIeu chu bIen
NXB Su Hoc 1960.
Tnn tIu \n xn Io Vct Nnn cuo tIc ) XIX dnu
tIc ) XX DaI hoc Quc GIa Ha HI NXB Chnh
IrI Quc gIa 1997.
TIu tcI no cI Vct Nnn Hoc vIen Chnh IrI
Quc gIa H Ch MInh bIen soan NXB Chnh IrI
Quc gIa 1998.
NIo g gI nn) Nguyen Cng Hoan NXB HI
Nha van 1998.
Hn No nun dnu tIc ) XX Nguyen Van Uan
NXB Ha NI 199S.
IcI :u ngn nI n Vc t Nnn Nguye n Luong
Hoa ng chu bIen Cu c Xua I ba n, B Van ho a Thng
IIn an hanh nam 1992.
NInn \nt cI :u Hn IIong So Van hoa Thng
IIn HaI Phong NXB HaI Phong 1989.
NIung nguo d qun In tIc ) (nhIeu Iac gIa)
NXB Lao Dng 2003.
* BAO, TAP CHI
Nnn IIong tn cI (cac s 29 nam 1919; s 31
nam 1931...).
TIuong nn (s 40.200S).
TIc go no (s 21.10.1996).
NgIcn cuu cI :u /s S.2006).
Xun & nn) (s 4 (0S) VII.1994).
IIn un t TIn nI Io Ho CI MnI (s Xuan
1999).
Hinh anh mInh hoa Irong cun sach nay Iay Iu
Nnn IIong tn cI, Iu carIe posIer; hoac cua
CharIes PeyrIn, AIberI Kahn, PIerre DIeuIeIIIs, |ean
Noury... chup IaI Dng Duong Iu nua cuI Ihe ky
XIX va dau Ihe ky XX.

Bachthaibuoikhangdinhdoanhtainuocviet PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bachthaibuoikhangdinhdoanhtainuocviet PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KHNG NH DOANH TAI NC VIT 1

KHNG NH DOANH TAI NC VIT 3 2 BACH THAI BI

You might also like